TÜRK DIŞ POLİTİKASI

(1830-1989)

ARALIK 2017

I
 Bu kitabın tüm hakları yazarına ve yayıncısına aittir.

TÜRK DIŞ POLİTİKASI

(1830-1989)

ISBN: 978-605-2030-42-4

Genel Yayın Yönetmeni

Cuma AĞCA

Editörler
Dr. Serkan KEKEVİ
Dr. Yunus Emre TEKİNSOY
Doç. Dr. İsmet TÜRKMEN

Grafik-Tasarım
Hakan ONAT

Kapak Tasarım
Mehmet Edip ARSLAN

Basım Tarihi: Aralık 2017, ANKARA

Açıklama: Dış kapakta sol kısımda yer alan bayrak Osmanlı Devleti’nin son dönem bayrağı, sağ
tarafta yer alan bayrak ise Türkiye Cumhuriyeti bayrağı temel alınarak hazırlanmıştır.

Baskı & Cilt

Berikan Ofset Matbaa Maltepe / ANKARA
Matbaa Sertifika No: 13642

BERİKAN YAYINEVİ
Kültür Mahallesi Kızılırmak Caddesi No: 61/6
Kızılay/ANKARA
Tel: (0312) 232 62 18 Faks: (0312) 232 14 99

II
 TÜRK DIŞ POLİTİKASI

Hariciye Nezareti’nin Kuruluşundan 1990’a kadar

Alanlar ve Konular
(Cilt I: 1830–1989)

Bölüm Yazarları
(Soyadına Göre Alfabetik Sıra ile)
Kenan Arıbaş
Necati Çavdar
Mustafa Çolak
Muhittin Demiray
Erol Karcı
Serkan Kekevi
Ömer Kurtbağ
İsmail Özer
Kübra Mamak
Ozan Şahin
Sevil Şahin
Yunus Emre Tekinsoy
İsmet Türkmen
Serhat Yılmaz
Eren Yürüdür

III
 KISALTMALAR
a.e Aynı eser

a.g.m. Adı geçen makale

a.g.ma Adı geçen madde

a.g.t. Adı geçen tez

AAMD Atatürk Araştırmaları Merkezi Dergisi

AET Avrupa Ekonomik Topluluğu

AT Avrupa Topluluğu

ATASE Askeri Tarih ve Strateji Enstitüsü

ATTB Atatürk’ün Tamim Telgraf ve Beyannameleri

AÜÎFD Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi

Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İslami İlimler Ensti-

AÜÎFİİED
tüsü Dergisi

AÜSBFD Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi

BEO Babıâli Evrak Odası

Bkz. Bakınız

BM Birleşmiş Milletler

BOA Başbakanlık Osmanlı Arşivi

BTTD Belgelerle Türk Tarihi Dergisi

BCA Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi

C. Cilt

CHF Cumhuriyet Halk Fırkası

(çev.) Çeviren

DA Diyanet Arşivi

DGBİT Doğuştan Bugüne Büyük İslam Tarihi

DİA Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi

dn. Dipnot

IV
(ed.) Editör

Ens. Enstitü-Enstitüsü

Gen.Kur. Genelkurmay

Haz. Hazırlayan

HTVD Harp Tarihi Vesikaları Dergisi

KKTC Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti

KTFD Kıbrıs Türk Federe Devleti

ÎA Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi

MC Milletler Cemiyeti

MEB. Milli Eğitim Bakanlığı

OTAM Osmanlı Tarih Araştırmaları Merkezi

p. Page (yabancı yayınlar için)

s. Sayfa

S. Sayı

TBMM Gizli Zabıt

Türkiye Büyük Millet Meclisi Gizli Celse Zabıtları
Ceridesi

TBMM Zabıt Ceridesi Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi

TDVİA Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopesi

TİTE Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü (Ankara Üniversitesi)

TTK Türk Tarih Kurumu

Ünv. Üniversite

vd. ve devamı

vol. Volume (yabancı yayınlar için)

Yay. Yayınları

Yay.Haz. Yayına Hazırlayan

V
 İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ ................................................................................................................................................ 1

OSMANLI HARİCİYE NEZARETİ’NİN KURULMASI .............................................................. 7

Kübra MAMAK
Giriş........................................................................................................................................................................8
1. Babıâli Tercüme Odası.............................................................................................................. 16
2. Osmanlı Hariciye Nezariti’nin Kuruluşu ve Gelişimi ................................................... 21
Kaynakça......................................................................................................................................... 29

TÜRKİYE CUMHURİYETİ DIŞ POLİTİKASI’NIN GENEL İLKELERİ, YAPIMI

VE DIŞİŞLERİ BÜROKRASİSİ’NİN YAPISI ............................................................................ 33
Doç. Dr. Muhittin DEMİRAY
Giriş..................................................................................................................................................................... 34
1. Dış Politika Yapımı ve Analizi................................................................................................ 36
2. Dış Politikanın Öznesi Olarak Modern Devletin Doğuşu ........................................... 38
3. Türkiye’nin Dış Politikasında Gerçek – Vizyon İkilemi .............................................. 41
4. Dışişleri Bakanlığı Bürokrasisi ............................................................................................. 58
Sonuç ................................................................................................................................................ 67
Kaynakça......................................................................................................................................... 70

TÜRKİYE JEOPOLİTİĞİ VE DIŞ POLİTİKASI ....................................................................... 75

Prof. Dr. Eren YÜRÜDÜR / Prof. Dr. Kenan ARIBAŞ
Giriş..................................................................................................................................................................... 76
1. Türkiye Jeopolitiğinin Ana Hatları ...................................................................................... 77
2. Jeopolitik Teoriler ve Türkiye ............................................................................................... 92
Sonuç ............................................................................................................................................. 103
Kaynakça...................................................................................................................................... 106

VI
SULTAN ABDÜLAZİZ DÖNEMİ DIŞ SİYASÎ GELİŞMELERİ (1861-1876) .................. 111
Yrd. Doç. Dr. Erol KARCI
Giriş.................................................................................................................................................................. 112
1. Karadağ İsyanı........................................................................................................................... 113
2. Eflak ve Boğdan Olayları ....................................................................................................... 117
3. Sırbistan Olayları ve Avrupalı Devletlerin Politikaları (1862-1867) ............... 125
4. Girit İsyanı ................................................................................................................................... 131
5. Sultan Abdülaziz Döneminde Mısır Politikası ............................................................. 139
6. Sultan Abdülaziz’in Avrupa Seyahati .............................................................................. 144
7. 1856 Paris Antlaşması’nın Karadeniz’le İlgili Hükümlerinin
Değiştirilmesi (1856-1871) ................................................................................................ 148
8. Hersek İsyanı (1875-1876) ................................................................................................. 154
9. Bulgar İsyanı (1848-1876) .................................................................................................. 161
10. Selanik Hadisesi ........................................................................................................................ 165
11. Berlin Memorandumu ........................................................................................................... 166
Sonuç ............................................................................................................................................. 168
Kaynakça...................................................................................................................................... 170

II. ABDÜLHAMİD DEVRİ OSMANLI DIŞ POLİTİKASI (1876-1909) ........................... 175

Yrd. Doç. Dr. Necati ÇAVDAR
Giriş.................................................................................................................................................................. 176
1. II. Abdülhamid Devri Dış Politikasının Karakteristiği ............................................. 178
2. II. Abdülhamid’in Büyük Güçlere Karşı Dış Politikası ............................................. 198
3. Çok Taraflı Çözüm Gerektiren Gelişmeler Karşısındaki Politikası .................... 223
Sonuç ............................................................................................................................................. 257
Kaynakça...................................................................................................................................... 259

II. MEŞRUTİYET İTTİHAT VE TERAKKİ DÖNEMLERİ DIŞ POLİTİKA ....................... 267

Yrd. Doç. Dr. Yunus Emre TEKİNSOY
Giriş.................................................................................................................................................................. 268
1. II. Meşrutiyet’in İlanı .............................................................................................................. 269
2. II. Meşrutiyet İlanı Karşısında Devletlerin Tutumu.................................................. 274
3. II. Meşrutiyet’in İlanı Sonrası Gelişmeler ...................................................................... 277
4. Balkan Savaşları Sonrasında Gelişmeler ....................................................................... 307
Sonuç ............................................................................................................................................. 311
Kaynakça...................................................................................................................................... 313

VII
İTTİHAT VE TERAKKİ HÜKÛMETLERİNİN TÜRKÇÜ
DIŞ POLİTİKALARI VE KAFKASYA (1913-1918) ............................................................ 319
Prof. Dr. Mustafa ÇOLAK
Giriş.................................................................................................................................................................. 320
1. İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Türkçü Politikalar Yönelmesi ............................ 321
2. Birinci Dünya Harbi ................................................................................................................ 324
3. İttihatçıların Gürcü Politikaları ......................................................................................... 334
4. İttihatçıların Kafkasya Hayallerinin Geçici Olarak Gerçekleşmesi .................... 339
Sonuç ............................................................................................................................................ 356
Kaynakça...................................................................................................................................... 358

MİLLİ MÜCADELE DÖNEMİNDE DIŞ POLİTİKA ............................................................... 361

Doç. Dr. İsmet TÜRKMEN
1. Mütareke Dönemi (Ekim 1918-Eylül 1919) ................................................................ 362
2. Ayrılıkçı Unsurların Talepleri ............................................................................................ 372
3. Türk Milletinin Ahdı: Misak-ı Millî ................................................................................... 390
4. Birinci TBMM’nin Dış Politika Anlayışı .......................................................................... 395
Kaynakça...................................................................................................................................... 415

ATATÜRK DÖNEMİ TÜRK DIŞ POLİTİKASI (1923-1938) ........................................... 419

Prof. Dr. Mehmet Serhat YILMAZ
Giriş.................................................................................................................................................................. 429
1. Atatürk Dönemi Türk Dış Politikasının Temel İlkeleri ........................................... 421
2. Türk-Sovyet İlişkileri ............................................................................................................. 424
3. Türk-İngiliz İlişkileri ve Musul Meselesi ....................................................................... 433
4. Türk-Yunan İlişkileri ve Etabli Anlaşmazlığı ............................................................... 435
5. Türk-İtalyan İlişkileri ............................................................................................................. 436
6. Türk-Fransız İlişkileri ve Hatay Meselesi ..................................................................... 438
7. Türkiye’nin Milletler Cemiyeti’ne Katılması ................................................................ 442
8. Türkiye’nin Balkan Devletleriyle İlişkileri ve Balkan Antantı ............................. 445
9. Türkiye’nin İslam Ülkeleriyle İlişkileri ve Sadabat Paktı ....................................... 457
10. Montreux Boğazlar Sözleşmesi .......................................................................................... 459
11. Türk-Alman İlişkileri .............................................................................................................. 461
Kaynakça...................................................................................................................................... 465

VIII
İSMET İNÖNÜ DÖNEMİ TÜRK DIŞ POLİTİKASI (1939-1950) .................................... 469
Yrd. Doç. Dr. İsmail ÖZER

1. II. Dünya Savaşı Sırasında Türk Dış Politikasını

Etkileyen Koşullar ................................................................................................................ 470
2. II. Dünya Savaşı Sırasında Türk Dış Politikası ......................................................... 475
3. 1945-1950 Arası Türk Dış Politikası ........................................................................... 505
Kaynakça .................................................................................................................................. 516

1950’Lİ YILLARDA TÜRK DIŞ POLİTİKASI ....................................................................... 519

Doç. Dr. İsmet TÜRKMEN
1. İkinci Dünya Savaşı Sonrası Türkiye’de Siyasi Dönüşüm ...................................... 520
2. 1950-1953 Yılları Arasında Türk Dış Politikasındaki Gelişmeler ...................... 527
3. 1954-1960 Yılları Arasında Türk Dış Politikasındaki Gelişmeler ...................... 539
4. Kıbrıs Sorunu ve Türkiye’nin Dış Siyasetine Etkileri ............................................... 555
Sonuç ............................................................................................................................................. 577
Kaynakça...................................................................................................................................... 579

1960’LI YILLARDATÜRK DIŞ POLİTİKASI ........................................................................ 587

Yrd. Doç. Dr. Ozan ŞAHİN
1. Uluslararası Ortam .................................................................................................................. 588
2. Ulusal Ortam .............................................................................................................................. 589
3. Dönemin Dış Politikası .......................................................................................................... 590
Kaynakça...................................................................................................................................... 616

1970’Lİ YILLARDA TÜRK DIŞ POLİTİKASI ....................................................................... 619

Yrd. Doç. Dr. Sevil ŞAHİN
Giriş.................................................................................................................................................................. 620
1. Kıbrıs Sorunu ve Türk Dış Politikasına Etkileri ......................................................... 622
2. Türkiye-ABD İlişkileri ............................................................................................................ 632
3. Türkiye-Yunanistan İlişkileri.............................................................................................. 638
4. Türkiye’nin SSCB ve Doğu Bloğu ile İlişkileri .............................................................. 643
5. Türkiye’nin Ortadoğu İle İlişkileri .................................................................................... 649
Kaynakça...................................................................................................................................... 653
IX
1980’Lİ YILLARDA TÜRK DIŞ POLİTİKASI ....................................................................... 657
Doç. Dr. Ömer KURTBAĞ / Dr. Serkan KEKEVİ

1. Batı Dünyası İle İlişkiler ........................................................................................................ 658

2. SSCB İle İlişkiler........................................................................................................................ 688
3. Ortadoğu İle İlişkiler .............................................................................................................. 690
4. Türk Dış Politikası Açısından Kıbrıs ................................................................................ 717
Kaynakça...................................................................................................................................... 736

İNDEKS .......................................................................................................................................... 744

X
 ÖNSÖZ

“Eğer onlar barışa yanaşırlarsa, sen de ona yanaş ve Allah’a

tevekkül et. Çünkü O, hakkıyla işitendir, hakkıyla bilendir.”(Kur’an:
Enfal, 61)
“Türk Milleti Asya’nın garbında ve Avrupa’nın şarkında ol-
mak üzere kara ve deniz sınırlarıyla ayırt edilmiş, dünyaca tanın-
mış, büyük bir yurtta yaşar. Onun adına Türkeli’derler. Türk yurdu
daha çok büyüktür. Yakın ve uzak zamanlar düşünülürse Türk’e
yurtluk etmemiş bir kıt’a yoktur. Bütün dünyada, Asya, Avrupa ve
Afrika Türk atalarına yurt olmuştur. Bu hakikatler eski ve hususiy-
le yeni tarih vesikalarıyla malumdur. Fakat bugünkü Türk Milleti,
varlığı için bugünkü yurdundan memnundur. Çünkü Türk, derin ve
şanlı geçmişin, büyük kudretli atalarının mukaddes miraslarını bu
yurtta da muhafaza edebileceğinden, o mirasları, şimdiye kadar
olduğundan çok daha fazla zenginleştireceğinden emindir...” (Ata-
türk, Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayın-
ları, Ankara, 1980, s. 537-538).

Dış Politika devletlerin ortaya çıkmasından beri devlet ile birlikte gelişen bir
kavram ve yapı olagelmiştir. Modern devletin ortaya çıkması ve dünya sathına
yayılması ile beraber dış politika da daha “özellikli” ve “girift” bir alan haline dö-
nüşmüştür. Dış politikanın altında özel bir alanı teşkil eden, “……devleti dış politi-
kası” ifadesinde anlamını bulan bir devletin tarihsel bağlamdan gelen dış politika
yapım sürecinin incelenmesi o devletin dış politik tavrındaki değişmeleri, gelişme-
leri, benzerlik ve farklılıkları ele almaktadır.
Elinizdeki bu çalışma üç cilt olması planlanan bir kitap dizisinin ilk kısmıdır.
Eser, editörlerin zaman içinde gerçekleştirdiği tartışma ve fikir alışverişlerinin
sonucunda şekillenmeye başlamış ve bölüm yazarlarının da çalışmaya dâhil olması
ile birlikte kuvveden fiile geçmiştir. Eseri ortaya çıkaran ekip tarih, coğrafya ve
uluslararası ilişkiler gibi farklı disiplinlerden gelse de hepsinin çalışmaları açısın-
dan Türk Dış Politikası (TDP) genel kesişme noktasını teşkil etmektedir.
TDP’yi günümüze kadar inceleyen genel referans türünden çalışmalar Türk
akademiyasında genç sayılabilecek bir geçmişe sahiptir. Konu ile ilk çalışma mer-
1
hum Prof. Dr. Mehmet Gönlübol hocanın uhdesinde hazırlanan “Olaylarla Türk Dış
Politikası” adlı eserdir. Söz konusu eser Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı
meslek memurlarının eğitiminde kullanılmak üzere materyal ihtiyacı çerçevesinde
doğmuştur. Ardından 1990’lı yılların ortasında Prof. Dr. Faruk Sönmezoğlu editör-
lüğünde hazırlanan (2000’li yılların başında güncel baskısı yapılan) “Türk Dış Poli-
tikası’nın Analizi” adlı eser TDP çalışmalarında önemli bir boşluğu doldurmuştur.
Şüphesiz ki Prof. Dr. Baskın Oran editörlüğünde kalabalık ve değerli bir akademis-
yen grubunun hazırladığı “Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgu-
lar, Belgeler, Yorumlar” (I-II-III) seti alanda çalışanlar, alanın öğrencileri ve ilgilile-
ri açısından temel referans haline gelmiştir. Ayrıca Prof. Dr. Faruk Sönmezoğlu;
“İki Savaş Sırası ve Arasında Türk Dış Politikası”, “İkinci Dünya Savaşından Günü-
müze Türk Dış Politikası” ve “Son Onyıllarda Türk Dış Politikası” adlı telif eserle-
riyle alana güçlü eserler kazandırmıştır. Bu meyanda çalışmamız da Türk Dış Poli-
tikası alanında ilgilileri için yeni bir başvuru kitabı olmak amacını taşımaktadır.
Elinizdeki eserin bir diğer özelliği de Anadolu (çevre) üniversitelerinde görev ya-
pan akademisyenlerinin ortak ürünü olmasıdır. Bu meyanda, TDP alanında aka-
demik merkez dışında ilk defa bu hacimde bir eser oluşturulduğu da ifade edilebi-
lir.
Eser on dört başlıktan oluşmaktadır. İlk üç başlık Türk Dış Politikasının çer-
çevesinin çizilebilmesi amacıyla kurgulanmıştır. Kübra Mamak, “Osmanlı Hariciye
Nezareti’nin Kurulması”; Doç. Dr. Muhittin Demiray, “Türkiye Cumhuriyeti Dış
Politikası’nın Genel İlkeleri, Yapımı ve Dışişleri Bürokrasisinin Yapısı”; Prof. Dr.
Eren Yürüdür ve Prof. Dr. Kenan Arıbaş, “Türkiye Jeopolitiği ve Dış Politikası” adlı
eserleri ile TDP’nin dayandığı genel bağlamı ortaya koymuşlardır. Ardından
1830’dan 1990’a kadar Osmanlı kökenlerinden itibaren Türk dış politikası dönem-
ler halinde incelenmiştir. Sırasıyla; Yrd. Doç. Dr. Erol Karcı, “Abdülaziz Dönemi Dış
Siyasi Gelişmeleri (1861-1876)”; Yrd. Doç. Dr. Necati Çavdar, “II. Abdülhamid Dev-
ri Osmanlı Dış Politikası (1876-1909)”; Dr. Yunus Emre Tekinsoy, “II. Meşrutiyet
ve İttihat Terakki Dönemi Dış Politika”; Prof. Dr. Mustafa Çolak, “İttihat Ve Terakki
Hükûmetleri’nin Türkçü Dış Politikaları ve Kafkasya (1913-1918)”; Doç. Dr. İsmet
Türkmen, “Milli Mücadele Döneminde Dış Politika”; Prof. Dr. Mehmet Serhat Yıl-
maz, “Atatürk Dönemi Türk Dış Politikası (1923-1938)”; Yrd. Doç. Dr. İsmail Özer,
“İsmet İnönü Dönemi Türk Dış Politikası (1939-1950)”; Doç. Dr. İsmet Türkmen,
“1950’li Yıllarda Türk Dış Politikası”; Yrd. Doç. Dr. Ozan Şahin, “1960’lı Yıllarda
Türk Dış Politikası”; Yrd. Doç. Dr. Sevil Şahin, “1970’li Yıllarda Türk Dış Politikası”
ve son olarak Doç. Dr. Ömer Kurtbağ ve Dr. Serkan Kekevi, “1980’li Yıllarda Türk
Dış Politikası” konularını incelemişlerdir.
Çalışmada yazarların ifade tarzı ve dil kullanımına müdahaleden uzak du-
rulmuştur. Ayrıca, dil bir ifade aracı olarak düşünüldüğünden Türkçe kelime da-
2
ğarcığı içindeki eski-yeni kelimeler bir arada kullanılmıştır bu konuda bir tercih
yapılmamıştır.
Doğal olarak bu eserin ortaya çıkması ile ilgili olarak pek çok kişiye teşekkür
etmeliyiz. Yazarlara katkılarından dolayı teşekkürü borç bilirken eserin oluşma
sürecinde sıkıntılı zamanlarında moral motivasyonumuzu yükselten kıymetli dos-
tumuz Doç. Dr. İlhan Eroğlu’na müteşekkiriz. Eserin ortaya çıkmasında gerek ma-
teryal gerekse de çalışma ortamı sağlanmasındaki yardımlarından dolayı Gazi-
osmanpaşa Üniversitesi Merkezi Kütüphanesi'nin çalışanlarına ayrıca teşekkür
ediyoruz.
Eserin okuyucunun eline ulaşmasındaki fevkalade gayretlerinden dolayı Be-
rikan Yayınevi genel yayın yönetmeni Cuma Ağca bey ve çalışma arkadaşlarına
minnettarız.
Tabii ki ailelerimize özel bir teşekkür etmemiz gerekiyor. Bu eser onlardan
çalınan zamanın ürünüdür.
Uzun ve meşakkatli bir çalışmanın sonucu ortaya çıkan bu eserin akademi-
ye, öğrencilere ve konuya ilgi duyanlara katkı sağlaması dileklerimizle…

Editörler
Tokat-Aralık 2017

3
Bu eser, ASALA terörü sonucu şehit olan Dışişleri Bakanlığı mensuplarına,
PKK terörü sonucu şehit olan güvenlik güçlerimize ve öğretmenlerimize
ithaf olunmuştur.

Ruhları şad olsun.

4
Kitapta yayınlanan çalışmaların bilim, etik ve dil bakımından
sorumluluğu yazarlarına aittir.

5
OSMANLI HARİCİYE NEZARETİ’NİN
KURULMASI

Kübra Mamak

Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,

Tarih Anabilim Dalı Doktora Öğrencisi,
kmamak347@gmail.com

7
 GİRİŞ

XIX. asrın başlarından XX. asrın ilk dönemlerine kadar geçen tarihi serüven
yalnızca dünya tarihinin değil Türk tarihinin de dönüşüm sancılarının yaşandığı
bir evre olmuştur. Bu süreç Osmanlı Devleti’nin siyasal ve iktisadi çöküşünü hız-
landıran olayları da içinde barındırmıştır. Tanzimat ve I. Meşrutiyet gibi iki önemli
dönüm noktasını içinde barındıran bu dönemde Osmanlı Devleti diplomatik an-
lamda da yoğun bir dönem yaşamıştır. Osmanlı Devleti geç girdiği bu sistem için
kısa sürede ihtiyacı karşılamak amacıyla çeşitli kurumlar tesis etmiştir. Tanzimat
Dönemi ve sonrasının en ehemmiyetli, en etkin kurumlarından olan Hariciye Ne-
zareti’nin kurumsallaşması uzun bir süreç almıştır. Bu serüven Ad hoc (geçici)
diplomasi ile başlamıştır. III. Selim Dönemi’nde, 1793 yılında ikamet elçiliklerinin
kurulması ile modern diplomasi ile tanışma gerçekleşmiştir. 1821 yılında Rum
İsyanıyla diplomasiyi elinde tutan Rumlara olan güvensizlik ve buna bir çözüm
bulma gerekliliği iki farklı sonuç doğurmuştur. Biri Babıâli Tercüme Odası’nın
kurulması ve dil bilen Müslüman personelin yetiştirilmesi diğeri ise ikamet elçilik-
lerinin kaldırılması ve onların yerlerine maslahatgüzarların tayin edilmiş olmasıy-
dı. 1836 yılında II. Mahmud’un yaptığı reformlar çerçevesinde son Reîsülküttâb
Mehmed Akif Paşa’nın Hariciye Nazırlığına atanması ile yeni bir adım atılmıştır.
Bundan sonra Tercüme Odasından yetişen Âli1, Fuad, Vefik Efendiler, Tanzimat
döneminin Hariciye Nazırları ve Sadrazamları, aynı zamanda da yenileşme süreci-
nin reformcu elit grubunun önde gelen temsilcileri olmuşlardır. Bununla birlikte
modernleşmeye giden bir süreç izlenmiştir. Hariciye Nazırlığı, II. Abdülhamid dö-
neminde ününü muhafaza etse de eski gücünü koruyamamış ve ciddi bir durgun-
luğa girmiştir. II. Meşrutiyet’ten sonra yapılan çalışmalarla birlikte 1914’te ilk
genel Hariciye Nizamnamesi neşredilmiştir. Yapılan düzenlemelerle birlikte İmpa-
ratorluktan Cumhuriyete geçişte Hariciye Nezareti’nin değişim ve gelişim odaklı
bir süreçten geçtiği söylenebilir.
Tarih, bir araştırma alanı olarak insan kayıtlarına, yazılı ve sözlü kaynaklara
dayanmaktadır. Uluslararası ilişkiler çalışmaları ise, geleneksel olarak “savaş” ve

1 Devlet Sâlnâmelerine göre 1847 yılında Hariciye Nazırı Müşir Âli Paşa, Müsteşar Sarım Efendi,
Hariciye Kâtibi Tevfik Paşa ve bu görevde uzun seneler kalacak olan Hariciye Teşrifatçısı Kâmil
Bey’dir. Bkz: Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Cilt: I, 1847, s. 29–50.
8
“barış”, “anarşi” ve “düzen” ikilemleriyle ilgilenmektedir2. Diplomasi de insanlar ve
topluluklar var olduğu sürece son derece önemli olmuş ve tarih boyunca insanla-
rın etkileşimiyle işlerlik kazanmıştır. Bunun yanı sıra tarihi hadiselerin içerisinde
ferdin tartışmasız bir yere ve öneme sahip olduğu aşikârdır. İyi bir siyasî, iktisadi
ve diplomatik müessese tarihinin yazılabilmesi için kurumları ve olayları şekillen-
diren şahsiyetlerin metin içinde anlamlı bir yerde konumlandırılmaları gerekir3.
Hariciye Nezareti’nin kuruluşu4nu ele alacağımız bu çalışmada geçirilen aşamaları

2 Torbjon L. Knutsen, Uluslararası İlişkiler Teorisi Tarihi, Açılım Kitap, (Çev. Mehmet Özay),
İstanbul 2006, s. 14-15.
3 Feyzullah Uyanık, “Biyografi Araştırmalarına Kaynak Olarak Musavver Medeniyet Gazetesi ve
Türk Basın Tarihindeki Yeri”, Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 3, Sayı: 6,
Edirne, 2013, s. 65–66.
4 Osmanlı Devleti’nin diplomatik ilişkileri konusunda yapılacak çalışmalarda başvurulması gereken
kaynaklardan kısaca bahsetmek gerekir. Bu kaynakların başında Osmanlı Devleti Sâlnâmeleri
gelmektedir. Osmanlı Devleti Sâlnâmeleri, 1847 yılından 1918 yılına kadar neşredilmiştir. 1847
ve 1918 arasındaki sâlnâmeler 100 sayfa ile 1000 sayfa arasında değişmektedir. Bu kaynakta Ha-
riciye Nezareti’nin kalem memurlarını, elçilerini, şehbenderlerini, tercümanlarını, müsteşarlarını
ve kâtiplerini tespit etmek mümkündür. Bunun yanı sıra 1885, 1889, 1900 ve 1902 yıllarında dört
defa Hariciye Sâlnâmeleri neşredilmiştir. Hariciye’de görev alan memurlara ilaveten yabancı dev-
letlerin hükümdarlarının isimleri, doğum tarihleri, hükümdar oldukları tarihler, mensup oldukları
hanedanlar burada belirtilmiştir. Reîsülküttabların memuriyet tarihleri ve tercüme-i halleri veril-
miştir. Hariciye Nazırlarının tercüme-i hallerine dair bazı izahatlara da buradan ulaşmak müm-
kündür. 1834 yılından itibaren Düvel-i Ecnebiye nezdine gönderilen Devlet-i Aliyye sefirlerinin
isimlerini, memuriyet tarihlerini, elkab-ı resmiyelerini, Saltanat-ı Seniyye nişanlarının isimlerini
de tespit etmek mümkün olmaktadır. Düvel-i Ecnebiyye’nin armaları, Osmanlı Devleti’nin Düvel-
i Ecnebiyye ile yaptığı ahitnâmeler gibi çok sayıda bilgiye de ulaşmak mümkündür Bkz.
Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye (1847-1877); Sâlnâme-i Nezaret-i Hariciyye (1885).;
Başbakanlık Osmanlı Arşivi Düvel-i Ecnebiye Defterlerinde yer alan ahitnâmeler, Divân-ı Hüma-
yun’a bağlı kalemlerden olan Amedî Kalemi’ne bağlı olarak kaleme alınmıştır. Bu defterlerde;
Amerika, Belçika, Dubrovnik, Fransa, İngiltere, İspanya, Romanya, Rusya, Avusturya gibi devlet-
lerle ilgili konular yer almıştır. Bu defterlerde konsolos, yabancı tüccarlar ve yabancı elçilerden
gelen her türlü yazışmalar ile yabancı gemilere verilen izinler görülür. Bunların dışında Düvel-i
Ecnebiyye Defterleri’nde menzil ve yol hükümleri, tüccar beratları ile bazı nizamnâmelerin kayıt-
ları da bulunmaktadır. Başbakanlık Osmanlı arşivinde iki seri halinde yer alan bu defterlerin birin-
cisi 980 numaralı “Bâb-ı Âsafî Defterleri Katoloğu”nda A. DVN. DVE. kodlu 17 adet Düvel-i Ec-
nebiyye Defteri parçası bulunmaktadır. İkincisi ise 989 numaralı “Divân-ı Hümayûn Defterleri
Kataloğu”nda yer alan Düvel-i Ecnebiyye Defterleri’dir. Bu defterlerde H. 975-1332/M. 1567-
1913 yıllarını kapsayan 122 tane defter bulunmaktadır. En erken tarihlisi H. 975/M. 1567 yılına ait
Nemçe (Avusturya) defteri, en geç tarihli defter ise H. 1328-1332/M. 1910-1913 tarihlerini içeren
Prusya Konsolosluk Defteri’dir. İkinci olarak, Padişah mektupları Osmanlı Diplomasi tarihinin en
mühim kaynaklarındandır. Padişah tarafından Müslüman ve Hıristiyan devlet hükümdarlarına ve
devlete bağlı Kırım hanları, Mekke şerifleri, Dağıstan ve Gürcistan hâkimleri, Erdel kralları, Eflâk
ve Boğdan voyvodaları gibi ayrıcalıklı yerlerin idarecilerine; Fas hâkimlerine ve Özbek hanlarına
gönderilen mektuplar nâme-i hümayun olarak adlandırılmıştır. Osmanlı hükümdarlarının tahta cü-
luslarında yeni padişahın hükümdarlığını bildirmek için dost ve civar ülkelere elçi gönderildiği gi-
bi, sefir gitmeyen devletlerin sefirlerine de hükümdarın tuğrasıyla nâme-i hümayun ita edilir ve bu
sefirlerde mektupları kendi hükümdarlarına ulaştırırlardı. Aynı önemi haiz olan diğer belgeler ise
sefaretnâmelerdir. Osmanlı Devleti’nin yabancı ülkelere gönderdikleri sefirlere ve bunların ince-
lemeleri ile vazifelerini nasıl ifa ettiklerine dair kaleme aldıkları raporlardır. Bu sefaretnâmeler
9
görmek ve teşkilât çalışmalarına katkıda bulunmak hedefimizdir. “Hariciye” kav-
ramı, dış siyaset işleri ve dışişleri anlamlarında kullanılmıştır5.
Hariciye ile yakından ilgili olan diplomasi kavramı ise Grekçe asıllı bir keli-
me olup ikiye katlanmış kâğıt anlamında kullanılmıştır. Bu kavram, Eski Yunan’da
iki levha arasına yazılmış hukuk akdi manasına da gelmektedir. Latincede anlam-
landırılması ise, tavsiyenâme veya salâhiyet kâğıdı’dır. Fransızcada diplomatique,
şehâdetnâme, berat, imtiyaz anlamlarını taşımakta olup aynı kökten gelen diplo-
matik ise şehâdetnâme, imtiyaznâme, eski ahid ve kanunlarla berat vb. şeyleri hal-
letme fenni olarak belirtilmiştir. Diplomatika adıyla da bilinen diplomatik ilminin
çalışma alanı, çeşitli belgelerin yazılış şartları, dokümanların nerelerde kullanıldı-
ğı, belgenin içerdiği konular ve bu belgeler üzerinde zaman içerisinde meydana
gelen değişikliklerdir. Diplomatik kısaca belge bilimi olarak ifade edilebilir6. Eski
Yunan’da fiil olarak kullanılan “Di Ploma”, özel anlamıyla mesaj götürmek ve elçi-
lerin kimliklerini gösterir belgeleri ifade etmek için kullanılmıştır. Roma’da ise her
türlü pasaport, mürur izinleri, nakliye senetleri ve askerlere imtiyaz veren bu bel-
geler bir çift bronz levha üzerine mühürlenip, katlanarak dikildikleri için “di plo-
ma” adını almıştır7.
Tarihte diplomasinin ilk uygulanmasında kullanılan yöntem, Ad hoc siste-
midir. Bu sistem, tek taraflı ve geçici bir diplomasiyi ifade etmektedir. Devletler,
belirli bir görevi yerine getirmeleri amacıyla muvakkat olarak başka bir ülkeye
temsilcilerini göndermişlerdir. Bu memurlar görevlerini ifa ettikten sonra ülkele-

bizzat sefirler tarafından kaleme alındığı gibi, sefirlerin maiyetindeki herhangi biri tarafından da
yazılmışlardır. Sefaretnâmeler iki şekilde oluşturulmuşlardır. Bunlardan ilki edebî tür olarak seya-
hat günlüğü, hatırat ve içerikleri sadece politik yazılardan oluşanlar olmak üzere iki şekilde oluştu-
rulmuşlardır. İçerikleri politik yazılardan oluşan sefaretnâmeler daha ziyade gönderildikleri ülke-
nin sosyal, iktisadî ve askeri yapısı hakkında bilgi vermişlerdir. Bunun dışında hatırat ve seyahat
günlüğü formunda yazılan sefaretnamelerde ise, Osmanlı elçilerinin atanmaları, gidecekleri ülke-
nin hükümdarına teslim edecekleri hediyeler ve mektupların teslim alınışı, İstanbul’dan ayrılışla-
rından dönünceye kadar ki yolculukları ile gittikleri ülkede yaptıkları ziyaretler, görüşmeler ve
edindikleri intibalar ayrıntılı bir şekilde aktarılır. Bu yüzden ikinci tür sefaretnâmeler kültür ve
diplomasi tarihi açısından daha zengin bilgiye sahiptirler. Bir diğer önemli kaynak ise sınır tahdit
raporlarıdır. Bunlar, elçilerin sefaret raporlarını bütünleyici bir mahiyet arz eden sınır tahdit ko-
misyonlarının kaleme aldıkları raporlardır. Bu raporlar gerek diplomasi tarihine ışık tutması ve ge-
rekse de yapılan barış antlaşmalarını ve bunları takriben sefaretlerin oluşturulması açısından önem
arz ederler. Bu sebepten dolayı Osmanlı elçilerinin ve sınır tahdit edenlerin raporları, belgesel ma-
teryaller olmalarının yanı sıra Osmanlı Devleti ile yabancı devletlerarasındaki diplomatik ilişkile-
rin önemli tarihi kaynaklarını meydana getirirler. Bkz: Uğur Kurtaran, “Osmanlı Diplomasi Tari-
hinin Yazımında Kullanılan Başlıca Kaynaklar ile Bu Kaynakların İncelenmesindeki Metodolojik
ve Diplomatik Yöntemler Üzerine Bir Değerlendirme”, OTAM, 38/ Güz 2015, s. 118-129.;
5 Ferit Devellioğlu, “Hâriciyye” Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitapevi Yayın-
ları, Ankara, 2010, s. 381.
6 Mübahat S. Kütükoğlu, “Diplomatik”, TDVİA, Cilt: IX, İstanbul, 1994, s. 360.
7 Türkan Polatçı, Osmanlı Devletinde Sefaret Tercümanları, Ondokuzmayıs Üniversitesi, Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Samsun 2009, s. 15.
10
rine dönmüşlerdir8. Osmanlı Devleti, Ad hoc yani geçici diplomasi adı verilen bu
yöntemi en geç terk eden devletlerdendir. XV. ve XVI. yüzyıllarda, Avrupalı devlet-
lerin birçoğu Daimi Diplomasi yöntemini benimserken, Osmanlı Devleti XVIII. yüz-
yılın sonlarına kadar Ad hoc geçici diplomasi uygulamasını sürdürmüştür9.
Osmanlı Devleti, II. Mehmed döneminden itibaren bu yöntemi kullanmış ve
çağının en başarılı dış politikalarından birisini bu tek yanlı ve geçici diplomatik
sistemle elde etmiştir. Diğer kurumlardaki gerilemelerle birlikte bu sistemin işler-
liğini kaybetmesi ve zamanın gereklerine göre yapılandırılamamış olması Osmanlı
Devleti’ni daimi diplomasiye sevk etmiştir10. Bundan hareketle Hariciye teşkilâtı-
nın kuruluşu ve gelişimini, Osmanlı Devleti’nin içinde bulunduğu durumdan farklı
düşünemeyiz. Ülkelerin askeri, ekonomik, kültürel ve siyasî gücü diplomatik başa-
rıları da beraberinde getirmiştir. Osmanlı Devleti’nin daimi elçiliklerinin kurulma-
sından önceki diplomasisi Avrupalı Hristiyan Devletlerin hiç birisini eşit haklarla
muhatap kabul etmeme anlayışına dayanır. Osmanlı Devleti’nin daimi elçiliklerinin
kurulmamasının en önemli sebebi, hiçbir devletin meşruiyetini tanımak isteme-
mesi üzerine temellendirdiği diplomatik tavrının ürünüydü11. Fakat bunu sadece
bir üstünlük duygusuyla açıklamak sığ kalır. İlber Ortaylı, Osmanlı tüccar grupları
ve dinî kurumlarının dış ülkelerde yaygın faaliyette bulunmamasının bu kapalılık-
ta payı olduğunu ifade etmiş ve hâkimiyet kurulamayan ülkelerin darü’l-harb ola-
rak görüldüğünü bu nedenle daimi elçilik kurumunun yerleşmediğini dile getir-
miştir12. Bunun dışında Osmanlı Devleti’nin dış politikasındaki en önemli amaçla-
rından biri de İslam dinini yaymak olmuştur. Bu durum, Osmanlı Devleti’nin dip-
lomatik ilişkilerinde belirleyici bir rol oynamıştır. Bu anlayış, Osmanlı Devleti’ni
yalnızlık politikası gütmeye mecbur bırakmıştır. Bunun temelinde bir İslam Devle-
tinin Hristiyan bir devletle eşit sayılamayacağı ve eşit esaslar içinde anlaşma için-
de bulunamayacağı savı vardır13.
Aslında bu düşünceyle Osmanlı Devleti’nin modern diplomasinin gerekleri-
ne henüz yabancı olduğu ve darü’l-harb olarak görülen yerlerle daimi barış yap-
manın kendisi ve karşısındaki Avrupalı devletler için aldatıcı bir durum olacağın-
dan buna gerek duymadığı söylenebilir. Bununla birlikte devletin sınırlarının bir
hayli genişlemesi sonucu oluşan haklı bir üstünlük duygusu meydana gelmiştir.
Osmanlı Sultanlarının devletler sistemi içinde kendilerini hâkim güç olarak addet-

8 Hüner Tuncer, Osmanlı Diplomasisi ve Sefaretnameler, Kaynak Yayınları, 3. Baskı, İstanbul

2010, s. 13.
9
A.e., s. 13.
10 Ahmet Dönmez, Karşılıklı Diplomasiye Geçiş Sürecinde Osmanlı Daimî Elçiliklerinin Avrupa’da
Yeniden Tesisi 1832-1841, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek
Lisans Tezi, Konya 2006, s. 7.
11 Ali İbrahim Savaş, Osmanlı Diplomasisi, 3F Yayınevi, İstanbul 2007, s. 38-39.
12 İlber Ortaylı, “Osmanlı Diplomasisi ve Dışişleri Örgütü”, Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye
Ansiklopedisi, Cilt: I, İletişim Yayınları, İstanbul 1985, s. 278.
13 Dönmez, a.e., s. 8.
11
tikleri bir dönem olmuştur. Örnek olarak, Kanunî Sultan Süleyman’ın Fransa Kralı
I. Fransuva’ya gönderdiği mektup gösterilebilir. Bu mektupta kendi unvanlarını
saydıktan sonra birçok ülkenin ve halkın hâkimi olduğunu ifade etmiştir. Fransa
Kralına Sen ki Fransa Kralısın gibi kısa bir ifadeyle aralarındaki farka dikkat çek-
miş ve bu önemsemez hitabı kitaplarda yerini almıştır14. Peki, Osmanlı Devleti,
Avrupalı Hükûmetlerle iletişimini nasıl sağlamıştır hiç mi elçi göndermemiştir gibi
sorular aklımıza gelmiş olabilir. Osmanlı Devleti XVIII. yüzyıl sonlarına kadar ge-
rektikçe diğer devletlere elçi göndermiştir; fakat bunlar geçici nitelikteki elçiler
olmuşlardır. Avrupalı devletler ise, çok eski tarihlerden başlamak üzere Osmanlı
Devleti’nde daimî elçiler ve maslahatgüzarlar15 bulundurmuşlardır16.
Osmanlı Devleti’nde Hariciye Nezareti’nin kurulmasından önceki süreçte dış
ilişkilerinde belirleyici rol oynayan kişiler elçiler olmuştur. Osmanlı Devleti diplo-
matik ilişkilerini sadece gerektiğinde elçi memur ederek yürütmüştür. Osmanlı
Hükûmetinin bu metot ile hareket etmesi incelemeye tabi bir konu iken görünen
sebebi Osmanlı Devleti’nin istilâ devrindeki gücünden kuvvet alan yapısının gele-
neklere bağlı kalarak on yedinci on sekizinci asırlarda da sürdürüldüğü yönünde-
dir. Osmanlı Devleti diğer devlerin takip etmediği bir usul olan yabancı devletlerin
elçilerinin Osmanlı hududuna girdikleri andan başlamak kaydıyla dönüşlerine
kadar her türlü masraflarını karşılama noktasında oldukça misafirperver hareket
etmiştir. Osmanlı Devleti tarafından çeşitli tarihlerde yabancı devletler nezdine
gönderilen elçilerin gönderiliş sebeplerinin başlıcaları şöyledir: Osmanlı Devle-
ti’nde elçiler, padişah değişikliklerinde muhtelif devletleri durumdan haberdar
etmek için teslim etmeleri gereken padişah mektubu ile yola çıkmışlardır. Bir teb-
liğ için muhtelif devletlere birden çok elçi görevlendirmek yerine bir elçinin sıra-
sıyla bu devletleri dolaşarak haberi iletmesi usulü izlenmiştir. Yabancı devletlerin
hükümdarlarının taç giyme törenlerinde Osmanlı Devleti’nden elçilerde törende
yerlerini almışlardır. Yapılan muahedelerin onaylı suretlerini vermek içinde karşı-
lıklı olarak elçiler görevlendirilmiştir. Dostluk ilişkilerini temin etmek adına, ziya-
retlerde bulunarak dostluğu teyit etmek maksadıyla yine hudut meselelerini çö-
züme kavuşturmak ve devletlerarasında ittifak olasılığı hakkında fikir sahibi ol-
mak için elçiler görevlendirilmiştir. Devletlerarasında vuku bulan harplerin barışla
sonuçlandırılmasını teklif için elçi gönderilmiştir. Devletlerarasında çoğunlukla
savaş öncesi ve savaş sonrasında diplomatik ilişkilerin yoğunlaştığı bir gerçektir.
Savaş öncesinde kan dökülmeden teslim olmaları için, savaş ardından ise barış
antlaşması için ve eğer savaş kazanılmışsa bunun diğer devletlere muhaberatı için

14 Kemal Girgin, Osmanlı ve Cumhuriyet Dönemleri Hariciye Tarihimiz (Teşkilât ve Protokol),

Türk tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1994, s. 40.
15 Maslahatgüzar, iş bitiren, iş bilir demektir. Görevi ise elçi adına diplomatik işleri takip etmektir
(Devellioğlu, a.g.e., s. 674).
16 Faik Reşit Unat, Osmanlı Sefirleri ve Sefaretnameleri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara
1992, s. 14.
12
elçiler gönderilmiştir. Osmanlı Devleti’nde, padişah değişiklikleri, cülus, önemli
doğumlar ve kazanılan zaferlerin bildirilmesi, dostluk ilişkileri kurulması, hediye-
ler gönderilmesi, başka ülkenin yeni hükümdarını tebrik niyetiyle, birtakım önemli
addedilen hususların tebliği veya sorulması için, yabancı devletlerin önemli tören-
lerinde davete icabet için ve buna benzer vesilelerle yabancı devletlere elçi ve
memurlar gönderilmiştir. Aynı şekilde diğer ülkelerden de Osmanlı Devleti’ne bu
vesilelerle temsilciler gelmiştir17.
Osmanlı Devleti, dost ve rakip ülkelerin durumundan bu fevkalâde elçiler
aracılığıyla haberdar olmanın yanı sıra doğuda sınır eyaletleri valileri, kuzeyde
Kırım hanları, batıda Eflâk ve Boğdan (Memleketeyn) voyvodaları, Osmanlı hâki-
miyeti altında bulunan Dubrovnik Cumhuriyeti ile Erdel Krallığı aracılığı ile dün-
yadaki gelişmelerden haberdar olmuştur. Bununla birlikte ticaret maksadıyla ya-
bancı devletlerde bulunan Osmanlı tacirleri görüp işittikleri olayları Hükûmete
haber vermekle de görevliydiler18.
Osmanlı Devleti’nin bu fevkalâde elçilerle yetinmesine karşılık başta Vene-
dik olmak üzere 1454 yılından itibaren Avrupa daimi elçilikleri İstanbul’da kurul-
muştur. Venedik’in ardından diğer Avrupa devletleri de sırasıyla Polonya 1475,
Rusya 1497, Fransa 1525, Avusturya 1528, İngiltere 1583, Hollanda 1612, İsveç
1737, Napoli 1740, Danimarka 1756, Prusya 1761, İspanya 1787 yılında İstan-
bul’da daimi elçilikler açmışlardır19. Osmanlı Devleti zamanla kendi kendine yeter-
lilik prensibini koruyamamıştır. Bu saydığımız devletlerden çok sonra olmakla
birlikte Osmanlı Devleti’nin gelişen Avrupa devletlerine ayak uydurma zorunlulu-
ğu baş göstermiştir. Osmanlı Devleti, Zitvatoruk Antlaşması’na kadar (1606) başka
devletlerle yaptığı antlaşma maddelerini kendisi belirlemiştir. Muhatap devlet ise
kabul etmek zorunda kalmıştır. Bu durumun artık bu antlaşmayla değişikliğe uğ-
radığı antlaşmanın sınırda müzakere edilerek oluşturulmasından anlaşılmıştır.
Osmanlı padişahı burada Avusturya hükümdarını İmparator olarak tanıyıp kendi-
sine eşit tutmayı kabul etmiş oldu. Bu taviz bir ilkti fakat son olmamıştır. Bunun
ardından Viyana bozgunu (1683) artık her şeyin değiştiğini yeni bir evreye girildi-
ğini göstermiştir20.
Karlofça (1699) ve Pasarofça (1718) Antlaşmalarının ardından bir dizi tica-
ret, seyr-i sefain antlaşmaları aracılığıyla Avusturya, İngiltere, Hollanda, Fransa ve
1730 Belgrad Antlaşması’nın ardından Rusya, konsolosluk ve elçiler konusunda
Osmanlı Devleti’nden diplomatik muafiyet ve güvence elde etmiştir. Rusya, Küçük
Kaynarca Antlaşması’nın ardından konsolosluk haklarını genişletmiştir. Böylece

17 Girgin, a.e., s. 39.

18 Ercüment Kuran, Avrupa’da Osmanlı İkamet Elçiliklerinin Kuruluşu ve İlk Elçilerin Siyasî
Faaliyetleri 1793-1821, Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 1988, s. 9.
19 Dönmez, a.e., s. 11.
20 Dönmez, a.e., s. 15.
13
bir İslam devleti ilk defa olarak Hıristiyan devletlerle eşit düzeyde diplomatik iliş-
kiler kurma yoluna girmiş ve modern diplomatik esaslara tabi olmak zorunda
kalmıştır21.
Avrupa devletlerinin, XVIII. yüzyılda ve özellikle 1774 Küçük Kaynarca Ant-
laşması’nın ardından fark edilen askeri ve ekonomik üstünlüğü, Osmanlı Devle-
ti’nde Avrupa usulüne uyumlu bazı düzenlemeler yapılmasını zorunlu kılmıştır22.
Bununla birlikte Avrupa üstünlüğünün farkına varan III. Selim, gerileme evresine
giren Osmanlı Devleti’nin artık diğer ülkelerle daha yakından ve dostane ilişkiler
geliştirmesi gerektiğini düşünmüştür. Bu nedenle diğer ülkelerde olan gelişmeleri
daha yakından izlemek için, bu devletlerin Osmanlı Devleti hakkındaki düşüncele-
rini ve emellerini daha iyi bilmek maksadıyla ilk olarak Ebubekir Ratip Efendi’yi
gözlemci olarak Viyana’ya göndermiştir. Ebubekir Ratip Efendi’nin, 1792 Mayısın-
da Padişaha 500 sayfalık bir rapor sunması vaziyetin ciddiyetini ortaya koymuş-
tur23.
III. Selim, Osmanlı Devleti’nin içinde bulunduğu gerilemenin Avrupa’da ya-
pılan yeniliklerin takip edilememesinden kaynaklandığını düşünmektedir. Bundan
dolayı Osmanlı Devleti’nin Avrupa Devletleri karşısında gücünü devam ettirebil-
mesi için Nizam-ı Cedid ıslahatını planlamıştır. Avrupa’da yapılan yenilikleri ya-
kından görmek bu devletlerin ahvalinden haberdar olmak için Avrupa’daki devlet-
lere birer ikamet elçisi göndermeye karar vermiştir. Bu elçilerin temelde iki görevi
vardır. Mutad elçilik vazifelerini yerine getirmek ve devletlerin içinde bulundukla-
rı durumu iyi bilen adamlar yetiştirmektir. Alışılmış elçilik işleri arasında Osmanlı
tacirlerinin haklarını korumak özel bir yer tutmuştur. İkamet elçileri Avrupa’da üç
yıl kalacaklar, bu müddetin sonunda ülkelerine döndüklerinde yerlerine başkaları
gidecekti. Bunlar beraberlerinde Rum tercümanlarından başka, sırkâtibi ve maiyet
memuru götüreceklerdir. İkamet elçiliklerinin bu esaslarının tespit edilmesinden
sonra uygulamaya geçilmiştir24.
Bunun üzerine 1793’te Yusuf Âgâh Efendi Londra’ya, 1797’de Seyyid Ali
Efendi Paris’e, İsmail Ferruh Efendi Londra’ya, Ali Aziz Efendi Berlin’e, İbrahim
Afif Efendi Viyana’ya, 1803’te Mehmed Said Halet Efendi ardından 1806’da Abdur-
rahim Muhib Efendi Paris’e elçi olarak atanmışlardır. Ancak bu elçiler yabancı dil
bilmediklerinden görevlerini gerektiği gibi ifa edememişlerdir. Bir müddet sonra
III. Selim elçileri geri çekmek zorunda kalarak yerlerine maslahatgüzarlar bırak-
mıştır25. Osmanlı elçilerinin başarısızlıklarını etkileyen faktörlerin başında dil

21 Ortaylı, a.e., s. 278.

22 Carter V. Findley, “Hariciye Nezareti”, TDVİA, Cilt: XVI, İstanbul 1997, s. 179.
23 Girgin, a.g.e., s. 41.
24 Kuran, a.e., s. 11.
25 Ali Akyıldız, Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilâtında Reform (1836-1856), Eren
Yayıncılık, İstanbul 1993, s. 72.
14
bilmemeleri, güvenilir tercümanlarının olmaması, merkezi yönetimle aralarındaki
iletişim sorunu gelmektedir. Ayrıca bu elçiler askeri yardım sağlama, ittifaklar
yapma, ekonomik bazı imtiyazlar elde etme gibi ulaşılması bir hayli zor beklenti-
lerle Avrupa’ya gönderilmişlerdi. Diğer yandan Avrupa devletleri de Osmanlı’nın
taleplerini önemsememekteydi26.
Bu bağlamda, Salih Münir Paşa, Diplomasi Tarihi adlı eserinde Osmanlı Dev-
leti’nin son dönemlerindeki diplomasi ve diplomatlık algısını şöyle tasvir etmiştir:
“Diplomatlık; yabancı devletlerden hangilerini dost ve hangilerini düşman tanıya-
cağını, toplumun selameti ve devletin geleceği için hangi devletlerle iyi ilişkiler ve
ittifak tesis edeceğini ve hangilerini doğrudan veya dolaylı olarak işgal etmek la-
zım geleceğini bilmektir”. Bu devletlerin her birinin siyasî mesaileri hakkında fikir
sahibi olmak, görüşlerinin hayır veya şer olduğunu bilmek üzere gerek doğrudan
doğruya ve gerekse dolaylı olarak onlar tarafından ne yapılabileceğini tasvir edip
gerekli olan tedbirleri hazırlamaktır. Diplomatların, devletlerin hukukunu ve men-
faatlerini, siyasî emellerini, mülkiye, maliye ve askeriyelerinin ahvalini ve halet-i
ruhiyelerini bilmeleri gerekmektedir. İç siyasetlerine vakıf olup geçmiş olaylardan
gelecek hakkında fikir sahibi olup ibret almaları ve bir müddet siyaset içinde bu-
lunup tecrübe edinmeleri, dönemin diplomasi dili olan Fransızcayı konuşabilmele-
ri, İngilizce veya Almancadan da mana çıkaracak şekilde dile aşina olmaları ge-
rekmektedir27. Bu gerekliliklerin ilk daimi elçilerde bulunan eksiklikleri tasvir
ettiğini de dikkate alırsak başarısızlıkların sebepleri buradan da anlaşılmış olacak-
tır.
Osmanlı Devleti diplomatiği, özelliklerinin araştırılması ve değerinin ince-
lenmesi yönünden diplomatik ilmi alanına girer. Osmanlı diplomatiğine temel ad-
dedilen tarihi vesika ve bu vesikanın ortaya çıkmasına aracı olan makam ve kurum
dikkate alınarak, bu konunun uzmanlarınca, önce Divân-ı Hümayun kalemlerine
bağlanmış ve bu alanda bazı sınıflandırmalar yapılmıştır. Osmanlı diplomatiğine
temel kaynak olan Osmanlı dokümanları ile ilgili incelemeler, İkinci Meşrutiyet’ten
sonra Tarih-i Osmanî Encümeni’nin tesisi ve bu Encümenin yayını olan Tarih-i
Osmanî Encümeni Mecmuası’nın (TOEM) yayına başlaması ile birlikte yoğunluk
kazanmıştır. Vak’anüvis Abdurrahman Şeref Bey, burada neşrettiği “Evrâk-ı Atîka
ve Vesâik-i Tarihiyemiz” başlıklı çalışmasında bu konuyu değerlendirmiş, bunu
Osmanlı diplomatiği üzerine yayınlanan diğer incelemeler izlemiştir28.

26 Dönmez, a.g.t., s. 33.

27 Salih Münir Paşa, Diplomasi: Malumat-ı Esasiye, Cilt: I, İstanbul Tevsi-i Tıbaat Matbaası, H.
1328 (1910), s. 10.
28 Jan Reychman-Ananiasz Zajaczkowski, Osmanlı-Türk Diplomatikası El Kitabı, Başbakanlık
Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, İstanbul, 1993, s. 6.
15
 1. BABIÂLİ TERCÜME ODASI
Tarih boyunca devletler birbiriyle siyasî, iktisadi ve sosyal alanlarda ilişki
kurmuşlar ve bunu geliştirmişlerdir. Devletler bu ilişkileri elçileri vasıtasıyla sağ-
lamışlardır. Dilleri farklı olan elçiler bu görevlerini yerine getirirken söz ve yazıları
tercüme etmek için tercümanlardan istifade etmişlerdir. Osmanlı Devleti’nde ter-
cümanlık XIV. yüzyıl sonlarında mevcuttur. Osmanlı Devleti’nde XVI. yüzyıldan
itibaren tercümanlık kurumu büyük bir gelişme göstermiştir. Divân-ı Hümayun
tercümanları, eyalât tercümanları, askeri ve eğitim kurumlarında kullanılan ter-
cümanlar ve yabancı elçilik ve konsolosluk tercümanları olmak üzere dört sınıfa
ayrılmıştır. Bunlar arasından Babıâli’nin yüksek memuriyetlerinden bir tanesi
Divân-ı Hümâyun tercümanları bilhassa Tanzimat döneminden önce Reîsül-
küttâbdan sonra en mühim mevkide bulunmuşlardır29.
Osmanlı Devleti’nde tercüman kullanımının resmen ne zaman başladığı ko-
nusunda kesin bir bilgi mevcut değildir. Ancak devletin daha kuruluş yıllarında,
yer aldıkları coğrafya bakımından ilişkide bulunulan devletlerle diplomatik gö-
rüşmelerde tercümanların istihdam edildiği ileri sürülür. Osmanlı Devleti’nde
XVII. yüzyılda Dîvân-ı Hümayunda dört tercümanın görevde bulunduğu tespit
edilmiştir. Yüzyılın ortalarında Osmanlı tebaası olup dil bilen Rumlardan istifade
edilmeye başlanmıştır. Yaklaşık bir asır süre ile İstanbullu Ortodoks mezhebine
bağlı şahıslar âdeta bir imtiyaz gibi bu makama getirildiler ve ikâmet etmek için
belirli bir semt olan Fener adlı mahalleyi seçtikleri için “Fenerliler” diye anıldılar.
Baştercümanların maiyetinde “dil oğlanı” adı verilen, lisan bilen sekiz genç görevli
ve on iki hizmetkâr bulunmuştur. Bunlar da Rum olup cizyeden muaf tutulmuşlar-
dı. Baştercümanın görevi, sadrazamın yabancı devlet temsilcileriyle yaptığı gö-
rüşmelerde konuşulanları tercüme etmek olduğundan dışişleri bürosu özelliği
göstermiştir. Bunlar dışarıdan gelen evrakı da tercüme ederler ve elçilerle yaptık-
ları konuşmaları birer yazı şeklinde sadrazama sunarlardı. XVIII. yüzyıl sonlarında
Osmanlı topraklarında çeşitli batı devletlerin konsolosları tercüman istihdam edi-
yordu. Bunların toplam sayısının 194’ü bulduğu ve 24 beratlı tercümanın bunlara
eklendiği bilinmektedir. Elçiliklerdeki baştercümanlar ise Osmanlı tebaasına men-
sup olmuşlardır30.
Divân-ı Hümayun Tercümanlarının kabul törenlerinde Avrupalı elçilerin
Padişah ve Sadrazama gönderilen mektuplarını tercüme etmek, Reîsülküttâb’ın
yabancı elçilerle görüşmesinde yanında bulunmak, bu toplantıların dokümanlarını
hazır etmek, yabancı devletlere gönderilen Osmanlı sefaret teşkilâtında bulunmak,
Osmanlı Devleti’nin yaptığı antlaşmalara tercümanlık yapmak, Avrupalı devletlere
verilecek tüm metinleri yazmak gibi görevleri vardı. Yani tercümanlar, Osmanlı
Devleti’nin dış ilişkilerini takip eden mühim bir yerde olup devletin tüm gizliliğine

29 Polatcı, a.e., s. 20-23.

30 MahmudH. Şakiroğlu, “Tercüman”, TDVİA, Cilt: 40, İstanbul, 2011, s. 492.
16
vakıf olmuşlardır. Bu yönüyle Divan Tercümanları Osmanlı Devleti’nin “Avru-
pa’daki kolu” olup, diplomatik ilişkilerin işlerliğinde Reîsülküttâb’dan sonra en
önemli görevli olmuşlardır. Reîsülküttâbların Avrupa’nın hâlihazırdaki durumu
hakkında bilgileri olmadığı için çoğu kez tercümanlar, Reis Efendilerin siyasî fikir-
lerine yön vermişlerdir31. Divân-ı Hümayûn Tercümanlarının bu göreve atanmala-
rı beratlar vasıtasıyla gerçekleşmiştir. Bu şahıslar “tüm tekâlif-i örfiye ve
şer’iyye”den ayrıcalık tanınmış özgür bırakılmışlardır. Tercümanın maiyetinde
görev alan sekiz nefer dil oğlan ve sayıları farklı miktarda “hizmetkârları” da cizye
ve tekâlif’den serbest tutulmuşlardır. Birde bu tercümanların ve maiyetlerindeki
görevlilerin giyeceklerine, döşemelik eşyalarına, evlatlarının kıyafetlerine, ata
binmelerine ve şarap tüketmelerine müdahale edilmezdi32.
Görüldüğü üzere, Osmanlı Devleti’nin dış ilişkilerinde tercümanların büyük
rol oynadıkları görülmüştür. Osmanlı Devleti’nde, tercümanlık XIV. yüzyılın başla-
rında oluşturulmuştur. Osmanlı Devleti’nde ilk tercümanların Hristiyan olmalarıy-
la birlikte Divan-ı Hümayun Tercümanlığında XVI. yüzyıldan başlayarak ileri gelen
Fenerli Rum ailelerinden şahıslar görev almıştır. Bunların en bilinenleri İskerlet-
zadelerdir. Bu aileden Alexander Mavrocordato uzun süre tercüman olarak hizmet
etmiş ve Reîsülküttâb Rami Mehmed Paşa ile beraber Karlofça (1699) görüşmele-
rinde bulunmuştur. Tercümanlık yapan diğer aileler ise Yanakizâde, Drakozâde,
Kalimakizâde, İpsilantizâde, Mikailzâde ve Sarıbeyzâde idi. XVIII. yüzyılda Osmanlı
dış politikasında önem arz eden elçiliklerin tamamen Rum tercümanların etkisi
altında olduğu görülmüştür. Bunlar içerisinde Osmanlı Devleti aleyhine casusluk
yapanlar da vardı. Mesela, Paris Büyükelçisi Moralı Seyit Ali Efendi’nin elçilik yap-
tığı dönemde tercüman olan Osmanlı Rumlarından Godrika, elçiliğe ulaşan tüm
yazışmaları Fransız Başbakanı Talleyrand’a aktarmıştır.
Net bir tarih ifade edilememiş olsa da Osmanlı vatandaşı bulunan Hristiyan-
lar XVI. yüzyılın sonlarından itibaren yabancı elçiliklerde görevlendirilmeye baş-
lanmıştır. Fransız ve İngilizler daha XVII. yüzyılın başlarından beri hem yerli halk
ile hem de merkezi ve yerel yönetimler ile iletişimlerinde görev verdikleri tercü-
manlarını Osmanlı tebaası arasından, köklü Levanten ailelerden seçmişlerdir. Bu
aileler içinde Galata’nın Navoni, Gritto, Oliveri, Fornetti, Testa33, Pisani, Fonton,

31 Sezai Balcı, Babıâli Tercüme Odası, Libra Yayınevi, İstanbul, 2013, s. 71–72.
32 Balcı, a.e., s. 69.
33 Birden çok ülkede tercüman ve elçi olarak görev almış olan Testa ailesinden bahsetmekte fayda
vardır. Testa ailesinin üyeleri yüzyıllarca Galata ve Pera’da yaşamışlardır. Bu aile önde gelen Ka-
tolik “Magnifica Communita di Pera” olarak adlandırılan İstanbul’da bulunan Latin aristokrasisin-
den gelmiştir. Testa ailesi XIII. yüzyıldan beri ticaret ve noterlik işleri yaptıkları Cenova’dan gele-
rek, o zamanlar Cenova Galata’sı denen Galata’ya yerleşmişlerdir. Kıdemli oluşları Latin toplu-
munun arşivini tutma onurunun onlara verilmesini sağlamıştır. Bu arşivde Galata’ya ait kapitülas-
yonların orijinalleri yer almıştır. Burada Fatih Sultan Mehmet’in İstanbul’u almasının ardından
Cenova kentine tanıdığı avantajlar da bulunmuştur. Testa ailesi evlilik aracılığıyla kapsamlı bir
tercümanlık ağına sahip olmuştur. Aile bağları arasında Fornetti, Fonton, Fleurat, Marini ve Von
17
Chabert gibi dragoman hanedanları da yer almıştır. Bunların çoğu Roma Katolik
mezhebine bağlı Latin kökenli ailelerdir. Bu ailelerden Pisani ailesi 1761’den beri
aralıksız olarak 11 İngiliz elçisine hizmet etmiştir. İngiltere dışında bu aileden
görevliler Fransa, Rusya, Polonya ve Avusturya devletlerinin diplomatik hizmetin-
de bulunmuşlardır. Elçilik tercümanları, iş bitirici yani gözlemi kuvvetli ve insanla-
rı iyi algılama yeteneği olan kişilerden seçilmekteydi. Ortaya çıkan önemli olaylar-
da hem ilgili makamların hem de Müslüman ve Hristiyan halkın fikirlerini anlamak
için çaba sarf etmeleri, ülkenin hukukunu, dillerini, geleneklerini bilmeleri bakı-
mından önemli bilgilere sahiptirler34. Pisani ailesi, Devlet Sâlnâmelerine göre İn-
giltere ve Rusya’ya hizmet etmiştir. Testa ailesinin üyeleri ise Avusturya, Almanya,
Hollanda ve İtalya’da tercüman olarak görev almışlardır. Belçika’nın Anvers şeh-
rinde Pol Testa Osmanlı Devleti’ni temsil etmiştir. Tercümanlığın bir meslek ola-
rak görüldüğü ve Millîyetin dışında bir seyir takip ettiği buradan çıkaracağımız bir
sonuçtur. Manas ailesi Paris, Viyana ve Brüksel’de tercüman ve ataşe olarak görev
almıştır. Fransa’nın Osmanlı Devleti topraklarındaki konsolosluklarını ağırlıklı
olarak Mısır ve çevresinde tesis ettiği de anlaşılmaktadır.
Felemenk ve İngiltere Akdeniz’in geleneksel ticaret merkezleri olan Halep,
Kıbrıs, Kahire ve Suriye’nin diğer limanlarında konsolosluklarını yoğunlaştırmış-
lardır. Osmanlı Devleti’nde bu iki devletin yaptığı yatırımlar dikkat çekici olmuş-
tur. XIX. yüzyılda Mock adlı Hollandalı bir asilzadenin İzmir’de ilk sinemayı açması
buna bir örnektir. Belçika’nın Osmanlı Devleti’nde küçük elçilik seviyesinden tem-
silinde dahi maiyet görevlisi beş kişiden oluşmuştur. Osmanlı Devleti’nin Brüksel
Orta Elçisi Kerkhove maiyetinde görevli olmadan tayin edilmiştir. İngiltere sefare-
tinde bir kanun kâtibi görev almıştır. En geniş konsolosluk ağına ve maiyet kâtibi-
ne sahip olan ülkelerin başında İngiltere gelmektedir. Ayrıca sefaret içinde diğer
bir görevli olan hastahane hekimleri dikkat çekmiştir. Osmanlı Devleti’ne gelen
elçilik heyetlerinde ihtiyaç hâsıl olacak her türlü memur görevlendirilmiştir. Os-
manlı Devleti ise maiyet konusunda genel olarak daha mütevazı bir teşkilât olarak
kalmayı tercih etmiştir35.

Stürmer gibi tercüman aileleri vardır. Osmanlı Devleti’nde sahip oldukları özel statü ve itibarları,
Testa gibi ailelerin fertlerine, XVI. ve XVII. yüzyılda birçok Batı Avrupa elçiliklerinde görev al-
ma imkânı sağlamıştır. XVIII. yüzyılda Testa’lar Hollanda, Fransa, Venedik, Avusturya, Polonya,
İsveç, Rusya ve Prusya elçiliklerinde tercümanlık görevi yapmışlardır. Testa’ların tercümanlık
“hanedanı”nın Hollanda ağı, Giacomo Jacques Testa ile başlamıştır. Bu şahıs 1747’den itibaren
ikinci tercüman olarak elçilikte görev almıştır. Oğulları Gaspard ve François, babaları tarafından
tercüman olarak yetiştirilmişlerdir. François kariyerine, Cumhuriyet’e eğitimini geliştirmek için
gönderildiği 1766 yılında başlamıştır. Elçi Willem G. Dedel’den verilen kadronun yanı sıra kendi-
sine elli aslanlı para harçlık verilmiştir. Dedel, Hollanda’ya yaptırdığı bu gezi ile Cumhuriyet’in
tercümanlarının Hollandaca bilmemeleri kusurunu örtmek istemiştir (Marlies Hoenkamp-Mazgon,
İstanbul’da Hollanda Sarayı 1612’den Günümüze Elçilik Binası ve Sakinleri, Boom, Amster-
dam, 2002, s. 88).
34 Balcı, a.e., s. 31.
35 Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Cilt: I-XXXII, 1847-1877.
18
 1821’de Yunan İsyanı’nın başlamasıyla birlikte Rum Tercümanlara müphe-
miyetle bakılmaya başlanmıştır. Bunun üzerine Divan-ı Hümayun Tercümanı
Constantine Mourouzi’nin işine son verilmiş ve isyanla ilişkisi olduğundan dolayı
idamına karar verilmiştir. Yerini dolduracak bir Müslüman bulunmadığı için yeri-
ne ehven-î şer’ bir Rum olan Stavraki Aristarchi vekâleten atanmıştır ama bir yıllık
görevi sonunda Aristarchi de sürgün edilmiştir. Onun peşinden ise Rum Ortodoks-
luğundan Müslümanlığa geçmiş olan Mühendishane öğretmeni Bulgarzade Yahya
Nâci Efendi tercümanlığa getirilmiştir. Yahya Nâci Efendi’ye yardımcı olarak da
yine Mühendishaneden Zenob Manasseh atanmıştır. Bu atamalarda bir mecburiyet
hâsıl olmuştur çünkü henüz yabancı dil bilen aynı zamanda vasıflı Müslüman bü-
rokratlar yoktur. Yabancı devletlerle münasebetler neredeyse tümüyle yabancı
gayrimüslim bürokratlara bırakılmıştır. Buna bir çözüm getirmek için Müslüman
bürokratların dil öğrenmelerine izin çıkmıştır36. Buradan, Osmanlı Devleti’nde
bürokratik görevlere getirilmekte sadece dil bilmek kâfiydi gibi bir sonuç çıkarıl-
mamalıdır. Osmanlı Devleti’nin, diplomasi alanında Yahudi ve Rumları tercih et-
mesi sadece bu sebepten kaynaklanmamıştır. Bu milletlerin Avrupa’da saygı gör-
mesinin yanı sıra haber toplama, bilgi edinme ve güçlü iletişim bağları vardı. Fakat
bu hegemonyaları Rum isyanına kadar sürmüştür. Rumlara olan güvensizlik Ba-
bıâli Tercüme Odası’nın kurulmasında önemli bir etken olmuştur. Bu odanın ku-
rulmasıyla birlikte diplomatik hizmetlerde Ermeniler de yer almaya başlamıştır37.
1823’ten sonra Tercüme Odası öğrenci adedi, iş hacmi, kalitesi gibi yönlerde
ilerleme kaydetmiştir. Bu dönemde “Tercüme Odası ve Lisan Odası” olmak üzere
iki ayrı oda tesis edilmiştir. Babıâli bürosu gibi çalışan Tercüme Odasında bürok-
rasiye ait tercüme işleri görülmüş, Lisan Odasında ise Babıâli’nin çeşitli büroların-
dan gelen gençlere dil öğretilmiştir38. II. Mahmud döneminde artan siyasî gelişme-
ler üzerine Tercüme Odası’nın önemi artmış ve yeni düzenlemeler yapılmıştır. Dil
bilen personelin yetiştirilmesi maksadıyla bir yönetmelik çıkarılmıştır. Tercüme
Odası elemanlarından Tecelli Mehmed Efendi’ye divan hocalığı lakabı verilerek
Divan-ı Hümayun Mühimme Odasından ehliyetli gençler Tercüme Odası’na alın-
mıştır. Bunlardan önemli isimler Âli, Safvet, Nedim ve Halis Efendiler ile ikinci
aşamada onlara katılan Fuad ve Vefik Efendiler’dir. Bunlardan Âli, Fuad, Safvet ve
Vefik Efendiler Tanzimat döneminin nazır ve sadrazamları olarak yenilikçi elit
grubun önde gelen temsilcileri olmuşlardır39.

36 Hamit Ersoy, “Batılılaşma Girişimleri ve Osmanlı Hariciye Nezareti’nin Kuruluşu” Osmanlı

Ansiklopedisi, C.VI, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, s. 268.
37 Musa Kılıç, “Osmanlı Hariciyesinin Ermeni Elçi ve Maslahatgüzarları”, Ermeni Meselesi Özel
Sayısı, Yeni Türkiye Yayınları, Cilt: 60, Ankara 2014, s. 2.
38 Cahit Bilim “Tercüme Odası”, OTAM, S. 1, Ankara, 1990, s. 37.
39 Bilim, a.e., s. 38.
19
 Tanzimat’ın ileri gelen devlet adamlarından Âli ve Fuad Efendilerin Tercü-
me Odasında olması bu kurumun artık yüksek mevkilere gelebilmek amacıyla bir
sıçrama noktası olarak kullanılmaya başlandığını göstermiştir. Bu da, Tercüme
Odası’nın ne derece önem kazandığı hakkında bize fikir vermektedir. 1841 yılına
gelindiğinde Tercüme Odası’nın kadrosuna bakıldığında Divan-ı Hümayun Tercü-
manı ve onun yardımcısı yani Mütercim-i Evvel, Sınıf-ı Evvel’den beş, Sınıf-ı
Sâni’den beş kişi, on yedi kâtip ve bir öğretmen olmak üzere yekûnda otuz kişiye
ulaşan bir kadroya sahip olmuştur40. Tercüme Odası’nın önemine binaen o dö-
nemde Mısır çarşısında baharatçılık yapan Âli Paşa’nın babasına ithafen “Tercüme
Odasından geçmek fakir bir bakkalın oğlunu Sadrazam yapar” sözü dikkat çekici-
dir. Tercüme Odası, çalışmalarını Dışişleri Bakanlığı ile paralel ve dolayısıyla bir
anlamda ona bağlı olarak devam ettirmiştir. Buradan bakanlığın ilk bürosunun
Tercüman Odası olduğu ve bununla da kalmayarak diğer bürolarının bazılarının
da kaynağını meydana getirmiş olduğu söylenebilir41.
Osmanlı Devleti, 1821 Rum İsyanı’ndan dolayı takip ettiği yalnızlık politika-
sının çok ağır dezavantajlarıyla karşı karşıya bulunmuştur. Mora’daki Rumlar ba-
ğımsızlıklarını kazanmışlar, buna ilaveten 1830’larda Osmanlı Devleti valisi Kava-
lalı Mehmed Ali Paşa olayında onunla tek başına mücadele edilemeyeceğinin anla-
şılması adeta bir ders niteliği taşımıştır. Bunun sonucu olarak; Avrupalı büyük
devletlerle tekrardan ilişkiler geliştirilmeye çalışılmıştır. Bu plandaki ilk adım
1821’de kapatılan daimi elçiliklerin yeniden faaliyete geçirilmesiyle atılmıştır.
Tercüme Odası’nın kurulmasıyla birlikte Osmanlı Devleti II. Mahmud döne-
minde Avrupalı büyük devletlerle tekrardan ilişkiler geliştirmeye çalışmıştır. Bu
plandaki ilk adım, 1821’de kapatılan daimi elçiliklerin yeniden açılması olmuş-
tur42. II. Mahmud, önce 1832’de J. Mavroyeni’yi maslahatgüzar olarak Viyana’daki
eski görevine atamıştır. 1834 yılında ise Amedî Mustafa Reşit Paşa, Paris’e, Meh-
met Namık Paşa Londra’ya ve Ahmet Fethi Paşa ise Viyana’ya büyükelçi unvanı ile
tayin edilmiştir. Diplomatik temsil alanında yapılan çalışmalar belirli bir aşamaya
ulaştıktan sonra konsolosluk alanında da çalışmalar yürütülmeye başlanmıştır43.
Böylece Osmanlı Devleti ve onun ardından inşa edilen Türkiye Cumhuriyeti Devle-
ti’nin diplomatik temsili 1830’lardan günümüze kadar aralıksız sürdürülmüştür.
II. Mahmud, hükümdarlığının son yıllarında daha önemli addedilebilecek yenilikler
yapmıştır. Reîsülküttâb’a “Hariciye Nazırı” unvanını verip bazı kurumsal teşkilât
değişikliklerini de gerçekleştirerek Hariciye Nezareti’ni kurmuştur.

40 Carter V Findley, “Osmanlı Hariciye Nezareti’nin Kuruluşu: III. Selim ve II. Mahmud Döneminde
Bürokratik Reformun Başlangıcı”, Çev. Sezai Balcı, History Studies, Volume 5/4, 2013, s. 323.
41 Bilim, a.e., s. 40-42.
42 Kılıç, a.e., s. 2.
43 Ersoy, a.e., s. 268.
20
 2. OSMANLI HARİCİYE NEZARETİ’NİN KURULUŞU VE GELİŞİMİ
III. Selim döneminde Reîsülküttâblığa bağlı odaların iyileştirilmesi ve
ikâmet elçiliklerinin kurulması gibi diplomasi alanında etraflı bir reform süreci
başlatılmıştı. III. Selim ilk reform hareketlerinin girişimcisi olmuştu. Nitekim
1790’da ilk defa olmak üzere Hristiyan bir devletle yani Prusya ile ittifak antlaş-
ması yapılmış; ardından 1793’de Londra’ya ve 1797’de Paris Viyana ve Berlin’e
daimi elçiler gönderilmiştir. Birçok yere de Şehbenderler atanmıştır. Bu gelişmele-
re paralel olarak merkezde Reîsülküttab’a bağlı bölümlerde dış ilişkileri de ilgilen-
diren kalemlerde genişleme ve bazı yenilikler meydana getirilmişti. Bununla bir-
likte Osmanlı Devleti yalnızlık politikasından uzaklaşmak ve Avrupa’da güçler
dengesi içinde yerini alma yolunu benimsemişti. Evvelden yalnızca Osmanlı Devle-
ti’nin misafiri hüviyetinde olan yabancı Büyükelçilere düzenlenecek protokol ve
kolaylıklarda karşılık kuralı uygulanacak ve çok sürmeden, savaş halinde yabancı
elçilerin esir addedilmesinden vazgeçilecek ve Batıda oluşan devletler hukuku
kurallarına uyum sağlanacaktı44.
Sultan II. Mahmud ise devletin yapılanmasında kapsamlı değişikliklere gi-
rişmek için yeniçeriliğin ilgasını beklemek zorunda kalmıştır45. 1836 yılında II.
Mahmud tarafından devletin merkez teşkilâtında yapılan reformlar Osmanlı mo-
dernleşme tarihi açısından mühim bir yere sahiptir. Bu reformların amacı Batı
karşısında gerileyen devleti yine Batı’daki devlet yapılanması örnek alınarak yeni-
den canlandırmaktı. Ancak Babıâli çalışanlarının unvanlarını, görevlilerin kıyafet-
lerini ve devlet dairelerinin görüntüsünü bir günde değiştirmek modern bir devlet
yapılanması için kesinlikle yeterli sayılamazdı. 1808 yılında Padişah olan II. Mah-
mud’un son 18 yılı (1821-39) uluslararası alanda sorunlar içinde geçmişti: 1821-
29 Yunan isyanı ve bağımsızlığı, 1830’da Fransa’nın Cezayir’i zaptı, ardından
1821’de Mısır Valisi Mehmet Ali Paşa’nın isyanı meydana gelmişti. Bilhassa bu son
durum Osmanlı Devleti için hayati bir tehlike meydana getirmiştir; soruna büyük
devletlerinde müdahalesi sonunda Babıâli Rusya ile 1833 Temmuzunda Hünkâr
İskelesi İttifak antlaşmasını yaparak tehlikeyi uzaklaştırabilmişti. Böylesi bir or-
tam Babıâli’nin hem hareketli hem de tedbirli olarak diplomasi etkinliği yürütme-
sini zorunlu kılmıştır46.
II. Mahmud 1834’de sırasıyla; Paris, Londra ve Viyana’ya Büyükelçiler gön-
dermiştir. Bunları takip eden süreçte 1849’da Tahran’a Saniye rütbeli Namık
Efendi Maslahatgüzar olarak atanmıştır. 1851’de Paris ve Brüksel’e Ûlâ rütbesiyle
Orta elçi Kalimaki Bey görevlendirilmiştir. 1855’te Lahey’e Orta elçi Karaca Bey

44 İsmail Soysal, “Umûr-ı Hariciye Nezâretinin Kurulması (1836)” Çağdaş Türk Diplomasisi: 200
Yıllık Süreç, Sempozyuma Sunulan Tebliğler, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1999, s.
71.
45 Musa Kılıç, Osmanlı Hariciyesinde Gayrimüslimler (1836-1876), Ankara, Üniversitesi, Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2009, s. 40.
46 Soysal, a.e., s. 72.
21
tayin edilmiştir. 1858’de Petersburg’a Orta elçi olarak Ûlâ Sınıf-ı Evvel rütbesiyle
Rıza Bey görevlendirilmiştir. 1867’de Washington’a Orta Elçi olarak Ûlâ Sınıf-ı Sâni
rütbesiyle Blak Bey atanmıştır47. Bunları, 1878’de Bükreş, 1879’da Belgrad,
1898’de Stokholm, 1909’da Sofya ve 1917’de Kopenhag takip edecekti. Buna ilave-
ten eskiye nazaran çok daha fazla konsolosluk tesis edilmiştir. Bu gelişmeler neti-
cesinde Sultan II. Mahmud, 11 Mart 1836’da Hariciye Nezaretini kurmuştur.48.
Hariciye Nezareti’ni kuran Hatt-ı Hümâyûn’da bu kararın sebepleri ifade
edilmeksizin, yalnızca Reisülküttaplığın Umûr-ı Hariciye Nezâreti ve Sadaret Ket-
hüdalığının Umûr-ı Mülkiye Nezareti (ertesi yıl Mülkiye adı Dâhiliye olacaktır)
adını alacağı, bunların başına geçen kişilerin unvanları (Paşa olmaksızın Vezirlik

47 Kübra Mamak, Devlet Sâlnâmelerine Göre Osmanlı Hariciye Teşkilâtı (1847-1877), Gaziosman-
paşa Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Tokat 2017, s. 139-
302.
48 Umûr-ı Hariciye Nezâretinin Kuruluşuna İlişkin Hatt-ı Hümâyûn (23 Zilkade 1251 Cuma/11 Mart
1836)
“Reisü’l-küttab unvanının Hariciye Nezâret-i celilesine tahviline dair Cennetmekân Sultan Mah-
mud Han-ı sâni hazretleri cânibi eşrefinden ol vakit mesned-i celil-i vekâlet-i kübrâda bulunan
(Sadrâzam) Mehmed Emin Rauf Paşa’ya hitâben şeref-sâdır olan Hatt-ı Hümâyûn: 23 Zilkade
1251, Cuma
Benim Vezirim,
Çünkü Rütbe-i ûlâda bulunanlar Devlet-i Aliyyemizin en büyük hizmet ve maslahatlarına memur
olduklarından zât-ı memuriyetleri îtibâriyle lâzım gelen nüfûz ve haysiyetleri için fimâba’d müşir-
lik ve vezâret rütbe-i celîleri sıralarında add-u îtibâr olunmaları husûsu geçende tıpkı irâde-i
şâhânem üzere icrâ olunmuş idi. Bundan maksûd-u hümâyûnumuz yalnız icrâ-yı rüsûm ve teşrîfât
mahallerindeki takdim ve tehire münhasır olmayıp belki kâffe-i ahval ve îtibâratda hükm-i tesiri
câri olmak üzere, bunlar bi-aynihi ve bi’l-fi’il vezâret rütbesini hâiz olarak, fakat merâtib-i seyfiy-
ye unvânı olan Paşa lâfzı tefevvuhuna hâcet olmamak ve bir de işbu hidemât-ı erbaadan umûr-u
mâliye memûriyetleri için Defterdarlık ünvânı yerinde ise de, Kethüdalık tâbiri fi’l-asl hizmet-i
mezkûrenin sûret-i âhârı olmasından ve Reisülküttablık tâbiri dahi hîn-i şâhânemde Devlet’i Aliy-
yemizin gün-be-gün terakki îtibâratiyle elhaletu hâzihi ikisinin dahi hizmet ve memûriyetleri iler-
leyip bi’l-cümle umûr-ı mülkiye ve mesâlih-i hâriciye ve dâhiliyeyi câmi olduğuna binâen
fimâba’d eski tâbirlerden sarf-ı nazar ile Kethüdâlık hizmeti için Umûr-ı Mülkiye Nâzırlığı ve
Riyâset için sarf-ı nazar ile Kethüdâlık hizmeti için Umûr-ı Mülkiye Nâzırlığı ve Riyâset için
Umûr-ı Hâriciye Nezâreti unvânı ıtlak olunmak ve bundan böyle tevcih ve ibkâların vüzerâ misillü
harvanîler (onun giysisiyle) iksâ ve rütbe-i vezâret misillü her birine menşûr-ı hümâyûnum îtâ ve-
sair bi’l-cümle muâmelât-ı îtibârları dahi ona göre icrâ kılınmak ve kaldı ki, cümle vüzerâ ve vü-
kelâ-yı îtibârları dahi ona göre icrâ kılınmak ve kaldı ki, cümle vüzerâ ve vükelâ-yı Devlet-i Aliy-
yemizin işbu îtibârât ve haysiyetlerinin asıl tesirâtı memur bulundukları hidemât-ı celîle ve
mesâlih-i mu’tenây-ı Saltanat-ı seniyyemize âid ve bu kaziyyede ise cümle asdıkâ-i bendegân-ı
Devlet-i Aliyyemiz müttefik-ü müttehid olmak îcâb eylediğinden inşaallâhu te’âlâ ona göre cüm-
lemiz tarafından her bir husûsa elbirliği ile ve can hakkıyla yapışılmak husûsları ahass-ı murad-ı
şâhânem olmağla müşârün-ileyhimin işbu irtifâ-i unvân ve rütbe-i mahsûsaları için bir vakt-i muh-
târ intihabiyle harvanîler (onur giysiyle) iksâ ve birer kıta menşûr-ı hümâyûnu ısdâr ve îtâ ve key-
fiyet cânib-i teşrifâta kayd ve Takvîm-i Vekâyi’e dahi böylece derc-ü ilân olunsun ve bir de nâzır-ı
müşârün-ileyhümâya ve vâridât-ı kadîmelerinden başka müceddeden müstevfi maaşlar tahsis kı-
lınsın, Hak te’âlâ hazretleri cümle tabakât-ı memûrîn ve bendegândan, din-ü Devlet-i Aliyyemize
ve zât-ı hümâyûnuma sıdk-u istikamet üzere, hizmeti iltizâm edinenleri dâima muvaffak ve
dâreynde azîz-ü muhterem eyleye, âmin.” Bkz: Soysal, a.e., s. 72-75.
22
ve Müşirlik) ifade edilmiştir. Ancak bu değişikliğin temelinde artık Batı modeline
uygun usullerle işleyecek bir diplomasi mekanizması tesis edilmesi gereğinin yat-
tığı şüphesizdir. II. Mahmud taşrada egemen olan adem-i merkeziyetçi güçlerin
direncini kırdıktan sonra merkezi otoritesini tehdit eden sadarete karşı da müca-
dele başlatmıştır. Veziriazamlık makamı son iki yüz yıldır yönetim merkezini Sa-
ray’dan Babıâli’ye kaydırarak yürütmenin gerçek başı haline gelmiştir. Makamını
tek güç ve yetki merkezi yapmak isteyen II. Mahmud, sadrazama karşı bir denge
unsuru oluşturmak ve aynı zamanda Hariciye Nezareti’nin kuruluşuna zemin ha-
zırlayan, iki ana eksende yeniliklere girişmiştir. İlk adım olarak geleneksel kâtipler
sınıfını modern anlamda sivil bürokrasiye dönüştürmeye çalışmıştır. İkinci aşa-
mada ise sadaretin yetkisi yeni müesseseler kurularak azaltılmak istenmiştir. Bu
kapsamda yeni nezaretler kurulmuştur. Daha önceki dönemde Veziriazamın göl-
gesinde kalan Reîsülküttâblık makamının Hariciye Nezareti’ne dönüştürülmesi de
sadaretin dış politikadaki etkinliğini ortadan kaldırma çabasının bir yansıması-
dır49.
XIX. yüzyılda yönetici sınıfın gazilik fikriyle en çok ilişkilendirilen kesimle-
rinden olan dini ve askeri bölümlerinde genel bir itibar kaybı yaşanmıştır. Bunun
yanı sıra devletin kendini koruma çabalarında daha pozitif roller üstlenen kesim-
lerinin yani saray görevlilerinin bilhassa kalemiyenin saygınlığı artmıştır. Devlet
artık güçten ziyade pazarlıklara başvurmak zorunda kaldığından, kalemiye men-
supları dış ilişkilerle gittikçe daha fazla ilgilenmeye başladılar. Yabancı devletlerin
karşısında güçsüz kalmaları ve onların bu güçlerinin sırrına vakıf olma arzuları
Avrupa’yla aralarında bir sevgi-nefret bağının oluşmasına sebep olmuştur. Bu
ilişki içerisinde batı hakkında en fazla bilgiye vakıf olanlar ilk başta kalemiye men-
subu diplomatlar batılılaşmanın öncüleri haline gelmişlerdir. Bu yüzyılda kalemiye
mensupları merkezi Hükûmet gücünün sağlamlaştırılmasından büyük oranda
kazanç edinmişlerdir. Bu süreç içerisinde eski kalem efendileri mülkiye memurla-
rına dönüşmüşlerdir50.
XVIII. yüzyılın sonlarından itibaren Hükûmetin yeniden güçlendirilmesi ve
merkezileşme, askeri alan hariç neredeyse tüm yeni sistemleri kâtiplerin ya da
mülkiye memurlarının doldurması anlamına gelmiştir. Sefaret ve konsolosluk bi-
rimleriyle Hariciye Nezareti’nin yükselişi, bunun örneklerinden biriydi. II. Mah-
mud, 1830’larda, personel politikasının temellerini atarak ilk nezaretleri en azın-
dan ismen kurmuş, memur rütbelerine yeni bir hiyerarşi getirmiştir. Tüm eski
yüksek görevlere yıllık tevcihat uygulamasını kaldırarak eski tahsisat sisteminin
yerine maaş sistemini getirmiştir.51 Yönetimin güçlendirilmesi için yapılan çalış-

49 Kılıç, a.e., s. 41.

50 Carter Findley, Kalemiyeden Mülkiyeye Osmanlı Memurlarının Toplumsal Tarihi, (Çev. Gül
Çağalı Güven), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2011, s. 21.
51 Findley, a.e., s. 24-25.
23
malar, hizmet şartlarındaki dönüşüm, müzmin mali-ekonomik bunalım, eşitlikçilik,
kültürel ikilik gibi bütün bunlar, Osmanlı mülki memurluğunun içinde geliştiği
bağlamın biçimlenmesinde başlıca rolleri oynamışlardı52.
Tanzimat ile birlikte Osmanlı Devleti’nin kazandığı yeni çehre Hariciye Ne-
zareti’nde genişleyen kurumlar ile kendini göstermiştir. Devlet Sâlnâmelerine göre
1847 yılında Sadaret-i Uzma Müsteşarlığı görevini Sarım Efendi, Hariciye Teşrifat-
çılığı görevini bu görevde uzun yıllar kalacak olan Hariciye Teşrifatçısı Kamil Bey,
Hariciye Kâtipliğini ise Tevfik Bey yürütmüştür53. Hariciye Nezareti’nin teşkilin-
den inhitatına kadar geçen süreçte 68 defa el değiştirmiş olan Hariciye Nezare-
ti’nin ilk nazırı 1836 yılında Mehmed Akif Paşa olmuştur. Sonuncusu ise 1922 yı-
lında görev yapan Ahmet İzzet Paşa’dır. 68 defa el değiştiren bu makam nazırla-
rından sadece 4’ünün gayrimüslim olması dikkat çekicidir. Bunlar: Rum Kökenli
Alesandır Karatodori 1878-1879 ve Sava Paşa 1879-188054, Ermeni olan Gabriyel
Noradukyan 1912-1913, Arap Hristiyan olan Yusuf Franko 1919 yıllarında Harici-
ye Nazırlığı görevini yürütmüşlerdir55.
Hariciye Nezareti dış işleri ile alakadar olmasının yanı sıra sağlık alanında
ve diğer iç işlerinde de söz sahibi olmuştur. Dolayısıyla bu kurumun yabancı dev-
letler ile Osmanlı Devleti arasında bir köprü vazifesi gördüğü söylenebilir. Hem dış
işlerinde hem de iç işlerde faaliyet gösteren memurların artışı ve genişleyen teş-
kilât dikkat çekici olmuştur56.
Hariciye Nezareti’nin yeni bir yönetim anlayışı getirmesinin yanı sıra Tan-
zimat’tan Meşrutiyet’e kadar geçen vakitte ülkenin idaresini güçlü bir merkezi
yönetim sistemiyle Babıâli’nin ele aldığını söylemek gerekir. Bâbıâli dâhilinde ise
Hariciye Nezareti reformları gerçekleştiren kurum olmuştur. Bundan yola çıkarak
Hariciye Nezareti dışişleriyle beraber içişleriyle de alakadar olmuştur57. Kurulu-
şundan, özellikle Tanzimat’ın ilanından itibaren Meclis-i Vâlâ ile reformların belir-
leyicisi ve takipçisi olan nezaret, bununla birlikte bazı kurumların sorumlusu ve
denetleyicisi olmuştur. 1838’de ülkede tarım, ticaret ve sanayinin geliştirilmesi
maksadıyla kurulan Meclis-i Ziraat ve Sanayi, yine aynı yıl bulaşıcı hastalıkların
yayılmasını önlemek amacıyla ve bu konuda çalışmalar yapmak için kurulan Ka-
rantina Meclisi ile yapılan reformları fonksiyonel hale getirecek insanları yetiştir-
mek ve ülkede eğitimi yaygınlaştırmak üzere 1846’da kurulan Meclis-i Maârif-i

52 Findley, a.e., s. 29.

53
Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Cilt: I, 1847, s. 29-50.
54 Sava Paşa (H. 23 Ş 1296) 12 Ağustos 1879 tarihinde Hariciye Müsteşarı olarak görev almıştır.
Bkz: BOA. DUİT.144/36.
55 Sinan Kuneralp, Son Dönem Osmanlı Erkân ve Ricali (1839-1922), İsis Yayınları, İstanbul,
1999, s. 179; Musa Kılıç, Osmanlı Hariciyesinde Gayrimüslimler (1836-1876), Ankara, Üniversi-
tesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2009, s. 73.
56 Findley, a.e., s. 179.
57 Kılıç, a.e., s. 48.
24
Umûmiyye, Hariciye Nezareti’nin denetimi altında bulunmuştur. Hariciye Nezare-
ti’nin dış ilişkilerinin yanı sıra içerde yapılan reformların Avrupa reformlarıyla
paralellik arz etmesi için bir denetim organı olarak da görev yaptığı söylenebilir58.
Hariciye Nezareti’nin sorumluluk alanındaki kurumlardan olan Meclis-i Ma-
arif-i Umûmiyye Sâlnâmelerde yine bu başlık altında Nezaret-i Aliyye Reis-i Mec-
lis-i Vâla ve Hariciye Nazırı olarak yer almaktadır. Hariciye Nezareti’nin reformla-
rın denetleyicisi olmasının yanı sıra dış ilişkiler vasıtasıyla ülke içerisinde yapıla-
cak olan reformların yürütülmesinde faaliyet gösterdiği görülmektedir59. Daha
sonra oluşturulan birimlerden Mezahip Odası, öncelikle Beylikçinin sorumluluğu
altında yer alan devletin gayrimüslim unsurlarıyla ilgili kayıtlara, Hariciye Kitabeti
de Osmanlı tebaası ile gayrimüslimler arasında ortaya çıkan hukuki davalarla
meşgul olmuştur. Daha sonra ise Deâvî-i Hâriciyye Kitâbeti adını almıştır. 1868
Devlet Sâlnâmesinde görülen Hariciye Evrak Müdürlüğü, nezaretin evrak akışı ile
bir yıl sonraki Sâlnâmede yer alan Hariciye Matbuat Kalemi de yerli ve yabancı
gazete ve matbuatı takip etmek ve işlemlerini yürütmekle görevli olmuştur60.
Hariciye Nezareti’nin oluşumunda dikkat çeken en önemli nokta, sadraza-
mın bu kurumu tamamen kendi elinin altında tutmak için gösterdiği çabadır. Tan-
zimat’a öncülük eden bürokratlar hem lisan bilgileri, hem de Avrupa’da kazandık-
ları diplomatik tecrübelerle birçoğu Hariciye Nazırı niteliğini taşımıştır. Bir süre
Sadrazamlığın ve Hariciye Nazırlığının aynı şahısların güdümünde (Âli, Fuad ve
Mustafa Reşid Paşa) birbirleri arasında gelip gittiği bilinmektedir. Devletin merke-
ziyetçi yapısında ısrarcı olunması, bir yandan Hariciye örgütünü muhafazasında
etkili olurken diğer yanda, Sadaretle Hariciye Nezareti’nin etlkişiminde rol oyna-
mıştır. Sadaretle Hariciye Nezareti çok iç içe olmuştur. Bu örgütsel yapı Cumhuri-
yet dönemine de miras olarak kalmıştır. Osmanlı Hariciye evraklarının önemli
bölümü sefaretlerle muhaberat hariç sadrazamlık arşivlerinde biriktiği gibi, iki
kurumun aynı binada barınması da bir tesadüf değildir61.
Osmanlı Devleti’nin mukim elçiliklerini yeniden oluşturduğu 1830’lu yılların
başından 1922 yılına kadar olan zaman diliminde 135 büyükelçi görev almış elçi
ve mukim maslahatgüzar olarak da görev almış diplomatlar bulunmuştur. Bu za-
man aralığında diplomasi mesleğinin bütün araçlarını son derece iyi ve incelikle
kullanan bir diplomat kadrosu oluşmuştur. Bu zaman diliminde 22 diplomatik
misyon kurulmuştur. İlki, 1832’de daimî maslahatgüzarlık olarak kurulan Viya-
na’da Yanko Mavroyeni, sonuncusu ise Brest-Litovsk Anlaşması sonucunda bağım-
sızlığını elde eden Ukrayna’nın merkezi Kiev’deki açılan temsilcilikte görev alan
Ahmet Muhtar Bey’dir. 1922 yılında Tiran’a Sadrettin Bey sefir tayin edilmiş, gö-

58 Findley, a.e., s. 179.

59 Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Cilt: I, 1847, s. 32.
60 Findley, a.e., s. 179.
61 Ortaylı, a.e., s. 280.
25
reve başlayamadan saltanat sonlandırıldığı için Arnavutluk’taki ilk Türk elçisi
Cumhuriyeti temsil etmiştir. Tam anlamıyla diplomatlık vasıflarını taşıyan ilk sefir
1872’de Atina’ya tayin edilen Mahmud Esat Bey’dir62.
Carter Findley’in incelediği Tanzimat döneminde görev yapmış 366 Hariciye
memurundan 107’si gayrimüslimdir: 30 Rum, 52 Ermeni, 12 Yahudi, 7 Hıristiyan
Arap ve 6 Avrupa kökenli. Memuriyete 1875’ten önce başlayanların 69’u gayri-
müslimdir: 20 Rum, 38 Ermeni, 1 Yahudi, 5 Hıristiyan Arap ve 5 Avrupa kökenli.
Memuriyete 1876’da ya da daha sonra başlayanların 38’i gayrimüslimdir: 10 Rum,
14 Ermeni, 11 Yahudi, 2 Hıristiyan Arap, 1 Avrupa kökenli. Tanzimat döneminde
Osmanlı Hariciyesindeki gayrimüslim memurların çoğunluğunu Ermeniler oluş-
turmakla birlikte diğer milletlerden de memurlar görev almıştır63
Bu dönemde gayrimüslim diplomatik temsilcilerin sayısı 30’dur. Bu kişiler-
den 10’u Rum kökenlidir: Antopulo Paşa, Liguraki Aristarki Bey, Yanko Aristarki
Bey, Fotiadis Paşa, Aleksandre Karatodori Paşa, Stefanaki Karatodori Efendi, Kom-
nemos Bey, Aleksandre Mavroyeni Bey, Yanko Mavroyeni, Kostaki Musurus Paşa,
Stefanaki Musurus Paşa ve Yanko Musurus’tur. Bu şahıslardan 4’ü Ermenidir:
Azaryan Efendi, Aleksan Diran Bey, Serkis Hamamciyan Efendi ve Yusuf Misak
Efendi’dir. Dördü ise Levantendir: Polonya kökenli Alfred Rüstem Bey, Fransız
kökenli Blak Bey, Fransız kökenli Glavany Bey, İtalyan kökenli Rüstem Paşa’dır. 3’ü
Romen asıllıdır: Kalimaki Bey, Constantin Karaca Bey ve Yahya Karaca Paşa. Ya-
bancı ülke vatandaşı olarak doğup Osmanlı hizmetinde görev almış olan 3 Avrupalı
şahıs da görev almıştır. Bu kişiler Belçikalı Eugene de Kerkhove, Alman Murat
Efendi Franz von Werner, Avusturyalı Dr. Spitzer Efendi’dir. Bunlardan başka
Hristiyan Arap olan Gobdan Efendi ve Naum Paşa da görev almışlardır. Bulgar
kökenli Aleko Vogoridi Paşa da bu makamda bulunmuştur. Yahudiden sefir olma-
mış ancak din değiştirmiş olan bir Musevinin oğlu Hacı Kâmil Paşa Berlin sefare-
tinde görev yapmıştır. 1856 yılında Musurus Paşa’ya büyükelçi payesinin verilme-
sine kadar diğer Müslüman olmayan diplomatlara ortaelçilik payesinden üstü tak-
dim edilmemiştir. Londra, Paris, Viyana gibi ülkelere ise “büyükelçiliği yönetmeye
memur ortaelçi” unvanıyla tayinler gerçekleştirilmiştir64.
Müslüman olan diplomatlardan bazıları ise şunlardır: Kürt kökenli baba-
oğul Sait ile Şerif Paşa ve Babanzâdelerden Halil Halit Bey’dir. Çerkes asıllı Şem-
deddin Bey, yine Çerkes kökenli olan kısa süreli Stokholm elçiliğinde mesai yapmış
olan Canbulat İsmail Bey, Harbiye Nazırı olarak görev alan Nazım Paşa’nın kardeşi
Ali İhsan Bey, Çerkes Abdipaşazâdelerden Rıza Bey’dir. Arnavutların bağımsızlığı-
nın başvekili olmak hayaliyle Osmanlı Devleti hizmetinden ayrılmış olan ünlü Tur-
han Paşa da görevde bulunmuştur. Safa Bey de Arnavut kökenli diplomatlardandır.

62 Kuneralp, a.e., s. 113.

63 Findley, a.e., s. 95.
64 Kuneralp, a.e., s. 115.
26
Müslüman Arap ise Abdülhamid’in ikinci kâtibi İzzet Holo Paşa’nın oğlu Mehmet
Ali Bey’dir. Büyükelçilik, Hariciye Nazırlığı ve Sadrazamlık yapan Tevfik Paşa’nın
ailesi Kırım’dan hicret etmiş olan Nogaylardandı65. Ahmet Tevfik Paşa’nın ailesinin
kökeni Kırım Giray Hanı ailesine dayanmaktadır. Dedesi Mirza Mustafa Bahçesa-
raylı Arslanoğulları ailesine bağlı iken Büyükannesi Afife Hanım Kırım Hanı ailesi-
ne bağlıdır. Kırım’ın Ruslar tarafından ele geçirilmesi sonucu Afife Hanım ve Mus-
tafa Mirza Bey Osmanlı Devleti’ne sığınmışlardır66.
Hariciye Nezareti bünyesinde çalışan görevlilerden Devlet Sâlnâmelerine
yansıyan memuriyetler şöyledir: Müsteşar, kâtip ve teşrifatçı 1847 yılında görev
alan memurlardır67. 1848 yılında bu memuriyetlere yenileri eklenmiştir. Tahrirât-ı
Hariciye Müdürü, Tahrirât-ı Hariciye Mümeyyizi Hariciye teşkilatı içinde görev
almış memurlardır68. 1851 yılında Tahrirât-ı Hariciye Müdür Muavinliği görevi
temsil edilmeye başlanmıştır69. 1852 yılında Hariciye Mektupçuluğu adıyla yeni
bir birim kaydedilmiş olup ve bu görevde Said Bey’in bulunduğu tespit edilmekte-
dir70. 1856 yılında diğer Sâlnâmelerden farklı olarak Mektûbi-i Hariciye Evrak
Müdürlüğü görevi ile Mektûbi-i Hariciye Odası Mümeyyizliği görevleri teşkilât
içerisine dâhil edilmiştir71. 1857 yılında Hariciye Müsteşarı Nureddin Bey’dir. O yıl
Tahrirât-ı Ecnebiyye Odası kalemini görmekteyiz72. 1861 yılının ikinci yarısında
teşkilât içerisinde Tahrirât-ı Ecnebiye Odası Müdürü, Mezahip Odası Müdürü,
Mektûbi-i Hariciye Evrak Müdürü Refet Bey, Mütercim-i Evvel Said Efendi, Bâb-ı
Seraskeri Tercüme Odası Müdürü olarak da Said Efendi Hariciye Nezareti teş-
kilâtını oluşturmuştur73. 1862 yılı sâlnâmesinde Hariciye Müsteşarlığına ek olarak
Hariciye Müsteşar vekilliği kalemi oluşturulmuştur74. 1865 yılında Tahrirât-ı Hari-
ciye Odası Serhalifesi olarak Serkis Efendi görevde bulunmuştur75. 1868 yılında
Hariciye Teşrifat Muavinliği kalemi oluşturulmuş ve bu göreve Ali Bey atanmıştır
bunun yanı sıra Mektûbi-i Hariciye görevini Kamil Bey yürütmüştür76. 1869 yılın-
da Hariciye Kâtibi Muavinleri görev almaya başlamıştır. Hariciye Evrak Müdür
Muavini görev almıştır77. 1871 yılında teşkilât içerisinde diğer yıllardan farklı ola-

65 Kuneralp, a.e., s. 115.

66 Necati Çavdar, Üç Devrin Mazisi Son Osmanlı Sadrazamı Ahmet Tevfik Paşa, Berikan Yayı-
nevi, Ankara 2016, s. 31.
67 Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Cilt: I, 1847, s. 29-50.
68 Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Cilt: II, 1848, s. 29-47.
69 Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Cilt: III-IV-V, 1849, s. 30-44; 1850, s. 17-49; 1851, s.
20-42.
70
Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Cilt: VI, 1852, s. 38-56.
71 Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Cilt: X, 1856, s. 29-50.
72 Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Cilt: XI, 1857, s. 28-50.
73 Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Cilt: XVI, 1861/2, s. 36-53.
74 Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Cilt: XVII, 1862, s. 28-51.
75 Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Cilt: XX, 1865, s. 25-40.
76 Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Cilt: XXIII, 1868, s. 35-57.
77 Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Cilt: XXIV, 1869, s. 36-56.
27
rak kaydedilen birimler Babıâli Tercüme Odası Mümeyyiz-i Evveli Ali Bey, Hariciye
Muhasebe Odası Mümeyyizi Kirkor Efendi, Mezahip Odası Mümeyyizi olarak yeni
bir memuriyet oluşturulmuştur78. 1873 yılında Hariciye Muhasebecisi görev al-
mıştır. Teşrifat Odası Serhalifesi Abdullah Efendi, Teşrifat-ı Divanı Hümayun Mua-
vini Yamağı Mesud Bey, Mütercim-i Evvel İsmail Bey, Mütercim-i Sâni Ahmed Bey
bu yıl görev almışlardır79. 1875 yılında Tahrirât-ı Ecnebiyye Kalem Müdürü Murad
Mikail Efendi görev almıştır80. 1876 yılında Tahrirât-ı Hariciye Politika Ciheti Ser-
halifesi, Tahrirât-ı Hariciye Kuyudat Ciheti Serhalifesi, Tahrirât-ı Hariciye Umûr-ı
Şehbenderi Ciheti Serhalifesi, Tahrirât-ı Hariciye Umûr-ı Telgraf Ciheti Serhalifesi,
Tahrirât-ı Hariciye Politika Ciheti Mümeyyizi yeni görev birimleridir81. 1877 yılın-
da, Posta Muhasebât-ı Hariciye Mümeyyizi Lorenyos Efendi ve Tahrirât-ı Hariciye
Mühimme Müdürü Neşat Efendi görev almışlardır82.

78 Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Cilt: XXVI, 1871, s. 48-130.

79 Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Cilt: XXVIII, 1873, s. 36-124.
80 Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Cilt: XXX, 1875, s. 35-130.
81 Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Cilt: XXXI, 1876, s. 60-132.
82 Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Cilt: XXXII, 1877, s. 102-359.
28
KAYNAKÇA

BOA. DUİT.144/36 (Başbakanlık Osmanlı Arşivi Dosya Usulü İrade Tasnifleri).

Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye: (1847/1263)
Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye: (1848/1264)
Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye: (1849/1265)
Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye: (1850/1266)
Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye: (1851/1267)
Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye: (1852/1268)
Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye: (1853/1269)
Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye: (1854/1270)
Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye: (1855/1271)
Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye: (1856/1272)
Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye: (1857/1273)
Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye: (1858/1274)
Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye: (1859/1275)
Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye: (1860/1276)
Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye: (1861-1/1277)
Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye: (1861-2//1278)
Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye: (1862/1279)
Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye: (1863/1280)
Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye: (1864/1281)
Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye: (1865/1282)
Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye: (1866/1283)
Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye: (1867/1284)
Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye: (1868/1285)
Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye: (1869/1286)
Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye: (1870/1287)
Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye: (1871/1288)
Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye: (1872/1289)
Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye: (1873/1290)
Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye: (1874/1291)
Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye: (1875/1292)
Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye: (1876/1293)
Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye: (1877/1294)
Sâlnâme-i Nezâret-i Hariciyye (1302/1885).
AHISKALI, Recep, “Reîsülküttâb”, TDVİA, C. 34, İstanbul, 2007, ss. 546-549.

29
AKYILDIZ, Ali, Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilâtında Reform (1836-
1856), Eren Yayıncılık, İstanbul, 1993.
BALCI, Sezai, Bâbıâli Tercüme Odası, Libra Yayınevi, İstanbul, 2013.
BİLİM, Cahit, “Tercüme Odası”, OTAM, S.1, Ankara, 1990, ss. 29-43.
BİLİM, Cahit, “Tercüme Odası”, OTAM, S.1, Ankara, 1990, ss. 29-43.
BOZKURT, Nebi, “Tercüman”, TDVİA, C. 40, İstanbul, 2011, s. 490.
ÇAVDAR, Necati, Üç Devrin Mazisi Son Osmanlı Sadrazamı Ahmet Tevfik Paşa,
Berikan Yayınevi, Ankara, 2016.
DEVELLİOĞLU, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitapevi
Yayınları, Ankara, 2010.
DÖNMEZ, Ahmet, “Karşılıklı Diplomasiye Geçiş Sürecinde Osmanlı Daimî Elçilikle-
rinin Avrupa’da Yeniden Tesisi 1832-1841”, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bi-
limler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya, 2006.
ERSOY, HAMİT, “Batılılaşma Girişimleri ve Osmanlı Hariciye Nezareti’nin Kurulu-
şu” Osmanlı Ansiklopedisi, C. 6, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, ss.
264-270.
FINDLEY, Carter V., “Osmanlı Hariciye Nezareti’nin Kuruluşu: III. Selim ve II.
FINDLEY, Carter V., Kalemiyeden Mülkiyeye Osmanlı Memurlarının Toplum-
sal Tarihi, Çev. Gül Çağalı Güven, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2011.
FINDLEY, Carter V., “Hariciye Nezareti” TDVİA, C. 16, İstanbul 1997, ss. 178-180.
GİRGİN, Kemal, Osmanlı ve Cumhuriyet Dönemleri Hariciye Tarihimiz (Teş-
kilât ve Protokol), TTK Yayınları, Ankara, 1994.
GÜLTEPE, Necati, “Osmanlılarda Bürokrasi: Merkezin Yönetimi”, Osmanlı Ansik-
lopedisi, C. VI, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 1999, ss. 241-255.
TUNCER, Hüner, Osmanlı Diplomasisi ve Sefaretnameler, Kaynak Yayınları, 3.
Baskı, İstanbul, 2010.
KAYAOĞLU, Taceddin, Osmanlı Hariciyesinde Gayr-i Müslimler (1852-1925),
TTK Yayınları, Ankara, 2013.
KILIÇ, Musa, “Osmanlı Hariciyesinde Gayrimüslimler (1836-1876)”, Ankara Üni-
versitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara, 2009.
KILIÇ, Musa, “Osmanlı Hariciyesinin Ermeni Elçi ve Maslahatgüzarları”, Yeni Tür-
kiye: Ermeni Meselesi Özel Sayısı, Yeni Türkiye Yayınları, C. 60, Ankara,
2014, ss. 687-696.
KUNERALP, Sinan, “Tanzimat Sonrası Osmanlı Sefirleri”, Çağdaş Türk Diplomasi-
si: 200 Yıllık Süreç 15-17 Ekim 1997 Sempozyuma Sunulan Tebliğler,
TTK Yayınları, Ankara, 1999, ss. 113-126.
KUNERALP, Sinan, Son Dönem Osmanlı Erkân ve Ricali (1839-1922), İsis Ya-
yınları, İstanbul, 1999.

30
Kuran Ercüment, “1793-1811 Döneminde İlk Osmanlı Mukim Elçilerinin Diploma-
tik Faaliyetleri” Çağdaş Türk Diplomasisi: 200 Yıllık Süreç 15-17 Ekim
1997 Sempozyuma Sunulan Tebliğler, TTK Yayınları, Ankara, 1999, ss.
55-59.
KURAN, Ercüment, Avrupa’da Osmanlı İkamet Elçiliklerinin Kuruluşu ve İlk
Elçilerin Siyasî Faaliyetleri 1793–1821, Türk Kültürü Araştırma Enstitü-
sü Yayınları, Ankara, 1988.
KURTARAN, Uğur, “Osmanlı Diplomasi Tarihinin Yazımında Kullanılan Başlıca
Kaynaklar İle Bu Kaynakların İncelenmesindeki Metodolojik ve Diplomatik
Yöntemler Üzerine Bir Değerlendirme”, OTAM, 38/ Güz 2015, ss. 107-139.
KÜTÜKOĞLU, Mübahat S., “Diplomatik”, TDVİA, C. 9, İstanbul, 1994, ss. 360-366.
MAMAK Kübra, Devlet Sâlnâmelerine Göre Osmanlı Hâriciye Teşkilâtı (1847-
1877), Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış
Yüksek Lisans Tezi, Tokat 2017.
MAZGON, Marlies Hoenkamp, İstanbul’da Hollanda Sarayı 1612’den Günümüze
Elçilik Binası ve Sakinleri, BOOM, Amsterdam 2002.
ORTAYLI, İlber, “Osmanlı Diplomasisi ve Dışişleri Örgütü”, Tanzimat’tan Cumhu-
riyete Türkiye Ansiklopedisi, C. I, İletişim Yayınları, İstanbul, 2000, ss.
278-281.
POLATÇI, Türkan, “Osmanlı Devletinde Sefaret Tercümanları”, Ondokuzmayıs Üni-
versitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Samsun 2009.
REYCHMAN, Jan; Zajaczkowski, Ananiasz, Osmanlı-Türk Diplomatikası El Kita-
bı, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, İstanbul, 1993.
SALİH MÜNİR PAŞA, Diplomasi “Malumat-ı Esasiye”, C. I, Tevsi-i Tıbaat Matbaası,
H. 1328 (1910), İstanbul, ss. 1-318.
SAVAŞ, Ali İbrahim, Osmanlı Diplomasisi, 3F Yayınevi, İstanbul, 2007.
SOYSAL, İsmail, “Umûr-ı Hariciye Nezâretinin Kurulması (1836)” Çağdaş Türk
Diplomasisi: 200 Yıllık Süreç, Sempozyuma Sunulan Tebliğler, TTK Ya-
yınları, Ankara, 1999, s. 71.
ŞAKİROĞLU, MahmudH., “Tercüman”, TDVİA, C. 40, İstanbul 2011, s. 492.
UNAT, Faik Reşit, Osmanlı Sefirleri ve Sefaretnameleri, TTK Yayınları, Ankara,
1992.
UYANIK, Feyzullah, “Biyografi Araştırmalarına Kaynak Olarak Musavver Medeni-
yet Gazetesi ve Türk Basın Tarihindeki Yeri”, Trakya Üniversitesi Edebiyat
Fakültesi Dergisi, C. 3, S. 6, Edirne 2013, ss. 65-84.

31
 TÜRKİYE CUMHURİYETİ
DIŞ POLİTİKASI’NIN
GENEL İLKELERİ, YAPIMI VE
DIŞİŞLERİ BÜROKRASİSİ’NİN
YAPISI

Doç.Dr. Muhittin Demiray

Gaziosmanpaşa Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi,
Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü
muhittin.demiray@gop.edu.tr

33
 GİRİŞ

Sosyal bilimlerde teori “veri almak, soru sormak ve karmaşık bir dünyadan
bir anlam çıkarabilmek için kullanılan bir araçtır.”1 Bir olay ve olguyu bir araya
getirerek onları kategorize ederek, olay ve olgulardan yola çıkarak genellemeler
yapılmaya başlandığında bir teori oluşturmaya başlanmış demektir. Siyaset bili-
minin temelini ampirik teori oluşturur.2
Sosyal bilimlerin en belirgin sorunlarının başında teori – pratik uyuşmazlığı
gelmektedir3. Nasreddin Hocanın pazarda satmak istediği hindisinin konuşan pa-
pağan karşısındaki yeteneğini soranlara, onun “düşünen bir hindi olduğu” şeklin-
deki cevabı, uluslararası ilişkilerin de içinde bulunduğu sosyal bilimlerin olay,
olgu ve davranışlar hakkında akıl yürütme konusunda fikir vermektedir. (Nasred-
din Hoca NS Teorisi). Hindinin duruşunun gerçek anlamda hindi açısından neyi
ifade ettiğini öğrenme imkânımız olmadığına göre - çünkü hindi ile bu tür bir ileti-
şime geçmek mümkün değildir - sosyal bilimlerde özellikle de siyaset bilimi ve
uluslararası ilişkilerde aktörlerin ve sistemin bir olay ve olguya karşı tepkilerinin
tam olarak ne olduğunu ve bu tepkilerin hangi motivasyonlardan kaynaklandığını
hangi dinamikleri harekete geçirdiğini an itibarı ile tam olarak makro ve mikro
düzeyde tüm varyantları ile açıklayabilmemiz mümkün olmamaktadır. Olay ve
olgular karşısında sadece -hindinin duruşundan hareketle -Nasreddin Hoca’nın
hindinin düşündüğünü iddia ettiği gibi - bazı tahminlerde bulunuyor ve hindinin
duruş şeklinden onun düşündüğünü yorumladığımız gibi sosyal bilimlerde ve özel-
likle uluslararası anarşik sistem içerisindeki aktörlerin davranışlarını anlayabil-
mek için onları harekete geçiren nedenleri, temel dinamikleri ve motivasyonları
belli ilkeler temelinde oluşan teoriler çerçevesinde anlamaya ve anlamlandırmaya
çalışmaktayız.
Uluslararası alanda gelişen olay ve olguları mevcut ilkeleri temelinde açık-
lamakta zorlanan teorisyenler “neo” veya “post” ön eki taktıkları eski teorileri

1 Micahel G Roskin; Nicholas O. Berry: “Uluslararası İlişkiler”, Uİ’nin Yeni Dünyası, çev.:
Özlem Şimşek, Adres Yayınları, Liberte yayın Grubu, Ankara, 2012, s.47
2 Roskin; Berry, a.e. s.47
3 M. Cengiz Yıldız; Cahit Aydemir; “Sosyal Bilimlerde / Sosyolojide Sosyal Kuram-Sosyal Pratik
İlişkisi ve Uygulamalı Araştırma Bulgularının Yorumlanmasına İlişkin Bazı Problemler”, Dicle
Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt:6, Sayı:10, 2016, ss.1-15
34
uluslararası alanda gerçekleşen yeni durumlara adapte edip yeniden yorumlaya-
rak, uluslararası sistemi, uluslararası sistemin yapısını, temel dinamiklerini, aktör-
lerini, motivasyonlarını anlamlandırmaya çalışarak gelecekle ilgili muhtemel dav-
ranışları hakkında mevcut veriler çerçevesinde akıl yürütmektedirler.
Uluslararası ilişkilerin araştırma alanını ihtiva eden tüm olay ve olguları an-
lamaya ve anlamlandırmaya çalışmak, yukarıda ifade edilen metafordan farklı bir
yaklaşım tarzı değildir. Nitekim dış politika çalışmalarının birinci neslini oluşturan
akademisyenlerden Rosenau dış politikanın nasıl anlaşılması gerek(me)diğini şu
şekilde ifade etmektedir:
“Aktörleri tespit etmek onların etkisini incelemek anlamına gelmemektedir.
Dış davranışı etkileyen süreçleri anlamak, onların nasıl ve niçin belli koşullarda etkin
olduğunu, başka koşullarda ise etkin olmadığını açıklamak demek değildir. Dış poli-
tikanın iç ve dış faktörler tarafından şekillendirildiğini kabul etmek de bu ikisinin
nasıl birbirine karıştığını anlamak ya da birinin diğerine hangi durumlarda üstün
geldiğini göstermek anlamı taşımamaktadır…. Dış politika analizi kapsamlı test
edilebilir genellemeler sistemlerine sahip değildir…. Dış politika analizi genel teori-
den mahrumdur.”4
Dış politikada karar verici bir aktör eylem itibarıyla hemen hemen aynı re-
zonansa sahip iki farklı devlete karşı farklı yaklaşım gösterebilmektedirler. Dış
politikadaki bu farklı yaklaşım tarzının tarihsel, kültürel, siyasi, ekonomik, askeri
veya konjonktürel nedenleri olabildiği gibi, karar verme sürecinde görev alan ak-
törlerin bireysel değer yargıları, tarihsel hafızaları çerçevesinde olay ve olguları
değerlendirmeleri ve algılama biçimleri önemli bir rol oynamaktadır. Dış politika-
nın analizi ve açıklanmasında veri olarak kabul edilen faktör ve değişkenlerin çok
olması, olay ve olgunun bütün yönleri ile anlaşılmasını ve belli ilkeler temelinde
açıklanmasını zorlaştıran ektenler olmaktadır.
Bu itibarla bu çalışmada5 Türkiye’nin dış politikasının ve bürokratik yapısı-
nın genel bir değerlendirilmesi yapılarak, beş yıl sonra yüzüncü kuruluş yılını kut-
layacağımız Türkiye Cumhuriyeti’nin yüz yıllık dış politikasının dayandığı temel
ilkeler ve geçirdiği dönüşüm ve değişim, iç ve dış dinamikleri çerçevesinde analiz
edilmeye çalışılacaktır.

4 Rosenau, James, (1966: 98-99) Aktaran: M. Valerie Hudson,; “Dış Politika Analizinın Tarihi ve
Evrimi”, (ed.) Steve Smith; Amelia Hadfield; Tim Dunne Dış Politika, Teoriler, Aktörler, Ör-
nek Olaylar, (çev.) Nasuh Uslu, Uluslararası İlişkiler Kütüphanesi, 2016, s. 16
5 Bu çalışma kitabın genel tarih çizgisinin ötesinde yakın dönemi de içermektedir. Böyle bir tercihte
bulunmasının ana nedeni Türk Dış Politikası’nın 1990–2002; 2002–2017 dönemlerinin incelen-
mesine bir hazırlık yapmaktır.
35
 1. DIŞ POLİTİKA YAPIMI VE ANALİZİ
Dış Politikaya yönelik olarak hükümetlerin veya karar vericilerin tercih ettik-
leri kararları neye göre belirlediklerine ilişkin çalışmalar Dış Politika Analizinin
(DPA) temel hareket noktasını oluşturmaktadır. İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra
yapılan dış politika analizine yönelik çalışmalar üç dönemde değerlendirilmektedir.
Klasik Dış Politika Analizi 1954- 1993 yıllarını kapsamaktadır. Birincisi, 1954- 1973
yılları arasındaki veri toplama ve kavramsallaştırma konusunda çalışmaların ön
plana çıktığı ilk nesil DPA; “küçük gruplar”, “örgütsel süreç ve bürokratik politika”,
“karşılaştırmalı dış politika”, “dış politika karar verme süreci üzerinde psikolojik etki-
ler” ve toplumsal çerçeve, dış politikanın analizinde ana başlıklar şeklinde belirlenen
kavramlar çerçevesinde “ulusların “özelliklerinin” dış politika tercihlerin-
de/davranışlarında nasıl değişikliklere neden olduğunu incelemiş ve bu anlamda en
azından genelleştirebilir ve değişik uluslara uygulanabilir nitelikte olan önermeler
ortaya konmuştur. İkincisi, 70’li yıllardaki DPA bir tür “iç muhasebeye” dönüşmüş ve
Karşılaştırmalı Dış Politika (KDP) yöntemsel tartışmalardan dolayı iç eleştirel bakış-
tan en fazla etkilenen alan olmuştur. Üçüncüsü ise, 80’li yıllardan itibaren neo-realist
teorinin uluslararası ilişkilerde dominant bir rol oynaması ve on yıl sürecinde Sov-
yetler Birliği ve çevresinde yaşanan değişimler sonrası iki kutuplu sistemin çökmesi,
DPA araştırmalarına yeni bir ivme kazandırmıştır. Bu bağlamda DPA “çoklu analiz
düzeylerini içeren çok nedenli açıklamalar, sosyal bilim içindeki teorilerden bu veriler-
den faydalanma”, dış politikada karar verme sürecini, sürecin çıktıları kadar önemli
sayma gibi, yeni açılımları ve araştırma alanlarını beraberinde getirmiştir.6
Küreselleşme paradigmasının dominant bir faktör olduğu günümüzde dış po-
litikanın ne olduğu ve kimler tarafından yapıldığına ilişkin tanımlara bakıldığında,
dış politikanın salt bir “devlet” politikası mı veya “devlet” politikasının ötesinde
başka aktörlerinde etkin olduğu bir eylem mi” olduğu tartışılmaktadır. Her ne kadar
dış politika tanımlarında devlet dışı aktörlerin yani gayri resmi aktörlerin katılımına
işaret edilse de, dış politika terazisinde devletin resmi politikası tartışma götürmez
bir ağırlığa sahiptir. Bu yönü ile dış politika “ulusal hükümetlerin dış varlıklarla ilişki-
lerindeki amaçlara ulaşmak için seçtikleri strateji veya yaklaşım” olarak tanımlan-
maktadır.7 Her bir devletin veya temsilcisinin “dışarıya” yönelik politikası/eylemi o
devletin dış politikası olarak ifade edilmektedir. Uluslararası politika ise bir orkest-
rada tüm enstrümanlardan çıkan melodinin ortak sesi gibi tüm dış politikaların üze-
rinde bulunmaktadır.8 Haliyle bir orkestrada çıkan melodinin senkronize edilmiş
ahengini bir ülkenin dış politikasında veya uluslararası politikada yakalamak müm-
kün değildir.

6 Steve Smith,; Amelia Hadfield; Tim Dunne; Dış Politika, Teoriler, Aktörler, Örnek Olaylar,
(çev) Nasuh Uslu, Uluslararası İlişkiler Kütüphanesi, Röle Akademik Yayıncılık, İstanbul, 2016,
s.19-31
7 A.e, s. 14
8 List, Martin, Internationale Politik studieren. Eine Einführung, Grundwissenpolitik, Band 39,
VS Verlag für Sozialwissenschften,1. Auflage, Wiesbaden 2006, s. 14
36
 Walter Carlsnaes’ göre dış politika “açıkça belirtilmiş hedefler, taahhütler
ve/veya emirler şeklinde ifade edilen eylemlerin etkide bulunmak istenen ve toprak
temelli meşruiyetlerin ötesinde yer alan hedeflere, koşullara ve aktörlere – devlet ve
devlet dışı- yöneltilmesi”9 anlamına gelmektedir. Carlsneas, dış politika tanımında
“devlet veya devlet dışı” ifadesini kullanarak küreselleşme temelinde global düzeyde
etkin devlet dışı aktörlerin resmi olmayan sınır ötesi eylemlerini dış politika tanı-
mına dahil etmektedir.
Dış politikanın analizi temelinde dış politikanın tanımlanması aktör olarak
sadece devlet ve onun takip ettiği ulusal çıkarı çerçevesinde değerlendirilmektedir.
Bu bağlamda “Dış politika analizi, bir ulus devletin kendisi dışındaki dünyaya dair
tercihleri, hedefleri ve aynı zamanda bu dünyadan, yani uluslararası sistemden kendi-
sine yönelik olarak uygulanan politikalar hakkında tutum ve davranışları içerir.”10
Dolayısıyla “Dış Politika, ulus-devletin “ulusal çıkar” şeklinde tanımlanan hedef ve
ideallerini korumak ve geliştirmek amacıyla kendi dışındaki dünyaya, yani “ulusla-
rarası sisteme” dönük olarak sahip olduğu “politikadır”.11
Dış politika kavramı egemen ulus devlet içinde örgütlenmiş toplumun eko-
nomik, siyasi, askeri ve kültürel, çevresel vs. çıkarlarının ulusal sınırlarının dışında
gerçekleştirilmesi şeklinde tanımlanmaktadır.12 Dış politikanın oluşumu/meydana
gelmesi teker teker eylemlerin değil, bütünsel bir stratejiye dayanan uluslararası,
uluslar üstü, bölgesel ve ulusal düzeyde gerçekleşen belli ilişkiler ağı üzerinden yapı-
lanmaktadır.13 Toplumun dış politikada etkin olması demokratik bir yönetim şekli-
ne işaret etmektedir. Bu şekliyle dış politikanın temel hedeflerinin tespit edilmesin-
de toplumun genel değer yargılarının ve sınır ötesi dünyaya bakış açısının devletin
kurumları tarafından belli kurallar çerçevesinde formüle edilmiş şekli anlamına
gelmektedir. Ne var ki demokratik bir siyasal sistemde homojen bir toplum yapısın-
dan bahsetmek mümkün değildir. Çoğulcu bir siyasal sistemde toplumun siyasi ve
sınıfsal katmanlarının çıkarları tabii olarak farklılık göstermektedir. Buna bağlı ola-
rak farklı sınıfsal, sosyal ve çıkar gruplarının dış politikaya yönelik talepleri ve önce-
likleri birbirlerinden ayrıdır. Bu noktada, iç politika üzerinden dış politikaya yönelik
olarak karar vericilere seslerini duyurabilmek veya sosyal baskı gruplarını harekete
geçirerek karar vericilerin karar alma süreçlerini etkilemek için kamuoyu oluşturma
yöntemine başvurulmaktadır. Bu itibarla dış politikayı iç politikanın dinamiklerin-
den ve iç politikayı dış politikanın girdilerinden ve çıktılarından ayırmak mümkün
olmamaktadır.

9 Smith vd., a.e. s.2

10 Ramazan Gözen, İmparatorluktan Küresel Aktörlüğe Türkiye’nin Dış Politikası, Palme Ya-
yıncılık, Ankara, 2009, s.4
11 Gözen a.e., 2009, s.3
12 Woyke Wichard (ed.), Handwörterbuch Internationale Politik, 8. Aktualiiserte Auflage, Sch-
riftenreihe Band 404, Bundeszentrale für politische Bildung, Bonn, 2000, s.1
13 Woyke, a.e., 2000, s.1
37
 2. DIŞ POLİTİKANIN ÖZNESİ OLARAK MODERN DEVLETİN DOĞUŞU
Avrupa’da ticarete dayalı kent devletlerinin ortaya çıkması ile modern dev-
letin temelleri atıldı. Ortaçağın feodal toplum ve kent yapısından farklı olarak ken-
dine özgü ve farklı bir toplum ve siyasi örgüt yapısı (özel girişimci, kamusal politi-
ka ayrımı) geliştiren modern (kent)devletleri birbirleri ile rekabet içinde geliştiler.
Bu bağlamda modern devletin gelişim serüveni karşılıklı olarak rekabet ve etkile-
şimiyle ortaya çıkan devletler sistemi içinde hem de devletlerin sınır ötesine geçen
devletlerarası kapitalist bir ekonomik sistem içerisinde gerçekleşti.14
Uluslararası düzenin mahiyeti 1648 Vestfalya anlaşmasından günümüze ka-
dar devrimler, savaşlar, sosyal çatışmalar ve yıkımlarla değişim ve dönüşüm ge-
çirdi. 1789 Fransız İhtilalı sonrası Avrupa’da güçlenen ulus devlet, egemenlik an-
layışı temelinde iç ve dış politikayı yönetme ve yönlendirme tekeline sahip oldu.
80’li yıllardan sonra neo-liberal akımın dalgası ile kabaran küreselleşmenin mey-
dan okuması ile karşılaşan egemen ulus devlet, özellikle güvenlik ve dış politikası-
nın yapımında etkinliğini kaybetmeye başladı. Devlet uluslararası düzenin hala asli
unsunu olmakla beraber devletin “yönetme” erki özellikle ekonomi, ticaret ve para
ve çevre politikaları konusunda 80’li yıllardan önceki etkinliğini uluslararası/üstü
ve ulus ötesi resmi veya gayri resmi örgütler lehine kaybetmeye başladı.15
Aydınlanma ile birlikte Kant’ın dünya toplumuna yönelik “ebedi barış” söy-
lemine rağmen Ulus devletle birlikte “politik kimlik” ve “güç” üzerine kurulan ulus-
lararası sistemde devletler diğer devlet veya devletlere karşı öncelikli olarak kendi
ulusal çıkarlarını en yüksek seviyede gerçekleştirmeye yönelik bir politika izleme-
ye başladılar.16 İç politikanın dış politikanın ihtiyaçları doğrultusunda şekillendiği
ve “dış politikanın önceliği” (Primat der Aussenpolitik)17 anlayışının geçerli olduğu
dönemde Avrupalı devletler dünyanın diğer bölgelerini de içine çekecek şekilde iki
dünya savaşının ekonomik ve sosyal yıkımlarını yaşadı.

14 List, a.e. 2006, s. 41

15 Bernard Zangl; Michael Zürn, Frieden und Krieg, Suhrkamp Verlag, Frankfurt am Main, 1.
Auflage, 2003, s.142 ve devamı.Volker Ritberger; Andreas Kruck; Anne Romud, Grundzüge der
Weltpolitik Theorie und Empirie des Weltregierens, Verlag für Sozialwissenschaften, Wiesba-
den, 2010, s.21
16 Woyke, a.g.e. S. 1
17 “Von Primat der Aussenpolitik” Leopld von Rankte tarafından1833’te kendisinin çıkardığı “his-
torisch-politische Zeitschrift” dergisinin ikinci sayısında yayımladığı “die Grossen Maechte” baş-
lıklı yazısından “üretilen” bir kavramdır. Bu bağlamda kavram, bir devletin yaşamasının öncelikli
olarak dış politikada diğer devletler karşısında güçlü olmasına bağlı olduğunu savunmakta ve iç
politik kurumsal, ekonomik, yapılarının ve ulus bilinci olarak ideolojisinin, devletin dış politikası-
nın hedefleri temelinde şekillenmesini ifade etmektedir. Bu konuda bkz: Leopold von Ranke, Die
Grossen Maechte, Friedrich Meinecke (Herausgeber), Im Insel Verlag zu Leipzig, 2016; Heffter,
Heinrich; Vom Primat der Aussenpolitik, Historische Zeitschrift, Bd. 171, H. 1 (1951), pp. 1-20
Published by: Oldenbourg Wissenschaftsverlag GmbH (and its subsidiary Akademie VerlagG-
mbH) (and its subsidary {akadverlag}) , (15.09.2017, çevrimiçi,)http://www.jstor.org/ stab-
le/27610233.
38
 Modern devlet, sınırları belli toprak parçası üzerinde ülkesel bütünlüğü sa-
hiptir. Aynı zamanda anayasal devlet idari yönetim aygıtları içinde örgütlenmiştir.
Uluslararası alanda uluslararası hukuk normları çerçevesinde devletler topluluğu
tarafından tanınmış ve uluslararası hukuk normlarını da dikkate almak durumun-
dadır. Modern devlet, iç politikada ülkesel toprak bütünlüğüne sahip ve egemen;
iç politikadaki kanunların ve kuralların inşası ve ifasında yegâne ve en üstün güç;
dış politik da ise iç işlerine müdahale edilmesini bağımsızlığına yönelik bir saldırı
olarak gören bir yapıya sahiptir. Devlet iç politikada kamusal alanı etkin ve bağla-
yıcı bir şekilde düzenleme ve düzenleyecek kurallar koyma ve bunları uygulama
hakkına sahiptir.
Dış politika bir devletin iç egemenliğinin dışında gerçekleşen ve diğer dev-
letlerle ve toplumlarla olan ilişkilerini ifade etmektedir. Bu haliyle dış politika
devletlerin egemenliği dışında olan ve diğer devletlerin, toplumların çıkar ilişkile-
rinin rekabet halinde oluğu bir alana işaret etmektedir. “Dış” politikanın hedefle-
rinin ve önceliklerinin belirlenmesi “iç politik” alanda gerçekleştirilmektedir. Dış
politikaya yönelik değerlendirmeler ve aksiyonlar iç politikada rekabet halinde
olan iktidar-içi aktörlerin sivil toplum örgütlerinin ve kamuoyunun itirazları, eleş-
tirileri veya destekleri eşliğine gerçekleşmektedir. Bu yönüyle dış politikanın asıl
hareket noktası ve kaynağı, devletin veya toplumun “iç alanıdır”.18
20. yüzyıldan itibaren siyasi aktörlerin dış politikaya yönelik olarak verdik-
leri kararların iç politikada ekonomik, siyasi, sosyal ve kültürel olumsuz sonuçla-
rının etkin bir şekilde ortaya çıkması ile dış politikanın iç politika ile doğrudan
ilişkisi kurulmaya başlanmıştır. Uluslararası ilişkilerin bir bilim dalı olarak ortaya
çıktığı Birinci Dünya Savaşı’nda devletlerin ve toplumların yaşadığı ekonomik,
siyasi, sosyal yıkımla da yakından alakalıdır. Bu nedenledir ki Birinci Dünya Savaşı
sonrası süreçte özellikle savaş ve barış kararlarının sadece siyasilere ve askerlere
bırakılamayacak kadar önemli olduğunun ifade edilmesi, demokratik siyaset anla-
yışının gelişmesine paralel olarak dış politikada karar verme sürecinde iç politika-
daki etkileri ve toplumsal örgütlerin dış politika yapımına yönelik tepkileri göz
ardı edilemez bir konuma getirmiştir. Bu bağlamda Mustafa Kemal iç ile dış politi-
kanın birbirleri ile ilintisinin fazla ifade edilmediği dönem olan iki dünya savaşı
arasında yani 1923 yılında dış politika ile iç politika arasındaki ilişkinin mahiyetini
şu ifadelerle açıklamaktadır:
“Dış politika, bir toplumun dış politikası ile sıkı sıkıya ilişkilidir. Çünkü iç yapı-
ya dayanmayan politikalar her zaman yenik düşerler. Bir toplumun iç yapısı ne ka-
dar güçlü ve sağlam olursa, dış politikası da o oranda güçlü ve dayanıklı olur.”19

18 Gözen, a.e., 2009, s.4

19 Kemal Girgin, Osmanlı ve Cumhuriyet Dönemleri Hariciye Tarihimiz (Teşkilat ve Protokol),
Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1994, 111.
39
 Modern devletin ülkesel bütünlüğünü, sınırlarını, kısacası var oluşunu diğer
devletlere karşı savunma durumunda olması günümüz devletlerinin başat çatışma
nedenleri arasında gelmektedir.20 Var oluş kavramı devletin doğal kaynaklarını,
ekonomik potansiyelini, askeri, stratejik hedeflerini, kimliğini, toplamsal değerle-
rini, ideolojisini bir bütün olarak kapsamaktadır. Devletin dış politikasına yönelik
çatışma potansiyeli taşıyan sorunları barışçıl yollardan çözebilmesi mümkün ol-
duğu gibi (Fransa ile Almanya arasında İkinci Dünya Savaşı sonrası gerçekleşen
gelişmeler), dış politikadaki sorunların çözümü, Kıbrıs sorununda veya Filistin-
İsrail çatışmasında olduğu gibi uzun yıllar çözümsüzlüğün sarmalında sürünceme-
de kalması da mümkündür.
Dış politikadaki çözülmeyen bir sorun ülkenin güvenliğini, iç politikasındaki
siyasi, askeri ve ekonomik gelişmeleri etkilediği gibi, bölgesel ve bölge dışı devlet-
lerin dolaylı ve doğrudan müdahil olduğu bölgesel ve uluslararası bir sorun haline
gelebilir. Günümüzde bir devletin yukarıda ifade edilen ve iç politikada egemenlik
hakkı ve dış politikada bağımsızlık olarak nitelendirilen haklarını koruma ve kol-
lama konusunda sınırlandırmalar mevcuttur. Modern demokratik devlet yapısı
içerisinde örgütlenmiş toplumlun farklı ekonomik, siyasi ve kimlik grupların çıkar-
larına dayanan taleplerini iç politika yapımında dikkate almak durumu ile karşı
karşıyadır. Aynı şekilde devletin dış politikaya yönelik eylemlerinde diğer devlet-
lerin çıkar alanları ile çatışma içerisinde olması dolayısıyla çıkarlarını en üst sevi-
yede koruma ve kollama imkânına sahip değildir. Başka bir ifadeyle bir devletin
dış politikadaki etkinliğini belirleyen faktörler devletlerin çıkarlarının çatışma
arenası olan uluslararası ortamda her devletin siyasi, ekonomik, askeri ve kültürel
gücü/kapasitesi ile bir korelasyon oluşturur.
Devletin dış politikasına yönelik çıkarlarını gerçekleştirme sürecinde ulus-
lararası hukuk temelinde hareket etmesi beklenir. Devletlerin dış politikada ulus-
lararası hukuku dikkate alması veya dış politikadaki eylemlerini uluslararası hu-
kukun tanıdığı meşruiyet içerisinde yürütme eğilimi, devletin güç ve kapasitesi ile
de yakından alakalıdır. Amerika Birleşik Devletleri BM Güvenlik Konseyi’nden bir
karar çıkmamasına rağmen Irak’ın kimyasal silah sahibi olduğu bahanesi ile
2003’de Irak’a müdahale etmiştir. Thomas Barnett tarafından “Leviathan” olarak
nitelendirilen, eski Başkan Obama’nın “dünyanın en zengin ve en güçlü” devleti
olarak tanımladığı ve 21. Yüzyılda hali hazırda uluslararası sistemin en güçlü dev-
leti konumundaki Amerika Birleşik Devletleri bu gücüne rağmen ulusal ve ulusla-
rarası sorunların üstesinden tek başına gelebilecek bir kapasiteye sahip değildir.
Barnett’in ifade ettiği gibi “Amerika tek başına savaşa girebilir ama barış sürecini
tek başına gerçekleştirmez. Leviathan gücünün müttefiklere ihtiyacı olmayabilir
ama Sistem yönetici gücü, onların katılımı olmaksızın kurulamaz”.21

20 List, a.e., 2006,s. 42.

21 Thomas P.M. Barnett, “Harekât Planı- Pentagon’un yeni Haritası 2: Yaratmaya Değer Bir
Gelecek”, (çev.) Volkan Yalçıntoklu, 1001 Kitap, İstanbul, 2006, s.33.
40
 Tarihsel gelişmeler ve günümüzde uluslararası politikanın seyri göstermek-
tedir ki güçlü devletler uluslararası sisteme tam hâkim olmasa da uluslararası
sistemi kendi çıkarları doğrultusunda yönetme, yönlendirme ve manipüle etme
kapasitesinde sahiptirler. 30 yıl savaşları esnasında Fransa’nın kudretli Başbakanı
Kardinal Richelieu, Thyukdides’ten bu tarafa ifade edilen tezi daha açık bir şekilde
dile getirmekteydi. Richelieu siyasi vasiyetinde “Kim güçlü ise o devlet işlerinde
çoğunlukla haklı olandır. Zayıfın ise dünyanın büyük parçasının kararından sonra
haksızlığa karşı kendini savunması çok zor olacaktır”22 ifadesiyle Batı’da siyasetin-
de ve dış politikasında etkin olan ve Thukydides’ten bu tarafa gelen bir geleneği
vurgulamaktadır. Çoğulcu toplum ve demokratik siyasi yapının geçer akçe olduğu
günümüzde küreselleşme söylemlerine rağmen dış politikanın ve uluslararası
ilişkilerin hâkim aktörü devletlerdir. ABD ve Rusya gibi büyük güçler kendi çıkar-
ları söz konusu olduğunda uluslararası hukuka rağmen başka ülkelere dolaylı veya
fiilen müdahale etme ve gerekirse kendi topraklarına ilhak etme konusunda
(ABD’nin 2003 Irak işgali, Rusya’nın 2008 Gürcistan müdahalesi ile ülkeyi bölmesi,
Ukrayna’dan Kırım’ı 2014’de ilhak etmesi) çekimser davranmamaktadırlar. Ken-
neth Waltz’ın ifade ettiği gibi uluslararası ilişkilerin tarihi aynı zamanda çağdaş
büyük devletlerin tarihidir.23

3. TÜRKİYE’NİN DIŞ POLİTİKASINDA GERÇEK – VİZYON İKİLEMİ

Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşundan bu tarafa dış politikasındaki resmi
hedefleri ve uygulamaları belli olmasına rağmen bu hedeflerin hangi ilke ve moti-
vasyonlar temelinde yürütüldüğü sürekli tartışılan bir konu haline gelmiştir. Kimi-
lerine göre Türkiye’nin dış politikası Osmanlı’nın batılılaşma sürecinin bir deva-
mıdır. Bu itibarla Osmanlı dış politikası ile Türkiye dış politikası arasında bir de-
vamlılık söz konusudur. Bazı araştırmacılar Türkiye’nin kuruluş felsefesindeki
radikal zihinsel değişim ve buna bağlı olarak siyasal ve toplumsal politikalarda
“evrensel bir olgu olarak” yapılan devrimlerin “Muasır Medeniyet Seviyesine Eriş-
mek” anlamında bir “ulusal bir ihtida”24 hareketi olarak görüldüğünü, dış politika
hedeflerinde de radikal değişiminin bir ifadesi olduğunu ve bunun Osmanlı’dan
topyekûn bir kopuşu ifade ettiği söylemektedirler.
Bu çerçevede tartışılması gereken başka bir konu da dış politikanın temel il-
kelerinin belirlenmesinde devlet ideolojisi, tarihsel hafıza ve toplumun sosyolojik
yapısı ve toplumsal kimliğin ne derecede etkili olduğudur. Aynı düzeyde önemli
bir hususu Türk dış politikasında karar alma sürecinde dış politikanın yapıcıları

22 Henry A. Kissinger, Die Vernunft der Nationen über das Wesen der Aussenpolitik, Siedler
Verlag, 1994, Berlin, s. 663
23 Kenneth Waltz, Frieden, Stabilitaet und das Gleichgewicht, Wolfgang Heisenberg/Dieter S.
Lutz (Hrsg.) “Sicherheitspolitik Kontrovers, Band I, Bundeszentrale für politische Bildung, Bonn,
1990, s. 120
24 Ahmet Davutoğlu, “Medeniyetlerin Ben-İdraki”, Divan, 1997/1, s. 2
41
olarak aktörlerin esas motivasyonlarının, zorunluluklarının hangi oranda etkin
olduğunun belirlenmesidir. Baskın Oran, Türkiye’nin Dışişleri Bakanlığı’nın uygu-
lamalarını anlattığı bölümde Cumhuriyet Gazetesinde Ali Ulvi tarafından çizilmiş
bir karikatüre yer vermiştir.25 Bu karikatürün sağ köşesinde üzerinde AB ve altın-
da ok işareti olan istikamete doğru yürüyen, Türk dış politikasının batılı, devletçi,
modern yüzünü temsil eden, üzerinde “dışişleri” yazan bir dışişleri bürokratı;
O’nun gerisinde hareketsiz duran, elinde kalkanı ve kılıcı, başında sarığı, ayağında
şalvarı ve burma bıyıkları ile üzerinde “içişleri” yazan “Osmanlı” askeri durmakta-
dır. İkisinin tek ortak noktası ise bunları birbirine ayaklarından bağlayan zincirdir.
Bu zincirin Osmanlı veya gelenekseli temsil eden tarafı, AB yönünde ilerlemek
isteyen modern Türkiye’nin ayağına vurulmuş bir pranga olarak nitelendirilmek-
tedir. Bu karikatür Türkiye’nin 2000’li yıllara kadar sahip olduğu, sürekli tartışma
konusu yapılan ve Huntington’un deyimiyle medeniyetler düzleminde “parçalan-
mış ülke” (torn country) nitelemesine neden olan iki farklı insan prototipinde
sembolleşen iki farklı kimliğe işaret etmektedir: “Devlet kimliği” ve “millet kimli-
ği”.
Focault, tarihsel çözümlemelerde, “problem gelenek ve iz probleme değil, fa-
kat kopma ve sınır problemidir; problem artık sürüp giden temel problemi değil,
temel ve temellerin yenilenmesi olarak değer kazanan dönüşümlerin problemidir”
derken tarihsel çözümlemelerde yeni bir problem alanı olarak ”süreksizliği” (eşik,
kopma, kırılma, değişme ve dönüşme) yeni bir problem alanı olarak ifade eder.26
Focault’un yukarıdaki sözünde ifadesini bulan “süreksizlik” sarmalı 80 yıllık
Türk dış politikasının analizinde aşılması zor olan sorunların başında gelmektedir.
Türkiye, Osmanlı devlet geleneğinin 21. yüzyıla yansıyan bir izdüşümü mü? Yoksa
yukarıda ifadelendirilen karikatürde anlatılmaya çalışıldığı gibi Osmanlı gelenek-
sel toplumsal yapısı Türkiye’nin batılılaşmasında yol almasını engelleyen bir yük
müdür? Kuruluşundan bugüne kadar Türkiye’nin devlet zihniyeti ve toplumsal
yapısında değişim ve dönüşüme uğraması kaçınılmaz bir durumdur. Soru ve sorun
Türkiye’nin değişimini hangi istikamette ve nasıl gerçekleştireceği konusundadır.
Türkiye’nin kuruluşundan itibaren dış politikasının temel ilkelerinin değişip
değişmediği ve dış politika uygulamalarının hangi kavramlarla ifade edildiği tartı-
şılmaktadır. Bir defa Türkiye’nin dış politikasını değerlendiren hemen hemen bü-
tün kaynaklar tarafından, Türkiye’yi kuran iradenin yani Mustafa Kemal Atatürk
ve arkadaşlarının belirlediği “Statükoculuk”, Batılılaşma”, Yurtta Sulh Cihanda
Sulh” gibi temel prensiplere değinilmektedir.27 Bu temel prensiler oluşturulurken

25 Oran, a.e. s. 64
26 Michel Focault, Bilginin Arkeolojisi, (çev.) Veli Urhan, Birey yayıncılık, İstanbul, 1999, s.16
27 Baskın Oran, (ed.) Türk Dış Politikası Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yo-
rumlar, Cilt 1 1919-1980, İletişim yayınları, 7. Baskı, İstanbul, 2003, s. 46-53; Gözen, a.e. 2009,
s. 35-54
42
dönemin dış ve iç şartları elbette ki önemli bir rol oynamıştır. Türkiye toplumu-
nun sosyolojik yapısı, tarihsel ve kültürel olarak Osmanlı Devleti’nin ana unsurunu
oluşturması dolayısıyla Osmanlı mirası ve geçmişi; Türkiye Cumhuriyeti’nin “ulus-
devlet” olarak inşası ve dönemin büyük güçlerin dış politik hedefleri ve uluslarara-
sı sistemi dış politikanın temel ilkelerinin tespitinde etkin faktörler olarak değer-
lendirmek mümkündür.28 Bu faktörler Türk dış politikasının uygulanmasında fark-
lı boyutlarda fakat sürekli olarak gündeme gelmiş ve hala tartışma konusu olmak-
tadır. Diğer taraftan Osmanlı Devleti’nin Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Sevr
dayatması ile karşı karşıya kalması ve “Sevr sendromunun” yönetici elitleri üze-
rindeki olumsuz etkisi ve jeopolitik konumu, Türkiye’nin dış politikada güvenlik
merkezli29 bir anlayışa sahip olmasına da neden olmuştur.
Türkiye Cumhuriyeti’nin bir “Batılılaşmış ulus devlet”30 olarak kurulması ve
“muasır medeniyet seviyesine erişme” vizyonu, mirasçısı olduğu tarih sahnesinden
çekilmiş olan Osmanlı Devleti’nin kurumsal/toplumsal yapıları ve misyonu ile bir
hesaplaşma içine girmesini kaçınılmaz kıldı. Aslında bu hesaplaşmanın kökleri
Osmanlı döneminde batıya karşı direnebilmek için modernleşme ve devleti ayakta
tutma arayışlarının bir sonucuydu. Mondros Mütarekesi ile ülke işgal edilmiş, Sevr
Antlaşması ile beraber Osmanlı Devleti tarih sahnesinden silinme tehdidi ile karşı
karşıya kalmıştı. Bu çerçevede son Osmanlı Mebusan Meclisi, Sevr’i onaylanmak
yerine Misak-ı Milli’yi kabul ederek yeni devletin esaslarını belirlemiş oluyordu.
Bu meyanda Milli Mücadele sonunda kurulan Türkiye, kuruluşunda kendini Os-
manlı Devleti’nin veya Osmanlı’nın son döneminde ortaya çıkan akımların miras-
çısı olarak görmedi. Örneğin Atatürk 1923 yılında bu meseleyi şu şekilde ifade
etmektedir:
“Yeni Türkiye’nin takip edeceği siyaset, belirsiz ve keyfi olamaz. Bizim siyase-
timiz, mutlaka milletin kabiliyet ve ihtiyacıyla uyumlu olacaktır. Bizim için ne İtti-
had-ı İslam, ne Turanizm mantıki bir siyaset yolu olamaz. Artık yeni Türkiye’nin
devlet siyaseti, milli sınırları dâhilinde, egemenliğine dayanarak bağımsız yaşamak-
tır. Hareket kuralımız budur.”31
Bu bağlamda elde kalan politik strateji Batıcılık idi ve yeni devletin rotası
belli olmuştu. Öte yandan bu bir dış politik zorunluluktu. İslamcılık İngiltere’nin,

28 Gözen, a..e. 2009, s.35

29 Bu konuda bkz; Muhittin Demiray, “Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin Güvenlik Politikaları ve
Güvenlik Stratejilerinin Gelişimi”, (ed.) Mustafa Bıyıklı, Türk Dış Politikası Cumhuriyet Dö-
nemi, Cilt 1, Gökkubbe Yayınları, İstanbul, 2008, ss. 91-140
30 Oral Sander, Kurtuluş Savaşının Batı kültürüne yabancı olarak kabul edilen bir bölgede “Batılı-
laşmış bir ulus”u ortaya çıkardığını; bunun da Türkiye Cumhuriyeti’nin dış politikasının Batıya
yönelik sürekliliğin etkilediğini ifade etmektedir. Ayrıca “Batılılaşmış ulus” kavramının “bu özel
Anadolu deneyinde “moleküler ve yapısal benzerliğinin Avrupa ülkeleriyle uyumlu bir biçimde
doğan ve böyle yaşamak isteyen bir ulus” biçimde anlaşılması” gerektiğini belirtmektedir. Oral
Sander, Türkiye’nin Dış Politikası”, İmge Kitabevi, 1. Baskı, Ankara, 1998, s. 73
31 Utkan Kocatürk, Atatürk’ün Fikir ve Düşünceleri, Semih Ofset, Ankara, 1999, s.366.
43
Turancılık ise Sovyetler Birliği’nin tepkisini çekerdi. Batıcılık ise Osmanlı’dan beri
zemini ve anlamı olan bir modeldi. Bu itibarla Türkiye kuruluşunda kendini Os-
manlı Devletinin devamı veya mirasçısı olarak görmedi. Dahası Atatürk kurmakta
olduğu devletin Osmanlı Devleti ile hiçbir bağlantısını olmadığını; ortak özellik
taşımadığını vurgulamaktaydı.32 Bu reddiyenin temel motivasyonları arasında
Milli Mücadele esnasında Mustafa Kemal ile İstanbul hükümeti arasındaki sürtüş-
melerin etkisi, ulus devlet olarak kurulacak olan Anadolu hareketinin lider kadro-
sunun Türk milletinin varlığını devam ettirmesinin “muasır medeniyetler seviyesine
erişme”si ile mümkün olacağına olan inancı ve dönemin uluslararası sistemin şart-
larından kaynaklanan bir “zorunluluktu”.33 Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulması
sürecinde İstiklal Harbi’nin lideri Mustafa Kemal Paşa, Türk toplumunu her yönüy-
le batılı milliyetçi ve laik ilkeler etrafında yeniden şekillendirme çabası içine girdi.
Hedef “Yurtta Sulh Cihanda Sulh” anlayışına dayalı bir politika içinde “Muasır Me-
deniyet Seviyesine Erişmek” ve yeni devletin uluslararası alanda güvenliğini garanti
altına almak ve varlığını sağlamaktı. En temel dış politik hedefleri “ülkenin bir Av-
rupa gücü kabul edildiğini görmek”ti.34 Başka bir ifadeyle Türkiye’nin ulaşılması
istenen hedefi, çağdaş medeniyet olarak görülen Batı kapitalist toplum seviyesine
erişerek, Batı siyaseti ve toplumları tarafından batılı ve eşit bir toplum olarak ka-
bul edilmesiydi.
Bu itibarla Türkiye Cumhuriyeti’nin “ötekisi” Osmanlı Devleti ve toplum ya-
pısı oldu. Türkiye’nin dış politikasının “dönemsel değişiklikler” olmakla birlikte
“biricik özelliğinin” Batı’ya yönelik olmasının nedenlerini Oral Sander, Atatürk’ün
dış politikasının temel prensiplerine ilişkin mirası, Milli Mücadele’nin “çarpıcı”
özellikleri”; Türkiye’nin jeopolitik konumu, uluslararası sistemdeki yeri ve bu
durumun neden olduğu “güvensizlik duygusu” ve son olarak yukarıda ifade edilen
etkenler temelinde gelişen siyasal ve ekonomik şartların getirdiği “tercihler” ola-
rak sıralamaktadır.35 Türkiye’nin içerde siyasi, ekonomik, kültürel ve sosyolojik
olarak çağdaş Batı değerler çerçevesinde gerçekleştirdiği inkılâplarla yeniden
yapılandırma girişimi “Atatürkçülük” veya “Kemalizm” başlıkları altında ideolojik
kavramsallaştırmaya dönüştürmesi, dış politikanın da aynı ideolojik temellerde
şekillenmesini kaçınılmaz kıldı. Dolayısıyla Türkiye’nin dış politikasına yönelik
hedeflerin belirlenmesi ve uygulamaları devletin ideolojik bakış açısı temelinde
şekillendi.
Türkiye’nin dış politikasının dayanacağı temel ilkeler/değerlerin toplum-
devlet düalizminde devlet, batılı ve modern, halk ise geleneksel olarak nitelendi-

32 Feroz Ahmad, Modern Türkiye’nin Oluşumu, (çev.) Yavuz Alagon; Sarmal Yayınevi, İstanbul,
1995, s.10.
33 Gözen, a.e., 2009, s.46
34 Hale a.e, s. 49-50.
35 Oral Sander,, Türkiye’nin Dış Politikası, İmge Kitabevi, 1. Baskı, Ankara, 1998, s. 70.
44
rilmektedir. Yani devlet kimliği ile halk kimliği arasında bir ayırım söz konusudur.
Devlet kimliği “bir devletin kendini özleştirdiği, nitelendirdiği veya tanımladığı bir
dizi düşünceler, ilkeler ve eylemler bütünüdür”.36 1950’deki serbest seçimler sonra-
sında iktidara gelen Demokrat Parti oy aldığı seçmenlerin genel eğilimleri doğrul-
tusunda iç politikada bazı değişiklikleri (ezanın yeniden asılına uygun bir şekilde
okutulması gibi) yaptı. Bu seçmene dayalı yaşamın liberalleştirilmesi politikası
Kemalist devlet kimliğinden sapma/taviz olarak nitelendirildi ve 27 Mayıs 1960
ihtilali ile ordu içindeki subaylardan bir grup yönetimi sivil askeri bürokrasi adına
ele geçirdi. Bu şekilde Demirel’in ifadesi ile “halkın elinden devleti alma hareketi”37
olan 27 Mayıs “Atatürk devrimimin hala tamamlanmadığını ve ülkenin ekonomik ve
toplumsal sorunlarının ancak muhafazakâr bir köylü seçmene hesap vermeyecek
radikal bir rejimle çözülebileceğini”38, savunan “Türk tipi Bonapartizm”39 yöneti-
mini Milli Güvenlik Kurulu üzerinden Anayasal kurum haline dönüştürerek Türk
dış politikasının asıl karar alma organı haline getirdi. Bu bağlamda kendilerini
devlet kimliğinin ana taşıyıcısı sıfatıyla Kemalist ilkeleri korumakla mükellef sayan
asker - sivil bürokrasi ile seçkinci elitler, ara ara etkisini kaybetse de 2000’li yıllara
kadar Türk dış politika yapımında başat rolü oynamıştır. Bundan dolayıdır ki Tür-
kiye’nin dışişleri bakanlığının bürokratik yapısında “devlete sadakat”, dolayısıyla
devlet kimliğine sadık kalmak, “hükümete hizmet”40 yani seçmenin oyu ile iktidara
gelen siyasi hükümetle beraber çalışmak oluşturmaktadır.
Türkiye’nin kuruluş felsefesindeki Batı eksenli dış politikası İkinci Dünya
Savaşı’ndan sonra Türkiye’nin 1952’de NATO’ya girmesi sonucunda Batı ile ilişki-
leri kurumsal bir nitelik kazandı. Türkiye, jeopolitik konumu itibarıyla Sovyetler
Birliği’nin olası saldırısı durumunda Ortadoğu’nun petrol bölgelerini korumak
üzere Kuzey Atlantik İttifakı’nın güney kanadının savunmasında stratejik bir rolü
ve Sovyetlerin gözetlenmesine ve dinlenmesi için yerleştirilen radarlar ile ileri
karakol vazifesini üstlendi.41 Avrupa Birliği’ne tam üyeliği gerçekleştirerek Türki-
ye’nin “Yeni Kızıl Elması” hedefine ulaşmak için 12 Eylül 1963 tarihli Ankara Ant-
laşması ile başlattığı süreç son zamanlarda AB ile Türkiye arasındaki gerilim ve
soğuyan ilişkilere rağmen Türkiye’nin dış politikasının önemli hedeflerinden birini
oluşturmaktadır.

36 Çalış, H. Şaban, “Ulus, Devlet ve Kimlik Labirentinde Türk Dış Politikası”, Şaban H. Çalış; Ihsan
D. Dağı; Ramazan Gözen (ed.) Türkiye’nin Dış Politika Gündemi, Kimlik, Demokrasi, Gü-
venlik, Liberte Yayınları, Ankara, 2001, s.16
37 Hikmet Özdemir, “Türkiye Cumhuriyeti”, Tüm Eserleri 6, İz Yayıncılık, İstanbul, 1995, s. 238
38 William Hale, Türkiye’de Ordu ve Siyaset 1789’dan Günümüze, (çev.) Ahmet Fethi, Hil Ya-
yın, İstanbul, 1996, s.99
39 Özdemir, a.e., s. 241
40 Oran, a.e, s. 62
41 Bu konuda bkz.: Güvenç Serhat, “NATO’da 60 Yıl, Türkiye’nin Transatlantik Güvenliğe
Katkıları”, (ed.) Mustafa Aydın, İstanbul Aydın üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2013
45
 Türkiye’nin dış politikasındaki Batı yönelimine karşı kırılmalar yaşanması
başlangıçta bilinçli tercih olmaktan çok, uluslararası ilişkilerde yaşanan çıkar ça-
tışmaları ile Türkiye’nin çıkarlarındaki uyum sorunundan kaynaklandı. 1964’de
Türkiye’nin Kıbrıs’a askeri çıkarma yapmak istemesi üzerine zamanın ABD Başka-
nı Johnson’un Türkiye’yi uyarmaya yönelik mektubu sonrası Time dergisine verdi-
ği demeçte zamanın başbakanı İsmet İnönü tarafından “İttifak yıkılır. Yeni şartlar-
da yeni bir dünya kurulur. Türkiye de bu dünyada yerini alır”42 ifadesi Türkiye’nin
dış politikada Batı dışında taktiksel düzeydeki yeni arayışlarının işaret fişeğini
oluşturdu. NATO üyeliğinden bu tarafa Türkiye ilk defa Kıbrıs örneğinde NA-
TO’nun bölgeye yönelik çıkarları ile kendi ulusal çıkarları arasında bir uyumlulu-
ğun olmayacağının farkına vardı. Amerika’nın Türkiye’ye karşı 1974 Kıbrıs Barış
Harekâtı sonrası süreçte 5 Şubat 1975’de silah ambargosu koyması ve buna mu-
kabil Türkiye’nin 1969’da imzalanan Savunma İşbirliği Anlaşması dâhil olmak
üzere bir dizi karşı yaptırımları uygulamaya koyması, ulusal çıkar ilişkilerinde
Batılı müttefikleri ile giderek makasın açılmasını berberinde getirdi.
1960’lara kadar hükümetlerin uyguladığı dış politik kararlar “milli devlet”
politikası olarak görülen ve kamuoyunda fazla tartışılmayan konular olarak değer-
lendirilmiştir. 1965’den sonra Türkiye’nin iç siyasi yapısındaki çeşitlilik dış politi-
kaya yönelik kararların “sol”, “İslamcı” ve “milliyetçi” siyasi görüşler arasında ka-
muoyunda da tartışılmasına neden oldu. 1960 darbesi sonrası giderek etkinliğini
artıran sol gençlik hareketlerinin anti-emperyalist bir tavır ile ABD ve NATO’ya
karşı politik bir söylem geliştirmesi ve İstanbul’a gelen 6. Filo’nun gençlik hareket-
leri tarafından şiddetli bir şekilde protesto edilmesi, dış politikanın kamuoyundan
bağımsız olarak artık sadece devletin milli politikası olması gerektiği anlayışının
sorgulanmasını da beraberinde getirdi. Aynı şekilde, Prof. Dr. Necmettin Erbakan
tarafından kurulan “Milli Görüş Hareketi”nin Türkiye’nin dış politik tercihlerine
yönelik sert eleştirileri, dış politikada devlet tekelinin kırılmasında önemli göster-
gelerdendi. Türkiye’nin Batı politikasına karşı İslam birliğini savunan, Avrupa
Ekonomik Topluluğu’na üye olma çabalarına karşın “Onlar ortak biz Pazar olaca-
ğız” sözü ile karşı çıkan Erbakan, Müslüman ülkeler arasında bir ortak pazar ku-
rulmasını savunmakta ve Türkiye’nin Batı eksenli dış politikasını eleştirmektey-
di.43 Ayrıca, 1960’larda kurumsallaşan ve partileşen “Milliyetçi Hareket” ise Sov-
yetlere karşı farklı bir söylem geliştirerek ilk defa Sovyet (Rus) baskısı altındaki
“Esir Türklerden” bahsederek kamuoyunu bu mesele ile tanıştırmıştır.
Türkiye Cumhuriyeti kurulduğundan bu tarafa dış politikasındaki hedeflerin
belirlenmesi ve dış politikaya yönelik söylemlerde Osmanlı mirası iç ve dış politi-
kada sürekli tartışma konusu oldu ve olmaktadır. Türkiye dış politikasının Batıya

42 Milliyet, 16.04.1964.
43 Prof. Dr. Necmettin Erbakan, “Ortak Pazar ve Türkiye, Elazığ, 1987, http://www. necmettiner-
bakan.net/page.php?act=haberGoster&haberID=991&name=ortak-pazar-ve-turkiye
46
yönelmesi ile birlikte Osmanlı tarihsel mirasını reddetmesi, Türkiye Cumhuriye-
ti’nin tarihten kaynaklanan sorunların çözüldüğü anlamına gelmemektedir. Örne-
ğin Musul’un Milletler Cemiyeti’nin 16 Aralık 1925 tarihli oturumunda Irak’a bı-
rakma kararı alması ve Türkiye, İngiltere ve Irak arasında varılan 5 Haziran 1926
tarihli “Türk-Irak Sınırı ve İyi Komşuluk Anlaşması” ile belirlenen yeni sınırı kabul
etmesine rağmen 44 “Musul Meselesi” Osmanlı mirası olarak değerlendirilen diğer
sorunlar gibi Soğuk Savaş sonrası bölgedeki gelişmeler çerçevesinde Türkiye’nin
kamuoyunda ve Türk dış politikasında tartışılmaya devam etti ve hala etmekte-
dir.45 Özellikle Soğuk Savaşı döneminin sona ermesi ile birlikte Balkanlar’dan
Ortadoğu’ya kadar uzanan Osmanlı bakiyesi coğrafyada ve Türk Dünyası’nda ger-
çekleşen ve devletlerin sınırlarını değiştiren siyasi, askeri ve toplumsal değişimler
Türkiye’nin “klasik” batı politikasının aynı düzlemde devam edemeyeceğini gös-
termiştir. Bosna Savaşı esnasında Taksim’de toplanan kalabalığı hitap eden Cum-
hurbaşkanı Turgut Özal’ın Bosna’nın ikinci bir Endülüs olmasına müsaade etme-
yeceğini ifade etmesi46 Türkiye’nin dış politika söylemlerinden yeni bir boyutu
göstermekteydi. Aynı şekilde zamanın Başbakanı Süleyman Demirel’in “Adriyatik
Denizinden Çin Seddine” ifadesi Türkiye’nin dış politikasının yeni açılımlarına işa-
ret etmekteydi.

2.1. Dış Politika Yapımına İçten Eleştiri: Özal’ın Dış Politikası

Turgut Özal 1983 seçimlerinde başbakan olunca dış politikanın geleneksel
“bekle gör” anlayışına ticaret temelli ilişki biçimini eklemleyerek “aktif dış politika”
ya dönüştürmüştür. Özal, Başbakan olması ile başlayan ve 1993’de Cumhurbaşka-
nı iken ölümü ile son bulan on yıllık süreçte Türkiye iç politikada devlet ile halkı
ortak değerler temelinde birleştiren politikalar yürütmeye çalıştı. Bu çerçevede ilk
defa Cumhuriyetin resmi söyleminin “ötekisi” konumundaki Osmanlının tarihsel
tecrübesinin referans alınması gereğinden bahsedilerek “Türk”, “Müslüman ve
“Osmanlı” kavramları aynı anda kullanılmaya başlandı. Türkiye’nin iç politikadaki
hareket alanının genişlemesini ve uygar dünyanın önde gelen ülkeleri arasında
olmanın vazgeçilmez şartı olarak “ifade hürriyeti, din ve vicdan hürriyeti” ve “teşeb-
büs hürriyeti”47 kavramları temelinde inşa etmeye çalışan Özal, bu anlayış çerçe-

44 Oran, a.e. 2003, s.265-267

45 Bkz:, H. Salih Zengin, “Asker Direnmeseydi Özal Musul’a Girecekti”, Sabah, 27.10.2016; Hacı
Ahmet Özdemir; TBMM, Musul'la Tarihî Bağlarımıza İlişkin Gündem Dışı Konuşması,
02.11.2016, (19.10.2017, çevrimiçi), https://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/genel_kurul.cl_ ge-
tir?pEid=53022,); “Davutoğlu : Musul’un ve Halep’in Kaderini teröristlere bırakmayız”, Karar
Gazetesi, 19.10.2017.
46 Alıntı: Demiray Muhittin, Turgut Özal Dönemi Türkiye Cumhuriyetinin Dış Politikası, (1983-
1993), Mustafa Bıyıklı (Ed.) “Türk Dış Politikası Cumhuriyet Dönemi”, Cilt 1, Gökkubbe Yayın-
ları, İstanbul, 2008, 277
47 Turgut Özal, “Cumhurbaşkanı Özal’ın TBMM Açılış Konuşması”, On Sekizinci Dönem, Beşinci
Yasama Yılı, 1 Eylül 1990, Hasan Yılmaz (ed.), Tarihe Düşülen Notlar, Yasama Yılı Açılışla-
47
vesinde iç politikada toplumsal barışın gerçekleşmesi için Cumhuriyetin Osmanlı
ile, Cumhuriyetin İslam’la; toplumun farklı kesimlerini birbirleri ile ve halkı siya-
set ve devletle barışmasını toplumsal barışın gerçekleşmesine yönelik temel he-
defler olarak görmekteydi.48
Türkiye’nin aktif dış politikasının şekillenmesinde Osmanlı’nın hâkimiyet
alanlarında hâkim unsur olan Türk ve Müslüman ortak kimliğine yapılan vurgu,
Türkiye’nin dış politikasında Batı yöneliminin yanında eklemlenen yeni bir dış
politik perspektifi oluşturdu. Özal’ın dış politikada perspektifi tek taraflı bir yöne-
lim değil çok taraflı politika takip ettiği neo-liberal anlayış çerçevesinde Türkiye’yi
küresel ekonomiye açarken, Türkiye’nin jeopolitik konumunu “köprü” olarak nite-
lendirdi. Türkiye siyasi, ekonomik ve kültür olarak Doğu ile Batı arasında köprü
işlevini yerine getirirken iç politikada da aynı başarıyı sağlamak için kültürel fark-
lılıkları uyumlu hale getirecek yeni bir düşünce yapısı gerekliydi. Özal, 12 Eylül
Hükümeti’nde Başbakan Yardımcısı olarak görevli olduğu dönemde Türkiye’nin
Batı dünyası ile İslam dünyası arasında bocaladığı kültürel farklılığı bir fırsata
dönüştürmesi gerektiğini şu şeklide ifade ediyordu:
“Her köprü birbirinden ayrı düşmüş iki kişiyi birbirine nasıl bağlar ise, ana
tercihleri farklı olan bu iki kültürü kendi yapımızda tenakuza düşmeden yekdiğerine
bağlamak mecburiyetindeyiz. Diğer bir deyişle Batı'nın ilim ve teknolojisi ile Ortado-
ğu’nun inanç ve değerler sisteminin sentezini yaparak insanlığın istifadesine suna-
bilmeliyiz. Batı ile Doğu arasında bu manada bir köprü kurabilen Türkiye'nin bölge
ve dünya barışma büyük hizmetleri olacaktır.”49
“Ama bu anahtar bölge olmanın verdiği nimetlerin yanında, külfetler de var.
Bir de, şu Doğu ile Batı arasında köprü olmak meselesini unutmayalım... Köprü, iki
yer arasında bulunur... Demek ki köprü olmak için, iki tarafla da münasebetleriniz iyi
olmalı.
Yani Türkiye hem Doğu, hem de Batı için vazgeçilmez ülke olmalı. Bu da an-
cak, hareketli, aktif, dürüst dış politika uygulamakla mümkündür. İstikametini her
an değiştirmeyen, hedefleri iyi tespit edilmiş, her an zigzag yapmayan bir politika...
Öfkelere, komplekslere, saplantılara dayalı, zigzaglar içindeki bir politika olmamalı
bu...”50
Özal dönemi dış politikasının diğer bir değişim alanı dışişleri bakanlığının
işleyiş tarzıyla alakalıydı. Özal, Amerikanvari bir dış politikayı tercih etmekteydi.
Dış politikanın yürütülmesinde iş adamlarını da aracı olarak kullanmaktan çekin-

rında Cumhurbaşkanlarının Konuşmaları, Cilt 2, Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanlığı

Yayınları 1 Eylül 1990-1 Eylül 2011, s.9.
48 İhsan Sezal, “Bir Toplumsal Barış Mimarı ve Yarım Kalmış Devrim”, (ed.) İhsan Sezal;İhsan
Dağı “Kim bu Özal, Siyaset, İktisat, Zihniyet”, Boyut Kitapları, 2. Baskı, İstanbul, 2003, s.166
49 Devlet Bakanı ve Başbakan Yardımcısı Turgut ÖzalHata! Yer işareti tanımlanmamış.’ın İkinci
İktisat Kongresindeki Konuşması, 27 Kasım 1981, Barlas, a.e., s.147
50 Mehmet Barlas, “Turgut Özal’ın Anıları”, Birey Yayıncılık, 2. Baskı, 2000, s.71
48
medi. Dış politikanın yürütülmedeki yöntemlere eleştiri getirirken bu aynı zaman-
da klasik Türk dış politikasını ve onun Kıta Avrupası kökenine dayanan dış işleri
bakanlığı bürokratlarının bakanlığı yürütme tarzına da bir eleştiriydi.
“Dışişlerine göre, politika tespit edilirken, önce etrafı gözlemek geliyor... Her-
kes ne yapıyorsa, onun ortalamasını almak, en başarılı sayılıyor. Herkesin peşinden
gitmek, akıllı olmak zannediliyor. İsmet İnönü'nün devrinden kalan korkunç temen-
ni, bizim Dışişlerinin hakim çizgisi...
Herkese uzun uzun anlatmaya çalıştım...
Türk dış politikasında, iki çizgi var... Biri Atatürk'ün, biri İsmet Paşa'nın çizgi-
si...
Atatürk, şartlar elverince, Hatay'ı alıyor, Boğazlar rejimini Montrö'de değişti-
riyor... İtalya'ya ve Almanya'ya karşı, İngiltere'nin, Fransa'nın yanına geçiyor...
Fakat İnönü'nün çizgisi fevkalade tutucu... Sadece statükoyu devam ettiriyor.
Alınabilecek şeyleri de almaya çekiniyor.”51
“Amerika dış politikada, pragmatiktir. Süper güç olarak, hep çözüm ister.
Ama Avrupa farklı. Uzun tarihlerinden gelen saplantıları, taraflılıkları var Av-
rupalıların…”52
Özal, Ortadoğu’daki Müslüman ülkelerle ticari ve siyasi ilişkileri geliştirerek
bölgesel işbirliğine önem verirken, 1987’de AET tam üyelik için yaptığı başvuru ile
Türkiye’nin önüne “uzun ince bir yol açtı”. Bu bağlamda dış politikadaki ilgi alanını
hem Doğu ile hem de Batı dünyası ile senkronize etmeye çalıştı. Sovyetler Birli-
ği’nin dağılmasından sonra Balkanlar’da Kafkasya, Orta Asya’daki değişimler ve
Ortadoğu’daki gelişmeler Türkiye’nin iç politikada ve dış politik anlayışında yeni
değişim ve dönüşümleri kaçınılmaz kıldı. Bağımsızlıklarına yeni kavuşan Türk
Cumhuriyetleri ile ilişkilerin geliştirilmesine çaba harcandı. Orta Asya’da Suudi
Arabistan, İran rekabeti karşısında laik ve Müslüman kimliği ile kendini “Model
Ülke” olarak lanse etmeye çalıştı. Türkiye’nin Yugoslavya iç savaşı esnasında Bos-
na’ya karşı kayıtsız kalmaması ve Demirel’in söylemiyle “Adriatik Denizi’nden Çin
Seddine” yeni bir alan açılması, Özal’ın ifadesiyle Türkiye’nin önüne “300 yılda bir
gelecek” fırsat ile yeni “hacet kapılarının açılmış” olması, ulus devlet kimliği üzeri-
ne inşa edilmiş Türk dış politikasının felsefesinde revizyon ihtiyacını beraberinde
getirdi. Osmanlı sınırları içinde yaşamış farklı etnik kimliklerle ortak tarihi geç-
mişten gelen yeni bir payda arayışı “Osmanlı ve Din” kavramlarının yeniden etkin
bir şekilde iç ve dış politikada tartışılmaya açılmasına neden oldu. Türk kimliği
ırka dayalı bir kimlik olmanın ötesinde Türkiye’nin tarihsel mirasının getirdiği
coğrafi havzanın ortak üst kimliğine dönüştü. Bu hali ile Türkiye kimlik inşasında
özenle kaçındığı Osmanlı mirası ile yeniden yüzleşmek mecburiyetinde kaldı. Tür-

51 Barlas,a.e., s. 66
52 Barlas, a.e,. s. 73
49
kiye’nin 20. yüzyılın başında terk ettiği Osmanlı ruhu 21. yüzyılın eşiğinde Türki-
ye’nin iç ve dış politikasında arz endam eyleyerek unutmak istediği geçmişi Neo-
Osmanlı kavramı ile Türkiye’nin bir gerçekliği olarak geri geldi.

2.2. Dış Politikada 90’lı Yıllar

Sovyetler Birliği’nin dağılması, Varşova Paktı’nın sona ermesi ile Balkan-
lar’da Orta Asya’da ve Ortadoğu’da oluşan siyasi belirsizlikler ve jeopolitik boşluk
alanlarının diğer devletler tarafından doldurulma girişimleri sürecinde Türkiye
bölgesel güvenlik kaygılarını ön planda tutan bir dış politika izledi. Terör örgütü
PKK ile mücadelenin yoğunlaştığı bu dönemde Türkiye dış politikasında Soğuk
Savaş sonrası ortaya çıkan yeni şartlara uyum sağlamaya yönelik politika yürüttü.
Türkiye diğer taraftan dış politikada öncelikli hedeflerini de gerçekleştir-
meye çalıştı. Bu çerçevede Avrupa Birliği ilişkiler bu dönemin temel meselesini
oluşturdu. Türkiye’nin AB ile 1995’de Gümrük Birliği’ne katılım anlaşması imza-
laması “yüz yıllık rüya”nın53 gerçekleşmesi yolunda tarihi bir adım olarak görül-
müştü. Türkiye’nin adaylık başvurusunun 1997’de AB Lüksemburg zirvesinde
kabul edilmemesi Türkiye’de hayal kırıklığı ile karşılandı. Türkiye, Avrupa Birli-
ği’nin ret kararına AB ile siyasi ilişkileri dondurma kararı ile misillemede bulun-
du.54 Ancak, Aralık 1999’da Helsinki’de yapılan AB Lider Zirvesinde Türkiye’nin
AB adaylığına kabul edilmesi ve Türkiye Başbakanı Bülent Ecevit’in AB’nin aile
fotoğrafında yerini Türkiye- AB ilişkilerinde dönüm noktası idi.55Öte yandan Tür-
kiye’nin dış politika yapımcıları açısından bir diğer önemli dış politika meselesi ise
PKK bağlamında komşularla ilişkiler olmuştur. 90’lı yılların sonuna doğru Türkiye
bilhassa Şam’a karşı tavrını sertleştirmiş v 16 Eylül 1998’de dönemin Kara Kuv-
vetleri Komutanı Atilla Ateş’in Suriye’ye yönelik olarak ifade ettiği “sabrımızı ta-
şırmasınlar” sözleriyle başlayan süreçte terörist başı Abdullah Öcalan’ın 14 Şubat
1999’da Türkiye’ye getirilmesi, Türk dış politikasının başarı hanesine yazılan
önemli bir olay olarak tarih geçmiştir.56
90’lı yılların sonuna doğru siyaset kurumu ile askeriye arasındaki gerilimin
de yükseldiğini ifade etmek mümkündür. 28 Şubat süreci ile ordunun siyaset üze-
rinde etkisinin yoğunlaştığı görülmektedir. Bu meyanda Türkiye’nin güvenlik bo-
yutu ağır basan Kuzey Irak ve Kıbrıs gibi sorunları ile İran, Yunanistan, İsrail gibi
komşu ve bölgesel ülkelerle ilişkilerinde TSK’nın politika belirlemedeki ağırlığı
giderek artmıştır. Savunma sanayisinin geliştirilmesi, silahların modernizasyonu

53 Hürriyet, 6 Mart 1995.

54 Hürriyet, 15 Aralık 1997.
55 Sabah, 12 Aralık 1999.
56 Göçer Tahincioğlu, “Kenya’dan İmralı’ya 14 Yılın Hikayesi”, Milliyet, 15 Şubat 2013,
(12.12.2017, çevrimiçi), http://www.milliyet.com.tr/kenya-dan-imrali-ya-14-yilin-oykusu-
gundem-1669010/ ,
50
ve dış politikada yeni tehdit değerlendirmelerinde siyasetin temel hareket nokta-
sını oluşturan “Milli Güvenlik Siyaset Belgesi”nin içeriğinin belirlenmesinde etkin
konuma gelmiştir.57

2.3. Dış Politikada Adalet ve Kalkınma Partisi Dönemi

3 Kasım 2002’ten yapılan genel seçimlerle tek başına iktidara gelen ve gü-
nümüze kadar Türkiye’nin iç ve dış politikasını belirleyen Adalet ve Kalkınma Par-
tisi (AK Parti) Özal’dan sonra Türkiye’nin iç ve dış politikasında gerçekleşin deği-
şim ve dönüşümlerin aktörü oldu. AK Parti’nin iktidarı ile toplumun muhafazakâr
kesimlerinin devletle barışmasının temelleri atıldı. 28 Şubat süreci ile seçkinci
elitlerin hâkim olduğu “merkezden” uzaklaştırılan toplumun büyük çoğunluğunu
oluşturan muhafazakar “çevre” yeniden merkeze hâkim olmaya başladı. AK Parti
kurulduğunda siyaset felsefesini “Muhafazakar Demokrasi” olarak belirledi.58 “Mu-
hafazakarlık temelinde bir kitle partisi” olan AK Parti “Yeni Muhafazakar çizgiyi
muhafazakarlığın genlerine ve tarihi kodlarına uygun şekilde, ama siyaset yaptığı
coğrafyanın toplumsal ve kültürel geleneklerine yaslanarak ortaya koymaktadır.”
Bu bağlamda siyasetin fikir merkezli yapılması, küresel düzeyde barışın, istikrarın,
güvenliğin, diyalog ve işbirliğinin sağlanabilmesi için, demokratik siyasetin ve
insan haklarına saygının güçlendirilmesi; yoksullukla mücadele için gerekli önlem-
lerin alınması; barışın ve uzlaşının sağlanması için diyalog yolunun açık tutulması
ilkelerini benimsemektedir.59
2002 yılından bu tarafa tek başına iktidar olan Recep Tayyip Erdoğan’ın li-
derliğinde kurulan AK Parti 21. yüzyılın başlarında Türkiye’nin iç ve dış politika-
sında gerçekleştirdiği değişim ve dönüşümlerin öncülüğünü yaparak, Cumhuriyet
tarihinde Mustafa Kemal Atatürk’ten sonra siyasal sistemin, ekonomik ve toplum-
sal yapının dönüşümde tartışmasız olarak damgasını vuran bir parti olmuştur. AK
Parti iktidarları döneminde gerçekleşen değişim ve dönüşümün siyasi iradesinin
motor gücü ve lideri Recep Tayyip Erdoğan, dış politikanın şekillenmesindeki stra-
tejik zihniyetin mimarı ise Ahmet Davutoğlu’dur. Davutoğlu akademisyen olarak
2001 yılında yayınlanan “Stratejik Derinlik” kitabında teorik düzeyde Türkiye’nin
uluslararası konumunu, Türkiye’yi merkeze yerleştirerek İslam medeniyetinin ben
idraki temelinde oluşan stratejik zihniyetinin jeopolitik derinliğini ve etki alanla-
rını yeniden tanımladı. Davutoğlu, önce Başbakanlık Başdanışmanı (2002-2009),

57
Gencer Özcan, “Doksanlarda Türkiye’nin Ulusal Güvenlik ve Dış Politikasında Askeri Yapının
Artan Etkisi”, (ed.) Gencer Özcan; Şule Kut, En Uzun On Yıl Türkiye’nin Ulusal Güvenlik ve
Dış Politika Gündeminde Doksanlı Yıllar, Büke Yayınları, 2. Basım, İstanbul, 2000, s.75
58 Adalet ve Kalkınma Partisi, Uluslararası Muhafazakârlık ve Demokrasi Sempozyumu, AK
Parti Siyasi Hukuki İşler Başkanlığı Yayınları, Giriş Sayfası, Ankara, 2004
59 Başbakan Recep Tayyip Erdoğan’ın Uluslararası Muhafazakârlık ve Demokrasi Sempozyu-
mu”ndaki Konuşması, AK Parti Siyasi Hukuki İşler Başkanlığı Yayınları, Ankara, tarihsiz, ss. 7-
17.
51
akabinde Dışişleri Bakanı (2009-2014) ve nihayetinde Başbakan Recep Tayyip
Erdoğan’ın Cumhurbaşkanı olmasından sonra AK Parti Genel Başkanı ve Başbakan
(2014-2015) olarak Türkiye’nin dış politikasının şekillenmesi ve uygulanmasında
etkin bir rol oynamıştır.
Davutoğlu’nun Türkiye’nin iç ve dış politikasında tasavvur ettiği ilkelerin
temel çıkış noktasını 1997’de yazdığı “Medeniyetlerin Ben-İdraki” başlıklı makale-
sinde ortaya koydu. Medeniyetlerin kurulmasının, yükselmesinin ve diğer mede-
niyetlerin tahakkümüne karşı direnebilmesindeki ana unsurun “medeniyet proto-
tipinin tebarüz etmesini sağlayan ben-idraki” olduğunu savunan Davutoğlu, ben
idrakinin oluşmasını sağlayan “nihai etkenin de kurumsal ve formel alan değil, bir
bireyin varlık sorunsalını anlamlı bir çerçeveye oturtan dünya görüşü” olduğunu
ifade etmektedir. Bu nedenledir ki, Davutoğlu’na göre başka medeniyetlerden ger-
çekleştirilen yani ithal edilen kurumsal ve biçimsel yapılar şekil olarak değişimlere
yol açsa da, ben idrakini oluşturan medeniyetin merkezi zihinsel kodlarına etki
etmediği sürece değiştirilmek istenen medeniyet havzasının ruhunu yok etmesi
mümkün değildir. Bir uygarlığın topyekûn direncinin gücünün medeniyet “proto-
tipinin” ben idraki direncinde ortaya çıktığını söyleyen Davutoğlu, kurumsal yapı-
ların bir medeniyet havzasına transfer edilmesi ile bir medeniyetin ben idrakinin
dönüştürülmesinin mümkün olmadığını, bu bakımdan Batı düşünülerinin İslam
medeniyetindeki Batıya karşı olan direnci açıklamakta zorluk çektiklerini belirt-
mektedir. Bu itibarla Davutoğlu, Batı medeniyetinin batı –dışı toplumlara transfer
edilmesinin başarısızlıkla sonuçlandığını; örneğin Sovyet kimliğinin Ortodoks Rus
kimliği karşısında tutunamamasını, batılı-seküler Türk kimliğinin İslam medeniye-
tinin unsurlarını taşıyan ben idrakini devlet otoritesinin ve resmi propagandanın
gücüne rağmen tasfiye edememesini, medeniyetin ben idrakinin siyaset yoluyla
tayin edilmesinin imkânsızlığı olarak değerlendirmektedir.60 Bu çerçevede İslam
medeniyetinin tarihsel hafızasının mirasçısı olan Türkiye Cumhuriyeti’nin strate-
jik zihniyetini dünya üzerindeki jeopolitik konumu, coğrafi derinliği ve tarihi mira-
sı oluşturmaktadır.
“Türkiye’nin dünya anakıtasının ektileşim alanlarını barındıran merkezi bir
coğrafyaya sahip olması kadar tarihin kırılma ve dönüşme noktalarının tesirlerini
yoğun bir şekilde yaşamış bir insan unsurunu barındırması ile de ilgilidir. Türki-
ye’nin coğrafi derinliğini kavramaya çalışmak bir çok kara ve deniz havzasını doğ-
rudan ilgilendiren kapsamlı bir stratejik alan üzerinde analiz yapabilmeyi ve kore-
lasyonları görebilmeyi gerektirmektedir.”61
Türkiye toplumunun tarihsel derinliğini kavrayabilmek ve tarihsel tecrübe-
lerden neşet eden siyasi, kültürel ve sosyal yapılarını anlamak, “medeniyet-eksenli

60 Davutoğlu, a.e., s.10-12

61 Davutoğlu, Ahmet, Stratejik Derinlik, Küre Yayınları, İstanbul, 2001, s.8
52
ve derinlikli bir tarih analizini kaçınılmaz kılmaktadır.”62 Bu itibarla “Tarihi biri-
kim bir toplumun zaman boyutu içindeki konumunu belirleyen temel unsurdur. Bu
nedenledir ki, tarihi birikim bir siyasi irade tarafından stratejik zihniyetin önemli bir
unsuru olarak yeniden yorumlanabilir; ancak değiştirilemez ve asla göz ardı edile-
mez.”63AK Parti iktidarları süresince Davutoğlu’nun yukarıda ifade edilmeye çalışı-
lan medeniyetlerin ben-idraki temelinde İslam medeniyetinin bir parçası olan
Türkiye’nin dünyanın stratejik kavşak noktasında bulunan jeopolitik konumunun
verdiği coğrafi derinliğin stratejik zihniyeti ve “değiştirilemez ve göz ardı edile-
mez” tarihsel birikimin nüfuz alanlarını, Türkiye’nin dış politikasının öncelikleri
olarak belirledi.
Bu çerçevede AK Parti dış politikasını iki ana ilke temelinde şekillendirdi:
Komşu ülkelerle olan problemlerini en aza indirgemeye çalışmak için gayret sarf
etmek ve komşularla “sıfır problem düzeyine yaklaşmak” ve aynı zamanda komşu-
larla maksimum seviyede entegrasyonu sağlayarak bu ülkelerle işbirliğini geliş-
tirmek ve ikinci sıradaki ülkelerle yani bölge ülkeleri ile aktif dış politika anlayışı
ile “kalıcı bir barış, istikrar düzenin oluşmasın temin etmek”.
İkinci olarak Balkanlar’dan Kafkasya, Orta Asya’dan Ortadoğu bölgelerin-
deki ülkelerle ortak bir güvenlik anlayışını geliştirmek, karşılıklı bağımlılığa daya-
nan ekonomik bir işbirliği oluşturmak, hükümetler arasında üst düzey siyasi diya-
logla “Yüksek düzeyli stratejik işbirliği kurmak ve bölgede çok kültürlülüğe dayalı
yeni bir düzen anlayışının gelişmesini sağlamak”. Bunların gerçekleştirilmesinde
Türkiye’nin misyonu ise barışın öncüsü, “ekonominin lokomotifi” ve “düzen kurucu
aktörü olmaktır.64 AK Partinin dış politika hedefleri arasında bölgede düzen kuru-
cu, istikrar ve güven üreten merkezi bir ülke olarak bölge siyasetine yön verme ve
uluslararası alanda etkin bir rol oynamaya çalıştı. AK Parti’nin bu bağlamda yeni
dış politika ilkeleri özgürlük-güvenlik dengesinin sağlanması; komşu ülkelerle
ilişkilerde sıfır sorun ve komşu havzalarda nüfuz sahibi olmak; çok boyutlu ve çok
kulvarlı bir dış politika ve son olarak “ritmik diplomasi” ve yeni bölgelere açılım65
çerçevesinde şekillenecekti.
Abdullah Gül’ün Başbakanlığını yaptığı AK Parti’nin ilk hükümeti dış politi-
kada “Türkiye’nin tarihine ve coğrafi konumuna yaraşır, önyargılardan ve saplantı-
lardan arınmış, karşılıklı çıkar ilişkilerine dayalı, gerçekçi” anlayış üzerinde inşa
edeceğini belirterek “değişen bölgesel ve küresel gerçekler karşısında, Türkiye’nin
dış politika önceliklerini yeniden tanımlaması ve bu gerçekler ile ulusal çıkarları

62 Davutoğlu, a.g.e., s.8

63 Davutoğlu, a.g.e, s. 65
64 Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu’nun TBMM’de Konuşması, 26 Nisan 2010. (çevrimiçi,
27.04.2010), http://www.tbmm.gov.tr/tutanak/dönem23/yil4/ham/b09501h.htm (erişim tarihi
27.04.2010)
65 Davutoğlu, Ahmet, Teoriden Pratiğe Türk Dış Politikası Üzerine Konuşmalar, Küre Yayınları,
2. Basım, İstanbul, 2013, s.16
53
arasında yeni bir denge oluşturması”66 gereğini vurgulamaktadır. Programda belir-
tildiği gibi AK Parti dış politikasında Türkiye’nin tarihsel gerçekliğine ve bu ger-
çekliğin jeopolitik etki alanına ve önyargılardan uzak (bunu eşit şartlar olarak da
okuyabiliriz) gerçekçi temeller anlayış çerçevesinde yürütüleceğini; fakat Türkiye
dış politikasının önceliklerinin değişen küresel ve bölgesel gerçekler doğrultusun-
da yeniden tanımlanması ihtiyacından bahsetmektedir.
AK Parti Türkiye’nin geleneksel dış politikasındaki Özal ile başlayan çok ta-
raflı dış politika açılımını “çok boyutlu”67 dış politikaya kavramı ile yeni bir pers-
pektif getirdi. AK Parti iktidarları sürecinde Türkiye’nin dış politikasının ağırlık
noktasını tarihsel seyrin aksine Batıdan Doğuya doğru kaydırdığını söylemek
mümkündür. AK Parti’nin iktidara gelmesinden sonra dış politikadaki en önemli
hedeflerinden biri AB ile olan ilişkilerini geliştirmek oldu. AK Parti 17 Aralık
2004’de alınan kararla Türkiye 3 Ekim 2005 tarihinden itibaren AB ile tam üyelik
müzakere sürecini başlattı. Bu şekilde Türkiye-AB ilişkileri yeni bir boyuta geçer-
ken Türkiye’nin geleneksel dış politikasında temel hedefi olan AB ile bütünleşme
yolunda önemli bir adım atıldı. Bu sürecin dış politik boyutu kadar AB ile uyum
çerçevesinde yapılan yasal düzenlemelerle iç politikada bireysel temel hak özgür-
lüklerin genişletilmesi, siyasetin kurumsal yapısının hareket alanının genişletilme-
si ve yönetimin sivilleşmesi hedeflendi.
Hungtinton’un medeniyetler çatışması tezine karşılık özellikle ABD’ye yapı-
lan 11 Eylül 2001 terör eylemlerinden sonra medeniyetler arası gerilimi ve korku-
yu ve kutuplaşma ortamını azaltmak amacına yönelik olarak İslam dünyası ile Batı
dünyası arasındaki diyalog zemini oluşturmak amacıyla İspanya Başbakanı Zapa-
tero’nun teklifi ile dönemin Başbakanı olan Recep Tayyip Erdoğan’la birlikte 2005
yılında “Medeniyetler İttifakı” başlatılmış ve Birleşmiş Milletler’in girişimi haline
getirilmiştir.68 Türkiye’nin uluslararası sistemde etkin olmasında ve uluslararası
alanda saygınlığının artmasında özgüveni kadar moral ve etik değerleri dış politi-
kasının merkezine yerleştirmesinin de büyük payı olmuştur.69
2009 yılında yapılan Davos Ekonomik Platformu toplantısında Başbakan
Recep Tayyip Erdoğan’ın İsrail Cumhurbaşkanı Şimon Perez’in yüzüne karşı İs-
rail’in Filistin’de yaptığı katliamları “siz çocukları öldürmesini iyi bilirsiniz” cümle-
leri ile sert bir şekilde eleştirerek paneli terk etmesi, Arap Sokağı’nda Türkiye’nin
dış politikasında uluslararası müesses nizama bir başkaldırısı ve mazlum milletle-
rin uluslararası alandaki sözcüsü konumuna getirdi. Ayrıca, Tayyip Erdoğan’ın
başbakanlığı döneminde, BM’nin 2014 Genel Kurulu’nda yaptığı konuşmada, “Al-

66 Adalet ve Kalkınma Partisi 58. Hükümet Programı.

67 Kemal İnat; Burhanettin Duran,” AKP Dış Politikası: Teori ve Uygulama”, (der.) Zeynep Dağı,
Doğu’dan Batı’ya Dış Politika AK Partili Yıllar, Orion Yayınları, Ankara, 2006, s. 24
68 http://www.mfa.gov.tr/medeniyetler-ittifaki-girisimi.tr.mfa
69 Talip Küçükcan, “Türkiye Bölgede Düzen Kurucu Bir Rol Üstleniyor”, Sabah, 22. Ocak 2011,
SETA 2011 Yıllığı, s. 58.
54
tını çizerek ifade etmek isterim ki dünya, 5’ten büyüktür. BM Güvenlik Konseyi daimi
üyesi 5 ülkenin, dünya gerçekleri ile bağdaşmayacak şekilde Birleşmiş Milletleri etki-
siz hale getirmesi, küresel vicdanın kabul edebileceği bir durum değildir.”70 İfadesini
kullanarak var olan küresel sistemi de eleştirmiştir.
AK Parti döneminde insani yardımla dayalı bir dış politika da geliştirilmeye
çalışılmıştır. Bu bağlamda Yurt Dışı Türkler ve Türk Akraba Toplulukları Başkan-
lığı, Yunus Emre Vakfı ve Türk İşbirliği Kalkınma Ajansı üzerinden Balkanlar’dan
Orta Asya Afrika ve Latin Amerika’yı kapsayan faaliyetlerinde yaşayan insanların
tarihi, kültürel, sosyal ve ekonomik alanlarda yardımlarda bulunmakta bu bağ-
lamda eğitim ve bilimsel destek vermektedir. Ayrıca, bu meyanda Başbakan Recep
Tayyip Erdoğan’ın Ağustos 2011’de beraberinde kalabalık bir grupla son 60 yılın
en büyük açlık felaketi ile karşı karşıya kalan insanların dramını dikkat çekmek
için Somali’ye yaptığı ziyaret, Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu ve Emine Erdo-
ğan’ın Kasım 2013’de İslam İşbirliği Teşkilatı Genel Sekreteri Ekmelettin İhsanoğ-
lu ile yaptıkları Arakan ziyaretleri, Türkiye’nin dış politikasına “insani diplomasi”
anlayışın ekledi. Özellikle Başbakan Recep Tayyip Erdoğan 20 Eylül 2011’de Libya
ziyareti esnasında Bingazi’de halka yaptığı konuşmada, Türkiye'nin Libya ile çıkar
ilişkisinin olmadığını söyleyerek, "Uluslararası rekabetin bir parçası, çıkar mücade-
lesinin bir gereği olarak değil, aynı bedenin bir parçası olarak Türkiye daima kardeş
Libya halkının yanında olacaktır. Uluslararası siyaseti sadece kendi çıkarları üzerin-
den yürütenler bizim Libya ile olan bu yürekten bağlılığımızı, sizlerle olan bu karşı-
lıklı sevdamızı hiçbir zaman anlayamazlar"71 ifadeleriyle Libya özelinde Türki-
ye’nin Müslüman toplumlara karşı üstlendiği tarihsel sorumluluk bilincini ve aynı
medeniyet havzasına ait olmanın önemini ortaya koymaktaydı.
Erdoğan’ın Cumhurbaşkanı seçilmesi üzerine yaptığı balkon konuşmasında
dış politikayı ilgilendiren mesajlar da vermiştir. Cumhurbaşkanı’nın “sadece Tür-
kiye değil bugün Bağdat da, İslamabat da, Kabil, Beyrut, Saraybosna, Üsküp de ka-
zanmıştır. Bugün Şam, Halep, Hama, Humus, bugün Ramallah, Nablus, Eriha Gazze,
Kudüs de kazanmıştır”72 söylemi Türkiye’nin dış politikasının ilgisinin İslam coğ-
rafyasına kaydığının göstergesi konumundadır. Bu da Türkiye’nin dış politikada
bir “eksen kayması” yaşadığı tartışmalarını beraberinde getirmiştir.
Diğer taraftan AK Parti döneminde Afrika ülkeleri ile ilişkilerin geliştirilme-
sine çalışılmıştır. Bu meyanda dış politika karar alıcıları “Afrika Açılımı” ile ülkeler-

70
Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın BM’nin 69. Genel Kurulu’unda Konuşması, 24.09.2014 ,
(12.12.2017, çevrimiçi), https://tccb.gov.tr/haberler/410/1373/dunya-5ten-buyuktur-bm-kuresel-
ve-bolgesel-sorunlara-agirligini-koymalidir.html.
71 Al Jazeera Türk, (12.12.2017, çevrimiçi), http://www.aljazeera.com.tr/haber/erdoganin-misrata-
ve-bingazide-gece-mitingleri
72 12. Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın ‘Cumhurbaşkanlığı Balkon Konuşması‘Nın Tam Metni,
https://www.akparti.org.tr/site/haberler/12.-cumhurbaskani-erdoganin-cumhurbaskanligi-balkon-
konusmasinin-tam-metni/66015#1
55
le işbirliğinin geliştirmeyi dış politikasının öncelikleri arasına aldı. Türkiye 2005
yılını Afrika Yılı ilan etmiş, 2008 yılında gerçekleştirilen “Türkiye-Afrika İşbirliği
Zirvesi’nin” düzenlenmesiyle Afrika ülkeleri ile ilişkilerde yeniden yapılanma dö-
nemine girilmiştir. Bunu “sürdürülebilir bir kalkınmanın ve bütünleşmenin güçlen-
dirilmesi için yeni bir ortaklık modeli” hedefine yönelik olarak 2014 yılında yapılan
II: Türkiye Afrika Ortaklık Zirvesi izledi. 2009 yılı itibarıyla 7 olan Afrika ülkele-
rindeki büyükelçilik sayısının 39’a yükselmesi AK Parti’nin Afrika açılımının bo-
yutlarını ortaya koymaktadır.
Türkiye ile Amerika arasında genel olarak NATO çerçevesinde güvenlik te-
melinde gerçekleşen ilişkiler, AK Parti döneminde de farklılık göstermemiş ve
Türkiye ile ABD arasındaki ilişkilerin mahiyetini güvenlik ve askeri konular belir-
lemiştir. Türkiye’yi Nisan 2009’da ziyaret eden ABD Başkanı Barack Hüseyin
Obama’nın Türkiye ile ABD arasındaki ilişkilerin düzeyini “stratejik ortaklık” kav-
ramının ötesinde bir anlam yükleyerek örnek veya “model ortaklık”73 kavramı ile
nitelendirmesine rağmen ABD ile ilişkilerde istenilen düzey yakalanamamıştır.
ABD ile ittifak ilişkisinin çatırdaması aslında Soğuk Savaş sonrası dönemde
başlamıştır. ABD’nin özellikle Ortadoğu’ya yönelik rejim ve sınır değişikliği politi-
kaları Türkiye’yi de doğrudan etkileyebilecek sonuçlar yaratmıştır. Bu çerçevede
Irak meselesi iki ülke arasındaki ilişkilerin kırılganlığı göstermiştir. 2003’de Irak
işgali etmek üzere ABD askerlerinin Türkiye üzerinden geçişine izin vermek için
hükümet tarafından Meclis’e sunulan 1 Mart Tezkeresi olarak bilinen kararın
TBMM’de reddedilmesi, ABD’yi hayal kırıklığına uğratmıştır. ABD bu karara örtülü
bir tepki olarak 4 Temmuz 2003’de Kuzey Irak’ın Süleymaniye kentinde karargâh
kuran 11 Türk askerini tutuklayarak başlarına çuval geçirmiş. Dönemin Genel
Kurmay Başkanı Hilmi Özkök bu olaydan sonra Türk ABD ilişkilerini “Türk ABD
ilişkileri açısından en büyük kriz” olarak nitelendirmiştir.74 Akabinde, Arap Baharı
olarak adlandırılan ve 2010’da Tunus’ta başlayarak Ortadoğu ülkelerin yayılan
toplumsal isyanların Suriye’ye sıçraması, Türkiye ile ABD’yi karşı karşıya getirdi.
ABD, Suriye’de PKK’nın Suriye kolu olan PYD’yi, DEAŞ ile mücadelesinde kara gücü
olarak kullanmakta ve büyük miktarda silah yardımı yapmaktadır. ABD, PYD’nin
Türkiye’nin sınır boyunda Akdeniz’e uzanan bir koridor oluşturmasına destek
vermektedir. Türkiye ise PKK’nın bir kolu olan PYD’nin Suriye’de Türkiye’nin gü-
ney sınırında güvenliği tehdit eden bir terör örgütü olarak görmektedir. Türki-
ye’nin ülkesel bütünlüğünü tehdit eden ve Türkiye’nin güvenliği için ciddi bir teh-
dit oluşturan PKK/PYD’ye bakış açışı ile ABD’nin İsrail’in güvenliğini sağlamak ve
Ortadoğu’da yeni bir düzen oluşturmaya yönelik çıkarları arasındaki çatışma ka-
patılamayacak mesafeye doğru hızla yol almaktadır.

73 Cengiz Çandar,, “Barack Husesin Obama; Dürüst, Duyarlı, Dost”, Radikal, 07.04.2009
74 İnat/Duran, a.g.e., s. 53
56
 AK parti dönemi, dış politika yapımında ve diplomatik ilişkilerin gerçekleş-
tirilmesinde yürütme erkinin daha fazla ön plana çıktığı dönemdir. Recep Tayyip
Erdoğan başbakanlığı sırasında, 2003 -2014 yılları arasında, 5 kıtada 93 farklı
ülkeye toplam 305 ziyaret gerçekleştirmiştir.75 Ahmet Davutoğlu, Dışişleri bakan-
lığının birinci yılında 83 defa yurt dışına seyahat etmiş, 100 ülke ziyaret gerçekleş-
tirmiştir. Yurt dışında bir yıl içinde ikili görüşmelerin sayısı 520; Türkiye’de görüş-
tüğü heyet sayısı ise 443’dür. Bu seyahatlerinin 46’sı Avrupa ülkelerine, 18’i Bal-
kanlara, İran dâhil Ortadoğu ülkelerine 27 defa, ABD’ye sekiz defa giderek resmi
temaslarda bulundu.76 Gerçekleştirilen bu ziyaretler Türkiye’nin AK Parti döne-
minde çok yönlü dış politikasında işbirliğini geliştirme isteğinin ve uluslararası
alanda barış, istikrara katkı sağlama azminin ve küresel düzeyde aktör olma çaba-
sının bir göstergesidir.
AK Parti döneminde Türkiye’nin uluslararası örgütler düzeyinde de aktif bir
politika izlemeye çalıştığı söylenebilir. Türkiye’nin 2008’de BM Genel Kurul’da
yapılan oylamada 191 üye ülkenin 151’inin oyunu alarak BM Güvenlik Konseyi
geçici üyeliğine seçilmesi buna örnek gösterilebilir. Ayrıca, Türkiye ABD ile İran
arasında yaşanan nükleer santral krizinin aşılması için BM zemininde çeşitli giri-
şimlerde bulunmuştur.17 Mayıs 2010 tarihinde Türkiye, Brezilya ve İran Dışişleri
Bakanlarının Tahran’da imzaladıkları Dışişleri Bakanları Ortak Deklarasyonu, ile
uluslararası bir sorunun süper güçler dışlanarak gerçekleştirilmesi açısından em-
sal teşkil edecek bir anlaşmadır.77 Ne var ki bu anlaşma ile bölgesel güçlerin dünya
barışına alternatif katkı üretme çabaları, BM Güvenlik Konseyi üyelerinin özellikle
ABD’nin küresel düzenin tanzim edicilerine karşı bir meydan okuma olarak değer-
lendirildiği için kabul tasvip edilmedi.78
AK Parti döneminde dış politikada birbirinden farklı çıkar ve politikaları ay-
nı anda yürütebilmeye çalışılmaktadır. Çünkü, klasik ittifak anlayışlarının dağıldığı
dünyada daha durumsal ve esnek politika üretme bir zorunluluk haline gelmiştir.
Bu meyanda dış politika karar alıcıları da buna adapte olmaya çalışmıştır. AB ile
tam üyelik müzakerelerini yürütürken İslam dünyası ile ilişkilerini kurumsal dü-
zeyde geliştirmekte Hamas ve El-Fetih ile görüşebilmektedir. Türkiye, Rusya’nın
Kırım’ı Ukrayna’dan ilhak etmesine karşı çıkmaktadır. Rusya Suriye’de Esat’a açık
destek vermekte; buna karşılık Türkiye ise açık bir şekilde Esat rejimine karşı
mücadele veren Özgür Suriye Ordusu’na (ÖSO) destek vermektedir. Fakat Türkiye,
bu açık ve net olan çıkar çatışmalarına rağmen ekonomik ve siyasi ilişkilerini geliş-

75 TC. Başbakanlık Kamu Diplomasi Koordinatörlüğü,(13.12.2017, çevrimiçi), https://kdk.gov.tr/

haber /11-yilda-93-ulkeye-305-ziyaret/420.
76 Cengiz Çandar,, “Oxford’da Cumhuriyet tarihimizin en iyisi ile…”, Radikal, 04.05.2010
77 TC Dışişleri Bakanlığı, http://www.mfa.gov.tr/17-mayis-2010-tarihli-turkiye_-iran-brezilya-
disisleri-bakanlari-ortak-deklarasyonu.tr.mfa (13.12.2017)
78 Marquart, Maria “Neue Sanktionen gegen Iran. Volle Haerte gegen die Hardliner”, Spiegel, 20
Mai. 2010
57
tirmekte, yine aynı şekilde ABD’nin karşı çıkması ve NATO’nun sert bakışına rağ-
men Rusya’dan S-400 savunma füzelerinin alımı için müzakereler yürütülmekte-
dir. Bu haliyle Türkiye dış politikada diğer ülkelerle çıkarlarının örtüştüğü oranda
ve işbirliği yapılacak ortak konular bulunduğu alanlarda ilişkilerini geliştirmeye
çalışmaktadır.

4. DIŞİŞLERİ BAKANLIĞI BÜROKRASİSİ

Türk Dış Politikası’nın süreklilik ve değişim ekseninde ilerlediği yolculu-
ğunda Dışişleri bürokrasisi dış politika yapımı ve uygulanması sürecinin öncelikli
ve tartışmalı unsuru olmuştur. Dış işleri, özellikle yürütmede güçlü liderler olduğu
dönemlerde karar verme sürecinde göreli olarak devre dışı bırakılmış veya siyasi
erk tarafından şekillendirilmeye çalışılmıştır. CHP Tek Parti iktidarı döneminde
1950’ya kadar, Türkiye’nin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk ve İsmet İnönü dış
politikayı tek başlarına belirlemişlerdir. 1960 sonrası siyasal süreçte dış politikada
dönemine göre Dışişleri Bakanlığı veya Başbakanlar ektin olmuşlardır. Demokrat
Parti iktidarında 1957’de Dışişleri Bakanı olan Fatin Rüştü Zorlu döneminde Ba-
kanlık dış politika üzerinde etkisini artırmış; Adalet Partisinin tek başına iktidar
olduğu 1965–1971; koalisyon ortağı olduğu 1975–77 ve 1977–78 hükümetlerinde
tecrübeli isim İhsan Sabri Çağlayangil Dışişleri Bakanlığına getirilmiştir. Buna mu-
kabil 1983’de Başbakan olan Turgut Özal ve 2003 sonrası Başbakan olan Recep
Tayyip Erdoğan dış politikanın şekillenmesinde belirleyici olmuşlardır. Türki-
ye’nin siyasi ikliminden kaynaklanan koalisyon hükümetlerinin kısa ömürlü olma-
sına rağmen, bakanlığın bir özelliği olarak hükümetler Dışişleri Bakanlarını dış
politikada tecrübeli bürokratlar veya siyasetçiler arasından seçmeye çalışmışlar-
dır.
Devlet teşkilatlanması içinde Dışişleri daima Maliye ve İçişleri ile beraber
temel bakanlıklardan sayılmaktadır. İkinci olarak dışişleri bakanlığı ulusal çıkarla-
rın korunması ve geliştirilmesi görevini ifa ettiğinden dolayı milli savunma ve is-
tihbarat ile birlikte düşünülmektedir.79 Bunun yanında Dışişleri yüksek derecede
uzmanlık (yabancı dil- bölgesel politikalar-hukuk-iktisat-temsil yeteneği- günü-
müzde ek olarak sanal alana aşinalık vb.) gerektirmektedir.

4.1.Dışişleri Bakanlığı’nın Kısa Tarihçesi

Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı kurumsal olarak Osmanlı İmpara-
torluğu’ndan gelen bir geçmiş ve gelenek üzere oluşturulmuştur. 19. yüzyıla kadar
Osmanlı İmparatorluğu’nun dış işleri Reis-ül Küttap’ın yönetiminde idare edilmek-

79 Baskın Oran, TDP’nin Uygulanması,(Ed.) Baskın Oran, Türk Dış Politikası Cilt: I 1919-1980,
11. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul, 2005, s.55.
58
teydi. Ancak Reis-ül Küttap aynı zamanda devlet yazışmalarını yapmak ve Devletin
ana kayıtlarını tutmak gibi başka görevler de üstlenmiştir.80 Uluslararası sistemde
yaşanan gelişmeler doğrultusunda II. Mahmut döneminde önce Tercüme Odası
kurulmuştur. 1836 yılında ise harici işlerin artması ve diplomasinin önem kazan-
ması nedeniyle, Reis-ül Küttaplık makam nezaret seviyesine yükseltmiştir.81
Milli Mücadele esnasında Türk Dış Politikasının ana ekseni orta çıkarken dı-
şişleri bakanlığı da oluşmaya başlamıştır. Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin açılma-
sıyla birlikte “Büyük Millet Meclisi İcra Vekilleri’nin Sureti İntihabına Dair Kanun”
ile Hariciye Vekâleti kurulmuştur. Amasya Vekili Bekir Sami Bey bu göreve geti-
rilmiştir.82 Hariciye Vekaleti’nin kurulması yalnızca bir bürokratik gereklilik ola-
rak düşünülmemiş, Milli Mücadele’nin diplomatik tarafının sistematik bir biçimde
yürütülmesi hedeflenmiştir. Zaten 1920’de meclisin açılmasını müteakip Ankara
Hükümeti’nin dış ilişkileri de başlamıştı. Bununla beraber yeterli düzeyde yetişmiş
eleman bulmakta güçlükle karşılaşılmıştır. Milli Mücadele’ye katılmak üzere Anka-
ra’ya gelen bazı eski Bab-ı Ali bürokratlarının Hariciye Vekâleti içinde istihdam
edildiği edilmesi ile Osmanlı hariciye geleneğinin de Hariciye Vekâletine transfer
edildiği görülmektedir.83
TBMM Hükümetinin dış ilişkileri yoğunlaştıkça Hariciye Vekâleti’nin daha
profesyonel biçimde teşkilatlanmaya başlamıştır. Hariciye Vekâleti içinde siyasi
işler, konsolosluk işleri, hukuk müşavirliği, şifre ve evrak, muhtelif hukuk işleri
gibi şubeler tesis edilmişti.84 Milli Mücadele yürütülürken Avrupa devletleri İstan-
bul’daki Bab-ı Ali hariciye nezaretini muhatap almaktaydılar. Ancak, Sovyetler
Birliği’nden, Buhara’dan, Afganistan’dan, Azerbaycan ve Gürcistan’dan temsilciler
ise Ankara’da bulunmaktaydılar. Dolayısıyla 1920-22 arasında Ankara’da küçükte
olsa bir yabancı diplomatik varlığından söz edilebilir.85
29 Ekim 1923’te Cumhuriyetin ilanından sonra yeni Türkiye Cumhuriyeti
devleti Avrupalı devletlere diplomatik misyonlarını Ankara’ya taşımaları konu-
sunda çağrıda bulunmuş, ancak Avrupalılar buna bir hayli direnmişlerdir. Bu dö-
nemde Ankara, İstanbul’daki diplomatik misyonlar ile ilişkilerini yürütmek için
İstanbul’a bir şube açmıştır. 1927 yılına gelindiğinde ise yabancı misyonların An-
kara’ya daha çok yerleştikleri görülmektedir.

80
T.C. Dışişleri Bakanlığı, Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı Tarihçesi, (07.12.2017,
çevrimiçi), http://www.mfa.gov.tr/turkiye-cumhuriyeti-disisleri-bakanligi-tarihcesi.tr.mfa,
81 A.e.
82 Kemal Girgin, Osmanlı ve Cumhuriyet Dönemi Hariciye Tarihimiz (Teşkilat ve Protokol),
Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1994, s.117.
83 A.e., s.118.
84 A.e., s.120.
85 A.e., s.121.
59
 Tablo 1: 1925 İtibariyle İstanbul’da Yerleşik Diplomatik Misyonlar
Büyükelçilik Elçilik veya Mümessillik
İngiltere, Sovyetler Birliği, Fransa, İtalya, Lehistan, Yunanistan, Belçika, Yugos-
ABD, Japonya, Almanya, İran lavya, Çekoslovakya, Avusturya, Maca-
ristan, Bulgaristan, Afganistan, İspan-
ya, İsveç, Danimarka, Felemenk
Kaynak: Girgin, 1994

Tablo 2: 1927 İtibariyle Ankara’da Yerleşik Diplomatik Misyonlar

Büyükelçilik
Almanya, Fransa, İngiltere,
ABD, Japonya, İtalya, İran,
SSCB
Kaynak: Girgin, 1994
Elçilik Maslahatgüzarlık
Afganistan, Arnavutluk, Irak, İsviçre, Polonya
Avusturya, Bulgaristan,
Belçika, Çekoslovakya,
Danimarka, Hollanda,
İspanya, İsveç, Macaris-
tan, Mısır, Romanya,
Yugoslavya, Yunanistan,
Vatikan

Yukarıdaki tablodan da görüldüğü gibi 1925 yılına kadar İstanbul’da ikamet

eden büyük devletlerin büyükelçiliklerin hemen hepsi iki yıl içerisinde Ankara’ya
taşınmışlardır. Başta İngiltere olmak üzere Türkiye’nin Musul’u Irak’a bırakan
Milletler Cemiyeti kararını tanımasından sonra büyükelçiliklerin Ankara’ya taşın-
ması dikkat çekici bir durumdur.
Öte yandan Türkiye Cumhuriyeti de yurtdışındaki temsilciliklerinin sayısını
artırmaya çaba harcamıştır. İlk atamalar Milli Mücadele’nin ilk döneminde Mosko-
va’ya büyükelçi atanması ile yapılmış; Bakü ve Tiflis’ ise ilk temsilcilikler açılmış-
tır. 1922’de Afganistan’a elçi düzeyinde atama gerçekleştirilmiştir. 1920’den beri
Roma’da bulunan Ankara Hükümeti mümessilliği ise Cumhuriyetin ilanından önce
Ağustos sonlarında elçiliğe dönüştürülmüştür.
Milli Mücadelenin kazanılmasından sonra hariciye vekâleti açısından en
önemli mesele Lozan barış görüşmeleri olmuştur. İlk olarak Ankara Lozan’da tem-
siliyet meselesini çözmek zorunda kalmıştır. Ankara’da ve İstanbul’da birer hü-
kümetin bulunması, konferansta Türk tarafını hangi hükümetin temsil edeceği
meselesini ortaya çıkarmıştır. İstanbul hükümeti birlikte katılım istese de doğal
60
olarak Ankara bunu reddetmiştir.86 Ankara, İstanbul’un katılımını çeşitli girişimler
ile engellemeye çalışsa da İtilaf devletlerinden her iki tarafa nota gönderilmek
suretiyle toplantıya davet edilmişlerdir.87 TBMM Hükümeti, Müttefiklere, davetin
kabul edildiğini ancak eğer İstanbul hükümeti katılacak ise bunun kendilerinin
katılımı önünde bir engel olacağı da belirtilmişti. Bunun üzerine İtilaf devletleri
tarafı konferansa sadece TBMM Hükümeti temsilcilerinin katılmasının herhangi
bir sakınca taşımadığını ifade etmişlerdir.88 Lozan görüşmeleri Türk hariciyesi için
önemli bir deneyim alanı olmuştur. Lozan Heyeti aslında o dönemki Türkiye Cum-
huriyeti hariciyesinin de bir yansımasıdır. Heyet dış işleri bakanı İsmet Paşa, Ha-
san Saka ve Dr. Rıza Nur ve bürokratlardan oluşmaktadır. Heyetin başkanı İsmet
Paşa ve diğer heyet üyeleri dış politika deneyimsiz ve hariciye kökeni olmayanlar-
dan oluşmaktadır.
Cumhuriyetin ilanından sonra Hariciye Vekâleti hem merkez teşkilatında
hem de yurt dışında yapılanmasını sürdürmüştür. Atina, Berlin, Bern, Brüksel,
Budapeşte, Bükreş, Londra, Madrid, Sofya, Stockholm, Tahran, Varşova temsilcilik-
leri çalışmaya başlamıştır.89 Ayrıca, 1927 yılında 1154 sayılı kanunla Hariciye
Vekâleti teşkilatına dair ilk kapsamlı hukukî düzenleme yapılmıştır. Cumhuriyetin
ilk yıllarında Dışişleri bürokrasisi Lozan’dan kalan meselelerin çözülmesi konu-
sunda mesai harcamıştır. Ardından İkinci Dünya Savaşı’nın zorlu koşullarında
Türkiye savaş-dışı durumunu sürdürmeye çalışırken Türk hariciyesi hem mihver
hem de müttefik devletlerin savaşa girmesi yönündeki Türkiye üzerinde yaptıkları
baskıları savuşturmaya çalışmıştır. Savaş sonrasında ise Türkiye Sovyetler Birli-
ği’nin boğazlar ve toprak talepleri hususlarındaki istekleri dolayısıyla sıkıntılı gün-
ler yaşamıştır. 1947’de yayınlanan Truman Doktrini ve 1948’deki Marshall yardı-
mı ile bir Sovyetler Birliği karşısında biraz rahatlayan Türkiye, Kuzey Atlantik
Antlaşması Teşkilatı’na (NATO) üyeliğine (1952) kadar bu nazik süreci yönetmeye
çalışmıştır. NATO üyeliğinden sonra Türkiye- NATO ilişkileri hariciye vekâletinin
koordinatörlüğünde yürütülmüştür.
Diğer taraftan Avrupa bütünleşmesinin ilk adımları atıldıktan sonra Türkiye
bu gelişmeye kayıtsız kalmadı. Türkiye 1959 yılında Avrupa Ekonomik Toplulu-
ğu’na üyelik başvurusunda bulundu ve taraflar arasında 12 Eylül 1963 tarihinde
Ankara Anlaşması imza edildi. Bundan sonra Avrupa bütünleşmesi ve AET (AT-
AB) ile ilişkiler dışişlerinin önemli çalışma alanlarından biri oldu.

86 Temuçin Faik Ertan, “Lozan Konferansı’nda Türkiye’yi Temsil Sorunu” Ankara Üniversitesi
Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 53, (Lozan Antlaşması Özel Sayısı),
2013, s. 67; ss. 61-76
87 A.e., s.68.
88 A.e., s.69. 1922’de Saltanatın kaldırılması ile temsiliyet sorunu kökünden çözülmüştür.
89 Girgin, a.e., s.123-124.
61
 1955’ten itibaren Kıbrıs meselesinin karmaşıklaşması Türkiye açısından
Kıbrıs’ı daha fazla dikkat edilmesi ve önem verilmesi gereken bir meseleye dönüş-
tü. Kıbrıs konusunun Türkiye’nin dış politikasının önceliklerinden biri olmaya
başlamasıyla Türk dışişleri Kıbrıs konusunda uzmanlaşmaya çalışacaktır.
Soğuk Savaşsın sona ermesi ile başlayan süreçte Sovyetler Birliği’nin ve Yu-
goslavya’nın dağılması ile Balkanlar’da Orta Avrupa’da ve Orta Asya’daki Türk
Cumhuriyetleri Dışişleri Bakanlığı’nın çalışma alanını genişletmiştir. Artık mevcut
uğraşıların ötesinde Dışişleri Bakanlığının önünde Demirel’in deyimi ile “Adriyatik
Denizinden Çin Seddine” kadar uzanan geniş hareket alanı açılmıştır. Ayrıca Soğuk
Savaş sonrası dönemde bir yandan küreselleşme diğer yandan bölgesel alt-
sistemlerin önem kazanması gerçekliği karşısında Dışişleri Bakanlığı’nın Bölgesel
İşbirliği, Sahra-altı Afrika, Güneydoğu Asya ve Latin Amerika gibi yeni sayılacak
mecralarda çalışma gerekliliği doğmuştur.

4.2. Günümüzde Dışişleri Bakanlığı’nın Yapısı

Dışişleri Bakanlığı’nın görev, yetki ve teşkilat yapısı son olarak 13.07.2010
tarih ve 6004 sayılı “Dışişleri Bakanlığı’nın Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun”
ile belirlenmiştir. Söz konusu kanun uyarınca Türk Dışişleri’nin hareket tarzını
belirleyen temel ilkeler;90
“a) Bölgesinde ve dünyada barışçıl, adil ve kalkınmaya imkân tanıyan bir or-
tamın kalıcı şekilde tesisi ve güçlendirilmesi.
b) Ulusal hak ve çıkarların savunulması ve korunması.
c) Her türlü toplumsal yaşamın temelini oluşturan insan haklarının ve demok-
ratik değerlerin savunulması ve ileriye götürülmesi, dil, ırk, renk, cinsiyet, siyasi dü-
şünce, felsefi inanç, din, mezhep ve benzeri sebeplerle yapılan her türlü ayrımcılık ile
mücadele edilmesi.
ç) İnsanlığın kültürel mirasının, çevrenin ve yerkürenin doğal yaşam alanları-
nın korunması.
d) Uluslararası hukukun ve ona olan saygının geliştirilmesi ve güçlendirilme-
si.”olarak belirlenmiştir.
Bakanlığın görev ve yetkileri ise;91
“a) Türkiye Cumhuriyetinin dış politikasının tespiti için hazırlık çalışmaları
yapmak ve tekliflerde bulunmak, Hükümet tarafından tayin ve tespit edilen hedef ve
esaslara göre dış politikayı uygulamak ve koordine etmek.
b) Türkiye Cumhuriyetini ve Hükümetini yabancı devletler ve uluslararası ku-
ruluşlar nezdinde yetkili makam olarak temsil etmek, yabancı devletler ve uluslara-
rası kuruluşlarla temas ve müzakereleri ilgili kurum ve kuruluşlarla işbirliğinde

90 “Dışişleri Bakanlığının Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun”, Resmi Gazete, 13.10.2010,

Sayı:27640, Düstür, Tertip:5, Cilt:49.
91 A.e.
62
bulunmak suretiyle yürütmek, Türkiye Cumhuriyetinin dış ilişkilerini tüm boyutla-
rıyla ve ilgili kurum ve kuruluşlarla işbirliğinde bulunmak suretiyle tesis etmek, yü-
rütmek, yönlendirmek, geliştirmek ve ülkenin çıkarlarını korumak.
c) Devlet organlarının uluslararası temaslarının yürütülmesinde bu organlara
yardımcı olmak.
ç) 5/5/1969 tarihli ve 1173 sayılı Milletlerarası Münasebetlerin Yürütülmesi
ve Koordinasyonu Hakkında Kanun çerçevesinde, diğer kamu kurum ve kuruluşla-
rınca dış politika ile bağlantılı olarak yurtdışında yürütülen faaliyetlerin Hükümetçe
saptanan dış politikaya uygunluğunu gözetmek, bu faaliyetleri koordine etmek ve
bunlara katılım sağlamak.
d) Hükümeti dış dünyadaki gelişmeler ve değişen şartlar konusunda bilgilen-
dirmek.
e) Türkiye Cumhuriyeti hakkında yurtdışında bilgilendirici faaliyetler yürüt-
mek.
f) Yurtdışında yaşayan vatandaşların hak ve menfaatlerini korumak ve yaşam
kalitelerinin yükseltilmesine yönelik çalışmalar yürütmek, ülke dışındaki vatandaşla-
ra ve Türkiye Cumhuriyeti uyrukluğunu taşıyan tüzel kişilere destek, yardım ve kon-
solosluk himayesi sağlamak.
g) 31/5/1963 tarihli ve244 sayılı Milletlerarası Andlaşmaların Yapılması, Yü-
rürlüğü ve Yayınlanması ile Bazı Andlaşmaların Yapılması İçin Bakanlar Kuruluna
Yetki Verilmesi Hakkında Kanun çerçevesinde, diğer devletlerle ve uluslararası kuru-
luşlarla akdedilen andlaşmalara ilişkin temas, müzakere, yetki belgesi, imza, onay ve
tescil süreçlerini ilgili kamu kurum ve kuruluşları ile işbirliği içinde yürütmek, bu
andlaşmaları veya tescil edilmiş kopyalarını muhafaza etmek ve sicillerini tutmak,
andlaşma taslaklarının mevzuata uygunluğunu incelemek ve görüş bildirmek.
ğ) Uluslararası hukukun ve uluslararası hukuk içtihadının gelişimine yönelik
süreçleri takip etmek ve bu süreçlere iştirak etmek.
h) Türkiye Cumhuriyetinin tarafı olduğu siyasi nitelikli uluslararası davaları
ve Adalet Bakanlığı ile işbirliği yapmak suretiyle Avrupa İnsan Hakları Mahkemesin-
deki davaları ikame ve takip etmek.
ı) Türkiye Cumhuriyetini temsil yetkisine sahip olarak Bakanlar Kurulu kararı
ile belli bir geçici görevle görevlendirilen temsilciler ve temsil heyetlerine Türkiye
Cumhuriyetini bağlayan hususlarda Hükümetin talimatlarını iletmek, bu temsilci ve
temsil heyetlerinin ihtisasa dair hususlarda ihtiyaç duyacakları talimatları ilgili
bakanlıklar ile istişare suretiyle tespitedip onlara iletmek, heyetlerin başkanları
diğer bakanlıklardan ise bu heyetlerde temsilci bulundurmak.
i) Kamu kurum ve kuruluşları tarafından yurtdışı teşkilatı kurulması ve dış
temsilcilik açılması konusunda görüş bildirmek.
j) Mali, iktisadi ve diğer teknik konularda ilgili kurum ve kuruluşlarca yürü-
tülmesi gereken veya statülerinde, üyelerinin ve ortaklarının belirli bakanlık veya
merci vasıtasıyla işlem yapacağı belirtilen uluslararası kuruluşlarla yürütülen dış

63
temas ve müzakerelerin dış politikaya uygun olarak yürütülmesini gözetmek, gere-
kirse bunlara katılmak
k) Türkiye Cumhuriyetinin Devlet ve dışişleri protokolünü düzenlemek ve yü-
rütmek.
1) Diplomasi ve konsolosluk ilişkilerinin yürütülmesi ile bağlantılı olarak ulus-
lararası andlaşmalardan kaynaklanan iş ve görevleri yerine getirmek.
m) Uluslararası kuruluşlarla işbirliğini geliştirmek.
n) Kanunlarla verilen diğer görevleri yapmak”tır.
İlgili kanuna göre bakanlık merkez ve yurtdışı teşkilatlarından oluşan bir
bütündür. Merkez teşkilat yapılanması ana hizmet, danışma ve denetim birimleri
ile yardımcı hizmet birimlerinden oluşmaktadır.
Ana Hizmet Birimleri; 7 Müsteşar Yardımcılığı, 21 Genel Müdürlük, 46 Genel
Müdür Yardımcılığı ve 6 Müstakil Daire Başkanlığı’ndan meydana gelmektedir.
Danışma ve Denetim birimleri ise, Dış Politika Danışma Kurulu, Teftiş Kurulu Baş-
kanlığı, Strateji Geliştirme Başkanlığı, Stratejik Araştırmalar Merkezi Başkanlığı,
Hukuk Müşavirliği ve Bakanlık Müşavirlikleridir.
Yardımcı Birimler; İnsan Kaynakları Dairesi Başkanlığı, Diplomasi Akademi-
si Başkanlığı, İdari ve Mali İşler Dairesi Başkanlığı, Bilişim Teknolojileri Dairesi
Başkanlığı, Diplomatik Arşiv Dairesi Başkanlığı, Tercüme Dairesi Başkanlığı, Özel
Kalem Müdürlüğü, Özel Müşavirlikler ve Bakanlık Komisyonundan oluşmaktadır.
Bunlara ilaveten İstanbul, Edirne, İzmir, Antalya ve Gaziantep’te birer irtibat büro-
su bulunmaktadır.92
Dışişleri Bakanlığı yurtdışı teşkilatı ise; büyükelçilikler, daimi temsilcilikler,
başkonsolosluklar, büyükelçilik konsolosluk şubeleri, konsolosluk ajanlığı ile fahri
başkonsolosluk ve fahri konsolosluklardan meydana gelmektedir.93

Tablo 3: Türkiye Cumhuriyeti Dış Temsilciliklerinin Türlerine

Göre Dağılımı (2016)
Temsilcilik Türü Sayısal Dağılımı Oransal Dağılımı (%)
Büyükelçilik 135 57,4
Daimi Temsilcilik 13 5,6
Başkonsolosluk 85 36
Ticaret Ofisi 1 0,5
Konsolosluk Ajanlığı 1 0,5
Toplam 235 100
Kaynak: TC Dışişleri Bakanlığı 2016 Yılı İdare Faaliyet Raporu

92 T.C. Dışişleri Bakanlığı, “2016 Yılı İdare Faaliyet Raporu”, s.6., (08.12.2017, çevrimiçi),
http://www.mfa.gov.tr/data/BAKANLIK/2016-yili-idare-faaliyet-raporu.pdf
93 A.e..
64
 Tablo 4: Türkiye Cumhuriyeti Dış Temsilciliklerinin Coğrafi Dağılımı (2016)
Temsilcilik Türü Avrupa Asya Afrika Amerika Okyanusya Toplam
Büyükelçilik 40 39 39 15 2 135
Daimi Temsilcilik 42 27 4 10 2 85
Başkonsolosluk 10 1 0 2 0 13
Ticaret Ofisi 0 1 0 0 0 1
Konsolosluk
0 1 0 0 0 1
Ajanlığı
Toplam 92 69 43 27 4 235
Kaynak: TC Dışişleri Bakanlığı 2016 Yılı İdare Faaliyet Raporu

2016 yılı itibariyle Dışişleri Bakanlığı bünyesinde toplam 6287 personel bu-
lunmaktadır.94 Bakanlığın faaliyet alanları dikkate alındığında mütevazı sayılabile-
cek kadroya sahip olduğu ifade edilmelidir.
Türkiye Cumhuriyeti kurulduğundan bugüne Dışişleri Bakanlığı personel
kalitesini daima üst düzeyde tutmak ve geliştirmek için çabalamıştır. Dışişleri per-
sonelinin devletin diğer kurumlarıyla kıyaslandığında en kaliteli nosyona sahip
olduğu ifade edilebilir.95 Liyakatli ve kaliteli personel daha en baştan seçim aşa-
masında itibaren zorlu bir sınav süreci sonrasında kurum bünyesine dâhil edil-
mektedir. Öncelikle adaylardan ÖSYM tarafından düzenlenen yabancı dil sınavın-
dan, sınava girilen birinci yabancı dilde (İngilizce, Fransızca veya Almanca) en az
100 üzerinden en az 85 puan almış olmaları gerekmektedir. Bu şartı sağlayan ilgili
bölüm mezunları yazılı sınava tabi tutulmaktadır. Sınavda; Türkçe kompozisyon,
yabancı dilde kompozisyon, yabancı dilden Türkçe’ye çeviri, Türkçe’den yabancı
dile çeviri bölümleri bulunmaktadır. Yazılı sınavda geçer not, her bir bölüm için
100 üzerinden 70 olarak belirlenmiştir. Yazılı sınavda başarılı olan adaylar sözlü
sınavda alan bilgisi, muhakeme, kavrayış, temsil görevine ilişkin nitelikleri ve ye-
terliliği, genel kültür düzeyi, Türkçe ve yabancı dilde ifade yeteneği ile genel dav-
ranış ve tepkilerinin meslek gereklerine uygunluğu açısından öncelikle değerlen-
dirilmektedir. Ayrıca sınavda, güncel uluslararası konular hakkında da adaylara
sorular yöneltilmektedir. Sözlü sınavda da geçer not 100 üzerinden 70’tir.96 Sınava
girenler arasında başarı sırasında notların toplamı belirlemektedir.

94 T.C. Dışişleri Bakanlığı, 2016 Yılı İdare…, s.7

95 Oran, a.e., s.57.
96 Sınav sistemine ait en son düzenlemeyi içerdiği için 10 Ekim 2017 tarihli aday meslek memurulu-
ğu giriş sınavı duyurusunda bulunan sınav uygulama açıklamasından yararlanılmıştır Bkz: T.C.
Dışişleri Bakanlığı, (08.12.2017, çevrimiçi), http://www.mfa.gov.tr/t_c_-disisleri-bakanligi-aday-
meslek-memurlugu-giris-sinavi-duyurusu_-10-ekim-2017.tr.mfa
65
 Bakanlık personelinin seçimi gerçekleştirildikten sonra hizmet içi eğitime
alınması sürecine geçilmektedir. 22 Ocak 1968’te “Dışişleri Akademisi” kurulmuş-
tur. Akademi 1994 yılında Dışişleri kanununda yapılan değişikle “Dışişleri Eğitim
Merkezi” adını almış ve son olarak 2010 yılında çıkarılan 6004 sayılı kanun ile
“Dışişleri Bakanlığı Diplomasi Akademisi Başkanlığı” adı altında yeniden yapılandı-
rılmış ve akademinin görev alanı genişletilmiştir. Şüphesiz Diplomasi Akademi-
si’nin faaliyetlerinin başında bakanlığa yeni katılan aday memurların eğitimi gel-
mektedir.97 Hizmet içi eğitim faaliyetleri geniş bir alanda sürdürülmektedir. Aday
memur eğitiminde uygulanan müfredat işe şu şekildedir:

Tablo 5: Diplomasi Akademisi Hazırlayıcı Eğitim Programı Ortak Ders Müfredatı

Akademik Dersler
 Uluslararası İlişkiler
 Dış Politika Analizi
 Türk Dış Politikası
 Diplomasi
 Uluslararası Hukuk, Ör-
gütler ve Rejimler
 Uluslararası Ekonomi,
Küreselleşme ve Türkiye
Ekonomisi
 Çatışma Çözümleri ve
Arabuluculuk
 Siyasi Tarih
 Türkiye Tarihi
 Hukuk ve Kamu Yönetimi
Kaynak: T.C. Dışişleri Bakanlığı Diplomasi Akademisi Başkanlığı98
Mesleki Dersler Kişisel Gelişim Dersleri
 Bakanlık Merkez ve Dış  Edebiyat, Müzik, Sanat,
Teşkilat Yapısı Sinema
 Diplomatik Yazışma  Kültürlerarası İletişim
 Diplomatik Protokol Teknikleri
 Müzakere Teknikleri  Hitabet ve Kamera
 Sanal Daire Önünde Konuşma Tek-
 Konsolosluk İşlemleri nikleri
 İdari ve Mali İşler
 Bilişim Teknolojileri
Altyapısı ve Kullanım
Esasları
 Haberleşme, Diplomatik
Kurye, Evrak ve Dosya-
lama İşlemleri
 İngilizce Sunum ve İleti-
şim Teknikleri
 Yabancı Dil

Bakanlık bütçesi 2016 yılı itibariyle 2.739.482.000 TL olmuş ve bu miktarın

genel bütçeye oranı ise binde 4,89 olarak gerçekleşmiştir.99 Bütçe miktarı artan bir
eğilim sergilese de temsilcilik sayısının hızla artması ile yine de söz konusu mebla-
ğın düşük kaldığı ifade edilebilir.

97 T.C. Dışişleri Bakanlığı Diplomasi Akademisi, “Hakkımızda”, (08.12.2017, çevrimiçi),

http://diab.mfa.gov.tr/tr/hakkimizda/hakkimizda/
98 T.C. Dışişleri Bakanlığı Diplomasi Akademisi, “Hazırlayıcı Eğitim Programı”, (08.12.2017, çev-
rimiçi), http://diab.mfa.gov.tr/tr/egitim-programlari/diplomasi-calismalari-programi/hazirlayici-
egitim-programi/
99 T.C. Dışişleri Bakanlığı, 2016 Yılı İdare…, s.14
66
 SONUÇ
Bu çalışmada Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşundan bu tarafa 95 yıllık za-
man dilimi içinde dış politikasında geçirdiği dönüşümlerin toplumsal dinamikleri
çerçevesinde analizine çalışıldı. Dış politikanın yürütücüsü olarak Türk Dışişleri
Bakanlığı’nın kurumsal ve bürokratik yapısı değerlendirildi. Cumhuriyetin kuru-
cusu olarak Mustafa Kemal Atatürk’ün iç ve dış politikada Türkiye’nin “kızıl el-
ma”sı olarak tanımlanan batılılaşma süreci söylem tonundaki değişikliğe rağmen
devam etmektedir. Fakat uluslararası düzenin ve Türkiye’nin müteharrik yapısı
dolayısıyla sabit, değişmeyen ilkeler temelinde bir dış politikanın yürütülmesi
mümkün değildir. Türkiye’nin kuruluşundan itibaren dış politikasının parametre-
lerini oluşturan değerlerin zaman içerisinde iç ve dış politik gelişmelerin etkisiyle
değişime, dönüşüme uğraması kaçınılmazdır. Türkiye’nin demokratik, laik devlet
anlayışı Batı eksenli dış politika hedeflerinin gerçekleştirmesinin itici gücü olmak-
la beraber, jeopolitik konumu ve tarih mirasın verdiği sorumluluk, dış politikanın
çoğulcu bir anlayışla çok taraflı yürütülmesini zorunlu hale getirmiştir.
AK Parti 2002 seçimleri sonrası iktidara geldiğinde komşu ülkelerden baş-
layarak bölgede barışın, istikrarın ve işbirliğinin geliştirilmesini hedef aldı. Türki-
ye’nin Doğu ile Batı arasında ayrıştırıcı bir ülke değil, Batı Hristiyan dünyası ile
Müslüman dünyasının sorunlarının çözülmesi için merkezi bir ülke konumuna
gelmek istiyordu. Komşularla yaşanan problemleri en aza indirgemek, kazan ka-
zan anlayışına dayalı ekonomik işbirliğini geliştirmek ve jeopolitik konumunun
olumsuz etkilerini bertaraf etmek suretiyle jeopolitik konumdan kaynaklanan
güçlükleri fırsata dönüştürmek istedi. Türkiye’nin geçen süre içinde ekonomik
performansı, siyasi alandaki kararlılığı ve Erdoğan’ın kişiliğinden kaynaklanan
özellikleri beraber ele alındığında bölgesel bir güç ya da Oran’ın ifadesi ile “strate-
jik orta boy devlet” olarak Türkiye’nin zaman zaman gerçekleştirdiği dış politik
çıkışları uluslararası sitemin büyük güçleri tarafından değer yapılarına karşı bir
meydan okuma olarak algılanmaktadır.
Gelinen noktada Türkiye’nin dış politikasının önceliklerinin değiştiği mi?
Yoksa dış politika da süreklilik mi olduğu? Tartışmalı bir konudur. Özal ile başla-
yan muhafazakar iktidarlar dış politikada değişim iddiası ile ortaya çıkmıştır. Er-
doğan’ın uyguladığı politikalar ise iç politikada “geleneği dışlamayan bir modern-
lik”, yerelliği kabul eden bir evrensellik, “manayı reddetmeyen bir rasyonellik” ve
“köktenci olmayan bir değişim”100 anlayışı temelinde şekillenmektedir. Dış politi-
kada ise AK Parti kuruluş mantalitesi içinde İslami coğrafyaya yönelik retoriğe ve
ağır basan bir söyleme sahiptir. Uluslararası hâkim yapının Türkiye’ye uluslararası
alanda ve bölgede biçtiği rol ile Türkiye’nin kendisinin bölgede ve uluslararası

100 Başbakan Recep Tayyip Erdoğan’ın Uluslararası Muhafazakarlık ve Demokrasi Sempozyu-

mu”ndaki Konuşması, AK Parti Siyasi Hukuki İşler Başkanlığı Yayınları, Ankara, tarihsiz, s.12
67
alanda biçtiği rol arasındaki ekonomik, siyasi, askeri ve kültürel arasında Soğuk
Savaş sonrası uyumsuzluk AK Parti döneminde daha net şekilde görülmüştür.
Özellikle Ortadoğu bölgesinin giderek karışması ile büyük güçlerin doğrudan mü-
dahalesine açık hale geldi. Güçlü bir Türkiye’nin küresel güçlerin bölgedeki çıkar-
larına taş koymaya çalışması Türkiye üzerindeki jeopolitik baskıyı artırdı. Ekono-
mik gelişmesini gerçekleştirmiş, siyasi istikrara sahip, bölgesel bir güç konumun-
daki Türkiye’nin çoğulcu demokratik ve laik yapısı ile uluslararası sistemin istik-
rarına, barışa ve güvenliğine sağlayacağı katkı, Batı ile İslam dünyası arasında bir
katalizatör vazifesi göreceği Batılı ülkeler tarafından not edilmekle beraber, güçlü
bir Türkiye’nin kontrol altına tutulmasının ve kontrol edilmesinin bir o kadar zor
olacağı korkusu hâkimdir.

EK: Başlangıçtan Günümüze Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri

Bakanları Listesi101

Bakan Göreve Gelişi Görevin Bitişi

Bekir Sami Bey 03.05.1920 08.05.1921
Ahmet Muhtar Bey 09.02.1921 16.05.1921
Yusuf Kemal Tengirşenk 16.05.1921 25.10.1922
İsmet İnönü 26.10.1922 21.11.1924
Şükrü Kaya Bey 22.11.1924 04.03.1925
Tevfik Rüştü Aras 04.03.1925 11.11.1938
Şükrü Saraçoğlu 11.11.1938 13.08.1942
Numan Menemencioğlu 13.08.1942 26.06.1944
Hasan Saka 13.09.1944 10.09.1947
Necmettin Sadak 10.09.1947 22.05.1950
Prof. Fuat Köprülü 22.05.1950 20.06.1956
Fatin Rüştü Zorlu 25.11.1957 27.05.1960
Selim R. Sarper 28.05.1960 16.02.1962
Feridun Cemal Erkin 01.04.1962 20.02.1965
Hasan Esat Işık 23.02.1965 22.10.1965
İhsan Sabri Çağlayangil 27.10.1965 12.03.1971
Osman Olcay 26.03.1971 03.12.1971
Ü. Haluk Bayülken 11.12.1971 25.01.1974

101 T.C. Dışişleri Bakanlığı, “Dışişleri Bakanları Listesi”, (07.12.2017, çevrimiçi), http://www
.mfa.gov.tr/_disisleri-bakanlari-listesi.tr.mfa
68
 Prof. Turan Güneş 25.01.1974 07.11.1974
Melih Esenbel 13.11.1974 30.03.1975
İhsan Sabri Çağlayangil 31.10.1975 21.06.1977
İhsan Sabri Çağlayangil 21.06.1977 05.01.1978
Prof. Gündüz Ökçün 21.06.1977 21.07.1977
Prof. Gündüz Ökçün 05.01.1978 12.11.1979
Hayrettin Erkmen 12.11.1979 05.09.1980
İlter Türkmen 21.09.1980 24.11.1983
Vahit Melih Halefoğlu 13.12.1983 21.12.1987
Mesut Yılmaz 22.12.1987 20.02.1990
Prof. Dr. Ali Bozer 22.02.1990 12.10.1990
Ahmet Kurtcebe Alptemoçin 12.10.1990 23.06.1991
İ.Safa Giray 23.06.1991 21.11.1991
Hikmet Çetin 21.11.1991 27.07.1994
Mümtaz Soysal 27.07.1994 28.11.1994
Murat Karayalçın 12.12.1994 27.03.1995
Erdal İnönü 27.03.1995 06.10.1995
A. Coşkun Kırca 06.10.1995 31.10.1995
Deniz Baykal 31.10.1995 06.03.1996
Prof. Emre Gönensay 06.03.1996 28.06.1996
Prof. Dr. Tansu Çiller 28.06.1996 20.06.1997
İsmail Cem 30.06.1997 18.04.1999
İsmail Cem 18.04.1999 11.07.2002
Prof. Dr. Şükrü Sina Gürel 12.07.2002 19.11.2002
Yaşar Yakış 19.11.2002 14.03.2003
Abdullah Gül 14.03.2003 28.08.2007
Ali Babacan 29.08.2007 02.05.2009
Ahmet Davutoğlu 02.05.2009 28.08.2014
Mevlüt Çavuşoğlu 29.08.2014 30.08.2015
Feridun Hadi Sinirlioğlu 30.08.2015 24.11.2015
Mevlüt Çavuşoğlu 24.11.2015 --
Kaynak: T.C. Dışişleri Bakanlığı, Dışişleri Bakanları Listesi

69
KAYNAKÇA

ADALET VE KALKINMA PARTİSİ, http://www.akparti.org.tr/site/yonetim/genel-

baskan, (11.12.2017, çevrimiçi).
ADALET VE KALKINMA PARTİSİ, 12.Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın Balkon Ko-
nuşması’nın Tam Metni, https://www.akparti.org.tr/site/haberler/12.-
cumhurbaskani-erdoganin-cumhurbaskanligi-balkon-konusmasinin-tam-
metni/66015#1, (12.12.2017, çevrimiçi).
ADALET VE KALKINMA PARTİSİ, 58. Hükümet Programı,
https://www.akparti.org.tr/upload/documents/58inci-hukumet-programi.pdf
(11.12.2017, çevrimiçi).
ADALET VE KALKINMA PARTİSİ, Uluslararası Muhafazakârlık ve Demokrasi
Sempozyumu, AK Parti Siyasi Hukuki İşler Başkanlığı Yayınları, Ankara, ta-
rihsiz
AHMAD, Feroz, Modern Türkiye’nin Oluşumu, (çev.) Yavuz Alagon, Sarmal Yayı-
nevi, İstanbul, 1995.
BARLAS, Mehmet, Turgut Özal’ın Anıları, Birey Yayıncılık, 2. Baskı, 2000.
BARNETT, Thomas P.M. Harekat Planı- Pentagon’un Yeni Haritası 2: Yaratma-
ya Değer Bir Gelecek, (çev.) Volkan Yalçıntoklu, 1001 Kitap, İstanbul, 2006.
ÇALIŞ, H. Şaban, “Ulus, Devlet ve Kimlik Labirentinde Türk Dış Politikası”, (ed.)
Şaban H. Çalış; İhsan D. Dağı; Ramazan Gözen, Türkiye’nin Dış Politika
Gündemi, Kimlik, Demokrasi, Güvenlik, Liberte Yayınları, Ankara, 2001.
ÇANDAR, Cengiz, “Tayyip Erdoğan, Ortadoğu’nun “kimsesizlerin kimi” artık”, Ra-
dikal, 31.01.2009.
ÇANDAR, Cengiz, “Barack Hussein Obama; Dürüst, Duyarlı, Dost”, Radikal,
07.04.2009
DAVUTOĞLU, Ahmet, “Medeniyetlerin Ben-İdraki”, Divan, 1997/1
DAVUTOĞLU, Ahmet, “Musul’un ve Halep’in Kaderini Teröristlere Bırakmayız”,
Karar Gazetesi, 19.10.2017.
DAVUTOĞLU, Ahmet, Stratejik Derinlik, Küre Yayınları, İstanbul, 2001
DAVUTOĞLU, Ahmet, Teoriden Pratiğe Türk Dış Politikası Üzerine Konuşma-
lar, Küre Yayınları, 2. Basım, İstanbul, 2013.
DEMİRAY, Muhittin, “Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin Güvenlik Politikaları ve
Güvenlik Stratejilerinin Gelişimi”, (ed.) Mustafa Bıyıklı, Türk Dış Politikası
Cumhuriyet Dönemi, Cilt 1, Gökkubbe Yayınları, İstanbul, 2008.
DEMİRAY, Muhittin, “Turgut Özal Dönemi Türkiye Cumhuriyetinin Dış Politikası
(1983-1993)” (ed.) Mustafa Bıyıklı, Türk Dış Politikası Cumhuriyet Dö-
nemi, Cilt 1, Gökkubbe Yayınları, İstanbul, 2008.

70
ERBAKAN, Necmettin, “Ortak Pazar ve Türkiye, Elazığ, 1987, http://www. necmet-
tinerbakan.net/page.php?act=haberGoster&haberID=991&name=ortak-
pazar-ve-turkiye (Erişim tarihi 11.12.2017).
ERDOĞAN, Recep Tayyip, Uluslararası Muhafazakarlık ve Demokrasi Sempozyu-
mu’ndaki Konuşması, AK Parti Siyasi Hukuki İşler Başkanlığı Yayınları, An-
kara, tarihsiz.
“Erdoğan’ın Misrata ve Bingazi’de Gece Mitingleri”, Al Jazeera Türk, http://
www.aljazeera.com.tr/haber/erdoganin-misrata-ve-bingazide-gece-
mitingleri 20.09.2011, (11.12.2017, çevrimiçi).
ERTAN, Temuçin Faik, “Lozan Konferansı’nda Türkiye’yi Temsil Sorunu”, Ankara
Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı:
53, (Lozan Antlaşması Özel Sayısı), 2013.
FOCAULT, Michel, Bilginin Arkeolojisi, (çev.) Veli Urhan, Birey yayıncılık, İstan-
bul, 1999
GÜVENÇ Serhat, “NATO’da 60 Yıl, Türkiye’nin Transatlantik Güvenliğe Katkıları”,
(ed.) Mustafa Aydın, İstanbul Aydın üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2013.
GİRGİN, Kemal, Osmanlı ve Cumhuriyet Dönemleri Hariciye Tarihimiz (Teşki-
lat ve Protokol), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1994.
GÖZEN, Ramazan, İmparatorluktan Küresel Aktörlüğe Türkiye’nin Dış Politi-
kası, Palme Yayıncılık, Ankara, 2009
HALE, Wilhelm, Türkiye’de Ordu ve Siyaset 1789’dan Günümüze, (çev.) Ahmet
Fethi, Hil Yayın, İstanbul, 1996
HEFFTER, Heinrich; Vom Primat der Aussenpolitik, Historische Zeitschrift, Bd.
171, H.1 (1951), Oldenbourg Wissenschaftsverlag GmbH (and its subsidiary
Akademie VerlagGmbH) (and its subsidary {akadverlag}) Stable URL:
http://www.jstor.org/stable/27610233, (15.09.2017, çevrimiçi).
İNAT, Kemal; Duran Burhanettin, “AKP Dış Politikası: Teori ve Uygulama”, (der.)
Zeynep Dağı, Doğu’dan Batı’ya Dış Politika AK Partili Yıllar, Orion Yayın-
ları, Ankara, 2006
KISSINGER, Henry A., Die Vernunft der Nationen über das Wesen der Aussen-
politik, Siedler Verlag, Berlin, 1994.
KOCATÜRK, Utkan, Atatürk’ün Fikir ve Düşünceleri, Semih Ofset, Ankara, 1999.
KÜÇÜKCAN, Talip “Türkiye Bölgede Düzen Kurucu Bir Rol Üstleniyor”, Sabah,
22Ocak 2011.
LIST, Martin, Internationale Politik studieren. Eine Einführung, Grundwis-
senpolitik, Band 39, VS Verlag für Sozialwissenschften,1. Auflage, Wiesba-
den, 2006
MARQUART, Maria, “Neue Sanktionen gegen Iran. Volle Haerte gegen die Hardli-
ner”, Spiegel, 20 Mai. 2010.

71
Milliyet Gazetesi, 16.04.1964, http://gazetearsivi.milliyet.com.tr/, (11.12.2017,
çevrimiçi).
ORAN, Baskın, “TDP’nin Uygulanması”, (ed.) Baskın Oran, Türk Dış Politikası Cilt:
I 1919-1980, 11. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul, 2005.
ORAN, Baskın, (ed.) Türk Dış Politikası Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular,
Belgeler, Yorumlar, Cilt I: 1919-1980, İletişim yayınları, 7. Baskı, İstanbul,
2003
ÖZDEMİR, Hacı Ahmet; “TBMM Musul’la Tarihî Bağlarımıza İlişkin Gündem Ko-
nuşması”, 02.11.2016,
https://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/genel_kurul.cl_getir?pEid=53022
(Erişim tarihi 11.12.2017)
ÖZAL, Turgut, “Cumhurbaşkanı Özal’ın TBMM Açılış Konuşması”, On Sekizinci Dö-
nem, Beşinci Yasama Yılı, 1 Eylül 1990, Hasan Yılmaz (ed.) Tarihe Düşülen
Notlar Yasama Yılı Açılışlarında Cumhurbaşkanlarının Konuşmaları,
Cilt 2: Eylül 1990-1 Eylül 2011, Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanlığı
Yayınları.
ÖZCAN, Gencer, “Doksanlarda Türkiye’nin Ulusal Güvenlik ve Dış Politikasında
Askeri Yapının Artan Etkisi”, (ed.) Gencer Özcan; Şule Kut, En Uzun On Yıl
Türkiye’nin Ulusal Güvenlik ve Dış Politika Gündeminde Doksanlı Yıl-
lar, Büke Yayınları, 2. Basım, İstanbul, 2000
ÖZDEMİR; Hikmet, “Türkiye Cumhuriyeti”, Tüm Eserleri 6, İz yayıncılık, İstanbul,
1995
ROSKIN, Micahel G; Berry, Nicholas O., Uluslararası İlişkiler: Uİ’nin Yeni Dünya-
sı, (çev.) Özlem Şimşek, Adres Yayınları, Ankara, 2012
Sabah Gazetesi, 12.12.1999, http://arsiv.sabah.com.tr/1999/12/12/(11.12.
2017, çevrimiçi).
SANDER, Oral, Türkiye’nin Dış Politikası, İmge kitabevi, 1. Baskı, Ankara, 1998.
SEZAL, İhsan, “Bir Toplumsal Barış Mimarı ve Yarım Kalmış Devrim”, (ed.) İhsan
Sezal; İhsan Dağı, Kim Bu Özal, Siyaset, İktisat, Zihniyet, Boyut Kitapları,
2. Baskı, İstanbul, 2003
SETA 2011 Yıllığı.
SMITH, Steve; HADFIELD, Amelia; DUNNE, Tim: Dış Politika, Teoriler, Aktörler,
Örnek Olaylar, (çev.) Nasuh Uslu, Uluslararası İlişkiler Kütüphanesi, Röle
Akademik Yayıncılık, İstanbul, 2016.
TAHİNCİOĞLU, Göçer, “Kenya’dan İmralı’ya 14 Yılın Hikâyesi”, Milliyet, 15 Şubat
2013, http://www.milliyet.com.tr/kenya-dan-imrali-ya-14-yilin-oykusu-
gundem-1669010/, (12.12.2017, çevrimiçi).
T.C. BAŞBAKANLIK KAMU DİPLOMASİSİ KOORDİNATÖRLÜĞÜ, “11 Yılda 93 Ülke-
ye 305 Ziyaret” https://kdk.gov.tr/haber/11-yilda-93-ulkeye-305-ziyaret/
420 (13.12.2017, çevrimiçi).
72
T.C. CUMHURBAŞKANLIĞI, “Dünya Beşten Büyüktür; BM Küresel ve Bölgesel So-
runlara Ağırlığını Koymalıdır”, https://tccb.gov.tr/haberler/410/1373/
dunya-5ten-buyuktur-bm-kuresel-ve-bolgesel-sorunlara-agirligini-
koymalidir.html, 24.09.2014 (11.12.2017, çevrimiçi).
T.C. DIŞİŞLERİ BAKANLIĞI, “Medeniyetler İttifakı Girişimi”, http://
www.mfa.gov.tr/medeniyetler-ittifaki-girisimi.tr.mfa, (12.12.2017, çevrimi-
çi).
T.C. DIŞİŞLERİ BAKANLIĞI, “17 Mayıs 2010 Tarihli Türkiye, İran ve Brezilya Dışiş-
leri Bakanları Ortak Deklarasyonu”, http://www.mfa.gov.tr/17-mayis-
2010-tarihli-turkiye_-iran-brezilya-disisleri-bakanlari-ortak-
deklarasyonu.tr.mfa (11.12.2017, çevrimiçi).
T.C. DIŞİŞLERİ BAKANLIĞI, “Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı Tarihçesi”,
http://www.mfa.gov.tr/turkiye-cumhuriyeti-disisleri-bakanligi-
tarihcesi.tr.mfa (07.12.2017, çevrimiçi).
T.C. DIŞİŞLERİ BAKANLIĞI, “Dışişleri Bakanlığı’nın Kuruluş ve Görevleri Hakkında
Kanun”, Resmi Gazete, 13.10.2010, Sayı:27640, Düstur, Tertip:5, Cilt:49,
http://www.mfa.gov.tr/data/BAKANLIK/Mevzuat/2-kanun.pdf,
(12.12.2017, çevrimiçi).
T.C. DIŞİŞLERİ BAKANLIĞI, “2016 Yılı İdare Faaliyet Raporu”, http://www.
mfa.gov.tr/data/BAKANLIK/2016-yili-idare-faaliyet-raporu.pdf,
(08.12.2017, çevrimiçi).
T.C. DIŞİŞLERİ BAKANLIĞI, “T.C. Dışişleri Bakanlığı Aday Meslek Memurluğu Giriş
Sınavı Duyurusu”, 10.10.2017, http://www.mfa.gov.tr/t_c_-disisleri-
bakanligi-aday-meslek-memurlugu-giris-sinavi-duyurusu-10-ekim-
2017.tr.mfa (08.12.2017, çevrimiçi)
T.C. DIŞİŞLERİ BAKANLIĞI DİPLOMASİ AKADEMİSİ, “Hakkımızda”, http://
diab.mfa.gov.tr/tr/hakkimizda/hakkimizda/ (Erişim tarihi 08.12.2017)
T.C. DIŞİŞLERİ BAKANLIĞI DİPLOMASİ AKADEMİSİ, “Hazırlayıcı Eğitim Programı”,
http://diab.mfa.gov.tr/tr/egitim-programlari/diplomasi-calismalari-
programi/hazirlayici-egitim-programi/ (Erişim tarihi 08.12.2017)
TÜRKİYE BÜYÜK MİLLET MECLİSİ, “Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu’nun
TBMM’deki Konuşması”, 26 Nisan 2010, http://www.tbmm.gov.tr/tutanak
/dönem23/yil4/ham/b0950lhtm (11.12.2017, çevrimiçi).
VON RANKE, Leopold, Die grossen Maechte, Friedrich Meinecke (Herausge-
ber), Im Insel Verlag zu Leipzig, 2016
WOYKE, Wichard, (ed.), Handwörterbuch Internationale Politik, 8. Aktualisier-
te Auflage, Schriftenreihe Band 404, Bundeszentrale für politische Bildung,
Bonn, 2000.

73
WALTZ, N. Kenneth, “Frieden, Stabilitaet und das Gleichgewicht”, (ed.) Wolfgang
Heisenberg; Dieter , S. Lutz (Hrsg.) Sicherheitspolitik Kontrovers, Band I,
Bundeszentrale für politische Bildung, Bonn, 1990
YILDIZ, M. Cengiz; Aydemir, Cahit; “Sosyal Bilimlerde / Sosyolojide Sosyal Kuram-
Sosyal Pratik İlişkisi ve Uygulamalı Araştırma Bulgularının Yorumlanmasına
İlişkin Bazı Problemler”, Dicle Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fa-
kültesi Dergisi, Cilt:6, Sayı:10, 2016.
ZANGL, Bernard; Zürn, Michael, Frieden und Krieg, Suhrkamp Verlag, Frankfurt
am Main, 1. Auflage, 2003.
RITBERGER, Volker; Kruck, Andreas; Romud, Anne, Grundzüge der Weltpolitik
Theorie und Empirie des Weltregierens, Verlag für Sozialwissenschaften,
Wiesbaden, 2010.
ZENGİN, H. Salih, “Asker Direnmeseydi Özal Musul’a Girecekti”, Sabah Gazetesi,
27.10.2016.

74
 TÜRKİYE JEOPOLİTİĞİ
VE
DIŞ POLİTİKASI

Prof. Dr. Eren Yürüdür

Gaziosmanpaşa Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi,
Coğrafya Bölümü
eren.yurudur@gop.edu.tr

Prof.Dr. Kenan Arıbaş

Aksaray Üniversitesi Eğitim Fakültesi,
Sosyal Bilgiler Eğitimi Anabilim Dalı
kenanaribas1907@gmail.com

75
 GİRİŞ

Jeopolitik, devletler arasındaki bir satranç oyunudur. Ancak bu oyundaki

hamleler gerçek sonuçlar ortaya çıkarır. Gerçek çıkarlar, gerçek acılar, gerçek kan.
Bu nedenle devletler bu oyunu ciddiye almak zorundadır. Dünyanın geliş-
miş/güçlü toplumları çok sayıda stratejik araştırma kurumunu sahiptir. Binlerce
insan bu kurumların ve üniversitelerin çatısı altında hamle planları ve projeleri
geliştirmek için çalışır. Bu konularda milyonlarca yayın ortaya çıkar.
İnsanoğlu var olduğu sürece rekabet vardır. Devletlerin rekabetini tespit
etmek için Jeopolitik bilimi kullanılır. Özellikle askeri strateji ve donanımda jeopo-
litiğin ortaya koyduğu coğrafi varlıkların belirleyici bir rolü vardır. Jeopolitik, ülke-
lerin coğrafi güç analizini yapar. Coğrafyanın fiziki ve beşeri özelliklerinin potansi-
yeli ülkelerin gücünün ortaya çıkmasında etkili olur.
Jeopolitik; dünya, bölge veya bir ülkenin, Fiziki coğrafyasının, jeoloji, jeo-
morfoloji, klimatoloji, hidrografya, toprak ve bitki örtüsünü, beşeri coğrafyasının,
nüfus, yerleşme ve ekonomik coğrafya özelliklerini inceleyerek güç analizi yapar.
Ortaya çıkan güce göre, askeri ve siyasal strateji ve taktikler tespit eder.
Tarihi dönemler içerisinde ülkeler, devletin bütçesini zenginleştirmek, eksik
tarım veya ticari ürünleri elde etmek için, ya da kendi çıkarları için tehdit algıla-
dıkları komşu ülkelerin topraklarına göz koymuş ve istila etmiş/etme girişiminde
bulunmuştur. Girişimde bulunurken hedef toplumun güçlü ve zayıf yönlerini, ken-
di potansiyelini, muhtemel rakiplerinin potansiyel ve imkânlarını çok yüksek sevi-
yede analiz ederek en uygun hamle/hamleleri, zamanlamayı yapmıştır. Düşmanı-
nın ilgisini cezbeden ülke varlıklarından hamle araçlarına, taktik ve stratejilerine,
elde edilecek sonuçlara varana kadar her şey coğrafya ile ilgilidir.
Yeni kıtaların keşfi ile önemi ortaya çıkan sömürgecilikle beraber, güçlü ve-
ya emperyalist Avrupa devletleri, güçsüz toplulukların coğrafi zenginliklerini sö-
mürmek için, coğrafya ilmini kullanmışlardır. Özellikle 1830’da kurulan İngiliz
kraliyet coğrafya topluluğu sömürgecilik sürecinin ana aktörlerinden birisi haline
gelmiştir. Alman Coğrafyacı Fredrich Ratzel ilk kez “Siyasî Coğrafya” kavramını
kullanmış, ülkeler arasındaki siyasî dengenin coğrafi değerler ile yorumlanabile-
ceği tespitini yapmıştır. Ratzel 1903’de yayınladığı “Siyasî Coğrafya veya Devletler,
Ulaştırma ve Savaş Coğrafyası” adlı kitabında, coğrafi mekân üzerinde durarak,
mekân ne kadar geniş ise, doğal ve kültür ürünlerinin o kadar çok olacağını vurgu-

76
lamıştır. Bu alan “yaşam alanı yani lebensraum”‘dur. Bu fikir Almanya’da çok ilgi
görmüş, uzun süre sömürgecilikte istediğini elde edemeyen bu ülke, Hitlerin da-
nışmanı Karl Haushofer tarafından dillendirilen, Almanya’nın gelişmesinin yaşam
alanını büyütmeye bağlı olduğu görüşünü benimsemiştir. II. Dünya Savaşında Hit-
ler bu perspektif içinde topraklarını geliştirmeye çalışmış ama başaramamıştır.
Jeopolitik kelimesi ilk olarak İsveçli Rudolf Kjellen tarafından ifade edilmiş-
tir. Kjellen 1916 yılında bu kavramı kullanarak, Ratzel’in düşüncelerini destekle-
yen yorumlarda bulunmuştur.
Türkiye’nin Jeopolitiği, kuşkusuz dünyanın en kritik, en hassas coğrafi ko-
numlarından birinde yer alması nedeni ile ayrı bir öneme sahiptir. Bu çalışmada
jeopolitik teorileri, Türkiye ekseninde ele alınıp, güç merkezleri ile olan ilişkileri
dönemsel olarak incelecektir.

1. TÜRKİYE JEOPOLİTİĞİNİN ANA HATLARI

1.1. Konum
Türkiye, Asya ve Avrupa arasında, Ortadoğu ile Afrika’ya bağlanan üç tarafı
denizler ile çevrili 814578 km² yüz ölçüme sahip bir ülkedir. Türkiye bu konumu
ile kıtalar/bölgeler arasında bir geçiş noktası oluşturmaktadır (Harita 1). Öyle ki
bu konum Türkiye’deki suç işleme oranlarını ve suç çeşitlerini bile etkilemekte-
dir1. Gerçekten de Türkiye Asya-Avrupa-Afrika kavşağında önemli miktarda insan,
araç, mal, hizmet ve sermayenin hareketliliğine sahne olan bir mekânda kurulu-
dur. İstanbul ve Çanakkale Boğazları bu hareketliliğin hem Karadeniz-Akdeniz
bağlantısı, hem de Balkanlar-Anadolu geçişi bağlamında en yoğun olduğu yerler-
dir.

Harita 1. Türkiye’nin konumu ve komşu devletler.

1 Nurdan Keser-Ali Özel, “Geo-Political Position and Importance of Turkey in the Crime Traffic-
king Between the Continents Asia, Europe and Africa”, International Journal of Environmental
& Science Education, 2008, 3(2), s.75 – 81.
77
 Türkiye aynı zamanda kültürlerin kavşak noktasındadır. Hıristiyan Batı Av-
rupa Kültür alanı, İslam kültürü ile Türkiye üzerinde karşılaşır. Yani başka bir
ifade ile İslam ile Avrupa arasındaki fay hattı Türkiye’den geçer. Türkiye’nin bu
konumu üzerinde yaşayan insanları etkilemiş, hatta tarihini yapan başlıca faktör-
lerden biri olmuştur2.
Öte yandan petrol ve doğal gaz gibi iki önemli enerji kaynağının dünyadaki
en zengin rezerv bölgeleri Türkiye’nin hinterlandında yer alır. Türkiye çeşitli boru
hatlarıyla bir enerji pazarına dönüşmüş durumdadır. Türkiye’nin bu konumu bir
coğrafya klasiğidir ve özellikle bir petrol, doğalgaz ve petro-kimyasal üssü olması
için avantaj sağlar3. Coğrafi konum bu avantajları sağlasa bile, izafi(göreceli) ko-
num insanların eseridir ve değişebilir. İdrak edilemeyen coğrafi konum, zayıf ve
gerçekçi olmayan jeopolitik planlar ve iyi yönetilmeyen bir dış politika Türkiyein
konum avantajlarını aşındıracak gibi görünmektedir4.
Türkiye’nin batısında Avrupa Birliğine üye Yunanistan ve Bulgaristan bu-
lunmaktadır. Bu ülkeler demokrasi ile yönetilmekte ve uluslararası hukuk çerçe-
vesinde Türkiye ile ilişkilerini sürdürmektedirler. Yunanistan ile Ege denizi, kıta
sahanlığı sorunu, adalar ve Kıbrıs’ın geleceği hakkında anlaşmazlıklar bulunmak-
tadır.
Türkiye’nin güneyinde Irak ve Suriye gibi toprak bütünlüğü tartışılan, em-
peryalist devletlerin, stratejik hamle ve oyunlarının oynandığı ülkeler bulunmak-
tadır. Bu ülkelerde etnik ve mezhep eksenli yoğun çatışmalar yaşanmaktadır. Tür-
kiye bu çatışmalardan olumsuz etkilenmekte, bu ülkeler yeniden şekillendirilirken
çıkarlarını korumaya çalışmaktadır.
Türkiye, doğu’da İran, Ermenistan, Gürcistan ve Nahçıvan Özerk Cumhuri-
yeti ile komşudur. İran İslam Cumhuriyeti Şii doktrine göre yönetilmekte, Ortado-
ğu, Pakistan ve Afganistan ile Türk Cumhuriyetlerindeki Şii nüfusu kontrol etme
çabasındadır. Bölgede zaman zaman çıkarları için uyguladığı politikalar ile hem
Türkiye hem de küresel güç merkezleri ile çatışma yaşamaktadır. Ermenistan,
Gürcistan ve Azerbaycan’a bağlı olan Nahçıvan özerk cumhuriyeti eski Sovyet Sos-
yalist Cumhuriyetler birliğinden ayrılmış, demokratik evrimini henüz tamamla-
mamış ülkelerdir. Rusya’nın kontrolü altında bulunsalar da, Batı ülkeleri ile iyi
ilişkiler kurmaya çalışmaktadırlar. Ermenistan 1915 olaylarını bahane ederek,
batılı ülkeler nezdinde bu olayların soy kırım olduğu kabul edilmesi için girişimde

2
Kamil Günel, Coğrafyanın Siyasal Gücü, (İlaveli 2. Baskı), Çantay Kitabevi, 1997, İstanbul,
s.219.
3 Bkz: John Roberts, “Turkey as a Regional Energy Hub”, Insight Turkey, Vol.12, No.2, 2010,
ss.39–48.
4 Sharon Udasin, “Israel, European States Advance Plans for World’s Longest Underwater Gas
Pipeline”, The Jerusalem Post, 10 September 2017, (20.09.2017, çevrimiçi), http://www
.jpost.com/Business-and-Innovation/Energy-ministers-eye-2025-for-completion-of-Israel-Europe-
gas-pipeline-485953.
78
bulunmakta ve büyük bir kısmında da başarılı olmuştur/olmaktadır. Keza, Erme-
nistan ile Azerbaycan arasında yaşanan Dağlık Karabağ sorunu, Türkiye açısından
önem arz etmektedir. Türkiye her ne kadar sorununun Minsk grubu tarafından
çözümlenmesini istese de, bu konuda Azerbaycan’ın yanında bulunmaktadır.
Türkiye’nin üç tarafının denizler ile çevrili olması, ticaret açısından nakliye
kolaylığı sağladığı gibi, balıkçılık ve turizm gibi sektörlerde de ülke ekonomisinin
gelişiminde katkı sağlar. Çanakkale ve İstanbul boğazları, Karadeniz ülkeleri açı-
sından stratejik konuma sahiptir. Keza Türkiye’nin Süveyş Kanalı ile Hint ve Büyük
Okyanus’a, CebelitarıkBoğazı ile de Atlantik Okyanusu’na açılması deniz ulaşımın-
da avantajlı bir konumda olmasını sağlar.

1.2. Doğal Coğrafya

Türkiye II. Zaman (Mesozoyik) yaşlı arazilerin Doğu-Batı yönlü uzanan yük-
sek dağ sıralarını oluşturduğu, bu dağ sıralarının arasında genellikle yüksek düz-
lükler şeklinde Tersiyer arazilerinin ve çeşitli yüksekliklerde ovalar şeklinde Ku-
vaterner arazilerinin yer aldığı jeolojik anlamda genç, kıvrımlı bir araziye sahiptir.
Yüksek dağlık araziler doğal otlaklar, tatlı su kaynakları, ormanlar, madenler vb.
zenginlikler açısından Türkiye için önemlidir. Genellikle Tersiyer yaşlı kayaçlar-
dan oluşan yüksek düzlükler(plato) hububat, baklagiller gibi tarım ürünlerinin
yanı sıra, sulanabilen yerlerde şeker pancarından mısıra daha çeşitli olan ürün
deseniyle ve yine otlak alanlarla Türkiyein kendi gıda ihtiyacını karşılama potan-
siyeline katkı sağlar. Kuvaterner yaşlı genç alüvyonlarla kaplı ovalarımız Türkiyein
en önemli ziraat sahalarıdır. Kıyılarda akarsu ağızlarındaki delta sahalarında ve iç
kısımlardaki yüksek olmayan tektonik ovalarda yılda birkaç ürün alınabilir (Çuku-
rova, Göksu Deltası gibi Akdeniz kıyısındaki deltalarda yılda üç ürün). Bir ülkenin
kendi gıda üretimi, ya da dışa bağımlılığı, jeopolitiğin önemli bir elemanıdır. Tür-
kiye bu açıdan avantajlıdır.
Türkiye’nin jeolojik yapısını depremsellik açısından da ele almak gerekir.
Türkiye KAF(Kuzey Anadolu Fayı), DAF(Doğu Anadolu Fayı), Ege Tektonik Dep-
resyonları gibi aktif fay sahalarına sahiptir. Bu fay hatları boyunca sıralanmış tek-
tonik ovalar nüfus ve yerleşmenin yoğunlaştığı alanlardır. Tarih göstermiştir ki
büyük depremler çok sayıda can ve ekonomik kayba yol açmaktadır. Türkiyede
depremler bütün planlamalarda hesaba katılmalıdır. Hazırlıklı olmadığı bir büyük
deprem jeopolitik açıdan risk taşımadıktadır. Savunma ekonomik açılardan da
deprem Türkiye’yi zaafa uğratabilir.
Türkiye ortalama 1132 m. yükseltiye sahiptir. Toros Dağları, Ege bölgesin-
deki horstlar, Doğu Anadolu ve Karadeniz’deki sıra dağlar, Doğu ve İç Anadolu’da
toplanmış volkanik dağlar ile tüm dağlar arasında uzanan yüksek platolar, yüksek
ovalar Türkiye, diğer faydalarının yanı sıra, bir kale görünümü kazandırır5 ve kon-

5 Ramazan Özey, Dünya ve Türkiye Ölçeğinde Siyasî Coğrafya, Aktif Yayınevi, İstanbul, 2004,
s.121.
79
vansiyonel savaşlarda büyük bir savunma avantajı sağlar. Daha önce de belirtildiği
gibi tatlı su kaynakları, ormanlar, otlaklar açısından da dağlar Türkiye’in yaşam
kaynaklarındandır.
Türkiye çeşitli iklimlerin yaşandığı bir mekândır. Akdeniz iklimi, Karadeniz
iklimi, kendi içinde farklı tipleri olan karasal iklim Türkiyede yaşanan iklimlerdir.
Yükselti, bakı, denizden uzaklık gibi faktörlerle bu iklimlerin özellikleri memleke-
timizin her köşesinde farklılaşan bir karakterle karşımıza çıkar. Bu durum doğal
ve kültürel açıdan büyük bir çeşitlilik ortaya çıkmasına katkı sağlar. Binlerce farklı
tür sebze, meyve, diğer ürünler Türkiyede yetişir.
Türkiye doğal bitki örtüsü çeşitliliği açısından da zengin durumdadır. Or-
man varlığımız başta Karadeniz kıyısı olmak üzere kıyı bölgelerimizde, iç kısım-
lardaki dağlık alanlarda toplanmıştır. Hali hazırda Türkiye arazisinin %27,6’sı
orman arazisi olarak tasnif edilmektedir6. Ancak gerçek, korunmuş orman varlı-
ğımız daha azdır. Bir ülkenin doğal bitki örtüsü varlığı ve bunun korunması çok
önemlidir. Çünkü doğal bitki örtüsü ekonomik faydalanmanın yanı sıra, su kaynak-
ları, hava, sağlık vb. açılardan da önem taşır.
Su zengini sayılamayacak olan Türkiye akarsuları, kısa boylu ve akımlarında
yıl içinde önemli farklar görülen su kaynaklarıdır. Fırat, Dicle, Çoruh, Aras nehirle-
ri yurdumuzdan kaynaklanıp, başka ülkelerde denize dökülürler. Asi ve Meriç
nehirleri ise yurt dışından kaynaklanıp, Türkiye’de denize dökülürler. Bunun dı-
şında Kızılırmak, Yeşilırmak, Sakarya, Bakırçay, Gediz, B.Menderes, K. Menderes,
Göksu, Seyhan, Ceyhan gibi önemli nehirlerimiz bulunmaktadır. Bazıları tatlı su
kaynağı durumunda 200 doğal göl, 856 baraj gölü ve 1000 civarında gölet bulun-
maktadır. Yer altı sularıyla beraber Türkiye’nin tüketilebilir su varlığı 112 milyar
m3/Yıl olarak verilmektedir7.
Su, yaşamın temel maddesidir. Şehir, sanayi ve tarımsal planlama yanlışla-
rıyla dünyadaki ve Türkiyedeki kullanılabilir su kaynakları hızla tükenmektedir.
Binlerce yıl önce oluşmuş, artık yeterli şekilde yenilenemeyen fosil su yatakları
hızla tüketilmektedir (Konya Ovası). Tarımda kimyasal gübreler ve tarım ilaçları
sulama ile yer altı suyu rezarvuarlarını zehirlemektedir. Gelecekte insanlar yeterli
sağlıklı kullanma suyu bulmakta zorlanacaklardır. Su, 21. Yüzyıl jeopolitiğindeki
en önemli aktörlerden birisi olacaktır. Nitekim su kaynaklarının kullanımı ile ilgili
olarak önemli bölgesel çatışmalar yaşanmakta, jeopolitik planlamalar yapılmakta-
dır. İsrail’in Suriye’nin Golan Tepelerini işgali su kaynaklarıyla yakından ilgilidir.
Sınır aşan sular sorunu birçok ülkeyi meşgul etmektedir. Nil’in kullanımıyla ilgili

6 Orman ve Su İşleri Bakanlığı Orman İşleri Genel Müdürlüğü, Orman Atlası, (20.09.2017, çevri-
miçi), https://www.ogm.gov.tr/ekutuphane/Yayinlar/Orman%20Atlasi.pdf
7 Devlet Su İşleri, Barajlar Albümü, (20.09.2017, çevrimiçi), http://www2.dsi.gov.tr
/barajlar_albumu/files/assets/basic-html/index.html#21
80
Mısır ve Yukarı Nil havzası ülkeleri adeta düşman olmuşlardır. Fırat ve Dicle nehir-
lerinin sularıyla ilgili Suriye ile tartışmalar halen gündemdedir.
Türkiye, toprakları açısından da zengin bir ülkedir. Ancak, yanlış arazi kul-
lanımı(tarıma uygun alanların yapılaşmada kullanılması gibi), erozyon vb. neden-
lerle verimli topraklar hızla tahrip edilmektedir.

1.3. Beşeri Yapı

Bu konu içindeki belirli parametreler bütün ülkeler için hayati öneme sahip-
tir. İlk önce nüfus ve buna bağlı faktörlerin gelişim ve değişim evrelerini takip et-
mek gerekmektedir. Nüfusun güncel kalite ve kabiliyeti yanı sıra, gelecekteki açı-
lımlarını da bilmek gereklidir. Çünkü nüfusun ana ihtiyaçlarını giderecek, iş imkânı
sağlayacak alt yapı ve ekonomik hizmetleri devletlerin sağlaması gereklidir. Bu
olmadığı zaman, başta göç olmak üzere, bulaşıcı hastalıklar, gıda ve su yetersizliği
sonucu ortaya çıkacak ölüm ve diğer sorunları devletler ve küresel resmi, gayri
resmi örgütlerin göğüslemesi gereklidir. Türkiye’nin sosyal yapısını analiz edebil-
mek için kendi iç dinamiklerinin meydana getirdiği gerçeklikler yanında, küresel
dünya nüfusunu da takip etmek zorunludur.
Buna göre, 2017 yılında dünyanın en kalabalık sekiz ülkesi, Çin,(1.390 mil-
yon), Hindistan (1.326 milyon), ABD (325 milyon), Endonezya (261 milyon), Bre-
zilya (207 milyon), Pakistan (197 milyon), Nijerya (188 milyon) ve Bangladeş (163
milyon) şeklinde sıralanır. 2050 öngörüleri çerçevesinde bu ülkelerden Hindis-
tan’ın nüfusu, 1.531, Çin’in 1395, ABD’nin 408, Pakistan’ın 348, Endonezya’nın
293, Nijerya’nın 258, Bangladeş’in 254, Brezilya’nın 233 milyona çıkacağı tahmin
edilmektedir8.
Kıtalar bazında dünya nüfusu incelendiğinde Asya ve Afrika’nın ilk iki sırada
olduğu gözlenir. 2014 yılında dünya nüfusu 7.243 milyon iken 2050 yılında 9.550
milyona çıkacağı düşünülmektedir. Aynı yıllar arasında Asya nüfusu 4.384’den
5.168 milyona, Afrika nüfusu 1.138 milyondan 2.393 milyona, Latin Amerika ve
Karayıp adaları nüfusu 623 milyondan 781 milyona, Kuzey Amerika (Kanada ve
ABD) 358,9 milyondan 446,2 milyona çıkarken, Avrupa’nın nüfusu 742 milyondan
709 milyona düşecektir.
Gelişmiş ülkeler hem askeri güçleri hem de tüketici kitle olarak nüfuslarını
artırmak için çalışmışlardır. Ülke nüfuslarını bir arada tutmak için siyasal ideoloji-
leri kullanmışlardır. Fakat gelecekte, nüfusun temel ihtiyaçlarını karşılamak, küre-
sel iklim değişiminin ortaya çıkarttığı sorunlar ile mücadele etmek için farklı sos-
yal ve ekonomik politikalar üretmek zorunda kalacaklardır.

8 Die 12 größten Länder der Welt 1950 – 2000 – 2050, (20.09.2017, çevrimiçi), http://www.
pdwb.de/groess12.htm.
81
Harita 2 . 2014 ve 2050 yılları arasında kıtaların tahmini nüfus karşılaştırması
Kaynak: https://www.missio.at/missiothek/themen/mythos-ueberbevoelkerung.html

Harita-2’de görüldüğü gibi Asya ve Afrika ülkelerinde, kaynakların nüfusun

taleplerini karşılamakta zorlanma olasılığı çok yüksektir. Günümüzde de ciddi
sinyalleri görüldüğü üzere, yasal ve yasal olmayan yollardan, Avrupa, ABD, Kanada
ve Avustralya’ya göçün artacağı anlaşılmaktadır. Ülkelerin ilişki ağında su ve gıda
ihtiyacı, makro iklim bölgelerinde değişime bağlı olarak, iklim elemanlarında ekst-
rem değerlerin meydana gelme sıklığı, gelişmiş ülkelere olan göç ana bağlantılar
olacaktır. Türkiye’nin jeopolitiğinde ve dış ilişkiler süreçlerinde bu tespit anahtar
rol oynayacaktır.
Ülkeler nüfusunu, optimal değerlendirir ve nüfus artışını kaynak ve ekono-
mik potansiyeline göre ayarlar ise nüfus ülkelerin gelişimine aktif katkı sağlar.
Buna karşın nüfusun ülkelerin kaynakları, ekonomik yapısı, eğitim ve etik süreçler
dikkate alınmadan artışı sağlanırsa, tersi de düşünülebilir. Ülke içinde ciddi sorun-
lar yaşanabileceği gibi, bu sorunlar ülke dışına da taşabilir.
Türkiye, nüfus artışının gerçekleri içerisindedir. 2017 yılında Türkiye,
79,814 milyon nüfusa sahiptir. Farklı doğurganlık seviyesine göre, Türkiye’nin
nüfusu ve buna bağlı ortaya çıkan öngörüler, Türkiye’nin Jeopolitik zafiyetini orta-
ya koymaktadır. Tablo 1’de ortaya çıkan manzara, Türkiye ile çıkarları çatışan
ülkeler tarafından da takip edilmektedir.

82
 Tablo 1. Farklı doğurganlık senaryolarına göre Türkiye nüfusu.

Kaynak: BM,2012’den aktaran, Eryurt, M.A., Canbolat, Ş. B,, Koç,İ., Türkiye’de Nü-
fus ve Nüfus Politikaları: Öngörüler ve Öneriler, Amme İdaresi Dergisi,
Cilt,64,S.4,Ankara,s.140
Tablo 1. de dört farklı senaryo dikkate sunulmaktadır. Orta düzey doğurgan-
lık senaryosunda 2010 yılında 2.15 olan doğurganlığın 2050 yılı tahminlerine göre
1,69’a ineceği, nüfusun ise 75 milyondan, 91 milyona çıkacağı anlaşılmaktadır. Bu
nüfusun, Türkiye’nin alt yapı hizmetlerine, eğitim ve istihdam yapısına baskı yapa-
cağı aşikârdır. 15 yaş altı nüfus %26’dan 2050 yılında %16’ya inecektir. Burada
dikkat edilmesi gerekli olan durum, genç nüfus 18 milyondan, 14 milyona inerken,
yaşlı nüfusun 2010 yılında %6 iken 2050 yılında, tahminen, %20’ye çıkacak olma-
sıdır. Nüfus yaşlanma eğilimdedir. Yaşlı nüfusun emeklilik bütçesine olumsuz yan-
sıyacağı ve sağlık hizmetlerine yönelik maliyetin artacağı anlaşılır. Nitekim günü-
müz Avrupa ülkelerinde, Japonya’da yaşlılık sorunu ortaya çıkmıştır. Yaşlı nüfusun
sosyal fonlar üzerine baskısı belirginleşmiş, sosyal devlet politikaları eleştirilmeye
başlanmıştır.
Türkiye’de yüksek doğurganlık olur ise 2010 yılındaki 72,8 milyonluk nüfus
2050 yılında 105 milyonu aşacaktır. Aynı yıl Avrupa’nın nüfusunun 710 milyon
olacağı düşünülürse, Avrupa’da yaşayan nüfus içinde her yedi kişiden birisi Türk
olacaktır.
Bunun yanı sıra, Avrupa’da yaşlı nüfusun toplam nüfus içindeki payının
artmasının bir sonucu olarak, genel itibariyle 65 yaş ve üzeri nüfusun, 15-64 ça-
83
lışma yaşındaki nüfusa yüzdesel oranı esas alınarak tanımlanan yaşlı nüfus bağım-
lılık oranı da gün geçtikçe artmaktadır. 1990 yılında bu oran %20,6 iken 2010
yılında 25,9’a çıkmıştır ki bu durum toplam nüfusta 65 yaş ve üzerindeki bir birey
için çalışma çağında yaklaşık dört birey düştüğünü göstermektedir. 2060 yılında
ise bu oranın %52,55’e çıkacağı tahmin edilmektedir. Böylece AB ülkeleri genel
itibariyle çalışma çağı nüfusunun yarısı kadar yaşlı nüfusa sahip olacaktır9.
AB nüfusunun yaşlanması, iş gücü açığı ortaya çıkaracaktır. Türkiye çok sa-
yıda üniversitesi, eğitimli nüfusu ile rahatça bu açığı kapatabilecektir. Afrika ülke-
leri orta vadede AB’nin istediği nitelikli iş gücünü karşılama kapasitesinden uzak-
tır. Bu gerçekliğe paralel olarak, Avrupa’da yaşayan Türk nüfusun varlığı da dikka-
te alındığında 2050-2060 yıllarında Avrupa’da Türk nüfusu etkili bir siyasal güç
olacaktır.
Jeopolitik ve nüfus ilişkisinde dikkati çeken bir başka özellik, eğitim ve ka-
dın başına düşen çocuk sayısıdır. Türkiye’de 2015 yılında nüfusun ortalama
%3,78’i okuma yazma bilmemektedir. Bu oran erkeklerde %1,29 ve kadınlarda ise
%6,28’dir. Kadınlardaki eğitimsiz nüfusun fazlalığı aile içi ilişkilerde sorun mey-
dana getirebilir. Türkiye’de Doğu ve Güney Doğu’da kadın başına düşen çocuk
sayısı 3 çocuktan fazladır (2016 yılında 4,33 çocuk ile Şanlıurfa ilk sıradadır. Bu ili
3,69 çocuk ile Ağrı, 3,46 çocuk ile Siirt ve 3,45 çocuk ile Şırnak izler).
Nüfusun din ve etnik yapısı jeopolitik incelemelerde hassas bir konudur.
İlerleyen satırlarda değinilecek olan Medeniyetler Çatışması Teorisi’nde bu özellik
sıklıkla karşımıza çıkar. Dünyanın birçok bölgesinde etnik ve dini çatışmalar can
ve ekonomik kayıplara yol açmaktadır. Özellikle eğitimsiz nüfusun hâkim olduğu,
kadın başına düşen çocuk sayısının fazla olduğu yerlerde, radikalizm yüksek oran-
larda olmaktadır. Suriye, Irak, Afganistan bu sorunlara örnektir.

1.4. Ekonomik Coğrafya

Jeopolitik incelemelerde, ülkelerin ekonomik verileri, dünya ekonomisi
içindeki konumu, diğer ülkelerin ilgisi açısından ciddi veriler sunar. Hangi ekono-
mik örgüte üye olduğu, hangi ülkeler ile ticaret yaptığı, makro-ekonomik veriler ve
bunların yıllar içindeki salınımları, ülkenin adeta kimyasal analizini yapar. Bu veri-
leri inceleyen uzmanlar, ülkelerin geleceği açısından ortalama fikre sahip olur.
Türkiye Gayri safi yurt içi hâsılası (GSYİH) ile gelişmiş 20 (G-20) ülke içeri-
sindedir. 2007–2016 yılları arasında GSYİH dalgalı bir seyir izlemektedir. 2007
yılında 675.01 milyon dolarlık GSYİH, 2013 yılında zirve yaparak 950.33 milyon
dolara çıkmıştır (Tablo 2).

9 Mehmet Turgay Erol, “Avrupa Birliği’nde Nüfusun Yaşlanması ve Sağlık Harcamalarına Etkisi”,
Sosyal Güvence Dergisi, Yıl:1, Sayı:1, 2012, s.45.
84
 Türkiye’nin istikrarlı büyümesi, iç ekonomik aktivitelerin harekete geçirme-
si, dış kaynakları ülkeye çekme becerisi ile alakalıdır. Küresel ekonominin bütün
yatırım kaynaklarını kullanma kabiliyetine sahip olan Türkiye, artan nüfusu ile iyi
bir yatırım alanı konumundadır.
Tablo 2. Türkiye’nin Gayrisafi Yurtiçi Hâsılası (2007-2016 / milyon dolar).

Yıllar 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016

GSYİH 675.01 764.64 644.47 772.29 832.5 873.7 950.33 934.07 859.04 857.43
Kaynak: https://de.statista.com/statistik/daten/studie/14416/umfrage/ brutto-
inlandsprodukt-in-der-tuerkei
Türkiye ekonomisi küresel dünyanın gerçeklerine adapte olurken, güç mer-
kezlerinin tehdidi altındadır. Türkiye’nin Türk ve İslam ülkesi olması, bölgesinde
etkili bir güç olma potansiyeli ve arzusu yerel işbirlikçilerinin yardımıyla bölge
kaynaklarını sömüren emperyalist devletleri rahatsız etmekte, çeşitli senaryolar
ile Türkiye’nin daha hızlı büyümesini geciktirmeye çalışmaktadırlar. Türkiye’ye
yönelik tehditler iç ve dış mizanpaj ile karşımıza çıkmaktadır. Ülke içinde PKK,
DHKP-C, FETÖ ve DEAŞ vb. terör grupları, dışta ise bu güçleri besleyen yapı söz
konusudur. Bu tehdit varlığına, Suriye ve Irak’taki olayları eklediğimizde, ekono-
mik gücümüzü korumada, serbest piyasa koşulları yanı sıra, terör ile de mücadele
etmemiz gerekmektedir.
2016 yılında Almanya 3 trilyon 494 milyar dolar, İngiltere, 2 trilyon 649
milyar dolar, Çin 11 trilyon 391 milyar dolar, Rusya, 1 trilyon 267 milyar dolar,
Hindistan, 2 trilyon 250 milyar dolar, ABD 18 trilyon 561 milyar dolar ve Japonya
4 trilyon 730 milyar dolarlık GSYİH’e sahiptir (Tablo 3).
Tablo 3. Seçilmiş bazı ülkelerde 2030 ve 2050 tarihlerinde muhtemel GSYİH.

Ülkeler 2016 2030 2050

Çin 11.391 34.338 45.730
ABD 18.561 32.996 32.341
Hindistan 2.250 10.133 27.817
Japonya 4.730 5.087 6.100
Almanya 3.494 4.720 4.299
İngiltere 2.649 4.622 5.043
Rusya 1.267 2.431 5.127
Türkiye 735.72 1.620 3.655
Kaynak: http://statisticstimes.com/economy/projected-world-gdp-ranking.php
ve https://data.oecd.org/gdp/gdp-long-term-forecast.htm#indicator-chart

85
 Türkiye’de GSYİH büyümesi, kişi başına düşen millî gelire de yansımıştır.
Buna göre 2007 yılında 9562 dolar olan kişi başına düşen Millî gelir 2013 yılında
12.395 dolara yükselmiştir. 2016 yılında ise 10742 dolara gerilemiştir. Dünya
ekonomisinin 2007-2008 yıllarında ekonomik krizde olması nedeni ile bu olumsuz
tablo 2009 yılında Türkiye ekonomisine negatif yansıyarak 8881 dolarlık kişi ba-
şına düşen Millî gelir oluşmuştur. Terör, Türkiye’ye yönelik dış tavırlar ve 15
Temmuz FETÖ darbe girişimi sonucu ülke ekonomisi çıkışı durağan hal almış,
2014,2015 ve 2016 yıllarında Millî gelir düşmüştür (Tablo 4).
Türkiye’de işsizlik süreci de, Ülke ekonomisinin gelişim süreci ile paralel ha-
reket etmektedir. En düşük işsizlik verisi 2012 yılında %8,43 ile gerçekleşmiştir.
En yüksek oran ise yine 2007–2008 küresel ekonomik krizin Türkiye’ye yansıma
biçimi olarak %13,05 ile 2009’da oluşmuştur. 2016 yılında 3 milyon 330 bin kişilik
işsizlik sayısı ile %10,79 rakamı, Türkiye’nin önemli bir işsizlik sorunu ile karşı
karşıya olduğunu gösterir. Çünkü aynı yıl işsizlik dünya ortalaması
%5,75’dir(Tablo-5).

Tablo 4. Türkiye’de kişi başına düşen Millî gelir (2007-2016 / bin dolar).
Yıllar 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016
Kişi Başına
Düşen Millî 9.562 10.691 8.881 10.465 11.140 11.552 12,395 12,022 10.909 10.742
Gelir
Kaynak: https://de.statista.com/statistik/daten/studie/14452/umfrage/ brutto-
inlandsprodukt-pro-kopf-in-der-tuerkei/

Tablo 5. Türkiye’nin işsizlik oranı.

Yıllar 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016
Oran% 9.18 10,02 13,05 11.13 9.1 8,43 9,04 9,92 10,28 10,79
Kaynak: https://de.statista.com/statistik/daten/studie/17330/umfrage/ arbeits-
losenquote-in-der-tuerkei/

Türkiye’de enflasyon oranları gelişmiş ülkelere göre yüksektir. Her şeyden

önce 2016 yılında Dünya’da enflasyon oranı % 3,55’dir. Global ekonomik krizin
yaşandığı 2008 yılında bu oran %6,3’e çıkmıştır. Türkiye’de bu ortalamanın, 2009
yılında %6,25’lik enflasyon oranı dışında, genelde %7’nin üzerinde seyrettiği göz-
lenmektedir. Türkiyede 2008’de %10,44 olan enflasyon rakamları, 2016 yılında
%7,78’e gerilemiştir (Tablo 6). Ancak Türkiye’nin hızlı büyümesi, sıcak para açığı,
doğrudan yabancı yatırımların istenildiği ölçüde Türkiye’ye gelmemesi, terör ve
turizmde yaşanan sorunlar bu sorunun bazı parçalarıdır.

86
 Tablo 6. Türkiye’de enflasyon oranları. (2007-2016 / %)

Yıllar 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016
Oran% 8,76 10,44 6,25 8,87 6,47 8,89 7,49 8,86 7,67 7,78
Kaynak: https://de.statista.com/statistik/daten/studie/216056/umfrage/ infla-
tionsrate-in-der-tuerkei/

Türkiye, gelişmekte olan ülke statüsünde olması ve iç dinamiklerini azami

ölçüde değerlendirerek büyümek istemesine rağmen, küresel ekonomik gelişme-
lerin Türkiyee etkisi yansımaktadır. 2016 yılında dünya ekonomisi %3,2 büyür-
ken, bu değer, 2009 yılında %0 olmuştur. Dünya da en yüksek rakama %5,4 ile
2010 yılında ulaşılmıştır.
Türkiye ekonomisi 2009 yılında sürekli bahsi geçen küresel ekonomik kriz-
den dolayı %-4,7 oranında büyümüştür (yani küçülmüştür). Daha sonra, 2010 ve
2011 yıllarında, küresel ekonomik krizden rövanşı alır biçimde %8,49 ve %11,11
oranında büyüme ortaya çıkmıştır. Daha sonraki yıllar dalgalanmalar görülmüş ve
2016 yılında %2,88’lik büyüme yaşanmıştır (Tablo 7).

Tablo 7. Türkiye’nin büyüme oranları (2007-2016 / %)

Yıllar 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016
Oran% 5,03 0,85 -4,7 8,49 11,11 4,79 8,49 5,17 6,06 2,88
Kaynak: https://de.statista.com/statistik/daten/studie/14556/umfrage/
wachstum-des-bruttoinlandsprodukts-in-der-tuerkei/

Dünya’da askeri harcamaların ortalaması %2,2 iken bu oran 2016 yılı itiba-
riyle, Suudi Arabistan’da %10 (63,7 milyar dolar), İsrail %5,8 (18 milyar dolar),
Birleşik Arap Emirlikleri %5,7 (22,8 milyar dolar), Rusya(69,2 milyar dolar) %5,3
Amerika Birleşik Devletleri %3,3( 611 milyar dolar) Fransa %2,3 (55,7 milyar
dolar) ve Çin %1,9 (215 milyar dolar) olarak gerçekleşmiştir.
Türkiye askeri harcamalarda dünyada 17. sıradadır (2016). 2001 yılında 15
milyar 950 milyonluk askeri harcama gerçekleşirken, 2016 yılında 14 milyar 970
milyon dolara inmiştir.2002 yılında,16.98 milyon dolar ile en yüksek harcama
gerçekleşmişken, 2005 yılında ise en düşük askeri maliyet olmuştur (Şekil 1).

87
 Şekil 1. Türkiye’nin askeri harcamaları (2001-2016)
Kaynak: https://de.statista.com/statistik/daten/studie/322739/umfrage/
entwicklung-der-militaerausgaben-von-der-tuerkei/

Türkiye’de askeri harcamalar ve silahlanma zaruridir. Çünkü etrafı ateş

çemberi ile çevrilidir. Batılı ülkeler Türkiye’nin güvenliğinde ikircikli tavır sergi-
lemektedirler. Çeşitli terör örgütlerini destekleyerek, Türkiye içinde faaliyet gös-
termelerinde mali, silah ve stratejik yardım yapmaktadırlar. Bununla birlikte, Su-
riye ve Irak’ta yaşanan şiddet ve onun Türkiye’ye yansıması, ister istemez askeri
harcamaların artmasına yol açmaktadır. 2017 yılı itibariyle ABD’nin Suriye ve
Irak’ta DEAŞ’la mücadele bahanesiyle ağır silahları da içeren 900 den fazla TIR
dolusu silahı PKK’nın Suriye kolu YPG’ye gönderdiği bilinmektedir10. Türkiyein
güneyinde bizim için önemli bir tehdit oluşturacak bir Kürt devleti kur-
ma/kurdurma çalışmaları hızla sürmektedir. Bundan sonraki adımın Türkiye’deki
Kürt nüfusun yaşadığı bölgenin yeni devlete entegrasyonu olacağı aşikârdır.
Bu çerçevede Türkiye, güvenliğini tehdit eden ülkeler ve güvenlik konusun-
da ABD, Avrupa Birliği ve Avrupa’ya karşı tereddütle yaklaşmaktadır. Rusya, Çin
ve İran’dan oluşan Şanghay İşbirliği Örgütü (İran gözlemci statüsündedir. Ancak

10 “ABD’den YPG’ye Silah Desteği 900 Tır’ı Geçti”, Hürriyet, 31 Temmuz 2017, (20.09.2017,
çevrimiçi), http://www.hurriyet.com.tr/abdden-ypgye-silah-destegi-900-tiri-gecti-40536539
88
Rusya’nın sahadaki en önemli iş ortağıdır) ülkelerine ilgisi artmaktadır. Özellikle
Rusya ve İran ile Suriye konusunda öncelik almış, Rusya ile S-400 füzelerinin satın
alınması antlaşması imzalanarak, ABD, AB ve NATO’ya olan güvensizlik bu şekilde
beyan edilmiştir.
Öte yandan, özellikle ileri teknolojili savaş araç gereçlerinin temininde müt-
tefiklerimizin çelişkili tutumları ve yüksek maliyetler Türkiyein kendi araçlarını
üretmek için girişimde bulunmasına neden olmuştur. Bu bağlamda askeri araç
gereçlerle ilgili olarak AR-GE harcamaları artmış, bazı araçlar üretilip TSK envan-
terine girmiş, bazılarında önemli bir yol kat edilmiştir. Örneğin büyük paralar
ödenmesine rağmen bin bir güçlükle ABD ve İsrail’den alınan, sonrasında yazılım-
ları ve tamiratlar ile iş ve para kaybedilen İHA(İnsansız Hava Aracı) artık Türki-
ye’de üretilmektedir. Türkiye müttefiklerinden hiç alamadığı SİHA (Silahlı İnsansız
Hava Aracı) üreterek terörle mücadele kapsamında kullanmaktadır.
Türkiye yurt dışı ithalat ihracat dengesi sürekli açık veren bir ülkedir. Üre-
tim ve ihtiyaç dengesi arasında sürekli fark vardır. Türkiye’nin enerji ihtiyacının
büyük bölümünü ithal etmesi, teknolojik ihtiyaçların (cep telefonu gibi) yurt dı-
şından karşılanması, nüfusun lüks mallara olan talebi, dış ticaret dengesinin ithalat
lehine olmasını sağlayan faktörler arasındadır.
Türkiye 2000 yıllında 27 milyar dolarlık ihracat, 54 milyar dolarlık ithalat
yaparak 82 milyar dolarlık dış ticaret hacmine sahiptir. 2010 yılında, 299 milyar
dolarlık dış ticaret hacmine ulaşılmış, bunun 113 milyar doları ihracat, 185 milyar
doları ithalattır. 2009 yılındaki küçük bir dış ticaret hacmi azalması dışında nere-
deyse her yıl performans korunmuş ve 2016 yılında 341 milyar dolarlık değer
oluşmuştur (Tablo 8).

89
 Tablo 8. Türkiye’nin yıllar içinde ithalat ve ihracat durumu (2000-2016)
İhracatın
ithalatı
Dış ticaret Dış ticaret
İhracat İthalat karşılama
dengesi hacmi
Oranı
(%)
Değişim Değişim
Değer Değer Değer Değer
(%) (%)
2000 27 774 906 4,5 54 502 821 34,0 -26 727 914 82 277 727 51,0
2001 31 334 216 12,8 41 399 083 -24,0 -10 064 867 72 733 299 75,7
2002 36 059 089 15,1 51 553 797 24,5 -15 494 708 87 612 886 69,9
2003 47 252 836 31,0 69 339 692 34,5 -22 086 856 116 592 528 68,1
2004 63 167 153 33,7 97 539 766 40,7 -34 372 613 160 706 919 64,8
2005 73 476 408 16,3 116 774 151 19,7 -43 297 743 190 250 559 62,9
2006 85 534 676 16,4 139 576 174 19,5 -54 041 498 225 110 850 61,3
2007 107 271 750 25,4 170 062 715 21,8 -62 790 965 277 334 464 63,1
2008 132 027 196 23,1 201 963 574 18,8 -69 936 378 333 990 770 65,4
2009 102 142 613 -22,6 140 928 421 -30,2 -38 785 809 243 071 034 72,5
2010 113 883 219 11,5 185 544 332 31,7 -71 661 113 299 427 551 61,4
-105 934
2011 134 906 869 18,5 240 841 676 29,8 375 748 545 56,0
807
2012 152 461 737 13,0 236 545 141 -1,8 -84 083 404 389 006 877 64,5
2013 151 802 637 -0,4 251 661 250 6,4 -99 858 613 403 463 887 60,3
2014 157 610 158 3,8 242 177 117 -3,8 -84 566 959 399 787 275 65,1
2015 143 838 871 -8,7 207 234 359 -14,4 -63 395 487 351 073 230 69,4
2016 142 529 584 -0,9 198 618 235 -4,2 -56 088 651 341 147 819 71,8

Kaynak: TUİK, www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1046

Türkiye 2016 yılında en fazla ihracatı 13 milyar dolar ile Almanya’ya ger-
çekleştirmiştir. Bu ülkeyi sırayla, İngiltere (10 milyar dolar), Irak (8,5 milyar do-
lar), İtalya (7 milyar dolar) ve ABD (6 milyar dolar) takip eder.
İthalatta 2015 rakamları ile Çin 25 milyar dolar ile ilk sıradadır. Almanya 21
milyar dolar ile ikinci, Rusya federasyonu 20 milyar dolar ile üçüncüdür. ABD (11
milyar dolar) ve İtalya (10 milyar dolar) bu ülkeleri takip eder.
Görüldüğü üzere genelde Almanya özelde Avrupa Birliği ülkeleri ile Türki-
ye’nin dış ticareti güçlü seyir izlemektedir. AB ile 2015 yılında 143 milyar dolarlık
dış ticaret hacmi gerçekleşmiş AB lehine 15 milyar dolarlık kazanç sağlanmıştır.
90
Bu rakamlar ile Türkiye AB’nin beşinci büyük partneridir. Türkiye’deki nitelikli iş
gücü, inovasyona verilen önem, AB’ye coğrafi yakınlığı, dış ticaret hukukunda ya-
şanan uyum, AB ile olan ilişkileri kuvvetlendirmektedir. AB ile son yıllarda yaşa-
nan siyasal anlaşmazlıklar ekonomik ilişkilere yansımamıştır. Türkiye’nin ekono-
mik potansiyeli ve nüfusu, Avrupa açısından iyi bir pazar olduğunu göstermekte-
dir.
Keohane ve Nye’nin ortaya koyduğu “Karşılıklı Bağımlılık Teorisi” ulusların
özellikle ekonomik faktörler ve çok uluslu şirketlerin lokomotifinde birbirine bağlı
oldukları ortaya koyar11. 2017 yılı ikinci çeyreğinde Çin’in döviz varlığı 3 trilyon
dolar idi. Bu yüksek meblağ, aynı zamanda ABD’ye bağlı olduğunu, dolarda mey-
dana gelecek ani değer kayıplarının, Çin’e maliyetinin yüksek olacağını göstermek-
tedir. Keza bu ülke dünyada en fazla doğrudan yabancı yatırım alan ülkedir. Çin’de
meydana gelecek olan ekonomik sorunların buraya yatırım yapan firmaları da
olumsuz etkileyeceği anlamına gelir.
Benzer durum Türkiye-AB ilişkileri içinde geçerlidir. Örneğin, Türkiye’ye
yapılan doğrudan yabancı yatırımların %60’ı Avrupa’dan gelmektedir. Avrupa’dan
Türkiye’ye yönelik ciddi bir ithalat bilançosunun da varlığı, Türkiye ekonomisinin
düşük performans sergilemesi, AB ülkelerinin ticaret rakamlarını da olumsuz etki-
leyecektir. Burada AB’deki siyasetçiler ile şirketler arasında Türkiye’ye bakış tar-
zında farklılıklar veya çatışmalar yaşanabilir. Karşılıklı bağımlılık teorisinin ulus-
ları bir birine bağlayan, yasal bir zemini olmayan, ciddi bir teori olarak, küresel
dünyayı anlamada yol gösterici rolü vardır.

1.5. Diğer Faktörler

Türkiye jeopolitiğini etkileyen bir başka faktör ise, güç merkezi olan ülkeler,
devletlerin meydana getirdiği örgütler ile olan ilişkilerdir. Güç merkezi olan ülke-
ler dünyanın nabzını tutmakta ve kendi çıkarları çerçevesinde küresel sisteme
ayar vermeye çalışmaktadırlar. Bir ülkenin güç merkezi olması birçok faktörle
ilgili olabilir. Nüfus, Ekonomik güç, teknoloji, üstün silahlar, büyük ordu güç mer-
kezi oluşturmada etkili bazı faktörlerdir. Bu faktörlere göre dünyadaki güç mer-
kezleri diğerinden daha etkili ya da düşük düzeyde etkili olabilir. Bu bağlamda
ABD dünyanın en etkili güç merkezi durumunda görünmektedir. Rusya, Çin, Al-
manya, İngiltere ve Fransa, Hindistan bu gruba giren fakat daha düşük etki potan-
siyeline sahip(kendi aralarındaki güç potansiyelleri de farklılaşır) bölgesel güç
merkezi ülkelerdir. Türkiye, İran gibi ülkeler ise yerel güç merkezi olarak tanımla-
nabilirler. Türkiye bu güç merkezleri arasında ABD ve Rusya’nın mücadele alanın-
da yer almaktadır. Bunlara göre daha zayıf durumda olan İngiltere, Almanya ve
Fransa da bölgede etkilidir. ABD-Türkiye ilişkileri 1950’lerden itibaren gittikçe

11 Muharrem Gürkaynak; Serhat Yalçıner, “Uluslararası Politikada Karşılıklı Bağımlılık ve Küresel-

leşme Üzerine Bir İnceleme”, Uluslararası İlişkiler, Cilt 6, Sayı 23, 2009, s.74
91
artan bir şekilde kuvvetlenmiş ve Türkiye ABD’nin önemli bir stratejik ortağına
dönüşmüştür. Ancak bu ilişki tek taraflı bir aşka dayanıyordu. Son yıllarda Türkiye
yakın havzasında kendi hamlelerini yapmak isteyince, çıkar çatışması yaşanmıştır.
Uzun süredir ABD ile var olan dış politik uyuşmazlık daha net bir şekilde görül-
müştür. Bu meyanda ABD bilhassa Ortadoğu’da kendisine yeni partnerler bulmuş-
tur. Ortadoğu’da tarihi rollerini sürdürmek isteyen İngiltere ve Fransa ile ilişkiler
Sovyetler döneminde ortak savunma anlayışı ile iyi durumdaydı. Ancak Soğuk
Savaş sonrası bu ilişki de tedricen bozuldu. Türkiye’nin Avrupa Birliğine katılma
arzusu bu ülkeler tarafından koz olarak kullanılıp, demokrasi, insan hakları gibi
kavramların korumasında Türkiyedeki bölücü hareketler desteklendi. Keza, Al-
manya benzer şekilde bölücü hareketleri destekledi, sivil toplum örgütlerini kulla-
narak Türkiye’yi kontrol etmeye çalıştı.
Kuruluş amaçları farklı ve iyi niyetleri beyan etse bile devletlerin kurduğu
örgütler ve bu örgütlerin alt kolları, kurucu durumdaki güç merkezlerinin çıkarla-
rını ve eylemlerini meşrulaştırmak, hukukileştirmek, ortak eylemlere girişmek
amacı taşır. Bu örgütler ülkelerin sosyal, ekonomik, siyasal, eğitim, kültürel ve
askeri hareketliliklerini kontrol etmeye çalışmakta ve belirli bir hukuki standart
içinde davranmaya zorlamaktadır. Hukuki ve diğer normlar genellikle güç merkez-
leri tarafından oluşturulur, onların çıkarlarına hizmet eder. Örneğin, Birleşmiş
Milletler Güvenlik konseyinin daimi beş üyesi veto hakkına sahiptir. Dünyanın
bütün ülkeleri bir araya gelse de BM’den onların istemediği bir kararı çıkaramaz.
Türkiye; Birleşmiş Milletler, NATO, AGİT (Avrupa Güvenlik İşbirliği Teşkilatı), EİT
(Ekonomik İşbirliği Örgütü), G-20 (Ekonomisi Gelişmiş ve Gelişmekte Olan 20
Ülke), OECD (Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü), KEİ (Karadeniz Ekonomik
İşbirliği Örgütü), D-8(Gelişmekte Olan 8 İslam Ülkesi), İKÖ (İslam Konferansı Ör-
gütü), Avrupa Konseyi gibi yapılara üye durumdadır. Ayrıca Türkiye, 1959’da üye-
lik başvurusu yaptığı Avrupa Topluluğu ile ilişkileri 1999 Helsinki zirvesi ile AB
üyesi adaylığına dönüşmüştür. Türkiye’nin müzakere süreci devam etmektedir.
Türkiye, Avrasyacılık görüşünün eylemselliğini temsil eden Şanghay İşbirliği Örgü-
tü ile diyalog ortağı, 2017 yılı itibariyle Enerji Kulübü dönem başkanıdır.

2. JEOPOLİTİK TEORİLER VE TÜRKİYE

2.1. Kara Hâkimiyet Teorisi
Jeopolitik teori veya senaryolar zaman içinde değişmekte, yenilenmekte ve-
ya yeni teoriler listesi, devletlerin bir birlerine yaklaşımını etkilemektedir. Halford
Mackinder Kara Hâkimiyet Teorisini; 20. yüzyılın başlarında, sömürgecilik faali-
yetlerin devam ettiği, imparatorluk ve cumhuriyetlerin iç içe olduğu, ülkelerin
topraklarını genişletme hevesinin sürdüğü bir dönemde, ortaya koymuştur.
Mackinder ulusların güçlü olması gerektiğini savunur. Bunun için doğal ve
beşeri zenginliği olan ülkelerin ele geçirilmesi gerektiğini, bu istikamette güçlü
92
devletlerin iş birliği yapmasını gerektiğini 1904 ve 1919 yıllarındaki çalışmaları ile
sunmuştur. Kara gücünün önemi koruduğu o yıllarda, teori üç kısımdan oluşmak-
tadır. İlk kısımda Rusya’nın ortasından Sibirya’ya kadar uzanan, zengin kömür
madeni, ormanlık alan, akarsulardan oluşan kalpgah olarak adlandırılan alana
sahip olan ülkenin dünyayı yöneteceği iddiası bulunmaktadır. İkinci bölüm, iç ku-
şak veya iç hilal olarak belirtilen, Benelüks ülkelerinden başlayıp, Balkanlar, Or-
tadoğu, Afganistan, Pakistan hattından, Çin ve Kore yarım adasına giden bir hattır.
Bu kuşak teorinin can alıcı bölgesidir. İç kuşağı kontrol eden Kalpgah’ı alma yetisi-
ne sahiptir. Bu kuşak, 2. Dünya savaşında Hitlerin stratejisindeki temel hedefler-
den birisidir ve günümüzde de savaş ve uluslararası hamlelerin yoğun olarak ya-
şandığı bölgedir. Dış Kuşak ise ABD’nin kuzey batısından başlayıp, Güney Ameri-
ka’nın orta kısmından, Güney Afrika’dan Okyanusya’ya kadar uzanmaktadır. Bu
kuşak İç kuşaktaki hedeflerin alınması veya kontrol edilmesinde destek niteliği
taşır. Ki ABD’nin ikinci Dünya Savaşına girmesi ile Avrupa Devletleri rahatlamış,
askeri sorumluluğu büyük ölçüde eline alan ABD hem Almanya’nın hem de Japon-
ya’nın yenilmesinde etkili olmuştur.
Osmanlı Devleti bu dönemde İç kuşak içinde büyük bir alanı kaplıyordu.
Özellikle İngilizler, zengin petrol yataklarına sahip olan Osmanlı Devleti’nin yıkıl-
ma eğiliminde olduğunu tespit etmiş, askeri ve siyasal gücünü Osmanlı Devleti
aleyhine kullanmıştır. Osmanlı Devleti, 20. yüzyılın başından itibaren müttefik
olarak Almanya’yı tercih etmişti. II. Abdülhamit döneminde dengeli bir dış politika
izlenmiş, toprak bütünlüğü esas alınmıştı. Fakat İngiltere’nin emperyalist tutkula-
rı, biraz daha masum görülen ve 1871’de Millî birliğini sağlayan Almanya’ya doğru
itmiştir. İttihat ve Terakki uzun süre İngilizlerin yanında olunması gerektiğini sa-
vunmuş fakat İngilizlerin Osmanlı Devleti’ni yok etme planlarını fark edip, Alman-
lar ile işbirliği yapmıştır.
Kara hâkimiyet teorisi ve buna paralel hareket eden sömürgeci devletler,
nihayetinde Osmanlı Devleti’ni parçalamışlardır. Bu teori, Hitler’in danışmanı Karl
Haushofer’i çok etkilemiş, Almanya tarafından ikinci dünya savaşında uygulanma-
ya çalışılmış, İç kuşağı ele geçirme ve Moskova üzerinde Orta Rusya’ya gitme ça-
lışmaları hüsran ile sonuçlanmıştır.

2.2. Deniz Hâkimiyet Teorisi

Alfred Mahan tarafından 20. yüzyılın hemen başında ortaya konulan bu teo-
ri, ABD stratejilerini günümüze kadar etkilemiştir. Deniz Hâkimiyet Teorisi kısaca
“Denizlere hâkim olan, Dünyaya hâkim olur” iddiasındadır.
ABD günümüzde nerdeyse bütün stratejik denizlerde uçak gemisi bulun-
durmaktadır. Dünyanın en büyük deniz gücüne sahip bu ülkenin toplam 415 gemi-
sinin 19 tanesi uçak gemisidir. ABD deniz piyadeleri, ABD çıkarlarını korumak,
hamlelerini gerçekleştirmek amacıyla dünyanın her tarafındadır.

93
 Dünyadaki stratejik adalar ve boğazlar çoğunlukla ABD veya İngiliz deneti-
minde bulunur. Arjantin’in güneydoğusunda yer alan Falkland adaları, Kıbrıs, Sri
Lanka, Madagaskar adasından İngilizler sorumludur. Çin’in güneyinde Tayvan,
doğuda Japonya ise ABD’nin önemli ortaklarıdır ve Amerikan askeri güçlerini ba-
rındırır. Böylece her ada neredeyse bir kıtanın kontrolünde İngiltere ve ABD’ye
katkı sağlamaktadır.
Boğazlar ve kanallarda benzer bir paylaşımı aksettirir. Örneğin, Süveyş Ka-
nalı, Cebelitarık ve Malakka boğazları İngiltere denetimindedir. Panama Kanalı ise
ABD’nin kontrol alanında yer almaktadır.
Üç tarafı denizlerle çevrili Türkiye, İstanbul ve Çanakkale Boğazları ile Asya
Avrupa geçişi ve Karadeniz’e komşu olan ülkelerin Akdeniz’e geçişini kontrol et-
mektedir.
Atatürk döneminde 1 Temmuz 1926 tarihinde kabotaj ilanı ile Türk denizci-
liğinin temeli atılmıştır. Bu dönemde Montrö Sözleşmesi ile Boğazların uluslarara-
sı hukuktaki yeri belirlenmiştir.

2.3. Medeniyetler Çatışması Teorisi

Soğuk Savaş döneminde Amerika Birleşik Devletleri ve Avrupalı müttefikleri
ile Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği ve müttefikleri arasında iki kutuplu bir
çekişmeye sahne olan dünyada, her bir kutup öteki için bir nevi karşıt güç ve den-
ge unsuru oluşturmaktaydı. Ancak Berlin Duvarı’nın yıkılması, sosyalizmin çökme-
si ve liberalizmin zaferini ilan etmesiyle birlikte, ulus devletler önemli oranda kü-
reselleşmenin baskılarına boyun eğmek zorunda kaldı. Sınırlar, ticaret ve finans
hareketleri açısından sınırlayıcı olma durumlarını yitirirken, yeni neo-liberal eko-
nomik düzende, ABD’nin ticaret üzerindeki etkisi çok daha fazla hissedilmeye baş-
landı. ABD ve Avrupa ülkelerinin bu düzeni sürdürebilmesi için Brzezinski’nin
deyimiyle; mevcut düzen kendisini koruyucu küresel bir siyasî ve askeri güce ihti-
yaç duymaktaydı. İşte bu yüzden yıkılan komünizmin yerine yeni bir düşman ge-
rekliydi. Böylece bazı Amerikalı düşünce kuruluşları ve medya organları yeni bir
düşman arayışına girerken, İslam ve Müslümanları, yıkılan komünist bloğun yeri-
ne, Batı uygarlığına karşı düşman olarak işaret eden fikirler üretmeye başladı. Bu
görüşlerin en çok tartışılanı ise Batı ile İslam uygarlıklarını karşı karşıya getiren
Amerikalı siyaset bilimci Samuel Huntington’ın “Medeniyetler Çatışması” tezi ol-
muştur12.
Bu tez, hem Türk dış politikasını son 30 yıldır meşgul etmekte hem de iç si-
yasal akışında önemli rol oynamaktadır. Huntington tezinde, medeniyetlerin bir
biri ile çatışacağını iddia etmektedir. Ancak, kitabında dünyada Latin, Konfüçyüs,

12 Murat Aktaş, “Avrupa’da Yükselen İslamofobi ve Medeniyetler Çatışması Tezi”, Ankara Avru-
pa Çalışmaları Dergisi, Cilt:13, Sayı:1, 2014, s.32.
94
Slav, Batı, Afrika ve İslam gibi medeniyet bölgelerine göre genel ayrım yapmasına
rağmen, daha çok İslam üzerinde durmuş ve İslam’ın dünyaya nasıl sorun oluştu-
racağını, hangi çatışma bölge ve biçimlerinin olabileceğini vurgulamıştır13.
Genelde etnik ve dini çatışmayı ön plana çıkartan Huntington’u haklı çıkarır
şekilde! Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra çorap söküğü gibi, Saddam Hü-
seyin Kuveyt’e girerek (2 Agustos 1990), Irak’ın hali hazırdaki kötü durumunu
hazırlamıştır. Daha sonra Azerbaycan’ın Dağlık Karabağ bölgesini, Ermenistan
işgal etmiştir (8 Mayıs 1992). Balkanlarda dünya tarihinin en önemli soy kırımla-
rından birisi 1 Mart 1992’de başlayıp, 14 Aralık 1995 yılına kadar sürmüş, Sırpla-
rın Bosna nüfusunu katletme süreci yaşanmıştır. 11 Eylül’de ABD’de ikiz kuleler ve
Pentagon’un vurulmasıyla, dünya Müslümanları üzerinde sürek avı başlamış, Af-
ganistan darmadağın edilmiş, 17 Aralık 2010 yılında Tunus’ta Arap Baharı ile baş-
layan, halkın yönetimde demokratik değişim talebi, Mısır, Libya, Yemen ve Suri-
ye’ye sıçramıştır. Libya’da Muammer Kaddafi dönemi sona ermiş, ancak ülke etnik
ve siyasal parçalara ayrılmıştır. Keza Yemen Şii ve Sünni gruplar tarafından ikiye
bölünerek, hastalık ve iç savaştan binlerce Müslüman ölmüştür.15 Mart 2011 tari-
hinde Arap Baharı en şiddetli biçimde Suriye’ye sıçramış, binlerce kişinin öldüğü,
milyonlarca kişinin göç ettiği kaotik bir hal almıştır. Rusya, İran, Türkiye ve ABD
sahada aktif oyuncu olarak yer almakla birlikte, sorunun nasıl çözüleceği tam ola-
rak bilinmemektedir.
Irak ve Suriye’de bu tablo içinde, her iki bölgenin kuzeyinde yer alan Kürt
nüfus, ABD tarafından DEAŞ’la mücadele adı altında kullanılmaktadır. Amerika için
çarpışmanın/ ya da ABD’nin emirlerini yerine getirmenin ödülü bağımsız Kürdis-
tan olarak belirlenmiş görünmektedir. DEAŞ’tan boşalan alanlar hızla/kolayca
Kürt milisler ve PKK’lı teröristlerce ele geçirilmekte ve tapu, nüfus kayıtları yok
edilmektedir. Kerkük böyle bir oldubittiyle Barzani kuvvetlerince ele geçirilmiş,
tapu ve nüfus kayıtları yok edilmiş, şehre Kürt göçmenler yerleştirilerek demogra-
fik yapı manipüle edilmiştir14. ABD, hem Suriye ve hem de Irak’ta mezhep çekiş-
meleri yanına güçlü bir etnik çapa koyarak, bölgenin en az 50 yıllık sorun dağarcı-
ğını oluşturmakla meşguldür.
Huntington’un bu teorisi yakın dönemde Türk dış politikasının seyrinde
güçlü bir değişim yaşanmasına da yol açmaktadır. Türkiye 1990 yılında ipi kopan
Irak iç huzurunun olumsuz yansımalarını derinden hissetmiş, benzer olayların
Suriye’de yaşanması, oradaki düzensizliğin Türkiye’ye ekonomik sorun, askeri

13 Samuel P. Huntington, Medeniyetler Çatışması ve Dünya Düzeninin Yeniden Kurulması (Çev.

Mehmet Turan-Cem Soydemir), Okuyan Us Yayın, 2002, İstanbul, s.310
14 Serkan Kekevi, “Kerkük Barzani’nin Eline Geçti Sıra Musulda mı?, 21 Yüzyıl Türkiye Enstitü-
sü, (20.09.2017, çevrimiçi), http://www.21yyte.org/tr/arastirma/irak/2014/06/13/7650/kerkuk-
barzaninin-eline-gecti-sira-musulda-mi
95
müdahale ve terör olarak geri dönmesi sonucu, ortaya çıkan sorunları büyüten ve
destekleyen ülkelere karşı yeni yaklaşımlar geliştirmeye çalışmaktadır.
Bu çerçevede, sorunun kaynağı olduğunu düşündüğü, ABD ve Avrupa Birli-
ğine karşı, Rusya, Çin ve Hindistan eksenine kayma süreci içine girmiştir. İlk önce
Suriye sorunun çözümü için, iç çatışmaların başladığı dönemde Batı ülkeleri ya-
nında olan Türkiye, son yıllarda yönünü İran ve Rusya’ya çevirdi. Önce çatışmasız-
lık konusunda anlaşan devletler, sonra DEAŞ sorunun çözümü için beklemeye
başladılar. Türkiye’nin Şanghay İşbirliği Örgütü’ne olan ilgisi arttı, Güney Doğu
Asya Ülkeler Birliği’nin (ASEAN) sektörel diyalog ortağı olması, bu eksende mil-
yarlarca dolarlık bir pazarın içinde yer alması, gelecek açısından önemli bir adım-
dır. Bu süreçte Avrupa Birliğinin, Avrupa Birliği Müktesebatı dışında Türkiye siya-
setine müdahale etmesi, Avrupa Birliğinin, 2005 yılında kesin katılım süreci an-
laşmasını geciktirmesi yanı sıra PKK, FETÖ ve DHKP-C terör örgütüne bazı Avrupa
Birliği üyelerinin destek vermesi, AB’ye olan güveni sarsmıştır.
ABD ise hem Irak müdahalesi sonrası ortaya çıkan kargaşa, hem Suriye’de
Türkiyei düşürdüğü durum, hem de PKK, PYD gibi terör örgütlerini maddi ve ma-
nevi açıdan desteklemesi gibi ABD siyasal manevraları Türkiye açışından ciddi
şüphe oluşturmaktadır. Medeniyetler çatışması teorisi, Dünya siyasetini oldukça
derinden etkilemiş ve ülkelerin yeni dış siyaset manevraları oluşturmasına yol
açmıştır. Eğer ABD ve batı ülkeleri bu tarz hareketlere devam ederse, yeni bir Do-
ğu Bloku oluşması ve yeniden iki kutuplu bir dünya sistemi oluşma ihtimali mev-
cuttur.

2.4. Büyük Satranç Tahtası Teorisi

Zbigniew Brzezınski’nin ortaya koyduğu bu teori, SSCB sonrası ABD’nin Av-
rupa-Asya (Avrasya) politikaları için öngörü içermektedir. Avrasya’yı bir satranç
tahtası gibi düşünen Brzezinski, ABD’yi hegemon güç olarak tanımlar. Fransa, Al-
manya, Rusya, Çin ve Hindistan Avrasya’da jeostratejik oyuncudur. Siyasal haritayı
bu ülkeler düzenleyecektir. Bu ülkelere ikinci planda Türkiye ve İran’ı da ekler.
Brzezinski’ye göre soğuk savaş ABD.’nin zaferiyle sonuçlanmıştır. Bu zaferin
ödülü Avrasya’dır. Ancak, bu ödül altın tepsi üzerinde ABD’ne ikram edilmeyecek-
tir. Avrasya büyük bir satranç tahtasıdır ve en önemli oyuncu ABD’dir. Karşısında
jeostratejik hamle yapabilme yetisine sahip oyuncular bulunmaktadır. Bu oyuncu-
lar Fransa, Almanya, Rusya, Çin ve Hindistan’dır. Bunlar Amerika’nın çıkarlarını
etkileyecek derecede sınırları ötesinde güç uygulama ya da etkide bulunma yete-
neğine ve ulusal iradesine sahip devletlerdir. Ukrayna, Azerbaycan, G. Kore, Türki-
ye ve İran kritik olarak önemli jeopolitik eksendirler. Türkiye ve İran bir ölçüde,

96
sınırlı kapasitede jeostratejik oyunculardır. A.B.D. doğru hamleler yapmazsa, Av-
rasya’daki avantajını diğer oyunculara kaptırabilir15.
Çin, Doğu Asya’nın siyasal, ekonomik ve askeri açıdan çapası pozisyonunda-
dır. Çevresindeki ülkeler Çin’in uygulayacağı politikalara göre, kendi konumlarını
belirlemelidir. ABD açısından ise Çin, önce demokratik kalitesini yükseltmeli ve
sonra Avrasya’daki uluslararası davranışlarda ABD lehine hareket etmelidir. Teo-
rinin öngörüsü, bu perspektifte şimdilik başarısız görülmektedir. Çünkü Ekonomik
açıdan Çin, bırakın bölgeyi, dünyayı malları ile istila etmiştir. Aynı zamanda Çin-
ABD ekonomik ilişkisinde Çin lehine gidişat hâkimdir.
Avrupa Birliği’nin, ABD politikalarına hizmet edecek şekilde, birleşik ve güç-
lü pozisyonu korunması gerektiği vurgulanmıştır. Görülüyor ki bu çıkarım da işler-
liğini yitirme eğilimindedir. İngiltere’nin Bretix ile AB’den çıkmasının referandum
ile kabul edilmesi sonucu, AB önemli bir üyesini kaybetmiştir. İngiltere politikala-
rında artık nispeten bağımsız ve ABD eksenli politik, askeri ve ekonomik davranış-
larının kuvvetleneceği söylenebilir.
Teori Rusya’nın SSCB’nin dağılmasından sonra, Bağımsız Devletler Toplulu-
ğu olarak, gücünü kaybettiğini ve eski gücüne kavuşamayacağını söyler. Tespit
kısmen doğrudur. Çünkü Sovyetlerin yörüngesinde hareket eden, Romanya, Maca-
ristan, Polonya gibi devletler, AB üyesi olmuş, NATO güvencesi içindedir. Türk
Cumhuriyetler kısmen ekonomik ve sosyal bocalama yaşasa da kısa sürede topar-
lanmışlardır. Bu süreçte, ABD, Türk cumhuriyetlere, sızmaya çalışsa da başarılı
olamamıştır. Bu ülkeler tabii ki uluslararası anlamda ABD ile ilişkilerini sürdürse
de, Rusya ile hareket etmektedirler. Ayrıca Türkiye bu devletler ile ilişkilerini kuv-
vetlendirmiş, Rusya’dan sonra ikinci önemli ülke haline gelmiştir. Türk dış politi-
kasının en değerli unsurlarından birisi olmuşlardır. Bunun yanı sıra Türk cumhu-
riyetlerde Çin’in ekonomik etkisi görülmektedir. İran Şiilik eksenli, başta Tacikis-
tan olmak üzere, diğer ülkeler ile ilişkilerini kuvvetlendirmiştir.
Brzezinski’nin de belirttiği gibi Avrasya dünya enerjisinin dörtte üçüne sa-
hiptir. Bu enerjinin Avrupa’ya taşınmasında Türkiye merkezi konumdadır. Ancak
Rusya’nın doğalgazı Avrupa’ya ulaştırmada Türkiye’yi bypass eden projelerinin de
yürürlükte olduğu bilinmektedir16. Türkiye’ye Rusya’dan iki boru hattı ile doğalgaz
gelmektedir. İlki Mavi akım diğeri de Batı boru hattıdır. Azerbaycan’dan bir başka
boru hattı bulunur. Bu hat İran’dan gelen Doğu Boru hattı ile birleşir. Ayrıca
Irak’tan gelen petrol boru hattı da bulunmaktadır. Gelen doğal gaz ve petrolün bir
kısmını Türkiye kullanır, geri kalanı da diğer ülkelere gönderilir.

15 Zbigniev Brzezinski, Büyük Satranç Tahtası, (Çev.Yelda Türedi), İnkılap Kitapevi, İstanbul,
2005, s.65.
16 İlhan Oğuz Akdemir; “Veysel Kuşçu, Küresel Enerji Eksenleri ve Türkiye’nin Coğrafi Konumu”,
Marmara Coğrafya Dergisi, Sayı: 26, Temmuz, 2012, s. 82–107.
97
Harita 2. Bölge ülkelerinden Türkiye’ye ulaşan boru hatları
Kaynak: http://www.voxeurop.eu/en/content/article/106641-all-pipelines-lead-
ankara
Bunun yanı sıra İsrail yeni keşfedilen doğal gazı Türkiye üzerinden Avru-
pa’ya göndermeyi planlamaktadır. Bu boru hattı İsrail’den Avrupa’ya uzanacak
ikinci boru hattı durumundadır17.
Bu teori çerçevesinde Türkiye’nin durumunu yorumlamamız gerekirse,
Türkiye’nin bölgede Jeostratejik oyuncu olma potansiyelini kullanmaya çalıştığını
rahatlıkla söyleyebiliriz. Ancak, devrin başbakanı ve günümüzün cumhurbaşkanı
Recep Tayyip Erdoğan’ın İsrail Cumhurbaşkanına karşı One Minute çıkışı, YTB
(Yurtdışı Türkler ve Akraba Topluluklar Başkanlığı) vasıtasıyla İslam Dünyasında,
Afrika, İç Asya ve Balkanlarda halkın sempatisini kazanacak çeşitli etkinlikler vb.
girişimlerle Türkiyein güven ve sempati kazandığı, jeostratejik hareket alanının
genişlediği, ticari kapasitenin arttığı görülmektedir. Ancak gerek ABD ve Avrupa,
gerekse Rusya ve İran bu durumun farkına çok kolay varmış, Türkiye’nin etkinli-
ğini kısıtlayacak hamleler yapmışlardır. ABD Mısır’da askeri darbeyi destekleyerek
Türkiye’nin en önemli ortaklarından birini tasfiye etmiş, aynı zamanda bir rakibe
dönüştürmüştür. Uçak düşürülmesi olayını kullanarak Rusya Türkiye’nin Suri-
ye’deki etkinliğini engellemiş, böylece bizim tarafımızdan kontrol edilen gruplar
elden çıkmış, Suriye Türkmenleri sahipsiz, yersiz, yurtsuz kalmıştır. Yine bu boş-
lukta ABD, PYD’yi adeta yardıma boğmuş düzenli bir orduya dönüştürmüş, geriye
sadece bağımsızlık ilanı kalmıştır. Irak’ta Türkiye, tarihi mirasımız/emanetimiz
Kerkük ve Musul’a sahip çıkamamaktadır. Bu satırlar yazıldığı sırada Barzani’nin
bağımsız Kürdistan referandumundan vazgeçmesi için iknaya çalışılıyordu.

17 “İsrail Enerji Bakanı, Türkiye’ye Uzanacak Doğalgaz Boru Hattı İnşası için Tarih Verdi”, Sput-
nik Türkiye, (20.09.2017, çevrimiçi), https://tr.sputniknews.com/ekonomi/201707121029248853-
israil-turkiye-dogalgaz-boru-hatti/
98
 2.5. Tarihin Sonu ve Son İnsan Teorisi
Fukuyama’nın liberalizmin soğuk savaş sonrası zaferinin tarihin sonu oldu-
ğuna ilişkin ilanı ve bu ilana dayanak oluşturan tarih kuramı içsel gerilimleri ve
ontolojik karakteri üzerinden ele alınmıştır. Fukuyama’nın tarihin sonu tezi, libe-
ralizmin Marksizme karşı elde ettiği tarihsel zaferi kalıcı bir zafer olarak sunmak-
ta, böylece tarihsel olaylar sonrasında reel sosyalist rejimlerin mevcut olduğu ül-
kelerde gerekse batıda büyük bir güç kaybeden Marksizme öldürücü darbeler
vurarak düşman ideolojinin moralsiz temsilcilerinin teslim alınmasını hedeflemek-
tedir. Fukuyama’ya göre Sovyetlerin dağılmasından, Marksizmin çöküşünden,
sonra evrensellik iddiasına sahip tek bir model kalmıştır; liberal demokrasi, bire-
yin özgürlüğü ve halk egemenliği doktrini18. Aynı zamanda dünyanın geri kalan
bölümünün sermayenin sosyal evrenine eklemlenmesini içeren yeni dünya düzeni,
küreselleşme gibi emperyal projelerin entelektüel temellerinin ve moral altyapısı-
nın oluşturulmasına yönelik bir işleve sahiptir. Bu yanıyla Fukuyama’nın tezi, tarih
kuramlarının egemenler için araçsallığının önemli bir örneğini oluşturmakta, kapi-
talist gerçekliği çarpıtıp küresel saldırganlığa verdiği destekle önemli bir ideolojik
işlev taşımaktadır19.
Fukuyama’nın belirttiği küresel ekonomik sistemin temelini oluşturan libe-
ralizmin önemli aktörlerinden birisi de Türkiye’dir. Türkiye, ekonomik sistemi,
demokratik, laik devlet modeli ile Orta Asya Türk Cumhuriyetleri ve Ortadoğu’da
örnek bir modeldir. Tez, önemli ölçüde Marksizm eleştirisi yapsa da, İslam coğraf-
yasının liberalizm açısından tehdit teşkil ettiğini de sıklıkla vurgular.
Teori, dünyanın tekil ekonomik yapısı, küresel iletişim ağı, doğrudan yaban-
cı yatırımlar, borsaların özgür ve özerk pozisyonu ile milyonlarca kişinin, ülkeleri
aşan ekonomik bir devleti bulunduğunu iddia etmektedir. Bu anlamda sınırlar
buharlaştığını, para ve yatırım oyuncularının egemen olduğu, siyasal aktörlerin
sadece kanun koyucu, vergi alan ve güvenliği sağlayan bir mertebeye indiğini de
belirtmektedir. Bütün devletler liberal ekonomiye ayak uyduran, hızlı, yenilenebi-
lir ve takibi güçlü olan kurumsal yapılanma sağlamalıdır.
Bu teori şunu açıkça ortaya koymaktadır ki, liberal ekonomi çok uzun süre
devam edecektir, bu ekonominin kuralları içinde, ülke ekonomilerinin güçlenmesi
birbirleri ile iyi ilişkiler kurmalarına bağlıdır.

2.6. Yeni Avrasyacılık

Bilindiği gibi Avrasya kavramı, Asya ve Avrupa kıtalarının bütününü ifade
etmek için ortaya atılmış ve kabul görmüş coğrafi bir kavramdır. İlerleyen dönem-

18 Francis Fukuyama, Tarihin Sonu ve Son İnsan, (Çev. Zülfü Dicleli), Gün Yayıncılık,1999,
İstanbul, s.57.
19 Bkz: Bülent Turan, “Fukayama’nın Tarihin Sonu Tezi”, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi,
Yıl: 3, Sayı: 21, Aralık 2015, ss. 485–502.
99
lerde Avrasya doğu ve batının güç mücadelesi yaptığı bir jeopolitik alan olarak
önem kazanmıştır. Daha önce açıklanan jeopolitik teorilerde de Avrasya dünya
adasının kalbini barındırmakta, hegemonya savaşının büyük ödülünü, kısaca dün-
yanın en önemli hâkimiyet mücadele alanını oluşturmaktadır. Bugünkü Avrasya
terimi coğrafi olarak ifade edilenden farklı bir alanı ifade etmektedir. Jeopolitik
olarak bu terim Doğu Avrupa’nın bir kısmı ve Kafkasları kapsayacak şekilde Asya
topraklarını içermektedir20. Dünya nüfusunun %60’ı burada yaşamaktadır. Avras-
ya’ya hâkim olacak gücün dünyanın en önemli üç ekonomik bölgesinden ikisini
kontrol edeceği düşünülmektedir21.
Avrasyacılık hareketinin temelleri 1917 devriminden sonra batıya göç eden
bir kısım Rus entelektüel tarafından atılmıştır.22. Bu ilk Avrasyacılar ulus devlet
fikrine karşı çıkmakta, Avrasya’da tarihten gelen ortak kültürün birleştiri-
ci/bütünleştirici rolüne dikkat çekmekteydiler. Buna göre Avrasya kültür bölgesi-
nin temelinde Rus/Slav kültürü değil, daha genel ve kapsayıcı olan Avrasya kültü-
rü vardır23. Avrasya doğası ile birlikte orada yaşayan halkların bütünleştiği bam-
başka bir yaşam alanı olarak görülüyordu. Bu kültür bölgesi Slav, Türk, Moğol,
Tatar değil Avrasya olarak tanımlanmalıydı. Rusya kendinden önceki hâkim toplu-
lukların mirasıydı24. Ortak kültüre vurgu yapılmasına rağmen Avrasyacılıkta Rus
eksenli bir bakış açısı egemendi. Başka bir ifade ile Avrasya denilen yer Rusya idi.
Ancak, S.S.C.B döneminde resmi politika ile uyuşmadığı için Avrasyacılık uygula-
maya konulmadı. Ünlü Rus tarihçi Gumilev’in eserlerinde Avrasyacılık fikrini ya-
şattığı ve 1990’ların Avrasyacılarına aktardığı kabul edilmektedir25.
SSCB’nin 1991 yılında dağılmasıyla beraber, Avrasyacılık düşüncesi Yeni
Avrasyacılık olarak tekrar canlandı. Ancak Yeni Avrasyacılık düşüncesi-
nin(birbirinden farklılaşan fikirlerden oluşmakla beraber), Klasik Avrasyacılığın
ortak kültürel mirası önceleyen daha hümanist görüşlerini de öteleyerek, Rus çı-
karlarını ve jeopolitiğini öncelediğini söylemek yanlış olmayacaktır.
Yeni Avrasyacılar Sovyet sonrası dönemde oluşan jeopolitik ve jeoekonomik
boşluğun batı tarafından doldurulmaya çalışılmasını, A.B.D.’nin askeri ve teknolo-
jik vasıtalarla siyasî ve kültürel hegemonya oluşturmasını büyük bir tehdit olarak
görmektedir. Bu bağlamda Avrasya’nın kültürel, siyasî ve ekonomik alanda strate-

20 Adem Özder, “Avrasya Kavramı ve Önemi”, Avrasya İncelemeleri Dergisi(AVID), II/2 (2013),
ss.65-88
21 Salih Yılmaz, “Yeni Avrasyacılık ve Rusya”, Sosyal ve Beşeri Bilimler Araştırmaları Dergisi, ,
Sayı: 34, Bahar 2015, ss.111–120.
22 Bkz: Bürkan Serbest, Tarihsel Süreçte Rus Avrasyacılığı: Klasik Avrasyacılıktan Neo-
Avrasyacılığa, MANAS Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt:6, Sayı:3, 2017, ss.285–307.
23 Bkz: Muhittin Tolga Özsağlam, “Geçmişten Günümüze Avrasyacılık”, Kıbrıs Yazıları, Sayı: 3,
Yaz-Güz 2006, ss.114–122.
24 Vügar İmanov, “Avrasyacılık: Alternatif Bir Dünya Düzenine Doğru mu?”, Modernite ve Dünya
Düzen(ler)i, (ed.Mesut Özcan; Muzaffer Şenel), Klasik Yayınları, İstanbul, 2010, s.225.
25 A.e., s.228
100
jik olarak entegre olması gerektiğine vurgu yapmaktadırlar. Ayrıca, Rus ulusal
çıkarlarının korunmasının, uluslar arası sistemde Rusya’nın konumunun yeniden
tanımlanmasına, siyasal ve askeri gücünün geliştirilmesine bağlı olduğunu savun-
maktadırlar. Bu bağlamda jeopolitik unsurları ön plana çıkararak, jeopolitiğin si-
yasal güç ve büyük devlet olmak için gerekliliğine dikkat çekmekte ve Rusya’yı
Avrasya’nın kalbi olarak görmektedirler. Dolayısıyla Rusya’nın dış politikası bu
eksende şekillenmelidir26.
Özellikle Dugin’in Yeni-Avrasyacılık doktrini çerçevesindeki görüşleri Rusya
dış politikasında etkili olmuş görünmektedir. Aleksandr Dugin romantik Klasik
Avrasyacıların aksine, koyu bir Rus Millîyetçisi görünümü sunmaktadır ve Rus
yayılmacılığı savunucusudur. Dugin’nin görüşleri Rus yönetimi tarafından dikkate
alınmaktadır. Aleksandr Dugin Balkanlar’da Sırbistan-Bulgaristan-Yunanistan,
eksenli bir entegrasyon önererek Türkiye’yi sınırlandırmayı, Ukrayna’nın tasfiye-
sini(Kırım’ın ilhakı, Ukrayna doğusundaki Rus kökenlilerin isyan hareketleri bu
pencereden incelenmelidir), Rus jeopolitik mekanının en kırılgan noktası olan
Kafkasya’nın mutlaka kontrol altında tutulmasını (Rusya’nın Gürcistan’a askeri
müdahalesini ve Gürcistan içindeki otonom bölgelerin bağımsızlığını destekleme-
sini, Azerbaycan-Ermenistan arasındaki Karabağ savaşında ve işgalinde Ermenis-
tan yanlı politikalarını hatırlayalım) şiddetle önermektedir. Dugin’e göre Ermenis-
tan Türkiye için hem bir tampon vazifesi görmekte hem de Kürtlerle olan dilsel ve
ırksal bağı nedeniyle(?) Türkiye dâhilindeki jeopolitik sarsıntıları tahrik etme po-
tansiyeli taşımaktadır. Ermenistan, İran ile de etnik ve tarihi yakınlığı nedeniyle
önem taşımaktadır. Rusya’nın İran’a doğru genişlemesinde önemli bir halkadır. Bu
durum Moskova-Erivan-Tahran ekseninin kurulmasına zemin sağlamaktadır. Şiili-
ği, etnik akrabalığı ve tarihi bağları vurgulayarak Azebaycan’ı İran’a bağlamak
gerekmektedir. Bu durum da Moskova-Bakü-Tahran ekseninin kurulmasını sağla-
yacaktır. Dugin, Azerbaycan-Türkiye yakınlığı kurulmasının engellenmesine özel-
likle vurgu yapmaktadır27.
Rusya’nın son dönemdeki dış politikasında gerçekleşen gelişmeler Dugin’in
görüşlerinin Rus yönetimince kabul gördüğünü ve uygulandığını göstermektedir.
Türkiye ile konfedaratif bir birleşme arzulayan Ebulfez Elçibey’in Azerbaycan dev-
let başkanlığından düşürülmesi ve tecrit altında ölüme terk edilmesi, Karabağ
savaşında Müslüman Şii İran’ın Müslüman Şii Azerbaycan yerine Ermenistan’a
arka çıkması, Rusya’nın İran ekseni vasıtası ile Irak ve Suriye’de söz sahibi olması,
yeni üsler elde etmesi, Rusya’nın Kürt silahlı örgütlerini desteklemesi vb. birçok
gelişme bu bağlamda okunmalıdır.

26 Sadi Bilgiç, “Rus Jeopolitiği: Avrasyacı Yaklaşım ve Türkiye’ye Etkileri”, BİLGESAM Ana-
liz/Rusya, No:1317, 4 Mayıs 2016, s.3.
27 A.e., s.5
101
 Orta Asya Türk toplulukları ile ilişkilerde Türkiye’nin sınırlandırılması, Tür-
kiye’nin Türk toplukları ile entegrasyonunu sağlayacak her türlü enlemsel geniş-
lemesinin engellenmesi gerektiğini belirtmektedir. Bu bağlamda Rusya, diğer bir-
çok hedefinin yanı sıra, Türkiye’nin kuşatılmasını ve kontrolünü kolaylaştıracak
boylamsal yayılma stratejileri izlemelidir.
Dugin’in jeopolik görüşlerinin tamamını ayrıntılı bir şekilde buraya sığdır-
mak mümkün değildir. Ancak, Avrasya’ya bakışının Rus hegemonyasın sağlanması,
tahkim edilmesi açısından olduğu rahatlıkla söylenebilir. “Kendine özgü bir
millîyetçilik anlayışına sahip olan Dugin, Rusya’yı tarihin ekseni olarak değerlen-
dirmiş ve tüm uygarlıkların bu eksen etrafında döndüğünü söylemiştir”28. Dugin’e
göre “Rusya, ya büyük Avrasyacı kıtasal imparatorluk olacak, ya da hiç varolmaya-
caktır”29.
Daha önce de belirtildiği gibi Avrasyacılığı farklı açılardan kabul eden ve sa-
vunanlar da bulunmaktadır. Kazakistan Devlet Başkanı Nur Sultan Nazarbayev’de
Avrasyacılar arasında en başta gelenlerden birisidir. Tecrübeli devlet adamı Av-
rasyacılığı devletini yaşatabilmek için tek yol olarak görmüş, Kazakistan’da bu
akım devlet politikasına dönüşmüştür. Şüphesiz ki, Nazarbayev’in Avrasyacılığı
Dugin’in görüşlerinden farklıdır. Esasen Kazakistan’ın çok kültürlü nüfus yapısı,
Kazakların nüfus içindeki payının %50’den az, Rus nüfusun oranının Kazak nüfusa
yakın oluşu, kazak elitlerinin neredeyse tamamen asimile edilmiş olması, Rusya’ya
olan ekonomik, kültürel, askeri, ulaşımsal vb. bağımlılık Nazarbayev için fazla bir
seçenek bırakmamıştı30.
Sonuç olarak, Yeni Avrasyacılık yaklaşımı daha makul fikirleri dile getiren
taraftarlara da sahip olmakla beraber, son zamanlardaki en etkili kişi Aleksandr
Dugin olarak görünmektedir. Dugin ise Rus hegemonyasının nasıl oluşturulabile-
ceğine ve tahkim edileceğine kafa yoruyor gibidir.

28 Ali Hasanov, Jeopolitik (Çev. Azad Ağaoğlu, Fuad Şammedov), Babıâli Kültür Yayıncılığı,
İstanbul, 2012, s.171.
29 Aleksandr Dugin, Rus Jeopolitiği, Avrasyacı Yaklaşım (Çev. Vügar İmanov), Küre Yayınları,
2010, İstanbul, s.XVI.
30 Dinmukhammed Ametbek, Locating Turkey in Kazakhstan’s Eurasian Identity, Yayımlanmamış
Doktora Tezi, Ortadoğu Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2015, s.33.
102
 SONUÇ

Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşundan itibaren Atatürk’ün vizyonuyla oluş-

turduğu dış politika başarılı olarak değerlendirilmekte, 1950’li yıllarda bu politika-
dan sapmalar olduğu ancak 1960’lardan itibaren daha dengeli ve gerçekçi bir dış
politika izlendiği iddia edilmektedir. 1990’ların sonlarında daha din eksenli, gerçekçi
olmayan/ ya da İslam dünyasında karşılığı bulunmayan politikalar uygulandığı be-
lirtilmektedir. 2000’li yıllarda ise Türkiye’nin özellikle kendi bölgesinde daha etkili
olmaya çalıştığı ve bu konuda bazı başarılar elde edildiği, başarılı makro ve mikro
politika uygulamalarının gerçekleştiği de iddialar arasında yer almaktadır1.
Cumhuriyetin başından beri Türk dış politikasına yön veren temel ilkeler
özellikle Ortadoğu konusunda dikkat ve pragmatizm içeriyordu. Ankara özellikle
bölge sivil siyasetine karışırsa çok şey kaybedebilirdi2. Bu emperyalist bakış açısı
Türkiyein burnunun dibinde olanlara kayıtsız kalmasını emretmektedir. Şüphesiz
ki hiçbir ülke yanı başında olan şeylere böyle ilgisiz kalamaz/kalmamalıdır. Ancak,
jeopolitik potansiyelini doğru okumak, zamanlaması uygun ve doğru hamleler
yapmak, gerçeklikten uzaklaşmamak/romantik davranmamak elzemdir. Aksi tak-
dirde etrafınızda oyun kuranlar sizi de pastanın bir parçası yapmak isteyebilirler.
Türkiye’nin kendi bölgesinde daha etkili bir güç olma ve bu bağlamda daha
fazla millî çıkar elde etme çabası anlaşılabilir, haklı, aynı zamanda emperyalist
olmadığı (kazan kazan yaklaşımını benimsemesi nedeni ile) için daha insani bir
çaba olarak değerlendirilebilir. Ancak jeostratejik oyun kurma; birçok hazırlığı,
ekonomik, askeri, teknolojik, bilimsel vb. gücü; doğru zamanda doğru hamleleri,
muhtemel rakiplerinizin potansiyelini iyi analiz etmeyi gerektirmektedir. Bu bağ-
lamda, Türkiye’nin etkili güç olma arzusu, pek gerçekleşmiş görünmemektedir. Bu
durum Türkiye’nin dış politikadaki aceleciliğine bağlanmaktadır3.
2017 yılı itibariyle Türkiye’nin çevresindeki durum özetle a şöyledir: Türkiye
Gürcistan’da Rusya’nın hamleleri ile zayıflamıştır. Rusya’nın askeri müdahalesi so-
nucu Gürcistan kendi ülkesinin önemli kısmında kontrolü kalmamıştır. Azerbaycan
toprakları (Karabağ) Ermeni işgali altındadır. Azerbaycan, ABD-Avrupa bloku ile
Rusya arasında denge politikası uygulamaktadır. Azerbaycan için Türkiye, küstür-
memek için dikkatli davranılan bir hassas kardeş görünümündedir. ABD ve Batı
bloku tarafından onuru kırılan İran, tamamen Rusya-Çin eksenindedir. Şia doktrini
sayesinde İran, Irak ve Suriye’de oldukça etkili olmaktadır. Rusya-İran ekseni saye-
sinde Rusya ve İran Türkiyei güneyde de sınırlandırmıştır. Çok uzun süredir strate-

1 İlter Türkmen, Türkiye Cumhuriyeti’nin Ortadoğu Politikası, (20.09.2017, çevrimiçi),

http://www.bilgesam.org/Images/Dokumanlar/0-22-20140717111.pdf
2 Svante E. Cornell, “What Drives Turkish Foreign Policy? Changes in Turkey”, Middle East
Quarterly, Winter 2012, ss.13–24
3 A.e.,s.23
103
jik ortak olarak gördüğümüz ABD; Irak ve Suriye Kürt siyasî hareketlerini yeni ortak
olarak seçmiş görünmektedir. Bağımsız bir Kürdistan İsrail tarafından da açıkça
desteklenmektedir. Batıda Ege denizinde 18 adamız Yunan işgali altındadır4.
Avrupa Birliği üyesi Güney Kıbrıs Rum Yönetimi (vasıtasıyla Yunanistan),
İsrail ile anlaşmalar yaparak Doğu Akdeniz’de doğalgaz yatakları keşfetmiş ve
işletmeye başlamıştır. İsrail, GKRY, Yunanistan, İtalya bir anlaşma imzalayarak
Akdeniz’de döşenecek boru hattıyla Türkiye’yi enerji piyasasında(özellikle doğal-
gaz) devre dışı bırakma, ya da en azından rolünü azaltma, çabasındadırlar. Buna
göre İsrail Doğu Akdeniz’de bir petrol ve doğalgaz üssü olacaktır. İsrail’in eski
Musul-Hayfa petrol boru hattını canlandırmak/yeniden inşa etmek için arayışlar
içinde olduğu da bilinmektedir5. Irak ve Suriye’de olanları değerlendirirken bu
bilgiyi de dikkate almak gerekmektedir. Bu bağlamda Almanya ve Fransa gibi güç-
lü ülkeler yanı sıra tüm Avrupa Birliği ülkelerinin Türkiye’ye yönelik olumsuz ta-
vırları, yer yer iç işlerine müdahaleye varan yaklaşımlarını da iyi okumak gerekir.
Bor ve toryum gibi stratejik madenlerin zengin yataklarına sahip Türkiye’nin ener-
ji üssüne dönüşüp, bölgesel bir güç haline gelmesi Avrupa devletlerince engellen-
meye çalışılmaktadır6.

Harita 3. İsrail - Avrupa arasındaki doğal gaz boru hattı güzergahı

Kaynak: http://www.jpost.com/Business-and-Innovation/Energy-ministers-eye-
2025-for-completion-of-Israel-Europe-gas-pipeline-485953

4 Ali Kurumahmut, “Ege Sorunları Paneli”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü
Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 33–34, Mayıs-Kasım 2004, s. 182.
5 Ed Vuillamy, “Israel seeks pipeline for Iraqi Oil” TheGuardian, 20 April 2003, (20.09.2017, çev-
rimiçi), https://www.theguardian.com/world/2003/apr/20/israelandthepalestinians.oil
6 Nejat Tarakçı, Devlet Adamlığı Bilimi: Jeopolitik ve Jeostrateji, Çantay Kitabevi, 2003, İstan-
bul, s.149.
104
 Batı ile sorunlu ilişkiler neticesinde Türkiye Rusya ile yakınlaşmaktadır.
Uzun süredir. Türkiye’nin Şanghay İşbirliği Örgütü ile diyalogları, Rusya’dan S-400
füzeleri almaya çalışması ve ticarette (zaman zaman krizler olsa da) derinleşme
büyüme eğiliminde olması Türkiye’nin Orta Asya Türk devletleri ile ilişkilerinde
Rusya’yı dikkate alarak politika yapması bunun bir sonucu gibi görünmektedir.
Fakat unutulmamalıdır ki Büyük Petro’dan miras kalan Rus dış politikasının ilke-
leri yerli yerindedir7. Bütün olumsuzluklara rağmen, ABD ve Avrupa Birliği ile
ilişkiler de sürdürülmeye çalışılmaktadır. Fakat bu çaba istenilen sonuçları verdiği
meselesi net değildir.
Özetle, Türkiye’nin dış politikasında önemli sorunlar bulunmaktadır. Bu
bağlamda Türkiye’nin jeopolitik potansiyeli dış politikasında kullanabileceği bir
araçtır. Ancak, bu potansiyelin gerçekleştirilmesi içimn Türkiye’nin kırılganlık
yaratan bazı sorunları ivedilikle çözmesi gerektiği ortadadır. Örneğin toplumsal
bölünmüşlük giderilmelidir. Ayrıca teknolojik gelişmişliğin yakalanarak ekonomik
kalkınma sağlanmalıdır. Öte yandan Türk Dünyası ve İslam coğrafyasına yönelik
romantizmden uzak akılcı politikalar geliştirilmelidir. Hulasa, Atatürk’ün temel
çerçevesini çizdiği Türk dış politikası çağın gereklerine göre teçhiz edilmelidir.

7 Erol Mütercimler, 21. Yüzyıl ve Türkiye “Yüksek Strateji”, Erciyaş Yayınları, 1997, İstanbul,
s.278
105
KAYNAKÇA

AKDEMİR, İlhan Oğuz; KUŞÇİ, Veysel, “Küresel Enerji Eksenleri ve Türkiye’nin

Coğrafi Konumu”, Marmara Coğrafya Dergisi, sayı: 26, Temmuz - 2012, ss.
82-107.
AKTAŞ, Murat: “Avrupa’da Yükselen İslamofobi ve Medeniyetler Çatışması Tezi”,
Ankara Avrupa Çalışmaları Dergisi, Cilt:13, Sayı:1, Ankara, 2014
AMETBEK, Dinmukhammed, Locating Turkey in Kazakhstan’s Eurasian Identity,
Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ortadoğu Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Ankara, 2015.
ARIBAŞ, Kenan, Küresel Çağda Siyasî Coğrafya, Çizgi Yayınları, Konya, 2007.
BİLGİÇ, Sadi, “Rus Jeopolitiği: Avrasyacı Yaklaşım ve Türkiye’ye Etkileri”, BİLGE-
SAM Analiz/Rusya, No:1317, 4 Mayıs 2016,s.1-13
BRZEZİNSKI, Zbigniev, Büyük Satranç Tahtası (Çev. Yelda Türedi), İnkılâp Kita-
pevi, İstanbul, 2005.
CORNELL, Svante, E., “What Drives Turkish Foreign Policy? Changes in Turkey”,
Middle East Quarterly, Winter 2012, ss.13–24.
DUGİN, Aleksandr, Rus Jeopolitiği, Avrasyacı Yaklaşım (Çev. Vügar İmanov),
Küre Yayınları, 2010, İstanbul.
EROL, Mehmet Turgay, “Avrupa Birliği’nde Nüfusun Yaşlanması Ve Sağlık Harca-
malarına Etkisi”, Sosyal Güvence Dergisi, Yıl:1, Sayı:1, 2012.
ERYURT, Mehmet Ali; Canpolat, Şebnem, Meşe; Koç, İsmet, “Türkiye’de Nüfus ve
Nüfus Politikaları: Öngörüler ve Öneriler”, Amme İdaresi Dergisi, Cilt: 64,
Sayı: 4, Ankara, ss. 129–156.
FUKUYAMA, Francis; Tarihin Sonu ve Son İnsan (Çev. Zülfü Dicleli), Gün Yayıncı-
lık, İstanbul, 1999.
GÜNEL, Kamil, Coğrafyanın Siyasal Gücü (İlaveli 2. Baskı), Çantay Kitabevi, İs-
tanbul, 1997.
GÜRKAYNAK, Muharrem; YALÇINER, Serhat, “Uluslararası Politikada Karşılıklı
Bağımlılık ve Küreselleşme Üzerine Bir İnceleme”, Uluslararası İlişkiler,
Cilt: 6, Sayı: 23, 2009, ss.73-92
HASANOV, Ali, Jeopolitik (Çev. Azad Ağaoğlu, Fuad Şammedov), Babıâli Kültür
Yayıncılığı, İstanbul, 2012
HUNTINGTON, Samuel, P., Medeniyetler Çatışması ve Dünya Düzeninin Yeni-
den Kurulması, (Çev. Mehmet Turan-Cem Soydemir), Okuyan Us Yayın, İs-
tanbul, 2002.

106
https://data.oecd.org/gdp/gdp-long-term-forecast.htm#indicator-chart,
(20.09.2017, çevrimiçi).
http://www.haushaltssteuerung.de/staatsverschuldung-tuerkei.html,
(20.09.2017, çevrimiçi).
https://www.ogm.gov.tr/ekutuphane/Yayinlar/Orman%20Atlasi.pdf,
(20.09.2017, çevrimiçi).
http://www2.dsi.gov.tr/barajlar_albumu/files/assets/basic-html/index.html#21,
(20.09.2017, çevrimiçi).
https://de.statista.com/statistik/daten/studie/14416/umfrage/bruttoinlandspro
dukt-in-der-tuerkei/, (20.09.2017, çevrimiçi).
https://de.statista.com/statistik/daten/studie/14452/umfrage/bruttoinlandspro
dukt-pro-kopf-in-der-tuerkei/, (20.09.2017, çevrimiçi).
https://de.statista.com/statistik/daten/studie/17330/umfrage/arbeitslosenquot
e-in-der-tuerkei/, (20.09.2017, çevrimiçi).
https://de.statista.com/statistik/daten/studie/14556/umfrage/wachstum-des
bruttoinlandsprodukts-in-der-tuerkei/, (20.09.2017, çevrimiçi).
https://de.statista.com/statistik/daten/studie/322739/umfrage/entwicklung-
der-militaerausgaben-von-der-tuerkei/, (20.09.2017, çevrimiçi).
https://de.statista.com/statistik/daten/studie/216056/umfrage/inflationsrate-
in-der-tuerkei/, (20.09.2017, çevrimiçi).
http://statisticstimes.com/economy/projected-world-gdp-ranking.php,
(20.09.2017, çevrimiçi).
http://www.jpost.com/Business-and-Innovation/Energy-ministers-eye-2025-for-
completion-of-Israel-Europe-gas-pipeline-485953, (20.09.2017, çevrimiçi).
http://www.voxeurop.eu/en/content/article/106641-all-pipelines-lead-ankara,
(20.09.2017, çevrimiçi).
https://www.missio.at/missiothek/themen/mythos-ueberbevoelkerung.html,
(20.09.2017, çevrimiçi).
https://data.oecd.org/gdp/gdp-long-term-forecast.htm#indicator-chart,
(20.09.2017, çevrimiçi)
http://www.pdwb.de/groess12.htm, (20.09.2017, çevrimiçi).
http://www.voxeurop.eu/en/content/article/106641-all-pipelines-lead-ankara,
(20.09.2017, çevrimiçi).
https://www.ogm.gov.tr/ekutuphane/Yayinlar/Orman%20Atlasi.pdf,
(20.09.2017, çevrimiçi).
http://www2.dsi.gov.tr/barajlar_albumu/files/assets/basic-html/index.html#21,
(20.09.2017, çevrimiçi).
107
https://tr.sputniknews.com/ekonomi/201707121029248853-israil-turkiye-
dogalgaz-boru-hatti/, (20.09.2017, çevrimiçi).
Hürriyet Gazetesi, 31 Temmuz 2017, http://www.hurriyet.com.tr/abdden-ypgye-
silah-destegi-900-tiri-gecti-40536539, (20.09.2017, çevrimiçi).
İMANOV, Vügar, “Avrasyacılık:Alternatif Bir Dünya Düzenine Doğru
mu?,Modernite ve Dünya Düzen(ler)i” (Derleyen:Mesut Özcan, Muzaffer Şe-
nel), Klasik Yayınları, İstanbul, 2010.
KEKEVİ, Serkan, “Kerkük Barzani’nin Eline Geçti Sıra Musulda mı?, 21. Yüzyıl
Türkiye Enstitüsü, http://www.21yyte.org/tr/arastirma/irak/2014/
06/13/7650/kerkuk-barzaninin-eline-gecti-sira-musulda-mi, (20.09.2017,
çevrimiçi).
KESER, Nurdan; Özel, Ali, “Geo-Political Position and Importance of Turkey in the
Crime Trafficking Between the Continents Asia, Europe and Africa”, Inter-
national Journal of Environmental & Science Education, 2008, 3(2), 75 –
81
KURUMAHMUT, Ali, Ege Sorunları Paneli, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Ta-
rihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 33-34, Mayıs-Kasım 2004, ss.
167-215.
MÜRTERCİMLER, Erol: 21. Yüzyıl ve Türkiye “Yüksek Strateji, Erciyaş Yayınları,
İstanbul, 1997.
ÖZDER, Adem: “Avrasya Kavramı ve Önemi”, Avrasya İncelemeleri Dergi-
si(AVID), II/2, 2013, ss.65-88.
ÖZEY, Ramazan, Dünya ve Türkiye Ölçeğinde Siyasî Coğrafya, Aktif Yayıevi,
İstanbul, 2004.
ÖZSAĞLAM, Muhittin Tolga; Geçmişten Günümüze Avrasyacılık, Kıbrıs Yazıları,
Sayı:3, Yaz-Güz 2006, ss.114–122.
ROBERTS, John, “Turkey as a Regional Energy Hub”, Insight Turkey, Vol.12, No.2,
2010, ss.39–48.
SERBEST, Bürkan, “Tarihsel Süreçte Rus Avrasyacılığı: Klasik Avrasyacılıktan Neo-
Avrasyacılığa”, MANAS Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt:6,Sayı:3, 2017,
ss.285–307.
TARAKÇI, Nejat, Devlet Adamlığı Bilimi: Jeopolitik ve Jeostrateji, Çantay Kita-
bevi, 2003, İstanbul.
TURAN, Bülent, “Fukuyama’nın Tarihin Sonu Tezi”, Akademik Sosyal Araştırma-
lar Dergisi, Yıl: 3, Sayı: 21, 2015, ss. 485–502.
TÜİK, www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1046, (20.09.2017, çevrimiçi).

108
TÜRKMEN, İlter, Türkiye Cumhuriyeti’nin Ortadoğu Politikası,
http://www.bilgesam.org/Images/Dokumanlar/0-22-20140717111.pdf,
(20.09.2017, çevrimiçi).
UDASIN, Sharon, Israel, European States Advance Plans for World’s Longest Un-
derwater Gas Pipeline”, The Jerusalem Post, 10 September 2017,
http://www.jpost.com/Business-and-Innovation/Energy-ministers-eye-
2025-for-completion-of-Israel-Europe-gas-pipeline-485953, (20.09.2017,
çevrimiçi).
VUILLAMY, Ed, Israel seeks pipeline for Iraqi oil, The Guardian, 20 April 2003,
https://www.theguardian.com/world/2003/apr/20/israelandthepalestinia
ns.oil, (20.09.2017, çevrimiçi).
YILMAZ, Salih, “Yeni Avrasyacılık ve Rusya”, Sosyal ve Beşeri Bilimler Araştır-
maları Dergisi, Sayı 34, Bahar 2015, ss.111–120.

109
SULTAN ABDÜLAZİZ DÖNEMİ
DIŞ SİYASÎ GELİŞMELERİ
(1861-1876)

Yrd. Doç. Dr. Erol KARCI

Kafkas Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi,
Tarih Bölümü
ekarci06@gmail.com

111
 GİRİŞ

1861-1876 yılları arasını kapsayan Sultan Abdülaziz dönemi on beş yıllık bir
barış dönemidir. Bu dönemin başlıca olayları;
 Barışın devamı,
 Eyaletlerdeki ayaklanmalar ve isyanlar,
 Islahat hareketleri ve Avrupalı devletlerin ıslahatlara müdahalesi,
 Hürriyet ve meşrutiyet hareketleri şeklinde özetlenebilir1.
Çalışmamızın amacı Avrupa devletleriyle bir savaşın yapılmadığı bu dö-
nemde Osmanlı Devleti’nin iç meselelerinden kaynaklanan sorunların çözümünde
Avrupa devletlerinin müdahalelerini ve Osmanlı Devleti’nin bu müdahaleler karşı-
sında takip ettiği politikaları ortaya koymaya çalışmaktır.
Osmanlı Devleti’nin 19. yüzyılda takip etmiş olduğu dış politikayı üç döneme
ayırmak mümkündür. Bu dönemlerden ilki 1699’da imzalanan Karlofça Antlaşma-
sı’yla başlayıp 1856’da imzalanan Paris Antlaşması’na kadar devam etmektedir.
Bu ilk dönemin Karlofça Antlaşması ile başlamasının temel sebebi 1699’dan sonra
Osmanlı Devleti’nin “Allaha verdiği tek taraflı ahid” yerine bu tarihte karşılıklı bir
antlaşmayı gerçekleştirmiş olmasıdır. Ayrıca yine bu dönemde Osmanlı Devleti,
rakipsiz bir güç olmaktan da çıkmıştır. 19. yüzyıl Osmanlı dış politikasındaki ikinci
dönem konumuzu da içerisine alan 1856-1878 yılları arasındaki dönemdir. Bu
dönemin Paris Antlaşması ile başlatılmasının sebebi ilk kez bu antlaşma ile Os-
manlı Devleti’nin toprak bütünlüğünün ve bağımsızlığının Avrupa devletlerinin
garantisi altına alınmasıdır. Bu dönemin 1878’de bitirilmesinin sebebi ise bu tarih-
te uluslararası siyasetin en güçlü devleti olan İngiltere’nin, Osmanlı Devleti’nin
toprak bütünlüğünü koruma politikasından vazgeçmesidir. Konumuzun dışında da
olsa 1878-1908 yılları arasında Osmanlı dış politikasının temel ilkesi ise “devletin
kendi haline kalması” olarak belirtilebilir 2.

1
Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, Islahat Fermanı Devri (1861-1876), Cilt: 7, Türk Tarih
Kurumu Yayınları, Ankara, 1995, s. 340.
2 Teyfur Erdoğdu, “1856 Paris Kongresi -1878 Berlin Kongresi Arasında Osmanlı Dış Politikası”,
Çağdaş Türk Diplomasisi: 200 Yıllık Süreç, 15-17 Ekim 1997, Sempozyuma Sunulan Tebliğ-
ler, Ankara, Yay. Haz. İsmail Soysal, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999, s. 149–150;
Bilindiği üzere İngiltere, 1791’den 1878’e kadar Rusya’nın Avrupa’nın en büyük devleti olmasını
engellemek için Osmanlı Devleti’nin toprak bütünlüğünü koruma politikası izlemiştir. Ancak
1878’den sonra Osmanlı Devleti’nin iyice zayıflaması üzerine bu politikasını değiştirmiş ve Os-
112
 Sultan Abdülaziz’in saltanat yıllarını da içerisine alan 1856-1878 dönemin-
de Osmanlı dış politikasının en temel ilkesi “toprak bütünlüğünü ülke içindeki ayrı-
lıkçı hareketlere karşı korumak” dır3. Çünkü Sultan Abdülaziz’in tahta geçtiği sırada
Osmanlı Devleti iki önemli sıkıntıyla mücadele içerisindeydi. Bunlardan ilki devle-
tin ekonomik durumuydu. İkincisi ise Avrupalı devletlerin müdahalelerinin artma-
sına yol açan iç ayaklanmalardı. Tanzimat ve Islahat Fermanları ile kendilerine
tanınmış olan haklardan memnun olmayan Hristiyan tebaanın ayrılıkçı faaliyetleri
gittikçe artmaktaydı. Avrupalı devletler ise Osmanlı Devleti üzerindeki emellerine
ulaşabilmek için bu isyanları bir fırsat olarak görüyorlardı4.

1. KARADAĞ İSYANI
1.1. Hersek İsyanı ve Karadağ’ın Tutumu
Fetih hareketleri II. Mehmed döneminde tamamlanan ve 1583 yılında eyalet
haline getirilen Bosna-Hersek, bir Osmanlı eyaleti olma özelliğini devam ettirme-
sine karşılık 19. yüzyılın ortalarına kadar merkezi otoritenin baskısını duymaya-
cak kadar kenarda kalmıştı. II. Mahmud döneminde yeniçeriliğin kaldırılması ve
merkezi otoritenin kurulmaya çalışılması ile bölgede Babıâli’ye karşı son derece
kanlı bir mücadele süreci başladı5. 1861 yılına gelindiğinde ise Hersek Hristiyanla-
rı, Beylerin kendilerine yaptıkları zulümleri ileri sürerek Osmanlı Devleti’ne karşı
isyan ettiler. Hersek’in iyi yönetilmediği bilinen bir gerçek olmakla birlikte bölge
Hristiyanlarını isyana teşvik eden başka nedenler de bulunmaktaydı6. Sırbistan ile
Eflak ve Boğdan’ın özerklik haklarını genişletmeleri, Rusya’nın Slavları tahrik et-
mesi, Avusturya’nın asileri himaye etmesi ve Karadağlıların Hersek asileri ile işbir-
liği yapmaları bu isyanın belli başlı nedenleri arasındadır7.
Çetin topoğrafyası ve ilkel kabile yapısı nedeniyle Osmanlı Devleti’ne karşı
belli dönlerde başına buyruk hareket etmiş olan Karadağ, Rusya’nın Slavcı kış-
kırtmalarına da her zaman açık olmuştur8. Karadağ Prensi Danilo’nun, 11 Ağustos

manlı Devleti’ni kendi eliyle yıkıp onun toprakları üzerinde kendisine yakın ve İngiltere’nin çıkar-
larını gözetebilecek küçük devletler kurulmasını sağlama politikası izlemeye başlamıştır. Bu
amaçla 1878’de Kıbrıs’a yerleşen İngiltere, 1882’de ise Mısır’ı işgal etmiştir. Ayrıca Anadolu top-
raklarında Ermeni ve Kürt devletleri kurulması için de çalışmıştır. Bkz. Mehmet Temel, “Ulusal
Çıkar Politikası Açısından İngiltere’nin Osmanlı Devleti’ne ve Milli Mücadele’ye Bakışı”, Balı-
kesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt: 1, Sayı: 1, Ocak 1998, s. 120.
3 Erdoğdu, a.e., s. 150.
4 Cevdet Küçük, “Abdülaziz”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 1, İstanbul,
1988, s. 179-180.
5 Erkan Tural, “1861 Hersek İsyanı, 1863 Eyalet Teftişleri ve 1864 Vilayet Nizamnamesi”, Çağdaş
Yerel Yönetimler, Sayı: 13/2, Nisan 2004, s. 94-95.
6 Karal, a.e., s. 3.
7 Turgut Subaşı, “Sultan Abdülmecid ve Sultan Abdülaziz”, TÜRKLER, Cilt: 12, (ed.) Hasan
Celal Güzel vd., Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, s. 765.
8 Sina Akşin, “Siyasal Tarih (1789-1908)”, Türkiye Tarihi III, Osmanlı Devleti 1600-1908, (Yay.
Yön. Sina Akşin), Cem Yayınevi, İstanbul, 1997, s.139; Karadağlıların menşei ve Osmanlı-
113
1860’da Cattaro’da daha önce Karadağ’dan kovmuş olduğu bir şahıs tarafından
öldürülmesi üzerine tahta geçen Nikola Petroviç9,Osmanlı Devleti’ne bağlılığını
bildirmiş ve “Karadağ Prensliği Nişanı” hazırlatmıştır. Ancak Nikola’nın bu sadaka-
ti çok sürmemiş ve Karadağ askerlerinin, İşboz’a zahire götüren Osmanlı askerle-
rine saldırmasıyla sona ermiştir. Osmanlı Devleti’nin sorun değeri yüksek bir böl-
ge olarak gördüğü Karadağ’dan istediği tek şey rahat durmasıydı. Ancak Kara-
dağ’ın yeni prensi Hersek İsyanı’nı destekleyerek Osmanlı Devleti’ni rahatsız et-
meye devam etti. Hersek’te sıklaşan isyanlarda Karadağ’ın belirgin bir etkisi bu-
lunduğu bilinen bir gerçektir. Bu durumun nedenlerinden ilki Hersek’in Karadağlı-
lar için adeta zor durumda sığınılacak bir yer olmasıdır. İkincisi isyancıların istek-
lerinin yerine getirilmesini sağlamak için yine Karadağ’a sığınmalarıdır. Avrupalı
devletler karşısında Osmanlı Devleti’nin saygınlığının zedelenmesine neden olan
bu durum özellikle 1856 Paris Antlaşması’nda imzası olan bir devlet için kabul
edilemez bir durumdu. Üçüncü bir neden ise Karadağ prensinin şahsi faaliyetle-
riydi. Öyle ki Karadağ prensi isyanı uluslararası zemine çekerek Avrupa devletle-
rini olaylara müdahil etmek istiyordu10.
Karadağ’ın bu bölgeye olan ilgisini anlamak çok da güç değildir. Hersek Slav-
ları Rusya’nın kışkırtmaları, Avusturya’nın asileri koruması ve silah yardımları
nedeniyle Osmanlı Devleti’nden bazı isteklerde bulunmuşlardır. Bu isteklerin ret
edilmesi neticesinde isyan çıkaran Hersekli Slavların en büyük destekçisi ise Ka-
radağ olmuştur. Çıkış noktası Hersek olan bu isyan aslında Karadağ’ın Osmanlı
Devleti’ne karşı direkt olarak karşı gelemeyip, Hersekli Slavları desteklemesinden
ibarettir11. Karadağ prensi bu ayaklanmada tarafsız olduğunu ileri sürmekle birlik-
te halkının çeteler halinde Herseklilere katılmasına göz yummuştur. Karadağ’ın bu
tutumu ise Hersek İsyanı’nın kesin bir şekilde bastırılmasına engel olmuştur12.

1.2. Osmanlı Devleti’nin ve Avrupalı Devletlerin Tutumu

Osmanlı Devleti, Hersek İsyanı ile Karadağlıların bunlara yardımını tek bir
mesele olarak değerlendirmiş ve Serdar Ömer Paşa’yı isyanı bastırmakla görev-
lendirmiştir13. Karadağ Prensi Nikola, yapılan tüm hazırlıkların ciddi sonuçlar
doğuracağının farkında olmakla birlikte kan dökülmemesi için Osmanlı Devle-
ti’nden bağımsızlık talebinde bulunmuştur. Ancak Nikola’nın bu talebi kabul edil-
memiştir. Osmanlı Devleti, Nikola’dan Hersekli asilere yardım etmemesini istemiş-

Karadağ ilişkilerinin tarihi gelişimi hakkında bkz. Uğur Özcan, II. Abdülhamid Dönemi Osman-
lı-Karadağ Siyasî İlişkileri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2012, s. 1-26.
9 Karal, a.e., s. 4.
10 Özcan, a.e., s. 27.
11 A. e. , s. 28.
12 Karal, a.e., s. 4.
13 Subaşı, a.e., s.766.
114
tir. Nikola ise ayrıca Hersekli asilerin sorunlarının çözülmesi talebinde de bulun-
muştur. Serdar Ömer Paşa, 12 Kasım 1861’de Kolağası Hafız Ahmet Efendi ile Çe-
tine’de bulunan Karadağ Prensi Nikola’ya bir nota göndermiştir. Bu notada, Prens
Nikola’dan isyancılara karışmaması ve güçlerini derhal geri çekmesi istenilmiştir.
Ancak Prens Nikola bu notayı ret ederek savaşta ısrarcı olmayı tercih etmiştir14.
Bunun üzerine Ömer Paşa, Hersek asilerinin Karadağ’dan yardım almalarını
önlemek için Karadağ sınırı üzerinde gözetleme postaları kurmuştur. Bu sırada
Babıâli, Avrupalı devletlerin İstanbul’daki elçilerine birer nota vererek Hersek’te
asayişin temin edilmesi ve Karadağlıların cezalandırılması için gerekli tedbirlerin
alınacağını bildirmiştir15. Avrupalı devletlerin olaya müdahalesi ise gecikmemiştir.
Paris Antlaşması’nın 7. maddesi gereğince İngiltere, Rusya, Fransa, Prusya ve
Avusturya konsolosları bir araya gelerek Osmanlı Devleti ile asiler arasında arabu-
luculuk yapmak istemişlerdir. Bu durum Karadağ üzerine yapılacak seferin ger-
çekleşmesini engellemiştir. Bu olayın bir iç mesele olarak algılanmaması gerekti-
ğini ve isyanın büyümesi durumunda Avusturya’ya da sıçrayabileceğini söyleyen
konsoloslar, Avrupa devletlerinin bu müdahalesinin doğal olduğuna vurgu yap-
mışlardır. Kraina’yı kuşatan Karadağlılara başıbozuklarla (düzensiz birliklerle)
karşı konulmaya çalışılsa da başarılı olunamamış ve yüz İşkodralı ölmüş bir kısmı
da esir olmuştur. Avrupa devletlerinin desteği nedeniyle gittikçe şımaran Karadağ-
lıların “ettiklerinin yanına kalmamasını” isteyen Osmanlı Devleti, Karadağlılara
karşı ciddi bir harekâta girişmiştir. Gerilla taktiği ile direnen isyancılara karşı nasıl
mücadele edileceği hakkında çeşitli çalışmalar yapılmış ve raporlar sunulmuştur.
Bu raporlardan birisi de Ahmed Cevdet Paşa’nın 1861 yılında dönemin sadrazamı
Fuat Paşa’ya sunmuş olduğu rapordur. Bu raporda Karadağlılarla mücadele yön-
temlerine yer verilmiştir. İşkodra’nın bir haritasını çıkarttıran Cevdet Paşa, Kara-
dağlıların uyguladıkları taktikleri ve durumlarını göz önüne alarak karşı birliklerin
kurulmasını, bunların da Müslüman-Hristiyan ayrımı yapılmaksızın bölgeyi ve
bölgenin kültürünü iyi tanıyan yöre halkından oluşturulmasını teklif etmiştir. An-
cak bu teklif Fuad Paşa’nın meşguliyeti nedeniyle askıya alınmıştır. Bir süre sonra
Karadağ’ı gündemine alan Fuad Paşa, Serdar Ömer Paşa’nın kumandasında Abdi
Paşa’yı İşkodra’ya, Derviş Paşa’yı Hersek’e ve Hüseyin Avni Paşa’yı da Gosine ta-
raflarına göndermiştir16.
Bu sırada Hersekli isyancılar Piva mevkiinde toplanmışlardı. 21 Kasım
1861’deki savaşta Ömer Paşa isyancıları ağır ve kesin bir yenilgiye uğrattı17. Yine
Derviş Paşa aynı gün muhtemel bir Grahova bozgununu son anda önleyip galip

14 Özcan, a.e., s. 28.

15 Karal, a.e., s. 4.
16 Özcan, a.e., s. 28-30.
17 Midhat Sertoğlu, Mufassal Osmanlı Tarihi, Resimli-Haritalı, Cilt: 6, Türk Tarih Kurumu Ya-
yınları, Ankara, 2011, s. 3118.
115
gelmeyi başardı. Ardından Babıâli, Prens Nikola’ya bir çağrı yaparak askerlerini
terhis etmesini istedi. Bu teklifin ret edilmesi üzerine Nisan 1862’de Ömer Paşa
kumandasındaki 60 bin kişilik Osmanlı ordusu dört koldan Karadağ’a girdi. Os-
manlı kuvvetlerine Hersekli asilerle birlikte 15 bin kişilik bir kuvvetle karşı koyan
Karadağ yenilgiye uğratıldı. Farklı bölgelerdeki irili ufaklı çatışmalar sonrasında 6
Haziran 1862’de Osmanlı kuvvetleri Nikşik’e girmeyi başardılar. Bu olay Osmanlı-
Karadağ Savaşı’nın resmen başlaması olarak kabul edilmektedir. Çünkü bu zama-
na kadar mesele Hersek İsyanı çerçevesinde ele alınırken artık resmen Osmanlı-
Karadağ mücadelesine dönüşmüştür. Serdar Ömer Paşa, 14 Temmuz 1862’de pa-
dişaha gönderdiği telgrafta “Karadağ olalıdan beri Karadağlı, hiçbir vakit böyle
dayak yemedi” diyerek Osmanlı ordusunun başarısını haber vermiş ve Çetine’ye
her an girebileceklerini ifade etmiştir. Ancak yolları bilen bir kılavuzun eksikliği
Çetine’ye doğru yapılacak harekâtı engellemiştir. Daha sonra Osmanlı Devleti,
Karadağlılara hitaben bir beyanname yayınlayarak savaşı bırakmalarını istemiştir.
Diğer taraftan Çetine önlerine kadar ilerlemiş olan Derviş Paşa, Avrupalı devletle-
rin müdahalesi ve savaşın durdurulması yönündeki baskılar üzerine ilerleyişini
durdurmuştur. 31 Ağustos 1862’de Prens Nikola ile yapılan görüşmeler sonucun-
da anlaşmaya varılmış ve Ömer Paşa tarafından İşkodra Barış Antlaşması imza-
lanmıştır18.
Bu antlaşmanın önemli maddeleri şunlardır:
Madde 1-Karadağ’ın iç idaresi, Türk kuvvetlerinin Karadağ topraklarına
girmelerinden önceki halinde kalacaktı.
Madde 3-Osmanlı hükûmeti Karadağlılara, Antivari limanından gümrük ver-
gisi almaksızın ithalat ve ihracat yapmalarına müsaade edecekti.
Madde 5-Mirko (Karadağ’ı idare eden Prensin babası) bir daha dönememek
üzere Karadağ’ı terk edecekti.
Madde 6-Karadağ’dan geçen Hersek-İşkodra yolu ticarete açık bulundurula-
caktı. Bu yol üzerinde sonradan tespit edilecek noktalarda kurulacak kulelerde gü-
venliği sağlamak için Babıâli kuvvet bulunduracaktı.
Madde 7-Karadağlılar, hudutları dışında akın yapmayacaklar ve yine hudut-
ları dışında isyanlar çıktığı takdirde asilere maddi ve manevi hiçbir yardımda bu-
lunmayacaklardı19.
Karadağ, daha sonra İşkodra Barış Antlaşması’nın bu maddelerinden beşin-
cisinin uygulanmamasını istemiş ve Babıâli de bu isteği kabul etmiştir. Altıncı
maddede belirtilen Hersek-İşkodra yolu üzerinde kuleler yapılması hükmüne ge-
lince, Fransa ve Rusya bu hükmün de uygulanmaması yolunda Karadağ prensinin
yapmış olduğu teklifi desteklemişlerdir. Bu devletler Karadağ’dan geçen yol üze-

18 Özcan, a.e., s. 30-31.

19 Karal, a.e., s. 6.
116
rinde Babıâli’nin emniyet postaları bulundurmasını Karadağ’ın işgali olarak görü-
yorlardı. İngiltere ve Avusturya bu mesele ile ilgisiz olduklarını ilan ettikleri için
Babıâli, siyaseten yalnız kalmış durumdaydı. Bu sırada Karadağ prensi, İstanbul’a
bir heyet göndermiş ve geçmişteki hadiselerden af dileyerek padişahın merhame-
tine sığınmakta olduğunu bildirmiştir. Ayrıca söz konusu yol üzerindeki güvenlik
tertibatından vazgeçilmesini de rica etmiştir. Babıâli, bu rica karşısında yumuşa-
mış ve 3 Mart 1863’te İşkodra Barış Antlaşması’nın 6. maddesinin uygulanmaya-
cağını Karadağ prensine bildirmiştir. Bununla birlikte Babıâli bu yol üzerinde yol-
cuların uğrayacakları zararların Karadağ tarafından tazmin edilmesi gerektiğini
bildirmiştir. Karadağ’da bu şartı kabul etmiştir. Osmanlı Devleti, 1864 yılının Hazi-
ran ayında daha önce Karadağ topraklarında inşa etmiş olduğu askeri tesisleri
yıkmıştır. Ancak tedbir olarak Karadağ sınırı boyunca Osmanlı toprakları üzerinde
yeni askeri tesisler inşa etmiştir. Bu şekilde 1852’de şiddetli bir hal almaya başla-
yan ve çeşitli evrelerden geçerek savaş durumuna dönüşen Osmanlı-Karadağ iliş-
kileri yeni bir barış devresine girmiştir. Ancak bu geçici bir barıştır. Çünkü Kara-
dağ İsyanı’na yol açan nedenlerin hiç birisi ortadan kaldırılamadığı gibi20 Rus-
ya’nın Panslavist faaliyetleri de tüm hızıyla devam ediyordu. Hatta Rusya, beş ay
sonra çıkan Girit İsyanı sırasında Balkanlar’da “Ey şahinler, kalkınız, Slav namını
bütün asaleti ile taşımağa çalışınız. Elimizi kuzey kartallarına verelim. Rus, Bulgar,
Sırp, Çek, Karadağlı hepsi aynı ananın oğulları, hepsi aynı dinin ve aynı kanın kar-
deşleridir” propagandası ile güney Slavlarını kışkırtıyordu. Rusya, bu milletlere
bağımsızlık vaat etmekteydi. Ancak Rusya’nın asıl amacı bunları kendi idaresi al-
tında toplayarak sınırlarını Akdeniz’e kadar genişletmekti. Bu sayede Panslavizm
sadece Rus emperyalizminin bir vasıtası ve Romanof hanedanlığı çıkarlarının bir
silahı haline geliyordu21.

2. EFLAK VE BOĞDAN OLAYLARI

Bugünkü Romanya’nın güney kısmını oluşturan Eflak, kuzeyde Karpat dağ-
ları güney ve güneydoğuda ise Tuna Nehri ile çevrili olan22 Boğdan ise Tuna Nehri
ile Karadeniz arasında kalan ovalık bölgeler için kullanılan yer isimleridir. Osmanlı

20 A. e. , s. 7.
21
Sertoğlu, a.e., s. 3120; Panslavizm, 19. yüzyıl başlarında Rusya dışındaki Slavlar arasında edebi-
kültürel bir hareket olarak ortaya çıkmıştır. Aynı kökten gelen Slav halkların kültürel ve siyasal
birliğini ifade eden bu hareket 19. yüzyılın ortalarından itibaren giderek siyasî bir mahiyet kazan-
mıştır. 1870’lerde ise Avrupa kamuoyunda “bütün Slavların Rusya’nın öncülüğünde birleşmesi”
olarak algılanmıştır. Bkz. Mithat Aydın, “Bosna-Hersek Ayaklanması (1875)’nda Panslavizm’in
Etkisi ve Sırbistan ve Karadağ’ın Rolü”, BELLETEN, C. LXIX, S. 256, Aralık 2005, s. 913.
22 Kemal Karpat, “Eflak”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 10, İstanbul, 1994, s.
466.
117
kaynaklarında bu iki yer için “Memleketeyn” ifadesi de kullanılmıştır23. Eflak ve
Boğdan, coğrafi konumları nedeniyle Osmanlı Devleti’nin hem kuzey komşusu
Rusya ile hem de batıdaki komşusu Avusturya-Macaristan ile sınırını oluşturmak-
taydı. Ayrıca bu bölgeler bereketli toprakları sayesinde Osmanlı Devleti’nin tahıl
ambarı sayılabilecek özel bir ayrıcalığa da sahiplerdi. İşte bu stratejik konumunun
doğal bir sonucu olarak Eflak ve Boğdan, Osmanlı Devleti’nin Rusya ve Avusturya
ile yapmış olduğu savaşlardan etkilenmiştir24.
Eflak ve Boğdan Beylikleriyle ilgili bilinmesi gereken üç temel gerçek bu-
lunmaktadır. Bunlardan ilki Eflak ve Boğdan Beylikleri, Osmanlı egemenliğine
girdikleri 14. ve 15. yüzyıllardan itibaren “ayrıcalıklı beylik” statüsüne sahip olma-
ları nedeniyle kendi iç yönetimlerinde daima serbest kalmışlardır. Bu nedenle
Osmanlı Devleti’nin buralardaki otoritesi bir hayli zayıf olmuştur. İkinci olarak
Rusya, Karadeniz kıyılarında genişlemeye başlaması ile birlikte bu iki beyliği birer
basamak olarak görmüş ve 1774 Küçük Kaynarca Antlaşması ile birlikte bu iki
beyliğin yönetimine el atmaya başlamıştır. Üçüncü olarak aynı ırktan gelen, aynı
dili konuşan ve aynı mezhebe (Katoliklik) bağlı bu beyliklerin halkı Rusya’dan
nefret etmekteydi25.
Eflak ve Boğdan Beylikleri ile Osmanlı Devleti arasında 19. yüzyılın ortaları-
na kadar önemli bir sürtüşme olmamıştır. Ancak Osmanlı Devleti’nin sınırlarında
tampon bölge konumunda bulunan bu topraklar zaman zaman Osmanlı Devleti ile
Rusya arasında savaş alanı olmuştur26. Öyle ki Rusya, 19. yüzyılda 1806, 1828,
1849 ve 1853 yıllarında olmak üzere dört defa Eflak ve Boğdan topraklarını işgal
etmiş27 ve bu sayede bölge üzerinde belli bir nüfuz elde etmiştir28.
22 Mayıs 1858’de Paris’te başlayan ve Osmanlı Devleti’ni Hariciye Nazırı
Fuad Paşa’nın temsil ettiği Paris Konvansiyonu neticesinde 19 Ağustos 1858 tarih-
li mukavele imzalanmıştır. Bu mukavele ile Eflak ve Boğdan Beylikleri birleştiril-
miştir. Birleşik Eflak-Boğdan Prensliği’nin kurulmasından sonra ise sıra tek bir
voyvodanın seçilmesine gelmiştir. Tıpkı birleşik prensliğin kurulması sürecinde
olduğu gibi tek bir voyvodanın seçilmesi sürecinde de ilk adım Boğdan’dan gelmiş
ve Boğdan Meclisi 17 Ocak 1859’da Alexandru Ioan Couza’yı voyvoda olarak seç-
miştir. 5 Şubat 1859’da ise Eflak Meclisi aynı karara imza atmış ve Couza’yı kendi-
lerine voyvoda olarak seçmiştir29.

23 Cafer Çiftçi, “Bâb-ı Âli’nin Avrupa’ya Çevrilmiş İki Gözü: Eflak ve Boğdan’da Fenerli Voyvoda-
lar (1711-1821)”, Uluslararası İlişkiler, Cilt: 7, Sayı: 26, 2010, s. 28.
24 Cezmi Karasu, “XIX. Yüzyılda Eflak ve Boğdan’daki Rus İşgalleri”, TÜRKLER, Cilt 12, (ed.)
Hasan Celal Güzel vd. ,Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, s. 741.
25 Fahir Armaoğlu, 19. Yüzyıl Siyasî Tarihi (1879-1914), Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları,
2003, s. 260.
26 Uçarol, a.e., İstanbul, Filiz Kitabevi, 1985, s. 145.
27 Karasu, “XIX. Yüzyılda Eflak ve Boğdan’daki Rus İşgalleri”, s. 741.
28 Uçarol, a.e., s. 145.
29 Togay Seçkin Birbudak, Romanya’nın Bağımsızlığını Kazanması, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilim-
ler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara, 2014, s. 88–95.
118
 Osmanlı Devleti ise Eflak ve Boğdan’daki bu durumu kabule mecbur kalarak
Couza’ya Eflak ve Boğdan Beylikleri30 voyvodalığına31 tayinini bildiren iki ayrı
ferman göndermiştir. Bu sayede Romanya birliğine ve bağımsızlığına doğru önem-
li bir adım atılmakla birlikte bölgedeki heyecan yatışmamıştır. Eflak ve Boğdan
kamuoyu hala kaynaşma halindeydi. Bu kaynaşmanın nedeni ise halkın Romanya
birliğinin fiilen gerçekleşmesi için acele etmesiydi. Ancak Osmanlı Devleti, Cou-
za’yı Memleketeyn Prensi olarak değil Eflak ve Boğdan’ın ayrı ayrı voyvodası ola-
rak tanıyor, Eflak meselelerinde Eflak Beyi, Boğdan meselelerinde ise Boğdan Beyi
olarak kabul ediyor ve kendisine de o şekilde hitapta bulunuyordu. Aslında Prens
Couza, Eflak ve Boğdan Beyliklerinin meclislerini birleştirmek için en uygun za-
manı seçmişti. Çünkü Paris Antlaşması’nı imzalayan devletlerarasında eski birlik
özellikle de Rusya ve Rus emperyalizmi tehlikesine karşı birlik kalmamıştı. Fransa,
Osmanlı Devleti’nin hükümranlığından çıktıktan sonra bu toprakların hangi devle-
tin nüfuzu altına gireceğini ve bunun muhtemel sonuçlarının neler olabileceğini
hiç düşünmeden Eflak ve Boğdanlı’ları birleşmeye ve bağımsızlıklarını elde etme-
ye teşvik ediyordu. İngiltere, Avrupa olaylarıyla ilgisini azaltarak bir nevi inziva
politikası izlemeye başlamıştı. Avusturya ise küçük milletlerin ve bağlı prenslikle-
rin istiklallerine prensip olarak taraftar olmamakla birlikte karşıya karşıya oldu-
ğu32 Prusya33 tehlikesi nedeniyle bu meseleyle uğraşacak durumda değildi. Çünkü
genç Prusya devleti Cermen milletlerinin liderliğini onun elinden almak istiyordu.
Bu nedenlerden dolayı toprak bütünlüğü hakkında verilmiş olan teminata ve Av-
rupa devletleri genel hukukundan yararlanma imkânlarını kazanmış olmasına
rağmen böyle bir meselede hiçbir devletin Osmanlı Devleti’nin tarafını tutmasına
imkân yoktu. Osmanlı Devleti’nin bu hareketi zor kullanarak durdurmaya çalışma-
sı durumunda ise Rusya ve Fransa başta olmak üzere diğer bazı Avrupa devletleri-
ni karşısında bulacağı da muhakkaktı. İşte bu sebeplerden dolayı Osmanlı Devleti,
Couza’nın bu oldubittisini kabul etmek zorunda kaldı34.

30 Sertoğlu, a.e., s. 3128.

31 Voyvoda, Eflak, Boğdan ve Erdel beyleri için kullanılan bir unvandır. Slavca “asker” anlamına
gelen voy ile (voyska) “sürmek” anlamındaki vodadan (vodity) meydana gelen bu kelime “asker
sürücü” demektir. Buradan hareketle kelime “bir memleketin başkumandanı ve idarecisi” anla-
mını kazanmıştır. Bkz. Mihai Maxim, “Voyvoda”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi,
Cilt: 43, İstanbul, 2013, s. 127; Voyvoda kelimesinin farklı anlam ve kullanımları için bkz. Erol
Özvar, “Voyvoda”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 43, İstanbul, 2013, s. 129-
131; Mehmet Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Cilt: 3, İstanbul,
Milli Eğitim Basımevi, 1983, s. 598.
32
Sertoğlu, a.e., s. 3128.
33 Prusya, bugünkü Almanya’nın doğu kesiminde kurulmuş Berlin merkezli Alman krallığıdır. Bu
kelime Avrupa tarihinde değişik dönemlerde farklı anlamlarda kullanılmakla birlikte daha çok
1713-1867 yılları arasında etkili bir siyasî teşekkül olan Prusya Krallığı’nı ifade etmektedir. Bu
krallık 1871’den sonra Alman İmparatorluğu’na dönüşerek bunun bir parçası haline gelmiştir.
Bkz. Kemal Beydilli, “Prusya”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 34, İstanbul,
2007, s. 354.
34 Sertoğlu, a.e., s. 3128.
119
 Birleşen Eflak ve Boğdan Beylikleri’nin ilk meclisleri (müşterek divan) 5 Şu-
bat 1862’de toplandı. Meclisin yeni kanunlar çıkararak ülkenin iç yönetimini bir-
leştirmesi gerekiyordu. Ancak politik mücadeleler, parti kavgaları ve şahsi didiş-
meler nedeniyle Prens Couza, otoriter bir idare kurmaya karar verdi. Bu durum
çeşitli zümrelerde memnuniyetsizliğe yol açtı. Couza, ülkesinde bir toprak reformu
yapmak istese de büyük toprak sahipleri bu icraatı haksız ve zamansız buldular.
Avrupa’da okumuş gençler ise toprak reformunu yetersiz bulduklarından Couza’ya
cephe aldılar. Meclis, iç ve dış durum ile vaziyet hakkında bilgilendirilmediğini ve
milletvekillerine saygı gösterilmediğini öne sürerek prensin hükûmetine güvensiz-
liğini bildirdi (1863). Ayrıca 1864 yılında Prens Couza tarafından verilen yeni bir
seçim kanunu tasarısını da reddetti. Bunun üzerine Prens Couza ordunun desteği
ile meclisi dağıttı ve basın kanununu kaldırdı. Yeni bir seçim kanunu hazırladı.
Buna göre serbest seçim ile bir mebuslar bir de ayan meclisi kurulacaktı. Bu kanu-
nu bir35 plebisitle36 millete tasdik ettirdi ve bütün memurları yemin etmek suretiy-
le yeni yönetim tarzını kabul etmeye davetti. Yemin etmeyenler ise istifa edecek-
lerdi37.

2.1. Osmanlı Devleti ve Yabancı Devletlerin Tutumu

Babıâli, Prens Couza’nın bu hareketini başlangıçta sert karşıladı38. Âli Pa-
şa39, prense bir telgraf çekerek Eflak ve Boğdan’ın uluslararası antlaşmalarla tespit

35
Karal, a.e., s. 8.
36 Zaman zaman referandum kavramı ile eş anlamlı olarak kullanılan plebisit kelimesi farklı çağrı-
şımlara sahip bir kavramdır. Referandumdan daha eski bir kavram olan plebisit kelimesi M.Ö. 4.
yüzyıldaki eski Roma pleblerinden gelmektedir. Fransa’da 1793’ten beri halkoyuna başvurma an-
lamında kullanılan plebisitin demokrasi karşıtı çağrışımlar içeren bir anlamı da vardır. Bu anlamda
plebisit, totoliter ve otoriter yönetimlerin ellerinde tuttukları bir araç olup anti-demokratik bir halk
oylamasıdır. Plebisitin referandumdan farkını ortaya koymak için bazı ölçütler ileri sürülmektedir.
Örneğin referandum demokrasiyi güçlendirme yönünde kullanılan bir yöntem iken; plebisit de-
mokrasiyi otoriter bir rejime dönüştürme amacıyla yapılan bir halk oylamasıdır. Ayrıca referan-
dumda bir metin, bir değişiklik, kurumlara ilişkin bir oylama vardır. Plebisitte ise bir isim veya
onun şahsi politikası oylanır. Otoriter bir devlet başkanının veya hükûmetin belli bir sorunu hal-
koyuna götürdüğü zaman plebisitten bahsetmek mümkündür. Bkz. Bir Doğrudan Demokrasi
Aracı Olarak Referandum Uygulama Örnekleri, Türkiye-ABD-Avrupa Ülkeleri, Yay. Haz.
Ercan Durdular-Mehmet Solak-Hüdai Şencan, TBMM Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara,
2010, s. 65-66.
37 Karal, a.e., s. 8.
38 A. e., s. 8.
39
Osmanlı Devleti’ne sadrazamlık da dâhil olmak üzere birçok görevde hizmet etmiş olan Mehmed
Emin Âli Paşa (1814-1871), İstanbul’da doğmuştur. 1830’da Divan-ı Hümayun Kalemi’ne giren
Âli Paşa, 1833’de Tercüme Kalemi’nde görev almaya başlamıştır. 1835’te ikinci başkâtip olarak
gittiği Viyana’da bir buçuk yıl kalmıştır. Bu süre içerisinde Fransızcasını ilerlettiği gibi diplomasi
mesleğinin inceliklerini de öğrenmiştir. 1837’de Petersburg’a gönderilen Âli Paşa, buradan dönü-
şünde Divan-ı Hümayun tercümanlığına tayin edilmiştir. 1838’de ise Londra elçisi olan Mustafa
Reşit Paşa ile birlikte elçilik müsteşarı sıfatıyla Londra’ya gitmiştir. Reşid Paşa’nın maiyetine
girmesi ve onun takdirini kazanması süratle yükselmesine etki etmiştir. 1840’ta Hariciye Nezareti
120
edilmiş olan kanunlarını kaldırmak veya değiştirmek hakkına sahip bulunmadığını
ve bu tarz hareketlerin tanınmayacağını bildirdi. Bu arada Fransa, Prens Couza’ya,
Babıâli ile anlaşmasını teklif etti. Bunun üzerine Couza, İstanbul’a geldi. Yapılan
görüşmeler neticesinde Babıâli, Eflak ve Boğdan’ın idari statüsünün değiştirilme-
sine onay verdi40. Ayrıca bölgedeki istikrarın uluslararası bir teminat altına alın-
ması için sorunun bir konferansla çözülmesini uygun buldu. Bu nedenle Fransa,
İngiltere, Avusturya, Prusya, Rusya ve İtalya delegelerinin katılımıyla İstanbul’da
bir konferans toplandı. Yapılan görüşmeler neticesinde ise yirmi maddelik bir
protokol imzalandı ( 28 Haziran 1864). Bu protokolün önemli maddeleri şunlardı:
1. Birleşik Eflak ve Boğdan Beyliği, Osmanlı Devleti’nin hâkimiyeti altında ka-
lacaktır.
2. Osmanlı Devleti’nin imzalamış olduğu antlaşmalar, Memleketeyn için de
geçerli olacaktır.
3. Eflak ve Boğdan, bir prens, bir Millî meclis ve bir senato tarafından idare
edilecektir.
Eflak ve Boğdan Beylikleri’nin resmen birleşmesine imkân tanıyan41bu yeni
belgenin Osmanlı Devleti’ni ilgilendiren en önemli hükmü bu memleketlerin, iç
idarelerinde, Osmanlı hükûmetine danışmadan istedikleri düzeni kurabilmelerini

müsteşarlığına getirilen Âli Paşa, 1841’de ise Londra büyükelçiliğine tayin edilmiştir. Reşid Pa-
şa’nın 1846’da sadrazam olması üzerine önce Hariciye Nazırı, bir süre sonra da vezaret rütbesiyle
paşa olmuştur (1848). Âli Paşa 1852’de ise Reşid Paşa’nın yerine sadrazamlığa getirilmiştir. Âli
Paşa, Hariciye Nezareti’ne ise arkadaşı Fuad Efendi’yi tayin ettirerek bir ekip oluşturmuştur. Bun-
dan sonraki süreçte Reşid Paşa’dan uzaklaşmaya başlamıştır. Kısa bir süre İzmir ve Hüdavendigar
Vilayetleri’nde vali olarak da hizmet veren Âli Paşa, Kırım Savaşı sırasında üçüncü defa Hariciye
Nazırı olmuştur. 1855 yılı Mayısında ikinci defa sadrazamlık görevine getirilen Âli Paşa, savaş
sonrasında toplanan Paris Barış Konferansı’nda Osmanlı Devleti’ni temsil etmiş ve Paris Antlaş-
ması’nı imzalamıştır. Gerek bu münasebetle ilan edilen Islahat Fermanı sebebiyle gerekse de kon-
feransta devletin menfaatlerini yeteri kadar koruyamadığı gerekçesiyle özellikle Reşid Paşa tara-
fında ağır şekilde eleştirilmiş ve neticede görevinden azledilmiştir. 1857’de Hariciye Nazırlığı gö-
revine yeniden getirilen Âli Paşa, Reşid Paşa’nın ölümü üzerine 11 Ocak 1858’de üçüncü defa
sadrazam olmuş ancak bir yıl sonra azledilmiştir. 1861’de Sultan Abdülaziz’in tahta çıkmasından
sonra ise dördüncü defa sadrazam olmuş ancak çok geçmeden yine azledilmiştir. Yerine tayin edi-
len Fuad Paşa’nın sadrazamlığı Âli Paşa’nın Hariciye Nazırlığı’na getirilmesi şartıyla kabul etme-
si nedeniyle yedinci defa Hariciye Nazırlığı’na getirilmiş ve altı yıl bu görevde kalmıştır. Şubat
1867’de ise beşinci defa sadrazam olmuştur. Mesai arkadaşı Fuad Paşa’nın 1869’da ölümü üzerine
Hariciye Nazırlığı görevini de üzerine alan Âli Paşa bu tarihten sonra tek söz sahibi olarak devlet
idaresini ölünceye kadar sıkı bir şekilde elinde tutmuştur. Son derece tecrübeli bir devlet adamı
olan Âli Paşa, özellikle Paris Antlaşması’ndan sonra III. Napolyon’un milliyetçi akımları destek-
leyen politikasını, İngiltere’nin politikasındaki değişme durumunu, Rusya’nın Paris Antlaşmasının
hükümlerinden kurtulmak için fırsat kolladığını, Avrupa’nın siyasî bünyesindeki değişiklikleri
sezmekte ve devletin içerisinde bulunduğu zayıflığı da yakından bilmekteydi. Bu nedenle dış poli-
tikada uzlaşmacı bir politika takip edilmesi gerektiğine inanıyordu. Bkz. Kemal Beydilli, “Âli Pa-
şa, Mehmed Emin”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 2, İstanbul, 1989, s. 425-
426.
40 Karal, a.e., s. 8-9.
41 Sertoğlu, a.e., s. 3129.
121
sağlamasıdır. Böylece, Osmanlı Devleti, Eflak ve Boğdan üzerindeki tarihi hakla-
rından önemli bir kısmını daha kaybetmiştir. Ayrıca bu başarısından dolayı Bük-
reş’te parlamento, Prens Couza’yı Romanya’nın kurucusu ve ıslahatçısı olarak se-
lamlamıştır42.

2.2. Romanya’da Hükûmet Darbesi, Yabancı Bir Prensin Seçilmesi ve

İlgili Devletlerin Tutumları
Bu başarılarına rağmen Romanya’da Prens Couza’ya karşı köklü bir muha-
lefet bulunmaktaydı. Halk toprak reformunun getirdiği şartlara henüz uyum sağla-
yamamıştı. Ülkedeki büyük toprak sahipleri topraklarını angarya ile işletmeye
alışmışlardı. Ancak angarya usulünün kaldırılması üzerine ellerinde kalan toprak-
ları işletmeleri güçleşmişti. Kendilerine toprak verilen köylü de toprağının sınırını
bilmiyordu. Ayrıca işletme araçlarından ve krediden de mahrumdu. Geçimi topra-
ğa bağlı olan bu memlekette birbirini takip eden su taşkını ve kuraklık bir kıtlık
yaratmış ve bütün bu olaylar ticaret hayatına etki etmişti. Halk yaşanan bütün bu
olaylardan prensi sorumlu tutuyordu. Romanyalı aydınlar ve politikacılar ise ülke-
lerinin birliğinin ve bağımsızlığının Prens Couza’nın çalışmalarıyla gerçekleşeme-
yeceğine kanaat getirmişlerdi. Bunlar Romanya’nın ne Eflak’lı ne de Boğdan’lı olan
yabancı bir prensin kuracağı hanedanlıkla kuvvetleneceğine ve yükseleceğine
inanıyorlardı43. Bunların yanı sıra Couza’nın eyaletlerde kapitülasyon sistemini
kırmak ve yabancıları da Romanya vergi ve yargı sistemine bağlı tutmak için ça-
lışmalar yapması da Avrupalı devletler ile küçük sürtüşmeler yaşamasına yol aç-
maktaydı44.
İşte bu atmosfer 28 Mart 1864’te prensin idaresine karşı bir isyanın çıkma-
sına neden oldu. Ancak bu isyan prens memleket dışında bulunmasına rağmen
süratle bastırıldı. Osmanlı Devleti, bu isyanda prensi sorumlu tuttu. Fuad Paşa,
prense göndermiş olduğu mektubunda isyanın gerçek sebeplerini bilmediğini
belirttikten sonra halkın meşru sayılabilecek isteklerinin yerine getirilmesini tav-
siye etti. Prens ise Osmanlı Devleti’nin Eflak ve Boğdan’ın iç işlerine karışma hak-
kına sahip olmadığını belirtti. Prens Couza’nın düşmanları, Osmanlı Devleti ile
yaşanan bu ihtilafı da bahane ederek yeni bir isyan çıkardılar. Ordunun da deste-
ğini alan bu hareket başarılı oldu ve 23 Şubat 1866’da prens görevinden çekildi.
Aynı gün Romanya parlamentosu, Belçika Kralı’nın kardeşi Flandre Kontu Leo-
pold’u, Romanya tahtına oy birliği ile prens seçti. Parlamentonun bu hareketi mev-
cut antlaşmalara aykırı bir durumdu. Osmanlı Devleti, Romanya’nın özerkliğine
kefil olan devletlere bu antlaşmalara göre hareket edilmesi düşüncesinde olduğu-

42 Karal, a.e., s. 9.
43 A. e., s. 9-10.
44 Matthew Smith Anderson, Doğu Sorunu (1774-1923), Uluslararası İlişkiler Üzerine Bir İnce-
leme, Çev. İdil Eser, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2001, s. 171.
122
nu bildirdi. Yani ortak meclis dağıtılacak, Eflak ve Boğdan’da 1858’den önce oldu-
ğu gibi ayrı ayrı divanlar ve voyvodalar seçilecekti. Osmanlı Devleti, ayrıca Bük-
reş’e bir Türk komiseri ile kefil devletlerden birer delegenin oluşturacağı bir ko-
misyonun gönderilmesini de teklif etti. Fransa bir taraftan Romenleri birliğe ve
bağımsızlığa teşvik etmekle birlikte seçmiş oldukları prensi beğenmemişti45.
Fransız dış işleri Eflak ve Boğdan’daki olayları bir oldubitti gibi kabul ede-
rek ortaya çıkan yeni durumun Paris’te bir konferansta görüşülmesini teklif etti.
İngiltere, Prusya ve46 Piyemonte47 bu teklifi desteklediler. Rusya istemeyerek de
olsa aynı fikre katıldı. Ancak esas itibariyle Rus hükûmeti Eflak ve Boğdan’ın Millî
ve bağımsız bir devlet haline gelmesine karşıydı. Çünkü böyle bir durumda bu
devletin iç işlerine müdahale edemeyeceği gibi Balkanlar üzerindeki ihtiraslarını
da gerçekleştiremeyecekti. Bu nedenle Rus dış işleri yabancı ülkelerdeki diplomat-
larına göndermiş olduğu talimatta, Eflak ve Boğdan meselesinde mevcut antlaşma-
ların ruhuna göre hareket edilmesi gerektiğini, aksi takdirde Romenlerin durumla-
rını ıslah etmek için antlaşmalarda tadilat yapılacak ise Osmanlı Devleti’ndeki
bütün Hristiyanların durumlarının da göz önünde bulundurulması gerekeceğini
bildirdi. Avusturya ise müstakbel bir Romanya birliğini kendi coğrafyasındaki
milletler için kötü bir örnek olarak kabul etmekte ve bu nedenle Eflak ve Boğdan’a
yabancı bir prensin getirilmesine karşı çıkmaktaydı48.

2.3. Paris Konferansı (4 Mart 1866)

Paris Konferansı toplandığı esnada Avrupalı devletlerin Eflak ve Boğdan
meselesine bakışı bu şekildeydi. Konferansta Osmanlı Devleti, Rusya ve Avusturya
mevcut antlaşma hükümlerine göre hareket edilmesi tezini savundular. Fransa,
İngiltere, Prusya ve Piyemonte ise 1858’den beri kefil devletlerce birleşik memle-
ketlerin idari statüsünde yapılan değişiklikler çerçevesinde yabancı prens seçimi
meselesinin incelenmesi gerektiğini ileri sürdüler. Ancak konferansta ortaya çıkan
genel manzara meclisin, Eflak ve Boğdan’a yabancı bir prens seçmekle mevcut
antlaşmayı ihlal etmiş olduğu yönündeydi. Taraflar arasında uzlaşmazlık oluşmuş-
tu. Bu çerçevede konferansta bir çıkar yol arandığı esnada geçici hükûmet meclisi
dağıttı. Flandere Kontu Léopold, Romanya tacını kabul etmemişti. Hükûmet yeni
bir prense seçimi için halkı plebisite davet etti. Fransa imparatoru III. Napolyon’un
tavsiyeleri ile bu seferki aday Hohenzollern hanedanından prens Şarl’dı (Char-
les)49. Prusya kraliyet ailesinin Katolik kolunun oğlu olan bu prens aynı zamanda

45 Karal, a.e., s. 10.

46 A. e., s. 10.
47Piyemonte, İtalya’da siyasî birliğin kurulmasını sağlayan krallıktır. Bkz. Oral Sander, Siyasî

Tarih, İlkçağlardan 1918’e, İmge Yayınları, Ankara, 2001, s. 219-220; Coşkun Üçok, Siyasal
Tarih (1789-1960), Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, Ankara, 1975, s. 127-132.
48 Karal, a.e., s. 10-11.
49 A.e., s. 11.
123
III. Napolyon’un da kuzeniydi. Yakın Fransız ve Prusya bağlantılarıyla Romen tahtı
için iyi bir adaydı. Prens, Fransa ve Prusya’nın onayıyla teklifi kabul etti. Geçici
Hükûmet tam kontrollü bir seçim örneği gösterdi ve seçim onaylandı50. Birinci
Karol (Carol) adını alan yeni prens tabiyet ve sadakatini Osmanlı Devleti’ne bildir-
di51. Ancak bu samimi bir tavır değildi. Çünkü bir Osmanlı vassalı olmak istemeyen
yeni prens tahta çıktıktan sonra Osmanlı Devleti ile halen devam eden az sayıdaki
bağın zayıflamasını sağlayacak her türlü tedbiri destekliyordu52.
Bu oldu-bitti karşısında Paris Konferansı; “Yabancı bir prensin birleşik mem-
leketler tahtına seçilmesi 1858 Antlaşması’na aykırıdır. Birleşik memleketlerde top-
lanacak yeni mecliste Eflak ve Boğdan delegeleri ayrı ayrı rey vermek suretiyle birli-
ğin devam edip etmeyeceğini kararlaştıracaklar ve bu mesele halledildikten sonra
ancak birliğin devamı halinde meclis yukarıda işaret edilen antlaşma hükümlerine
göre yerli bir prensi voyvodalığa seçecektir” şeklinde bir karar aldı. Bu karar Avru-
palı kefil devletlerin Prens Şarl’ın Romanya tahtına seçilmesini kabul etmedikleri-
ni gösteriyordu. Osmanlı Devleti de başlangıçta Prens Şarl’ı tanımak istemedi. An-
cak Fransa ikiyüzlü bir siyaset takip ediyor ve yeni prense her türlü manevi yar-
dımı gizli olarak veriyordu. Osmanlı Devleti bir ara Tuna boylarında askeri hazırlık
yapmak suretiyle Eflak ve Boğdan’ı işgal edeceği izlenimini verdi. Ancak kefil dev-
letler bu duruma izin vermeyeceklerini bildirdikleri için yeni durumu kabul etme-
nin şartlarını aramaya başladı. Bu esnada yeni prens Sultan Abdülaziz’e saygılarını
sunmak için İstanbul’a geldi. İstanbul’a gelmesinden önce Âli Paşa ile Prens Şarl
arasında yapılan mektuplaşma ile Eflak ve Boğdan’ın Osmanlı Devleti’ndeki yeni
durumu ile prensin hakları tespit edilmişti. Voyvodalık fermanı da bu anlaşmaya
göre hazırlanmıştı. Fermanda Eflak ve Boğdan birliği zaman bakımından şartsız
olarak kabul edildiği gibi prensin Romanya tahtı üzerindeki veraset hakları da
kabul edilmişti. Buna karşılık prens de 1851 Paris Antlaşması ile tespit edildiği
şekilde Osmanlı Devleti’nin Romanya üzerindeki hükümranlığını tanımayı, 30.000
kişilik kuvvetten fazla bir ordu bulundurmamayı, Babıâli ile yabancı devletlerara-
sında imzalanmış olan antlaşmaları Romanya için de geçerli saymayı, Romanya’nın
Osmanlı Devleti’ne ödemekte olduğu vergiyi arttırmayı ve Romanya’da Osmanlı
Devleti’nin diğer eyaletlerinin huzur ve emniyetini bozacak hareketlere engel ol-
mayı taahhüt ediyordu53.
Romanya’nın özerkliğine kefil olan devletler bu fermanın hükümleri çerçe-
vesinde Romanya’nın yeni durumunu tanımakta gecikmediler. Bu suretle Roman-
ya, on yıl içinde Osmanlı Devleti’ne olan bağlılığını gevşetmiş ve Millî, yarı müsta-
kil, ırsi bir prenslik haline gelmiştir54.

50 Barbara Jelavich, Balkan Tarihi, 18. ve 19. Yüzyıllar, Cilt: 1, Çev. İhsan Durdu-Haşim Koç-
Gülçin Koç, Küre Yayınları, İstanbul, 2009, s. 323.
51 Sertoğlu, a.e., s. 3130.
52 Jelavich, a.e., s. 323.
53 Karal, a.e., s. 11-13; Sertoğlu, a.e., s. 3130-3131.
54 Karal, a.e., s. 13.
124
 3. SIRBİSTAN OLAYLARI VE AVRUPALI DEVLETLERİN POLİTİKALARI
(1862-1867)
19. yüzyıl boyunca güneyli Slav akımının en dikkat çekici ve güçlü savunu-
cusu Sırbistan’dı55. Osmanlı Devleti, 19. yüzyılın başlarına gelindiğinde önemli iç
ve dış sorunları nedeniyle Sırbistan ile ilgilenememişti. Bu da bölgede daha önce
kurulmuş olan düzenli yönetimin bozulmasına neden olmuştu. Bölgedeki Müslü-
man halk belli ve büyük kalelere toplanmıştı. Ancak bu kalelerde muhafızlık görevi
yapan yeniçeriler hem Müslüman hem de Hristiyan halka kötü davranıyorlardı.
“Dayı” ünvanlı yeniçeri ileri gelenleri zaman içerisinde valilerin nüfuzlarını dahi
ellerinden almış ve Sırbistan’da keyfi bir yönetim kurmuşlardı. Bununla birlikte
yabancı devletlerin bölgede uzun bir süredir yapmakta oldukları propaganda ve
kışkırtma hareketleri de yoğunlaşmıştı56.
Bu gibi nedenlerden ötürü Sırplar 1804 yılında Kara Yorgi liderliğinde Os-
manlı Devleti’ne karşı ayaklandılar57. Önceleri yeniçerilere karşı bir tepki şeklinde
başlayan isyan gittikçe Millîyetçi bir karakter kazanmış ve Sırplar özerklik talep
etmeye başlamışlardır. Belgrad’ı ele geçiren Sırp birlikleri şehirdeki Müslümanlara
karşı büyük bir katliama girişmişlerdir. 1806-1812 Osmanlı-Rus Savaşı sonucunda
imzalanan Bükreş Antlaşması ile Osmanlı Devleti, Sırbistan’a kısmi bir özerklik
verilmesini kabul etmek zorunda kalmıştır. Bununla birlikte daha geniş bir özerk-
lik talep eden Sırpların isyanı 1813 yılında tamamen bastırılarak Belgrat ele geçi-
rilmiştir. İkinci Sırp isyanı Miloş Obrenoviç liderliğinde 1815 yılında başlamıştır.
İsyan aynı yıl bastırıldıysa da bu tarihten sonra Sırplara tanınan ayrıcalıklar geniş-
letilmeye başlanmıştır. Öyle ki 1826’da Osmanlı Devleti ile Rusya arasında imzala-
nan Akkirman Antlaşması ile Osmanlı Devleti, Sırplara tanınacak hakların genişle-
tileceğini garanti etmiştir. 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı sonrasında imzalanan
Edirne Antlaşması ile de Osmanlı Devleti, Sırplara yeni ayrıcalıklar tanımıştır. Ni-
hayet 17 Ekim 1830’da verilen bir imtiyaz fermanı ile Sırplar özerk bir idare elde
etmişlerdir. Bu ferman Miloş’u başknez olarak tanıtırken Sırpların bir meclis tara-
fından yönetileceği ve kale muhafızları dışında Sırp topraklarında hiçbir Türk’ün
oturmayacağı gibi şartları da içeriyordu58.

55 J.A.R.Marriot, The Eastern Question, An Historical Study in European Diplomacy, At The

Clarendon Press, Oxford, 1918, s. 313.
56
Uçarol, a.e., s. 98; Örneğin Belgrat muhafızı Hacı Mustafa Paşa, 1801 yılında Fransız casuslarının
Bosna, Vidin ve Belgrad çevresinde faaliyette bulunduklarını Babıâli’ye bildirmiştir. Bu casuslar
askeri amaçla orada olmakla birlikte Fransız devriminin fikirlerini yayma ihtimalleri de yüksektir.
Bkz. Serap Toprak, “Osmanlı-Avrupa İlişkileri Çerçevesinde Sırbistan’ın Bağımsızlığı”, Ulusla-
rarası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt: 6, Sayı: 24, Kış 2013, s. 349.
57 Armaoğlu, a.e., s. 272.
58 Mehmet Hacısalihoğlu, “Sırbistan (Tarih ve Ülkede İslamiyet)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam
Ansiklopedisi, Cilt: 37, İstanbul, 2009, s. 123.
125
 Kırım Savaşı sonrasında imzalanmış olan 1856 Paris Antlaşması’nın 28. ve
29. maddeleri Sırbistan’la ilgiliydi. Antlaşmanın 28. maddesinde Sırbistan’a şimdi-
ye kadar tanınan ayrıcalıklar devletlerin ortak garantisine alınmakla birlikte Sır-
bistan’ın Osmanlı Devleti’ne bağlılığının devam edeceği de belirtilmiştir. 29. mad-
dede ise Osmanlı Devleti’nin diğer devletlerin onayı olmadan Sırbistan’da askeri
tedbirlere başvuramayacağı belirtilmiştir. Sırbistan’ın bağımsızlığına doğru giden
yolda Rusya her zaman birinci derecede etkili olmuştur. Rusya, Kırım Savaşı’ndan
yenilgiyle ayrılmasına rağmen Balkanlar’daki etkisi hiç azalmamıştır. Nitekim Pa-
ris Antlaşması’ndan sonra da Balkanlar’da Slav propagandası bütün hızı ile devam
etmiştir59.
1860 yılında Mihail Obrenoviç’in Sırp başknezi olmasıyla Sırbistan ile Os-
manlı Devleti arasındaki ilişkiler gerginleşmeye başlamıştır. Tek amacı Müslüman-
ları Hristiyan topraklarından çıkarmak ve bütün Slavların birliğini sağlamak olan
Mihail, hem bunun için çalışmaya hem de Osmanlı Devleti’nin onayı olmadan iç
reformlar yapmaya başlamıştır60.
6 Ağustos 1861’de Karaguyefçe (Kraguyevats)’da toplanan Sırp Millet Mecli-
si, Sırp milleti adına 50.500 askerin talim ettirilerek hazır bulunması kararını al-
mıştır. Ayrıca yedekte de 40.000 kadar askeri bulunan Sırbistan’ın bu tavrı Os-
manlı Devleti’nin hoşuna gitmemiştir. Bununla birlikte Sırpların, Osmanlı Devle-
ti’ni hiçbir şekilde tanımayarak kraliyet şeklinde davranmaları üzerine Mihail uya-
rılmıştır. Ancak Sırplar silahlanmaya ve hazırlık yapmaya devam etmişlerdir. 1862
yılı için hazırlanan masraf defterinde en çok pay askeri harcamalara ayrılmıştır.
Sırplar meşhur eşkıya ve haydutları toplayarak sınır ötelerine göndermeye başla-
mışlardır. Ayrıca Mihail’in sözcülüğünü yapan Vidovdan gazetesi de her sayısında
Osmanlı Devleti ve memurları hakkında yalan ve iftiralarda bulunmaya devam
etmiştir. Neticede Mihail’in 1860 yılında başknez oluşundan itibaren Osmanlı Dev-
leti’ne karşı başlattığı ağır tahrikler meyvelerini vermeye başlamıştır. Sırbistan’ın
her yerinde Müslümanlar ve Hristiyanlar arasında gerginlikler artmıştır61.
1862 yılının başından itibaren Sırbistan’da ortam daha da gerginleşerek an-
laşmazlıkların yerini silahlı çatışmalar ve cinayetler almaya başlamıştır. Aynı yılın
Ocak ayında Belgrat’ta bir Türk öldürülmüştür. Şubat ve Mart aylarında ise Türk-
lerin ve Sırpların birbirlerine karşılıklı saldırıları artmıştır. Bu durumdan ürken
Sırp hükûmeti Belgrat’taki Dörtyol mahallesinde jandarma sayısının arttırılması ve
jandarmanın yanında Türkçe bilen bir tercümanın ve kâtibin dolaştırılmasını em-

59 Armaoğlu, a.e., s. 273.

60 Ayşe Özkan, “Kanlıca Konferansı Sonrasında Müslümanların Sırbistan’dan Çıkarılmaları ve
Osmanlı Devleti’nin Sırbistan’dan Çekilişi (1862-1867), Gazi Akademik Bakış, Cilt: 5, Sayı: 9,
Kış 2011, s. 123-124.
61 Ayşe Özkan, “Müslümanların Sırbistan’dan Çıkarılmasının İlk Adımı: 1862 Belgrad Olayları ve
Belgrad’ın Bombalanması”, Ankara Üniversitesi Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt: 30, Sayı:
50, 2011, s. 173.
126
retmiştir. Görevleri Türklerin yaptıkları konuşmaları bildirmek olan bu iki kişinin
Türk mahallelerinde dolaşması Türkleri daha çok rahatsız etmiş ve bu duruma
tepkiler artmıştır. Mayıs ayının son haftasından itibaren bölgedeki olaylar artış
göstermiştir. 15 Haziran 1862’de yaşanan çatışmalarda ise bir Türk askeri ile bir
Sırp tercüman ve iki Sırp jandarması öldürülmüştür62.
Yaşanan bu olaylar Belgrat’ın bombalanmasına yol açan gelişmelerin de fiti-
lini ateşlemiştir. Bölgede görevli İngiltere Başkonsolosu Longworth’un deyimiyle
“uzun zamandır Türkleri kendilerine saldırtmak için zorlayacaklarını söyleyip bö-
bürlenmekte olan Sırplar” amaçlarına ulaşmışlardır. Çünkü ertesi gün (16 Haziran)
öğlene kadar Belgrat şehir kapılarında ve sokaklarında, sürecek bir çatışma baş-
lamıştır. Sırp jandarmaları ve ayak takımı Türklere saldırmışlardır. Kaleye kaça-
mayan Türkler ise kendilerini evlere ve karakollara kapatarak savunmaya geçmiş-
lerdir. Hatta pek çok Türk geceyi evlerinde geçirememiş ve kaçmak zorunda kal-
mıştır. Belgrat muhafızı Aşir Paşa, Sırpların bu saldırılarını 15 Haziran’da telgrafla
Babıâli’ye bildirmiştir. Babıâli ise Aşir Paşa’ya “Sırpların gösterdikleri hal ve mey-
dana getirdikleri savaşın şahsi anlaşmazlık olmayıp, açıktan açığa berüye hücım
demek olduğu ve çevreden çok Sırp gelerek Müslüman evlerinde kalmış eşyaları
yağmalamaya ve evleri yakmaya girişecek olurlarsa kaleden karşılık verileceğinin
İliya Garaşanin ve konsoloslara tebliğ edilmesi” şeklinde bir cevap vermiştir. Buna
rağmen Sırplar, 600 Türk’ün evini yağmalamışlardır. 16 Haziran 1862’de konso-
losların aracılığı ile Belgrat muhafızı Aşir Paşa ile Sırp makamları arasında bir
sözleşme imzalanmıştır. Türk ve Sırp yetkililerinin yanı sıra İngiltere Konsolosu
J.A.Longworth, Fransa konsolosu Y. Tastiya, Rusya konsolosu A. Vlangaliya, Prusya
konsolosu Meronija ve Avusturya konsolosu Vasiç’in de katılımlarıyla imzalanan
bu sözleşmeye63 göre Belgrat’tan çekilmiş olan Türk askerleri ve halkı kaleye çeki-
lecek, Türklerin mal ve mülkleri ile şehirde kalacak olanların himayesi ise Türk
makamları tarafından temin edilecekti. Bu anlaşma uygulanmaya çalışıldıysa da 64
Sırp jandarmalarının şehir kapılarında kargaşa çıkarmaları ve kaleye ateş etmeleri
nedeniyle uygulanamamış ve kaleden 17 Haziran 1862’de Belgrat üzerine dört
buçuk saat devam eden bir bombardıman başlatılmıştır65.
Bunun üzerine Belgrat’taki konsoloslar bu olayı protesto etmişlerdir. Avru-
pa kamuoyu bu olaydan faydalanarak Türklere karşı çeşitli suçlamalarda bulun-
muştur. Osmanlı Devleti ise Belgrat olaylarının sebeplerini araştırmak üzere Di-
van-ı Muhasebat Reisi Ahmet Vefik Bey’i komiser olarak Sırbistan’a göndermiştir.
Diğer taraftan Fransa’nın teklifi üzerine Paris Antlaşması’na imza atmış olan dev-

62 Olayların ayrıntıları için bkz. Özkan, “Müslümanların Sırbistan’dan Çıkarılmasının İlk Adımı …”
, s. 176-180.
63 A. e. , s. 180-182.
64 Karal, a.e., s. 14.
65 Özkan, “Müslümanların Sırbistan’dan Çıkarılmasının İlk Adımı …” , s. 182.
127
letlerin Sırbistan işini görüşmeleri için İstanbul’da bir konferans toplanması da
kabul edilmiştir66.

3.1. Avrupalı Devletlerin Sırbistan Olaylarına Bakışları ve Kanlıca (İs-

tanbul) Konferansı (22 Temmuz 1862)
Belgrat’ın bombalanması hadisesi Türklerin Sırbistan’dan çıkarılmaları için
önemli bir dönüm noktasıdır. Sırp başknezi Mihail ve Sırbistan hükûmeti bu olayı
Sırp taleplerinin gerçekleştirilmesi için kullanmaya karar vermişler ve Avrupalı
devletlerin hem bölgedeki Müslümanların hem de garnizonların tahliyesini kabul
edecekleri umuduna kapılmışlardır. Ancak büyük devletler bu meseleye yönelik
farklı bakış açılarına sahiplerdi. Örneğin Rus devlet adamı Prens Gorchakov, Belg-
rat’ın bombalanmasının büyük bir tedbirsizlik olduğunu, bunun Sırplara bazı tek-
liflerinin uygulanması için hak kazandıracağını ve Sırpların Belgrat kalesini bir
tehdit olarak göreceğini belirtmiştir. Gorchakov ayrıca içerisinde asker bulunan
bazı kalelerin boşaltılması, Belgrat kalesi ile şehri arasındaki surların kaldırılması,
asker elinde bulunan bazı kalelerin terk edilmesi ve Sırbistan’da Müslümanların
ikameti konularında Osmanlı Devleti’nin güçlük çıkarmasını anlayamadığını da
ilave etmiştir. Kısacası Gorchakov, Sırpların alışılmış taleplerine izin verilmesine
dair bir dil kullanmıştır. İtalya Dış işleri bakanı ise bu gibi hadiselerde iki tarafında
hatasının olmasının muhtemel olduğunu belirtmiştir. Bu olayın uzun bir süredir
Osmanlı Devleti ile Sırbistan arasında çözümsüz kalmış olan bazı meselelerin hal-
ledilmesini ve güzel bir sonuca bağlanmasını sağlayacağını da ifade etmiştir. İtal-
yan bakan ayrıca Belgrat kalesinin dışında yerleşmiş olan Müslümanlara ait evle-
rin ve eşyaların karşılığı olarak yüklü miktarda bir tazminat verilmesi ile oradan
kaldırılmaları maddesinden başka bir çözümün olmayacağını da belirtmiştir.
Prusya Dış işleri bakanı Kont Berestrof da Sırbistan’daki kalelerde Osmanlı asker-
lerinin bulunmasının tehlikeli çekişmelerin kaynağı sayıldığını ve bu kalelerin
asayişi koruyacak durumda olmadıklarını ifade etmiştir. Bu nedenle bunlardan
bazılarının tahliye edilmesini ancak Belgrat Kalesi’nin bunların dışında tutulması
gerektiğini de belirtmiştir. Fransa’nın İstanbul elçisi Mösyö Tuvenel ise Belgrat
Kalesi istisna tutularak Sırbistan’da bulunan diğer kalelerin tahliyesini tavsiye
etmiştir. İngiltere Dış işleri Bakanı Lord Russel ise Sırbistan’da yerleşip kaleler
içerisinde oturmayan Müslümanlara, Sırp Knezliği tarafından uygun bir tazminat
verilerek ülkeyi terk etmeleri veya burada ikamet etmek isterlerse de Sırp kanun-
larına uymaları gerektiğini belirtmiştir. Lord Russel ayrıca Paris Antlaşması’na
göre Osmanlı Devleti’nin Belgrat Kalesi’nde ve Sırbistan’ın diğer kalelerinde asker
bulundurması hakkının korunmasında da ısrarcı olmuştur. Lord Russel, bütün
kalelerin Osmanlı Devleti’nde kalmasının Paris Antlaşması’na uygun olduğunu da

66 Karal, a.e., s. 14-15.

128
belirterek İngiltere’nin bu konuda Avusturya ile birlikte olduğunu da belirtmiştir.
Russel, Osmanlı Devleti’nin, Belgrat olaylarında almış olduğu tedbirleri de takdir
etmiştir67.
Yukarıda da ifade ettiğimiz üzere Fransa, Sırbistan meselelerini görüşmek
için Paris Antlaşması’na imza atmış olan devletlerin İstanbul’da bir konferans top-
lamalarını teklif etmişti. Bu devletler de Osmanlı Devleti ile İstanbul’daki elçileri
arasında bir konferans toplanmasına ve meseleyi burada ele almaya karar verdi-
ler. Prens Gorchakov, konferansta Osmanlı Devleti’nin Belgrat Kalesi’ni dahi Sırp-
lara bırakması yönünde bir karar alması için Rusya’nın ısrarcı olacağını belirtmiş-
tir. Bununla birlikte Belgrat Kalesi de dâhil olmak üzere Sırbistan’daki bütün kale-
lerin tahliyesini teklif etme noktasında Rusya ve Fransa gizlice bir anlaşma yap-
mışlardır. 8 Temmuz 1862 tarihli bu anlaşma ile iki devlet İstanbul’daki konfe-
ransta ortak hareket etme kararı almışlardır68.
Osmanlı Devleti ise ülke topraklarının emniyeti için Belgrat Kalesi’ni terk
etmek istemiyordu69. Neticede Osmanlı Devleti, İngiltere, Fransa, Rusya, Prusya,
Avusturya ve İtalya temsilcilerinin katıldığı İstanbul Kanlıca’daki konferans 22
Temmuz 1862’de başlamıştır. Konferansta Osmanlı Devleti’ni Fuad ve Âli Paşa,
İngiltere’yi Henry L. Bulwer, Fransa’yı M. De Moustier, Avusturya’yı De Prokech
Osten, Rusya’yı A. Labanow, Prusya’yı G. Wertzern, İtalya’yı ise Bela-Carracciolo
temsil etmiştir. Sırp Knezliği ise konferansa temsilci olarak Yovan Ristiç’i gönder-
miştir. Ancak Sırp temsilci konferansa alınmamıştır. Konferansta Rusya ve Fransa,
Belgrat Kalesi’nin Sırplara verilmesi gerektiğini söyleyip kaleden atılan toplar
nedeniyle Sırpların korktuklarını ve kale kendilerine verilmedikçe kendilerini
emniyette hissetmeyeceklerini belirtmişlerdir. Osmanlı Devleti bunu kabul etme-
miştir. İngiltere ve Avusturya da Osmanlı Devleti’ni desteklemiştir. Ancak İngiltere
ve Avusturya kalede gerektiğinden fazla kuvvet bulundurulmaması ve sadece ken-
dini savunma durumunda Belgrat’taki konsoloslarla görüşülerek top atılması ge-
rektiğini de ifade etmişlerdir. Neticede Sırp meselesinde İngiltere ve Avusturya
Osmanlı Devleti’nin yanında yer alırken, Fransa, Rusya ve İtalya ise Sırbistan’ın
yanında yer almıştır. Konferans 4 Eylül 1862’de imzalanan bir protokol ile sona
ermiştir70.
Buna göre Babıâli, Sokod ve Oujtza Kalelerini Sırplara terk etti. Ancak Belg-
rat Kalesi, Osmanlı hâkimiyetinde kaldı. Hatta bu kaleyi karma bir komisyon mari-
fetiyle Belgrat’ın Türk Mahallesi istikametinde genişletme hakkına bile sahip oldu.
Kaleler dışında kalan Türklerin Sırbistan’dan çıkarılması için bunların mallarına
karşılık alacakları tazminat hususunda Babıâli ile Sırp hükûmetinin bir anlaşmaya

67 Özkan, “Müslümanların Sırbistan’dan Çıkarılmasının İlk Adımı …” , s. 186-187.

68 A. e. , s. 187-188.
69 Karal, a.e., s. 15.
70 Özkan, “Müslümanların Sırbistan’dan Çıkarılmasının İlk Adımı …” , s. 188-189.
129
varmaları esası kabul edildi. Anlaşmanın bu maddeleri Sırbistan’ın özerklik idare-
sinde önemli değişiklikler yapmamaktaydı. Bununla birlikte anlaşma yine de Sırp-
ların lehineydi. Sırpların memnuniyetsizliği ise Belgrat Kalesi’nin Türklerin elinde
kalmasıydı. Sırp Knezi Mihail, kaleler için Babıâli nezdinde devamlı teşebbüslerde
bulunmaya devam ederek bunların kendilerine terk edilmesini istemeye başladı.
İlerleyen yıllarda Avrupa siyasî dengesi de Sırbistan’ın bu istekleri için uygun bir
ortam sağladı. Öyle ki İngiltere iç işleriyle ve özellikle de Amerika ile meşgul oldu-
ğu için kendisine doğrudan dokunmayan siyasî olaylara karışmaktan çekiniyordu.
Bu nedenle Babıâli’yi, Belgrat Kalesi nedeniyle çıkabilecek bir anlaşmazlıkta des-
teklemeye niyetli görünmüyordu. Avusturya ise Prusya ile yapmış olduğu savaşı
kaybettiği için Avrupa’da nüfuzu sarsılmış durumdaydı ve savaşın getirdiği sıkıntı-
larla uğraşıyordu. Bu nedenle Osmanlı Devleti, Avusturya’nın desteğine de güve-
nemezdi. Prusya ve İtalya ise Sırbistan’ın isteklerine sempatiyle bakmaktaydılar.
Hatta iç işlerinde çeşitli sıkıntılarla uğraşan Rusya da Sırpları destekleme imkânı-
na sahipti. Fransa’ya gelince bu devlet hem Sırpları Osmanlı Devleti aleyhinde
faaliyetlerde bulunmaya tahrik etmekte hem de Osmanlı Devleti’ne Sırbistan kale-
lerinden çıkmayı tavsiye etmekteydi. Fransız devlet adamları bu tavsiyelerinin
Paris Antlaşması’nın maddelerine uymadığını kabul etmekle birlikte içerisinde
bulunulan durumda Osmanlı Devleti’nin fedakârlık yapması gerektiğini bildiriyor-
lardı71.
Osmanlı Devleti bu durumda savaşı göze alamadı. Çünkü Paris Antlaşma-
sı’na imza atan devletlerden yardım alamayacağını bildiği gibi olası bir savaş ha-
linde Sırpların yüz bin civarında bir asker çıkarabileceğini hatta Yunanlıların, Ka-
radağlıların, Bosna Hristiyanlarının ve isyanlar çıkarmak suretiyle Bulgarların bile
Sırplara destek verebileceklerini düşünüyordu. Bununla birlikte söz konusu kale-
lerden olan Belgrat, Fethülislam, Böğürdelen ve Semendre kalelerinden sadece
Belgrat Kalesi askeri öneme sahipti. Babıâli, diğer kalelerin en zayıf düşman karşı-
sında beş gün bile dayanamayacağını düşünüyordu. Bu nedenle Sırplar ile kaleler
yüzünden çıkmış olan ihtilafı çözmek için 3 teklif ortaya konuldu. Bunlardan ilki
içlerinde Türk askerleri kalmak şartıyla kalelerin komutanlığının Sırp Knezi’ne
verilmesiydi. İkincisi eşit sayıda Türk ve Sırp askeri bulundurmak suretiyle kalele-
rin Sırp Knezi’nin idaresine bırakılmasıydı. Üçüncüsü ise Osmanlı askerlerinin
kalelerden tamamen çekilerek yerine Sırp askerlerinin getirilmesi ancak kalede
Sırp bayrağının yanında Osmanlı bayrağının da bulunması şartıyla kalelerin Sırbis-
tan’a bırakılmasıydı. Sırplar bu tekliflerden üçüncüsünü kabul ettiler. Neticede
Sultan Abdülaziz’in 20 Mart 1867 tarihli fermanı ile Sırbistan’daki Osmanlı kaleleri
terk edilmiştir. Bu durum Osmanlı kamuoyunda derin bir üzüntü yaratmıştır72.

71 Karal, a.e., s. 15-16.

72 A. e. , s. 16-17.
130
 4. Girit İsyanı
Batı dillerinde Krete, Creta, Créte şeklinde yazılan, Arapların ise İkrîtiyye,
Akritiş, İkrîdiş ve İkrîtiş adını verdikleri Girit, Kıbrıs’tan sonra Akdeniz’in en büyük
adasıdır73. Stratejik açıdan son derece önemli bir konumda bulunan bu ada öteden
beri Doğu Akdeniz’e ve Adalar Denizi’ne hâkim olmak isteyen toplumlar tarafın-
dan elde tutulması gereken yerlerden biri olarak görülmüştür74. Adanın yüzölçü-
mü 8.261 kilometrekare, batıdan doğuya uzunluğu yaklaşık 240 km ve genişliği de
50 km kadardır. Bu genişlik yer yer 15-20 km’ye kadar düşmektedir75. Girit Ada-
sı’nın arazisi dağlıktır. Birbirlerinden çöküntülerle ayrılan dağ kütleleri adayı boy-
dan boya geçer. Adanın en yüksek noktası 2400 metredir. Bu özelliği sayesinde
ada isyan halinde asilerin uzun bir gerilla savaşı yapmaları için elverişli bir niteliğe
sahiptir. 1868 yılında yapılan bir sayıma göre adanın nüfusu 15.000’ni Müslüman
gerisi ise Hristiyan olmak üzere 55.000 kişiden ibaretti76.
Tarih boyunca Roma, Bizans, Arap, Venedik ve Osmanlı hâkimiyetlerinde
kalmış olan Girit oldukça eski bir yerleşim yeridir. Trablusgarp, Tunus ve Cezayir
deniz yolları üzerinde yer alması, Osmanlı donanması için bir üs vazifesi görecek
olması ve Ege Denizi’nin kilidi konumunda olması Girit’in fethini kaçınılmaz bir
hale getirmiştir. Bu nedenle ada 1469 yılında başlayan ve muhtelif istikametlerde
yapılan Osmanlı akınlarından kurtulamamıştır. Girit, Kanuni döneminde devam
eden bu taarruzlardan büyük zararlar görmüştür. Adaya yapılan akınlar II. Selim
zamanında daha belirgin bir hale gelmiştir. 1634 yılına kadar Kandiye dışındaki
yerler fethedilmişse de Kandiye’nin fethi teşebbüsleri Fransa, İtalya ve diğer Av-
rupalı devletlerin Osmanlı Devleti aleyhindeki tutumları nedeniyle 22 sene devam
etmiştir. Ancak Fazıl Ahmet Paşa’nın gayretleri neticesinde 5 Eylül 1699’da imza-
lanan antlaşma ile ada ele geçirilebilmiştir. Girit’in tam manasıyla bir Osmanlı
eyaleti haline gelmesi ise 1715 yılından sonra olabilmiştir. Merkez şehri Kandiye
olan Girit, zengin bir yer olmakla birlikte Osmanlı Devleti’ne çok az vergi ödeyen
imtiyazlı bir eyalet olarak idare edilmiştir77.
Girit Adası, Mora ve kıyı bölgeleri ile sürekli irtibat halindeydi. Bu durum
Mora ve çevresindeki olayların yansımalarının Girit’te, Girit’teki olayların yansı-
malarının ise Yunanistan’da duyulmasına neden olmaktaydı. 1770 yılında Ruslar
Mora yarımadasını Osmanlı Devleti’ne karşı kışkırtırlarken Girit’i de ihmal etme-

73 Cemal Tukin, “Girit”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 4, İstanbul, 1996, s. 85.
74
Zekeriya Türkmen, “Girit Adasını Osmanlı İdaresinden Ayırma Çabaları: Yunan İsyanını Takip
Eden Dönemdeki Gelişmeler (1821-1869)”, OTAM (Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araş-
tırma ve Uygulama Merkezi Dergisi), Sayı: 12, 2001, s. 219.
75 Ayşe Nükhet Adıyeke, Osmanlı İmparatorluğu ve Girit Bunalımı (1896-1908), Türk Tarih
Kurumu Yayınları, Ankara, 2000, s. 7.
76 Karal, a.e., s. 18.
77 Metin Hülagü, Osmanlı-Yunan Savaşı Abdülhamid’in Zaferi, Yitik Hazine Yayınları, İzmir,
2008, s. 17-18.
131
mişlerdir78. Girit’te asıl önemli problemler ise 1821 yılından itibaren başlamıştır.
Osmanlı Devleti, Tepedelenli Ali Paşa İsyanı ile meşgul iken Mora ve çevresinde
başlayan isyana Temmuz 1821’de İsfakya ve Hanya Rumları da katılmış böylece
Girit’teki Osmanlı hâkimiyetine karşı ilk isyan patlak vermiştir. Böyle bir olayın
ortaya çıkmasında ve adada yaşayan Rumların bundan sonraki tarihlerde sık sık
isyana teşebbüs etmelerinde bazı faktörler etkili olmuştur. Her şeyden önce Os-
manlı toprakları üzerinde emelleri bulunan Rusya’nın tahrikleri, Fransız İhtilali
sonrasında etkili olan Millîyetçilik akımı ve bu akımın Napolyon tarafından Bal-
kanlarda Osmanlı hâkimiyeti altında yaşayan milletlere karşı propaganda edilmesi
bu faktörler arasındadır. Bunların yanı sıra Osmanlı Devleti’nin idari yapısındaki
bozulma ile Filiki Eterya Cemiyeti’nin çalışmaları da Girit’te isyanların çıkmasına
etki eden diğer nedenler arasındadır79.
Babıâli, Girit’teki ilk isyanın bastırılmasını ve asayişin yeniden tesis edilme-
sini Mısır Valisi Mehmed Ali Paşa’ya havale etmişti80. İsyan Osmanlı ve Mısır do-
nanmalarını komutasına alan İbrahim Paşa tarafından bastırıldı. Ancak Mehmet
Ali Paşa’nın bu isyanı bastırmasından ve nüfuzunu genişletmesinden rahatsız olan
İngiltere, Fransa ve Rusya’nın olaya müdahale etmeleri konunun uluslararası bir
mesele olmasına sebep oldu. İşte bu noktada Yunanistan tarafından tahrik edilen
Giritli Rumlar isyana teşebbüs etmeye başladılar. Hatta Girit’in Yunanistan’a ilhak
edilmesini ortak bir amaç haline getirdiler. 1830’da imzalanan Londra Protoko-
lü’nün Girit’i Yunanistan sınırları dışında bırakmasını bahane eden Rumlar, adada
yeni bir isyan başlattılar. Bu isyanın bastırılması görevi de Mısır Valisi Mehmed Ali
Paşa’ya verildi. Mehmed Ali Paşa’nın göstermiş olduğu başarıya karşılık olarak da
adanın yönetimi 1831 yılında on yıl süreyle kendisine devredildi. Mehmed Ali Pa-
şa’nın buradaki idaresi Londra Antlaşması’nın 15 Temmuz 1840 tarihinde imza-
lanmasına kadar devam etti. Bu tarihten sonra Girit’in idaresi kayd-ı hayat (yaşa-
dığı müddetçe) şartıyla Mustafa Nâili Paşa’ya bırakıldı81.
Osmanlı Devleti ile Rusya arasında yapılan 1828-1829 savaşı sonrasında
imzalanan Edirne Antlaşması ile bağımsız bir Yunanistan Devletinin kurulması
Osmanlı Devleti’nin toprak kayıplarını hızlandıran bir sürecin başlamasına da etki
etmiştir. Bağımsız Yunanistan’ın sınırları 3 Şubat 1830’da Londra Antlaşması ile
çizilirken Rumların yaşadığı birçok bölge gibi Girit’te bu sınırların dışında bırakıl-

78 Karal, a.e., s. 18.

79 Hülagü, a.e., s. 25; Filiki Eterya Cemiyeti, Rusya’da kurulan ve Rus diplomatlarıyla Avrupa dev-
letlerinden seçkin kişilerin de üye olduğu bir cemiyettir. Bu cemiyet Osmanlı Devleti’nin sınırları
içerisinde yaşayan Rumların bağımsızlığını sağlamak amacıyla gizli çalışmalarda bulunmuştur. Bu
çalışmalarını daha geniş bir alana kaydırabilmek için her türlü araçtan yararlanan cemiyet maddi
ve siyasî açıdan güçlü kişileri üye olarak kaydetmiştir. Yunanistan’ın bağımsızlık mücadelesinin
fiili olarak başlamasından önce bu örgütün birçok şubesi Osmanlı Devleti’nin çeşitli yerlerinde
kurulmuştu. Bkz. Adıyeke, a.e., s. 15-16.
80 Tukin, a.e., s. 89.
81 Hülagü, a.e., s. 25.
132
mıştır. Böylece “Megali İdea” belirlenirken ilk göz önüne alınan yer de Girit olmuş-
tur. “Bizans İmparatorluğu’nu yeniden canlandırmak düşüncesinden hareketle Yu-
nanistan’ın sınırlarının Balkan Yarımadası’ndan Peloponez’in kuzey kıyılarına, Adri-
yatik Denizi’nden Karadeniz’e ve Toros Dağları’na değin genişletilmesi” olarak özet-
lenebilecek olan Megali İdea, kilisenin ve Millîyetçilik rüzgârlarının etkisiyle Ada-
lar, Teselya ve hatta Anadolu’da etkisini göstermeye başladı82.
1856’da Islahat Fermanı’nın ilan edilmesinden bir süre sonra 1858’de Gi-
rit’te yeni olaylar meydana geldi. Bu olaylar bundan öncekilere göre daha kayda
değer kıpırdanmalardı. Olaylar sırasında Girit nahiyelerinden bazı itibarlı kişiler
toplanarak valiye ve Osmanlı memurlarına ilettikleri dilekçelerde, huzur ve asayi-
şin sağlanması için yapılacak düzenlemeler konusunda bir dizi öneride bulundu-
lar. Aynı dönem Yunanistan’da da büyük iç karışıklıkların yaşandığı bir dönemdir.
Bu dönemde Avrupa devletlerinin de müdahalesiyle sık sık hükûmet değişiklikleri
olmuştur. Yunanistan’da iç huzur sağlandıktan sonra İngiltere, 1864 yılında “Yu-
nanistan’ı biraz daha kendisine bağımlı ve müteşekkir kılmak amacıyla” yönetimi
altındaki Yedi Ada’yı Yunanistan’a terk etmiştir. Bu olayın gerek Yunanistan’da
gerekse de Girit Rumları üzerinde yarattığı etki ile Rumların yaşadıkları bütün
toprakların birleştirilmesine yönelik emeller yeniden alevlenmiştir. Yunanistan’ın
Girit’e gönderdiği öğretmenlerin ve din görevlilerinin yoğun propaganda faaliyet-
leri neticesinde 1866 yılı baharında geniş çaplı bir ayaklanma çıkmıştır83.
Girit Hristiyanları vergilerin hafifletilmesini, mekteplerin düzenlenmesini,
limanlar açılmasını ve bir ziraat bankasının kurulmasını talep ve bahane ederek
ayaklanmışlardır. Hükûmetin bu isteklerin tamamını bir anda gerçekleştirmesi
mümkün olmadığından isteklerinin karşılanmadığını bahane eden Girit Hristiyan-
ları Yunanistan’ın da desteği ile 2 Eylül 1866’da adanın Yunanistan’a ilhakını ilan
etmişlerdir84.

4.1. Girit İsyanı Karşısında Avrupalı Devletlerin Politikaları

Giritli asiler dışarıdan yardım görmedikçe amaçlarına ulaşamayacaklarını
bilmekteydiler. Asilerin bütün umutları Rusya, Fransa ve Yunanistan’dan görecek-
leri yardımlardaydı85. Bu noktada belirtilmesi gereken önemli bir husus daha önce
Yunanistan’a destek vermiş olan İngiltere’nin bu isyan sırasında Osmanlı Devle-
ti’nin toprak bütünlüğünün korunmasından yana olduğunu açıklayarak Rumları
hayal kırıklığına uğratmış olduğudur86.

82
Adıyeke, a.e., s.17.
83 A. e. , s. 20-21.
84 Necati Çavdar, “Muhbir Gazetesi’nin Bir Toplumsal Sorumluluk Projesi: Girit İsyanı’nda Zarar
Gören Müslümanlar İçin Yardım Kampanyası”, Sultan Abdülaziz Dönemi Sempozyumu, 12-13
Aralık 2013, Ankara, Ordu ve Siyaset, Bildiriler, Cilt: 4, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Anka-
ra, 2014, s. 106.
85 Karal, a.e., s. 21; Armaoğlu, a.e., s. 281.
86 Türkmen, a.e., s. 228.
133
 İngiltere’nin Girit politikası Fransa’ya karşı duyduğu şüphe, Rusya’nın bo-
ğazlara sahip olması konusunda duyduğu korku ve doğudaki çıkarları için Osmanlı
Devleti’nin parçalanmaması üzerine kurulmuştu. Büyük Yunanistan’ın kurulması
halinde bu devletin Rusya’nın yanında yer alacağı az çok belliydi. Bu nedenle İngil-
tere, Girit İsyanı’nda Babıâli’nin yanında yer almayı kendi çıkarlarına uygun bul-
maktaydı. Ayrıca İngiltere’nin Akdeniz siyaseti Millîyet esaslarına göre değil ülke-
sinin Millî menfaatlerine göre ayarlanmıştı. İngiltere, küçük bir Yunanistan’ın ku-
rulmasını kabul etmişti ancak Osmanlı Devleti’nin toprak bütünlüğünü muhafaza
etmesini büyük bir Yunan Devletinin kurulmasına tercih etmekteydi. Rusya, İngil-
tere’nin Osmanlı politikasını genel hatlarını bilmekle birlikte Girit İsyanı’ndaki
kararlılığını ölçmek istedi. Bu amaçla Rus Baronu Brunnow, İngiliz devlet adamı
Lord Stanley’i 19 Ocak 1867’de ziyaret etti. Bu ziyarette Lord Stanley, İngiltere’nin
Girit’in Osmanlı Devleti’nden kopmasına asla izin vermeyeceğini belirtti. Lord
Stanley, Rusya’nın işbirliği teklifini de ret ettiği gibi ülkesindeki bir ayaklanmayı
silah kuvvetiyle bastırma hakkının Babıâli’ye tanınması gerektiğini de söyleyerek
“Asilerin davasına sempati anlamına gelebilecek bir itidal tavsiyesinde bulunmak
için henüz vakit gelmemiştir” de dedi. İngiltere bu tutumuyla “mevcut konjonktürde
böyle bir ilhaka asla izin vermem ama ileride zaten olacak” demeye çalışıyordu.
Lord Stanley’e ait olan “ Hiçbir Hristiyan ulus Osmanlı içindeki Hristiyanlara sempa-
ti duymamazlık edemez. Fakat politik çıkarlar sempatinin önündedir” cümleleri de
İngiltere’nin Girit hakkındaki politikasını net şekilde ortaya koymaktaydı87.
Bu isyan sırasında Giritli asilerin en önemli destekçisinin Rusya olduğu gö-
rülmektedir. Rusya, Osmanlı Devleti’ne zararlı olan her olayda olduğu gibi Girit
İsyanı’nda da asilerin tarafını tutmuştur. Zaten Rum davası uzun bir süreden beri
bir Rus davası olmuştu. Bizans İmparatorluğu’nu yeniden diriltmek Ruslar tara-
fından ortaya atılmış bir düşünceydi. Yunanlıların büyük ülküsü (Megali İdea) de
bu düşünceden alınan ilhamla ortaya çıkmıştı. Bununla birlikte Rusya küçük veya
büyük Yunanistan’ın kendisinden başka bir devletin etkisi altında olmasını da
istemiyordu. Girit İsyanı öncesinde İngiltere’nin desteği ile Yunanistan tahtına
oturmuş olan Kral Yorgi’yi bu etkiden kurtarmak ve kendi yanına çekmek Rus-
ya’nın başlıca uğraşlarından biriydi. Nihayet Kral Yorgi’nin Rus Çarının yeğeni ile
evlenmesi sayesinde yakın bir bağ tesis edilmişti. Hatta Rus Çarının bu evliliğin bir
hediyesi olarak Girit’in Yunanistan’a verilmesi için çalışacağı Yunanlılar ile Girit’li
Rumlar arasında konuşulmaktaydı. Özellikle Giritli isyancılar için bu söylenti mo-
rallerini yükselten bir gerçek hükmündeydi. Girit İsyanı’ndan birkaç ay sonra
Prens Gorchakov’un Osmanlı elçisine söylemiş olduğu; “Girit Adası sizin için kay-
bolmuştur. Altı aylık bu kadar şiddetli bir mücadeleden sonra artık tam bir anlaşma
mümkün değildir. Padişahın otoritesini tekrar kurmaya muvaffak olduğunuz farz

87 Bilal Karabulut, “Osmanlı’nın Zor Sınavı: Fransa’nın Tutarsız Politikaları Ekseninde Girit İsyanı
(1866-1869)”, Karadeniz Araştırmaları, Sayı:16, Kış 2008, s. 82.
134
edilse bile bir sürü harabeler ve bir yığın cesetler üzerine kurulmuş olacaktır. Muha-
faza edemeyeceğiniz bu Girit adasını Yunanlılara bırakınız. Zaten önceden de Girit’i
Mısır Valisi Mehmed Ali Paşa’ya vermekten çekinmemiştiniz” sözleri Girit İsyanı
karşısında Rusya’nın takip edeceği siyaseti açıkça göstermekteydi88.
Girit İsyanı karşısında İngiltere ve Rusya’nın bu belirli politikalarına karşılık
Fransa genel itibariyle belirsiz bir politika izlemiştir. Öyle ki Fransa İmparatoru III.
Napolyon, Girit’in ilhakı konusunda bazen Yunanistan’ın karşısına dikilmiş bazen
de Rusya ile Babıâli’ye baskı yaparak Yunanistan’a karşı daha güler yüzlü davran-
mıştır. Fransa’nın bu değişken politikasının genel sebepleri batıdaki Alman tehli-
kesi ile doğudaki Rus ve İngiliz nüfuzlarıyla rekabet içerisinde olmasıdır. Fransa,
özellikle de Alman (Prusya) tehlikesini hissettiği an Girit’teki isyanı büyütmek
isteyen Yunanistan’ı engellemeye çalışmıştır. Alman tehlikesinin azaldığı ve Rus,
İngiliz gücünü dengede tuttuğu zamanlarda ise Fransa, Yunanistan’ı desteklemek-
ten geri kalmamıştır. Fransa böyle bir politika takip ederek hem Yunanistan’a ve
Rusya’ya sempatik görünmeye çalışmış hem de İngiltere’yi ve Osmanlı Devleti’ni
tam anlamıyla karşısına almamaya çalışmıştır. Fransa’nın bu tutarsız politikası
Osmanlı Devleti’nin lehine gibi görünse de Osmanlı Devleti, içerisinde bulunduğu
olumsuz konjonktürün de etkisiyle bunu fark edememiş ve bu nedenle lehine çevi-
rememiştir89.
Yunanistan’da doğal olarak Girit İsyanı’nı desteklemiştir. Çünkü hangi par-
tiden olursa olsun bütün Yunanlılar, Girit’in Yunanistan’a katılmasını istiyorlardı.
Bununla birlikte Yunan hükûmeti Girit için Osmanlı Devleti’ne karşı bir savaşı göze
alamamıştır. Ancak halk ve hükûmet, Babıâli ile Yunanistan arasında savaş hali
olmaksızın Giritli isyancılara her türlü yardımda bulunmuşlardır. Merkezi Atina’da
olan Eterya Cemiyeti, Girit’e para, silah ve gönüllü göndermiştir. Osmanlı Devle-
ti’ndeki Yunan konsolosları da para ve eşya göndermek suretiyle isyana destek
vermişlerdir. İstanbul Rumları da isyana büyük bağışlarda bulunmuşlardır. Topla-
nan paralarla ayda elli kuruş karşılığında gönüllüler kaydedilmiştir. Bunların yanı
sıra Yunan basını, Avrupa kamuoyunu tahrik edici yazılar yayınlayarak tıpkı 1821
isyanında olduğu gibi para ve insan yardımı sağlamaya çalışmıştır. Bu çalışmalar
neticesinde farklı milletlere mensup insanlar Girit’e gelerek isyancılara katılmıştır.
Yunan başbakanı Cumondoros, isyancılara mümkün olan bütün yardımları yap-

88 Karal, a.e., s. 21.

89 Karabulut, “Osmanlı’nın Zor Sınavı: Fransa’nın…”, s. 87-88; Fransa’nın Girit’te takip etmiş
olduğu değişken politika örneklerle net bir şekilde ortaya konulabilir. Örneğin III. Napolyon, Ge-
neral Kallegris’e “Hal ve durum gerektirirse Fransa, Suriye Hristiyanları için yaptıklarını Girit
Hristiyanları için de yapacaktır” şeklinde vaatlerde bulunduğu gibi isyan sırasında Paris’i ziyaret
eden Yunan Kralı’na “Aziz kardeşim unutmayınız ki Girit sizin için çantada kekliktir” diyordu.
Ancak 1866 Ağustos’unda Fransız diplomatlarının aldığı bir talimat kesindi: “Türkiye’nin bütün-
lüğünü korumak ve dâhili bir isyanın bastırılmasında ona hareket serbestisi vermek…”, Ancak
Aralık ayında Fransız Dış İşleri Bakanı M. De Moustier, padişahın tek çaresinin, Girit’i ve hatta
Teselya’yı terk etmek olacağını da beyan etmiştir. Ayrıntılı bilgi için bkz. A. e. , s. 88-89.
135
maya çalışmıştır. Başbakan, komutan Corneos’u Giritli isyancıların başına gönder-
diği gibi Teselya’da, Osmanlı Devleti’ne karşı bir ayaklanma tertip eden Kiryako’ya
da gizlice yardım etmiştir90.

4.2. Girit İsyanı Karşısında Osmanlı Devleti’nin Politikası

Girit İsyanı başladığı sırada Osmanlı Devleti, isyancıların amaçlarını, Yuna-
nistan’ın Girit hakkındaki emellerini ve Avrupa devletlerinin bu isyan karşısında
takip edebilecekleri politikaları kestirmekte gecikmedi. Osmanlı Devleti, isyancıla-
ra itaat etmelerini emretti. Reddetmeleri halinde de kendilerini eşkıya olarak nite-
lendireceğini ilan etti. Neticede Girit, Osmanlı Devleti’nin bir eyaletiydi. 1856 Paris
Kongresi’nde Osmanlı Devleti’nin toprak bütünlüğü tanınmıştı. Bu nedenle Girit
İsyanı, Osmanlı Devleti ile tebaasından silaha sarılmış bir grup arasında devletin
bir iç meselesi hükmündeydi. Avrupa devletlerinin bu meseleye karışmaları dev-
letler hukuku bakımından dayanaksız bir politikaydı. Ayrıca bu isyanda ırk ve
Millîyet prensibini öne sürecek Rusya ve Fransa gibi devletlere Osmanlı devlet
adamlarının verecekleri cevaplar da hazırdı. Örneğin Rusya, bağımsızlık için silaha
sarılmış olan Lehistan’da, Fransa ise kendisine karşı isyan etmiş olan Cezayir’de
hangi hakla asayişi sağlamak için harekete geçmişse Osmanlı Devleti de aynı hakka
dayanarak Girit’te asayişi sağlamak için harekete geçmişti. Bu amaçla Osmanlı
Devleti, Girit İsyanı’nı bir taraftan kuvvet yoluyla bastırmaya çalışırken diğer taraf-
tan da diplomatik yönlerden ilgili Avrupa devletleri nezdinde çalışmalara başla-
dı91.
Bu durum karşısında Rusya, İngiltere ve Fransa savaş gemilerini Girit önle-
rine sevk ettiler. Bu arada Giritli isyancılar kurdukları bir hükûmetle adanın Yuna-
nistan’a bağlandığını ilan ettiler. Osmanlı Devleti, bu durum karşısında Avrupa
devletleri nezdinde bazı teşebbüslerde bulundu. Hariciye Nazırı Mehmed Emin Âli
Paşa, 22 Ağustos 1866’da Londra, Paris, Viyana, Berlin, Petersburg ve Floransa’da
bulunan Osmanlı sefirlerine hitaben yazmış olduğu mektuplarda Girit’te meydana
gelen olayların sebeplerini açıklayarak ilgili devletler nezdinde yapacakları gö-
rüşmelerin önemini vurgulamakta ve gerekli tedbirleri almalarını istemekteydi.
Aslında Osmanlı devlet adamları Girit İsyanı nedeniyle devletin içerisine düştüğü
korkunç durumun farkına varmışlardı. Ancak isyanı bastırmak için gerekli ordu ve
donanmanın zamanında hazırlanamaması isyanın büyümesine neden olmuştu.
Ayrıca Yunanistan’dan adaya eşya ve malzeme nakli de devam ediyordu92. Osmanlı
Devleti, Yunanistan’ın bu yardımlarının önünü alabilmek için Girit sularında geniş
bir abluka uygulama kararı aldı93.

90 Karal, a.e., s. 23.

91 A.e., s. 23-24.
92 Türkmen, a.e., s. 231-232.
93 Adıyeke, a.e., s. 21.
136
 Bu arada isyanını bastırmak için Mısır Hıdivi İsmail Paşa’nın göndermiş ol-
duğu Ferik Şahin Paşa komutasındaki kuvvetlerle Girit komutanı Ferik Osman
Paşa’nın komutasındaki kuvvetler birleşerek isyancıların merkezi niteliğindeki
Apokron Kalesi’nin üzerine yürüdüler. İsyancılar bu kuvvetler karşısında geri çe-
kildiler. Bu sayede isyan kısa bir sürede bütün adaya yayıldı94.
Aslında Osmanlı Devleti’nin adadaki mevcut kuvveti isyancılarla mücadele
edebilecek miktardaydı. Ancak bu kuvvetlerin hepsi nizami harp için yetiştirilmiş-
ti. Dağlık ve sarp bölgelere çekilen isyancılar ise fırsat kollayarak baskınlar yapı-
yorlardı. Yani gayr-ı nizami harp taktiklerini uyguluyorlardı. Osmanlı Devleti, is-
yancıların taktiklerine uyulması gerektiğini düşünerek mevcut kuvvetlerini küçük
birliklere böldü ve asilerle küçük çapta mevzii çatışmalarına girdi. Bu durum ise
isyanın süratle bastırılması umutlarını suya düşürdüğü gibi Osmanlı kamuoyunu
da oldukça rahatsız etti95.
Bu arada Osmanlı Devleti isyanın büyümesinde ihmali olduğunu düşündü-
ğü Hekim İsmail Paşa’yı görevinden alarak yerine Mustafa Naili Paşa’yı Girit Valisi
olarak atadı. Babıâli, Mustafa Naili Paşa’nın vali olarak tayin edilmesini ilgili dev-
letlere izah etmek üzere Londra, Paris, Berlin, Viyana, Saint-Petersburg ve Floran-
sa’daki temsilcilerine talimatlar gönderdi. Bu talimatlarda Mustafa Naili Paşa’nın
Girit’te huzuru sağlamak, Yunanlıların Avrupa kamuoyuna yaydıkları iftiraları
ortadan kaldırmak ve Girit halkının canlarını ve mallarını kurtarmak için görev-
lendirildiği belirtiliyordu. Yeni vali 11 Eylül 1866’da Girit’e ulaştı ve isyancılara
yönelik bir beyanname yayınladı. Mustafa Naili Paşa, isyandan vazgeçtikleri tak-
dirde isyancıların affedileceklerini bildirdi. Ancak bunun pek bir etkisi olmadı. Bu
sırada Yunan gazeteleri Girit’in baştanbaşa ele geçirildiğini yazıyorlardı. Mustafa
Naili Paşa’nın bu iyimser tavrına rağmen Giritli Rumlar itaat etmeyince, Osmanlı
Devleti isyanı sona erdirmek için daha sert tedbirler almak mecburiyetinde oldu-
ğunu anladı ve Mustafa Naili Paşa’yı geri çağırarak yerine Ömer Lütfi Paşa’yı gön-
derdi96.
Ömer Lütfi Paşa, Karadağ isyanlarında savaşmış ve başarı kazanmıştı.
Gayr-ı nizami harp usulünü biliyordu. Paşa, kuvvetlerini ikiye bölerek isyancıların
üzerine yürüdü. Bu sırada isyancılara mühimmat ve cephane getiren Arkadi isimli
bir Yunan vapuru da batırıldı. Ömer Lütfi Paşa’nın kuvvetleri, eşkıyanın büyük
kuvvetleriyle Lasiti denilen yerde karşılaştılar ve onları yenilgiye uğratarak dağıt-
tılar. Ömer Lütfi Paşa bir süre sonra İstanbul’a gönderdiği bir yazıda bütün nahiye-
lerdeki halkın itaat altına alınarak silahlarını teslim ettiklerini haber veriyordu.
Ancak isyancıların bir kısmı dağlık araziye çekilerek savunmaya devam ediyorlar-
dı. Kısacası Girit İsyanı henüz sona ermemişti. Bu sırada Avrupa hükûmetleri bir

94 Türkmen, a.e., s. 231.

95 Karal, a.e., s. 24.
96 Türkmen, a.e., s. 232-233.
137
anket hatta plebisit yapılmasını istemeye başladılar. Bu istek Meclis-i Vükela’da
bütün yönleriyle görüşüldü97.
Osmanlı Devleti, meseleyi müzakere yoluyla halletmek ve Avrupalı devlet-
lerin müdahalesine fırsat vermemek için Sadrazam Âli Paşa’yı 2 Ekim 1867’de
Girit’e gönderdi. 6 Ekim’de Kandiye’ye varan Âli Paşa aynı gün af ilan etti. Bu saye-
de adada asayiş büyük ölçüde temin edildi. 14 Şubat 1868’de Girit genel meclisin-
de adanın yeni idari düzenini bildiren bir ıslahat fermanı Âli Paşa tarafından
okundu. Adaya özerklik veren bu ferman isyancılar lehinde bir müdahaleye yer
bırakmıyordu. Buna rağmen isyancılar adanın Yunanistan’a ilhakında, Avrupalı
devletler ise teftiş ve plebisit konusunda ısrarcı oldular. Osmanlı Devleti, teklifin
reddi halinde bir savaş ihtimali belirmesi karşısında teftişe taraftar görünüyordu.
Ancak Sadrazam Âli Paşa bu düşünceye katılmadı. Çünkü teftiş ve plebisit sonu-
cunda adanın Yunanistan’a ilhak edileceğinden emindi. Bu arada Sultan Abdülaziz
de Âli Paşa ile aynı düşüncedeydi. Bu nedenle teftiş fikri ret edildi. Âli Paşa’nın
isyancıların üzerine gitmesiyle de isyan oldukça zayıfladı. Âli Paşa, 24 Şubat
1868’de yerine Hüseyin Avni Paşa’yı bırakarak İstanbul’a döndü. Paşa, Giritli asile-
rin Yunanistan’dan yardım görmeye devam ettikçe silah bırakmayacaklarını an-
laşmıştı. Bu nedenle Osmanlı Devleti, 2 Aralık 1868’de Atina elçisini çekerek Yu-
nanistan’la siyasî münasebetini kesti. 11 Aralık 1868’de ise Yunanistan’a Girit İs-
yanı’ndaki tahrik edici davranışlarından dolayı bir ültimatom verdi. Yunan
hükûmeti Rusya’nın tavsiyesi ile ültimatom maddeleri üzerinde pazarlığa girişmek
istedi. Ancak Osmanlı Devleti bunu ret ederek Yunanistan sahillerini abluka altına
aldı. Bunun üzerine yardım alamayan isyancıların bir kısmı adayı terk etti. Böylece
Girit İsyanı da fiilen sona ermiş oldu98.
Bu arada Osmanlı Devleti ile Yunanistan arasında ilişkilerin gerginleşmesi
ve bir savaş ihtimalinin ortaya çıkması Avrupa’da büyük bir heyecan uyandırdı. İki
devlet arasında çıkabilecek bir savaşın büyüyerek bir Avrupa savaşı halini alması
da ihtimal dâhilinde görüldü. Fransa, iki devlet arasındaki anlaşmazlığın Paris
Antlaşması’nı imzalayan devletlerin katılacağı bir konferansta görüşülmesini teklif
etti. Osmanlı Devleti, konferansta toprak bütünlüğü ve Girit’teki idaresi üzerinde
konuşulmaması sadece Osmanlı-Yunan anlaşmazlığı üzerinde durulması şartı ile
kabul etti99.
9 Ocak 1869’da başlayan Paris Barış Konferansı’na Osmanlı Devleti, Fransa,
İngiltere, Prusya, İtalya ve Rusya katıldı. Konferans, Osmanlı-Yunan anlaşmazlığını
ortaya çıkarmış olan ültimatomu çalışma temeli olarak kabul etti. Sonuç olarak

97 Karal, a.e., s. 27; Arkadi isimli Yunan vapurunun batırılması, Giritli isyancılar üzerinde derin bir
manevi etki yaratmıştır. Arkadi ismi bu olaydan itibaren adada ortaya çıkan her ayaklanmanın
bayrağı olmuştur. Bkz. Adıyeke, a.e., s. 22.
98 Subaşı, a.e., s. 768.
99 Karal, a.e., s. 36.
138
Osmanlı Devleti’nin istekleri haklı görüldü ve bunlar bir deklarasyon ile Yunan
hükûmetine bildirildi. Böylece Girit İsyanı ile bu isyanın yol açtığı Osmanlı-Yunan
anlaşmazlığı sona erdi100.

5. SULTAN ABDÜLAZİZ DÖNEMİNDE MISIR POLİTİKASI

5.1. İsmail Paşa’nın Mısır Valisi Olması ve Sultan Abdülaziz’in Mısır Se-
yahati
İsmail Paşa, Said Paşa’nın ölümü üzerine 18 Ocak 1863’de, Mısır Valisi ol-
muştur101. İsmail Paşa dönemi Osmanlı Devleti’nin Mısır ile ilişkilerinde bir dönüm
noktasıdır. İsmail Paşa’nın siyasî, iktisadi ve sosyal politikaları Mısır’ın Osmanlı
Devleti’nden ayrılma sürecini başlatmıştır102. Başka bir ifadeyle bu dönemdeki
gerek dâhili gerekse de ekonomik hatalar ve suiistimaller yabancı müdahaleleri-
ne103 ve nihayet İngiliz işgaline sebebiyet vererek Mısır’ın Osmanlı hâkimiyetinden
ayrılmasına yol açmıştır104.
İsmail Paşa, vali olduktan sonra saray ve Babıâli ile ilişkilerini iyi tutarak bu
iki önemli adresin güvenini kazanmıştır105. Hatta vali olur olmaz padişaha saygıla-
rını sunmak için İstanbul’a da gelmiştir. Padişah üzerinde iyi bir intiba bırakan
İsmail Paşa, padişahı Mısır’a davet ederek geri dönmüştür106.
Sultan Abdülaziz, İsmail Paşa’nın davetini kabul etmiştir. Sultanın bu daveti
kabul etmesinin nedeni Mısır’ı yakından tanıyıp yeniden merkeze bağlamaktı.
Çünkü Kavalalı Mehmed Ali Paşa zamanından beri Mısır adeta yarı bağımsız bir
hal almış ve padişahların buradaki kudreti giderek zayıflamıştı. Vali yegâne hü-
kümdar sayılmaktaydı. Ayrıca bu bölgede büyük bir Arap İmparatorluğu kurmak
isteği de doğmuştu. Osmanlı devlet adamları, buna çare bulmak ve devletin menfa-
atlerini bölgede yeniden tesis etmek için seyahatin siyasî bakımdan yararlı olaca-

100 Subaşı, a.e., s. 768.

101 Mısır valisi ve Mısır’ın ilk hidivi olan İsmail Paşa, 31 Aralık 1830 tarihinde Kahire’de doğmuştur.
Babası İbrahim Paşa, annesi Hoşyar Kadınefendidir. İlk tahsilinin ardından 1846 yılında Paris’e
gönderilmiştir. Paris’te modern ilimler ve mühendislik eğitimi aldıktan sonra 1848 yılında Mısır’a
dönmüştür. Birkaç defa Avrupa başkentlerine ve İstanbul’a siyasî görevlerle gitmiştir. Said Paşa
tarafından Sudan’daki isyanları bastırmakla görevlendirilmiştir. Bkz. Atilla Çetin, “İsmâil Paşa,
Hidiv (1830-1895)”,Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 23, İstanbul 2001, s. 117.
102 Musa Gümüş, Sultan II. Abdülhamid’in Mısır Politikası, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Konya,
2013, s. 15.
103 Süleyman Kani İrtem, Osmanlı Devleti’nin Mısır Yemen Hicaz Meselesi, (haz.) Osman Selim
Kocahanoğlu, Temel Yayınları, İstanbul, 1999, s. 31.
104 Ragıp Raif-Rauf Ahmed, Mısır Meselesi, Babıâli Hariciye Nezareti, Matbaa-ı Âmire, İstanbul,
1334, s. 34.
105 Gümüş, a.e., s. 15.
106 Subaşı, a.e., s. 768.
139
ğını düşünmekteydiler. Sultan Abdülaziz, kendisine karşı isyan etmiş bir ülkeyi
merkeze daha güçlü bağlarla bağlamak isteğinin107 yanı sıra Osmanlı Devleti’nin
Süveyş Kanalı meselesindeki ana oyunculardan birisi olduğunu göstermek için de
bu seyahati yapmaya karar verdi108
Sultan Abdülaziz’in Mısır seyahati kararı Avrupalı devletler tarafından farklı
yorumların yapılmasına neden olmuştur. Fransa, padişahın Mısır ziyaretinin ama-
cının validen Osmanlı’yı ekonomik sıkıntısından kurtarmak için yardım istemek
olduğunu ileri sürmüştür. İngiltere ise109 Lesseps’in110 Mısır’da kanal projesini
padişaha kabul ettirmesinden endişe etmiştir. Bu nedenle İstanbul’daki İngiliz
sefiri bu ziyareti engellemek için hayli uğraşmıştır111.
Sultan Abdülaziz, maiyetiyle birlikte 3 Nisan 1863’te Mısır’a gitmek için
Feyz-i Cihad vapuru ile İstanbul’dan ayrılmış112 ve 7 Nisan 1863’te İskenderiye’ye
ulaşmıştır113. Sultan Mısır’da büyük bir coşku ile karşılanmıştır. Çünkü Yavuz Sul-
tan Selim’den beri ilk defa bir Osmanlı padişahı Mısır’a ayak basmıştı. Mısır halkı
bu seyahat sayesinde İsmail Paşa’nın sadece bir Osmanlı valisi olduğunu görmüş-
tür. Ancak Sultan, İsmail Paşa’nın itibarını zedeleyecek hareketlerden ve sözlerden
kaçınmıştır. Hatta “Ben burada sadece Mısır Valisi’nin misafiriyim ve öyle kalaca-
ğım” diyerek ferman hükümlerine riayet ettiğini de göstermiştir. Sultan Abdüla-
ziz’in Mısır seyahati Mısır’la olan ilişkileri kuvvetlendirdiği gibi İngiltere ve Fran-
sa’nın İsmail Paşa’yı Osmanlı Devleti aleyhine kışkırtma çabalarının da önüne ge-
çilmiştir114.
Yukarıda da ifade ettiğimiz gibi İngiltere bu seyahate ilk anda tepki göster-
mesine rağmen tutumunu zamanla değiştirmiştir. Mısır seyahati sonrasında Avru-
pa’da yayınlanan gazetelerde Mısır seyahatiyle ilgili pek çok olumlu haber çıkmış-
tır. Bu haberleri takip eden Osmanlı hariciyesi de seyahatin amaçlarını Avrupalı
devletlerin konsoloslarına izah etmiştir115.

107 Sevda Özkaya Özer, Osmanlı Devleti İdaresinde Mısır (1839-1882), Fırat Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Elazığ, 2007, s. 159.
108 Sinan Kaya, Sultan Abdülaziz’in 1863 Mısır Seyahati, İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2015, s.
91.
109 Özer, a.e., s. 159.
110 Ferdinand de Lesseps, Süveyş kanalının inşasını üstlenen Fransız devlet adamıdır. Lesseps’in
teşebbüsü ile 1859 yılında inşa edilmeye başlanılan kanal 10 senelik bir çalışma sonrasında 1869
yılında açılmıştır. Bkz. J. Walker, “Süveyş”, İslam Ansiklopedisi, Cilt: 11, Milli Eğitim Bakanlı-
ğı Yayınları, Eskişehir, 1997, s. 256.
111 Özer, a.e., s. 159.
112 Subaşı, a.e., s. 769.
113 Özer, a.e., s. 160.
114 Subaşı, a.e., s. 769.
115 Kaya, a.e., s. 91-92.
140
 5.2. Mısır’ın Muhtariyet Haklarının Genişletilmesi
Tıpkı dedesi Mehmed Ali Paşa gibi Mısır için büyük planları olan İsmail Pa-
şa, her şeyden önce Mısır’ı Osmanlı hâkimiyetinden kurtarmak veya hiç olmazsa
daha geniş muhtariyet hakları elde etmek istiyordu. Ancak dedesinin yaptığı gibi
isyancı usullerle bunu başaramayacağını anlamıştı. Bu nedenle hedefine ulaşmak
için iki yol seçti. Birincisi, Osmanlı Devlet adamlarına çeşitli menfaatler sağlayarak
imtiyaz fermanının sınırlarını genişletmek, ikincisi de Avrupalılara hoş görünerek
onların desteğini sağlamaktı116.
Bu arada meydana gelen bazı olaylar da İsmail Paşa’nın işini kolaylaştırdı.
Bunlardan ilki İsmail Paşa’nın 1864-1865’de Hicaz’da çıkan bir isyanı bastırmak
için Babıâli’ye 4.500 kişilik bir kuvvetle yardım etmesiydi. İsmail Paşa, 1866’da
Eflak ve Boğdan olayları başlayınca padişahın emrine 8.000 kişilik bir kuvvet daha
gönderdi. Paşa bunlardan başka ileri gelen Osmanlı devlet adamlarına devamlı
olarak para dağıtıyordu. Bu hediyeleri kaybetmek istemeyen devlet adamları da
İsmail Paşa’nın isteklerini dikkate alıyorlardı. Sultan Abdülaziz ve Sadrazam Fuat
Paşa da İsmail Paşa’dan memnundular117.
Sultan Abdülaziz’in Maliye Nazırı ve Mısır Valiliği’nin varisi Mustafa Fazıl
Paşa’nın Sadrazam Fuad Paşa’nın teşvikiyle 1867 yılında Avrupa’ya sürülmesini
fırsat olarak gören İsmail Paşa bu durumdan faydalanarak Mısır’ın veraset ferma-
nında bir değişiklik yapılmasını istedi118. Babıâli zaten Sırbistan, Eflak ve Boğdan

116
Çetin, a.e., s. 117.
117 Karal, a.e., s. 41.
118 Subaşı, a.e., s. 769; Mustafa Fazıl Paşa, 20 Şubat 1830’da Kahire’de dünyaya gelmiştir. Mısır
Valisi İbrahim Paşa’nın üçüncü oğlu ve Kavalalı Mehmed Ali Paşa’nın torunudur. Öğrenimini
Kahire’de özel ders alarak tamamlayan Mustafa Fazıl Paşa, 1845’de İstanbul’a giderek Sadaret
Mektubi Kalemi’nde göreve başladı. Bürokrasinin çeşitli kademelerinde görev aldıktan sonra 18
Kasım 1862’de Maarif-i Umumiye Nâzırlığı’na tayin edildi. 11 Ocak 1863’te ise Maliye Nazırı
oldu. Amcası Said Paşa’nın ölümü üzerine ağabeyi İsmail’in Mısır Valiliği’ne tayiniyle veliaht ol-
du. Mustafa Fazıl Paşa, 26 Mart 1864’te tedaviye muhtaç olduğu gerekçesi ile Meclis-i Âliye’ye
tayin edildi. Ancak kamuoyunda dile getirilen sebep Sadrazam Fuad Paşa ile yönetimde ters düş-
mesiydi. Mustafa Fazıl Paşa, 1865 yılı Haziranından itibaren gizlice bir araya gelen ve 1867’de
“Yeni Osmanlılar Cemiyeti” adını alacak olan hükûmet muhaliflerinin önde gelen isimlerinden
Ziya Bey (Paşa), Ali Suâvi ve Namık Kemal ile temaslarını arttırdı. Mustafa Fazıl Paşa’nın evi
Sadrazam Fuad ve Âli Paşaların tahakkümündeki hükûmete karşı olanların toplantı merkezi gibi
kullanılmaktaydı. Bu arada Fazıl Paşa, padişaha Sadrazam Fuad Paşa’nın mali politikaları hakkın-
da şikâyette bulundu. Sadrazam bu durumdan haberdar olunca 18 Şubat 1866’da görevinden azle-
dildi. Azledilmesi kararında, muhalif tavırlarının yanı sıra gücünü sınırlandırmak isteyen ağabeyi
İsmail Paşa’nın Sadrazam Fuad Paşa ile iyi ilişkiler içerisinde bulunmasının da etkisi vardır. Mus-
tafa Fazıl Paşa, bundan sonra önce Kahire’ye gitmek istedi. Ancak Mısır yönetiminde rakipsiz
kalmak isteyen ağabeyi İsmail Paşa’nın izin vermemesi üzerine Nisan 1866’da İstanbul’dan Napo-
li’ye oradan da Paris’e gitti. Paşa, burada maddi imkânlarını kullanarak bazı Avrupa ülkelerinin
muhalif grupları ve matbuat mensupları da dâhil olmak üzere geniş bir çevre edindi. Bu kesimler
alınan kararların haksızlığı hakkında yayınlar yaparak onun muhalefetine destek verdiler. Ocak
1867 sonlarında Mustafa Fazıl Paşa’dan İstanbul’daki Jön Türk grubunun lideri olarak bahsedil-
meye başlandı. Paşa, aynı yılın Mayıs ayında ise İstanbul’da baskılara maruz kalan Namık Kemal,
141
beylerinin fermanlarında hiçbir menfaati bulunmadığı halde ve yabancı devletle-
rin baskısı ile bu gibi değişiklikler yapmıştı. Şimdi ise istenilen şey sadakat göste-
ren bir valinin lehinde değişiklik yapmaktı119. Neticede 28 Mayıs 1866 tarihli fer-
manla Mısır verasetinde ailenin en büyüğünü esas alan “ekberiyet” kuralına son
verilerek İsmail Paşa’dan itibaren babadan oğula intikal esası kabul edildi. Sudan
Vilayeti zımnen (dolaylı olarak)120, Musavva121 ve Sevâkin122 kazaları da açık ola-
rak Mısır idaresine bırakıldı. Bu sayede toprakları genişleyen Mısır Vilayeti’nin her
yıl Babıâli’ye ödeyeceği vergi 80.000’den 150.000 keseye 18.000 kişiden oluşan
Mısır ordusu da 30.000 kişiye çıkarıldı123. Ancak bu sırada meydana gelen bazı
olaylar İsmail Paşa’nın yeni imtiyazlar elde etmesine de yardım etti. Öyle ki 1866
yılında başlayan Girit İsyanı’nda İsmail Paşa, hemen yardım teklifinde bulunmuş-
tu. Paşa’nın bu teklifi kabul edilmiş ve Girit’e 18.000 Mısır askeri çıkarılmıştı. İs-
mail Paşa’nın bu yardıma karşı istemeyi düşündüğü ödül ise Girit valiliğinin kendi-
sine verilmesiydi. Ancak İngiltere ve Fransa böyle bir hareketi kabul etmeyecekle-
rini İsmail Paşa’ya bildirdiler. Bunun üzerine İsmail Paşa, hizmetinin karşılığını
başka bir şekilde almak için dış işleri müşaviri Nubar Paşa’yı İstanbul’a göndere-
rek kendisine “Azizi Mısır” unvanının verilmesini istedi. Zor durumda olan Osmanlı
Devlet’i İsmail Paşa’nın desteğini kaybetmek ve yeni bir sıkıntı ile karşılaşmak
istemiyordu. Bu nedenle bir orta yol bularak İsmail Paşa’nın istediği “Azizi Mısır”
unvanı yerine “Hidiv” unvanını kabul etmeye onu ikna etti124.

Ziya Bey ve Ali Suavi’nin de Paris’e ulaşmalarını sağladı. Netice itibariyle Mustafa Fazıl Paşa,
Yeni Osmanlılar hareketinin güçlenmesine maddi ve fikri destek sağlamış önemli bir devlet ada-
mıdır. Bkz. Şit Tufan Buzpınar, “Mustafa Fazıl Paşa (1830-1875)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam
Ansiklopedisi, Cilt: 31, İstanbul, 2006, s. 300-301.
119 Karal, a.e., s. 41-42.
120 Çetin, a.e., s. 118.
121 Musavva (Masavva), Eritre’nin en büyük liman şehridir. 2 Nisan 1557’de Özdemir Paşa tarafın-
dan Osmanlı topraklarına katılmıştır. 1846 yılında Sultan Abdülmecid tarafından Mısır Hidivi
Mehmed Ali Paşa’ya Sevakin ile birlikte salyane olarak verilen Musavva bölgede nüfuz mücade-
lesi yapan Mısır, İngiltere, İtalya ve Habeşistan’ın politikalarında önemli bir unsur haline gelmiş-
tir. 1849’da Mehmed Ali Paşa’nın ölümü üzerine Hicaz Valisinin kontrolüne geçen ada, Hidiv İs-
mail Paşa zamanında Mısır emlakine dâhil edilerek kaymakamlık statüsünde teşkilatlandırılmış-
tır(1865). Böylece Musavva’da Osmanlı hâkimiyeti fiilen sona ermiştir. Ayrıntılı bilgi için bkz.
Casim Avcı, “Musavva’ ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 28, İstanbul, 2003,
s. 73-74.
122 Sevakin (Savakin), Kızıldeniz’in batı sahillerinde bir ada üzerinde bulunan liman şehridir. Yavuz
Sultan Selim zamanında Osmanlı hâkimiyetine giren Sevakin, Cidde Paşa’sının idaresine veril-
miştir. Paşalar da burayı bir ağanın idaresine bırakıyorlardı. Bu durum Osmanlı Devleti’nin burayı
1865 yılında Mısır’a bırakmasına kadar devam etmiştir. Ayrıntılı bilgi için bkz. Adolf Grohmann,
“Sevakin”, İslam Ansiklopedisi, Cilt: 10, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, Eskişehir, 1997, s.
523.
123 Çetin, a.e., s. 118.
124 Karal, a.e., s. 42; Hidiv (Hıdiv), Farsça, kavmin en büyüğü, emir anlamlarına gelmektedir. Bkz.
Hilal Görgün, “Mısır (Tarih/Fransız İşgali ve Sonrası)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklo-
pedisi, Cilt: 29, İstanbul, 2004, s. 570.
142
 Hidiv İsmail Paşa, 8 Haziran 1867 tarihli fermanla Mısır’ın imtiyazlarını da-
ha da genişletti. Paşa, Mısır’ın iç idaresiyle ilgili düzenlemeler yapma hakkına sa-
hip olduğu gibi yabancı devletlerle gümrük ve posta işlerine ait gayr-ı siyasî an-
laşmalar imzalama yetkisini de elde etti. İsmail Paşa, padişah tarafından her an
sıradan bir vali gibi azledilebileceğini bildiği halde müstakil bir hükümdar gibi
davranıyor125Avrupalı devletler nezdinde de bağımsız bir devlet başkanı muame-
lesi görüyordu126.
Hidiv İsmail Paşa, 1869 yılında Avrupa’ya yapmış olduğu bir seyahatte yine
müstakil bir hükümdar gibi hareket etti. Bu esnada Avrupa basınında da Mısır’ın
ayrı bir ülke olduğu yolunda yazılar yayımlanıyordu. Fransa ve İngiltere, İsmail
Paşa’yı bağımsız hükümdarlara mahsus törenlerle karşıladılar. Millîyetçi fikirleri
desteklemesiyle tanınan Fransa hükümdarı III. Napolyon, İsmail Paşa’yı daha önce
Sultan Abdülaziz’i misafir ettiği dairede ağırladı. İsmail Paşa’da uğradığı Avrupa
başkentlerinde hükümdarları Süveyş Kanalı’nın açılışına davet etti. Osmanlı Devle-
ti, İsmail Paşa’nın bu seyahatini büyük bir tepkiyle karşıladı. Sadrazam Âli Paşa
hıdive haddini bildirmek için bir ihtar gönderdi. Bu ihtarla hıdive Avrupa hüküm-
darlarını kendi adına davet etmekle yetkilerini aştığı ve Mısır’ın Osmanlı toprağı
olduğu hatırlatıldı. Hıdivin Osmanlı Devleti erkânından sayıldığı için Avrupa’da
hükümdarlarla yapacağı temaslarda yanlarında Türk elçilerinin bulunması gere-
kirken buna uyulmadığı ve Nubar Paşa’nın dış işleri bakanı tayin edilerek yabancı
ülkelerle anlaşma yapılmak istenmesinin de mevcut ferman hükümlerine aykırı
olduğunu belirtildi. Âli Paşa, ayrıca dış temsilciliklere de Mısır’ın Osmanlı Devleti
bünyesindeki statüsünün ilgili devletlere anlatılması talimatını verdi. Hıdivin gön-
dermiş olduğu cevaptan tatmin olmayan Âli Paşa ikinci bir ihtar daha gönderdi ve
bunlara uymadığı takdirde valilikten azledileceğini bildirdi. Yeni bir Mısır mesele-
sinin çıkmasını istemeyen İngiltere ve Fransa taraflara itidal tavsiye ettiler. Âli
Paşa, 29 Kasım 1869 tarihli bir fermanla hıdivin imtiyazlarına kısıtlama getirdi.
İsmail Paşa, birkaç günlük bir tereddütten sonra ferman hükümlerine uyacağını
bildirdi. Ancak mücadelesini de devam ettirdi. Temsilcisi İbrahim Paşa’yı İstan-
bul’a göndererek bazı devlet adamlarını maddi vaatlerle elde etmeye çalıştı. Âli
Paşa’nın vefatı ise bu çalışmalarını kolaylaştırdı. 1872’de İstanbul’a gelen İsmail
Paşa, Osmanlı devlet adamlarına dağıttığı hediyeler ve paralar karşısında iki imti-
yaz fermanı daha aldı. 28 Eylül 1872 tarihli fermanla 1869’da Âli Paşa’nın gayret-
leriyle getirilen kısıtlamalar kaldırıldı. Ayrıca hıdive Avrupa devletleriyle dış borç
anlaşması imzalama yetkisi de verildi. 10 Haziran 1873 tarihli ikinci fermanla da
1841 yılından beri Mısır için çıkarılmış olan fermanların hepsi onaylanmış oldu.
İsmail Paşa bu fermandaki imtiyazlarla Mısır’ı, idare hususunda olduğu gibi haklar
yönünden de bağımsız denebilecek bir duruma getirmeyi başardı. Ancak bu iş için

125 Çetin, a.e., s. 118.

126 Görgün, a.e., s. 570.
143
padişaha 1 milyon, devlet adamlarına dağıtılmak üzere sadrazama da 600.000 lira
harç verdi. Hıdiv İsmail Paşa, hem bu paraları ödemek ve hem de Mısır’da tasarla-
dığı işleri başarmak için hesapsız şekilde dış borçlar almaya başladı127.
Zamanla daha yüklü meblağlarda Avrupalı devletlere borçlanmak zorunda
kalan İsmail Paşa mali krizden kurtulabilmek için çeşitli çarelere başvurdu. Bir
taraftan halktan alınan vergileri arttırdığı gibi diğer taraftan da 1869 yılında açılan
Süveyş Kanalı’nın kendisine ait hisse senetlerini İngiltere’ye sattı128. İngiltere ve
Fransa, Mısır’ın borçlarının ödenmesi için Kahire’ye ve tabii olduğu Osmanlı Dev-
leti’ne baskı yaptılar. Hıdiv hakkında birçok alacak davası açıldı. 1876 yılı Mayıs
ayında alacaklı Avrupa devletlerinin yer aldığı Düyun-ı Umumiye Sandığı kuruldu.
Böylece Mısır maliyesi İngiltere ile Fransa’nın kontrolüne geçti129. Ancak İngilte-
re’nin alınan tedbirlerden memnun olmaması nedeniyle Kasım 1876’da “dual
control (ikili kontrol)” oluşturularak iki Avrupalı genel müfettiş gelir ve giderleri
takip etmeye başladı. Daha sonra kurulan hükûmete Avrupalı bakanlar da tayin
edildi. Çeşitli çevreler Mısır’ın iç işlerine yapılan yabancı müdahalesine karşı tavır
almaya başladı. Hıdiv İsmail Paşa, hükûmeti görevden alarak sadece Mısırlılardan
oluşan yeni bir hükûmet kurdu. Ancak İngiltere ve Fransa’nın baskısıyla dönemin
padişahı II. Abdülhamid 1879 yılı Haziranında İsmail Paşa’yı azledip yerine oğlu
Tevfik Paşa’yı tayin etti130.
Anlaşıldığı üzere Hıdiv İsmail Paşa, bağımsız olabilmek ümidiyle Osmanlı
Devleti’nden almış olduğu imtiyazları borçlanma yoluyla İngiltere ve Fransa’ya
devretmiştir. Bu devir neticesinde de İsmail Paşa’nın hıdivliği, Mısır’ın muhtariye-
tini, Osmanlı Devleti’nin ise Mısır’daki hâkimiyetini kaybetmesi kaçınılmazdı. İs-
mail Paşa’nın Mısır’ı terk etmesinden sonra İngiltere ve Fransa Mısır’ın idaresinde
rol almaya devam ettiler. 1882 yılında ise İngiltere, Mısır’ı işgal etmeyi başardı131.

6. SULTAN ABDÜLAZİZ’İN AVRUPA SEYAHATİ

Sultan Abdülaziz’in saltanat yıllarında Osmanlı Devleti en sıkıntılı yıllarını
yaşıyordu. Başta Girit olmak üzere bir dizi isyan Avrupalı devletlerin kışkırtmala-
rıyla içinden çıkılmaz bir hal almıştı. Özellikle mali ve idari sıkıntılarla boğuşan
devletin bu kadar sorunla tek başına mücadele etmesi imkânsız bir durum olarak
gözüküyordu. Bu nedenle Sultan Abdülaziz mantıklı bir yol seçti ve bu ülkeler ara-
sındaki siyasî dengeler ile çıkar ilişkilerini göz önüne aldı. Sultan, yeni ittifaklar ve
anlaşmalar yapma düşüncesindeydi. İngiltere ve Fransa’da Sultan Abdülaziz’in bu
arayışının farkındaydılar. Nitekim iyi ilişkiler içerisinde oldukları Osmanlı Devlet

127 Çetin, a.e., s. 118.

128 Görgün, a.e., s. 570.
129 Çetin, a.e., s. 118.
130 Görgün, a.e., s. 570.
131 Subaşı, “Sultan Abdülmecid ve Sultan Abdülaziz”, s. 770.
144
adamları vasıtasıyla bu ittifakların kapısını araladılar. III. Napolyon’un Paris’te
açmış olduğu Uluslararası sanayi sergisine Sultan Abdülaziz’i davet etmesi ve he-
men arkasından İngiltere Kraliçesi Viktorya’nın Londra daveti bu düşüncelerin
uygulamaya konulması için iyi bir fırsat olarak değerlendirildi132.
Paris sergisi Osmanlı Devleti’nin katıldığı IV. uluslararası sergidir. Sultan
Abdülaziz’in sergiye katılmak üzere Avrupa’ya gitmesi nedeniyle bu sergi Osmanlı
Devleti’nin katıldığı evrensel sergiler içerisinde ayrı bir önem taşımaktadır. Bu
sergiye Sultan Abdülaziz dışında Rus Çarı, Avusturya İmparatoru, Belçika, Porte-
kiz, İsveç ve Prusya kralları başta olmak üzere Avrupa’nın bütün önemli hüküm-
darları katılmıştır133.
Sultan Abdülaziz’in 21 Haziran 1867’de başlayan Avrupa seyahatine kalaba-
lık bir heyet iştirak etmiştir. 21 Haziran Cuma günü Cuma namazını Ortaköy Cami-
sinde kıldıktan sonra Beşiktaş Sarayı’na geçen Sultan Abdülaziz, saray önünde
bekleyen Sultaniye Vapuru ile yola çıkmıştır. Sultan ertesi gün Çanakkale Boğa-
zı’ndan her iki taraftan atılan toplarla selamlanarak geçmiş ve Boğaz çıkışında
Fransız donanmasınca karşılanıp yine top atışlarıyla selamlanmıştır. Girit İsyanı
nedeniyle Yunanistan ile yaşanan gerginliğe rağmen 24 Haziran’da Mora açıkla-
rından geçen Sultan, 25 Haziran’da Sicilya’daki Messina Limanı’na ulaşmıştır. Sul-
tan ve maiyeti burada küçük bir İtalyan donanması tarafından karşılanmış ve 28
Haziran’da Napoli’ye varmıştır. Bir gün sonra Fransa’nın Toulon Limanı’na ulaşan
Sultan Abdülaziz için Fransız donanması tarafından büyük bir tören düzenlenmiş-
tir. Sultan, bundan sonraki yolculuğuna ise trenle devam etmiş ve 30 Haziran’da
Paris’in Lyon garına ulaşmıştır. Sultan Abdülaziz’i burada İmparator III. Napolyon
karşılamıştır. İki hükümdar gösterişli bir törenle Tuileries Sarayı’na gitmiştir. Da-
ha sonra ikameti için tahsis edilen Elysee Sarayı’na yerleşen Sultan’ın buradaki

132 Nejdet Gök, “Sultan Abdülaziz’in Avrupa Seyahati’nin Sonuçları ve Yansımaları”, Sultan Abdü-
laziz Dönemi Sempozyumu, 12-13 Aralık 2013, Ankara, Ordu ve Siyaset, Bildiriler, Cilt: 4,
Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014, s.128; Sultan Abdülaziz’in Avrupa seyahatinin dik-
kat çeken dört önemli nedeni bulunmaktadır. Bunlardan ilki Kırım Savaşı’nı takip eden on yıl içe-
risinde, siyasî dengelerin değiştiği yeni Avrupa’da Rusya’ya karşı oluşturulmaya başlanan ortak
cephede etkili bir rol alabilme isteğidir. İkincisi; Girit ve Şark meselelerinde Fransa’nın desteğini
sağlama düşüncesidir. Üçüncüsü bu seyahatten kısa bir süre önce Rus Çarının Avrupa ziyareti
sonrası Osmanlı Devleti aleyhine oluşan olumsuz havanın dağıtılmak istenilmesidir. Nitekim ziya-
ret sonrasında gerek Fransız gerekse de İngiliz basınında “hem İslam halifesi olup hem de batıyla
iyi ilişkiler kurabilecek yetenekte bir sultan” şeklinde şaşkınlık ve hayranlık ifade eden bir dizi
haberin çıkması Osmanlı Devleti hakkında olumsuz fikirlerin en azından bir kısmının değişebile-
ceğini göstermiştir. Hiç şüphe yok ki Sultan Abdülaziz’in bu politikası, Rusya’nın Balkan politi-
kasına bir sınır çizmek isteyen İngiltere ve Fransa’nın da işine geliyordu. Yukarıda ifade ettiğimiz
üç neden haricindeki dördüncü bir neden ise Fransa’nın 1867 yılı başlarında azınlıkların hakları
konusunda Osmanlı Devleti’ne vermiş olduğu muhtıra olarak gösterilmektedir. Bkz. A. e. , s. 131;
Sultan Abdülaziz’in Avrupa seyahatinin nedenleri hakkında ayrıca bkz. Hüseyin Dikme, “Osman-
lı’da Halkla İlişkiler: Sultan Abdülaziz Dönemi Örneği”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Der-
gisi, Cilt: 5, Sayı: 21, Bahar 2012, s. 298.
133 Aziz Tekdemir, “1867 Paris Sergisi ve Sultan Abdülaziz’in Sergiyi Ziyareti”, Trakya Üniversite-
si Edebiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 3, Sayı: 6, Temmuz 2013, s. 9.
145
ikameti 10 gün sürmüştür. Bu on günlük süre içerisinde serginin açılışına katılan
Sultan Abdülaziz ayrıca Paris’te bulunan Rus Çarı II. Aleksandr’la olan görüşmesi
de dâhil olmak üzere bazı temaslarda bulunmuştur. III. Napoleon tarafından 10
Temmuz’da Paris’ten uğurlanan Sultan Abdülaziz, seyahatinin ikinci durağı olan
İngiltere’ye hareket etmiş ve maiyetiyle birlikte Boulogne’de yeniden gemiye bine-
rek İngiltere’nin Dover Limanı’nda karaya çıkmıştır. Burada Gal Prensi Edward
tarafından karşılanan Sultan, trenle Londra’ya ulaşmış ve Kraliçe Victoria ile gö-
rüşmüştür. Daha sonra ikametine ayrılan Buckingham sarayına yerleşen Sultan
Abdülaziz, Londra’daki 11 günlük ikameti süresince bazı resmi davetlerde ve ka-
bullerde bulunduğu gibi Avam Kamarası’nda milletvekillerinin müzakerelerine de
katılmıştır. Sultan ayrıca Kraliçeyle birlikte İngiliz donanmasının bir tatbikatını
izlemiş, bazı tersaneleri gezmiş, belediye sarayında Londra fahri hemşeriliğini
kabul etmiş ve iki yıl önce vefat eden Başvekil Palmerston’un evine giderek ailesini
ziyaret etmiştir. Halk tarafından da büyük ilgi gören Sultan’a Kraliçe tarafından
İngiltere’nin meşhur dizbağı nişanı verilmiştir134.
23 Temmuz 1867’de Londra’dan ayrılan Sultan Abdülaziz trenle tekrar Do-
ver’e buradan da vapurla Fransa’nın Calais Limanına gelmiş ve özel bir trenle Bel-
çika ve Prusya üzerinden Viyana’ya hareket etmiştir. Brüksel istasyonunda Belçika
Kralı II. Leopold tarafından karşılanan Sultan, şerefine verilen öğle yemeğine ka-
tılmıştır. Öğleden sonra ise seyahatine devam ederek 25 Temmuzda Ren üzerinde
Koblenz’e ulaşmıştır. Bir Prusya şehri olan Koblenz’de Prusya Kralı I. Wilhelm ve
kraliçe tarafından törenle karşılanmış ve geceyi burada geçirip ertesi gün Rhein
nehri üzerinde bir gezintiye katıldıktan sonra buradan ayrılmıştır. Bavyera üze-
rinden yolculuğuna devam eden Sultan Abdülaziz 28 Temmuz 1867’de Viyana’ya
ulaşmıştır. Avusturya-Macaristan İmparatoru Fronçois-Joseph tarafından istas-
yonda karşılanan Sultan, ikametine ayrılan Scehoenbrunn Sarayı’nda üç gün misa-
fir olmuştur. Bu süre içerisinde birtakım incelemelerde bulunan Sultan Abdülaziz
daha sonra vapurla Tuna üzerinden seyahatine devam etmiş ve 31 Temmuzda
Peşte’ye gelmiştir. Burada Macar ileri gelenleriyle birlikte Tuna Valisi Mithat Paşa
tarafından karşılanan Sultan, geceyi burada geçirdikten sonra ertesi gün Macar
devlet erkânıyla görüşmüş ve seyahatine devam ederek 3 Ağustos 1867’de Orsova
üzerinden Vidin’e ulaşmıştır. Gece burada konaklayan Sultan ertesi günü Tuna
Vilayeti’nin merkezi Rusçuk’a gelmiştir. Burada Sadrazam Âli ve serasker Müter-
cim Rüştü Paşalar tarafından karşılanmıştır. Romanya beyi Şarl (Charles) burada
Sultan Abdülaziz’in huzuruna çıkmıştır. 6 Ağustosta Rusçuk’tan trenle Varna’ya
hareket eden Sultan Abdülaziz, Varna’da birkaç saat istirahatten sonra kendisini
Fransa’ya götüren Sultaniye yatına geçmiş ve yolculuğuna devam ederek 7 Ağus-
tos 1867’de İstanbul’a dönmüştür135.

134 Osman Köksal, “Sultan Aziz’in Avrupa Seyahati Dönüşü Münasebetiyle Yapılan Kutlamalar ve
Bir Manzum Tarihçe”, Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 4, Sayı: 1, Haziran
2003, s. 120-121.
135 A. e. , s. 121-122.
146
 6.1. Sultan Abdülaziz’in Seyahatinin Avrupa’daki Yankıları
Sultan Abdülaziz, İngiltere’den ayrıldıktan sonra seyahatinin yankıları uzun
bir süre devam etmiştir. İngiltere Başbakanı Lord Derby, parlamentoda yapmış
olduğu konuşmada böyle önemli bir ziyareti organize eden devlet adamlarına te-
şekkür ettikten sonra bu ziyaretin iki ülke arasındaki dostluk bağlarını güçlendire-
ceğini, bir hürriyet ve eşitlik ortamında her geçen gün gelişen İngiltere’nin geliş-
mişlik durumunun padişahı olumlu yönde etkileyeceğine ve model oluşturacağına
inandığını belirtmiştir. Meclis konuşmaları dışında The Morning Post, Daily News,
Weekly Dispatch, The Daily Telegraf gazeteleri başta olmak üzere İngiliz basını da
seyahate büyük önem vermiş, Osmanlı Devleti ve Sultan Abdülaziz hakkında olum-
lu haberler ve yorumlar yayınlamıştır. Bu yorumların ortak noktası ise “Müslüman-
ların sultanı ve lideri, yani halifesi olan bir padişahın dinine bağlı kalarak, gayr-ı
müslim halk ve devletlerle de pekala güzel ilişkiler kurabileceği, uzuvları felce uğra-
mış bir imparatorluğu tekrar canlandıracak mucizeyi Sultan Abdülaziz’in gerçekleş-
tirebileceği…” şeklindeydi136.
Sultan Abdülaziz’in Avrupa seyahati ve sonuçları Rus İmparatoru II. Alek-
sandr’ı ise kaygılandırmıştır. İmparator, Sultan Abdülaziz’i ülkesine davet etmiştir.
Rusya’nın bu daveti sultan daha İstanbul’a dönmeden kendisini Varna’da karşıla-
yan Sadrazam Âli Paşa ve Hariciye Nazırı Fuad Paşa tarafından padişaha iletilmiş-
tir. Bu daveti tebessümle karşılayan Sultan Abdülaziz ise “ Moskoflarla gerçek dost-
luk eğerçi bizim ziyaretimizle mümkün ise Çar’la yılda birkaç ay yekdiğerimize misa-
fir kalalım” şeklinde esprili bir cevap vermiştir137.
Gazete Moscua’nın 19 Temmuz 1867 tarihli sayısında yayınlanan bir makale
ise Osmanlı siyasetinin başarılı olması nedeniyle Rus hükûmetinin düştüğü telaşı
göstermektedir. Bir ölçüde Rus hükûmetinin görüşlerini yansıtan makalede şunla-
ra yer verilmiştir: “Sultanın Paris ve Londra seyahati çok önemlidir. Padişah bu se-
yahati imparatorluğunun varlığının söz konusu olduğu çok kritik bir zamanda ger-
çekleştirmiştir. Hiç kuşku yok ki, halife bu seyahate çıktığı sırada bunun ne tür plan-
lara zemin hazırladığını ihtimal ki bilmiyordu. Bu seyahatin en önemli amacı padi-
şahın nüfuzunu ve kaybetmiş olduğu prestijini, kendisini Avrupa devletlerine bağla-
yan ilişkileri, dayanışma içerisinde bir arada olduklarını Hristiyan tebaasına gös-
termekti. Bundan başka Şark meselesinde Rusya ile sürekli zıt fikirde olan bu güçler
içinde destek aramaktır. Şark meselesinde batı güçlerinin, özellikle Fransa’nın tutu-
mu çok dikkat çekicidir. Fransa siyaseti; bir taraftan Rusya ile her türlü uyuşmazlık-
ları bertaraf etmeye çalışmakta ve hatta bazı konularda ona ödün vermekte, diğer
yandan ise Rus çıkarlarına aykırı olarak Babıâli ile –geçmişte de yaptıkları gibi- el

136 Gök, a.e., s. 131-132.

137 A. e. , s. 132.
147
altından gizlice iş görmektedir. Rusya artık, Şark’taki menfaatlerinin Fransa’nın
menfaatleri ile hiçbir zaman özdeş olmadığına inanmak zorundadır…” 138.
Standard de Londre gazetesi de, Sultan Abdülaziz’in Paris’in desteğini ka-
zandığını, “açık ya da gizli düşmanlarına meydan okuyarak” siyasetini güçlendirmiş
bir durumda Fransa topraklarından ayrıldığını belirtmektedir139.

7. 1856 PARİS ANTLAŞMASI’NIN KARADENİZ’LE İLGİLİ HÜKÜMLERİNİN

DEĞİŞTİRİLMESİ (1856-1871)
Kırım Harbi sonucunda imzalanmış olan Paris Antlaşması, Osmanlı Devleti
açısından oldukça önemli bir antlaşmaydı. Bu antlaşma ile Avrupa devletleri Os-
manlı Devleti’nin toprak bütünlüğünü tanımışlardı140. Ayrıca antlaşmanın 11. , 13.
ve 14. maddelerine göre tarafsız ilan edilmiş olan Karadeniz’de hiçbir devlet do-
nanma bulunduramayacağı gibi o zamana kadar mevcut olan Türk ve Rus tersane-
lerinin yıkılmasına yönelik bir karar da alınmıştı. Gene Paris Antlaşması’nın 10.
maddesine göre Boğazlar barış zamanlarında bile savaş gemilerine kapalı olacaktı.
İşte bu vaziyet Rusya’nın Karadeniz hâkimiyetine son vermekteydi. Ayrıca Sultan
Abdülaziz’in kişisel gayretleri ile oluşturulan ve dünyanın ikinci büyük deniz gücü
olarak gösterilen Osmanlı donanması da Rusya’yı rahatsız etmeye başlamıştı. Bu
nedenle Petersburg hükûmeti uygun bir fırsat kollamaya başladı141.
Rusya’ya bu fırsatı veren olay ise Fransa-Prusya savaşı neticesinde Avrupa
siyasî dengesinin alt üst olması oldu. 1870-71 Savaşı’nda Fransa’nın Prusya’ya
yenilmesi sonucunda Fransa’da imparatorluk rejimi yıkılarak yerine Cumhuriyet
yönetimi kurulması, Prusya’nın etrafında Millî bir Alman İmparatorluğu’nun
oluşması ve İtalya’nın da Roma’yı alarak Millî birliğini tamamlaması Avrupa’nın
siyasî dengesini değiştirmiştir. 1870 yılı Ekim ayında Prens Gorchakov, Paris Ant-
laşması’nı imzalamış olan devletlere meşhur notasını göndermiştir. Bu notada
Avrupa’da devletlerarası ilişkilerde yer alan değişiklikler belirtildiği gibi Paris

138 Nihat Karaer, “Sultan Abdülaziz’in Paris Seyahati”, Sultan Abdülaziz Dönemi Sempozyumu,
12-13 Aralık 2013, Ankara, Ordu ve Siyaset, Bildiriler, Cilt: 4, Ankara, Türk Tarih Kurumu
Yayınları, 2014, s. 196 ; Şark Meselesi, Avrupa tarihi içerisinde çok önemli bir yer tutan ve kısaca
“Türkler’in Avrupa’dan atılması” şeklinde tanımlanabilen bir kavramdır. Bu kavram yabancı dil-
lerde “Die Orientalische Frage, Vostoényj vopros, La question d’orient, The Eastern Question”
şekillerinde yerleşmiş bir terim olarak geniş çağrışımlar uyandırmaktadır. Ancak bunun genelde
yapıldığı gibi bütün devirleri kapsayan tek bir tarif içerisine sıkıştırılması doğru değildir. Şark me-
selesi kavramının, “XIX. yüzyıldaki Osmanlı zayıflamasının neticesinde topraklarının paylaşılma-
sı” anlamında bir miras kavgası şeklinde algılanması ise en doğru yaklaşım sayılmakla birlikte
genelde bunun kapsamının Türklerin 1071 yılında Anadolu’ya girişine kadar götürülmesi söz ko-
nusu olmaktadır. Bkz. Kemal Beydilli, “Şark Meselesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklo-
pedisi, Cilt: 38, İstanbul, 2010, s. 352–353.
139 Karaer, a.e., s. 197.
140 Subaşı, a.e., s. 771.
141 İsmail Hami Danişmend, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, Cilt: 4, Türkiye Yayınevi, İstanbul,
1955, s. 233.
148
Antlaşması’nın da birkaç defa değiştirildiği ifade edilmiş ve sonunda da Rusya’nın
bu antlaşmada kendisini ilgilendiren hükümler hakkında aşağıdaki kararları aldığı
belirtilmiştir:
1. Rusya, Karadeniz’de hükümranlık haklarını hasr ve tahdit eden hüküm ve
kararlara artık kendini bağlı saymamaktadır.
2. Rusya, Karadeniz’de Rusya’nın ve Türkiye’nin bulunduracakları gemilerin
sayılarını ve büyüklüklerini tayin eden Paris Antlaşması’na bağlı antlaşma
senedinin hükümsüzlüğünü padişaha bildirmeyi kendisi için hak ve vecibe
bilmektedir.
3. Rusya, bu cihetleri Paris Antlaşması’nı imzalamış olan devletlere doğrudan
doğruya bildirmektedir.
4. Rusya, Karadeniz’de sahip olduğu bütün hakları geri almakta ve Osmanlı
İmparatorluğu’na da bütün haklarını geri vermektedir142.

7.1. Avrupa’nın Devletlerinin ve Osmanlı Devleti’nin Tutumu

Rusya’nın almış olduğu bu kararlar karşısında Avrupa’nın büyük devletleri-
nin tutumlarına bakacak olursak Almanya, bu meselede Rusya’yı desteklemeyi
daha önceden vaat etmişti. Bu nedenle Almanya’nın Prens Gorchakov’un notasına
itiraz etmesi söz konusu değildi. Avusturya Hariciye Nazırı ise Viyana’daki Osmanlı
elçisine “Paris Antlaşması Rusya’nın yalnız Karadeniz’de donanma yapmasını ve
bulundurmasını menetmiştir. Binaenaleyh Ruslar Azak Denizi’nde istedikleri kadar
donanma yaparlar ve gerektiği vakit Karadeniz’e çıkarabilirler” diyerek Avustur-
ya’nın Rus notasına itiraz etmeyi düşünmediğini hissettirmişti. Fransa, Prusya ile
savaş halinde olduğu için Karadeniz’le uğraşamayacak durumdaydı. İngiltere ise
Gorçakof’un notasını tanımak istememiştir. İngiltere Hariciye Nazırı Londra’daki
Rus elçisine bir antlaşmayı imzalamış olan bütün devletlerin onayı olmadan o ant-
laşmada hiçbir değişiklik yapılamayacağı kuralını muhafaza etmeye İngiltere
hükûmetinin kendisini mecbur saydığını bildirmiştir. Nazırın bu ifadesi aslında
İngiltere’nin Rusya’nın isteklerinin esasına değil onları elde etmek için kullandığı
usule itirazcı olduğunu göstermektedir143.
Osmanlı Devleti bu meseleyle en ilgili devlet olmasına rağmen Rus notasının
en son tebliğ edildiği devletti. Ancak İstanbul’daki Rus elçisi General İgnatyev daha
Rus notası ilgili devletlere verilmeden önce Osmanlı Devleti’ni Rus tekliflerine
hazırlamaya başlamıştı. Bu teklifler özet olarak Paris Antlaşması’nın sınırlandırıcı
hükümlerinin kaldırılmasına yönelikti. Âli Paşa, Fransa’nın Prusya tarafından ye-
nilgiye uğratılması nedeniyle uluslararası politikada meydana gelen değişikliklerin
farkındaydı ve Osmanlı Devleti için Avrupa devletleri arasındaki dengenin rolünü

142 Karal, a.e., s. 59-60.

143 A. e. , s. 60-61.
149
de iyi biliyordu144. Rusya’ya karşı yeni bir savaşı göze alamayan Âli Paşa, İngiliz
siyasetine dayanmayı tercih etti. İngiltere’nin davetiyle Londra’da Osmanlı Devleti,
Almanya, Avusturya, İngiltere, Fransa, İtalya ve Rusya’nın katılımıyla 17 Ocak
1871’de bir konferans toplandı145.

7.2. Londra Konferansı

Osmanlı Devleti bu konferansta Londra’daki elçisi Konstantin Musurus Paşa
tarafından temsil edildi. Yapılan uzun tartışmalardan sonra delegeler arasında
görüş birliği sağlandı146 ve 13 Mart 1871’de anlaşma imzalandı. Bu anlaşma ile
Paris Antlaşması’nın 11. , 13. ve 14. maddeleri ile bu antlaşmaya bağlı aynı tarihli
özel mukavele kaldırıldı. Bunların yerine geçmek üzere de şu maddeler eklendi:
1. İstanbul ve Çanakkale Boğazlarının kapalılığı ilkesi 30 Mart 1856’da imza-
lanan ayrı konvansiyonda belirtildiği gibi muhafaza edilmiştir. Şöyle ki ay-
nı tarihli mukavele hükümlerinin sağlanması maksadıyla boğazları açmak
gerektiğinde padişah bunları barış zamanında dost ve müttefik devletlerin
savaş gemilerine açmak konusunda serbesttir.
2. Karadeniz eskiden olduğu gibi bütün devletlerin ticaret gemilerine açıktır.
3. Londra Konferansı’na katılan devletler 30 Mart 1856 Antlaşması’nın bu
yeni antlaşma ile kaldırılmış olan hükümlerini ve eklerini tasdik ve teyit
ederler147.
Rusya, Londra Antlaşması ile Paris Antlaşması’nın Karadeniz’deki hüküm-
ranlık haklarını sınırlandıran maddelerinden kurtulmuş oldu. Rus kamuoyu bu
başarıyı Kırım Harbi’nin bir intikamı gibi kabul etti. Rusya’nın bu başarısı Rusya
dışında yaşayan Slavlar arasında özellikle de Osmanlı Devleti’nin Ortodoks tebaası
arasında büyük bir heyecan uyandırdı. Böylece Panslavizm hareketi yeni bir ivme
kazandı148.
Osmanlı Devleti de Londra Antlaşması’ndan bir dereceye kadar memnundu.
Çünkü Osmanlı Devlet adamları Rusya’nın isteklerinin boğazların statüsüne zarar
verebileceğinden korkmuşlardı. Böylesi bir durumda iki devletin ilişkilerinin
olumsuz bir şekil alması mümkündü. Ancak bu endişe gerçekleşmediği gibi Os-
manlı Devleti, Londra Konferansı’nda Rusya lehine kabul ettiği şartlara karşılık
daha önce bahis konusu olan bir taviz sağlamış oluyordu. Sultan Abdülaziz, 1856
Paris Antlaşması hükümlerini sağlamak amacıyla gerektiğinde boğazları dost ve
müttefik devletlerin savaş gemilerine barış zamanında açabilecekti. Bunun hari-

144 A. e. , s. 61.
145 Kemal Beydilli, “Boğazlar Meselesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 6,
İstanbul, 1992, s. 267.
146 Karal, a.e., s. 63.
147 Subaşı, a.e., s. 771.
148 Karal, a.e., s. 64.
150
cinde Londra’da Osmanlı Devleti’ni ilgilendiren başka meseleler gündeme gelme-
miş ve Avrupalı devletler barış antlaşmasının değişikliğe uğramayan maddelerini
tasdik etmişlerdi. Bütün bu noktalar Osmanlı Devleti’nin korktuğunun başına gel-
memiş olmasının bir ifadesiydi. Ancak şurası bir gerçek ki artık Osmanlı Devle-
ti’nin Karadeniz’deki güvenliği zayıflamış oluyordu149. Çünkü bu antlaşma sonra-
sında Rusya, Karadeniz’de tersane ve gemi yapımına hız vermeye başlamıştır150 ve
bu durum Osmanlı Devleti için önemli bir tehdit oluşturmuştur151.
Londra Antlaşması sayesinde İngiltere, mevcut antlaşmaların tek taraflı ola-
rak değiştirilmesi prensibinin önüne geçmiş olmakla övünme hakkını kazanmıştır.
İngiltere bundan başka Paris Antlaşması’nın diğer hükümlerinin yeniden tasdik
edilmesi sayesinde Avrupa’daki uluslararası uyumun devam ettirildiğini de dü-
şünmekteydi. Avrupa’nın diğer önemli güçlerinden Fransa, Almanya ve İtalya ise
bu sıralarda Şark Meselesi nedeniyle sadece Rusya’nın işine yarayabilecek bir sa-
vaşı önlediği için Londra Antlaşması’nı memnuniyetle karşılamaktaydılar. Şurası
bir gerçektir ki Londra Antlaşması’nı imzalayan devletlerden her biri kendisine
göre bir memnuniyet payına sahiptir. Bu antlaşma ile Avrupa’nın büyük devletleri
yeni bir denge sistemine doğru kaymışlardır. Rusya, Paris Antlaşması’nın sınırlan-
dırıcı hükümleri dışında emelleri bulunmadığını hem Londra’da hem de İstan-
bul’da garanti etmişti. Ancak Rusya’nın bu antlaşmanın bütününe düşman olduğu
ve onu yırtarak kendi isteği doğrultusunda yeni bir antlaşma imzalamak isteğinde
bulunduğu Londra Antlaşması sonrasındaki gelişmelerden anlaşılmaktadır152.

7.3. 1871’den Sonra Osmanlı-Rus Yakınlaşması (1871-1876)

Paris Antlaşması’nın Karadeniz’le ilgili hükümlerinin, Rusya lehine değişti-
rilmesinin Osmanlı Devleti için önemli bir neticesi oldu. Geçici bir süre için de olsa
Babıâli, Rusya ile yakınlaşma içerisine girdi. Aslında bu durum 18. yüzyıldan beri
Osmanlı devlet adamlarının dış siyasette kabul etmiş oldukları ilkelere uygundu.
Çünkü 1798’de Fransa’nın Mısır’ı işgal etmesi üzerine Babıâli, Rusya’ya yakınlaş-
mış ve onunla bir savunma paktı imzalamıştı. Napolyon Bonapart’ın 1806’dan
sonra Orta Avrupa’da fetihlere girişmesi üzerine ise Rusya’dan ayrılarak Fransa’ya
yaklaşmıştı. 1830’da Mısır Valisi Mehmed Ali Paşa’nın isyanına Fransa’nın destek
olması üzerine Babıâli Rusya’dan yardım istemiş ve onunla 1833’de Hünkâr İske-
lesi Antlaşması’nı imzalamıştı. 1839’da ise Mehmed Ali Paşa ile yapılan savaşta
İngiltere ve Avusturya ile anlaşarak hem Mısır meselesini halletmiş hem de üze-
rindeki Rus baskısını hafifletmişti. Bu tarihten sonra Babıâli, İngiltere ile Fran-

149 Subaşı, a.e., s. 771.

150 Bülent Şener, “Türk Boğazları’nın Geçiş Rejiminin Tarihi Gelişimi ve Hukuki Statüsü”, Tarih
Okulu Dergisi (TOD), Y. 7, S. 17, Mart 2014, s. 480.
151 Subaşı, a.e., s. 771.
152 Karal, a.e., C. 7, s. 65.
151
sa’nın oluşturduğu Liberal devletler blokunda yer almış ve bu devletlerle birlikte
Rusya’yı Kırım Harbi’nde mağlup etmişti. Savaşın sonunda imzalanan Paris Ant-
laşması’ndan sonra ise İngiltere ve Fransa’nın Osmanlı Devleti’ni ilgilendiren me-
selelerde her zaman aynı fikirde bulunmamaları nedeniyle Osmanlı Devleti bazen
İngiltere’nin bazen de Fransa’nın yanında yer almak zorunda kalmıştı. Ancak Os-
manlı Devleti böylesi durumlarda bile diğer devlete büsbütün arkasını dönmemiş-
tir. Osmanlı Devleti takip ettiği denge siyasetine rağmen bu iki devletin iç işlerine
müdahale ettiklerini ve daha önce Rusya’nın yaptığı Hristiyan tebaaya hamilik
politikasına ortak çıktıklarının da farkındaydı. Bu nedenle de devlet ıslahat yapma
konusundaki hareket serbestliğini kaybetmiş ve Suriye’de, Eflak ve Boğdan’da,
Sırbistan’da, Karadağ’da ve Girit’te çıkan isyanlarda asilere geniş haklar vermek
zorunda kalmıştı153.
Fransa’nın 1870’de Prusya’ya yenilerek eski gücünü kaybetmesi, İngilte-
re’nin ise Paris Antlaşması’nın Karadeniz’le ilgili hükümlerinin değişmesini kabul
etmesi yeni bir Avrupa dengesinin kurulmasına engel olamayacağını göstermek-
teydi. Karadeniz’de hareket serbestliğini yeniden kazanmış olan Rusya’nın bu de-
nizde bulunduracağı donanmayı Osmanlı Devleti’ne karşı kullanacağı da kesindi.
İşte bu nedenlerden dolayı Osmanlı devlet adamlarının zaman kazanmak için Rus-
ya’ya yakınlaşma yolunu seçmeleri hem günün şartlarına hem de daha önce takip
edilen siyasî geleneğe uygundu. İki devlet arasındaki yakınlaşma teklifi Rusya’dan
geldi154.
İstanbul’daki Rus elçisi İgnatyev’e155 göre Osmanlı Devleti üzerindeki tarihi
Rus emellerinin gerçekleştirilebilmesi için Rusya’nın Osmanlı Devleti üzerindeki

153 A. e. , s. 65-66.
154 A. e. , s. 66-67.
155 İngiliz diplomat Henry Elliot’un eserinde “Yalanın Babası”, Rus kaynaklarında “Balkan Çarı”,
Osmanlı basınında ise “Biçareler babası” olarak ünlenmiş olan Nikolay Pavloviç İgnatyev, 17
Ocak 1832’de Petersburg’da dünyaya gelmiştir. 17 yaşında askeri okula kabul edilen İgnatyev bu-
radaki eğitimini tamamladıktan sonra 1851’de başladığı Nikolay Askeri Akademisi’nden 1853 yı-
lında mezun olmuştur. Akademi’de ilgi duymaya başladığı Türkçe’yi iyi derecede öğrenen İgnat-
yev, 1855’de Baltık Denizi’ndeki Rus ordusunun başına getirilmiştir. Kırım Savaş’ının en şiddetli
günlerine denk gelen bu görev onun siyasî kariyerinin de başlangıcı olmuştur. İgnatyev’in savaş
sonrasında imzalanmış olan Paris Antlaşması’nın müzakerelerine katılması ise diplomasideki ilk
büyük tecrübesidir. 3 Haziran 1856’da Londra’ya askeri ateşe olarak atanan İgnatyev, burada gö-
revliyken Rusya’nın Balkanlarda yayılmasının bir zorunluluk olduğunu anlamış ve 1857 yılında
Avrupa’daki Osmanlı topraklarını keşfe çıkmıştır. 28 Mayıs 1858’de Doğu Sibirya ve Asya işleri-
ne bakmakla görevlendirilen İgnatyev, Rusya’yı Türkistan’daki hedeflerine ulaştıracak planları
sunmasından sonra Çar II. Aleksandr’ın en güvendiği adamlarından biri haline gelmiştir. 1859’da
Pekin’de görevlendirilen İgnatyev, 1860 Kasımında Çin ile Rus tüccarlarına büyük avantajlar sağ-
layan bir ticari anlaşma imzalamıştır. Çarlık Rusya’nın Türkistan’daki iktisadi çıkarlarını teminat
altına alan İgnatyev, Petersburg’a döndükten sonra Osmanlı Devleti üzerindeki Rus nüfuzunu art-
tırmaya gayret göstermiştir. 1861 yılında stratejilerini oluşturması için Şark Masası Müdürlüğü’ne
getirilen İgnatyev bu görevini 1864 yılına kadar sürdürmüştür. 1864 yılında ise Orta elçi sıfatıyla
İstanbul’a tayin edilmiştir. Bu tayin ona projelerini gerçekleştirmesi için aradığı fırsatı vermiştir.
152
nüfuzunun arttırılması gerekiyordu. Bunun için de iki yol mevcuttu. Bunlardan ilki
ani bir şekilde kuvvet yoluyla Babıâli’yi korkutmak ikincisi ise Türklere yavaş ya-
vaş ve sürekli olarak bazı gerçekleri telkin ederek onları kazanmaktı. 1870 yılına
gelindiğinde mevcut siyasî şartlar ikinci yolun takip edilmesi için gayet uygundu.
Rus Çar’ı da İgnatyev’le aynı fikirdeydi. Bu nedenle Âli Paşa’ya Rusya’ya düşmanla-
rı tarafından atfedilen düşmanca tasavvurların uygulanabilmesi için uygun bir
zamanda bulunulmasına rağmen Rusya’nın Osmanlı Devleti aleyhinde hiçbir men-
faati olmadığını bildirdi. Ayrıca iki devlet arasında sağlam bir dostluğun kurulması
için Paris Antlaşması’nın Karadeniz’le ilgili hükümlerinin kaldırılması gerektiğini
de ifade etti. Sadrazam Âli Paşa artık Fransa’dan gelebilecek bir yardıma güven-
mediği için Rus teklifini ret edebilecek bir durumda değildi. Bir süre sonra Rus
Çarı, Ortodoks tebaaya adil şekilde davranıldığı ve Babıâli’nin Rusya’nın iyi niyet-
lerinden şüphe etmediği takdirde sağlam bir Osmanlı-Rus dostluğu kurulabilece-
ğini ifade etti. Diğer taraftan Rus dış işleri de çeşitli fırsatlardan yararlanarak, Pa-
ris Antlaşması’nın Karadeniz ile ilgili hükümlerinin değiştirilmesinin Şark meselesi
ile ilgili olmadığını aksine bu değişiklik sayesinde Osmanlı-Rus dostluğunun kuv-
vetlendirilmek istenildiğini dünyaya ilan etti. Sadrazam Âli Paşa verilen bu temi-
natlar karşısında Osmanlı Devleti’ni Rusya’ya yaklaştırdı. Sadrazam Paris Antlaş-
ması’nda yapılacak değişiklikler için toplanan Londra Konferansı sırasında da
Rusya ile gelişen dostane ilişkileri devam ettirdi. Ancak Âli Paşa bu dostluğun geli-
şimine önem vermekle birlikte devletin bağımsızlığına ve haysiyetine de önem
veriyordu. Âli Paşa’nın 7 Eylül 1871’de ölümü üzerine sadrazamlık makamına
Mahmud Nedim Paşa tayin edildi. Otoriter bir hükümdar olan Sultan Abdülaziz
için Mahmud Nedim Paşa müstakil fikirli bir devlet adamı değil kendi isteklerini
uygulayabilecek bir alet niteliğindeydi156. Nitekim Mahmud Nedim Paşa’nın sadra-
zamlığı II. Mahmud’un ölümünden itibaren Babıâli ile sivil bürokrasi lehine gelişen
güç merkezinin Saray lehine dönmesinin başlangıç emarelerindendir. Bu durum II.
Abdülhamid’in saltanat yıllarında güçlenmiştir157.
Mahmud Nedim Paşa158, Âli Paşa’nın Rus dostluğu politikasını iyi anlaya-
mamıştır. Âli Paşa, iç işlerine müdahale etmeyen bir Rusya ile dostluk yaparken

Ayrıntılı bilgi için bkz. Hasan Demiroğlu-Feyzullah Uyanık, “Osmanlı ve Rus Kaynaklarına Göre
General İgnatyev’in Sultan Abdülaziz Dönemi Faaliyetleri (1864-1876)”, Sultan Abdülaziz ve
Dönemi Sempozyumu, 12-13 Aralık 2013, Ankara, Ordu ve Siyaset, Bildiriler, Cilt: 3, Türk
Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2014, s. 183-187.
156
Karal, a.e., s. 66-69.
157 Gökhan Kaya, “Bürokratik Nüfuza Karşı Monarşik Egemenliği Yeniden Kurgulamak Üzerine Bir
Girişim: Mahmud Nedim Paşa’nın Görüşlerinde Ahlâk ve Devlet İdaresi”, OTAM, Sayı: 38, Güz
2015, s. 63.
158 Mahmud Nedim Paşa, 1818 yılında İstanbul’da doğmuştur. Eğitimini tamamladıktan sonra Sada-
ret Mektubi Kalemi’ne giren Mahmud Nedim Paşa, Şubat 1841’de Âmedî Kalemine geçmiştir.
Dönemin önemli devlet adamlarından Mustafa Reşit Paşa’nın dikkatini çeken Mahmud Nedim Pa-
şa bundan sonra çeşitli bürokratik görevlerde bulunmuştur. Âli Paşa’nın ölümü üzerine padişahla
153
hiçbir zaman Avrupa’nın büyük devletlerini bir tarafa bırakmayı düşünmemişti.
Oysa Mahmud Nedim Paşa, İngiltere ve Fransa’dan tamamen ayrılarak Osmanlı
Devleti’ni Rus nüfuzuna terk etmekteydi159. Osmanlı Devleti’ndeki Rus etkisi o
derece artmıştı ki İgnatyev’e “Sultan İgnatyev”, Mahmud Nedim Paşa’ya ise “Nedi-
mov” denilmeye başlanmıştı160.
Osmanlı Devleti her işini İgnatyev’e danışmaya başlamıştı. Bu nedenle dev-
let hem halkın gözünde hem de Avrupa devletleri nezdinde itibar kaybediyordu.
Ancak bu durum bir süre sonra Osmanlı kamuoyunun Mahmud Nedim Paşa’nın
aleyhine dönmesine yol açtı. Bu durum karşısında Sultan Abdülaziz, Mahmud Ne-
dim Paşa’yı azlederek yerine Mithat Paşa’yı sadrazamlığa tayin etti161.

8. HERSEK İSYANI (1875-1876)

1861 ayaklanmasından 1875 yılına gelinceye kadar Bosna’da küçük anlaş-
mazlıklar dışında kayda değer bir olay yaşanmamıştır. Ancak bu devrede Pansla-
vist amaçlar güden örgütler Bosna-Hersek Hristiyanlarını kışkırtmak için çalışma-
larını aralıksız devam ettirmişlerdir. Buna bir de Avusturya ve Rusya’nın müdaha-
leleri eklenmiştir. Karadağ ve Sırbistan’ın çıkan isyanlar sonucunda muhtariyet
kazanmaları da Bosna-Hersek Hristiyanlarını isyana sevk eden diğer bir neden
olmuştur. 1878 yılına gelindiğinde Avrupa kamuoyu Balkanlardaki Slavların kesin-
likle bağımsız olmaları gerektiğine inanıyordu. Özellikle 1860’lardan sonra Bal-
kanlardaki Slav halklarına olan ilgi geçmişle kıyaslanamaz şekilde artmıştı. Bölgeyi
ziyaret eden birçok seyyah Balkan Slavlarının Türklerin elinden kurtarılması ge-
rektiğini eserlerine açıkça kaydetmekteydi162.
1875 Hersek İsyanı 13 Nisan 1875’te Hersek Sancağı’na bağlı Nevesin Kaza-
sı köylerinden Dabre ve Zovidol reayasından 160 kişinin ağnam vergisinin ağırlığı
ile mültezimlerin ve memurların kendilerine kötü davranmasını gerekçe gösterip
Karadağ’a iltica etmesiyle başlamıştır. Olay haber alınır alınmaz Hersek Mutasarrı-
fı Avlonyalı Mustafa Paşa ve Hersek Ordu komutanı Ferik Selim Paşa harekete

kurduğu irtibat sayesinde 8 Eylül 1871’de sadrazam olmuştur. Âli Paşa’nın aksine padişahın istek-
lerine uygun davranmış ve iktidara gelir gelmez merkez ve taşra bürokrasisinde büyük bir operas-
yon başlatmıştır. Mahmud Nedim Paşa, Tanzimatçı devlet adamlarını görevden uzaklaştırmış, Âli
Paşa’nın adamları olan Şirvanizade Mehmed Rüştü Paşa, Serasker Hüseyin Avni Paşa, Mabeyn
Başkâtibi Emin Bey ve diğer rakiplerini ülkenin değişik bölgelerine sürmüştür. Bazı vilayetleri
küçülterek yeni vilayetler oluşturmuştur. Ayrıca tahsisatları azaltmıştır. Maliyeyi düzeltmek adına
devlet dairelerini tasarruf ve ıslah amacıyla Babıâli Tenkisat ve Tasarrufat Komisyonu’nu kurmuş
ve pek çok görevliyi açığa almıştır. Vilayetlerdeki zaptiyelerin nizamında ve tersanede de bazı dü-
zenlemeler yapmıştır. Ayrıntılı bilgi için bkz. Ali Akyıldız, “Mahmud Nedim Paşa”, Türkiye Di-
yanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 27, İstanbul, 2003, s. 374–375.
159 Subaşı, a.e., s. 772.
160 Kaya, a.e., s. 66.
161 Subaşı, a.e., s. 772.
162 Zafer Gölen, “Osmanlı İdaresinde Bosna-Hersek”, Balkanlar El Kitabı, Cilt: 1, Tarih, (ed.)
Osman Karatay-Bilgehan A. Gökdağ, Karam&Vadi Yayınları, Çorum/Ankara, 2006, s. 380-381.
154
geçmiştir. Uzun süredir böyle bir fırsatı bekleyen Karadağ Prensi Nikola’da olayla-
rı kendi lehine kullanmak için çalışmaya başlamıştır. Prens Nikola sığınmacıların
yol açtığı meseleleri uluslararası alana taşımakta gecikmemiştir. Öncelikle mülteci-
leri samimi şekilde karşılamış ve şikâyetlerini bizzat dinlemiştir. Kendisine iletilen
şikâyetleri İstanbul’a bildireceği ve konuyu araştırması için bir Osmanlı memuru-
nun bölgeye gönderilmesini sağlayacağını vaat etmiş ve asileri geri göndermeye
çalışmıştır. Ancak bunda başarılı olamamıştır. Olayları kendi lehine kullanmak
isteyen Nikola diğer taraftan da Osmanlı Devleti ile silahlı bir mücadeleyi göze
alamadığından uluslararası gelişmelere göre kendi politikasını şekillendirmiştir.
Ancak gizlice asilere yardım etmeye de devam etmiştir. Bu sırada İstanbul’da bu-
lunan İngiliz konsolosu Sir Henry Elliot, Karadağ’daki pozisyonunu içeren bir ra-
poru Osmanlı hükûmetine iletmiştir. Babıâli’ye ulaşan bu rapordan kısa bir süre
sonra Karadağ Prensi Nikola İstanbul’un itibarını kazanmak ve mültecilerin kasa-
balarına dönmelerini sağlayarak onları beslemek külfetinden kurtulmak amacıyla
Rus elçisi İgnatiyev’den yardım istemiştir. İgnatiyev durumu Babıâli’ye bildirerek
mültecilerin cezalandırılmadan Nevesin’e dönmelerine izin verilmesini rica etmiş-
tir. Sadrazam Esad Paşa, Rusya’yı memnun etmek için bu isteği kabul etmiştir.
Ayrıca Bosna Valisi Derviş Paşa’dan da Rusya’nın iddia ettiği şikâyetleri inceleme-
sini istemiştir163.
Mülteciler Karadağ’da bulundukları süre içerisinde Rus konsolosluğu, Pans-
lavist örgütler ve Sırp ajanlarıyla temas halinde olmuşlardı. Nevesin’e döndükle-
rinde akıllarında bambaşka düşünceler vardı. Onlar daha Hersek’e dönmeden
Panslavist propaganda sayesinde birer efsaneye dönüşmüşlerdi. Bu nedenle Kara-
dağ’dan dönen mültecilerin tamamı kahramanlar gibi karşılandılar. İstanbul’un
affedici siyaseti bölgede devletin zafiyeti olarak kabul edildi. Karadağ’dan dönen-
lerin etkisiyle Nevesinliler mültezimlerin baskıları, ödedikleri vergilerin ağırlığı ve
yeni tapu senetleri için alınan harçların yüksekliğini gerekçe göstererek ayaklandı-
lar164.
Asiler önce kaza müdürünü kaçmaya mecbur ettiler. Sonra da isyanı önle-
meye çalışan zaptiye erlerini öldürdüler. Önlerine çıkan Müslüman halkı da öldü-
ren ve her şeyi yağmalayan asiler isyanı genişletip kısa sürede Nevesin bölgesinde
Loukavach, Sovidol, Belgrad ve Terrousine’ye hâkim oldular. Hâkim oldukları yer-
lerdeki hoşnutsuz halkı kendilerine katılmaya zorlayan isyancılar bunların çoğunu
ikna etmeyi de başardılar. Katılma yönünde isteksiz olanlara ise gözdağı vererek
birleşmeye zorladılar. Bu sayede sayılarını gittikçe arttıran isyancılar, Osmanlı
Devleti’ni diplomatik alanda zorlamak ve Avusturya ile arasının açılmasını sağla-
mak için de işgal ettikleri yerlere Avusturya bayrağını diktiler165.

163 Zafer Gölen, Tanzimat Dönemi Bosna İsyanları (1839-1878), Alter Yayınları, Ankara, 2009, s.
145-146.
164 Gölen, a.e., s. 146.
165 Mithat Aydın, Balkanlar’da İsyan, Osmanlı-İngiliz Rekabeti, Bosna-Hersek ve Bulgaris-
tan’daki Ayaklanmalar (1875-1876), Yeditepe Yayınları, İstanbul, 2005, s. 51.
155
 Ayaklanma haberini aldıktan sonra isyancılara karşı koymaktan çok Müs-
lümanları korumak amacıyla bölgeye 3 taburluk bir kuvvet gönderen Bosna Valisi
Derviş Paşa, soruna çok fazla önem vermeme fikrindeydi166. Ancak Derviş Paşa’nın
asıl önemli hatası isyan karşısında hemen harekete geçeceği yerde Babıâli’den
görüş sorması oldu. Bu durum isyanın gelişmesi için ilk sebebi yarattı. Sadrazam
Esad Paşa ise isyanın siyasî bir amacı olmadığını mahalli ve idari bir nitelik taşıdı-
ğını zannetmekteydi. Bu nedenle hem Karadağ’ı tahrik etmemek hem de Rusya’ya
müdahale fırsatı vermemek için isyancılara karşı nasihatçiler gönderilmesini Der-
viş Paşa’ya emretti. Bununla birlikte isyan Meclis-i Vükela’da da gündeme geldi.
Ancak ciddiye alınmadı. Böylece Osmanlı Devleti’nin tavrı da isyanın genişlemesi-
ne etki etti167.
Babıâli’nin bundan önceki isyanlarda olduğu gibi “Avrupa ne der” korkusuy-
la hareket etmesi isyancıların amaçlarına hizmet etti. Osmanlı devlet adamları
1870’den sonra Avrupa’daki gelişmeleri ve Almanya’nın yeni bir güç olarak ortaya
çıkmasının sonuçlarını yeterince kavrayamamış ve ısrarla 1856’dan sonra oluşan
dengeyi korumaya çalışmışlardır. İdeolojik olarak çok iyi örgütlenmiş olan isyancı-
lar ise ne yaptıklarının bilincinde olarak hareket etmişlerdir. Osmanlı idaresinden
kurtulmanın yolunun uluslararası bir müdahaleden geçtiğini bilen isyancılar168
Osmanlı Devleti’nin kendilerine karşı bir türlü kuvvet kullanmamasını ise Rusya
ve Avusturya gibi koruyucu devletlerin etkisine bağlamışlar ve “Devlet bizi vura-
mayacak” propagandasını yayarak isyan sahalarını genişletmişlerdir. Nevesin İs-
yanı Temmuz ayında bütün Hersek’e ve Bosna’nın bazı bölgelerine yayılmıştır.
İsyan bölgesindeki Müslüman halk da can ve mal güvenlikleri için silaha sarılmış-
tır. Babıâli vaziyetin gittikçe kötüleşmesi üzerine isyancılara karşı kuvvet kullan-
maya karar vermiştir169.
Bu arada isyanın büyümesiyle birlikte İstanbul’daki elçiler Babıâli’yi sıkış-
tırmaya ve gerekli tedbirleri almasını istemeye başlamışlardır. Babıâli, her biri
farklı farklı ancak tamamı isyancıların işine yarayan ıslahat önerileri karşısında
şaşırıp kalmıştır. Bilinmesi gereken önemli bir nokta Hersek İsyanı’nın sadece
silahlı bir mücadele olarak ortaya çıkmadığıdır. Bu isyan nedeniyle hem askeri
hem de siyasî alanda çetin mücadeleler yaşanmıştır. Başlangıçta küçük bir köylü
memnuniyetsizliği olarak ortaya çıkan olaylar kısa bir süre sonra büyümüş ve
sistemli bir silahlı direnişe dönüşmüştür. Askeri sahada nispeten başarılı olunma-
sına rağmen özellikle komşu ülkelere yapılan ilticalar nedeniyle konu uluslararası
diplomasinin gündemine oturmuştur. Bu isyan her ne kadar silahlı bir mücadele

166 A. e. , s. 51.
167 Karal, a.e., s. 75.
168 Gölen, a.e., s. 148.
169 Karal, a.e., s. 75.
156
olsa da başarısını Avrupa’nın diplomatik müdahalesine borçludur. Maalesef Her-
sek İsyanı karşısında Osmanlı dış işleri kötü bir sınav vermiştir170.

8.1. Hersek İsyanı Karşısında Rusya’nın ve Avusturya’nın Tutumları

Hersek İsyanıyla ilgilenen devletlerin başında şüphesiz Rusya gelmekteydi.
Rusya’nın Balkanlarda takip ettiği politika 1862’de Başbakan Gorchakov tarafın-
dan bir muhtıra ile izah edilmişti. Bu politikanın ana fikrini ise “ya otonomi ya ana-
tomi” idi. Yani Hristiyanların yaşadığı vilayetler ya özerk hale getirilecek ya da
Osmanlı Devleti’nden ayrılacaklardı. Gorchakov, özerkliğe aday eyaletler olarak da
Bosna-Hersek’i, Arnavutluk’u, Bulgaristan’ı, Epir’i ve Teselya’yı göstermekteydi.
Gorchakov, Osmanlı Devleti’nin Hristiyanların yaşadığı Lübnan, Girit, Eflak, Boğ-
dan ve Sırbistan gibi bazı eyaletlere özerlik verip Hristiyanların yaşadığı diğer
eyaletlere özerklik vermemesini bir tezat olarak görmekte ve bu durumun Osman-
lı Devleti için bir zafiyet teşkil ettiğini düşünmekteydi. Gorchakov’un bu tezini
Panslavist yazarlar da edebiyat alanında işlemeye ve halk arasında yaymaya baş-
ladılar. Böylece 1870 yılına kadar en çok dini açıdan savunulmuş olan bu tez bun-
dan sonra Millîyet yönünden de savunulmaya başlanıldı. Neticede Hersek İsyanı
başladığı zaman Rusya, isyanı sempatiyle karşıladığı gibi gelişmesine ve genişle-
mesine de yardım etti171.
Balkanlarda meydana gelen olaylara kayıtsız kalamayacak devletlerden bir
diğeri de hiç şüphesiz bölgeyle ilgili hayati ve tarihi çıkarları bulunan Avusturya
idi. Bu dönemde Avusturya’nın Balkanlar üzerinde yoğun bir ilgisi vardı. Avustur-
ya, 1859’da İtalya’da ve 1866’da Almanya’da uğradığı yenilgiler sonucunda kay-
bettiği toprakları telafi etmek istiyordu. Bu amaçla bütün enerjisini Balkanlara
yönelten Avusturya’nın asıl gerçekleştirmek istediği şey Sırbistan ve Karadağ’ı
himaye Bosna-Hersek’i ise ilhak etmekti. Avusturya bu isteğinin kendi egemenli-
ğindeki Slav halk tarafından destekleneceğini düşünüyordu. Nitekim İmparator
Francis Joseph’in ayaklanma öncesindeki Dalmaçya gezisi de bu amacın bir ürünü
olarak görülebilir. Bununla birlikte Avusturya Dışişleri Bakanı Julius Andrassy,
fazla Balkan toprağı ilhak ederek ülkesindeki Slav halkı güçlendirmeye de cesaret
edemiyordu. Andrassy aynı zamanda Panslavist hareket içerisinde olan Bosna-
Hersek’i yutacak Sırbistan’a da şiddetle karşıydı. Osmanlı Balkanlarında bir Slav
Devletinin kurulması ve bölgedeki Rus etkisinin artması ise adeta Avusturya’nın
parçalanmasına davetiye çıkarmaktı. Yarım yüzyıl önce Metternich, Habsburg gü-
venliği için Osmanlı Devleti’nin gerekliliğine inanmış ve bunu Avusturya dış politi-
kasının temeli yapmıştı. Nitekim Dışişleri Bakanı Andrassy’de 29 Ocak 1875 tarihli
bir bakanlar konferansında Osmanlı Devleti’nin toprak bütünlüğünün korunması-

170 Gölen, a.e., s. 149.

171 Karal, a.e., s. 76-77.
157
nın Avusturya açısından önemini ifade etmişti. Avusturya’nın Osmanlı toprak bü-
tünlüğünü koruma politikası ekonomik bir faktörle de destekleniyordu. Bu faktör
Alman kapitalistleri için Balkan demiryollarının tek bir otoritenin kontrolünde
bulunması zorunluluğuydu. Avusturya, Balkanlardaki amaçları doğrultusunda
özellikle de tecrit edilmekten çekindiği için 1871’den sonra Almanya ile yakınlaş-
mıştı. Ancak ordu içerisinde Avusturya’nın bu geleneksel politikasını destekleme-
yen subaylar da vardı. Daha ziyade Hırvat olan bu subaylar için demiryolları ve
Millîyetler problemi fazla önemli değildi. Gerekirse Balkan toprakları Rusya ile
bölüşülebilirdi. Hatta Almanya’ya karşı Rusya ile bir ittifak yapma beklentisinde
olan subaylar bile vardı172.
Osmanlı Devleti’nin bütünlüğünü amaç edinen politikasında başarısız olsa
bile Bosna-Hersek’i elde etmeyi düşünen Andrassy, Viyana’da en yetkili kişi ol-
mamasına rağmen genellikle askerlere karşı dediği olan biriydi. Ayrıca kamuoyu
desteğine de sahipti. Bu nedenle Hersek’te ayaklanma çıktığında Avusturya, te-
melde tarafsız kalarak ve Osmanlı Devleti’ne destek vererek meseleyi Osmanlı
Devleti’nin bir iç sorunu olarak görmüştür173.

8.2. Konsoloslar Komisyonu’nun Kurulması

Hersek İsyanı’nın başlarında Rusya ve Avusturya statükonun korunacağına
dair Babıâli’ye teminat vermelerine rağmen asileri tahrik ve teşvik etmeye devam
ettiler. Rus ajanları ve Avusturya’da hazırlanan Slav çeteleri isyancılara ellerinden
gelen yardımı yapıyorlardı. Rusya ve Avusturya’nın bu tavrı isyancıları kuvvetlen-
dirdiği gibi Sırbistan ve Karadağ’ın Osmanlı Devleti’ne karşı düşmanca hazırlıklara
başlamasını da sağladı174. Bu esnada Fransa Dışişleri Bakanı Duc Decazes, Alman-
ya yenilgisi sonrasında kaybolan Fransa’nın uluslararası politikadaki etkinliğini
yeniden sağlamak için devreye girdi. Decazes, 20 Ağustosta Paris Antlaşması’nda
imzası bulunan devletlere bir tebligat göndererek, “Asilerin bir Avrupa müdahale-
sine güvendikleri için isyana devam ettiklerini ve bu hale bir son vermek için konso-
loslardan oluşan bir heyetin Hersek’e gönderilmesini, konsolosların asilere devletler-
den hiçbir müdahale ve gözetme beklemeyip Babıâli’nin gönderdiği fevkalade komi-
serlerle müzakereye girişmeleri hakkında tavsiyede bulunmayı” teklif etti. Babıâli de
bu öneriyi uygun bularak Server Paşa’yı isyancılarla görüşmek üzere Mostar’a
gönderdi175.
İngiltere başlangıçta bu komisyona dâhil olmadı. Ancak İngiltere’nin desteği
alınmadan girişimin başarısız olacağına inanan Hariciye Nazırı Safvet Paşa, İngilte-

172 Aydın, a.e., s. 56-57.

173 A. e. , s. 57-58.
174 Karal, a.e., s. 79.
175 Gölen, a.e., s. 149.
158
re’ye ricada bulunarak komisyona katılmasını istedi. İngiliz makamları 20 Ağus-
tosta Hariciye Nezareti’ne gönderdikleri bir telgrafta, komisyona Osmanlı Devle-
ti’nin isteği ile katıldıklarını belirttikleri gibi Osmanlı Devleti’nin hiçbir yabancı
müdahalesine başvurmaksızın gerekli tedbirleri alması konusunda Osmanlı devlet
adamlarını uyarmışlardır. Çünkü Osmanlı Devleti, konsoloslar komisyonuna izin
vererek kendi eliyle dış müdahaleye fırsat vermiş ve meseleyi uluslararası bir so-
runa dönüştürmüş oluyordu176.
Konsoloslar isyancılar ile görüşerek yabancı devletlerin kendilerine hiçbir
şekilde yardım yapmayacağını ve şikâyetlerini Osmanlı Devleti’nin kendilerini
dinlemek için göndermiş olduğu temsilciye bildirmelerini söylediler. Ayrıca bu
şikâyetlerin incelenerek dikkate alınacağına dair de teminat verdiler. İsyancılar ise
Osmanlı Devleti’ne güvenmediklerini belirterek bir mütareke yapılmasını ve Bos-
na-Hersek’e ayrıcalıklar verilmesini istediler. Ancak konsoloslar bu tarz müzake-
relerde bulunmak için değil nasihatte bulunmak için görevli olduklarını ileri sür-
düler. Neticede isyancılarla yapılan görüşmeden olumlu bir sonuç çıkmadı. Aksine
isyancılar yabancı devletlerin ayaklarına kadar gelmiş olmasından şımardılar ve
isyan bölgesini daha da genişletmeye başladılar. İsyancıların Müslümanlara karşı
saldırılarını arttırmaları ise isyanın mahalli karakterini ortadan kaldırarak bir din
ve mezhep savaşı niteliği kazanmasına neden oldu. Bu durum Avrupa kamuoyun-
da Müslümanların Hristiyanları katlettiği yolunda propagandalar yapılmasına da
yol açtı. Bu arada Osmanlı devlet adamları Berlin’de Bismark, Kont Andrassy ve
Prens Gorchakov arasında görüşmeler yapıldığını ve Kont Andrassy’nin, Ba-
bıâli’den Hersek için imtiyazlar isteyecek bir layihayı hazırlamak için görevlendi-
rildiğini haber aldılar. Babıâli, bu layihanın gönderilmesinden önce İngiltere’nin
tavsiyesi üzerine yeni bir ıslahat programı yayınlayarak Avusturya, Rusya ve Al-
manya’nın yapmayı planladıkları müdahaleyi önlemeyi düşündü177.
Bu amaçla 20 Eylül 1875’te bir adalet fermanı yayınladı. Fermanın birer
kopyası verilen önemi göstermek için özel memurlarla vilayetlere gönderildi. Ay-
rıca içeriği konusunda da batılı devletlere bilgi verildi. Fermana nezaret etmek ve
içerdiği prensiplere uygun tedbirler almak üzere bir de “Meclis-i İcraat” kurul-
du178. Ancak söz konusu ıslahatların yapılması her şeyden önce paraya bağlıydı.
Osmanlı hazinesi ise iflas halindeydi. İngiltere’de dâhil olmak üzere Avrupalı dev-
letler bu fermanı ciddiye almadılar. Böyle olunca da müdahale kapısı ardına kadar
açılmış oldu179.

176 A. e. , s. 150.
177 Karal, a.e., s. 79-80.
178 Gölen, a.e., s. 151; Fermanın maddeleri için bkz: A.e. , s. 151.
179 Karal, a.e., s. 81.
159
 8.3. Andrassy Notası
İsyanın başından beri konuyu uluslararası alana çekmek isteyen isyancılar
Osmanlı Devleti’nin ıslahat programıyla fazla ilgilenmemişlerdir. Uzun bir süredir
Bosna-Hersek’e müdahale etmek için fırsat kollayan Kont Andrassy, Paris Antlaş-
ması’na katılan İngiltere, Fransa ve İtalya’ya müracaat ederek, Osmanlı Devleti’nin
söz verdiği ıslahatları yapmadığını ve mutlaka bir şeyler yapılması gerektiğini
vurgulamıştır. Andrassy, Avrupa devletleriyle yaptığı fikir alışverişinden sonra 30
Aralık 1875’te hazırladığı metni Avrupalı devletlerin başkentlerine iletmiştir. Bü-
yük devletlerin başkentlerinde yaklaşık 1 ay tartışılan ve nihayet üzerinde uzlaşı-
lan bu metin 31 Ocak 1876’da Babıâli’ye gönderilmiştir180.
Notanın başlıca maddeleri arasında Hristiyan halk için din ve mezhep ser-
bestliği, iltizam usulünün kaldırılması, çiftçilerin topraklarına sahip olmaları için
gerekli tedbirlerin alınması, vergilerin mahalli ihtiyaçlar için harcanması ve bu
ıslahatların uygulanmasına nezaret etmek için Müslüman ve Hristiyan halkın tem-
silcilerinden oluşan bir komisyonun kurulması bulunmaktaydı. Nota, Meclis-i Vü-
kela’da detaylı şekilde ele alındı. Hariciye Nazırı Raşid Paşa, isyancıların Avustur-
ya’da merkezi bulunan Slav cemiyetleri tarafından desteklendiğini ve bunların
tahriklerini bölgenin sakin yerlerine hatta Müslüman halk arasına bile götürmekte
olduklarını belirtti. Notanın ret edilmesi halinde Karadağ ve Sırbistan’ın da isyan-
cılar lehinde müdahalelerde bulunabileceklerini ve barışın bir an önce tesis edil-
mesini isteyen Avrupa kamuoyunun Osmanlı Devleti’ni mesul tutacağını da ifade
ederek notanın kabulünü teklif etti. Notada belirtilen maddelerden üçü zaten ada-
let fermanında vardı. Osmanlı Devleti bu durumu da göz önünde bulundurarak
sadece vergilerin mahallinde harcanması maddesini değiştirerek 11 Şubat 1876’da
notayı kabul etti. Bu durum isyancıların liderlerine de bildirildi. Ancak asiler nota-
yı ret ederek daha köklü ıslahatlar yapılmasını istediler. Asilerin istekleri içerisin-
de altı yer hariç Bosna-Hersek’in Osmanlı kuvvetleri tarafından boşaltılması ve
yapılacak ıslahatlara nezaret etmek üzere Avrupalı devletlerin temsilcilerinden
oluşacak karma bir komisyonun kurulması da vardı. Asilerin kabulü mümkün ol-
mayan bu teklifleri Hersek İsyanı’nın bastırılması hususundaki son teşebbüsü de
suya düşürdü. Bu teşebbüsün Osmanlı Devleti açısından tek olumlu tarafı barışın
kurulmasının önündeki engelin Türkler olmadığının dünya kamuoyuna gösteril-
mesi olmuştur. Osmanlı Devleti’ne düşman olanlar ise isyancıların Andrassy Nota-
sı’nı reddetmelerini heyecanla karşıladılar. Kont Andrassy, baharla birlikte Bulgar-
ların ve Giritlilerin de isyan edeceğine inanıyordu. Hersekli isyancılar Rusya gibi
Sırbistan ve Karadağ tarafından da destekleneceklerine inandıkları için yeniden
silaha sarılmakta gecikmediler. Bir süre sonra ise beklenen Bulgar İsyanı başla-
dı181.

180 Gölen, a.e., s. 152.

181 Karal, a.e., s. 82.
160
 9. BULGAR İSYANI (1848-1876)
Bulgarlar, 19. yüzyıla kadar Osmanlı yönetiminden şikâyetçi değillerdi. An-
cak 1789 Fransız İhtilali’nin getirdiği Millîyetçilik akımı, Rusya’nın Panslavist poli-
tikası ve Fener Rum Ortodoks Kilisesi’nin istismarları neticesinde kurulan isyan
komiteleri Bulgaristan’da ilk olayların başlamasına neden oldu. Başlangıçta Bulgar
halkı tarafından desteklenmeyen isyan komitelerinin bu hareketleri zamanla bazı
Bulgar papazları ile Jorge Venelin isimli Rus filoloğun çalışmaları ile genişledi ve
Bulgaristan’da bağımsızlık düşüncesinin uyanmasına neden oldu. Bunun sonucu
olarak da bazı ayaklanma teşebbüsleri görüldü. Fakat elebaşıların bertaraf edilme-
siyle isyan önlendi. Bulgarların Osmanlı Devleti’ne karşı ilk ciddi hareketleri ise
1841’de vergilerin ağırlığı ve memurların kötü muameleleri iddiasıyla Leskofça ve
Niş şehirlerinde ayaklanma şeklinde görüldü. İsyan kısa sürede bastırıldı ancak
Avrupalı devletlerin müdahalelerine de imkân yarattı182.
Osmanlı Devleti’nin alttan alta gelişen Bulgar Millîyetçiliğini önlemesi müm-
kün değildi. Nitekim kısa bir süre sonra daha önce meydana gelen etkisiz ayak-
lanmalardan farklı bir ayaklanma 1850’de Vidin’de ortaya çıktı. Rumeli ordusu
müşiri Ömer Paşa bu ayaklanmayı bütün Bulgaristan’ın ayaklanmasına bir başlan-
gıç olarak yorumlamıştır183. İki yıl devam eden bu isyan güçlükle bastırılabildi.
Kırım Harbi, Rusya’nın müstakil Bulgaristan tasarısının bir müddet daha ertelen-
mesine neden oldu. 11 Mart 1870 tarihinde müstakil bir Bulgar kilisesi kuruldu.
Bulgar kilisesinin kurulması için çalışmalar yapılırken 1867 yılında dışarıda hazır-
lanan bir Bulgar isyanı patlak verdi184.

9.1. 1867 Bulgar İsyanı

Bu isyan çıktığı sırada Eflak, Boğdan, Sırbistan ve Girit’te de Osmanlı Devle-
ti’ne karşı isyanlar devam etmekteydi. Osmanlı Devleti bu isyanlar içerisinde en
çok Bulgar isyanına önem vermiştir. Çünkü Bulgaristan konumu itibariyle başkent
İstanbul’a çok yakındı ve Balkanların da bir dereceye kadar merkezi sayılmaktay-
dı. Halkının içerisinde ise azımsanmayacak derecede Müslüman bulunmaktaydı.
Osmanlı Devleti’nin Balkanlardaki önemli askeri merkezleri de bu memleket ile
ona komşu yerlerde bulunuyordu. Kısacası Bulgaristan’ın durumu ile İstanbul’un
emniyeti ve Balkanların güvenliği arasında sıkı bir bağlantı vardı. Yukarıda da
ifade ettiğimiz gibi 1867 Bulgar İsyanı dışarıda hazırlanmış bir ayaklanmadır.
Bükreş, İbrail, Yergöğü gibi Eflak’ta bulunan yerlerle Rusya’nın nüfuzu altında

182 Yusuf Halaçoğlu, “Bulgaristan (Tarih/Osmanlı Dönemi)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansik-
lopedisi, Cilt: 6, İstanbul, 1996, s. 397.
183 Taha Niyazi Karaca, “1876 Bulgar Ayaklanmasının Avrupa Kamuoyuna Takdiminde Willian
Ewart Gladstone ve Edwin Pears”, Uluslararası Osmanlı ve Cumhuriyet Dönemi Türk-Bulgar
İlişkileri Sempozyumu, 11-13 Mayıs 2005, Eskişehir-Türkiye, İstanbul, Odunpazarı Belediyesi
Yayınları, 2005, s. 373-374.
184 Halaçoğlu, a.e., s. 397.
161
bulunan Baserabya’da Bulgar komitelerini teşkilatlandırarak sevk ve idare eden
merkezler vardı. İşte bunların yardımları sayesinde hazırlanan çeteler 1867 yılı
Haziranında Tuna’yı geçerek Ziştovi yakınlarına geldiler ve Bulgarları büyük bir
isyana teşvik etmeye başladılar185.
Liderliğini Hacı Dimitri’nin yaptığı isyancılar talimli, üniformalı ve iyi silah-
lara sahiptiler. Yağma hareketine girişmeyen isyancılar iyi bir idare için silaha
sarıldıklarını iddia ediyorlardı. Halka dağıttıkları beyannamelerde “Balkan Muvak-
kat Hükûmeti” tabirini kullanıyorlardı. Bu beyannameye göre isyanın başlıca hede-
fi Bulgaristan’ın bağımsızlığı veya özerkliğiydi. Tuna Valisi Mehmed Sabri Paşa
isyanı bastırmada gerekli sürati gösteremeyince yerine olağanüstü memuriyetle
Mithat Paşa gönderildi. Mithat Paşa kısa süre içerisinde isyanı bastırdı. Yakalanan
isyancılar Rusçuk’ta ve Tırnova’da yargılanarak idam edildiler. Mithat Paşa, isyan-
la ilgili olarak hazırlamış olduğu raporda Bulgaristan’da gelişmiş olan Millîyet
propagandası üzerinde durarak alınması gereken tedbirleri sıralamıştır186.
1867’deki bu isyan teşebbüsünün Rusya tarafında açıkça teşvik edildiği bi-
linmektedir. Eflak’tan Tuna’ya çeteler gönderildiği sırada Filibe’deki Rus konsolo-
su Nayden Gerov, Bükreş’te bulunuyordu. Gerov, Panslavist Rus Büyükelçisi İgnat-
yev’in talimatı üzerine gizli Bulgar ihtilal komitesi ile temas halindeydi. Bu çete
harekâtında Panslavistlerin özellikle de İgnatyev ile Gerov’un tahrik edici rolleri
olmuştur. Mithat Paşa’nın yerinde tedbirleri ile çetelerin dağıtılması ise Pansla-
vizm davası açısından olumlu bir olay olarak yorumlanmıştır. Gerov’un Filibe’deki
Avusturya konsolosuna “O (Mithat Paşa), Bulgarlara vatan için ölmeyi öğretiyor
demiştir”187.
1867 yılındaki çete harekâtından bir sonuç alınamaması ve çetelerin dağı-
tılması üzerine Rus diplomasisi taktik değiştirmeye başlamıştır. Rusya Dışişleri
Başkanlığı Asya İşleri Dairesi direktörü Stremouhov imzasıyla Gerov’a gönderilen
30 Ocak 1868 tarihli talimatta Bulgarların vakitsiz ve mahalli ayaklanma teşebbü-
sünde bulunmalarının tehlikeli olabileceği ve bundan şimdilik kaçınmaları gerek-
tiği tenbih edilmiştir. Çünkü politik şartlar henüz elverişli değildir. Başka bir ifa-
deyle de Rusya, Bulgarları kurtarmak için henüz savaşa girebilecek durumda bu-
lunmamaktaydı. Ancak bu taktik değişikliğine rağmen 1868 yılında son bir çete
harekâtına daha girişildi. 1862 yılından beri Bulgar çetecilik harekâtının organiza-
törlüğünü üstlenmiş olan Rakovski’nin 1867’de Bükreş’te ölmesi üzerine arkadaş-
ları 1868 yılı Haziranı’nda Bükreş’te Bulgar Cemiyeti adı altında bir ihtilal derneği
kurdular ve Bulgaristan’ın bağımsızlığı için yeni planlar yapmaya başladılar188.

185 Karal, a.e., s. 93-94.

186 Subaşı, a.e., s. 774.
187 Hüdai Şentürk, Osmanlı Devleti’nde Bulgar Meselesi (1850-1875), Türk Tarih Kurumu Yayınla-
rı, Ankara, 1992, s. 188-189.
188 A. e. , s. 189-190.
162
 9.2. 1876 Bulgar İsyanı
Yeni komite etrafında birleşen Bulgar Millîyetçileri 12 Ağustos 1875’te bir
toplantı yaparak ayaklanma kararı aldılar. Ayaklanma günü olarak 28 Eylül karar-
laştırıldı. Aynı gün ihtilalcilerden bazılarının dağlara çekilmeye başlamalarına
rağmen ayaklanmanın daha sonraki bir güne ertelenmesi gereği ortaya çıktı. Çün-
kü yaklaşık 3 milyon nüfusa sahip olan Bulgaristan’ın halkının çoğunluğu Osmanlı
yönetimine bağlıydı. Bu teşebbüsten sonra Bulgar ayaklanmacılarının önde gelen-
leri Romanya’nın Yergöğü Kasabası’nda toplanarak tekrar ayaklanmaya karar
verdiler ve Bulgaristan’ı Plovdiv, Sliven, Tırnova, Slavovitza olmak üzere dört te-
mel bölgeye ayırdılar. Komite üyeleri Bulgar köylülerinin bağımsızlık fikrini he-
men benimseyeceklerini bildikleri için ayaklanmanın temel hedefini yakın bir ta-
rihte Balkan ülkelerinin sorunlarını tartışacak olan Avrupa devletlerinin dikkatle-
rini çekmek ve onları bağımsızlık istekleri açısından yönlendirmek olarak belirle-
diler. Ayaklanma konusunda komite özellikle İstanbul’daki Rus elçisi İgnatyev’den,
Filibe’deki Rus konsolos yardımcısı Gerov’dan ve Panslavistlerden büyük destek
alıyordu189.
İsyanın planları Georgi Benkovski isimli bir komitecinin yönetiminde hazır-
landı. Plana göre Edirne, Filibe, Tatarpazarcık, Karlova, İhtiman, İzladi ve Sofya
şehir ve kasabalarına bağlı tüm köyler yakılacaktı. Her iki toplumun karışık olarak
yaşadıkları bölgelerde Türkler katledilecek ve malları yağmalanacaktı. İsyana di-
renen Bulgarların isyana katılmaları ise zorla sağlanacaktı. Anlaşıldığı üzere 1876
Bulgar İsyanı Müslümanlara karşı girişilmiş bir kıyım hareketiydi. Komite liderleri,
Mayıs ayı ortasına kadar isyanı başlatmak istemeseler de planlarının Osmanlı Dev-
leti tarafından anlaşılması ihtimaline karşı tarihi öne aldılar. İsyanın merkezi ola-
rak Otlukköy (Panagyurişte) ve Avratalan (Koprivştitsa) mevkileri seçildi190.
2 Mayıs’ta başlayan ayaklanma üç gün içerisinde Filibe, Tatarpazarcık ve
Peşhtera bölgelerine yayıldı. Ayaklanmanın en fazla etkili olduğu yer ise Filibe’ydi.
Ayaklanma başladığında bölgede Osmanlı askerinin sayıca az olması sebebiyle
yerel yöneticiler İstanbul’dan asker talep ettiler. Bununla birlikte Rus elçisi İgnat-
yev ikili bir oyun oynadı. Olaylar ilk başladığında olayların abartılmaması gerekti-
ğini telkin ederek isyancılarla Türklerin önce baş başa kalmalarını sağladı. Olaylar
şiddetlendiğinde ise Sadrazam Mahmud Nedim Paşa’yı ayaklanmayı sert bir şekil-
de bastırmak için kışkırtmaya çalıştı. Ayaklanma Müslümanların katledilmeye
başlanması ile geniş bir alana yayılmış ancak Filibe’deki garnizon asker sayısının
azlığı nedeniyle ayaklanmayı bastıramamıştı. Bu durum karşısında vali bölgedeki

189 Karaca, a.e., s. 374.

190 Yahya Bağçeci, “İngiltere Parlamento Tutanaklarında 1876 Bulgar İsyanı”, The Journal of Aca-
demic Social Science Studies (JASSS), Number:24, Spring 2014, s. 214-215; İsmail Hami Da-
nışmend, isyanın belirlenen tarihten 11 gün erken başlamasının sebebi olarak Niko-Çorbacı isimli
bir çetecinin mahalli hükûmete haber vermesi ve bunun üzerine Avratalan’da bazı tutuklamaların
başlamasını göstermektedir. Bkz. Danişmend, a.e., s. 252.
163
sivillerden milis kuvvetler oluşturmak zorunda kaldı. Batılı kaynaklarda “başıbo-
zuklar” olarak adlandırılan bu kuvvetler İstanbul’dan asker gelinceye kadar isyan-
cılara karşı mücadele etti191. Neticede hükûmet tarafından gönderilen 18.000 kişi-
lik kuvvet başıbozuklar ile el ele vererek isyanı bastırmayı başardı192.

9.3. Avrupa Kamuoyu ve Bulgar İsyanı

İsyan başladığında olaylara ilişkin ilk raporlar İngiltere’nin Edirne’deki kon-
solosu Dupuis tarafından 3 ve 4 Mayıs’tan itibaren İstanbul’daki elçi Elliot’a iletil-
mişti. Dupuis’un elde ettiği ilk bilgilere göre bölgedeki olaylar Bulgar ihtilalcileri-
nin Müslüman köylerine saldırıp savunmasız insanları öldürmesiyle başlamıştı.
Ancak olaylar geliştikçe asılsız hikâyelerle korkunç bir manzara ortaya çıkarıldı.
Özelikle iki kaynaktan elde edilen bilgiler Avrupa kamuoyuna hızla yayıldı. Bun-
lardan ilki bir Fransız’ın Rusçuk’ta Müslümanlarla yaptığı bir konuşmaydı. Bu ko-
nuşmaya göre Müslümanlardan biri bu Fransız’a 5.000-6.000 bin Bulgar öldürdük-
lerini söylemişti. Diğer bir Müslüman da bu rakama itiraz ederek 25.000-26.000
bin kişi öldürdüklerini belirtmişti. Fransız bu konuşmayı Rusçuk konsolosu Rea-
de’e anlattığında bu konuşma sanki gerçekleri yansıtıyormuş gibi Avrupa kamuo-
yunda yankı bulmuştur. İngiliz devlet adamı Disreali bu konuşmanın çıkardığı
dedikodulara işaret ederek “Devlet politikasının kahve dedikoduları ile takip edile-
meyeceğini” belirtmiştir. Avrupa kamuoyunu etkileyen diğer haberler ise Filibe ve
Tatarpazarcık gibi yerlerde öldürülen Bulgarların kafalarından kuleler yapılması
ile kadınların ve çocukların esir olarak satılmasıydı. Daha sonra bölgeye inceleme
yapmak için gönderilen Walter Baring, yaptığı görüşmeler neticesinde bunların bir
Sırp tarafından Avrupa kamuoyunu ajite etmek için bilinçli olarak uydurulmuş
hikâyeler olduğunu tespit etmiştir. Hatta görüştüğü Bulgarlar bile bu hikâyeleri
şiddetle reddetmişlerdir193.
Olayların sona ermesinden sonra bölgeye gönderilen heyetlerin hazırladık-
ları raporlar Mayıs ayı boyunca verilen bilgilerden daha tutarlı olmuştur. Çünkü
bölgeye inceleme yapmak için giden heyetler kasaba kasaba dolaşarak ölenlerin
sayılarını tespit etmişlerdir. Bu amaçla bölgeye gönderilen ilk gözlemci İngiliz
hükûmetinin görevlendirdiği Walter Baring’di. Baring’in raporuna göre ayaklan-
mada ölenlerin sayısı 7.145’di. Yine Baring’in verdiği bilgiye göre bu rakama ça-
tışma bölgesinden kaçanlar da dâhildi. Kaçanların arkadaşları onları öldü olarak
bildirmişlerdi. Ölenlerin sayısını 35.000-40.000 olarak belirtenler ise bu rakamları
“beyinlerinin bereketi” ile ortaya atıyorlardı. Bölgede bulunan Amerikalı misyoner-
lerin raporlarına göre ise isyanda ölenlerin sayısı 3.800 kişiden fazla değildi. Bu
sayıya Batak’ta kayıp olduğu söylenen 1.800 kişi de dâhildi. Osmanlı Devleti tara-

191 Karaca, a.e., s. 374.

192 Bağçeci, a.e., s. 216; Halaçoğlu, a.e., s. 398.
193 Karaca, a.e., s. 375.
164
fından bölgeye gönderilmiş olan Blak Bey ile Bulgar Yonanço Efendi’ye göre ise
ölenlerin sayısı 3.000 kişiyi geçmiyordu. Belçika’lı temsilcinin incelemelerine göre
ise Müslüman köylerinin yakılması ile başlayan olaylarda 4.000-5.000 civarında
insan hayatını kaybetmişti. Central Relief Comitte’nin bölgedeki görevlilerinden
demiryolu mühendisi Stoney’in hazırladığı rapora göre de Türklerin de içerisinde
bulunduğu ölü sayısı 3.694 kişiydi194.
Neticede hazırlanan raporlara göre Bulgar ayaklanmasında yaklaşık 3.000
Bulgar ve 500 civarında Türk öldürülmüştü. Ancak Baring’in ifadesine göre bu
rakam 200.000’e kadar çıkarılabiliyordu. Bu raporlara ve Bulgaristan olayları ile
ilgili ortaya konan verilere rağmen İngiliz gazetelerinden Daily News’in İstanbul
temsilcisi olan ve Türk düşmanlığı ile tanınan Sir Edwin Pears’in belirsiz ağızlar-
dan anlattığı korkunç ajitasyon hikayeleri 1876 Bulgar İsyanı’nı bambaşka bir
alana taşıdı ve 19. yüzyılda Türklerin Balkanlardan atılmasını sağlamaya yönelik
sistemli ve büyük bir kampanya organize edildi195.
Türk aleyhtarı kampanyaların merkezi daha çok İngiltere idi. İngiltere’de
yapılan mitingler, kurulan yardım örgütleri, çıkarılan yayınlar Bulgar sorununu
adeta Millî bir dava haline getirdi. Hatta kamuoyu baskısı İngiliz hükûmetine geri
adım attırmakla da kalmadı. Hükûmetin “Doğu Politikası” nı gözden geçirmesine
de neden oldu. Nitekim Derby’nin 29 Ağustos ve 5 Eylül tarihli telgraflarında “Bul-
gar olaylarının bütün İngiliz toplum sınıflarında Türkiye’ye karşı öfke yarattığı”
ifade edilmekte ve “Rusya’nın Türkiye’ye karşı savaş ilan etmesi durumunda İngiliz
hükûmetinin Osmanlı İmparatorluğu’nun savunulmasında savaşı önleyemeyeceği”
belirtilmekteydi196.

10. SELANİK HADİSESİ

Osmanlı Devleti, Hersek ve Bulgar isyanları ile uğraştığı sırada Selanik’te
meydana gelen bir hadise Avrupa’da geniş yankılar uyandırmıştır. Bu hadise Sela-
nik’in Avrathisar Kazası’nda yaşayan bir Bulgar kızın Müslüman olmak için Sela-
nik’e gelmesi ve burada aslen Rus olan Perikli Lazeri ismindeki Amerikan konsolo-
su ile maiyetindeki 150 kadar adamıyla zaptiyelerin elinden alınarak kaçırılması-
dır. Müslüman halkın gözlerinin önünde cereyan eden bu olay şehirde büyük bir
heyecan uyandırmıştır. Büyük bir kalabalık önce hükûmet binası önünde gösteri
yapmış ve kızın kurtarılmasını istemiştir. Ancak valinin gerekli tedbirleri almama-
sı nedeniyle halk ertesi gün Selim Paşa Camiinde toplanarak kızın kurtarılmasına
karar vermiştir. Fransız ve Alman konsolosları da kendilerine yapılan uyarılara
aldırış etmeden camiye gitmekte ısrar etmişlerdir. Halk bu sefer kızı kendilerinden
istemeye başlamıştır. Konsoloslar ise kızın Amerikan konsolosunun evinde bulun-

194 A. e. , s. 375.
195 A. e. , s. 375.
196 Mithat Aydın, “İstanbul Konferansı (1876)’na Giden Yolda İngiltere’nin Doğu Politikası”, Pa-
mukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı: 17, 2005(1), s. 62.
165
duğunu ve konsolosun Selanik’te bulunmaması nedeniyle hemen getirilemeyece-
ğini belirtmişlerdir. Ancak konsoloslar galeyana gelen kalabalık tarafından öldü-
rülmüşlerdir. Bu olay Avrupa kamuoyunda geniş yankılar uyandırmıştır. Başta
Fransa ve Almanya olmak üzere Rusya, Avusturya ve İtalya, Selanik limanına savaş
gemilerini göndermişler ve Osmanlı Devleti’nden bu olaya neden olanları şiddetle
cezalandırmasını istemişlerdir. Bunun üzerine Babıâli zaman kaybetmeden Sela-
nik limanına savaş gemileriyle asker göndermiş, valiyi değiştirmiş ve konsolosları
öldürenleri idam ettirmiştir. Ancak kızı kaçırmış olan Amerikan konsolosu ile
adamlarına bir şey yapılamamıştır197.

11. BERLİN MEMORANDUMU

Bulgar isyanının şiddetle bastırılması, Selanik hadisesinin meydana gelmesi
ve medrese talebelerinin isyanı neticesinde Sadrazam Mahmud Nedim Paşa’nın
görevden alınması üzerine Rusya’nın İstanbul’daki siyasî nüfuzu azalmıştır. Rusya
Başbakanı Gorchakov, bunu bir diplomasi hareketiyle telafi etmeye çalışmıştır198.
Gorchakov, 11 Mayıs 1876’da Almanya Başbakanı Bismarck ve Avusturya Başba-
kanı Andrassy ile bir toplantı yapmıştır199. Osmanlı Devleti’nin durumunun gözden
geçirildiği bu toplantıda Gorchakov tarafından hazırlanan proje görüşülerek Berlin
memorandumu şekline getirilmiştir. Bu memorandumun (notanın) gerekçesi ise
şu şekilde ifade edilmiştir. Osmanlı Devleti’nde yabancı devlet tebaası ile Hristiyan
tebaanın güvenliklerinin tehlikede olduğu Selanik vakası ile anlaşılmıştır. Bu gibi
olayların tekrarlanmasını engellemek için Avrupalı devletlerin tehlike ihtimali
olan bölgelere deniz kuvvetleri göndermeleri ve buralarda asayişi sağlayacak ted-
birler almaları mümkündür. Hersek İsyanı’nın bir an önce bastırılması için de is-
yancılarla iki aylık bir anlaşma yapılmalı ve ıslahatlara da bir an önce başlanmalı-
dır. Babıâli ile isyancılar arasında aracısız olarak yapılacak müzakerelerde ise şu
esasların görüşülmesi kararlaştırılmıştır200.
1. Yurtlarına dönecek muhacirlere ev ve kiliselerini yeniden inşa için gerekli
malzemeler verilecek ve kendi çalışmaları ile geçimlerini sağlayacakları
zamana kadar işleri temin edilecektir.
2. Yardımların dağıtımı Türk komiserinin yetkisine bırakılmıştır. Bu komiser
reformların ciddi olarak uygulanmasını garanti etmek ve bu uygulamayı
denetlemek için alınacak önlemler üzerinde 30 Aralık 1875 tarihli notada
(Andrassy Notası) zikredilmiş olan karma komisyonla mutabakata vara-
caktır. Söz konusu komisyona Hersek’ten bir Hıristiyan başkanlık edecektir.
3. Türk kuvvetleri gerginlik azalıncaya kadar uygun görülecek bazı noktala-
ra çekilecektir.

197Karal, a.e., s. 98-99.

198Subaşı, a.e., s. 775.
199Gölen, a.e. s.160.
200Karal, a.e., s. 99-100.

166
 4. Hristiyanlar da Müslümanlar gibi silah taşıyabilecektir.
5. Devletlerin konsolos veya delegeleri genel olarak reformların uygulanma-
sını ve özellikle asi ve mültecilerin yerlerine dönüşlerine ait olaylar üzerin-
de denetimde bulunacaklardır.
6. Büyük devletlerin yardımı ile bu esaslar üzerinde bir anlaşma akdedilecek-
tir. Bununla beraber eğer bu 2 aylık ateşkes süresi içinde devletlerin çaba-
ları arzu edilen sonuca ulaşamazsa, 3 imparatorluk hükûmeti, bu diploma-
tik aksiyonlarına gerekli ciddi önlemlerin ilave edilmesi kanısındadırlar201.
Bu maddeleri içeren Berlin memorandumu, Bosna-Hersek’te Avusturya ile
Rusya’nın himayesinde bir ıslahat programının uygulanmasını amaçlamaktadır.
Berlin memorandumu Babıâli’ye gönderilmeden önce Paris Antlaşması’nı imzala-
mış olan devletlerin onayına da sunulmuştu. Bu devletlerden İtalya ve Fransa me-
morandumu kabul etmişlerdir. Ancak İngiltere 19 Mayıs 1876’da ret cevabı ver-
miştir. İngiltere’nin ret cevabı vermesinde kendisinin Berlin müzakereleri dışında
bırakılması, memorandumun bir ültimatom şeklinde tebliğ edilmesi ve Paris Ant-
laşması’nda Osmanlı Devleti’ne askeri bir müdahale yapılacağına dair bir kaydın
bulunmaması etkili olmuştur. İngiltere memorandumu ret ettiği gibi her ihtimale
karşı Akdeniz filosunu da Çanakkale önlerine göndermiştir. İngiltere’nin bu ham-
lesi Osmanlı Devleti’nin İngiltere tarafından desteklendiği yönündeki izlenimi
kuvvetlendirdiği gibi Rus düşmanlığının da şiddetlenmesine neden olmuştur202.
Berlin memorandumu Osmanlı Devleti’nde ise büyük bir üzüntü hatta hayal
kırıklığı yaratmıştır. Memorandumun Ahmet Muhtar Paşa’nın Hersek’teki askeri
başarılarından sonra yapılmış olması dikkat çekicidir. Öyle ki isyancılar Duga ge-
çitlerinde mağlup edilmiş ve büyük kayıplara uğrayarak dağlara sığınmışlardı.
Binlerce mülteci de evlerine dönmeye başlamıştı. Ancak Berlin memorandumu ile
her şey yeniden başlatılmak istenilmiştir. Kararlar mültecilerin dönüşünü durdu-
racak, cesareti kırılmış olan isyancılarda ümit uyandıracak ve onları karşı koyma-
ya davet ederek hükûmetin yatıştırma çabalarını önleyecekti. Bu nedenle Babıâli,
memorandumu daha resmen sunulmadan önce ret kararı almış ve bu kararını 21
Mayıs 1876’da Avrupa başkentlerine bildirmiştir. Bu sırada Almanya, Rusya, Avus-
turya, Fransa ve İtalya’nın İstanbul’daki büyükelçileri Berlin memorandumu doğ-
rultusunda hazırlanan notanın metni üzerinde işbirliği yapmışlardır. 29 Mayıs
akşamı son şekli verilen belgenin ertesi gün öğle vakti Babıâli’ye tebliğ edilmesi
kararlaştırılmıştır. Ancak gece yarısında Sultan Abdülaziz’in tahttan indirilmesi
notanın verilmesini imkânsız hale getirmiştir. Daha sonra gelişen olaylar netice-
sinde ise Fransa ve İtalya da notaya verdikleri desteği çekmişler203 ve neticede bu
müthiş müdahale hiçbir zaman uygulanamamıştır204.

201 Gölen, a.e., s.160.

202 Karal, a.e., s. 100-101.
203Gölen, a.e., s.161-162.
204Danişmend, a.e., s. 256.

167
 SONUÇ

1861-1876 yılları arasını kapsayan Sultan Abdülaziz dönemi Osmanlı Devle-

ti’nin önemli siyasî ve ekonomik sıkıntılarla mücadele ettiği bir dönemdir. On beş
yıllık bu barış döneminde Osmanlı Devleti, herhangi bir Avrupa devletiyle savaş-
mamıştır. Ancak devlet kendisine zayıf bağlarla bağlı olan Sırbistan, Karadağ, Ef-
lak, Boğdan, Girit, Hersek ve Bulgaristan’da karşılaştığı isyanlar nedeniyle adeta
bir iç savaş hali yaşamıştır.
Sultan Abdülaziz döneminde Tanzimat ve Islahat Fermanlarından memnun
olmayan gayrimüslim vatandaşlar yöneticilerin kötü idaresi, başta Rusya olmak
üzere Avrupalı devletlerin kışkırtmaları ve Fransız İhtilali’nin getirdiği Millîyetçi-
lik akımı gibi nedenlerle devlete karşı isyan etmişlerdir. Özellikle Balkanlarda yo-
ğunlaşan bu isyanlarda Rusya’nın takip etmiş olduğu Panslavizm politikasının
etkisi büyüktür. Balkanlardaki nüfuzunu arttırmak ve bölgedeki bütün Slavları
hâkimiyeti altında toplamak isteyen Rusya bu dönemde çıkan bütün isyanların
destekleyicisi olmuştur. Avrupalı devletler bu isyanları bahane ederek Osmanlı
Devleti’nin iç işlerine müdahale etmişlerdir. Bu durum ise Osmanlı Devleti’nin
gerçekleştirmek istediği ıslahatları engellediği gibi devletin daha çok toprak ve
itibar kaybetmesine de neden olmuştur.
“Toprak bütünlüğünü ülke içindeki ayrılıkçı hareketlere karşı korumak” ola-
rak özetlenebilecek olan Sultan Abdülaziz dönemi dış politikasında döneme dam-
gasını vurmuş olan Âli Paşa’nın önemli bir rolü bulunmaktadır. Çalışmamız içeri-
sinde de belirttiğimiz gibi Âli Paşa, özellikle Paris Antlaşması’ndan sonra Fransa
İmparatoru III. Napolyon’un Millîyetçi akımları destekleyen politikasını, İngilte-
re’nin politikasındaki değişme durumunu, Rusya’nın Paris Antlaşması’nın hüküm-
lerinden kurtulmak için fırsat kolladığını ve Avrupa’nın siyasî bünyesindeki deği-
şiklikleri görmüştür. Osmanlı Devleti’nin içerisinde bulunduğu zayıflığı da yakın-
dan bilen Âli Paşa, dış politikada uzlaşmacı bir politika takip edilmesi gerektiğine
inanmış ve bu yolda bir siyaset takip etmiştir. Âli Paşa her ne kadar uzlaşmacı bir
siyaset takip etse de devletin itibarının ve saygınlığının korunmasına da büyük bir
önem vermiştir. Ancak bu durum Mahmud Nedim Paşa’nın sadrazamlığı dönemin-
de değişmiştir. Âli Paşa’nın Rusya’ya karşı takip ettiği politikayı iyi kavrayamayan
Mahmud Nedim Paşa, İngiltere ve Fransa’dan uzaklaşarak Rusya yörüngesinde bir
siyaset izlemiştir. Bu durum onun görevinden azledilmesine kadar devam etmiştir.
Sultan Abdülaziz döneminde meydana gelen hadiselerin geçmişe dayanan
kökleri olduğu bilinmektedir. Ancak bilinen bir gerçek daha vardır ki Sultan Abdü-
laziz döneminde meydana gelen olaylar ilerleyen yıllarda meydana gelecek olan
gelişmelerin adeta olgunlaşma dönemidir. Başka bir ifadeyle Sultan Abdülaziz
döneminde Sırbistan’da, Karadağ’da, Bulgaristan’da, Bosna-Hersek’te, Eflak-
168
Boğdan’da ve Girit’te meydana gelen hadiseler, II. Abdülhamid ve II. Meşrutiyet
döneminde yaşanacak olan toprak kayıplarının evrildiği bir dönemdir. Nitekim II.
Abdülhamid döneminde meydana gelen 1877-1878 Osmanlı-Rus Harbi neticesin-
de imzalan Berlin Antlaşması ile Sırbistan, Karadağ ve Romanya Osmanlı Devle-
ti’nden kesin olarak ayrılmıştır. 1908 yılında II. Meşrutiyet’in ilanından sonra ise
Bulgaristan bağımsızlığını ilan etmiş, Avusturya-Macaristan İmparatorluğu Bosna-
Hersek’i ilhak etmiş, Girit ise Yunanistan’a bağlanmıştır. Bu nedenle söz konusu
olayların tarihi temellerinin eksiksiz bir şekilde anlaşılması için Sultan Abdülaziz
dönemi hadiselerinin iyi tahlil edilmesi gerekmektedir.

169
KAYNAKÇA

Kitaplar
ADIYEKE, Ayşe Nükhet, Osmanlı İmparatorluğu ve Girit Bunalımı (1896-
1908), Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2000.
AKŞİN, Sina, “Siyasal Tarih (1789-1908)”, Türkiye Tarihi III, Osmanlı Devleti
1600-1908, Yay. Yön. Sina Akşin, İstanbul, Cem Yayınevi, 1997.
ANDERSON, Matthew Smith, Doğu Sorunu (1774-1923), Uluslararası İlişkiler
Üzerine Bir İnceleme, Çev. İdil Eser, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları, 2001.
ARMAOĞLU, Fahir, 19. Yüzyıl Siyasî Tarihi (1879-1914), Ankara, Türk Tarih
Kurumu Yayınları, 2003.
AYDIN, Mithat, Balkanlar’da İsyan, Osmanlı-İngiliz Rekabeti, Bosna-Hersek ve
Bulgaristan’daki Ayaklanmalar (1875-1876), İstanbul, Yeditepe Yayınla-
rı, 2005.
Bir Doğrudan Demokrasi Aracı Olarak Referandum Uygulama Örnekleri,
Türkiye-ABD-Avrupa Ülkeleri, Yay. Haz. Ercan Durdular-Mehmet Solak-
Hüdai Şencan, Ankara, TBMM Araştırma Merkezi Yayınları, 2010.
DANİŞMEND, İsmail Hami, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, C. 4, İstanbul, Tür-
kiye Yayınevi, 1955.
GÖLEN, Zafer, Tanzimat Dönemi Bosna İsyanları (1839-1878), Ankara, Alter
Yayınları, 2009.
HÜLAGÜ, Metin, Osmanlı-Yunan Savaşı Abdülhamid’in Zaferi, İzmir, Yitik Hazi-
ne Yayınları, 2008.
İRTEM, Süleyman Kani, Osmanlı Devleti’nin Mısır Yemen Hicaz Meselesi, Haz.
Osman Selim Kocahanoğlu, İstanbul, Temel Yayınları, 1999.
JELAVICH, Barbara, Balkan Tarihi, 18. ve 19. Yüzyıllar, C. 1, Çev. İhsan Durdu-
Haşim KOÇ, Gülçin, İstanbul, Küre Yayınları, 2009.
KARAL, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, Islahat Fermanı Devri (1861-1876), C. 7,
Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1995.
MARRİOT, J.A.R., The Eastern Question, An Historical Study in European Dip-
lomacy, Oxford, At The Clarendon Press, 1918.
ÖZCAN, Uğur, II. Abdülhamid Dönemi Osmanlı-Karadağ Siyasî İlişkileri, Anka-
ra, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2012.
PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. 3,
İstanbul, Millî Eğitim Basımevi, 1983.
RAGIP RAİF-RAUF AHMED, Mısır Meselesi, İstanbul, Babıâli Hariciye Nezareti,
Matbaa-ı Âmire, 1334.
SANDER, Oral, Siyasî Tarih, İlkçağlardan 1918’e, Ankara, İmge Yayınları, 2001.

170
SERTOĞLU, Midhat, Mufassal Osmanlı Tarihi, Resimli-Haritalı, C. 6, Ankara,
Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2011.
ŞENTÜRK, Hüdai, Osmanlı Devleti’nde Bulgar Meselesi (1850-1875), Ankara,
Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1992
UÇAROL, Rıfat, Siyasî Tarih, İstanbul, Filiz Kitabevi, 1985.
ÜÇOK, Coşkun, Siyasal Tarih (1789-1960), Ankara, Ankara Üniversitesi Hukuk
Fakültesi Yayınları, 1975.

Makaleler
AYDIN, Mithat, “Bosna-Hersek Ayaklanması (1875)’nda Panslavizm’in Etkisi ve
Sırbistan ve Karadağ’ın Rolü”, BELLETEN, C. LXIX, S. 256, Aralık 2005, ss.
913-935.
AYDIN, Mithat, “İstanbul Konferansı (1876)’na Giden Yolda İngiltere’nin Doğu
Politikası”, Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, S. 17,
2005(1), ss. 59-66.
BAĞÇECİ, Yahya, “İngiltere Parlomento Tutanaklarında 1876 Bulgar İsyanı”, The
Journal of Academic Social Science Studies (JASSS), Number:24, Spring
2014, ss. 211-235.
ÇİFTÇİ, Cafer, “Bâb-ı Âli’nin Avrupa’ya Çevrilmiş İki Gözü: Eflak ve Boğdan’da Fe-
nerli Voyvodalar (1711-1821)”, Uluslararası İlişkiler, C. 7, S. 26, 2010, ss.
27-48.
DİKME, Hüseyin, “Osmanlı’da Halkla İlişkiler: Sultan Abdülaziz Dönemi Örneği”,
Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. 5, S. 21, Bahar 2012, ss. 293-
305.
GÖLEN, Zafer, “Osmanlı İdaresinde Bosna-Hersek”, BalkanlarEl Kitabı, C. 1, Tarih,
Derleyenler: Osman Karatay-Bilgehan A. Gökdağ, Çorum/Ankara, Ka-
ram&Vadi Yayınları, 2006, ss. 371-383.
KARABULUT, Bilal, “Osmanlı’nın Zor Sınavı: Fransa’nın Tutarsız Politikaları Ekse-
ninde Girit İsyanı (1866-1869)”, Karadeniz Araştırmaları, S. 16, Kış 2008,
ss. 77-99.
KARASU, Cezmi, “XIX. Yüzyılda Eflak ve Boğdan’daki Rus İşgalleri”, TÜRKLER, C.
12, Ed. Hasan Celal Güzel vd. ,Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, ss. 741-
749.
KAYA, Gökhan, “Bürokratik Nüfuza Karşı Monarşik Egemenliği Yeniden Kurgula-
mak Üzerine Bir Girişim: Mahmud Nedim Paşa’nın Görüşlerinde Ahlâk ve
Devlet İdaresi”, OTAM, S. 38, Güz 2015, ss. 55-94.
KÖKSAL, Osman, “Sultan Aziz’in Avrupa Seyahati Dönüşü Münasebetiyle Yapılan
Kutlamalar ve Bir Manzum Tarihçe”, Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bi-
limler Dergisi, C. 4, S. 1, Haziran 2003, ss. 117-136.

171
ÖZKAN, Ayşe, “Kanlıca Konferansı Sonrasında Müslümanların Sırbistan’dan Çıka-
rılmaları ve Osmanlı Devleti’nin Sırbistan’dan Çekilişi (1862-1867), Gazi
Akademik Bakış, C. 5, S. 9, Kış 2011, ss. 123-138.
ÖZKAN, Ayşe, “Müslümanların Sırbistan’dan Çıkarılmasının İlk Adımı: 1862 Belg-
rad Olayları ve Belgrad’ın Bombalanması”, Ankara Üniversitesi Tarih
Araştırmaları Dergisi, C. 30, S. 50, 2011, ss. 171-196.
SUBAŞI, Turgut, “Sultan Abdülmecid ve Sultan Abdülaziz”, TÜRKLER, C. 12, Ed.
Hasan Celal Güzel vd. , Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, ss. 753-781.
ŞENER, Bülent, “Türk Boğazları’nın Geçiş Rejiminin Tarihi Gelişimi ve Hukuki Sta-
tüsü”, Tarih Okulu Dergisi (TOD), Y. 7, S. 17, Mart 2014, ss. 467-493.
TEKDEMİR, Aziz, “1867 Paris Sergisi ve Sultan Abdülaziz’in Sergiyi Ziyareti”,
Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, C. 3, S. 6, Temmuz 2013,
ss. 1-19.
TEMEL, Mehmet, “Ulusal Çıkar Politikası Açısından İngiltere’nin Osmanlı Devle-
ti’ne ve Millî Mücadele’ye Bakışı”, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü Dergisi, C. 1, S. 1, Ocak 1998, ss. 120-134.
TOPRAK, Serap, “Osmanlı-Avrupa İlişkileri Çerçevesinde Sırbistan’ın Bağımsızlığı”,
Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. 6, S. 24, Kış 2013, ss. 348-
353.
TURAL, Erkan, “1861 Hersek İsyanı, 1863 Eyalet Teftişleri ve 1864 Vilayet Nizam-
namesi”, Çağdaş Yerel Yönetimler, S. 13/2, Nisan 2004, ss. 93-123.
TÜRKMEN, Zekeriya, “Girit Adasını Osmanlı İdaresinden Ayırma Çabaları: Yunan
İsyanını Takip Eden Dönemdeki Gelişmeler (1821-1869)”, OTAM (Ankara
Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi),
S. 12, 2001, ss. 219-244.

Ansiklopedi Maddeleri
AKYILDIZ, Ali, “Mahmud Nedim Paşa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklope-
disi, C. 27, İstanbul, 2003, ss. 374-376.
AVCI, Casim, “Musavva’ “, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 28,
İstanbul, 2003, ss. 73-74.
BEYDİLLİ, Kemal, “Âli Paşa, Mehmed Emin”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansik-
lopedisi, C. 2, İstanbul, 1989, ss. 425-426.
BEYDİLLİ, Kemal, “Boğazlar Meselesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklope-
disi, C. 6, İstanbul, 1992, ss. 266-269.
BEYDİLLİ, Kemal, “Prusya”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 34,
İstanbul, 2007, ss. 354-358.
BEYDİLLİ, Kemal, “Şark Meselesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi,
C. 38, İstanbul 2010, ss. 352-357.

172
BUZPINAR, Şit Tufan, “Mustafa Fazıl Paşa (1830-1875)”, Türkiye Diyanet Vakfı
İslam Ansiklopedisi, C. 31, İstanbul, 2006, ss. 300-301.
ÇETİN, Atilla, “İsmâil Paşa, Hidiv (1830-1895)”,Türkiye Diyanet Vakfı İslam An-
siklopedisi, C. 23, İstanbul 2001, ss. 117-119.
GÖRGÜN, Hilal, “Mısır (Tarih/Fransız İşgali ve Sonrası)”, Türkiye Diyanet Vakfı
İslam Ansiklopedisi, C. 29, İstanbul, 2004, ss. 569-575.
GROHMANN, Adolf, “Sevakin”, İslam Ansiklopedisi, C. 10, Millî Eğitim Bakanlığı
Yayınları, Eskişehir, 1997, ss. 523-524.
HACISALİHOĞLU, Mehmet, “Sırbistan (Tarih ve Ülkede İslamiyet)”, Türkiye Diya-
net Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 37, İstanbul, 2009, ss. 121-126.
HALAÇOĞLU, Yusuf, “Bulgaristan (Tarih/Osmanlı Dönemi)”, Türkiye Diyanet
Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 6, İstanbul, 1996, ss. 396-399.
KARPAT, Kemal, “Eflak”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 10, İs-
tanbul, 1994, ss. 466-469.
KÜÇÜK, Cevdet, “Abdülaziz”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 1,
İstanbul, 1988, ss. 179-185.
MAXIM, Mihai, “Voyvoda”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 43,
İstanbul, 2013, ss. 127-129.
ÖZVAR, Erol, “Voyvoda”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 43, İs-
tanbul, 2013, ss. 129-131.
TUKİN, Cemal, “Girit”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 4, İstanbul,
1996, ss. 791-804.
WALKER, J., “Süveyş”, İslam Ansiklopedisi, C. 11, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları,
Eskişehir, 1997, ss. 255-257.

Bildiriler
ÇAVDAR, Necati, “Muhbir Gazetesi’nin Bir Toplumsal Sorumluluk Projesi: Girit
İsyanı’nda Zarar Gören Müslümanlar İçin Yardım Kampanyası”, Sultan Ab-
dülaziz Dönemi Sempozyumu, 12-13 Aralık 2013, Ankara, Ordu ve Si-
yaset, Bildiriler, C. 4, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014, ss. 99-
126.
DEMİROĞLU, Hasan-Uyanık, Feyzullah, “Osmanlı ve Rus Kaynaklarına Göre Gene-
ral İgnatyev’in Sultan Abdülaziz Dönemi Faaliyetleri (1864-1876)”, Sultan
Abdülaziz ve Dönemi Sempozyumu, 12-13 Aralık 2013, Ankara, Ordu
ve Siyaset, Bildiriler, C. 3, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2014, ss.
183-204.
ERDOĞDU, Teyfur, “1856 Paris Kongresi -1878 Berlin Kongresi Arasında Osmanlı
Dış Politikası”, Çağdaş Türk Diplomasisi: 200 Yıllık Süreç, Ankara 15-17
Ekim 1997, Sempozyuma Sunulan Tebliğler, Yay. Haz. İsmail Soysal, An-
kara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999, ss. 149-172.
173
GÖK, Nejdet, “Sultan Abdülaziz’in Avrupa Seyahati’nin Sonuçları ve Yansımaları”,
Sultan Abdülaziz Dönemi Sempozyumu, 12-13 Aralık 2013, Ankara,
Ordu ve Siyaset, Bildiriler, C. 4, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları,
2014, ss.127-138.
KARACA, Taha Niyazi, “1876 Bulgar Ayaklanmasının Avrupa Kamuoyuna Takdi-
minde Willian Ewart Gladstone ve Edwin Pears”, Uluslararası Osmanlı ve
Cumhuriyet Dönemi Türk-Bulgar İlişkileri Sempozyumu, 11-13 Mayıs
2005, Eskişehir-Türkiye, İstanbul, Odunpazarı Belediyesi Yayınları, 2005, ss.
373-385.
KARAER, Nihat, “Sultan Abdülaziz’in Paris Seyahati”, Sultan Abdülaziz Dönemi
Sempozyumu, 12-13 Aralık 2013, Ankara, Ordu ve Siyaset, Bildiriler, C.
4, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014, ss. 139-199.

Tezler
BİRBUDAK, Togay Seçkin, Romanya’nın Bağımsızlığını Kazanması, Gazi Üniver-
sitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora
Tezi, Ankara, 2014.
GÜMÜŞ, Musa, Sultan II. Abdülhamid’in Mısır Politikası, Selçuk Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı, Ya-
yınlanmamış Doktora Tezi, Konya, 2013.
KAYA, Sinan, Sultan Abdülaziz’in 1863 Mısır Seyahati, İstanbul 29 Mayıs Üni-
versitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Yük-
sek Lisans Tezi, İstanbul, 2015.
ÖZER, Sevda Özkaya, Osmanlı Devleti İdaresinde Mısır (1839-1882), Fırat Üni-
versitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Dok-
tora Tezi, Elazığ, 2007.

174
 II. ABDÜLHAMİD DEVRİ
OSMANLI DIŞ POLİTİKASI
(1876-1909)

Yrd. Doç. Dr. Necati ÇAVDAR

Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi,
Tarih Bölümü
ncavdar19@gmail.com

175
 GİRİŞ

Tarihin akışı üzerinde insanın etkisi konusu tarih yazıcılığının en kadim tü-
rü olan ferdin tarihini ortaya çıkarmıştır. Thomas Carlyle “dünya tarihi bu dünyada
insanın başardığı işlerin tarihi, aslında burada çalışıp çabalamış olan büyük adam-
ların tarihidir”1 ifadesiyle ferdin iradesi ile tarihin akışı arasındaki yakın ilişkiyi
dile getirmiştir. Bu da tarih yazıcılığının cazip türünü teşkil eden ferdin tarihinin2
maziden getirdiği ününü geleceğe taşıyacağının göstergesi durumundadır. Osmanlı
Devleti bağlamında Tanzimat’tan Cumhuriyet’e kadar yaşanan süreç düşünüldü-
ğünde, içtimai şartların dışında eğer şahısların tarihin akışı üzerinde hükmedici
rolüne bir emsal gösterilebilecekse bu konuda II. Abdülhamid en kayda değer şah-
siyet olurdu3. Tanzimat dönemi, Osmanlı Devleti için hukuktan sosyal hayata, yö-
netimden eğitime, ekonomik hayattan diplomasiye kadar çok geniş bir yelpazede
ele alınacak olan köklü bir değişimi vaat ve idealize etmiştir. Tanzimat devrinde
Osmanlı diplomasisinin genel karakteristiği diyebileceğimiz Rus nüfuzunu etkisiz
kılmak için batılı devletler nezdinde kamuoyu oluşturmak ve dış destek sağlamak
maksadıyla sürekli diplomasiye geçiş4 metodunun en önemli sonucu, Kırım Sava-
şı’nda Rusya baskısının bir süreliğine bertaraf edilmesi olmuştur. Avrupa devletle-
rinin desteğini kazanmış olan Osmanlı Devleti’nin bundan sonra özellikle dış poli-
tikasında bir rahatlık dönemi beklenirken 1856 Islahat Fermanı ile birlikte devle-
tin dış problemleri azalmak yerine daha karmaşık bir sürece girmiştir. Aslında
devletin iç problemi durumunda olan konular büyük devletlerin müdahalesi neti-
cesinde birer dış sorun haline dönüşmeye başlamıştır. Eflâk-Boğdan (Romanya)
sorunu, Suriye ayaklanması, Cidde olayları, Sırbistan olayları, Karadağ ayaklanma-
sı ve Girit ayaklanması sözü edilen problemler silsilesinin başında yer almıştır5.
Osmanlı Devleti, bu dönemde iş başında bulunan Tanzimat’ın önemli devlet adam-

1 Ali Birinci, Tarihin Hududunda Hatırat Kitapları: Matbuat Yasakları ve Arşiv Meseleleri,
Dergâh Yayınları, İstanbul, 2012, s. 111.
2
Ali Birinci, Tarihin Gölgesinde, Dergâh Yayınları, İstanbul 2001, s. 5.
3 İlber Ortaylı, “Osmanoğulları ve Aydınların Anlatımıyla İmparatorluğun Yüzük Taşı II. Abdül-
hamid”, (haz.): Mehmet Tosun, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2009, s. 177.
4 Muhammed Hanefi Kutluoğlu, “Tanzimat Dönemi Osmanlı Dış Politikası ve Diplomasisi”, Çağ-
daş Türk Diplomasisi:200 Yıllık Süreç Sempozyumu, Tebliğler Kitabı, Türk Tarih Kurumu
Yayınları, Ankara, 1999, s. 93.
5 Fahir Armaoğlu, 19. Yüzyıl Siyasî Tarihi (1789-1914), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara
1997, s. 486.
176
ları olan Âli ve Fuad Paşalarının izlediği dönemsel dış politikalar ve taktikler saye-
sinde bu olaylar silsilesini daha hafif atlatabilmiştir. 1868’de Fuad Paşa’nın
1871’de ise Âli Paşa’nın ölümünden sonra devletin icra makamında görülen istik-
rarsızlığın iç ve dış politikaya da yansıdığı göze çarpmaktadır. Bir yandan, 1871’de
sadarete getirilen MahmudNedim Paşa başta olmak üzere, çıkar çatışmaları neti-
cesinde Sultan Abdülaziz devri sonuna kadar çok sayıda sadrazamın adeta geçit
töreni6 yaşanırken diğer yandan Rumeli’deki isyanlar devletin varlığına karşı bü-
yük bir tehlike oluşturmaya başlamıştır.
1870 yılından itibaren Avrupa’da meydana gelen siyasal gelişmeler Osmanlı
dış politikasını ve dolayısıyla diplomasisini yeni bir sürece doğru yönlendirmeye
başlamıştır. 1870’te Prusya’ya mağlup olan Fransa’nın stratejisi Osmanlı Devle-
ti’ne tehdit oluşturabilecek noktalardan uzaklaşarak Prusya ile olan mücadelesine
yoğunlaşmıştır. 1871’de siyasal birliğini kuran Almanya, mesaisini Fransa’yı siya-
seten Avrupa’da yalnız bırakma düşüncesi üzerinde yoğunlaştırmıştır. İngilte-
re’nin stratejisi ise bir çeşit politik inziva olarak adlandırılabilecek olan “Avrupa
dengesi bozulmadıkça Avrupa’dan uzak dur” düşüncesine meyilliydi. Rusya’ya ge-
lince; 1871 yılında sadarete getirilen ve dış politikada izlediği Rus taraftarlığı ne-
deniyle kamuoyunda “Moskof Nedim” olarak tanınan Mahmud Nedim Paşa’nın
tutumu ve büyük devletlerin yukarıda zikredilen tutumları sayesinde Osmanlı
Devleti üzerindeki faaliyetleri konusunda avantajlı bir konum elde etmiştir7.
Abdülaziz devri sonuna gelindiğinde Osmanlı Devleti’nin siyasî manzarası,
içte ve dışta yaşanan siyasî istikrarsızlık, yeniden kaynamaya başlamış olan Bal-
kanlar kazanı, “Ramazan Kararnamesi”8nin yayınlanması ve 1875’te moratoryum9
ilan edilmesi ile ifadesini bulmuş olan dış borçların ödenemeyecek hale gelmiş
olmasından ibaretti. Sultan Abdülaziz’in hallinden sonra kısa süre Osmanlı tahtın-
da bulunmuş olan Sultan 5. Murad devrinde Osmanlı dış politikasında büyük ve
köklü değişiklikler meydana gelmemiştir. 5. Murad’ın halledilmesi üzerine 31
Ağustos 1876 tarihinde10 tahta oturan Sultan II. Abdülhamid devrine gelindiğinde,

6 1871-1876 yılları arasında Sultan Abdülaziz’in sadarete getirdiği devlet adamları sırasıyla şu
kişilerdir: MahmudNedim Paşa, Midhat Paşa, Mehmet Rüştü Paşa, Ahmet Esat Paşa, Şirvanizade
Rüştü Paşa, Hüseyin Avni Paşa, Ahmet Esat Paşa, MahmudNedim Paşa, Mehmet Rüştü Paşa.
Bkz: Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, Cilt: VII, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1995, s.
136.
7 Armaoğlu, a.e., s. 487-489.
8
Sultan Abdülmecid devrinde 1854 yılında başlayan Osmanlı dış borçlanma geleneği Sultan Abdü-
laziz döneminde de devam etmiştir. Büyük meblağlara ulaşan dış borçların ödenemez hale gelmesi
üzerine devlet 6 Ekim 1875 tarihinde çıkardığı “Ramazan Kararnamesi” ile iflasını açıklamıştır.
Bkz: Karal, a.e., Cilt: VII, s. 239.
9 Latincede “geciktirme” anlamına gelen “moratorius” sözcüğünden alınmış olan terim, borçlunun,
borcunu ödeyemeyecek durumda olduğunu bildirerek alacaklıya ödeme planı önermesi anlamında
kullanılmaktadır (23.07.2017, çevrimiçi), http://www.iktisatsozlugu.com.
10 Cevdet Küçük, “Abdülhamid II”, TDV. İslâm Ansiklopedisi, Cilt: I, İstanbul 1988, s. 217.
177
Sultan Abdülaziz devrinden intikal eden iç ve dış istikrarsızlığın yanında Osmanlı
dış borçlarının da arasında yer aldığı bir sorunlar yumağı çözüm beklemekteydi.
Elbette bu sorunların halledilebilmesi ciddi bir mesai, teknik altyapı ve diplomasi
trafiğini zorunlu kılacaktı.
Osmanlı tarihi içerisinde II. Abdülhamid devri birçok boyutuyla tartışılmak-
ta olan mühim bir konudur. Bu dönem her boyutuyla üzerinde çalışılan çok geniş
bir mevzu olup bu konuda geniş bir akademik ve popüler literatür mevcuttur. Do-
layısıyla bu çalışma II. Abdülhamid devri dış politikasını bütün boyutlarıyla ortaya
koyabilme iddiasında değildir. Zira bu dönemde dış politika aracı olarak kullanıl-
mış olan her bir argüman ve o dönemde siyasî mücadele içinde olunmuş büyük
devletlerle olan ilişkilerin her birisi ayrı birer çalışma konusudur. Bu çalışmada II.
Abdülhamid döneminde Osmanlı Devleti’ni ilgilendiren her siyasî gelişme kronolo-
jik olarak ve ayrı ayrı ele alınıp incelenmekten ziyade devletin içinde bulunduğu
durumu ortaya koyabilecek mahiyetteki gelişmeler yalnızca dış politika boyutuyla
ele alınarak II. Abdülhamid’in dış politika anlayışını tesis eden temel gelişmeler ve
örnek uygulamalar değerlendirilecektir.

1. II. ABDÜLHAMİD DEVRİ DIŞ POLİTİKASININ KARAKTERİSTİĞİ

Sultan Abdülhamid, padişahlığı döneminde Tanzimat döneminde çok rast-
lanmamış olan kendine özgü bir yönetim ve dış politika anlayışı tesis etmiştir.
Padişah, büyük küçük ayırt etmeden devleti ilgilendiren bütün iç ve dış meseleler-
den bizzat haberdar olarak onlarla ilgilenme yöntemini uygulamış, karar yetkisini
aracısız kullanma yoluna sıkça başvurmuştur. Diplomatik ilişkiler ve dış siyasete
dair konularla yakından ilgilenerek dış gelişmelerin amaçları ve neticeleri hakkın-
da öngörülerde bulunmuştur. Onun devrinde “devlet demek Abdülhamid demek”11
algı ve kabulünün hâkim olduğu aşikârdır. Sultan Abdülmecid ve Sultan Abdülaziz
devirlerinde Bâbıâli’nin tesiri Saray’ın üzerinde idi. Bu durum Tanzimat dönemin-
de Batı bürokrasisinin örnek alınması kadar Mustafa Reşit, Âli ve Fuad Paşaların
varlığı ile de ilgiliydi. 1840-1870 döneminde Osmanlı Devleti’nin iç ve dış işlerinin
sadrazam ve hariciye nazırı makamlarında bulunan Mustafa Reşid, Âli ve Fuad
Paşalar tarafından idare edildiği malumdur. Bu devlet adamları Avrupa düşünce
ve kurumlarına benzemenin akıllıca olacağına inanan “Batıcılar” olarak tanınmış
olup “devleti Batı’nın kölesi haline getirdikleri ve İslâm’ın temel esaslarını sarsarak
seküler bir yola girdikleri” suçlamasıyla halk nezdinde makbul değillerdi12. Buna
karşılık Padişah, Batı karşıtlığını temsil eden bir figür olarak kabul ediliyordu.
Mustafa Reşid, Âli ve Fuad Paşaların Batıcılıkla özdeşleştirilmiş olmasından dolayı

11 Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, Cilt: VIII, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1995, s.
182.
12 Azmi Özcan, “Sultan II. Abdülhamid, Muhalefet ve Din”, Sultan II. Abdülhamid ve Dönemi,
(ed.) Coşkun Yılmaz, Sultanbeyli Belediyesi Yayınları, İstanbul 2012, s. 33.
178
Sultan II. Abdülhamid devrinde Sadaret ve Hariciye Nezareti’nin icra gücünde be-
lirgin bir düşüş görülmüştür13.
Kuruluşundan 1871’e kadar Sadrazamdan sonra ikinci önemli kişi olan Ha-
riciye Nezareti’nin önem kaybı padişahlık kurumunun gücünü yeniden tesis ettiği
II. Abdülhamid döneminde de devam etmiştir. Sultan Abdülhamid, haricî bir konu-
yu Osmanlı Hariciye Nazırı ve yurt dışındaki Osmanlı elçilerinden ziyade Saray’a
gelen yabancı elçilerle doğrudan müzakere suretiyle yürütmeyi tercih etmiştir14.
Sultan, aslında uzun yıllar devam edecek olan bir dış politika zemini oluşturmaya
teşebbüs etmiş ancak geçmişten beri büyük devletlerin Osmanlı devlet adamlarını
elde etmek suretiyle Osmanlı üzerinde kendi politikalarını dikte ettikleri gerçeği
onu daha tedbirli ve şüpheci olmaya sevk etmiştir15. Bu gerçeğin II. Abdülhamid’in
şahsî karakterine yansıması, geçmiş dönemde sivil bürokrasiden yana olan idari
dengeyi ve inisiyatifi kendi döneminde Saray lehine bozarak kapalı sistem saray
modeli ve dar bir idari kadro ile devleti idare etme şeklinde tezahür etmiştir. II.
Abdülhamid’in iktidarı tekrar Saray’a taşıma hamlelerinin ilk uygulama örneği
Meclis-i Mebusan’ın kapatılması olmuştur16. Böylece Midhad Paşa’yı devre dışı
bırakan Sultan, başta sadrazamlık olmak üzere irili ufaklı, önemli önemsiz çok
sayıda kurumu kendisi yönlendirmeye başlamıştır17. Sultan Abdülhamid iç ve dış
gelişmelerle ilgili her detaydan haberdar olmakla işleri tekeline alıp devleti şah-
sında merkezileştirmiş, bir bakıma Başkanlık Sistemi uygulamıştır18. Bu durum
Avrupa devletleri tarafından da yakından takip edilmiştir. Nitekim Arminius Vam-
bery19, İngiltere’ye gönderdiği 6 Temmuz 1889 tarihli bir yazıda Abdülhamid ger-

13 Feroz Ahmad, “Osmanlı İmparatorluğu’nun Sonu”, (ed.) Marian Kent, Osmanlı İmparatorlu-
ğu’nun Sonu ve Büyük Güçler, Alfa Yayınları, İstanbul 2013, s. 22.
14 Carter V. Findley, Osmanlı Devleti’nde Bürokratik Reform, (çev.: Latif Boyacı-İzzet Akyol), İz
Yayıncılık, İstanbul 1994, s. 195.
15 Küçük, a.e., s. 219.
16 Sultan Abdülhamid, Kanun-i Esasi’nin kendine tanıdığı yetkiye dayanarak 13 Şubat 1878’de
Meclis-i Mebusan’ı süresiz olarak tatil etmiş fakat Meşrutiyet’ten ve Kanun-i Esasi’den vazgeçti-
ğine dair hiçbir beyanda bulunmamıştır. Aksine dönemin Devlet Salnameleri’nde bu kurumların
varlığı vurgulanmıştır. Meclis’in kapatılmasıyla meşrutî devlet şekli itibarî olarak kullanılmakla
beraber devlet idaresi kademeli olarak Padişah’ın nezdinde toplanmaya başlamıştır. Bkz: Küçük,
a.e., s. 218.
17 Necmettin Alkan, Avrupa Karikatürlerinde II. Abdülhamid ve Osmanlı İmajı, Selis yayınları,
İstanbul 2006, s. 21.
18 Vahdettin Engin, II. Abdülhamid ve Dış Politika, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2005, s. 24.
19 Tarihimizde Macar müsteşrik/oryantalist olarak tanınan Musevi asıllı Arminius Vambery, Peş-
te’de 1832 yılında doğmuştur (Mim Kemal Öke, Saraydaki Casus: Gizli Belgelerle Abdülha-
mid Devri ve İngiliz Ajanı Yahudi Vambery, Hikmet Neşriyat, İstanbul 1991, s. 8). Bir ayağı
sakat olduğundan Topal Vambery olarak bilinen şahıs, genç yaşında İstanbul’a gelmiştir. Avus-
turya-Macaristan’da önemli kişilerden aldığı referanslar sayesinde İstanbul’da paşaların konakla-
rında Fransızca ve Almanca öğretmenliği yapmaya başlamış olan Vambery Türkçe-Almanca bir
sözlük de hazırlamıştır. Fuad ve Âli Paşaları da tanımış olan Türkolog Vambery uzun yıllar Orta
Asya’da araştırmalar yapmıştır. Bkz: Niyazi Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, (haz.): Ahmet
Kuyaş, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2011, s. 301. İngiltere adına ajanlık yapmakla birlikte Sul-
179
çeğini bütün açıklığı ile şu sözlerle ortaya koymuştur: “Sultan Abdülmecid ve Sultan
Abdülaziz’in günlerinde elçiler işlerini kolaylıkla yürütebiliyorlardı. Çünkü bu hü-
kümdarlar sadece saltanat sürüyorlar fakat ülkeye, ülkenin kaderine hükmetmiyor-
lardı. Şimdi durum bütünüyle değişiktir. Sultan Abdülhamid her şeyi kendi kişiliğinde
birleştirmekte, her şeyle ilgilenmektedir. Onunla bizatihi görüşmeksizin günün haya-
ti meselelerinden hiçbirinin sonuca ulaştırılamayacağını anlamalıyız”20. Vam-
bery’nin 7 Mayıs 1894 tarihli raporunda da buna benzer ifadelerin yer alması,
aradan geçen beş yılda Bâbıâli’nin gücünün giderek azalmasına karşın Sultan Ab-
dülhamid’in merkezi otoritesinin arttığını göstermektedir. Bu rapora göre, “Sadra-
zam, Padişah’ın elinde bir kukladan ibaret olup tüm devlet işleri; ordu, donanma,
kamu yönetimi, dış politika yani her şey Padişahın tekelindedir”21. Bu yüzden Padi-
şah’ın sık sık sağlığı bozulmuştur. Yoğun çalışmak ve stresten kaynaklanan yor-
gunluk ve uykusuzluk onu sinirli yapmıştır. Vambery’nin ifadesiyle, daha elli dokuz
yaşında kambur hale gelmiş olduğundan dışarı çıktığında bu durumu kamufle etme-
ye çalışmaktadır. Kendisinin vefatı durumunda devlet idaresinin çoğu alanında
zafiyet yaşanacağını beyan eden Vambery’ye Sultan Abdülhamid, bu tekelci tutu-
mun gerekçelerini şu ifadelerle savunmuştur. “Güveneceğim adamları bulamıyor-
sam ne yapayım. Etrafım amansız insanlarla çevrili. Genç nesil arasından yetenekli,

tan Abdülhamid’in de yakın dostluğunu kazanmıştır. Padişahla sıkça görüşerek ona gayri resmi bir
elçi gibi bilgi aktarmıştır. İngiltere ve Osmanlı Devleti arasında getirip götürdüğü gayri resmi me-
sajlarla arabuluculuk yapmıştır. Bkz: Vahdettin Engin, Bir Devrin Son Sultanı II. Abdülhamid,
Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2017, s. 357; Arminius Vambery’nin İngiltere ve Osmanlı Devleti
adına yaptığı casusluğun II. Abdülhamid’in oğlunun dilinden aktarımı ile ilgili belgesel roman bir
çalışma için Bkz: Mim Kemal Öke, Yaşanmamış Anılar, Yeni Asya Yayınları, İstanbul 1993.
20 Öke, Saraydaki Casus, s. 56.
21 A.e., s. 125. Hükümdar’ın diplomaside bizzat aktif rol oynaması Avrupa diplomasisinin çok eski
bir aracıydı. Yurt dışı ziyaretlerde bulunma, resepsiyonlara katılma, elçilere kibar notlar yazma,
akşam yemeklerine iştirak etme, balolara katılma Batının önemli diplomasi araçları arasındaydı.
Avrupalı hükümdarlar, İran Şahı, Mısır Hıdivi bu araçlara sık sık başvuruyorlardı. Osmanlı Devle-
ti’nde bu diplomasi araçlarına başvurmanın gereği Tanzimat dönemiyle anlaşılmaya başlanmıştır.
Sultan Abdülmecid’in 1855 yılında Fransız elçisi Stratford Canning’in balosuna katılması bunun
ilk örneklerindendir. Bkz: Necmettin Alkan, “Osmanlı Devleti’nin Batı Politikası: Tanzimat’tan
II. Meşrutiyet’e 1839-1908”, Türk Dış Politikası-Osmanlı Dönemi, Cilt: 2, (ed.) Alaeddin Yal-
çınkaya; Mustafa Bıyıklı, Gökkubbe Yayınevi, İstanbul 2008, s. 493. 1867’de Sultan Abdülaziz’in
uzun süreli Avrupa ziyareti, Avrupa kamuoyunun ve politikacıların Osmanlı Devleti’ne karşı olan
bakışına olumlu yönde etki etmiştir. Nitekim bu ziyaretten kısa süre önce Rusya, Girit Meselesi
konusunda Fransa ile anlaşmaya çalışarak Fransa’nın bu konuda Rusya’yı serbest bırakmasını ta-
lep etmişti. Padişahın Fransa’yı ziyareti ile başlayan Osmanlı-Fransız iyi ilişkilerinden dolayı
Fransa Rusya’nın bu teklifini kabul etmemiştir. Sultan Abdülhamid ise hem takip ettiği yeni dış
politika ilkeleri hem de can güvenliği açısından riskli gördüğü için yurt dışı ziyaretlerde bulun-
mamış, bunun yerine bizzat devlet başkanlarına yazdığı mektuplar aracılığı ile aktif diplomasi içe-
risinde yer alma yolunu tercih etmiştir. Bkz: Teyfur Erdoğdu, “1856 Paris Kongresi-1878 Berlin
Kongresi Arasında Osmanlı Dış Politikası”, Çağdaş Türk Diplomasisi:200 Yıllık Süreç Sem-
pozyumu, Tebliğler Kitabı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1999, s. 163. Sultan Abdül-
hamid’in tercih ettiği bu yeni dış politika icra metodu, Avrupa devletleri tarafından Sultan’ın uzla-
şıya kapalı bir hükümdar karakteri olduğu şeklinde yorumlanmıştır.
180
dürüst ve vatanperver adamlar yetişene kadar, sağlığım için tehlikeli olsa dahi, yal-
nız başıma çalışmaya mecburum”22.
II. Abdülhamid devrinin iç ve dış politikadaki asıl karakterini 1877-1878
Osmanlı Rus Harbi (93 Harbi) sonunda imzalanan Berlin Antlaşması’ndan itibaren
daha net olarak görmek mümkündür. Onun hükümdarlığının ilk iki yılı, önceki
dönem politikalarının bir devamı ve ivmesi olarak kabul edilebilir. Sultan Abdül-
hamid de “93 Harbi ile bunun getirdiği sonuçlardan ben ne şahıs olarak ne de ma-
kam olarak sorumluyum”23 ifadesiyle kendisinin bu harpte iddia edilen rolünü
reddetmiştir. Bu yönüyle, 93 Harbi’nden sonra her alanda olduğu gibi dış politika-
da da Sultan Abdülhamid’in şahsında anlamını bulan yeni bir dönem başlamıştır.
93 Harbi hem Sultan Abdülhamid’in şahsi yaşantısında ve düşünce dünyasında
hem de Hamidiye Sistemi24 diyebileceğimiz özel bir sürecin meydana gelmesinde
önemli bir rol oynamıştır. İngiltere’nin Osmanlı toprak bütünlüğünü koruma poli-
tikasından vazgeçmesinin ortaya çıkardığı gerçekler üzerine inşa edilecek olan bu
köklü dönüşüm Sultan Abdülhamid’i dış politikada yeni stratejiler geliştirme ve
devletin güvenliğini sağlama noktasında yeni arayışlara sevk etmiştir. II. Abdül-
hamid’in öncelikle devletin toprak bütünlüğünü ve bağımsızlığını sağlamaya dayalı
dış politika uygulamaları25 incelendiğinde bu uygulamaların diğer devletlere karşı
barışçı bir tutum içinde olma, politik tarafsızlığını koruma, denge siyaseti izleme
ve İttihad-ı İslâm (Pan-İslâmizm) anlayışları üzerinden yürütüldüğü görülmekte-
dir. Devrin dış politikasına damgasını vuran bu temel anlayışları ayrı başlıklar
altında incelemek uygun olacaktır.

1.1. Barışçı Politika

Sultanın dış politikasının temel esaslarından birisini barışçı bir yol izleme
zarureti teşkil etmiştir. “Uluslararası sorunlarda askerî güç kullanımı konusunda
tereddüt göstermek, durum her bakımdan elverişli görünse de askerî güç kullan-
maya ayak diremek”26 olarak tasvir edilebilecek olan bu anlayış II. Abdülhamid’in
dış politikadaki düsturlarından birisi olmuştur. Zira Abdülhamid, basit bir çatış-
manın dahi çok taraflı bir harbe dönüşerek devleti bir felakete sürükleyebileceği-
nin, devletin zaafından faydalanan iç ve dış şer odaklarının hemen harekete geçe-

22 Öke, a.e., s. 133.

23 İsmet Bozdağ, Sultan Abdülhamid’in Hatıra Defteri, Pınar Yayınları, İstanbul 1992, s. 16.
24 Findley, a.e., s. 194.
25
18. yüzyıl başından yıkılışına kadar Osmanlı Devleti’nin dış politika ilkeleri şöyle özetlenebilir.
1699-1856 arasında “topraklarını kaybetmemek”, 1856-1878 arasında “toprak bütünlüğünü ülke
içindeki ayrılıkçı hareketlere karşı korumak için Rus müdahalesini en aza indirgemek”, 1878-1908
arasında “devletin kendi haline kalmasını sağlamak”, 1908-1914 arasında “devletin toprak bütün-
lüğünü her ne surette olursa olsun güvence altına almak ve büyük güçler karşısında özerkliğini
sürdürebilmek” bkz: Erdoğdu, a.e., s. 150).
26 Gökhan Çetinsaya, “Dış Politika”, Sultan II. Abdülhamid ve Dönemi, (ed.) Coşkun Yılmaz,
Sultanbeyli Belediyesi Yayınları, İstanbul 2012, s. 93.
181
bileceğinin idrakindeydi. Abdülhamid’in sulh ve sükûnu sağlamaya yönelik politi-
kası, devletin gerçek imkânlarının farkında olan bir liderin zaruretiydi. Zira ne
1878’den itibaren İngiltere’nin Osmanlı toprak bütünlüğünü terk etmesi ve
1882’de Mısır’ı işgal etmesiyle oluşan yeni duruma karşı, ne Fransa’nın 1881’de
Tunus’u işgaline karşı, ne de 1878’de ağır yenilgiye uğradığı Rusya’ya karşı gelişti-
rilebilecek bir dış politika argümanı mevcuttu. Bu nedenle Sultan Abdülhamid,
devleti ve milleti harp ortamından uzak tutarak her devletle sulh içerisinde bulu-
narak zaman kazanmayı “Allah bize sulh ve sükûnet nasip etsin. Hiçbir memleketin
bizim kadar buna ihtiyacı yoktur”27 düsturuyla açıklamıştır.
Dış politika meydanında Osmanlıya yardım edebilecek bir müttefik yok iken
içerde de “umumi bir umutsuzluk”28 söz konusuydu. Dolayısıyla Sultan Abdülha-
mid’in gelişen siyasal olaylar karşısında askerî güce başvurması, silahla saldıran
düşmana karşı nara atmaktan farklı bir durum olmazdı. Sultan Abdülhamid bu
gerekçelerle 1881’de Tunus’a, 1882’de Mısır’a, 1885’te Doğu Rumeli’ye müdahale
etmemiş, Makedonya Meselesi’nde Bulgaristan’a karşı askerî güç kullanmamış,
bazı toprak kayıplarını sineye çekmiş, askerî güçle karşılık vermenin daha büyük
kayıplara neden olacağı gerçeğini kabul etmiştir29. Padişah’ın kesin tarafsızlık
anlayışının altında ne yattığını anlamaya çalışan Londra’nın merakını Vambery’nin
cevabı gidermiştir. Vambery, 10 Şubat 1894 tarihli raporunda, Padişahla yaptığı
görüşmenin ayrıntılarını şöyle yazmıştır: “Abdülhamid bana şunları söyledi: Pede-
rim gibi talih bana gülmedi, durumum kritiktir, yanlış bir adım atarsam yıkılırım.
İşte bu durum onun esas stratejisini ve müttefik seçimini son dakikaya bırakacağını
gösteriyor”30.
Padişahın mecburi sulh odaklı dış politika anlayışı, elinden oyuncağının
alınmasına ses çıkarmayan bir çocuğun hali misali bir algı oluşturmuştur. Bu du-
rumu bazı dış güçler “duruma tepki göstermeyen bir insanın daha büyük bir inti-
kam planı olabileceği” şeklinde algılarken bazıları ise acziyetin tezahürü olduğunu
anlayarak siyasî baskıyı daha da artırmak için bir fırsat şeklinde değerlendirmiş-
lerdir. II. Abdülhamid’in askerî karşılık vermeme esasına dayalı barışçı siyaseti
içeride ise korkaklık, acizlik ve teslimiyetçilik olarak telakki edilmiştir. Sultanın
zoraki barışçı politikasının iç ve dış dünyada oluşturduğu algı bir yana, bu tavır
Sultan Abdülhamid’in dünyasında, tabibin hastaya uyguladığı ilacın hasta üzerinde
tesirini tam olarak gösterebilmesi ve hastanın gücünü tekrar toplayabilmesi için
bir istirahat sürecine ihtiyaç olduğu şuuruydu. Sultan, savaşta kazanan yoktur
sadece az kaybeden ve çok kaybeden vardır sözünün, zorunlu olmadıkça bir harbe

27 Cezmi Eraslan, II. Abdülhamid ve İslâm Birliği, Ötüken Yayınları, İstanbul 1992, s. 181.
28 Cezmi Eraslan, “II. Abdülhamid Devri Politikalarında Din ve Devlet Anlayışına Genel Bir Bakış”,
Sultan II. Abdülhamid ve Dönemi, (ed.) Coşkun Yılmaz, Sultanbeyli Belediyesi Yayınları, İs-
tanbul 2012, s. 77.
29 Çetinsaya, a.e., s. 93.
30 Öke, a.e., s. 121.
182
dâhil olmanın her halükârda kayıp anlamına geldiğinin idrakindeydi. Kaldı ki ba-
rışçı ve tarafsız politika gütmek dahi devlete ekonomik bir yük getiriyordu. Çünkü
tarafsızlık politikası takip etmek için caydırıcı güç olmak üzere orduyu güçlendir-
mek, normal sayıdan fazla ve harbe hazır birlikler bulundurmak da bir külfetti.
Nitekim 22 Eylül 1889 tarihli bir padişah iradesinde, “Devletin tarafsızlık politika-
sından kaynaklanmak üzere fevkalade olarak silahaltında bulundurulmakta olan
ihtiyat kuvvetlerinin masrafının hazinenin tahammül edemeyeceği bir raddeye gel-
diği, bu durumu çözmek için iki yolun bulunduğu” dile getirilmişti. İrade’de, varidat-
tan bir kısmının daha Düyun-ı Umumiye İdaresi’ne verilerek dış borç alınması ya
da şimdiye kadar takip edilen tarafsızlık mesleğinden ayrılıp iki gruptan oluşan
Avrupa devletlerinden bir tarafın ittifakına dayanılması31 bile tavsiye edilmişti.
Sultan Abdülhamid de devletin her alanda güçlenebilmesi için zaman ka-
zanması gerektiğini, dolayısıyla devleti yıpratacak dış maceralardan uzak durması
gerektiğini düşünüyordu. Fakat kaçınılmaz olduğunda ve devlet için bir kazanç
fırsatı görüldüğünde de barışçı tutumu bir tarafa bırakarak askerî güç kullanımına
müsaade etmiştir. Bu tutumun nadir örnekleri arasında 1897 Osmanlı-Yunan Har-
bi ve 1905’te İran ile olan sınır mücadelesi sayılabilir32. Bahsi geçen Yunan Harbi
ile ilgili olarak Sultan Abdülhamid’in “Yunanlıların hareketlerine susmak kabil de-
ğildi. Fakat bu harbi mutlak kazanacağımıza olan inancımızla açtık ve Atina kapıla-
rına kadar dayandık. Yunanlılara biraz müsamahakâr davranmakla evvela Alman-
ya’yı kazanmış sonra da bu dostluktan kuşkulanan ve telaşa düşen İngilizleri bizimle
anlaşmaya sevk etmiştik”33 ifadelerini kullanmıştır. Bütün bu uygulamalara bakıl-
dığında, II. Abdülhamid’in dış politikasının pısırıklık ve teslimiyetçilik olarak algı-
lanmasının kolay bir yaklaşım olduğu, devletin zaten kısıtlı olan imkânlarını tasar-
ruflu ve ergonomik kullanarak askerî ve ekonomik kaynakların muhafazasına yö-
nelik olduğu, dış müdahaleleri en aza indirgemeyi hedeflediği yaklaşımının daha
makul olacağı ortadadır. Yani bu pasif bir direniş değil, planlı ve hesaplı bir dış
politika stratejisiydi34.
II. Abdülhamid’in en başarılı yönünün, temel amacı devletin barış içinde ya-
şamasını sağlamak olan dış politikası olduğu kabul edilse de bu dış politika teoride
kolay ancak pratikte zor bir durum arz ediyordu. Zira büyük güçlerin Osmanlı
üzerindeki çıkarları düşünüldüğünde bu ideali tesis etmek oldukça güçtü. II. Ab-
dülhamid, barışçı politikasını sürdürebilmek için dünyadaki gelişmeleri en ince
detayına kadar yakından takip etmek gerektiğini düşündüğünden bir tür bilgi

31 BOA. Y. EE. 4/48; BOA. Y. EE. 4/41; Mehmed Hocaoğlu, II. Abdülhamid’in Muhtıraları,
Kamer Yayınevi, İstanbul 1998, s. 121.
32 Çetinsaya, a.e., s. 93.
33 Samih Nafiz Tansu, İki Devrin Perde Arkası, İlgi Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2011, s. 51.
34 Azmi Özcan, “Tarafsızlıktan İttihad-ı İslâm’a Dış Politika”, Derin Tarih: Sultan Abdülhamid
Özel Sayısı, Temmuz 2015, s. 23.
183
merkezi kurmuş35, bu sayede dış temsilciliklerden gelen raporlar değerlendirilip
gerektiğinde yerli ve yabancı dış politika uzmanlarının görüşleri de alınarak bu
bilgiler dış politika icrasında anahtar olarak kullanılmıştır.

1.2. Tarafsızlık ve Bağımsızlık Politikası

Avrupa’da meydana gelen büyük güçler arasındaki karşıt gruplaşmalara ve
güç merkezlerine dâhil olmayarak tam bir tarafsızlık içerisinde fakat orada mey-
dana gelebilecek bir zafiyeti Osmanlı Devleti adına fırsata çevirmek için teyakkuz
halinde bulunmak II. Abdülhamid’in dış politika uygulamalarının temel taşların-
dan birisi olmuştur36. Berlin Antlaşması’ndan sonra Sultan Abdülhamid’in önünde
iki tercih vardı; ya büyük bir devletle ittifak yapacak ya da tarafsızlık politikasına
sarılacaktı. Geçmiş tecrübeler, ittifaka güvenmenin çok da sağlam bir ip olmadığını
göstermişti. Dolayısıyla bir güç merkezinin en zayıf halkası olmanın Osmanlı Dev-
leti’ne faydadan ziyade zarar getirme ihtimali ortadaydı. Ayrıca bir güç merkezine
yakın ya da dâhil olmak diğer tarafın tepkilerini de üzerine çekmek demekti. Bu-
nun yerine Osmanlının kendi savunma gücünü artırması uzun vadeli bir çözüm
yoluydu. Bu düşünceyle II. Abdülhamid, iktidarı boyunca büyük devletlerin çıkar
çatışmalarını uzaktan takip ederek tarafsızlığını muhafaza etmiş, herhangi bir
büyük gücün Osmanlı Devleti’ni bloklaşmalarda bir araç olarak kullanmasına ve
Osmanlı dış politikasına müdahale etmesine fırsat vermeme anlayışını sahiplen-
miştir. Sultan Abdülhamid’in otuz yılı aşan saltanatı boyunca devletin toprak bü-
tünlüğünü ve bağımsızlığını muhafaza etmesinin sırrını, Avrupa devletlerinin itti-
faklar sistemine katılmak yerine tarafsızlık siyaseti takip etmesinde aramak gere-
kir37.
II. Abdülhamid, XIX. yüzyılda hiçbir devletin sadece kendi gücüne dayanarak
politika oluşturmadığının, aralarında ittifaklar yapmak suretiyle daha güçlü olma-
ya çalıştıklarının farkındaydı38. O, Avrupa’da meydana gelen yeni güç gruplaşmala-
rının hiç birinin Osmanlı Devleti’ni koruyamayacağını, bu nedenle o grupların ara-
larındaki güç mücadelesinde bir tarafı tutmanın Osmanlı’ya bir fayda sağlamaya-
cağını düşünmüştür. O’na göre en akıllıca yol, büyük güçlerle ittifaktan uzak dura-
rak tarafsızlığa dayalı bir diplomatik tavır sergilemekti. Bu yüzden Abdülhamid
Osmanlı’yı yıkılma noktasına getiren 1877-1878 Osmanlı-Rus Harbi’nden sonra
klasik Bâbıâli diplomasisini bırakarak yeni bir dış politika açılımı benimsemiş, XX.
yüzyıl başına kadar tarafsız ve bağımsız bir dış politika takip ederek hiçbir devlet-
le daimi anlaşmaya yanaşmamıştır. II. Abdülhamid, yaklaşık bir asırdır Osmanlı
toprak bütünlüğünü savunmuş fakat şimdi Osmanlı’nın varlığı için en tehlikeli

35 Küçük, a.e., s. 219.

36 Çetinsaya, a.e., s. 94.
37 Çetinsaya, a.e., s. 92.
38 Engin, Dış Politika, s. 10.
184
devlet haline gelmiş olan İngiltere’den uzaklaşarak ezelî hasmı olan Rusya ile dost-
luk ilişkileri geliştirmiştir. Bu süreçte Rusya ile ilişkiler zaman zaman gerilse de
harbe dönüşmemiş, yaklaşık otuz yıl sürecek olan uzun bir barış dönemi yaşan-
mıştır. Mısır konusunda ise İngiltere’nin karşına Fransa’yı çıkaran Sultan, bu den-
ge siyaseti sayesinde İngiltere’nin etkisini kırmayı amaçlamıştır39. İngiltere ve
Rusya’yı dizginlemek için alınan tedbir ise Almanya ile yakınlaşma stratejisi ol-
muştur.
II. Abdülhamid’in dış politika anlayışında tartışma götürmeyen temel iki hu-
sus, devletin toprak bütünlüğünün ve siyasî bağımsızlığının korunması, yani dev-
letin güvenliği olmuştur40. Zira 1877-78 Osmanlı-Rus Harbi’nde tüm açıklığı ile
ortaya çıkmış olan bu sorun Berlin Antlaşması ile başlayan süreçte Osmanlı top-
raklarının işgal riskini artırmış, büyük güçlerin Osmanlı Devleti’ni paylaşma ya da
Osmanlı milletlerine otonomi sağlama ihtimalini yükseltmişti. Bu yüzden Sultan
Abdülhamid tarafsızlık politikasını uygularken sadece dışarıdan gelecek askerî
saldırılardan korunmayı değil, Mısır örneğinde olduğu gibi, bölünmeye kadar gi-
debilecek nüfuz bölgelerinin kurulmasına yol açan “barışçıl sızma” stratejilerini
engellemeyi de devletin bütünlüğü için zaruri saymıştır41. Bu yüzden, her ne kadar
içerisinde taviz barındırsa da, devletler arasındaki dengeleri kollayıp ona göre
strateji belirleyen bir dış politika üretim metoduna başvururken, Tanzimat döne-
mi Osmanlı dış politika anlayışında görülen dış destek ve ittifak arayışından müm-
kün olduğunca uzak durmuştur42.
Bir nüfuz mücadelesinde tarafsız kalabilmek, kapısını kapatıp kimsenin işi-
ne karışmamak elbette kendini koruyabilecek askeri güce sahip olmakla ve daima
teyakkuz halinde bulunmakla yakından ilgiliydi. II. Abdülhamid de hem devletin
güvenlik problemini en aza indirmek hem de güçlenerek büyük devletlerin Os-
manlı üzerindeki siyasî baskılarına boyun eğmemek için savunma tedbirlerini
politikasının ayrılmaz bir parçası olarak görmüştür. Modern askerî okullar açmak,
bütçenin yarıya yakınını askerî ıslahata ayırmak, modern silahlar almak, kıyıların
savunulması için torpido filosu geliştirmek, boğazları tahkim ederek Çanakkale
Boğazı’na toplar yerleştirmek gibi askerî tedbirler onun başvurduğu savunma
hamleleri arasında yer almıştır43.
II Abdülhamid’in kararlılıkla sürdürdüğü tarafsızlık ve bağımsızlık anlayışı
ve bu politikanın güvencesi olarak gördüğü güvenlik tedbirleri büyük güçlerin
kendi aralarındaki mücadelelere de yansımıştır. Bunu bir örnek üzerinden gös-

39 Küçük, a.e., s. 220.

40 Küçük, a.e., s. 219.
41 Çetinsaya, a.e., s. 91-93.
42 Yuluğ Tekin Kurat, “XIX. Yüzyılda Rusya’nın Balkanlardaki Panslavizm ve Panortodoks Politi-
kası Karşısında Osmanlı Diplomasisi”, Çağdaş Türk Diplomasisi:200 Yıllık Süreç Sempozyu-
mu, Tebliğler Kitabı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1999, s. 176.
43 Çetinsaya, a.e., s. 92.
185
termek, Abdülhamid’in tarafsız kalma ve bağımsız hareket etme anlayışının Avru-
pa güçler dengesine nasıl etki ettiğinin daha net anlaşılmasına imkân verecektir.
Sultan Abdülhamid, 1880’lerin başından itibaren Boğazların tahkim edilme-
sini gündeme getirmiştir. Karadeniz Boğazı’nın istihkâmı için o civarda bulunan
çok sayıda evin satın alınarak yıkılması için irade-i seniyye çıkarılmış, Fransa’dan
son sistem iki zırhlı kruvazör ve Almanya’dan iki büyük torpido alınması, Akdeniz
ve Karadeniz Boğazlarında bulunan kale ve istihkâmların inşaat eksikliklerinin
giderilmesiyle oralara sabit torpidolar konulması kararlaştırılmıştır44. Alınan bu
savunma tedbiri Rusya’nın işine gelmediğinden Rusya 1885 Nisan ayında Osmanlı
Büyükelçisini çağırarak Çanakkale’den ziyade Karadeniz Boğazının tahkim edil-
meye çalışıldığını iddia ederek bunu Osmanlı’nın İngiltere’ye eğilimli olduğu şek-
linde yorulmadıklarını belirtmiştir45. Aynı zamanda Çanakkale Boğazı da Alman
Krupp topları ile tahkim edilmeye başlanmış, 1889’da çalışmalara hız verilmişti.
Bu iş için Âsaf Paşa “İnşaat Nazırı ve Müfettişi” olarak tayin edilmişti. Paşanın gö-
revi, Akdeniz taraflarında ve Çanakkale Boğazı’nda bulunan istihkâmları her türlü
saldırıya karşı koyabilecek hale getirmekti. Bu bağlamda sahillerdeki torpidolar
yerlerine yerleştirilerek orada bulunan askerlerin silahlı talimleri sağlanacaktı46.
Osmanlı Devleti’nin bu tutumunu bu defa da İngiltere hem kendisine karşı alınmış
askerî bir tedbir hem de iki devlet arasındaki dostluk ilişkilerinde bir güvensizlik
göstergesi olarak telakki etmişti. 1889 yılında yapılan tahkimat çalışmaları üzerine
İstanbul’un Karadeniz’e açılan kısmına dokunulmazken Akdeniz’e açılan kapısının
neden tahkim edilmeye başlandığını soran İngiltere’ye Sultan Abdülhamid’in ver-
diği cevabın diplomatik üslubu Osmanlı Devleti’nin hem bağlantısız hem de taraf-
sız bir devlet olarak hareket etme kararlılığının göstergesiydi. Sultan Abdülha-
mid’in İngiltere adına Vambery’e verdiği 4 Temmuz 1889 tarihli gayri resmi cevap
şöyledir: “Ben kendi evimin mutlak hâkimiyim. Ne zaman istersem ve gerek duyar-
sam evimin her iki kapısının da anahtar ve kilitlerini yaptırırım. İster önce sol kapı-
sını istersem sağ kapısını yaptırırım. Kimsenin bana karışmaya hakkı yoktur. Eğer
önce Çanakkale tahkimatını başlatmış isem bu tedbirden İngiltere’nin gücenmesi
için bir neden göremiyorum. İlkin Karadeniz tahkimatına girişseydim kuzeydeki
yegâne komşu deniz gücü olan Rusya ne diyecekti? Sizi temin ederim ki Boğaziçi’nin
her iki kıyısını da güçlendirebilmek üzere bir komisyon toplanmış durumdadır”47.
İngilizlerin bu açıklamadan tatmin olmaması üzerine Sultan Abdülhamid 22 Ekim
1889’da Vambery’ye yaptığı açıklamada, Rusya’nın ani bir saldırısına karşı Kara-
deniz Boğazı’nın her iki yakasının da Krupp toplarıyla teçhiz edildiğini, kalelerin

44 Sultan II. Abdülhamid Han: Devlet ve Memleket Görüşlerim-2, (Yay. Haz.) Atilla Çetin,
Çamlıca Yayınevi, İstanbul 2011, s. 203-204; Hocaoğlu, a.e., s. 134.
45 Öke, a.e., s. 57.
46 Sultan II. Abdülhamid Han: Devlet ve Memleket Görüşlerim-1, (Yay. Haz.): Atilla Çetin,
Çamlıca Yayınevi, İstanbul 2011, s. 136; Hocaoğlu, a.e., s. 133.
47 Öke, a.e., s. 44.
186
ve surların onarıldığını, kesin tarafsızlığın bir göstergesi olarak hem Çanakkale
hem de Karadeniz Boğazı’nın aynı ölçüde tahkim edildiğini söylemiştir. Ancak
İngiliz Hükûmeti buna inanmayarak Padişah’ın İngiltere’yi aldattığını iddia etmiş-
tir48.
Bu gelişmeden anlaşılacağı üzere, İngilizler, Abdülhamid’in İngiltere aleyhi-
ne, Rusya lehine olabilecek her davranışını etkilemeye çalışarak kendisinin dost,
Rusya’nın ise tehlikeli bir hasım olduğu algısını pekiştirmeye çalışmıştır. Aslında
Boğazlar yoluyla İstanbul’a yapılabilecek bir saldırıyı bertaraf etmek amacıyla
boğazları tahkim etmek niyetinde olan II. Abdülhamid başta Rusya’nın işkillenme-
sini onlara karşı bir koz olarak kullanabileceğini fark etmiştir. 1889’da İngilte-
re’nin de Rusya ile aynı hisleri beslediğini gördüğünde bu kozu İngiltere ve Rusya
arasındaki çıkar çatışmalarından beslenen denge siyasetinin sağlam bir unsuru
olarak ajandasına eklemiştir. Nitekim bu politika sayesinde, İngiltere ve Rusya
devletleri arasındaki Osmanlı Devleti’yle ilişkilerde üstün rolde bulunma mücade-
lesinin daha da kızışmış olduğu görülmektedir.
İngiltere, II. Abdülhamid’in kararlı tarafsızlık politikasını kendi lehine tahvil
etmek için sürekli bir gayret içinde bulunmuştur. 28 Ağustos 1892 tarihli bir ra-
porda, tarafsızlık politikasının uzun vadede Osmanlı Devleti’nin aleyhine olacağını
savunmuştur. Raporda, “barış hüküm sürdükçe Türkiye tüm devletlerle dostluk ve
yakınlık lüksünü tadabilir fakat bir anda beliriveren karışıklıkta verilecek ani bir
karar Osmanlı açısından ölümcül olmayacak mıdır? Padişah bu önemli sorun üze-
rine hiç kafa yormamıştır. O, bütün şarklılar gibi, gelecek kaygısı olmadan, saltana-
tının ürünlerinden tatmin olmuş bir şekilde yaşamaktadır”49 ifadeleri yer almıştır.
7 Mayıs 1894 tarihli bir raporda da II. Abdülhamid’in İngiltere’ye karşı tutumunda
önemli bir değişiklik olmadığı, iki yıl öncesine göre “ne daha dost ne de daha düş-
man” olduğu ifade edildikten sonra Sultan’ın Avrupa ilişkilerinde kesin tarafsızlık
siyasetini izlemekle başka sorunlardan uzak kalacağına inandığı esefle vurgulan-
mıştır50.
Tarafsızlık politikasının Sultan Abdülhamid’in temel dış politikası olduğu bi-
linmekle beraber bu politikanın devletin çıkarları söz konusu olduğunda esnetile-
bildiği ve zaman zaman delinerek karşı tarafın bakış açısını değiştirmek maksadıy-
la bir blöf olarak kullanılabildiği anlaşılmaktadır. Mesela Almanya, Avusturya ve
İtalya arasında imzalanan “Üç Taraflı İttifak” anlaşması 1887’de yapılan bir toplan-
tıda 1892 yılına kadar uzatılmış ve Osmanlı statükosuna dair bazı hükümler de
eklenmişti. Bu sayede Sultan Abdülhamid, İngiltere’nin Osmanlı’nın tutumuna
uygun bir dış politika izlememesi halinde Londra’nın rakiplerine yanaşabileceği
mesajını vermiş, bu gelişmeyi tehditle karışık bir tavır ile Mısır Meselesi’nde İngil-

48 A.e., s. 61.
49 A.e., s. 104.
50 A.e., s. 124.
187
tere’nin Osmanlı şartlarını kabullenmesi noktasında avantaja çevirmeye çalışmış-
tır51. 1890’da Padişah, Mısır Meselesi’nin Osmanlı’nın istediği biçimde çözümü
halinde Londra ile uyuşabileceğini, yani kesin tarafsızlığını İngiltere lehine bozabi-
leceğini vurgulayarak aksi halde Rusya’ya yanaşacağı blöfünde bulunmuştur. An-
cak Londra’nın Abdülhamid’in İngiltere’den tamamen vazgeçerek Rusya’ya ya-
naşma gibi bir diplomasi çılgınlığı yapamayacağını iyi tahlil etmiş olması Padi-
şah’ın bu hamlesini boşa çıkarmış, tarafsızlığını İngiltere lehinde bozabileceği vaa-
di İngiltere nezdinde itibar görmemiştir52. Benzer bir örnek teşebbüs de 3 Ekim
1897’de yaşanmıştır. Sultan Abdülhamid, son derece mahrem tutulmak ve İngiliz
Kraliçesi hariç hiç kimsenin haberi olmamak kaydıyla İngiltere Sefaret Tercümanı
Block’a verdiği talimatta, bazı İngiliz tavizleri karşılığında tarafsızlık politikasını
bozabileceğini bildirmiştir. Abdülhamid, İngiltere ile olan kadim siyasî dostluğun
yeniden tesis edilmesine taraftar olduğunu ancak bu dostluğun tesis edilebilmesi
için İngilizlerin Mısır Meselesi, Ermeni Meselesi, Bağdat ve Basra taraflarındaki
İngiliz politikası, Kızıldeniz ve Hicaz bölgesindeki İngiliz politikası ve Girit Mesele-
sindeki politikasını değiştirmesi gerektiğini ifade etmiştir53. Bu örnekler, Sultan
Abdülhamid’in tarafsızlık politikasını bazen devletler arası mücadelede koz olarak
kullandığını bazen de devletin siyasî gailelerini sona erdirmek noktasında gerçek-
ten ondan vazgeçmeye niyet etmiş olduğunu göstermektedir.
Buradan çıkarılabilecek netice, Abdülhamid’in zaman zaman tarafsızlıktan
sapma eğilimi göstermiş olması, tarafsız kalma politikasının aslında fırsatları da
değerlendirmek anlamına geldiğini ortaya koymaktadır. Padişah bir iradesinde bu
konuya şöyle açıklık getirmiştir. “Tarafsızlık sayesinde müdahalât ve tazyikat-ı
ecnebiyenin önü alınıp devlet kendi haline bırakılınca dâhilen muhtaç olduğu ıslaha-
tı icra edecek, bu ıslahatın semeresi olarak kesb-i servet ve kuvvet eyleyecek ve o
zaman kendisiyle ittifak etmeyi diğer devletler canlarına minnet bileceklerinden o
zamanın iktiza edeceği surette istenilen devletle ittifak edilebilecektir54. Nitekim
uluslararası sistemin gittikçe esnekliğini kaybetmesi neticesinde Üçlü İttifak ve
Üçlü İtilaf şeklinde kutuplaşmaların oluşması üzerine Sultan Abdülhamid, tarafsız
bir devletin manevra alanının daralacağını görerek kesin tarafsız politikasının
yürütülemeyeceğini anlamıştır. 1900’lerin gelmesiyle II. Abdülhamid, başta Bağdat
demiryolu projesi olmak üzere ekonomik ayrıcalıklar tanımak yoluyla Almanya’ya
açıktan yanaşmak zorunda kalmıştır55.
Kesin tarafsızlık ve Avrupa siyasetinden tamamıyla uzak durma politikası-
nın Osmanlı Devleti içerisindeki yansımalarının da olumlu tesir yaptığı söylenebi-

51 A.e., s. 59.
52 A.e., s. 84.
53 Sultan II. Abdülhamid Han: Devlet ve Memleket Görüşlerim-2, s. 120.
54 BOA. Y. EE. 3/18.
55 Mim Kemal Öke, “Şark Meselesi ve II. Abdülhamid’in Garp Politikaları (1876-1909)”, Osmanlı
Araştırmaları Dergisi, Cilt: 3, İstanbul 1982, s. 267.
188
lir. Nitekim 6 Temmuz 1889 tarihli bir İngiliz raporuna göre; Türkiye’nin üst taba-
kasını oluşturan kişilerin büyük çoğunluğu Sultan Abdülhamid’in barışçı ve taraf-
sız dış politika yönetiminden hiç de şikâyetçi değillerdi. Memnuniyetin kanıtı ola-
rak gösterilen ismi verilmemiş bir Osmanlı vezirinin “hiçbir Avrupa gücüne düş-
manlığımız yoktur. Hepsiyle barış ve dostluk içinde yaşamak istiyoruz, diğerlerini bir
ittifakın dışında bırakacak şekilde herhangi bir devletle bağlı olmak istemiyoruz.
Hareket serbestisi Osmanlının fikrî ve fiziki ilerlemesini sağlayacak tek yöntemdir”
sözleri tarafsızlık politikasının amaç ve metodunu çok iyi özetlemiştir. Aynı İngiliz
raporuna göre, Türkiye’nin alt tabakasını oluşturan kişilerin kesin tarafsızlık ko-
nusundaki fikri de üst tabakanın düşüncesine yakındır. Halk Abdülmecid döne-
minde Rusya’ya karşı zafer kazanılmasına (Kırım Harbi) rağmen Avrupa’ya daha
bağımlı hale gelindiğine, şimdi ise Rusya’ya acı bir şekilde mağlup olunmasına (93
Harbi) rağmen tamamıyla bağımsız olup müttefiklerin velayetinden kurtulmuş
olunduğuna ve devletin kendi kaderinin hâkimi olduğuna inanmaktaydı56.
Netice itibariyle II. Abdülhamid, Devletinin gücünü dikkate alarak büyük
devletlearasındaki rekabeti sürekli körüklemek suretiyle zaman kazanmış, taraf-
sız, bağlantısız bir dış politika stratejisi sayesinde Osmanlı Devleti’nin bir büyük
devletin ya da güç grubunun peyki olmasına müsaade etmeden yaşayabilmesini
temin etmiştir.

1.3. Denge Politikası

“Dünyada yalnızız. Düşman vardır fakat dost yoktur. Salip her zaman müttefik
bulabilmekte fakat hilal her zaman yalnız kalmaktadır. Osmanlı Devleti’nden men-
faat bekleyenler ona dost görünmekte fakat umduğunu bulamadığında hemen düş-
man kesilmektedirler”57 diyordu Sultan Abdülhamid. Onun bu ifadesi, “her büyük
güç ile siyasî ilişki içinde olmak fakat hiçbiriyle fazla yakınlaşmayarak olayların
akışına göre devletin çıkarları doğrultusunda belli güç merkezleriyle işbirliği yap-
mak”58 olarak tanımlanabilecek olan denge politikasının kapsam ve muhtevasını
tasvir ediyordu. Sultan’ın düşüncesi bazı çevrelerin ifade ettiğinin aksine, Osmanlı
tarihinin bir gerçeğiydi. Fakat şunu da belirmek gerekir ki güç mücadelesi yalnız
farklı dine mensup medeniyetlerin değil dindaş medeniyetlerin de bir olgusuydu.
Siyasî ve askeri üstünlük dönemlerini geride barkmış olan Osmanlı Devleti
18. yüzyılın başlarından itibaren itilip kakılmaya başlanan durağan bir güç haline
düşmeye başlamıştı. XIX. yüzyıla yaklaşılırken Rusya ile girilen harbin sonunda
imzalanan 1774 Küçük Kaynarca Antlaşması bu durağanlığın kalıcı olduğunun
adeta kanıtı olmuştu. Batılılar artık “Osmanlı Devleti’nin sonu bir sürpriz değildir,

56 Öke, Saraydaki Casus, s. 51-52.

57 Bozdağ, a.e., s. 73; Cezmi Eraslan, Doğruları ve Yanlışlarıyla Sultan II. Abdülhamid, Nesil
Yayınları, İstanbul 1996, s. 60; Eraslan, İslâm Birliği, s. 182.
58 Çetinsaya, a.e.., s. 94.
189
asıl şaşırtıcı olan hayatta kalmayı becermiş olmasıdır” düşüncesini iyice içselleş-
tirmeye başlamışlardı. XIX. yüzyıl sonlarına doğru Batı’da hâkim olan düşünce,
“Osmanlının hayatta kalma şansının çok az olduğu, yaklaşık bir buçuk yüzyıl daha
yaşadıysa bunun nedeninin, büyük devletlerin kendi aralarındaki çekişmeler ve has-
tanın mirasını bölüşme konusunda bir anlaşmaya varamamış olmaları”ydı59.
Büyük güçler arasındaki çıkar çatışmalarının Osmanlı’nın yaşam süresini
uzattığı gerçeğinin farkında olan II. Abdülhamid, bu olguyu dış politikasının temel
araçlarından birisi olarak kullanmayı başarabilmiştir. XIX. yüzyılda Batılı devletle-
rin yalın güçlerine dayanarak politika oluşturmadıklarını, aralarında ittifaklar
yapmak suretiyle daha güçlü olmaya çalıştıklarını bilen Sultan da yüzyılın bu po-
püler dış politika açılımı olan denge siyasetini kollayarak pozisyon alma yöntemi-
ne sarılmıştır. II. Abdülhamid’in kurmaya çalıştığı denge politikası, Saray ile ya-
bancı devletlerin Osmanlı nezdindeki elçilikleri arasında yaşanan sürekli ve kar-
maşık bir ilişkiler ağı sayesinde yönetilmiştir. Padişah bu elçileri adeta onların
devletlerine çekilmiş özel bir telefon hattı gibi kullanarak devletlerarası gelişmele-
ri an be an takip edip gelişmelere göre alınacak konumu bizzat belirlemiştir. Padi-
şahın genel yönetim anlayışında olduğu gibi dış politika anlayışında da duruma
göre tavır almak, yani pragmatizm ağır basardı. Bazen bir işin mutlaka komisyona
havale edilmesini isterken bazen de komisyona havale edilmesi gereken bir konu-
da bunun zaman kaybı olacağına karar verirdi. Abdülhamid’in şahsına münhasır
diplomatik stilinin klasik devlet kurumları arasındaki görev paylaşımı anlayışın-
dan uzak olduğu malumdur. Padişah, özellikle dış politikada, kararları bizzat ver-
diği için bazen diğer merkez idare kurumlarıyla anlaşmazlıklar ortaya çıkmıştır.
Mesela yabancı elçiler önce sadaret veya hariciye nezareti ile görüşerek dile
getirdikleri bir konudan sonuç alamayıp bizzat kendisiyle görüşmek istediklerinde
Sultan Abdülhamid bu sorunlardan hiç haberi olmadığını söyleyerek meseleyi
bizzat araştırıp halledeceğine söz verip Bâbıâli’yi suçlu duruma düşürmüştür. Elçi-
ler de bu nedenle sarayda entrikalar çeviren rical ve Bâbıâli’yi suçlu görmüşlerdir.
II. Abdülhamid, bu yöntemi saltanatı boyunca yabancı devletleri oyalama taktiği-
nin bir aracı olarak sıkça kullanmıştır. Aslında bu durum, Sultan Abdülhamid’in
İngiliz tazyikine karşı yürüttüğü iki katmanlı stratejinin bir parçasıdır. O, tazyikle-
re olabildiğince dayandıktan sonra taleplere boyun eğmek zorunda kaldığında
Bâbıâli’yi bu talepleri köstekleyecek kalkan olarak kullanmıştır. Bâbıâli’nin ıslahat
tedbirlerini uygulamayı kabul etmek zorunda kaldığı bazı durumlarda ise Abdül-
hamid, taşra idarecilerinin Bâbıâli’den gelecek resmi emirlerin uygulanmasını
geciktirmelerini emretmiştir. Böylece, İngilizlere reformların uygulanmasındaki
gecikmenin Bâbıâli’den kaynaklandığı gösterilmiş oluyordu. Bâbıâli ricali bir ba-
kıma Abdülhamid’in bu savunma ve denge hatlarında birer tabya görevi görmüş-

59 Ahmad, a.e., s. 20.

190
lerdir60. II. Abdülhamid, tüm yabancı elçilere mavi boncuk dağıtma ve yeri geldi-
ğinde onları tehdit etme fırsatını ihmal etmemiştir61. Birbiriyle çelişen bu hareket
tarzı padişahın ipin ucunu elinden kaçırmamak için pragmatik davrandığı şeklinde
değerlendirilebilir62.
II. Abdülhamid’in 30 yıl sürecek olan denge siyasetinin Ayastefanos Antlaş-
ması’nı geçersiz kılma teşebbüsü ile başladığı söylenebilir. Ayastefanos yerine yeni
bir antlaşmanın kabul edilmesi şartıyla Kıbrıs’ın İngiltere’ye taviz olarak verilmesi
Abdülhamid’in denge politikası bağlamındaki ilk uygulaması sayılabilir. Ayastefa-
nos Antlaşması’yla devletin yıkılış sürecine gireceğini gören Sultan Abdülhamid
yeni bir antlaşma yapılması halinde diğer büyük güçlerin devreye girmesinin bir
denge oluşturacağı ve devletin bekası için zaman kazanacağı düşüncesiyle Kıbrıs’ı
gözden çıkarırken, parmağı kaybetmenin bedeni kaybetmeye tercih edilebileceği
siyasî düsturuyla hareket etmiştir. Ayastefanos şartlarının uygulanmasının Rumeli
dışında Anadolu ve Ortadoğu’da da devletler ortaya çıkaracağını hesap eden Sul-
tan, denge siyaseti dışında bir dış politika anlayışının devletin kesin yıkılışı anla-
mına geldiğini düşünüyordu63.
II. Abdülhamid’in denge siyaseti sabit esaslara dayanmayıp büyük güçler
arasındaki siyasal ve ekonomik çıkar mücadelesinin gelişimi doğrultusunda sürek-
li form değiştiren bir yapı arz etmiştir64. Denge anlayışının değişen araçları bazı
konularda tavizsiz olma, bazen işi sürüncemede bırakarak zaman kazanma, bazen
harp taraftarı görünme şeklinde olduğu gibi bazı konularda da taviz verme şeklin-
de tecelli etmiştir. Sultan Abdülhamid, “siyasette taviz zorunludur” ifadesiyle, dev-
leti şiddetli sarsıntılardan muhafaza etmek için şartlara göre esnek davranarak
fedakârlıklarda bulunduğunu “Doğu ve Batı’nın aleyhimize yürüdüğü esnada ben
her tarafa meydan okuyamazdım, hesapsız kitapsız meydana atılamazdım”65 ifade-
siyle savunmuştur.

60 Kırmızı, a.e., s. 21-22.

61 Öke, Saraydaki Casus, s. 124.
62 Ali Akyıldız, “II. Abdülhamid’in Yönetim Anlayışı”, Sultan II. Abdülhamid ve Dönemi, (ed.)
Coşkun Yılmaz, Sultanbeyli Belediyesi Yayınları, İstanbul 2012, s. 64.
63 Ahmet Akgündüz, “Osmanoğulları ve Aydınların Anlatımıyla İmparatorluğun Yüzük Taşı II.
Abdülhamid”, Haz.: Mehmet Tosun, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2009, s. 23-24.
64 XIX. yüzyılda denge sisteminin iki modeli mevcuttu: Palmerston/Disraeli yaklaşımı olan İngiliz
modeli ve Bismarck ile anılan Alman modeli. İngiliz yaklaşımındaki güç dengesi; doğrudan doğ-
ruya tehdit edilene kadar beklemek, sonraya devreye girmek ve çoğunlukla zayıfın yanında yer
almak esasına dayalıydı. Bismarck yaklaşımındaki güç dengesi ise karşı çıkışların meydana gel-
mesini önlemek için mümkün olduğu kadar çok taraf ile irtibat kurmak, birbirleri ile çakışan itti-
fak sistemleri oluşturmak ve tarafların iddialarını ılımlı hale getirmek esasına dayalıydı. Bkz:
Henry Kissinger, Diplomasi, (Çev.: İbrahim H. Kurt), Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul
2006, s. 160. İngiliz modeli denge anlayışı 1877-1878 Osmanlı Rus Harbi’nden, asıl olarak Glads-
tone Hükûmetinin 1880’de iktidara gelmesinden itibaren terkedilmiştir. Büyük sabır ve yetenek
gerektiren karışık Bismarck denge anlayışı ise II. Wilhelm’in 1888’de İmparator olması ve
1890’da Bismarck’ı görevden uzaklaştırmasıyla son bulmuştur.
65 Bozdağ, a.e., s. 32.
191
 II. Abdülhamid, çoğunlukla büyük güçler arasındaki mücadeleyi kendi lehine
çevirecek fırsatları yakaladığında onlarla karşılıklı bir mücadele verme taraftarı
olmakla birlikte bu mücadelenin devlete daha büyük zarar verme ihtimalini gör-
düğünde ise devletin bekasına halel getirebilecek kırmızı çizgileri aşmamak kay-
dıyla geri adım atmıştır. Mesela karşılığında daha önemli kazanımlar elde edildiği
için Kıbrıs’ı İngiliz idaresine bırakmış, Tunus’un Fransızlar tarafından ve Mısır’ın
İngilizler tarafından işgal edilmesine çok sert tepki göstermemiştir. Ancak Doğu
Anadolu’nun Ermenilere verilmesine ve Yahudilerin Kudüs’e yerleşmelerine şid-
detle karşı çıkması, petrol bölgelerinin elde tutulması konusunda tavizsiz davran-
mış olması da onun dış politika anlayışı ve denge siyasetinin şartlara göre değişen
metodunu ortaya koymaktadır66. Bu davranış biçimi dikkate alındığında padişah-
lığının ilk dönemlerinde sergilediği denge politikası anlayışı ile daha sonraki dö-
nemdeki denge politikası anlayışının görünümünde giderek sertleşen bir ivmenin
olduğunu söylemek mümkündür. Hükümdarlığının ilk dönemlerinde yaşanan Kıb-
rıs, Mısır ve Tunus konusu gibi gelişmelerde daha tavizkâr bir dış politika benim-
semişken saltanatının son on yılında cereyan eden Ermeni Meselesi, Filistin, petrol
gibi konularda daha tavizsiz bir dış politika uyguladığı göze çarpmaktadır. Bu du-
rum, başlangıçta Padişahın devleti bir harpten uzak tutmak için göstermiş olduğu
aşırı hassasiyetin veya İngilizler ve Ruslar, ikincil olarak da Fransızlar ekseninde
cereyan eden gelişmelerde alternatif bir siyasî dayanağının bulunmaması şeklinde
değerlendirilebilir. Nitekim Almanya ile yakınlaştıktan sonraki dönemde adı geçen
güçlere karşı sergilediği sert tutum bu öngörüyü desteklemektedir.
Saltanatının ilk dönemlerinde daha ziyade diplomatik yollardan sapmadan,
tavizkâr yönü ağır basan bir dış politika uygulaması sergilenmişken 1890’lardan
itibaren II. Abdülhamid devri dış politikalarına yön veren esasların değişmeye
başladığı görülmektedir. Bu dönemde Almanya ile yakınlaşma ve Halifeliğin gü-
cünden faydalanma düşüncesinin ortaya çıkması II. Abdülhamid’in manevra alanı-
nı genişletmiştir. Bu dönemde bağlı kalınan denge siyasetinin genel olarak iki un-
sur üzerinden kurgulandığı görülmektedir. Birincisi, İngiltere ve Rusya’ya karşı
dengeli bir politika takip ederken Almanya ile iyi ilişkiler içinde olup söz konusu
devletlere karşı Osmanlı’nın yalnız olmadığını göstermek, ikincisi ise Hilafetin
gücünü Müslüman kolonisi bulunan İngiltere, Fransa ve Rusya gibi sömürgeci dev-
letlere karşı tehdit unsuru olarak kullanmak67. Bunlara Padişah’ın dış politikada
istihbaratın önemini görerek güçlü bir istihbarat ağı oluşturmasını da eklemek
gerekir. Bu sayede devletin güvenliği için “önceden haberdar olma” düsturu uygu-
lanmaya başlanmış, dünyada meydana gelen siyasal gelişmeler yakından takip
edilerek ona göre strateji geliştirme imkânı artmıştır68. Abdülhamid’in denge siya-

66 Engin, Dış politika, s. 11.

67 Eraslan, “Din ve Devlet Anlayışı”, s. 77.
68 Engin, Bir Devrin Son Sultanı, s. 203.
192
setinin aşamalarından birisini de güçlü devletler arasında bir denge siyaseti kur-
mayı başarıp bu sayede zaman kazanarak siyasal ve askerî rekabetten ekonomik
rekabete geçme hedefi oluşturmuş ancak bu mümkün olmamıştır69.
II. Abdülhamid’in denge siyasetinin çıkış noktasının temel olarak 1877-1878
Osmanlı-Rus Harbi’nin meydana getirdiği konjonktür olduğu yukarıda ifade edil-
mişti. Padişah’ın “Ecdadı kiramım Moskoflarla iki yüz seneden beri harp etmişti. Ben
saltanatımın başında Ruslarla harp ettim. Buna şiddetle aleyhtar idim. O zamanki
kaynaklarımızın bu muharebeyi götüremeyeceğine kani idim. Fakat Midhat Paşa
gözünü zaferin verdiği hülyalara dikmiş, Meclis-i Mebusan üzerinde tesir icra etmiş-
ti. Harp ettik, mağlup olduk ve Rusları İstanbul kapılarına kadar getirerek devleti-
mizi müşkül duruma soktuk. Fakat bu bana bir ders oldu. Ondan sonra daima harp-
ten sakındım”70 ifadeleri O’nun denge siyasetinin çıkış noktasını açıkça ortaya
koymuştur.
İngilizlerin “Osmanlı Devleti’nin toprak bütünlüğünü koruma ve iç işlerine
müdahale etmeme” politikasını Berlin Kongresi’nde terk etmesi nedeniyle,
1878’den sonra Osmanlının aklından parçalanma korkusu hiç çıkmamıştır. Çünkü
Berlin Antlaşması Osmanlı Devleti için büyük toprak kaybının yanı sıra Osmanlı
tebaası için yapılması vaat edilen reformları denetlemek vasıtasıyla büyük güçle-
rin Osmanlıya müdahalesini de beraberinde getirmiştir71. Osmanlı temsilcileri
Berlin’e İngilizlerin emniyet garantisini alacakları umuduyla gelmişken büyük bir
şaşkınlık yaşamışlardır. Bunun üzerine Abdülhamid Kıbrıs’ı İngilizlere devrettiği-
ne çok pişman olarak sözleşmeyi yeniden düzenlemek istemiş ancak İngilizler elde
ettikleri büyük tavizi tekrar Osmanlıya kaptırmamıştır. İngiliz kaynaklarına göre,
Sultan, sözleşmede Kıbrıs’ın işgalinden ziyade doğu vilayetlerinde yapılmasına
karar verilen reformların kendi hükümdarlığını tehlikeye düşürmesinden endişe
etmiştir72.
1878 Berlin Antlaşması’ndan itibaren şekillenmeye başladığı anlaşılan den-
ge siyasetinde II. Abdülhamid her devleti ayrı ayrı değerlendirerek o devletin Os-
manlı üzerinde planladığı siyasî ve ekonomik çıkarlarına göre bir dış politika stra-
tejisi takip etmiştir73. Sultan Abdülhamid genel olarak barışçı, bazen tavizkâr, ka-
çınılmaz olduğunda da savaşçı bir karakter sergileyebilmiştir. Fakat böyle bir du-
rumda dahi garantici ve tedbirli davranmaktan geri durmamıştır. Nitekim 1897
Yunan Harbi için “bu harbi mutlak kazanacağımıza olan inancımızla açtık ve Atina

69 Stanford J. Shaw, “Osmanoğulları ve Aydınların Anlatımıyla İmparatorluğun Yüzük Taşı II.

Abdülhamid”, Haz.: Mehmet Tosun, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2009, s. 443.
70 Tansu, a.e., s. 50-51.
71 Ahmad, a.e., s. 19-20.
72 Gül Tokay, “Ayastefanos’tan Berlin Antlaşmasına Doğu Sorunu”, Çağdaş Türk Diplomasisi:200
Yıllık Süreç, Tebliğler Kitabı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1999, s. 201.
73 Engin, Bir Devrin Son Sultanı, s. 202.
193
kapılarına kadar dayandık”74 ifadesi Padişah’ın şartlara göre değişen dış politika-
sının karakteristiğini göstermektedir.
Dengeyi uygularken çıkabilecek fırsatları faydacı bir anlayışla değerlendir-
mek için gelişmelerin nereye doğru gittiğini öngörmek yani ortamı iyi okumak,
hangi devlete karşı nasıl hareket edileceğini belirlemek bakımından çok mühimdi.
Yaşanan uluslar arası gelişmelerin bu konuda II. Abdülhamid’i iyi bir analist yaptı-
ğını söylemek gerekir. 1889 tarihli bir iradesinde Padişah’ın dönemin gelişmeleri-
ni analiz gücü onun denge siyasetini nasıl uyguladığı konusunda ipuçları vermek-
tedir. Ona göre, “İngiltere’nin ve Rusya’nın politikaları Devlet-i Aliyye’yi altüst et-
mektir. Avusturya, İtalya ve Yunanistan politikalarını Osmanlı aleyhine birleştirmiş-
lerdir fakat aralarında birlik olmadığından bunlara karşı kolayca müdafaada bu-
lunmak mümkündür. Yunanistan’ın hamisi Fransa, Avusturya’nın hamisi ise İngilte-
re’dir. Şu halde Osmanlının en tehlikeli düşmanları İngiltere ve Rusya’dır. Eğer millet
birlik ve beraberlik içinde olursa bu iki devletin politikasının ortasında bir politika
takip edilebilir. İngiltere’nin Osmanlı Devleti’ni küçük devletler şekline koymaya
çalıştığı açıktır. İngiltere; Ermenistan, Arap devletleri, Türklerin oturdukları yerlerde
Türkistan tabiriyle otonomi değil anatomi yapmak arzusundadır. Halifeliği Arabis-
tan’da Cidde veya Mısır’a kaldırarak kendi himayesinde bir alet yapıp bütün Müslü-
manları istediği gibi tasarruf etmek istemektedir75. İşte büyük devletlerin Osmanlı-
ya yönelik siyasî planlarının bir neticesi olan bu girift devletler arası ilişkileri ana-
liz edip tek başına her birine karşı ayrı bir mücadele tarzı temin etmek Sultan Ab-
dülhamid’in denge siyasetinin kısır bir döngü içerisinde yapılabileceklerin en
kârlısı olduğunu düşündürmektedir.
II. Abdülhamid saltanatının ilk döneminde denge siyaseti içerisinde denen-
miş olan çeşitli açılımların ve takip edilen stratejinin odağının aslında İngiltere’yi
kızdırmamak, İngiltere’yle uzlaşmak, İngiltere’ye yanaşmak üzerine kurgulanmış
olduğu söylenebilir. Çünkü Osmanlı Devleti’nin uğraştığı siyasî sorunlar, devletin
askerî gücü ve İngiltere’yi dengeleyebilecek bir dayanağın olmaması, İngiltere’ye
karşı henüz açıkça tavır almaya yeterli değildi. İngiltere’nin Berlin Antlaşması’nda
Osmanlının taleplerini tam olarak karşılayamamış olması, aynı dönem içinde Kıb-
rıs’ı ele geçirmiş olması, birkaç yıl sonra Mısır’a hâkim olması doğal olarak saltana-
tının ilk on yılında İngiltere’yi Avrupa’nın en üstün gücü ve Osmanlı Devleti’ne en
fazla zarar verme ihtimali bulunan devlet olarak görmesine neden olmuştur. Bu
konuda çok sayıda örnek gelişme göstermek mümkündür. Mesela İngiliz gayri
resmi temsilcisi Arminius Vambery, İngiliz yetkililere sunduğu 6 Temmuz 1889
tarihli bir raporunda, Sultan Abdülhamid ile yaptığı görüşmeye dair şu ifadeleri
kullanmıştır. “Padişah, İngilizlerle olan eski iyi ilişkilerini tazelemek istiyor. Kesin
tarafsızlık ilkesine olan güveninin sarsıldığını, Mısır Meselesinde padişahın imkânları

74 A.e., s. 205.
75 Hocaoğlu, a.e., s. 125-126.
194
dâhilinde taviz vermeye hazır olduğunu, Mısır’ın İngilizler tarafından idare edilme-
sini kabul ettiğini fakat prestijini kurtarmak için Nil’de iki bin Osmanlı askerinin
bulunacağı bir garnizona izin verilmesini istiyor. Şimdi İngiliz çıkarlarının aşırı sa-
vunucu kesilmeden onun zihnine damla damla İngiliz politikasını şırıngalamalı-
yım”76. Yine aynı dönemde Padişah, İngiltere’ye sadece maddeleştirerek sıraladığı
şartların kabullenilmesi ve Mısır Meselesinin istediği biçimde çözümü halinde
Londra ile uyuşabileceğini, yani kesin tarafsızlığını İngiltere lehine bozabileceğini
vurgulamıştır77. Uzun yıllar Mabeyn Başkâtipliği yapıp en yakınında bulunmasıyla
Sultan Abdülhamid’in hareket tarzına vâkıf olan Tahsin Paşa’nın, “Padişah bilhassa
İngiltere ve Rusya’dan çekinirdi. Rus donanmasının Boğaziçi’ne gelip İstanbul mese-
lesinin halledilmesi Rus siyasetinin ana hatlarından idi. İngiltere ise Mısır ve Hindis-
tan dolayısıyla Türkiye’nin zayıf, her an meşgul, daima gailelerle çevrili olmasını
isterdi. Padişah İngiltere’yi daha tehlikeli görürdü. Sultan Hamid bu vaziyet karşı-
sında Almanya’yla anlaşmaktan başka çare kalmadığına hükmetmişti. Almanların
muaveneti ile askerliğimizin ilerletilebileceğini düşündü”78 ifadeleri de Osmanlı dış
politika anlayışındaki değişimlerin büyük bir kısmının 1890’ların başlarına kadar
İngiltere mihverinde şekillenmiş olduğunu göstermektedir.
İngilizler Osmanlı için vazgeçilmez tek sığınak noktası olmadıklarını Osman-
lı-Alman yakınlaşmasının başlamasıyla görmeye başlamışlardır. 1889’da Sultan
Abdülhamid’in Çanakkale Boğazını tahkim ettirmesi, aynı yıl Üçlü İttifak grubunun
Osmanlıyı kendi alanları içinde görme teşebbüsleri ve Alman İmparatoru’nun Tür-
kiye’yi ziyaret edecek olması İngilizlerde büyük bir endişeye neden olmuştu. Sul-
tan Abdülhamid İngilizlerin endişesini 22 Ekim 1889’da şu cevabı ile izale etmeye
çalışmıştır. “Herhangi bir devletle ittifak ancak ufukta bir tehlike göründüğünde
haklı gösterilebilir. Bu kritik zaman gelmedikçe bir ittifakta bulunmayı anlamsız ve
tehlikeli bulurum. Bu davranış bize boş yere düşman kazandırır. Alman İmparato-
ru’nu burada ağırlamak benim için mutluluk olur. Aramızda politika konuşacağımızı
zannetmiyorum. Almanya’nın bize karşı siyaseti dostlukla çizilmiştir. Diğer devletle-
rin de Almanya kadar tarafsız ve dostane davranmalarını dilerim”79. Sultan Abdül-
hamid bu cevabıyla dengeyi korumaya ve ona olan güveninin devam ettiğini vur-
gulayarak İngiltere’yi darıltmamaya çalışırken aynı zamanda Almanya ile ilişkile-
rin geliştirilmesi için zaman kazanmayı hedeflemiştir. Nitekim Sultan’ın Almanya
ile yakınlaşmak suretiyle İngilizlere vermiş olduğu bu teorik tehdit mesajı, 19 Ha-
ziran 1890 tarihli bir İngiliz raporuna aslında Abdülhamid’in İngilizleri aldattığı
şeklinde yansımıştır. Rapora göre: “Alman İmparatoru’nun ziyareti padişahın cesa-
retini artırmıştır. Padişah kesin tarafsızlık siyaseti ile övünmekte ancak yabancılara

76 Öke, Saraydaki Casus, s. 50-51.

77 A.e., s. 84.
78 Tahsin Paşa, Sultan Abdülhamid: Yıldız Hatıraları, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1990, s. 70.
79 Öke, a.e., s. 62.
195
karşı sempati ve antipatisini başarıyla gizleyebilmektedir. Abdülhamid, Almanların
askeri gücü ile büyülendiği ve Almanya’nın Türkiye üzerinde siyasî projeleri olmadı-
ğını sandığı için Alman maddi çıkarlarına yönelik her türlü ihsandan kaçınmamak-
tadır. Padişah’ın Rusya’ya düşmanlığından ve Rusya’dan korktuğundan asla kuşku
yoktur. Avusturya’dan kuşkulanmakta ve her hareketini dikkatle izlemekte, İtalya ve
Fransa hakkındaki görüşleri şimdilik tespit edilememiştir. İngiltere’ye gelince, Padi-
şah muhafazakârlara güvenmekte, bilhassa Lord Salisbury’yi başlıca dostu ve des-
tekçisi olarak görmektedir”80.
1890’lardan itibaren Almanya’ya ile başlayan yakınlaşma neticesinde Sultan
Abdülhamid’in denge politikasının yeni bir çehreye bürünmeye başladığı görül-
mektedir. 1893 tarihli bir iradede Osmanlı Devleti’nin denge politikası bağlamın-
daki yeni açılımı şöyle ifade edilmiştir. İngiltere’nin ve Rusya’nın Osmanlı üzerinde-
ki gerçek niyetleri uzun süredir sürdürdükleri hareketlerinden anlaşılmaktadır. Yal-
nız Almanya’nın Osmanlıya karşı doğrudan doğruya bir niyet-i fâsidesi ve tecavüzü
bulunmadığı anlaşılmaktadır. Avusturya’nın Osmanlı aleyhindeki fikirlerinin tebdili
de mümkün görünmektedir. Almanya ve Avusturya’ya yaklaşmak, Fransızların Tu-
nus’u işgaline gücenmiş bulunarak Osmanlıya temayül eden İtalya devletine karşı
müfid politika takip ederek geleceği temin lüzumu şiddetle hissolunduğundan bu
yola sülük ve teşebbüs edilmiş, bu mesleğin zamanı hakikaten hulûl eylemiştir81.
Her ne kadar son kararı kendisi verse de Abdülhamid, büyük devletlere kar-
şı takip edilebilecek siyaseti belirlerken önde gelen devlet adamlarının da nabzını
yoklamıştır. Mesela 1893’te, devletin toprak bütünlüğüne, idare sistemine ve si-
yasî bağımsızlığına halel getirmeyecek şekilde, devletin dış politikasının ne tarafa
meyilli olması gerektiğinin devlet erkânı arasında tartışılmasını istemiştir. İleri
gelen devlet adamlarından Kâmil Paşa İngilizlerin, Said Paşa ise Fransızların sem-
patisini kazanmanın avantajlı olacağını savunmuş, Abdülhamid ise “Devlet-i Aliy-
ye’ye doğrudan saldırgan bir politikası olmadığı” kanaatiyle Almanya’ya yanaşma-
nın daha doğru olduğunu ifade etmiştir82.
Sultan Abdülhamid’in büyük devletler arasındaki anlaşmazlıklardan besle-
nen denge siyasetinin 1895-1908 yılları arasındaki uygulama esasları şöyle özet-
lenebilir. “Rusların yakınımızda gayet büyük ve korkunç bir düşman olduğunu
unutmayıp ona karşı idare-i maslahat siyaseti takip etmek, Rusya’ya karşı İngilte-
re’den yardım beklenemeyeceğini bilip İngiltere’yle asla mesele çıkarmamak, Alman-
ya’ya dayanmak, Avusturya’nın gözünün Makedonya’da olduğunu unutmamak, diğer
devletlerle hoş geçinmek. Ayrıca Balkanları birbirine karşı kışkırtıp Bulgarlar, Sırp-
lar ve Yunanlılar arasında ihtilaf çıkarmak83. II. Abdülhamid, mümkün olduğunca

80 A.e., s. 75-76.
81 BOA. Y. EE.3/18.
82 Eraslan, Doğruları ve Yanlışlarıyla Sultan II. Abdülhamid, s. 60.
83 Tahsin Paşa, a.e., s. 85.
196
büyük güçleri birbirinden ayırmaya yönelik bu politik tutumuyla Osmanlının var-
lığı için en tehlikeli gördüğü İngiltere’ye karşı Almanya’ya yanaşmayı uygun bu-
lurken, Mısır konusunda İngiltere’nin karşına Fransa’yı çıkararak İngiltere’nin
etkisini kırmayı amaçlamıştır84. Sultan Abdülhamid’in Avrupa dışındaki devletlere
yönelik dış politika stratejisine gelince; Amerika, Sultan Abdülhamid tarafından
fazla dikkate alınmamıştır ancak Padişah bu devletin “Büyük devletler” sınıfına
girmesini istememiştir. İran ile ilişkiler mesafeli tutulmuş, sınır tecavüzlerine taviz
verilmemiştir. Güneydoğu Asya devletleri ve Japonya ise daima iyi geçinilmesi ve
dost olunması gereken devletler olarak görülmüştür85.
1878’den XX. yüzyıl başına kadar hiçbir devletle daimi anlaşmaya yanaşma-
yan Abdülhamid’in Almanya’nın devreye girmesiyle diğer bütün denge unsurları-
na karşı bu devlete dayanmak şeklindeki denge anlayışı, başka mahzurları içeri-
sinde barındırmakla beraber, XX. yüzyılın ilk yıllarına kadar günü kurtarmaya
yeterli olmuştur. Sultan Abdülhamid, uzun soluklu denge siyasetini devam ettir-
mek için ne kadar hassas hareket ettiğini şu sözlerle ifade etmiştir. “Ben Alman
politikasına çok ehemmiyet vermekle beraber öteki büyük devletleri de gözden
kaçırmaktan ve gücendirmekten daima sakındım. Politikamı daima terazi ile tart-
tım86. Almanya’nın yeni denge unsuru olarak kabul edildiği dönemde Sultan Ab-
dülhamid’in manevra alanı bir süreliğine genişlemiş olsa da Padişah’ın denge stra-
tejisinin kalıcı olarak başarılı olması büyük güçler arasındaki çıkar çatışmalarının
devam etmesine bağlıydı. Dolayısıyla, Boğazlar konusunda İngiliz-Rus, Balkanlar-
da Rus-Avusturya, Ortadoğu’da İngiliz-Fransız çıkar mücadelesi devam ettiği süre-
ce 1890’ların sonuna kadar Osmanlı denge politikasının başarıyla uygulanabildiği-
ni söylemek mümkündür. 1897’den itibaren bu rekabetlerden elde edilen avantaj-
ların ortadan kalkmaya başlamasıyla Abdülhamid’in manevra kabiliyeti de azal-
maya başlamıştır. Rusya ile Avusturya’nın Balkanlar konusunda uzlaşmasıyla bir-
likte özellikle asırlık İngiliz-Rus çatışmasını bitiren Reval görüşmeleri Abdülha-
mid’in denge siyasetinin uygulama zeminini tamamen ortadan kaldırmıştır87. İn-
giltere Kralı VII. Edward ile Rus Çarı II. Nikola’nın 1908 yılı Haziran ayında Re-
val’de görüşmeleri, her ne kadar Şark Meselesi’nde rakip olsalar da bu iki büyük
gücün Osmanlıyı parçalamak için her an birleşebilecekleri gerçeğini bir defa daha
hatırlatmıştır88.
Netice olarak, II. Abdülhamid’in, Metternich’ten daha ustaca götürdüğü den-
ge siyaseti ve Osmanlıyı mümkün olduğu kadar ayakta tutma gayreti XX. yüzyılın
ilk on yılına kadar devam etmiş ancak dış güçlerin Osmanlı aleyhinde ittifak yap-

84 Küçük, a.e., s. 220.

85 Engin, Bir Devrin Son Sultanı, s. 202-203.
86 Ayşe Osmanoğlu, Babam Sultan Abdülhamid, Selis Yayınları, İstanbul 2008, s. 55-56.
87 Çetinsaya, a.e., s. 95.
88 Ahmad, a.e., s. 20.
197
mış olmalarına eklenen ülke içindeki siyasal gelişmeler Hamidiye sisteminin so-
nunu hazırlamıştır. Dış dünyada idare-i maslahat yoluyla devletin varlığını sağla-
mış olan denge siyaseti ülke içinde durağanlık, çöküşü kabullenmek ve teslimiyet-
çilik olarak görülmüş, Saray’ın yetersiz kaldığını düşünerek daha aktif bir siyaset-
le devleti zilletten kurtaracağına inanan İttihatçı subaylar da bu coşku ile dağa
çıkmışlardır89.

2. II. ABDÜLHAMİD’İN BÜYÜK GÜÇLERE KARŞI DIŞ POLİTİKASI

Giriş bölümünde de ifade edildiği gibi, II. Abdülhamid devrinin siyasal ge-
lişmeleri çok geniş bir mevzudur. Zira bu dönemde; 1877-1878 Osmanlı Rus Har-
bi, bu harple ilgili olarak Kıbrıs’ın kaybedilmesi ve harbin neticesi olan Ayastefa-
nos ve Berlin Antlaşmaları, 1881’de Tunus’un Fransızlar tarafından işgali, 1882’de
Mısır’ın İngilizler tarafından ele geçirilmesi, Ermeni Meselesi, Girit sorunu, Rumeli
ve Ortadoğu sorunları gibi uçsuz bucaksız bir olaylar silsilesi mevcuttur. Bu olay-
ların hepsi o dönemde Osmanlı Devleti’nin mücadele içinde olduğu İngiltere, Rus-
ya, Almanya ve Fransa başta olmak üzere diğer devletlerle olan ilişkilere yansımış-
tır. Dolayısıyla Osmanlı Devleti’nin büyük devletlerle mücadelesinin bütün detay-
larını ele alabilmek ve her biri hakkında geniş bir literatür bulunan bu olayları ayrı
ayrı incelemek burada mümkün değildir. Burada Osmanlı dış politikasının ve dip-
lomasisinin temel tartışma konusu olmuş olaylar karşısında II. Abdülhamid’in
büyük devletlere karşı nasıl bir dış politika yürüttüğünü değerlendirmeye çalışır-
ken özellikle İngiltere ve Almanya’yı merkeze alıp diğer devletlerle olan ilişkileri
satır aralarında zikredeceğiz. Çünkü İngiltere, müspet ve menfi yönden Sultan
Abdülhamid’in dış politika anlayışının merkezinde yer almıştır. Askerî ve siyasî
gücü, sahip olduğu sömürge coğrafyasının genişliği ve coğrafyasında büyük mik-
tarda Müslüman topluluğu barındıran İngiltere, Sultan Abdülhamid’in en çekindiği
devlet olmuştur. Bu nedenle Padişah’ın takip ettiği denge siyasetinin ağırlık mer-
kezini İngiltere oluşturmuştur. Almanya ise 1890’lardan itibaren II. Abdülhamid’in
denge terazisinin diğer ağırlık merkezini teşkil etmiştir. Osmanlı-Almanya arasın-
da II. Abdülhamid devrinde yükselen askerî, ticarî ve kültürel gelişmeler bu iki
devletin I. Dünya Savaşı’na kadar uzanan serüvenlerine zemin hazırlamıştır. Sultan
Abdülhamid de Osmanlı denge siyasetinin temel olarak bu iki devlete dayandığını
şu sözlerle ifade etmiştir. “İngiltere’yi dost tutmaya ihtiyaç vardır. Avrupa’da ordu-
ları ve teçhizatı ile küçümsenmeyecek bir devlet olan Almanya’yı da darıltmamak
lazımdır. Birisinin deniz kudretinden, ötekinin kara orduları bilgisinden istifade et-
mek için Almanya ile İngiltere’nin aynı seviyede muhafazası lazımdır90.

89 Mim Kemal Öke, “Osmanoğulları ve Aydınların Anlatımıyla İmparatorluğun Yüzük Taşı II.
Abdülhamid”, (haz.) Mehmet Tosun, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2009, s. 289.
90 Tansu, a.e.., s. 50.
198
 2.1. II. Abdülhamid’in İngiltere Politikası
II. Abdülhamid’in denge politikasını ifade eden büyük güçler arasındaki aya-
rın en önemli ayağını İngiltere ile olan siyasal ilişkiler oluşturmuştur. III. Selim’den
beri mevcut olan Osmanlı-İngiliz dostluk ilişkilerinin II. Abdülhamid döneminde
sürekli bir düşüş gösterdiği malumdur. Sultan Abdülhamid’in 1875-1878 sürecin-
de fark ettiği ve 1878-1882 sürecinde kanaat ettiği temel düşünce, İngiltere’nin
artık Osmanlı toprak bütünlüğü aleyhine döndüğü idi91. II. Abdülhamid, Osmanlı
Devleti için en büyük tehlike olarak İngiltere’yi görmüştür. 1877-1878 Osmanlı-
Rus Harbi’nde Osmanlıyı Rusya karşısında yalnız bırakmış olması İngiltere açısın-
dan keskin bir dönüş olup artık Osmanlı toprak bütünlüğünü savunma politikasını
bıraktığı anlamına geliyordu92. İngiltere’nin bu dönemden sonra benimsediği poli-
tika, Osmanlının stratejik noktalarını işgal etmek suretiyle Yakındoğu’daki İngiliz
menfaatlerini korumak olmuştur93.
Osmanlı nezdinde İngiliz itibarının azalmaya başlaması 1880’de Gladsto-
ne’un iktidara gelmesi ve 1882’de İngilizlerin Mısırı işgal etmesinin ardından iki
devlet arasında başlayan yabancılaşma dönemine rastlamıştır. Osmanlı Devleti’ne
karşı Avrupa’da, özellikle İngiltere’de geliştirilen “Osmanlının bünyesinde bulun-
durduğu Hristiyanlara kötü davrandığı” propagandası, İngiltere kamuoyunda
önemli bir yankı bulmuştur. Gladstone, İslâm ve Türk karşıtı propagandası saye-
sinde parlamento seçimlerini zorlanmadan kazandıktan sonra Osmanlı toprak
bütünlüğünün korunması gerektiğine inanan İstanbul’daki İngiliz elçisi Henry
Layard’ı derhal geri çağırmıştır94. Gladstone’un başı çektiği liberallerin, Türk sem-
patizanı olarak suçladıkları muhafazakâr başbakan Benjamin Disraeli’yi devirerek
iktidara gelmeleriyle İslâm ve Türk karşıtı propaganda hız kazanmıştır95. Gladsto-
ne’un, “Ermenilere hizmet etmek medeniyete hizmet etmektir”96 sözüyle Ermeniler
cesaretlendirilmiştir. Gladstone’un iktidarı döneminde adeta İngiltere’nin Millî
stratejisi haline gelmiş olan Ermeni Meselesi’ne açık desteği de Osmanlı-İngiltere
ilişkilerindeki negatif ivmenin hızlanmasına neden olmuştur97. Vambery’nin ifade-
siyle, “Abdülhamid’in gözünde Mr. Gladstone şeytanın ta kendisi idi”98. Gladstone

91 Çetinsaya, a.e., s. 94.

92 Engin, Bir Devrin Son Sultanı, s. 200.
93 Tolga Başak, İngiltere’nin Ermeni Politikası, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2008, s. 33.
94 Kemal H. Karpat, Türk Dış Politikası Tarihi, Timaş Yayınları, İstanbul 2012, s. 45.
95 Başak, a.e., s. 34.
96
Taha Niyazi Karaca, “William Ewart Gladstone ve Ermeni Sorunu”, Osmanlı Siyasal ve Sosyal
Hayatında Ermeniler, (ed.) İbrahim Erdal; Ahmet Karaçavuş, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstan-
bul 2009, s. 18.
97 İngiliz Başbakanı Gladstone’un Osmanlı Devletine karşı takip ettiği siyaset, Ermenilere İngiliz
desteği ve İngiltere’nin Osmanlıyı yıkma planlarına dair geniş bilgi için bkz.: Taha Niyazi Karaca,
Büyük Oyun: İngiltere Başbakanı Gladstone’un Osmanlıyı Yıkma Planı, Timaş Yayınları, İs-
tanbul 2015.
98 Öke, Saraydaki Casus, s. 62.
199
Hükûmeti’nin Osmanlı Devleti aleyhinde açık bir politika yürütmeye başlaması iki
devlet arasındaki ilişkilerin şüphe ve güvensizlik ortamına girmesine neden ol-
muştur. Sultan Abdülhamid, saltanatı süresince İngiltere’ye hiçbir zaman güven
beslememiş, “Ne zaman bir eyaletin Osmanlıdan kopması söz konusu olsa İngiltere
benim değil düşmanımın safında yer almıştır”99 sözleriyle bu güven yitimini dile
getirmiştir. Abdülhamid’e göre, İngiltere özellikle Ortadoğu’ya nifak sokarak Os-
manlı toprak bütünlüğünü sarsmaya çalışmıştır100. Gladstone’u ne kadar “şeytanın
ta kendisi” olarak görse de Sultan Abdülhamid’in İngiliz elçisi Layard’a yaptığı
“Düşmanımız Gladstone’dur. Biliyoruz ki onun toplantıları önemsiz bir azınlığın eseri
olmaktan başka bir şey değildir. İngiliz milletinin çoğunluğu bu kandırmaya aldır-
mıyor”101açıklaması, Sultan’ın İngiltere ile olan münasebetlerin kopmasını isteme-
diğini gösteren İngiliz kamuoyuna yönelik bir propagandaydı.
İngiltere’de iktidara gelen Gladstone başkanlığındaki liberal ekol, Balkanları
Rusya’ya karşı korumak için artık Osmanlının varlığına değil Osmanlıdan kopacak
bağımsız devletçiklere ihtiyaç olduğu tezine sarılmıştır102. İngiltere’de muhafa-
zakâr Hükûmetler, özellikle Benjamin Disraeli Hükûmeti, Osmanlı Devleti’nin bir-
liğinden yana bir politika izlemişken Gladstone ve Liberaller bu politikanın aksini
izleyerek Balkan Hristiyanlarının ve Ermenilerin Millîyetçiliğini desteklemişler, bu
nedenle Osmanlı Devleti Avrupa topraklarında gerilemeye başlamıştır103.
1895 yılında İngiltere’de Liberallerin yerine Lord Salisbury başkanlığındaki
muhafazakâr kabine iktidara gelmiştir. Bu Hükûmet Osmanlı-İngiliz ilişkilerinde
olumlu bir havanın meydana geleceği imajı verse de önceki Hükûmetinkinden faklı
bir ortam yaratmadığı gibi Ermeni Meselesi konusunda Liberallerden daha şiddetli
bir tutum takınmıştır. Salisbury Hükûmeti, 1895’te Almanya’ya başvurarak Os-
manlının çökmekte olduğunu savunmuş, ortak bir paylaşım planı uygulamayı tek-
lif etmiş ancak Almanya buna yanaşmamıştır. İngiltere aynı planı 1898’de Rus-
ya’ya da sunmuştur. Rusya’nın boğazlarda söz sahibi olabileceğini İngilizlerin ka-
bullenmiş olduğunu gösteren bu teklif, İngiltere’nin artık Osmanlı Devleti’ni ta-
mamen gözden çıkardığının da göstergesiydi104.
İngiltere’nin II. Abdülhamid devrinde Osmanlıya bakışını göstermek için
yapmış olduğumuz bu genel özeten sonra II. Abdülhamid’in saltanatı süresince
İngiltere’ye bakışına zemin hazırlayan gelişmelere bakalım. Padişah’ın İngiltere’ye

99 Engin, a.e., s. 201.

100
Azmi Özcan, Pan-İslâmizm: Osmanlı Devleti Hindistan Müslümanları ve İngiltere (1877-
1924), Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1997, s. 60.
101 Engin, a.e., s. 174.
102 Yuluğ Tekin Kurat, a.e., 176.
103 İlber Ortaylı, “Osmanlı İmparatorluğu ve Alman Diplomasisi: Drang Nach Osten”, Çağdaş Türk
Diplomasisi:200 Yıllık Süreç, Tebliğler Kitabı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1999, s.
215.
104 Yusuf Hikmet Bayur, Türk İnkılâbı Tarihi, Cilt: 1, Kısım: 1, Ankara 1983, s. 84-106.
200
karşı takip edeceği dış politikayı O’nun tahta çıktığı dönemde başlayan ve 93 Harbi
ekseninde gelişmiş olan olaylar şekillendirmiştir. 1876 yılındaki Sırp, Bulgar ve
Bosna-Hersek ayaklanmalarına bir çözüm bulmak isteyen İngiltere, Rusya, Fransa,
Avusturya, Almanya ve İtalya’nın İstanbul’da Tersane Konferansı’nı toplamaları
Sultan Abdülhamid’in benliğinde ilk derin etkiyi yapmıştır. Balkanlarda bir taviz
vermek istemeyen ve konferans kararlarının uygulanmasından çekinen Sultan
Abdülhamid I. Meşrutiyeti ilan etmiştir. Ardından 24 Nisan 1877’de Rusya’nın
harp ilanı ile başlayan 93 Harbi hızla Osmanlının mağlubiyeti ile neticelendiğinden
3 Mart 1878’de Rusya’nın dikte ettiği Ayastefanos Antlaşması imzalanmış, Rusya
bu antlaşma ile tarihi amacına bir adım daha yaklaşmıştır105. Ayastefanos Antlaş-
ması ile Avrupa dengesinin tek taraflı olarak Rusya’nın lehine döndüğünü düşünen
İngiltere bu antlaşmanın şartlarını kendi lehine değiştirmek amacıyla usta manev-
ralarla uluslararası bir kongre toplanması için çalışmaya başlamıştır.
3 Mart 1878 tarihli Ayastefanos Antlaşması ve 4 Haziran 1878 Kıbrıs İttifak
Sözleşmesi arasındaki üç aylık süreçte cereyan eden siyasal gelişmeler, İngilizlerin
Rusya lehine bozulan dengeyi nasıl İngiltere lehine çevirmiş olduklarının, birbiriy-
le bağlantısızmış gibi görünen olayların ne kadar girift olduğunun şaşırtıcı serüve-
niyle doludur. Aynı zamanda bu süreç Sultan Abdülhamid’in denge anlayışının da
zeminini oluşturmaya başlamıştır. Rus tehdidinden Osmanlıyı kurtararak kendi
menfaatlerini garanti etmeyi düşünen İngilizler, önce İngiliz politikasını kabul
edeceğine inandıkları Sultan 5. Murad’ı tekrar tahta çıkarmak için 20 Mayıs
1878’de Çırağan Vak’asını (Ali Suavi Olayı) kullanmışlardır. Bundan istedikleri
neticenin hâsıl olmaması üzerine planın ikinci ayağını devreye sokarak Suavi Olayı
ve bundan kısa süre sonra meydana gelen Cleanthi Scalieri ve Aziz Bey Komitesi-
nin106 yaptığı bilinen ikinci Çırağan Vakası nedeniyle iyice endişelenen Sultan Ab-
dülhamid’e bir kurtarıcı sıfatında görünerek Kıbrıs Adası karşılığında her şeyi
düzene sokmayı vaat etmişlerdir. Yani Ali Suavi Olayı’nın hemen ardından Kıbrıs
Sözleşmesi’nin yapılmış olması İngilizlerin dış politika gücünün bir tezahürü-
dür107.
Ali Suavi Olayı’ndan hemen sonra İngiltere Osmanlı Devleti’nden istediği ta-
vizi koparmak için harekete geçmiştir. Ali Suavi Olayı esnasında kalabalık içinde
görülmüş olan İngiltere Sefaret tercümanı Sandison, Saray’a giderek Ayastefa-
nos’un şartlarını hükümsüz kılmayı ve Osmanlının tam istiklalini sağlamayı vaat
eden İngiltere elçisi Layard adına randevu talep etmiştir108. Denize düşen yılana

105 Ercüment Kuran, Türkiye’nin Batılılaşması ve Milli Meseleler, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınla-
rı, Ankara 1997, s. 91-92.
106 Bu komite ve faaliyetleri hakkında geniş bilgi için bkz.: Ahmet Kısa, Cleanthi Scalieri ve Aziz
Bey Komitesi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans
Tezi, Ankara, 2012.
107 Hocaoğlu, a.e., s. 164.
108 A.e., s. 165.
201
sarılır anlayışıyla huzura çağrılan İngiliz Elçisi Layard109, Ayastefanos Antlaşma-
sı’nın Osmanlı için yıkım olacağından, İngiltere’nin bu konuda Osmanlıya yardım
etmek istediğinden bahsetmiştir. Layard, yardım için gerekli donanma ve teçhiza-
tın Malta veya Londra’dan getirilmesinin zaman alacağı için, idaresine halel gel-
memek üzere, Kıbrıs Adası’nın mühimmat ve donanmaya bir depo olarak İngilte-
re’ye verilmesini talep etmiştir. Osmanlıya herhangi bir Rus saldırısına hemen
müdahale edebilmek için İngiliz donanmasının Kıbrıs’ta bulunmasının gerekli
olduğunu savunan Layard, Rusya’nın Batum’u Osmanlıya vermesi halinde İngilte-
re’nin Kıbrıs’tan çekileceğini vaat etmiştir110. İngiliz Elçisi Sir Henry Layard’ın
teklifi şöyleydi: “Rusya Kars, Ardahan ve Batum’u işgal etmekle Anadolu, Suriye ve
Irak halkını tahrik ederek Osmanlı ordusuna karşı kışkırtabilir. Böyle bir tahrik kar-
şısında bu toplumlar kendilerine başka bir idare arayacaklardır. Bu ise Osmanlı Dev-
leti’nin sonu olur. Osmanlı Devleti’nin devamı için bir şart vardır o da muhtemel bir
Rus saldırısını önlemeye muktedir bir devletle ittifakıdır. İngiltere böyle bir kefalet
vermeyi iki şarta bağlı olarak kabul eder. Birincisi, bünyesinde bulunan Hristiyan
tebaanın halini ıslah için Osmanlı Devleti’nin teminat vermesidir. İkincisi, İngilte-
re’nin kefalet taahhüdünü yerine getirebilmesi için Osmanlı Devleti’nin, Suriye veya
Anadolu sahillerine yakın bir yeri İngiltere’ye vermesidir. İngiltere bu maksat için
Kıbrıs Adasını uygun görmektedir. Rusya, Kars, Ardahan ve Batum’u iade ettiğinde
İngiltere de Kıbrıs’tan çıkacaktır”111.
Bu İngiliz teklifi II. Abdülhamid ve çevresini bir ikilemle ile yüz yüze getir-
miştir. Ayastefanos’un şartlarına razı olmak mı yoksa geçici olduğuna inanmakta
güçlük çekilse de, İngiliz taleplerini kabul etmek mi daha az zararlıydı. Sultan Ab-
dülhamid ikincisini ehven-i şer olarak görmüştür. Padişah konunun Meclis-i Vüke-
lâ’da müzakeresini istemiş, müzakereden olumlu sonuç çıkmış ancak Sultan Ab-
dülhamid bu mukavelenin faydalı esaslara dayanmayıp adeta devletin mahvı an-
lamına geldiği gerekçesiyle başta reddetmiştir. Padişah daha sonra İngilizlerin,
“hukuk-ı hükümdâri-i hümâyunlarına halel gelmemek şartıyla” yazılı bir senet ver-
meleri durumda mukaveleyi tasdik edeceğini beyan etmiştir. İngiliz elçisi La-

109 Diplomat, gezgin, arkeolog, sanat tarihçisi ve yazar olan Sir Austen Henry Layard, bkz: İlber
Ortaylı, “Osmanlı Lehine Çalışan Büyükelçi”, Milliyet, 25 Ocak 2010. Protestan bir aileye men-
suptur. 1839 yılında Avrupa’yı, Anadolu’yu ve Asya’yı gezmiştir. İstanbul’da Arapça ve Farsça
öğrenmiştir. 1845 yılında Sir Stratford Canning ile Girit harabelerini gezerek antik eserleri kayda
geçirmiştir. 1849’da İngiltere’nin İstanbul Sefaretine memur olarak tayin edilmiştir. Bkz: Musav-
ver Medeniyet, 22 Mart 1876/H. 25 Safer 1293, nr. 7). Henry Layard 1878-1880 yılları arasında
İstanbul’da Fevkalade Murahhas İngiltere Büyükelçisi olarak görev yapmıştır. Bkz: Salname-i
Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, Maarif Matbaası, 1295 (1878), s. 447. 1881 yılında Osmanlı ordusu-
nun ıslahını gerçekleştirmek amacıyla kurulan ve Seraskerlikte toplanan Alman ve İngiliz subayla-
rının istihdam edildiği komisyonda İngiliz Büyükelçisi Henry Layard da İngiliz subayları ile bir-
likte önemli çalışmalar yapmıştır. Bkz:Hülagü, Gazi Osman Paşa, s. 304).
110 BOA. Y. EE. 3/8; BOA. Y. EE. 3/19; BOA. Y. EE. 4/29.
111 BOA. Y. EE. 3/19; Engin, Dış Politika, s. 21-23.
202
yard’dan gerekli teminatı ihtiva eden senet alınmış112, ve 4 Haziran 1878’de Kıb-
rıs’ın idaresini İngiltere’ye bırakan Kıbrıs İttifak Sözleşmesi imzalanmıştır.
Osmanlının Kıbrıs tavizi karşılığında İngiltere’nin girişimleriyle toplanan
Berlin Kongresi’nin 13 Temmuz 1878’de Berlin Antlaşması’nı imzalamasıyla Ayas-
tefanos Antlaşması’nın şartları kısmen hafifletilmiş, İngiltere yeni bir kongre top-
lanmasını sağlamak ve Osmanlı haklarını savunmak konusundaki vaatlerini yerine
getirmiştir113. Ancak Berlin Antlaşması’nın etkileri Osmanlı Devleti açısından daha
vahim olmuştur. Çünkü bu antlaşmayla Osmanlı Devleti yarı miktarı Müslüman
olan yaklaşık beş milyon nüfus ile topraklarının üçte birine yakın bir kısmını terk
etmeye zorlanmıştır114. Bunun yanında büyük güçlerin Osmanlı iç işlerine müda-
halesine ortam hazırlamak, malî ıslahat yapması için baskı yapmak, Bosna ve Er-
menistan meseleleri115 ile mücadele etmek gibi çok sayıda gaileyle de yüz yüze
bırakılmıştır. Üstelik Batum Rusya’da kaldığına göre Kıbrıs da İngiltere’de kalmış
oluyordu. İşte İngiltere’nin bu dış politika oyunu II. Abdülhamid’in tekelinde top-
layacağı Osmanlı dış politika anlayışının temel sebeplerden birisi olmuştur.
II. Abdülhamid devri Osmanlı-İngiliz siyasî ilişkilerinin ve diplomasi trafiği-
nin önemli bir kısmı da Mısır Meselesi üzerinde yoğunlaşmıştır. 1878 Berlin Ant-
laşması ile birlikte Osmanlı Devleti’ne karşı yürüttüğü dış politikasını keskin bir
şekilde değiştiren İngiltere, Akdeniz’de mutlak üstünlüğü ele geçirmek için 1882
yılında Mısır’ı işgal etmiştir. İskenderiye’ye asker çıkaran İngiliz ordusu içerisinde
Fransız askerlerin de bulunması İngilizlerin Ortadoğu’daki en büyük rakipleri olan
Fransa’nın işgale karşı çıkmasını önlemeye yönelikti. İngiltere, işgali meşrulaştır-
mak için diğer Avrupa devletlerine telgraf göndererek, Mısır’a hâkim olmanın bü-
tün Avrupalı devletlerin çıkarları için gerekli olduğunu, asayiş sağlanır sağlanmaz
donanmanın bölgeden ayrılacağını bildirilmiştir116. Ancak Mısır’ın işgalindeki ba-
hane de Kıbrıs ele geçirilmesindeki bahaneden farklı değildi. Egemenlik haklarını
korumaya çalışan Abdülhamid, Mısır sorununu çözerken askerî müdahalede bu-
lunma tercihinden hep uzak durmuştur. Bir İngiliz raporu, Mısır’ın işgali karşısın-
da Padişah’ın tutumunu şöyle özetlemiştir. “Sultan Abdülhamid, Mısır’ın işgal edil-
mesinden dolayı İngiltere’ye oldukça tepkilidir. İngiltere’nin, bunu yapmakla Halife-
nin İslâm dünyası üzerindeki nüfuzunu yaraladığını ifade etmiştir. Abdülhamid, Mı-
sır Meselesi hakkındaki endişelerini giderecek şekilde bir sonuca ulaştırılmadığı
müddetçe İngiltere ile dostane ilişkilere girmekten, bilhassa yakın siyaset izlemekten
geri duracaktır”117.

112 BOA. Y. EE. 3/8; BOA. Y. EE. 4/29.

113 Kuran, a.e., s. 91-92.
114 Özcan, Pan-İslâmizm, s. 58-59.
115 BOA. Y.EE. 4/18.
116 Karaca, a.e., s. 444.
117 Öke, Saraydaki Casus, s. 57.
203
 Mısır Meselesi konusunda Sultan Abdülhamid’in takip ettiği dış politika dö-
nemsel olarak değişiklik göstermiştir. 1879-1885 yılları arasında diplomatik den-
ge politikası takip edilmiştir. Bu dönemde Mısır sorununun yabancıların doğrudan
askeri müdahalesine fırsat verilmeden diplomatik zeminde uzlaşarak çözülmesi
hedeflenmiştir118. 1885-1904 arasında Sultan Abdülhamid’in Mısır Meselesine
yönelik temel yaklaşımı, İngiliz işgal kuvvetlerinin Mısır’dan tahliye edilmesine
çalışmak olmuştur. 1887 yılına kadar Mısır’ın hukuki statüsü ve durumu belli de-
ğildi. 22 Mayıs 1887’de İngiltere, Bâbıâli’ye Süveyş Kanalı’nın tarafsızlığını da ön-
gören bir sözleşme dayatmış, Sultan Abdülhamid bunu onaylamamıştır. Ayrıca
Fransız ve Rus Hükûmetleri de sözleşmeyi protesto etmişlerdir119. Abdülhamid,
İngiltere’ye karşı bazen Fransa’nın, bazen Rusya’nın, bazen de Almanya’nın deste-
ğini sağlamaya gayret etmiştir. 1798’de, III. Selim devrinde Fransa’nın Mısır’ı işgali
esnasında uygulanmış olan plan bu defa tersine uygulanmak istenmiş ancak Fran-
sa verdiği taahhütlere uymayarak işi sürüncemede bırakmış, Almanya’dan zaman
zaman sağlanan destek de bir netice vermemiştir120.
Mısır politikasında aradığı yeterli dış desteği elde edemeyen Abdülhamid,
denge siyasetinin karakteristiği olan yumuşak davranarak zaman kazanma, oyala-
yarak yeni çözümler bulma taktiğine başvurmuştur. Nitekim Mısır konusunda
Padişahla yaptığı bir görüşmeyi 6 Temmuz 1889’da Londra’ya rapor eden Armi-
nius Vambery, görüşmenin detaylarını şöyle veriyordu. “Padişah, İngilizlerle olan
eski iyi ilişkilerini tazelemek istiyor, kesin tarafsızlık ilkesine olan güveninin sarsıldı-
ğını, Mısır Meselesi’nde imkânlar dâhilinde taviz vermeye hazır olduğunu, Mısır’ın
İngilizler tarafından idare edilmesini kabul ettiğini fakat prestijini kurtarmak için
Nil’de iki bin Osmanlı askerinin bulunacağı bir garnizona izin verilmesini istiyor”121.
Padişahı yakından tanıyan ve bu düşüncelerin Sultan Abdülhamid’in gerçek dü-
şünceleri olmayıp onun bir taktiği olduğunu hisseden Vambery de kendi oyununu
“şimdi İngiliz çıkarlarının aşırı savunucu kesilmeden onun zihnine damla damla
İngiliz politikasını şırıngalamalıyım” sözleriyle sahneliyordu.
Sultan Abdülhamid 1890’da, sadece maddeleştirerek sıraladığı şartların ka-
bullenilmesi ve Mısır Meselesi’nin çözümü halinde takip ettiği mutlak tarafsızlık
düşüncesinden İngiltere lehine vazgeçmeyi önererek aksi halde Rusya’ya yanaşa-
cağını ima etmiştir. Ancak mevcut siyasî şartlar doğrultusunda Abdülhamid’in
İngiltere’den tamamen vazgeçerek Rusya’ya yanaşma gibi bir diplomasi çılgınlığı
yapamayacağını, bunun bir blöften ibaret olduğunu bilen İngiltere Mısır Meselesi

118 Süleyman Kızıltoprak, “II. Abdülhamid ve Mısır’ın İngiliz İşgaline Karşı Bağımsızlık Mücadele-
si”, Devr-i Hamid, Cilt: 5, Erciyes Üniversitesi Yayınları, Kayseri 2011, s. 70.
119 Bayram Kodaman, “İngiltere ve Ermeniler”, Prof. Dr. Nejat Göyünç Armağanı, Cumhuriyet
Üniversitesi Yayınları, Sivas 2016, s. 49.
120 Kızıltoprak, a.e.., s. 78.
121 Öke, a.e., s. 50-51.
204
konusundaki Osmanlı teşebbüsünü sonuçsuz bırakmıştır122. İngilizleri Mısır Mese-
lesinde köşeye sıkıştırmak için attığı adımlardan netice alamayan Sultan Abdül-
hamid, İstanbul’daki sadaret değişimini dahi Mısır Meselesi konusunda İngilte-
re’ye karşı bir caydırıcı mesaj olarak kullanmaya gayret etmiştir. Abdülhamid’i
yakından takip eden İstanbul’daki İngiliz görevlileri de İstanbul’daki en ufak bir iç
ve dış gelişmenin raporlarını ülkelerine göndererek İstanbul’un Mısır sorununu
çözme konusunda atacağı dış politika adımlarına Londra’nın tedbir almasını kolay-
laştırmışlardır. 5 Eylül 1891’de İstanbul’dan Londra’ya gönderilen bir İngiliz rapo-
runda, İstanbul’daki sadaret değişimi Abdülhamid’in Londra’yı tehdidi olarak yo-
rumlanmıştır. Çünkü İngiliz taraftarlığı ile bilinen Mehmed Kâmil Paşa sadaretten
alınarak yerine Ahmed Cevad Paşa sadarete getirilmişti123. Raporda, Abdülha-
mid’in bu tehdidin devamının geleceği, Fransız ve Rus elçilerinin sadaret değişikli-
ğini Osmanlının Rusya’ya ve Fransa’ya yaklaşması olarak görerek bunu büyük bir
başarı saydıkları, fakat İngilizlerin bu değişikliğe farklı bir penceren bakması ge-
rektiği şöyle izah edilmiştir: “Entrika sevdalısı Abdülhamid onları olduğu gibi tüm
diplomatları kandırmıştır. Çünkü onun bu geçici Hükûmet değişikliği Rusya ve Fran-
sa’ya yakınlaşmak için değil İngilizleri Mısır konusunda korkutmak için yapılmıştır.
Padişah, bana bakın tarafsızlık politikamı değiştiriyorum, Mısır sorununda istekle-
rimi kabul etmezseniz kendimi Fransa ve Rusya’nın kollarına atarım. O zaman Mısır
için savaşmanız gerekir demeye çalışıyor. Fakat İngiltere’nin tedirgin olmasına ge-
rek yoktur”124. Bir başka İngiliz raporunda ise “Abdülhamid sanıldığının aksine Rus-
lara yanaşmaktan çok uzaktır. Hâlâ İngiltere’yi güvenliğinin yegâne sığınağı, adeta
bir hayat arkadaşı gibi görmektedir. Onun yalancıktan küsme numaraları karakte-
rinin iç yüzünü bilmeyenleri yanıltmaktadır”125 ifadeleri yer almıştır. Bu raporların
ifade ettiği gerçek, Sultan Abdülhamid’in hem dengeyi bozmama hem de Mısır
sorununu çözme yolunda taviz elde etmek taktiğinin hiç değişmediğinin İngilizler
tarafından yakinen bilindiğidir.
II. Abdülhamid devri dış politikalarına yön veren esaslardan birisi de Hilafe-
tin gücünü Müslüman kolonisi bulunan sömürgeci devletlere karşı tehdit unsuru
olarak kullanmaktı. Bu ilkenin Mısır sorununda da belirleyici rol oynadığı görül-
müştür. II. Abdülhamid’in Mısır sorununun çözümü noktasında 1904-1909 arasın-
da başvurduğu yol, mücadelenin iç dinamiklere dayanarak halledilmesi düşüncesi
olmuştur. Bu dönem, Mısırlı Millîyetçilere destek verilmesiyle Mısır’ın tahliyesini
sağlama uygulamalarına sahne olmuştur. Mısırlıların umut bağladığı bir lider olan
Mustafa Kâmil’in bağımsızlık için çıkış yolları arayışları İngiliz ilhak düşüncesini
yavaşlatmıştır. Böylece İngiltere’nin Mısır’ı sömürgeleri arasına katma düşüncesi I.

122 A.e, s. 84.

123 Sinan Kuneralp, Son Dönem Osmanlı Erkân ve Ricali, İsis Yayınları, İstanbul 1999, s. 1.
124 Öke, a.e., s. 94.
125 A.e., s. 65-66.
205
Dünya Savaşı’na kadar ötelenmiştir. Netice olarak, Mısır’ı tahliye ettirememiş olsa
da İngiliz işgalinin ilhaka dönüşmesini engelleyerek İngilizlerin Mısır’da sömürge
politikası uygulamasını sınırlandırmış olması II. Abdülhamid başarısı sayılabilir126.
Sultan Abdülhamid’in 1890’lara kadar takip ettiği ve İngilizler tarafından
çok iyi analiz edilmiş olan İngilizleri darıltmamak üzerine kurulu denge anlayışı-
nın Almanya’nın devreye girmesiyle cidden değişmeye başladığı görülmektedir.
Geçmişte ufak bir siyasî gelişmeyi İngilizlere karşı koz olarak kullanmış olan Padi-
şah 1890’lardan itibaren artık blöf yapmadığını Almanya’ya dayalı yeni dış politika
anlayışıyla ortaya koymaya başlamış, bunu da açıkça ifade etmekten geri durma-
mıştır. 1893 tarihli bir Padişah muhtırasında Osmanlı Devleti’nin İngilizlerden
uzaklaşırken Almanya’ya alenen yaklaşması şu nedenlere bağlanmıştır. 93 Har-
bi’nde Osmanlı Devleti galip gelemezse fiili yardımda bulunacağını, harp esnasında
Osmanlı Devleti’ne lazım olacak borçlanmayı kolaylaştıracağını vaat eden İngilte-
re, Rusya Batum’u işgal edip Ayastefanos’a kadar asker sevk ettiği halde sessizliği-
ni korumuştur127. İngiltere kendi donanmasını İstanbul’a sokabilmek için Rus-
ya’nın Ayastefanos’a kadar gelmesine müsaade etmiş, Kıbrıs’ı zapt etmek için Ber-
lin Kongresi’ni toplamaya muvaffak olmuştur. Şimdi de işlere bir hayırseverlik
süsü vererek geniş bir coğrafyayı Ermenistan namıyla Osmanlıdan tefrike çalışmış
ve hâlâ çalışmaktadır. İşte bu hâlâttandır ki Hükûmet-i Seniyye’yi bu yeni yola
girmeye mecbur bırakmıştır”128. II. Abdülhamid’in büyük güçlere karşı asla taviz
vermediği, onlarla dişe diş bir mücadele içinde olduğu kırmızıçizgilerin başında
yer alan Ermeni Meselesi de Osmanlı Devleti’nin İngiltere’den uzaklaşmasının
önemli bir nedeni olmuştur. Nitekim 22 Ekim 1889 tarihinde Vambery’nin Lond-
ra’ya gönderdiği rapordaki ifadeler, Sultan Abdülhamid’in Ermeni Meselesi konu-
sunda ne kadar hassas olduğunu göstermektedir. Vambery, raporun muhtevasını
oluşturan Padişah ile yaptığı görüşmeyi şöyle anlatıyordu: “Padişah’ın en fazla
sinirlendiği konu, Ermeni Sorununa ilişkin olarak İngiltere’deki menfi propaganda-
dır. Görüşme esnasında Padişah çok sinirliydi, her zamanki sakin tavrından eser
yoktu. Konuşurken el kol hareketi yapıyor, fesiyle oynuyordu. Ermeni Sorunu hakkın-
da İngiliz kamuoyunu aydınlatmaya yönelik Times’ta çıkan makalemi yetersiz bula-
rak Ermenilerin hiçbir zaman Bulgarlara benzer bir sorun olamayacağını neden
yazmadığımı eleştirdi. Ermenilerin siyasî düşüncesinin hedefi olan yerlerin nüfusu-
nun üçte birinin Ermenilerden geri kalanının ise Türk ve Kürtlerden meydana geldi-
ğini söyledi. İngiliz liberaller herhalde çoğunluğun kaderini azınlığın eline bırakma-
mı ve Rusya’nın tezgâhlarına zemin hazırlamamı beklemiyorlardır dedi. Ermeniler
aslında Şark gelenekleriyle bütünleşmiş, bizimle barış içinde kaynaşmış, saldırgan
olmayan bir Şark ırkıdır. Arada bir meydana gelen üzücü olayların müsebbibi ya-

126 Kızıltoprak, a.e., s. 81.

127 Hocaoğlu, a.e., s. 87.
128 BOA. Y. EE. 3/18.
206
bancı politikacıların kışkırttığı ajanlardır dedi. İngilizler beni destekleyecekleri yerde
bana daha fazla sorun çıkarırlarsa işim zorlaşacak. Bağımsız bir Ermenistan’a mü-
saade edeceğime kellemi keserim daha iyi dedi. Ermenistan’ın kurulması hem din-
daşlarım için büyük bir adaletsizlik hem de iktidarımın ve Türkiye’nin sonu olur de-
di”129. II. Abdülhamid’in Ermeni Meselesi ile ilgili politikası ayrı bir başlık altında
ilerleyen sayfalarda incelenecektir.

2.2. II. Abdülhamid’in Almanya Politikası

Konunun başında ifade edildiği gibi II. Abdülhamid döneminde Osmanlı
Devleti nezdinde İngiltere’nin gittikçe azalan rolünü Almanya kapmaya başlamış-
tır. 1880’lerin başında başlayan Osmanlı-Almanya yakınlaşması askerî, ticarî ve
kültürel sahalarda gittikçe gelişerek 1890’larda siyasî partnerliğe dönüşmüş, II.
Abdülhamid’in İngiltere’ye karşı yürüttüğü denge terazisinin diğer kefesini Al-
manya teşkil etmeye başlamıştır. Osmanlı-Almanya arasında II. Abdülhamid dev-
rinde yükselen gelişmeler I. Dünya Savaşı’na kadar uzanan bir süreç olmuştur.
İngiltere 93 Harbi’nden itibaren Balkanları Rusya’ya karşı korumak için artık Os-
manlının varlığına değil Osmanlıdan kopacak bağımsız devletçiklere ihtiyaç oldu-
ğu anlayışına dönmüştü. Sultan Abdülhamid’e göre İngiltere’nin yerini ne Fransa
ne de Avusturya-Macaristan tutabilirdi. Rusya’ya ve İngiltere’ye karşı yürütülecek
politikanın ortaksız ve desteksiz olması düşünülemezdi. Bu şartlar altında bakışlar
Almanya’ya yönelmiştir130.
Konunun ilerleyen satırlarında da görüleceği gibi, İki devletin karşılıklı yak-
laşma politikası neticesinde Osmanlı-Alman ilişkilerinde bir dizi önemli gelişme
meydana gelmiştir. Bu gelişmeleri şöyle özetleyebiliriz: Osmanlı ordusunun moder-
nizasyonu için başta Goltz Paşa olmak üzere çok sayıda Alman askerî uzmanı Türki-
ye’ye gelmiştir. Osmanlı ordusu modern Alman silahları ile techiz edilmiştir. Alman
şirket ve bankalarının Türkiye’de yatırımları artmıştır. Anadolu demiryollarının
yapımına başlanmış ve büyük bir kısmı bitirilmiştir. Alman İmparatoru II. Wilhelm
1889 ve 1898 yıllarında İstanbul’u iki defa ziyaret etmiştir. Ortadoğu sorunu, Erme-
ni sorunu gibi öne çıkan gelişmeler de Osmanlı-Alman yakınlaşmasında şekillendiri-
ci rol oynamışlardır. Burada iki devlet arasında yaklaşık otuz yıllık süreçte cereyan
etmiş her alandaki gelişme ele alınmaktan ziyade Osmanlı dış politikasını ilgilendi-
ren ve denge siyasetini etkileyen gelişmeler öne çıkarılacaktır.
Fransa’nın 17 Temmuz 1870’de Prusya’ya karşı ilan ettiği savaş131 10 Mayıs
1871 tarihinde imzalanan Frankfurt Antlaşması132 ile Prusya’nın kesin zaferi ile

129 Öke, a.e., s. 63-65.

130 Yuluğ Tekin Kurat, a.e., s. 176.
131 Armaoğlu, a.e., s. 324.
132 Azmi Özcan, “Fransa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 13, s. 180;
http://francoprussianwar.com/war.htm, (26.09.2017, çevrimiçi).
207
sonuçlanmıştır. Bu esnada 18 Ocak 1871 tarihinde Alman İmparatorluğu’nun ku-
rulduğu ilan edilmiş, I. Wilhelm Almanya İmparatoru, Prens Bismarck ise Şansölye
unvanını almışlardır133. Osmanlı Devleti’nin 1871’e kadar Prusya ile sürdürdüğü
ilişkiler bu tarihten itibaren Almanya ile devam etmiştir. Alman birliğinin kurul-
duğu 1871 yılında Osmanlı Devleti ile Almanya’nın karşılıklı diplomatik temsilleri
Orta elçilik statüsünde devam etmiştir. 1871’de Osmanlının Berlin Ortaelçisi Yan-
ko Aristarki Bey, Almanya’nın İstanbul Ortaelçisi ise Kont Kayzerling’tir134.
XIX. yüzyıl Avrupa’sına damgasını vuran güç dengesi sistemi 1878 Berlin
Antlaşması ile bozulmaya başladığından Osmanlı Devleti’nin uyguladığı politik
dengenin unsurları da değişmeye başlamıştır. Bu değişimin nedenleri arasında
İngiltere’nin Osmanlı Devleti’ni Rusya karşısında desteklemekten vazgeçmesi baş-
ta gelmektedir. Avrupa’da değişmekte olan bu siyasî konjonktür, Sultan II. Abdül-
hamid’i İngiltere ve Rusya başta olmak üzere, Avrupa’nın büyük devletlerine karşı
yeni ve aktif bir denge tesis etmeye yöneltmiştir. Bu düşünce Osmanlı-Alman ya-
kınlaşmasının yolunu açan en önemli sebep olmuştur135. Sultan Abdülhamid’in bu
kararı, Alman İmparatoru II. Wilhelm’in “Weltpolitik” (Küresel politika)136 anlayı-
şıyla Baltık denizinden Basra körfezine kadar uzanacak bir Alman İmparatorluğu
tesis etme hayali ve Balkanlar yoluyla Ortadoğu ve Mezopotamya’ya sızma planla-
rıyla örtüşüyordu. Alman Millîyetçileri tarafından önceden beri savunulan Alman-
ya’nın Doğu’ya açılma siyaseti (Drang Nach Osten) Almanya kamuoyunda Anado-
lu’nun Almanya için bir hayat alanı olabileceği düşüncesini güçlendirmiştir. Tarih-
çi Ranke, bu konu ile ilgili olarak “Almanya’nın ekonomik geleceği İstanbul’un mu-
kadderatına bağlıdır”137 demekteydi. II. Wilhelm’in yayılmacı politikasını kolaylaş-
tırabilmesinin şartı, Osmanlı Devleti’nin bütünlüğünü destekleyen bir politika
izlemesi ve Osmanlı’nın dostluğunu kazanmaktı138. Alman askeri otoriteleri ise
muhtemel bir Alman-İngiliz savaşını kazanabilmek için Mısır’ı istila etmek ve İngi-
lizlerin Hindistan ile olan ticaretini kesmek gerektiği fikri üzerinde birleşmişlerdi.
Bunu gerçekleştirebilmenin Osmanlı Devleti’nin dostluğunu kazanmakla mümkün
olduğu düşünülüyordu. Bu dostluk kazanılırsa hem İslam âlemi el altında tutulabi-
lecek hem de Berlin’i Anadolu üzerinden Suriye ve Mezopotamya’ya bağlayacak
demiryolları inşa edilebilecektir139.

133 Armaoğlu, a.e., s. 326; Basiret, 29 Şevval 1287/22 Ocak 1871, nu. 267.
134 Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, 1288 (1871), s. 178, 188.
135 İlber Ortaylı, “Drang Nach Osten”, s. 215; Ruhi Turfan, M. Şevki Yazman, Tarihte Türk- Alman
Dostluk İlişkileri, İstanbul 1969, s. 52.
136 Necmettin Alkan, “Osmanlı Diplomasisi”, Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir 2012, s. 190.
137 Karal, a.e., Cilt: VIII, s. 71; Mim Kemal Öke, Ermeni Meselesi, Aydınlar Ocağı Yayınları, İstan-
bul 1986, s. 36.
138 Nurşen Mazıcı, Uluslararası Rekabette Ermeni Sorunu’nun Kökeni, Gümüş Basımevi, İstan-
bul 1987, s. 26-27; Mustafa Gencer, Jöntürk Modernizmi ve Alman Ruhu, İletişim Yayınları,
İstanbul 2003, s. 273.
139 Ortaylı, “Drang Nach Osten”, s. 215.
208
 Osmanlı-Almanya yakınlaşması öncelikle 1880 yılında askerî eğitim alanın-
da başlamış, Osmanlı Devleti eğitim görmek ve staj yapmak üzere genç subayları
Almanya’ya göndermiştir. Daha sonra Sultan Abdülhamid’in talebiyle, Bismarck
Osmanlı ordusunda incelemelerde bulunmak için Otto von Kähler’in başkanlığında
21 Haziran 1882 tarihinde140 bir askeri heyeti İstanbul’a göndermiştir141. İncele-
melerde bulunan bu askeri heyetin ardından, uzun yıllar Osmanlı ordusunda görev
yapacak olan Colmar Von der Goltz başkanlığında bir askeri heyet daha İstanbul’a
gönderilmiştir. Bu heyet 1883-1895 yılları arasında Osmanlı ordusunun ıslahı için
çalışmalar yapmıştır142. Askerî alanda başlayan bu münasebet sayesinde İmpara-
tor II. Wilhelm İngilizlerin Osmanlı nezdindeki itibarını gölgelemek için muntazam
bir politika vasıtası elde etmiştir143. Osmanlı Devleti Almanya ile olan ilişkilerinin
büyük bir kısmını İstanbul’daki Alman askerî bürokrasisi üzerinden yürütmeye
başlamıştır144.
Goltz Paşa, Türk-Alman ilişkilerinin artmasında ve genç Türk subaylarının
eğitiminde önemli bir rol üstlenmiştir. 1883-1895 yılları arasında 12 yıllık ilk ça-
lışma döneminde Harbiye Mektebi’nde ders kitabı olarak okutulmak üzere 4 bin
sayfadan fazla broşür ve ders kitabı yayınlamıştır145. Goltz Paşa’nın Osmanlı ordu-
sunda reform konusunda kaleme aldığı çok sayıda layiha Sultan II. Abdülhamid
tarafından kabul edilmiştir. Bu layihalar Almanya’ya büyük bir ekonomik katkı
sağlamış ve Alman harp endüstrisi mamulleri Türkiye’ye akmaya başlamıştır.
Goltz’un kontratı 1895 yılına kadar üç defa yenilenmiştir. Berlin Büyükelçisi Tevfik
Paşa 2 Ağustos 1893’te bizzat Alman İmparatoru ile görüşerek Goltz Paşa’nın gö-
rev süresinin 5 yıl daha uzatılmasını istemiştir. Ancak İmparator ve Alman askerî
kurmayları Almanya’nın Goltz Paşa’ya ihtiyacının olduğunu, Goltz Paşa’nın artık
Almanya’ya dönmesi gerektiği düşüncesindeydiler. Tevfik Paşa’nın Alman İmpara-
toru ile ikinci defa görüşüp Sultan Abdülhamid’in ricasını iletmesi üzerine İmpara-
tor Wilhelm, Goltz Paşa’nın Osmanlı ordusundaki görevinin devam etmesi konu-
sunda izin vermiştir146.

140 Alkan, “Osmanlı Diplomasisi”, s. 188.

141 Osmanlı-Alman askerî ilişkilerinin temeli Sultan II. Mahmud devrine dayanmaktadır. II. Mahmud,
Yeniçeri Ocağını kaldırdıktan sonra yeni bir ordu kurmak için harekete geçtiğinde Prusya’dan
yardım istemiş ve 1835 yılında General Von Moltke Osmanlı ordusunda görevlendirilmiştir. Bkz:
Alkan, Avrupa Karikatürlerinde II. Abdülhamid, s. 146).
142
İlber Ortaylı, Osmanlı İmparatorluğunda Alman Nüfuzu, Kaynak Yayınları, İstanbul 1983, s.
78.
143 Dorina L. Neave, Sultan Abdülhamit Devrinde İstanbul’da Gördüklerim, Dergâh Yayınları,
İstanbul 2008, s. 29.
144 Mustafa Çolak, “Doğuşundan Birinci Dünya Savaşı Sonuna Kadar Ermeni Meselesi ve Almanya”,
Prof. Dr. Nejat Göyünç Armağanı, Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları, Sivas 2016, s. 78.
145 BOA. Y. PRK. EŞA. 18/47.
146 BOA. Y. PRK. EŞA. 18/37.
209
 Askeri ilişkilerle başlayan yakınlaşma ekonomik ve kültürel alanda da ken-
disini göstermiştir. 1885 yılında bir Alman ticaret şirketi, coğrafyacı Kiepert’i Ana-
dolu’nun haritasını tanzim etmek üzere görevlendirmiştir147. İki ülke arasında
hızla gelişen yakınlaşmanın devamında Almanlar Konya, Bursa, Ankara, Sivas,
Samsun, Trabzon, Adana, Mersin, Antep, Diyarbakır, Mardin, Musul, Basra, Şam,
Trablusşam ve Yafa’da okullar açma girişiminde bulunmuştur148. 1888 yılında
Almanlar İstanbul’da Deutsche Bank’ın bir şubesini açmışlardır149. 1889 yılında
İstanbul’da bulunan Alman tüccarlarının sayısı üç bin kişiyi aşmış olup 1880’lerde
Almanya’nın Osmanlı dış ticaretindeki payı %18 iken hızla artmış ve 1890’ların
sonuna gelindiğinde %42’ye ulaşmıştır. 24 Ağustos 1890 tarihinde imzalanan Os-
manlı-Alman dostluk, ticaret ve denizcilik antlaşması ile Almanya, Anadolu üze-
rindeki nüfuzunu derinleştirmiştir. Almanya, Osmanlı limanlarına posta vapurları
işletmeye ve mamullerini Osmanlı pazarına sevk etmeye başlamıştır. Bu antlaşma
Almanya’ya yeni ve geniş ticari avantajlar sağlarken Almanya’ya girecek olan Os-
manlı malları için herhangi bir gümrük indirimi taahhüdünde bulunmamıştır150.
II. Abdülhamid devrinde Osmanlı-Almanya ilişkilerini 1885-1895 yılları ara-
sında on yıl aralıksız olarak Ahmet Tevfik Paşa151 yürütmüştür. Bismarck ve II.
Wilhelm’in sempatisini ve özel dostluğunu kazanarak “Türk-Alman dostluğunun
mimarı”152 sözüne layık görülmüş olan Tevfik Paşa’nın uzun süre Berlin Büyükelçi-
liği görevinde bulunması Sultan Abdülhamid’in Almaya üzerinde olumlu tesir bı-
rakacak her argümanı kullanarak iki ülke arasındaki yakınlığı artırma arzusunun
göstergesidir. II. Wilhelm de iki devlet arasında her alanda zirveye doğru ilerleyen
bu yakınlaşmanın Almanya’yı “barışçı sızma”153 politikasının hedefine bir adım
daha yaklaştırdığının farkındaydı. Bu sebeple II. Abdülhamid’in güvenini sarsabi-
lecek her türlü davranıştan uzak durmuş, Osmanlı üzerinde uçsuz bucaksız avan-
tajlar elde etmişken O’nun başka bir devlete yüzünü dönebileceği ihtimaline dahi
tahammül edememiştir. 1893 yılında cereyan eden bir gelişme II. Wilhelm’in Os-
manlıyı paylaşamama siyasetini açıkça göstermektedir. Almanya’daki Osmanlı

147 Kipert Osmanlı Devleti’nin sınırlarını bütünüyle içine alan detaylı bir haritasını çizmiştir. Ki-
pert’in meşhur haritası daha sonraları Mekteb-i Fünun-ı Harbiye-i Şâhane Matbaası ressamların-
dan piyade Kolağası Osman Enver ve yüzbaşılarından Bekir Sıtkı Efendiler tarafından resmedil-
miştir. Askerî coğrafya muallimi Süvari Kolağası Ahmet Cemal Efendi tarafından Türkçeye ter-
cüme edilen harita 1899 yılında Pangaltı Mekteb-i Harbiye-i Şâhane Matbaasında “Umumi Mema-
lik-i Mahruse-i Şâhane Haritası” adıyla basılmıştır. Bkz: Umumi Memalik-i Mahruse-i Şâhane
Haritası, Pangaltı Mekteb-i Harbiye-i Şâhane Matbaası, 1317/1899.
148 Karal, a.e., C. VIII, s. 175.
149 Ortaylı, Osmanlı İmparatorluğu’nda…, s. 95.
150 BOA. Y. PRK. BŞK. 18/87.
151 Tevfik Paşa hakkında geniş bilgi için bkz.: Necati Çavdar, Son Osmanlı Sadrazamı Ahmet
Tevfik Paşa, Berikan Yayınevi, Ankara 2016.
152 BOA. Y. PRK. EŞA. 18/96.
153 Ortaylı, “Drang Nach Osten”, s. 216.
210
Büyükelçisi Tevfik Paşa ile Fransa büyükelçisinin çok samimi dost olmalarından II.
Wilhelm Osmanlı’nın Almanya’ya karşı siyasetinin değişmekte olduğu zannıyla
endişelenmiş, bu sebeple Osmanlı-Alman ilişkilerinde bazı devlet bilgilerini büyü-
kelçiye vermeye tereddüt etmiştir. Bunun üzerine Sultan Abdülhamid, İmparator
Wilhelm’e bir telgraf göndererek Ahmet Tevfik’in en güvendiği memurlarından
olduğunu, bu güvene binaen kendisine vezirlik rütbesinin verildiğini ve Hariciye
Nazırlığına aday bir diplomat olduğunu bildirerek şüpheye gerek olmadığını söy-
lemiştir154. Tevfik Paşa, kendisine duyulan bu güvensizliğe içerleyerek görevden
alınmasını istemiş ancak Sultan Abdülhamid “Berlin’in ahvaline en vâkıf olan sen-
sin”155 diyerek Tevfik Paşa’nın görevine devam etmesini sağlamıştır. Nitekim on yıl
Berlin Büyükelçiliği görevinin ardından Almanya’yı yakından tanıyan Tevfik Pa-
şa’nın 1895-1908 arasında aralıksız on üç yıl sürecek olan Osmanlı Hariciye Nazır-
lığına getirilmesi156 de Padişah’ın Almanya merkezli dış politika anlayışının bir
semeresi olsa gerektir.
İki ülke arasında giderek artan ilişkilerin bir sekteye uğramasının Osmanlı
üzerindeki siyasal, ekonomik ve askeri projelerini uygulama imkânını ortadan
kaldıracağından endişelenen II. Wilhelm, Sultan Abdülhamid’in hassasiyetlerine
karşı çok duyarlı davranmıştır. Abdülhamid’in dostluğunu kaybetmemek için ülke-
sinde Osmanlı Devleti aleyhinde yayın yapan basın organlarına karşı zaman zaman
sert bir tutum izleyerek Alman kamuoyunda Abdülhamid lehine suni de olsa bir
havanın oluşmasına çalışmıştır. Hatta Berlin Büyükelçisi Tevfik Paşa’nın Almanya
gazetelerinin Osmanlı lehinde bir yayın çizgisi takip etmeleri noktasındaki bazı
girişimlerini de görmezden gelmiştir. 93 Harbi’nden sonra Avrupa devletlerinin
Osmanlı Devleti aleyhinde kamuoyunu yanıltıcı yayınlarını artırmalarıyla diplo-
maside yeni bir mücadele alanı açılmıştı. Bu sebeple Osmanlı Devleti, Avrupa’ya
göndereceği elçilerin gidecekleri devletin dilini çok iyi bilmelerine önem vermiştir.
Elçilere gittikleri ülkede Osmanlı aleyhinde yayın yapan gazeteleri takip edip ge-
rekli raporları hazırlayarak Bâbıâli’ye sunmak, o ülke basınında çıkan asılsız ha-
berleri tekzip etmek, Osmanlı lehinde yayın yapan gazeteleri taltif edip aleyhte
yayın yapan gazetelerin çizgilerini değiştirmeleri noktasında bazılarını maddi
yönden desteklemek görevi de verilmiştir. Bu maksada binaen Sultan Abdülhamid,
yabancı gazetelerin incelenmesi için 1884’te Matbuat-ı Ecnebiye Müdüriyeti adıyla
bir daire de kurdurmuştu157. II. Abdülhamid Batı’da yayınlanan; Le Temps, Le

154
BOA. Y. PRK. EŞA. 18/96.
155 BOA. Y. PRK. EŞA. 20/45.
156 BOA. DH. SAİD.-d 2/1008.
157 Matbuat-ı Ecnebiye Müdüriyeti hakkında geniş bilgi için bkz.: Zekeriya Kurşun, “II. Abdülhamid
Döneminde Batı Basınında İmaj Düzeltme Çabaları: Matbuat-ı Ecnebiye Müdiriyeti’nin Kurulma-
sı ve Faaliyetleri”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, Sayı: 1, İstanbul 1999, s. 105-118; Sezai
Balcı, “Sultan II. Abdülhamid Döneminde Yabancı Basın”, Devr-i Hamid, Cilt: 5, Erciyes Üni-
versitesi Yayınları, Kayseri 2011, s. 47.
211
Figaro, The Times, Tribune, Neue Freie Presse, Standart ve Kölnische Zeitung gaze-
telerinin yayınlarına çok önem vermiştir158.
Avrupa’nın bazı ülkelerinde olduğu gibi Almanya’da da Osmanlı karşıtı ya-
yın yapan gazete ve dergiler bulunmaktaydı. Bu basın organları genellikle Sultan
II. Abdülhamid’in şahsını aşağılayıcı, Osmanlı Devleti’ni karalayıcı, Berlin Antlaş-
ması’na göre Anadolu’da Osmanlı Devleti’nin yapmayı taahhüt ettiği ıslahat için
Ermeniler lehine baskı oluşturucu haberler yayınlamışlardır. Almanların bütün
olarak Ermeniler lehinde bir siyaset takip ettiğini söylemek doğru değildir. Bazı
Alman diplomatlar, Ermeniler lehine müdahale eden diğer Avrupalı meslektaşları
ile aynı tavrı gösterseler de bunlar kişisel plânda kalmış, Almanların resmî tavrı
tarafsız kalma ilkesi olmuştur159. Sultan Abdülhamid’in en hassas olduğu konular-
dan birisi Berlin Antlaşması’nın 61. maddesi ile Avrupa siyasî literatürüne yerleş-
miş olan Ermeni sorunuydu. Büyük devletlerin bu konudaki baskısı karşısında da
II. Abdülhamid’in Almanların desteğini alma girişimleri olmuştur. Çünkü Alman
kamuoyunda ve basınında en fazla yer alan konu Ermeni sorunu idi. Sultan Abdül-
hamid, aralarındaki dostluk ve ittifaka yaklaşan resmî ilişkiler gereği, büyük dev-
letlerin Ermeni meselesi ile ilgili teşebbüste bulunmaları durumunda II. Wil-
helm’in bunlara destek vermemesini istemiştir. Bunun üzerine Alman resmî ma-
kamları imparatorun sultana karşı şahsî dostluk beslediğini, Almanya’nın hiçbir
şark meselesinde doğrudan inisiyatifi ele almayacağını ve Türkiye’nin lehine bir
siyaset izlediğini bildirmiştir160. Nitekim bir Padişah muhtırasına yansıyan “Al-
manya ile yakınlaşmanın bir neticesi de, Anadolu’da bir Ermenistan teşkili maksa-
dıyla İngiltere ve Rusya tarafından ıslahat namıyla talep olunan maddelerin yok
hükmünde tutulmasıdır. Bu yakınlaşma sayesinde İngiltere ve Rusya bu konuda ısra-
ra cesaret göstermemektedirler. İngiliz ve Fransızların Mısır’da hareket-i teca-
vüzkârâneleri devam ederken Osmanlının Almanya ile yakınlaşması neticesinde Mı-
sır kıtasında sükûn ve rahatın bekası açıkça görülmüştür”161 ifadeleri de II. Wil-
helm’in Padişah’ın taleplerine duyarsız kalmadığını göstermektedir.
Alman basınında çıkan Sultan Abdülhamid aleyhinde, Ermeniler lehindeki
yazı ve resimler ağırlıklı olarak Allgemeine Zeitung, Berliner Zeitung, Germania,
Kölnische Zeitung, Gazette de Cologne, Gazette General de Münih, Gazette de Vos
ve Der Arme Konrad162 gibi gazete ve dergilerde yer almıştır. Berlin Büyükelçisi
Tevfik Paşa bu basın organlarının üzerine gidilmesi konusunda Alman Hükûmet

158
Engin, Bir Devrin Son Sultanı, s. 173.
159 Bayram Soy, “Alman Dışişleri Bakanlığı Arşivine Göre II. Wilhelm Döneminde Almanya’nın
Osmanlı Ermenilerine Yaklaşımı (1914’e Kadar)”, Karadeniz Araştırmaları Dergisi, S: 19, Güz
2008, s. 115.
160 Soy, a.e., s. 119.
161 BOA. Y. EE. 3/18.
162 BOA. HR. SYS. 25/72; BOA. Y. A. HUS. 259/100, 259/1001, 317/94; BOA. Y. PRK. EŞA.
21/75.
212
makamlarıyla, hatta başbakan ile irtibata geçmiştir. Osmanlı Devleti’nin hassasiye-
tini çok iyi etüt etmiş olan II. Wilhelm bu gazete ve dergileri çoğunlukla uyarmış
veya resmi girişimlerde bulunarak yayınlarını toplatmıştır. Buna somut bir örnek
göstermek gerekirse, Almanya’da sosyalist yayın organı Der Arme Konrad adlı
derginin II. Abdülhamid’in özel giderlerinin miktarını eleştirerek “bu devlet sömü-
rücüsü nasıl yaşıyor” başlıklı bir makale yayınlaması üzerine Tevfik Paşa dergiyi
şikâyet etmiş ve başbakanın emri ile Alman İçişleri Bakanlığı dergiyi toplatmış-
tır163. Büyükelçi, Osmanlı aleyhinde yayın yapan, Türkiye’ye girmesi mahzurlu ve
yasak olan Avrupa gazetelerinin adlarını, numaralarını ve tercümelerini şifreli
telgraflarla sürekli İstanbul’a bildirmiştir. Büyükelçi bazen de Osmanlı Devleti
hakkında olumlu yayın yapan basın organlarını ziyaret ederek taltif etmiştir. Me-
sela Osmanlı Devleti lehinde yaptıkları yayınlara teşekkür mahiyetinde 1894 yı-
lında Kölnische Zeitung ve Gazette de Cologne gazetelerinin yirmişer nüshasına
Berlin Büyükelçiliği adına bir yıllık abone olunmuştur164. Bu tür desteklerin bazen
suiistimale uğradığı da görülmüştür. Bazı gazeteler Osmanlı lehine yaptıkları her
haber için büyükelçiden para koparmaya çalışmışlar, Tevfik Paşa bu gazetelere
karşı nasıl hareket edeceğini sorduğu İstanbul’dan sadece çok ciddi yayınların
desteklenmesi gerektiği cevabını almıştır165.
Berlin Büyükelçisi Tevfik Paşa, 1885-1895 yılları arasında bu vazifede bu-
lunduğu esnada Alman basınının Osmanlı aleyhtarı yayın politikasını değiştirmesi
bağlamında yaptığı özel ve resmî girişimlerinin neticesini İstanbul’a göndermiş
olduğu bir yazıda şöyle ifade etmiştir: “Alman matbuatı Ermeni komitacıların faali-
yetlerini desteklememekte ve Osmanlı Devleti aleyhine yapılan yayınlara da itibar
etmemektedir”166. Sultan Abdülhamid’in Berlin Büyükelçisi Tevfik Paşa vasıtasıyla
Alman matbuatı üzerinde oluşturmaya çalıştığı bu tesir iki devlet arasında bir çeşit
mütekabiliyete dayanmaktaydı. Sultan Abdülhamid’in bu konuda takip ettiği siya-
set; Alman gazetelerinin yayın politikalarını Osmanlı lehine çevirmek, Avrupa’dan
İstanbul’a seyahat eden Alman devlet adamlarına ve gezginlerine ihsanda buluna-
rak onların kendisi hakkında hüsn-i zanda bulunmalarını sağlamak ve onların
şahsi menfaatlerini okşayarak Osmanlı ülkesinden istifadelerini temin etmek nok-
tasında vaatlerde bulunmak esaslarına dayanmıştır167.
Almanların Osmanlı Devleti ile dostluk ilişkilerini artırma adına sergilemiş
oldukları tutuma Bâbıâli de ilgisiz kalmamış, neticede iki devletin politika saha-
sında avantaj elde etmeye dayanan danışıklı gösterileri iki devletin liderlerinin
şahsî ilişkilerine de imkân sağlamıştır. 1889 yılı Ekim ayında Alman İmparatoru II.

163 BOA. Y. PRK. EŞA. 19/84.

164 BOA. Y. PRK. EŞA. 21/75.
165 BOA. HR. SYS. 34/63.
166 BOA: Y. A. HUS. 285 77.
167 Ahmet Saib, Tarih-i Meşrutiyyet ve Şark Mesele-i Hâzırası, (Yay. Haz.) Şennur Şenel, Berikan
Yayınları, Ankara 2010, s. 41.
213
Wilhelm İstanbul’u ziyaret etmiştir. Bu ziyaret II. Abdülhamid’in Almanlara olan
sempati ve güvenini pekiştirerek Osmanlı-Alman yakınlaşmasına özel bir boyut
kazandırmıştır. Alman İmparatoru’nun Türkiye’yi ikinci ziyareti dokuz yıl sonra,
1898 yılı sonbaharında gerçekleşmiştir. İmparator, birinci ziyarette sadece İstan-
bul’a uğramışken ikincisinde İstanbul’dan sonra Kudüs’e giderek Selahattin Eyyu-
bi’nin kabrini de ziyaret etmiştir168. II. Wilhelm’in bu ziyaretine çok önem veren II.
Abdülhamid ziyaret güzergâhlarında hazırlıklar yaptırmış, İmparator ve eşi için
Yıldız Sarayı yakınlarına bir de konak yaptırmıştır169. II. Wilhelm’in 18-29 Ekim
1898 tarihleri arasındaki İstanbul-Kudüs ziyareti Osmanlı-Alman siyasî ve ticari
yakınlaşmasında önemli bir dönüm noktası olmuştur170. Alman İmparatorunun bu
ziyarette elde ettiği en mühim başarı Bağdat demiryolu hattı imtiyazının bir Alman
grubuna ihalesini hünkârdan koparmak olmuştur. II. Wilhelm’in, bu sayede iki
devlet arasındaki münasebetlerin sarsılmaz bir hale geleceği, Türk ordusunun
ıslah ve takviyesinin Almanya için bir lüzum teşkil edeceği telkini Sultan Abdül-
hamid’i yeterince ikna etmiştir171.
İmparatorunun İstanbul’u ziyareti sayesinde Almanlar sadece siyasî önem
taşıyan imtiyazlar elde etmekle kalmamış Alman firmalarına silah ve savaş gemisi
siparişleri de almışlar, Almanlar menfaat sağlamak ve İngiliz itibarını zedelemek
için gereken her şeyi yapmış görünüyorlardı. Bu ziyarette İmparator özel bir turla,
Kudüs gezisi, Luteryen Kilisesinin açılışı, Sion dağındaki İmparatorluk Sancağı’nın
göndere çekilmesi ve Şam’da Selahaddin Eyyubi Türbesi ziyaretinden oluşan bir
dizi faaliyette de bulunmuştur. İmparator burada II. Abdülhamid’e ve dünyanın
farklı yerlerinde yaşayan milyonlarca Müslümana karşı beslediği sevgiyi dile geti-
ren bir konuşma yapmıştır. İmparator’un II. Abdülhamid’e sunduğu bu destekle
Almanya adeta Osmanlının hâmisi rolüne bürünerek her geçen gün zayıflamaya
devam eden Türk-İngiliz ilişkilerine hız kazandırmıştır172.
Kayzer II. Wilhelm’in Osmanlı Devletiyle işbirliği yapmak hususunda önem-
sediği noktaların başında Halifenin İslâm dünyasındaki dini nüfuzunun gelmesi,
Abdülhamid’in İslâm Birliği siyasetini uygulamada işini kolaylaştırmıştır. Kayzer,
Müslüman sömürgesi bulunan İngiltere, Rusya ve Fransa’ya karşı II. Abdülha-
mid’in bu devletler nezdinde kabul görmüş olan “bir sözü ile dünya Müslümanları-
nın cihada başlayacağı” kozunu zaman zaman kullanmıştır. Bu tehdit özellikle İn-

168 BOA. Y. PRK. EŞA. 34/15.

169
Necmettin Alkan, Avrupa Karikatürlerinde II. Abdülhamid, s. 153.
170 Necmettin Alkan, “Dış Siyasetin Bir Aracı Olarak Hükümdar Gezileri: Kaıser II. Wilhelm’in 1898

Şark Seyahati”, Osmanlı Araştırmaları, Cilt: XXXI, İstanbul 2008, s. 18; Davut Dursun, “Al-
manya”, TDVİA., Cilt: II, s. 515. Alman İmparatoru II. Wilhelm’in Türkiye’yi üçüncü ziyareti ise
Sultan Mehmet Reşad döneminde, I. Dünya Harbi esnasında, 1917 yılı Eylül ayında gerçekleşmiş-
tir.
171 Neave, a.e., s. 30.
172 Neave, a.e., s. 30-31.

214
giltere’de önemli yankılar uyandırmış, bazı meclis üyeleri Abdülhamid’e karşı ol-
manın İngiltere’yi 1857’de Hindistan’da düştüğü durumdan daha fena bir hale
koyacağı endişesiyle Osmanlıya karşı dikkatli bir politika takip etmesi noktasında
Hükûmeti uyarmışlardır173. Sultan Abdülhamid’in dış politikasında Avrupalı dev-
letler karşısındaki nadir aldanmalarından birisi Kuveyt konusunda Almanya’nın
dolduruşuna gelmesi olmuştur. II. Wilhelm, Sultan Abdülhamid’i sadece Basra
üzerinde değil Kuveyt üzerinde de hâkimiyetini pekiştirmesi konusunda destekle-
yerek Osmanlıya bir İngiliz müdahalesine karşı sözde destek garantisi vermiş,
1898 tarihli İstanbul ziyaretinde Abdülhamid’e “Siz İngilizlere bakmayın, Kuveyt
sizin ecdat mirasınız, saldırıverin” demiştir. Bunun üzerine, İngiltere’den “Kuveyt’e
ne Almanya, ne Rusya ne de Osmanlı Devleti hat çekebilir” açıklaması gelmiştir. Fa-
kat buna rağmen Sultan Abdülhamid Kasım 1899 tarihinde “demiryolunun Körfezin
sonuna kadar uzatılması”na karar vermiştir. 1900 yılında bu konuda çalışmalar
başlatılmış ancak gelişmeler Kayzer’in ve Sultan’ın hayalleri değil İngilizlerin gücü
doğrultusunda şekillenmiş, İngilizlerin körfeze yerleşmesini çabuklaştıracak şart-
ları ortaya çıkarmıştır. Körfez’in sonuna kadar uzatılması planlanan demiryolu
hattının güvenliğini sağlamak ve bölgede hâkimiyetini pekiştirmek isteyen Sultan
Abdülhamid, Osmanlıya tâbi Necid Emiri İbn-i Raşid’i, bölgedeki İngiliz yanlısı
Sabah ailesi üzerine göndermiş, İbn-i Raşid, Sabah ailesinden Şeyh Mübarek es-
Sabah ile çatışmıştır. İngilizlerin Sabah ailesine destek vermesiyle İbn-i Raşid’in
mağlup olması üzerine İngiltere, Kuveyt üzerindeki Osmanlı hâkimiyetini tanıma-
dığını açıklamıştır. Sonunda İbn-i Raşid de 1901’de İngiliz himayesini kabul etmiş-
tir. Alman diplomasisinin yönlendirmesiyle meydana gelen Abdülhamid’in bu poli-
tik yanılgısı Kuveyt’in tamamen Osmanlıdan kopmasına neden olmuştur. Osmanlı-
nın Kuveyt hâkimiyeti konusunda yaşanan bu gelişme Alman güdümünün ve des-
teğinin çok da güvenilir olmadığını göstermiştir. Pahalı bedel ödeyen II. Abdülha-
mid, ileride İttihatçıların aksine Almanya’ya kayıtsız şartsız bir güven içerisinde
olmamış, sadece Alman askeri yardımını dış dünyaya abartılmış bir ittifak olarak
göstermeye çalışmıştır174.
Avrupa devletlerinin güç grupları haline gelmesi üzerine Sultan Abdülha-
mid, tarafsız bir Osmanlının manevra alanının daralacağını görerek kesin tarafsız-
lık politikasının artık çürümüş olduğuna inanmaya başlamış, 1900’lerin gelmesiyle
de başta Berlin-Bağdat demiryolu projesi olmak üzere, ekonomik ayrıcalıklar ta-
nımak yoluyla Almanya’ya açıktan yanaşmak zorunda kalmıştır175. “İngilizleri iste-
diğim ittifaka sürüklemek için Bağdat Demiryolu hattını Almanlara verdim176 sözle-
riyle Padişah yeni dış politika teşebbüsünün mahiyetini açıklamıştır. Almanya-

173 Eraslan, “Din ve Devlet Anlayışı”, s. 79.

174 Ortaylı, “Drang Nach Osten”, s. 218-220.
175 Öke, “Şark Meselesi”, s. 247-276.
176 Bozdağ, a.e., s. 76.
215
Osmanlı yakınlaşmasının en etkili sonuçlar doğuranı demiryolları inşa etme ve
işletme projesi olmuştur. Sömürgecilik yarışında İngiltere ve Fransa’dan geri kal-
mış olan Almanya’nın hedefi, Osmanlı coğrafyası olan Anadolu ve Mezopotam-
ya’nın zenginliklerini Almanya’ya açıp Anadolu’dan Basra’ya kadar uzanacak bu
demir yolu ile sıcak denizlere açılmaktı. Almanlar Anadolu topraklarında 8 yılda
1033 kilometre demiryolu hattı inşa etmişlerdir. Marmara denizi kıyılarından
Basra körfezi kıyılarına kadar uzanacak demiryolu hattı, şüphesiz ki Almanların
daha çok işine yarayacaktı. Almanlar bu proje ile demiryolu hattının iki yanında
yirmişer kilometre karelik alanda maden arama işinden petrol yataklarını işletme-
ye, sulama tesislerinin yapımından orman kesme imtiyazına kadar külliyetli bir
çıkar elde etmişlerdir177. Alman stratejistleri, üstün bir teknoloji ile Doğu’ya doğru
“Barışçı Sızma” ile asıl amaçlarına ulaşacaklarını düşünmüşlerdir. Almanların bu
girişimi tam amacına ulaşmasa da178 çok önemli sonuçlar ortaya koyarak sömürge
rekabetinde Almanya’yı rakiplerinden üstün bir konuma taşımıştır. Bu demiryolu
projesi sayesinde Almanlar, Fransa ve İngiltere ile rekabet edebilir konuma gelir-
ken I. Dünya Harbi’ne giden yolda en önemli müttefikini de belirlemiş oluyorlardı.

2.3. II. Abdülhamid’in Rusya Politikası

Avrupa’daki dengelerin yeniden düzenlenmesine neden olan 1877-1878
Osmanlı-Rus harbi ve uzantısı olan Berlin Antlaşması’ndan itibaren Rusya’nın
Osmanlı üzerindeki ana hedefi Boğazların işgali için fırsat kollamak ve buna her an
hazır bulunmak, Boğaziçi’ne gelip İstanbul meselesinin halletmek179 üzerine yo-
ğunlaşmıştır. Sultan Abdülhamid’in Rusya’ya karşı yürüttüğü ana politika ise Bo-
ğazları korumak, idare-i maslahat siyaseti takip ederek dostluk içinde yaşamak-
tı180. II. Abdülhamid’in Rusya’ya karşı takip ettiği genel politikasını tarafsızlık ve
denge anlayışı üzerinden tanımlamak gerekir. II. Abdülhamid, yaklaşık bir asırdır
Osmanlı toprak bütünlüğünü savunmuş fakat 93 Harbi’nden itibaren Osmanlının
varlığı için en tehlikeli devlet haline gelmiş olan İngiltere’den uzaklaşarak ezelî
rakibi olan Rusya ile dostluk ilişkileri geliştirmiştir. Öncelikle İngiltere’ye karşı
Rusya’yı denge unsuru olarak görmüş, ilerleyen yıllarda ise İngiltere ve Rusya’yı
dizginlemek için Almanya ile yakınlaşma yoluna gitmiştir.
1877-1878 Harbi istisna, Sultan Abdülhamid devrinde Rusya ile ilişkiler
zaman zaman gerilse de harbe dönüşmemiş, yaklaşık otuz yıl sürecek olan uzun
bir barış dönemi yaşanmıştır181. Osmanlı Devleti’nin 1878-1882 sürecinde İngilte-

177 Öke, Ermeni Meselesi, s. 36.

178 Bağdat Demiryolu, tamamlanamayan bir hat olarak kalmış, Bağdat-Basra arasını I. Dünya Harbi
sonrasında İngilizler, Bağdat’ın kuzeye olan bağlantısını ise yine İngiliz Manda idaresi tamamla-
mıştır (Ortaylı, “Drang Nach Osten”, s. 217).
179 Tahsin Paşa, a.g.e., s. 70.
180 Osmanoğlu, a.e., s. 49; Tahsin Paşa, a.e., s. 62.
181 Küçük, a.e., s. 220.
216
re’ye karşı ve 1881’de Fransa’ya karşı yaşadığı güven kaybının aksine Rusya ile
1882’den itibaren uzun vadeli ve istikrarlı bir ilişkinin başlaması Abdülhamid’in
denge politikasının tutarlılığının tezahürüdür. Çünkü Sultan Abdülhamid “Osman-
lının en tehlikeli düşmanları İngiltere ve Rusya’dır”182 diyordu. Sultan Abdülha-
mid’e göre, eğer Ayastefanos Antlaşması’nın imzalanmasına yanaşılmayıp Rusya
İstanbul’a girmiş olsaydı Avrupa nazarında İstanbul bir Frenk yurdu olacaktı”183.
Böyle bir badire savuşturulduğuna ve artık İngiltere de Osmanlıyı koruma siyase-
tini bıraktığına göre şimdi Rusya ile iyi geçinmek kaçınılmaz olmuştu. 19 Haziran
1890 tarihli İngiliz raporuna da yansıdığı gibi, Padişah’ın Rusya’ya düşmanlığından
ve Rusya’dan korktuğundan asla kuşku yoktu184. Padişah, “Rusların yakınımızda
gayet büyük ve korkunç bir düşman olduğunu unutmayıp ona karşı idare-i maslahat
siyaseti takip etmek, Rusya’ya karşı İngiltere’den yardım beklenemeyeceğini bilip
İngiltere’yle asla mesele çıkarmamak”185 gerektiği inancına uygun hareket etmek
durumundaydı.
II. Abdülhamid devri Osmanlı-Rus ilişkilerini şekillendiren en önemli geliş-
me 93 Harbi olmuştur. 1877-1878 Osmanlı Rus Harbi (93 Harbi)nin bütün yönle-
riyle bir Abdülhamid dönemi olgusu olarak kabulü güçtür. Eğer harbin şartları
oluşmadan önce Sultan Abdülhamid gerçekten iktidarda olsaydı bu harp yaşan-
mayabilirdi. Kendi iradesi ile girdiği değil sürüklendiği bu harbi bir geçiş dönemi
olarak görmek ve Sultan Abdülhamid’in iradî bir politikası olarak değerlendirme-
mek gerekir186. Zira Abdülhamid de 93 Harbi’nin kendini dönemin iç siyasî kon-
jonktürünün bir ürünü olduğunu şu sözlerle savunmuştur. “Ben saltanatımın ba-
şında Ruslarla harp ettim. Buna şiddetle aleyhtar idim. O zamanki kaynaklarımızın
bu muharebeyi götüremeyeceğine kani idim. Fakat Midhat Paşa gözünü zaferin ver-
diği hülyalara dikmişti. Meclis-i Mebusan üzerinde tesir icra etti”187. Harp öncesi
Sadrazam Midhat Paşa ve Serasker Paşa’dan ordunun durumunu sorduğumda 200
bin askerin harbe hazır olduğunu söylediler, Gazi Ahmet Muhtar Paşa ise otuz bin
asker olduğunu, bu kuvvetle düşmanın yüzbinlerce askerine dayanamayacağını söy-
ledi. Muhtar Paşa’nın yazısını diğer ikisine gösterince Midhat Paşa ordu mevcudunu
bilemeyeceğini söylerken Serasker Paşa kem küm etti. Bu sorumsuz kişilerle harbe
girmenin delilik olduğuna inandım fakat halk Midhat Paşa’dan mucize beklemektey-
di, O’nu uzaklaştırmam bir devlet hatası olurdu188. Heyet-i Vükela, harbi iltizam ey-
lediklerinden asâkir-i şahanenin her türlü silah levazımının mükemmel olduğunu

182
Hocaoğlu, a.e., s.126; Tahsin Paşa, a.e., s. 70.
183 BOA. Y. EE. 4/18.
184 Öke, Saraydaki Casus, s. 75-76.
185 Tahsin Paşa, a.e., s. 85.
186 Ahmet Davutoğlu, “Osmanoğulları ve Aydınların Anlatımıyla İmparatorluğun Yüzük Taşı II.
Abdülhamid”, Haz.: Mehmet Tosun, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2009, s. 42.
187 Tansu, a.e., s. 51.
188 Bozdağ, a.e., s. 41.
217
iddia ederek bunu halka da duyurdu. İngiltere ise harp esnasında Osmanlı Devletine
muavenet ve harbe iştirak olunacağını duyurmuştu ancak harbe iştirak etmediği gibi
Osmanlı Devleti’nin daha zor bir duruma düşmesi için fırsat kollamıştır189. Rusya
ile Harp ettik, mağlup olduk ve Rusları İstanbul kapılarına kadar getirerek devleti-
mizi müşkül duruma soktuk. Fakat bu bana bir ders oldu. Ondan sonra daima harp-
ten sakındım”190.
II. Abdülhamid’i Rusya karşısında her an uyanık olmaya zorlayan tutumların
başında Rusya’nın uzun süreli dış politika hedefi olan Boğazlara yerleşme anlayışı
yer almıştır. Padişah, Rusya’nın bu emeline mani olmak ve onu tecrit etmek için
boğazların güvenliğine çok önem vermiş, Rusların Boğazlar ve İstanbul’u tehdit
edebilecek her türlü askerî ve siyasî manevralarını yakından takip etmiştir. Padi-
şah’ın bir İngiliz temsilcisine ifade ettiği “Eğer Rusya’nın Boğaziçi’ne çıkarma yap-
ması gibi bir gelişme karşısında gereken dikkati vermezsem bu mevkiyi işgal etme-
yeyim daha iyi, ben değil Rusya’nın Karadeniz’deki savaş filosunu, kaynaklarının
kuvvet sayısını dahi bilirim”191 sözleri O’nun Rusya’dan ne kadar çekindiğini gös-
termektedir. Sultan Abdülhamid, saltanatının ilk yıllarından itibaren Boğazların
tahkim edilmesini gündeme getirmiştir. Karadeniz Boğazı’nın istihkâmı Fran-
sa’dan iki zırhlı kruvazör ve Almanya’dan iki büyük torpido alınması, Boğazlarda
bulunan kale ve istihkâmların inşaat eksikliklerinin giderilmesiyle oralara sabit
torpidolar konulması kararlaştırılmıştır192. Alınan bu savunma tedbiri Rusya’nın
hoşuna gitmediğinden 1885 Nisan ayında Osmanlı Büyükelçisine, Çanakkale’den
ziyade Karadeniz Boğazı’nın tahkim edilmeye çalışılmasının Rusya’da, Osmanlının
İngiltere’ye meyilli olması olarak anlaşıldığı söylenmiştir193. 1889 yılında yapılan
tahkimat çalışmalarında Karadeniz Boğazı’nın her iki yakasındaki kalelerin ve
surların onarılmaya başlanmıştır194 fakat Osmanlının her tahkimat girişimini ken-
disine güvensizlik olarak göstererek bu tahkimatı engellemeye çalışan Rusya’ya
karşı Abdülhamid de kendi kozunu oynayarak tahkimatı durdurma, bu sayede
dostluk göstergesi sergileme yoluna başvurmuştur. Bu nedenle Karadeniz Boğazı
1905’e kadar tam olarak tahkim edilememiştir. 1905’te Çarlığa karşı meydana
gelen isyanda195 isyancıların Potemkin zırhlısı ile İstanbul’a gelme tehlikesine
karşı toplar tabyalara yerleştirilmiştir196.

189 BOA. Y. EE. 4/29.

190
Tansu, a.e., s. 51.
191 Öke, Saraydaki Casus, s. 60.
192 Sultan II. Abdülhamid Han: Devlet ve Memleket Görüşlerim-2, s. 203-204; Hocaoğlu, a.e., s. 134.
193 Öke, Saraydaki Casus, s. 57.
194 A.e., s. 61.
195 Rus devrimine karşı II. Abdülhamid’in tutumu hakkında geniş bilgi için bkz.: Hasip Saygılı, 1905
Rus Devrimi ve Sultan Abdülhamid, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2016.
196 Tahsin Paşa, a.g.e., s. 237.
218
 Sultan Abdülhamid, Rusya’yı Rumeli üzerindeki çıkarlarında Avusturya-
Macaristan ile Asya’daki çıkarları üzerinde ise Japonya ile dengelemeye çalışmıştır.
Rusya asırlardır Osmanlının ve Japonya’nın ortak rakibi olduğundan Japonya ile
dostluk ve ticaret anlaşması yapılmasının Osmanlıya fayda sağlayabileceği düşü-
nülmüştür. Sultan Abdülhamid, Mısır sorununda da Rusya’yı İngiltere’ye karşı bir
denge unsuru olarak kullanmak istemiştir. Padişah, Mısır Meselesinin Osmanlının
istediği biçimde çözüme ulaşmaması durumunda Rusya’ya yanaşacağı imasında
bulunmuş ancak Londra, Abdülhamid’in İngiltere’den tamamen vazgeçerek Rus-
ya’ya yanaşma gibi bir diplomasi çılgınlığı yapamayacağını iyi bildiğinden Padi-
şah’ın bu teşebbüsünden müspet netice alınamamıştır.
Sultan Abdülhamid’in Rusya’ya karşı takip ettiği dış politika açılımlarının bir
yönünü de İslam Birliği bağlamındaki teşebbüsler oluşturmuştur. Zira Rusya mil-
yonlarca Müslüman nüfusa sahip bir coğrafyayı eline tutuyordu. Abdülhamid’in
İslâm Birliği fikri Rusya’nın Pan-Slavizm taktiklerine karşı bir panzehir olabilirdi.
93 Harbi esnasında İslâm dünyasında görülen coşku bu düşünceyi güçlendirmiş-
tir197. Nitekim Rusya Osmanlıya 1877’de harp açar açmaz Müslüman Kazakların
Rusya’ya isyan etmesi Halife’nin İslâm dünyasındaki rolünün hafife alınamayaca-
ğını göstermiştir198. İslam Birliği’nin etkisini Rusya’ya göstermek açısından önemli
bir teşebbüs de 1877 yazında Afgan Emirine bir heyet gönderilmesidir. Heyet
Emir’in İngiltere ile anlaşıp onu Rusya’ya karşı harbe sokmasını, bu sayede Rus-
ya’nın iki devlete karşı savaşmak zorunda bırakılmasını temin edecekti. Bu teşeb-
büsten bir netice alınamamış ancak Rusya’nın, Halifeliğin İslam dünyasındaki etki-
sini anlaması bakımından bir gözdağı verilmiştir199.

2.4. II. Abdülhamid’in Fransa Politikası

II. Abdülhamid döneminde İngiltere ile olan ilişkilerde görülen sürekli düşüş
ve güven kırılmasının bir benzeri de Fransa’ya karşı yaşanmıştır. Abdülhamid’in
Fransızları sevimsiz200 bulmasının nedenleri arasında; Tunus’u işgal etmeleri,
Mısır sorununun çözümünde İngilizlere karşı destek olmamaları, Paris’in Jön
Türkler için adeta bir karargâh durumunda olması ve Fransa’nın Ermeni Meselesi
konusunda Osmanlı Devleti’ne sürekli baskı yapması sıralanabilir. Bağdat demir-
yolu imtiyazını kesin olarak Alanlara kaptıran Fransa’nın yeni çıkarlar elde etme
adına 1901’de Midilli Adası’nı işgale kalkışması201 da bu nedenler arasına eklen-
melidir.

197
Özcan, Pan-İslâmizm, s. 61.
198 Yuluğ Tekin Kurat, a.e., s. 177.
199 Kuran, a.e., s. 94.
200 Süleyman Kocabaş, Sultan II. Abdülhamid. Şahsiyeti ve Politikası, Vatan Yayınları, İstanbul
1995, s. 217.
201 Ömer Turan, “II. Meşrutiyet ve Balkan Savaşları Döneminde Osmanlı Diplomasisi”, Çağdaş
Türk Diplomasisi:200 Yıllık Süreç, Tebliğler Kitabı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara
1999, s. 242.
219
 1870’te Prusya’ya mağlup olan Fransa’nın yeni stratejisi Osmanlı Devleti’ne
tehdit oluşturabilecek noktalardan uzaklaşarak Prusya ile olan mücadelesine yo-
ğunlaşmıştı. Bunun gerekçesi birliğini kurmuş olan Almanya’nın bütün mesaisini
Fransa’yı siyaseten Avrupa’da yalnız bırakma düşüncesi üzerinde yoğunlaştırma-
sıydı202. Fakat Avrupa’daki çıkar mücadelesinde geride kalmak istemeyen Fransa
1881 yılı Mayıs ayında Osmanlıya bağlı Tunus’a asker çıkartıp burayı himayesi
altına aldığını ilan etmiştir203. İngiltere Kıbrıs’a yerleşince Fransa’nın tepkisini
önlemek için ona Tunus’u göstermişti. Almanya ise Fransa’dan 1870’te aldığı Alsa-
ce Lorraine’nin Fransa’da oluşturduğu intikam hislerini biraz olsun hafifletmek
için Fransa’nın Mısır’ı işgal etmesine ses çıkarmamıştır204. II. Abdülhamid devrin-
de yıllarca devam eden Osmanlı-Fransız mücadelesinin temel nedenlerinden birisi
Fransa’nın Tunus’un işgali olmuştur.
Sultan Abdülhamid, Mısır sorunu konusunda İngiltere’nin karşına Fransa’yı
çıkarmaya çalışarak avantaj elde ederek bu denge siyaseti sayesinde İngiltere’nin
etkisini kırmayı amaçlamıştır205. Fransa ise buna taraftarmış gibi görünerek bu
konuda bazı taahhütler verse de verdiği taahhütlere uymayarak işi sürüncemede
bırakmıştır206.
Sultan Abdülhamid, İngiltere ve Rusya’ya olduğu gibi Fransa’ya karşı da Hi-
lafetin gücünü bir tehdit olarak kullanmıştır. Çünkü Fransız sömürgelerinde de
milyonlarca Müslüman yaşıyordu207. Sultan Abdülhamid “İslâmiyet’in birliği devam
ettiği müddetçe İngiltere, Rusya, Fransa elimizde sayılır” propagandasını Fransa’ya
karşı da sık sık kullanmıştır. Aslında halifeliğin gücünü göstermek adına Sultan
Abdülaziz devrinde bazı adımlar atılmıştı. 1870’te Cezayir’de Fransa’ya karşı çıkan
isyanda Cezayirli Millîyetçilerin talebi doğrultusunda silah ve mühimmat yardımı
yapılması gündeme gelmiş ama Âli Paşa’nın ölmesiyle bu gerçekleştirilememiş-
ti208. 1881’de Tunus’un işgal edilmesi üzerine de bu konuda bazı adımlar atılmıştır.
Fransa Tunus’u işgalden sonra Afrika ortalarına doğru yayılmak için Trablusgarp’ı
ele geçirmeyi planlamıştı. Bunun üzerine Sultan Abdülhamid Tunus’tan Trablus-
garp’a göç eden Millîyetçi ve anti-emperyalist bir grupla Fransız yayılmasına karşı
Trablusgarp’ta bir direniş cephesi kurmayı planlamıştır209. Sultan Abdülhamid,

202 Armaoğlu, a.e., s. 487.

203 Kuran, a.e., s. 92.Tunus’un Fransızlar tarafından işgali hakkında geniş bilgi için bkz.: Erol Karcı,
Osmanlı Kaynaklarına Göre Fransa’nın Tunus’u İşgali, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitü-
sü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Akara, 2007.
204 Karaca, a.e., s. 431.
205 Küçük, a.e., s. 220.
206 Kızıltoprak, a.e., s. 78.
207 Eraslan, “Din ve Devlet Anlayışı”, s. 77.
208 Kuran, a.e., s. 93.
209 Kemal H. Karpat, “Pan-İslâmizm ve İkinci Abdülhamid, Yanlış Bir Görüşün Düzeltilmesi”, X.
Türk Tarih Kongresi, 22-26 Eylül 1986, C. IV, Ankara, 1986, s. 1349.
220
Fransa’ya karşı bu teşebbüsünde Trablusgarp’taki Medeniye tarikatı şeyhi Mu-
hammed Zâfir’den faydalanmıştır210.
II. Abdülhamid’in Fransa’ya karşı bakışını etkileyen dış politika uygulamala-
rının en önemlilerinden birisi de Ermeni Meselesidir. Ermeni Meselesi konusunda
Osmanlı Devleti’ne en fazla baskı yapan, tehdit eden devletlerin başında Fransa
yer almıştır. Fransa’da çıkan gazeteler sürekli olarak Ermenilere Türkiye’de kat-
liam yapıldığını yazmışlardır. Fransa’daki Osmanlı temsilcileri bu gazetelerde neş-
redilen haberleri sürekli tekzip etmek durumunda kalmışlardır211. Ermeni ıslahatı
konusunda sık sık tehdit eden Fransa, İngilizlerin ve Rusların da desteğiyle Os-
manlı devletine notalar vermiştir. Sultan II. Abdülhamid ise Islahatın Avrupalıların
baskısıyla değil kendi arzusu ile bahşedileceği cevabını vermiştir. 1895 ve 1896
yıllarında zirveye çıkan Ermeni olayları konusunda da Fransa’nın Osmanlı aley-
hinde hareket ettiği görülmüştür. 1896’da Osmanlı Bankasını basan Ermeni komi-
tacıların Fransa’ya kabul edilmemesi için diplomatik girişimlerde bulunan Osmanlı
Devleti’ne vaatte bulunulmasına rağmen talepleri göz ardı edilerek Ermeni komi-
tacılar Marsilya’ya ulaşmış ve Fransa’ya kabul edilmişlerdir212. Ermeni ıslahatı
konusunda Osmanlı Devleti’ne gözdağı vermek isteyen Fransa, diğer büyük devlet-
lerle birlikte sık sık Osmanlı karasularına filo göndermiştir. 1895’te İngiliz do-
nanmasının Beyrut ve Trablusşam sahillerinden İskenderun limanına gelmesi
üzerine Fransa ve Rus donanmaları da herhangi bir gelişmeye hazırlıklı olmak için
teyakkuza geçmiştir. Fransa Suriye’deki otoritesini korumak için Suriye’ye savaş
gemileri gönderilmesine karar vermiştir213.
Netice itibariyle, II. Abdülhamid devri dış politikasında Fransa, geçmiş dö-
nemlere nazaran İngiltere ve Almanya’nın gerisinde kalmıştır. Ancak Avrupa’nın
büyük güçleri arasında yer alması ve Osmanlı Devleti ile doğrudan ilgili olayların
içinde yer alması münasebetiyle II. Abdülhamid’in denge siyasetinde ikincil bir rol
oynamıştır. Osmanlı siyaseti ve ekonomisindeki yerini Almanlara kaptırmış olan
Fransızlar tekrar Osmanlı nezdindeki konumlarını güçlendirmek için her fırsatı
değerlendirme çabası içinde olmuşlardır. Almanların Osmanlı üzerindeki nüfu-
zundan rahatsız olan Fransızlar hakkında Sultan Abdülhamid şu ifadeleri kullan-
mıştır. “Abdülmecid ve Abdülaziz devirlerinin Fransız asrı olduğundan bahisle, şimdi
Almaları müşavir olarak nezaretlere yerleşmiş görmek bu alıngan beylere acı gel-
mektedir. Ancak Almanlar Şark’ta sulh yoluyla nüfuz etmeye muvaffak oldular”214.

210 Kuran, a.e., s. 94-95.

211 BOA. HR. SYS. 194/12.
212 BOA. Y. A. HUS. 361/30.
213 Hürriyet, 25 Haziran 1895, nr. 16.
214 Kocabaş, a.e., s. 54.
221
 2.5. II. Abdülhamid’in Diğer Devletlere Karşı İzlediği Politika
Avusturya, Berlin Antlaşması ile Bosna-Hersek üzerinde hâkimiyet kurduk-
tan sonra Ege Denizi’ne çıkma hayali kurmaya başlamıştı. Bu hayali “Viyana’dan
Selanik’e doğru” adıyla sloganlaştırmıştı. Balkanlarda hayal ettiği yerleri ele geçi-
remediği sürece de statükoyu koruma siyasetini izlemiştir. II. Abdülhamid, Avus-
turya’dan gelebilecek tehditleri onun doğal müttefiki olan Almanya ile dengeleme
politikası takip etmiştir215. Sultan Abdülhamid, Avusturya’ya her zaman kuşkuyla
bakmış, her hareketini dikkatle izlemiş216, Avusturya’nın gözünün Makedonya’da
olduğunu unutmamak217 üzerine bir politika takip etmiştir. Padişah, Avustur-
ya’nın Osmanlı aleyhindeki fikirlerinin Almanya aracılığı ile tebdilinin mümkün
olduğunu bildiğinden Almanya’ya yaklaşmanın aynı zamanda Avusturya’ya yak-
laşmak olduğunu düşünmüştür. Nitekim Almanya’ya yaklaşarak Avusturya’nın ve
İtalya’nın da içinde olduğu İttifak lokunu diğer sömürgeci güçlere karşı dengele-
mek istemiştir. Bu amacını “Almanya ve Avusturya’ya yaklaşmak, Fransızların Tu-
nus’u işgaline gücenmiş bulunarak Osmanlıya temayül eden İtalya devletine karşı
müfid politika takip ederek geleceği temin lüzumu şiddetle hissedildiğinden bu yola
sülük ve teşebbüs edilmiştir”218 sözleriyle ifade etmiştir. II. Abdülhamid devri Os-
manlı-Avusturya ilişkileri içerisinde Avusturya’nın Ermeni Meselesindeki rolü de
önemlidir. Berlin Antlaşması ile ortaya atılan Ermeni sorununun çözümü nokta-
sında Avusturya hep işin içinde bulunmuştur. İngiltere, Fransa ve Rusya kadar bu
meselenin doğrudan merkezinde bulunmasa da Avusturya da Osmanlı aleyhinde
olmuştur. Ermeniler için yapılacak olan ıslahatı kontrol komisyonunda Avusturya
temsilcisi de yer almıştır. XX. yüzyıla girilirken Avusturya’nın Balkanlar konusun-
da Rusya ile uzlaşması II. Abdülhamid’in denge siyasetinin uygulanma imkânına
son veren gelişmelerden birisi olmuştur219. Abdülhamid devrinin sonunda ise
Avusturya, Bosna Hersek’i ilhak etmiş, Osmanlının yeni rejimi bu ilk büyük şok
dalgasına Avusturya mallarını boykot düzenlemekle karşılık verebilmiştir220.
II. Abdülhamid’in İtalya politikasına gelince, Sultan, Trablusgarp’ta nüfuz ve
istila amaçları olduğunu yakından takip ettiği İtalya’ya güvenmemiştir. Hayatta
oldukça, İtalyanların göz diktikleri Trablusgarp’ı elde edemeyeceklerine emin ol-
duğunu 221 İtalya politikasına karşı kolayca müdafaada bulunmanın mümkün222
olduğunu ifade etmiştir. Sultan Abdülhamid, her fırsatta İtalya Kralı ile dost oldu-

215
Kocabaş, a.e., s. 218-219.
216 Öke, Saraydaki Casus, s. 125.
217 Tahsin Paşa, a.e., s. 85.
218 BOA. Y. EE. 3/18.
219 Çetinsaya, a.e., s. 95.
220 Turan, a.e., s. 241.
221 Kocabaş, a.e., s. 221.
222 Hocaoğlu, a.e., s. 125.
222
ğunu ifade ederek bu dostluğa büyük önem vermiştir223. “Fransızların Tunus’u
işgaline gücenmiş bulunarak Osmanlıya temayül eden İtalya devletine karşı müfid
politika takip etmeli”224, sözü Sultan Abdülhamid’in İtalya’ya bakışını göstermek-
tedir.

3. ÇOK TARAFLI ÇÖZÜM GEREKTİREN GELİŞMELER KARŞISINDAKİ PO-

LİTİKASI
3.1 İttihad-ı İslâm/Pan-İslâmizm Politikası
3.1.1 Sultan Abdülhamid’in İttihad-ı İslâm Anlayışının Mahiyeti
İttihad-ı İslâm/Pan-İslâmizm kavramı II. Abdülhamid dönemi iç ve dış poli-
tikasının ana konularının başında gelmektedir. Sultan Abdülhamid ile adeta özdeş-
leştirilmiş olan bu kavrama, özellikle onun dış politika anlayışı açısından, Avrupa-
lılar efsanevi bir anlam yüklemişlerdir. Gerçekten de Hamidiye sistemini tanımlar-
ken kullanılan temel sloganlardan birisi Pan-İslâmizm olmuştur. Bu kavram hak-
kında temel tartışma noktalarına yüzeysel olarak değindikten sonra Sultan Abdül-
hamid’in onu dış politika aracı olarak nasıl kullanmış olduğunu ana çizgileri üze-
rinden tespit etmeye çalışacağız.
Pan-İslâmizm, Batılı yazarlar tarafından, “dünyada yaşayan tüm Müslüman-
ları, aralarında mevcut din bağlarına dayanarak, siyasî bir birlik haline getirmeye
yönelik siyasî bir cereyan” olarak tanımlanmıştır. Bu görüşü kaynak alan neredeyse
tüm araştırmalar II. Abdülhamid’i Pan-İslâmizm olarak bilinen cereyanın kurucusu
ve bunu siyasî amaçlarla kullanmış bir padişah olarak göstermişlerdir. Kemal Kar-
pat başta olmak üzere bu konuyu incelemiş çok sayıda yerli tarihçi ise Pan-
İslâmizm kavramı yerine bu kavramın Osmanlıca karşılığı sayılabilecek olup ben-
zer çağrışımlar yapan “İttihad-ı İslâm” kavramını kullanmayı tercih etmişlerdir225.
İttihad-ı İslâm ile Pan-İslâmizm kelimeleri sözcük olarak “İslâm Birliği” anlamına
gelseler de pratikte ifade ettikleri anlamlar birbirinden farklı olmuştur.
“Pan” hareketleri XIX. asra kadar bir Millîyetin siyasî, ekonomik ve kültürel
üstünlüğü teorisi üzerine bina edilmiş226, tatbikatta ise din, Millîyet ve kıta birliği

223 Osmanoğlu, a.e., s. 49.

224 BOA. Y. EE. 3/18.
225 Bu konuda bkz.: Kemal H. Karpat, “Pan-İslâmizm ve İkinci Abdülhamid, Yanlış Bir Görüşün
Düzeltilmesi”, X. Türk Tarih Kongresi, 22-26 Eylül 1986, C. IV, Ankara, 1986, s. 1331-1360;
Eraslan, II. Abdülhamid ve İslâm Birliği, Ötüken Yayınevi, İstanbul 1992; Azmi Özcan, Pan-
İslâmizm: Osmanlı Devleti Hindistan Müslümanları ve İngiltere (1877-1924), Türkiye Diya-
net Vakfı Yayınları, Ankara 1997; Metin Hülagü, Pan-İslâmizm: Osmanlının Son Umudu, Yitik
Hazine Yayınları, İzmir 2006; Gökhan Çetinsaya, II. Abdülhamid Döneminin İlk Yıllarında İslâm
Birliği Hareketi (1876-1878), Ankara Üniversitesi Yayınlanmamış Yüksek Lisan Tezi, Ankara
198.
226 Eraslan, İslâm Birliği, s. 24.
223
özellikleri bilhassa vurgulanmıştır227. Batılı yazarlar, Batı’da ilk defa 1870’lerin
sonlarında telaffuz edilmeye başlanan Pan-İslâmizm’in modern bir vakıa olarak
1870’lerin ortalarından itibaren ortaya çıkarıldığını ve II. Abdülhamid tarafından
uygulanmaya konulduğunu iddia etmişlerdir. II. Abdülhamid politikalarını bir
“Pan” hareketi olarak kabul etme eğilimi genellikle yabancı arşivlere dayalı çalış-
malarda görülen bir durumdur. Pan-İslâmizm hakkında yazılanların büyük kısmı-
nın İngiliz ve Fransızlar tarafından yazılmış olması da dikkat çekicidir228. Cezmi
Eraslan, Selim Deringil’den naklen Pan-İslâmizm kavramını “Osmanlı hilafetine dış
dünyada nüfuz temin edici her türlü politikadan oluşan uygulamalar” olarak tanım-
lamıştır. İttihad-ı İslâm ise Osmanlı devletine tâbi olsun olmasın bütün Müslüman-
lar arasında halifelik ekseninde sosyal ve dinî yönden bir dayanışma sağlanması
şeklinde anlamlandırılmıştır229. Bazı araştırmacılara göre Pan-İslâmizm daha zi-
yade sömürgeci devletlerin idaresi altında olup Osmanlı tebaası olmayan Müslü-
manlar üzerinden uygulanmış bir propaganda aracı, İttihad-ı İslâm ise Osmanlı
Devleti’nin kendi Müslüman tebaası için uygulamaya koyduğu bir siyaset tarzı
olmuştur230.
İttihad-ı İslâm, Pan-Slavizm ve Pan-Germanizm’den farklı olarak, varlığını
tehlikede gören Osmanlı Devleti’nin kendini savunmaya yönelik politikası olarak
da ifade edilmiştir. II. Abdülhamid, rakip devletler tarafından dolu sanılan aslında
içi boş Osmanlı kuvvetlerini yabancı devletlerin zanları doğrultusunda gündemde
tutarak, Halifeliğin İslâm dünyasının liderliği rolünü vurgulayarak yıkılmamak için
direnmeye ve devletin ömrünü uzatmaya çalışmıştır. Yani İslâm Birliği söylemi
onun için bir caydırıcı güç olmuştur. II. Abdülhamid, İslâmcı söylem sahibi aydın-
ların yoğun eleştirilerine karşın cihad ilan etme kozunu hiç kullanmamıştır. Nite-
kim I. Dünya Savaşı esnasında ilan edilmiş olan cihadın tesiri düşünüldüğünde,
Abdülhamid’in cihad ilan etmeme konusundaki öngörüsünün haklılığı anlaşılabil-
mektedir. Batıdaki anlamıyla “Pan-İslâmizm” kavramı bazı çevreler tarafından çok
ciddiye alınmış olmasına rağmen uygulamada kendini tanımlamada koyduğu bo-
yutlara asla ulaşamayan bir fikir olarak kalmıştır. Sultan Abdülhamid, cihad tehdi-
dinin cihad ilan etmekten daha etkili olduğunun farkında olarak bir psikolojik harp
başlatmış231, bu fikri uygulamaktan ziyade dış politikada bir caydırıcı güç unsuru
olarak kullanmayı yeğlemiştir232. İttihad-ı İslâm, Sultan Abdülhamid için sömürge-
cilerin düşmanca tavırlarına karşı, aktif caydırıcılığı sağlayan nükleer tehdit gibi

227 Metin Hülagü, Pan-İslâmizm: Osmanlının Son Umudu, Yitik Hazine Yayınları, İzmir 2006, s.
13.
228 Karpat, a.e., s. 1348.
229 Bu çalışmada Pan-İslâmizm yerine İttihad-ı İslam kavramı kullanılacaktır.
230 Hülagü, Osmanlının Son Umudu, s. 17.
231 Karpat, a.e., s. 53.
232 Eraslan, “Din ve Devlet Anlayışı”, s. 76.
224
bir işlev görmüştür. Uygulamaya yönelik bir tasavvur olmaktan ziyade Osmanlı
Devleti’ne nefes alma fırsatı ağlamak için bir vasıta olmuştur233.
Bilindiği kadarıyla Osmanlı kamuoyunda İttihad-ı İslâm kavramı ilk defa
1869’da Pan-İslâmizm kavramı ise ilk defa 1875’te kullanılmıştır. İttihad-ı İslâm
teriminin “Pan-İslâm” olarak İngilizceye tercümesi ise ilk defa 1882 yılında The
Times gazetesindeki bir makalede yer almıştır234. Pan-İslâmizm’in Osmanlıca kar-
şılığı sayılabilecek olan “İttihad-ı İslâm” kavramının Batılıların ileri sürdüğü tarih-
ten çok öncesinden beri Osmanlı Devleti ile Hindistan, Endonezya ve Orta As-
ya’daki Müslüman sultanlıklar arasındaki yazışmalarda kullanılageldiği bilinmek-
tedir235.
İttihad-ı İslâm’ın köklerinin 18. yüzyılın ikinci yarısına kadar gittiği iddia
edilmektedir. Kırım’ın Halifeye bağlı olduğu 1774 Küçük Kaynarca antlaşmasına
dâhil edilmesinden sonra Osmanlı Padişahları İslâm âlemiyle münasebetlerinde
halifelik sıfatından faydalanmaya çalışmışlardır. Mesela Sultan Abdülaziz devrin-
de, Kaşgar Emiri Yakup Han Çinlilerle giriştiği harbin sonunda Doğu Türkistan’da
1867’de bir bağımsız devlet kurarak 1873’te Halife/Padişah’a başvurarak hem
yardım hem de hilafet beratı istemiştir. Osmanlı bunu kabul etmiş, 1874’te bir
miktar askeri yardım ve Kaşgar ordusunu eğitmek üzere sekiz subay göndermiş-
tir236. XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Hollanda tehdidine maruz kalan Müs-
lüman prensliklerin Halife/Padişah’tan yardım isteklerinin etkileri sık sık görül-
meye başlanmıştır237. Sumatra, Cava, Komoro Adalarına hâkim Müslüman hüküm-
darlar İstanbul’a uzun mektuplar yazıp Sultan’ın Halife sıfatına işaret ederek İslâm
adına birleşmek ve müşterek bir cephe kurmak teklifinde bulunmuşlardır238.
1870’te Cezayir’de Fransa’ya karşı çıkan isyanda Cezayirli Millîyetçilerin talebi
doğrultusunda silah ve mühimmat yardımı yapılması gündeme gelmiş ama Âli
Paşa’nın ölmesiyle bu gerçekleştirilememiştir239. Bu gelişmeler Batıda, “Pan-
İslâmizm” iddialarının ortaya çıkmasına neden olmuştur240.
Bu gelişmeler neticesinde Sultan Abdülaziz devri sonlarından itibaren Os-
manlı dış siyasetinde İttihad-ı İslâm düşüncesinin izleri daha belirgin hale gelmeye
başlamıştır. Ancak bu izler genellikle sosyal, kültürel ve dinî izlerden ibarettir241.
İttihad-ı İslam ideolojisi yeni bir keşif olmayıp yüzyıllar boyu İslâm dünyasında
gelişen siyasî eğilimler ve duyguların yeniden formüle edilmesiydi. Tanzimatçıla-

233 Öke, “İmparatorluğun Yüzük Taşı II. Abdülhamid”, s. 287.

234
Hülagü, Osmanlının Son Umudu, s. 16.
235 Özcan, Pan-İslâmizm, s. 33-34.
236 A.e., s. 52-53; Kuran, a.g.e., s. 93.
237 Eraslan, İslâm Birliği, s. 88.
238 Karpat, a.e. ,s. 1348.
239 Kuran, a.e., s. 93.
240 Karpat, a.e. ,s. 1348.
241 Özcan, a.e., s. 54.
225
rın Garplılaşma fikrini tenkit eden Yeni Osmanlıların 1860’lardan itibaren açık
olarak ifade ettikleri İttihad-ı İslâm kavramı İslâm’ın siyasî-ideolojik potansiyelini
değerlendirerek İslâm dünyasının maruz kaldığı felaketler için çare üretmek de-
mekti242. Sonuçta İslâmcı düşünce 1870’lerden itibaren Osmanlıda bir ideoloji
haline gelmeye başlamış243, Pan-Slavizm ve Pan-Germanizm’e karşı siyasî bir araç
olarak kullanılmasına dair ilk fikir ise Basiret gazetesinin 9 Nisan 1872 tarihli sa-
yısında çıkan bir makalede dile getirilmiştir244.
Osmanlı Devleti’nin Halifelik makamı ile dünya Müslümanları nezdindeki
nüfuzunu Sultan Abdülaziz devrinde açıkça anlamış olan İngiltere Pan-İslâmizm
olarak adlandırdığı bu hareketi akim bırakmak adına Osmanlı Devleti ile iyi ge-
çinme isteğini artırmıştır. Dünyanın farklı yerlerinden Müslüman temsilcilerin
Padişahla görüşmek için İstanbul’u ziyaretlerini İngilizler Pan-İslâmizm olarak
değerlendirerek Osmanlı hilafetini devre dışı bırakma konusunda politikalar
üretmeye başlamıştır245.
II. Abdülhamid, Sultan Abdülaziz devrinin sonlarından itibaren ivme kaza-
nan İttihad-ı İslâm düşüncesini destekleyerek topluma yeni bir sosyal ve dinî mo-
tivasyon kazandırmaya çalışmıştır. 1878 Berlin Antlaşması’ndan sonra devletin
fiili yapısının Müslümanların ağırlıkta olduğu bir şekle girmesi bu fikrin kolay uy-
gulanabileceğini düşündürmüştür246. Bunun neticesi olarak Sultan Abdülhamid,
halifeliği daha önce görülmemiş yoğunlukta vurgulamış bir padişah olmuştur247.
İttihad-ı İslâm kavramı II. Abdülhamid döneminde üç anlamda kullanılmıştır. Bi-
rincisi iç politikadaki (Halife’ye bağlılık) anlamı, ikincisi dış politikadaki “Pan-
İslâmist” anlamı, üçüncüsü ise 1890’ların başında gündeme gelmiş olan Sünnî-Şiî
birliği anlamındaki özel kullanımıdır. İslam Birliği, Avrupa kamuoyunda kabul
gördüğü “Afrika’nın balta girmemmiş ormanlarında ya da Hindistan camilerinde
dolaşan Osmanlı ajan provokatörleri” anlamıyla yani “Pan-İslâmizm” anlamıyla II.
Abdülhamid devrinde bir dış politika açılımı olmamıştır. II. Abdülhamid, Halifeye
bağlılık anlamındaki Müslümanlar arası dayanışmayı, Avrupa devletlerinin Os-
manlıya müdahalesine ve gayrimüslimlerin ayrılıkçı hareketlerine karşı hayati bir
dayanak olarak kabul etmiştir. Yani Hilafet, dünyadaki Müslümanlara dayanışma
çağrısı yapan resmî kaynaklı bir çağrı olarak vurgulanan önemli bir dış politika
aracı olarak görülmüş, Pan-İslâmik söylem Sultan Abdülhamid tarafından da biz-
zat sık sık vurgulanmış ancak bu vurgu genellikle “manevi” ve “kültürel” boyutu ile
olmuştur248.

242 A.e., s. 46.

243 Eraslan, a.e., s. 23.
244 Özcan, a.e., s. 48
245 Eraslan, a.e., s. 26-27.
246 A.e., s. 32.
247 A.e., s. 33.
248 Çetinsaya, a.e., s. 95-96.
226
 Sömürgeci devletler tarafından teoride olağanüstü anlamlar yüklenen “Pan-
İslâmizm”, uygulamada Batılıların endişe ettiği gibi siyasî bir fikir olmamış249, hiç-
bir zaman saldırgan, yayılmacı ve ihtilalci boyutuyla evrensel bir İslâmcı başkaldırı
hareketi haline dönüşmemiş,250 yani “İsmi olup da cismi olmayan kuvvet”251 olarak
kalmıştır. Doğulu yazarlar tarafından da uzun yıllar tartışıldıktan sonra “mevcudi-
yeti olmayan bir konu”252 olarak nitelendirilmiştir. Zaten dönemin şartları içerisin-
de bütün Müslümanları siyasî odaklı bir düzlemde birleştirmenin mümkün olama-
yacağının farkında olan Sultan Abdülhamid, bu fikri fiilen uygulamaktan ziyade dış
politikada bir caydırıcı güç unsuru olarak kullanmayı yeğlemiştir253. Halifeliği da-
ha önce görülmemiş yoğunlukta vurgulamış bir padişah olan Sultan Abdülhamid,
devletin bekasında Müslümanların “Osmanlı saltanatı ve İslâm Hilafeti” etrafında
toplanmasının hayati bir önemi olduğunu görmüştür. Bu sebeple dış siyasette
İslâm Birliği kavramını benimsemiştir. II. Abdülhamid’in İttihad-ı İslam anlayışı,
“Batı ve Kuzey devletlerinin Asya ve Afrika’da yayılmasını önlemek amacıyla Hristi-
yanlığa karşı İslâm âleminin Halife etrafında birleşmesi”254 olarak tarif edilebilir. II.
Abdülhamid bu ideolojiyi sömürgelerinde milyonlarca Müslüman yaşayan Rusya,
İngiltere, Fransa ve Hollanda’ya karşı hilafetin manevi gücünü göstermek boyutuy-
la uygulamıştır255.
Netice olarak, Sultan Abdülhamid’in kısmen tecessüs, kısmen de Halife ola-
rak tüm Müslümanların durumlarıyla ilgilenmek için uzak coğrafyalara heyetler
göndermesi, sömürgeci devletlerin Padişah’ın Pan-İslâmizm amacı güttüğü iddia-
larını şeklen doğrular görünmüşse de O’nun asıl gayesinin Müslümanları siyaseten
birleştirmek değil onları kaynaştırarak aralarında birlik ve dayanışma ruhunun
gelişmesine çalışmak olduğu söylenebilir256.

3.1.2 İttihad-ı İslâm’ın Dış Politika Aracı Olarak Kullanılması

Sultan Abdülhamid’in bazılarına göre İttihad-ı İslâm bazılarına göre ise Pan-
İslâmizm olarak ifade edilen İslâm Birliği anlayışını, bazen İttihad-ı İslâm’ı bazen
de Pan-İslâmizm’i çağrıştıran örnek uygulamalar üzerinden anlamak doğru bir yol
olacaktır. Bu uygulamaların bir yandan sömürgeci devletler diğer yandan ise Os-
manlı Devleti ve İran dış politikalarına yansıyan önemli bir araç olduğu muhak-

249 Karpat, a.e., s. 1349.

250 Mim Kemal Öke, “Bir Hamid Var Hamid’den İçeri”, Derin Tarih: Sultan Abdülhamid Özel
Sayısı, Temmuz 2015, s. 18.
251
Gökhan Çetinsaya, “İsmi Olup da Cismi Olmayan Kuvvet: II. Abdülhamid’in Pan-İslamizm Poli-
tikası Üzerine Bir eneme”, Osmanlı Ansiklopedisi, Cilt: 2- Siyaset, Türkiye Yayınları, Ankara
1999, s. 80.
252 Hülagü, Osmanlının Son Umudu, s. 18.
253 Eraslan, “Din ve Devlet Anlayışı”, s. 76.
254 Kuran, a.e., s. 93.
255 Kuran, a.e., s. 94.
256 Karpat, a.e., s. 1349.
227
kaktır. Hemen başta ifade edilmelidir ki Abdülhamid’in İslâm Birliği söylemini bir
dış politika aracı olarak kullandığı muhakkaktır. “Dış politika hilesi olarak kullan-
dı”257 demek belki daha doğru olacaktır. İngiltere, Fransa ve Rusya’nın oldukça
fazla Müslüman nüfusa sahip olmaları, Abdülhamid’e “Pan-İslâmizm”e benzer
fikirler geliştirerek onlar üzerinde bir çeşit denetim kurma ve sömürgeci devletleri
tehdit imkânını vermiştir.
93 Harbi’ne gelinen noktada Osmanlı Devleti’nin içinde bulunduğu durum II.
Abdülhamid’i mecburen elinde kalmış en etkili silah olan İttihad-ı İslâm’a yönelt-
miştir. En azından Müslüman unsurların ittihadını güçlendirerek devletin bütün-
lüğünü korumak mümkün olabilirdi. Sultan, İslâm dünyasındaki nüfuzunu güçlen-
dirip Müslümanları harekete geçirerek özellikle hâkimiyeti altında geniş miktarda
Müslüman bulunduran emperyalist devletlere karşı direnme kabiliyeti kazanmak
istiyordu. Abdülhamid’in İslâm Birliği fikri Rusya’nın Pan-Slavizm taktiklerine
karşı bir panzehir olabilirdi. 93 Harbi esnasında Kafkasya’da yaşayan Müslüman
unsurlar arasında258 görülen coşku ve destekler bu hesapları adeta teşvik etmiş-
ti259. Nitekim Rusya Osmanlıya 1877’de harp açar açmaz Müslüman Kazakların
Rusya’ya isyan etmesi Halife’nin 250 milyona yakın nüfusa sahip olan Müslüman
âleminin lideri olarak uluslararası ilişiklerde göz ardı edilemeyecek bir güce sahip
olduğunun göstergesiydi260. Padişah’ı buna teşvik eden sebepler arasında Cema-
leddin Afganî’nin 1877 tarihinde Padişah’a yazdığı iddia edilen mektubun etkisi
var mıdır bilinmez ancak Afganî’nin mektubu oldukça ikna ediciydi. Afganî mektu-
bunda İttihad-ı İslâm’ı gerçekleştirmek için Hindistan’a, İran’a, Afganistan’a ve
Orta Asya’ya seyahat etmeye gönüllü olduğunu, İttihad-ı İslâm’ın Rus ihtiraslarına
karşı güçlü bir İslâm cephesi olacağını, bundan en fazla Osmanlının siyaseten ka-
zançlı çıkacağını ifade etmiştir. Afganî, İngiltere’nin böyle bir Müslüman birliğinin
gerçek gücünü anladığında Osmanlıya karşı dostça bir siyaset izlemek zorunda
kalacağını da eklemiştir. Sultan Abdülhamid’in saltanatının ilk döneminde Af-
ganîye hep şüpheyle yaklaştığından onun bu fikirlerine fazla itibar etmediği, Af-
ganî’nin Padişah’ın düşüncesi üzerinde bir tesiri olmuşsa da bunun sınırlı oldu-
ğu261 ileri sürülmekte ise de mektubun yazıldığı yıl içerisinde başlayan 93 Harbi
başında Padişah’ın Orta Asya ve Afganistan Müslümanlarına heyet göndermiş ol-
ması dikkat çekicidir.

257
Mete Tunçay, “Osmanoğulları ve Aydınların Anlatımıyla İmparatorluğun Yüzük Taşı II. Abdül-
hamid”, Haz.: Mehmet Tosun, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2009, s. 277.
258 İbrahim Yılmazçelik, “XIX. ve XX. Yüzyıllarda Osmanlı Devleti ile Türkiye Cumhuriyeti Devle-
tinin Kafkasya Politikaları”, Yeni Türkiye Dergisi Kafkaslar Özel Sayısı- I, Sayı: 71, 2015, s.
522.
259 Özcan, a.e., s. 61.
260 Yuluğ Tekin Kurat, a.e., s. 177.
261 Özcan, a.e., s. 77.
228
 “Pan-İslâmcı” hareket Cemaleddin Afganî’nin 1892’de İstanbul’a yerleşme-
siyle en üst noktaya ulaşmıştır. 1881’den itibaren gittiği birçok ülkede Batı’nın
sömürge ve istilasına karşı İslâm âleminin mezhep farkı gözetmeksizin Osmanlı Sul-
tanı ve İslâm Halifesi etrafında birleşmesini öneren262 Afganî için Batı dünyasında
“Pan-İslâmizm’in peygamberi”263 denilecek kadar ileri gidilmesi İslam Birliği anla-
yışının adeta yeni bir din gibi algılandığının göstergesiydi. 1890 öncesi Afganî’nin
Abdülhamid’in İslam Birliği düşüncesi üzerinde bir tesiri olmuşsa da bunun sınırlı
olduğu kabul edilirken 1892’de onun İstanbul’a gelişi ve 1897’de ölümüne kadar
Abdülhamid’in onu İstanbul’da tutuşu, Padişah’ın Afganî’nin İslâm dünyasındaki
nüfuzundan faydalanmak istediği şeklinde değerlendirilebilir264. Fakat şunu net-
leştirmek gerekir ki Cemaleddin Afganî’nin savunduğu siyasî anlamda İslâm Birli-
ği/Pan-İslâmizm ile II. Abdülhamid’in güttüğü İslâm Birliği/İttihad-ı İslâm anlayışı
hem nitelik hem de coğrafî kapsam bakımından birbirinden çok farklıdır. Abdül-
hamid’in İttihad-ı İslâm cereyanını; belirli toprak sınırları içinde yaşayan, devletin
bir uzvu haline gelmiş bir millet ortaya çıkarmak için ideoloji olarak kullanma iste-
ğine karşılık, Afganî, Müslüman hükümdarlar ve ülkeler arasında anti-emperyalist
bir cephe birliği yaratma gayesini gütmüştür. Sultanın ve Afganî’nin görüşleri ara-
sında 1890’larda bir yakınlaşma olmuşsa da bu yakınlaşma hiçbir zaman görüş
birliğine varmamıştır265. Bu bakımdan belki de Abdülhamid’in görüşünü İttihad-ı
İslâmcı düşünce, Afganî’nin görüşünü ise Pan-İslâmcı hareket olarak ayırmak doğru
bir yaklaşım olacaktır266.
Sultan Abdülhamid’in, Batı’daki algılanış biçimiyle “Pan-İslâmizm”i nadir
olarak hatta ilk defa uygulamaya teşebbüs ettiği olayın 1877-1878 Osmanlı-Rus
Harbi olduğu söylenebilir. 1877-1878 Osmanlı-Rus harbi başlayınca Sultan, ileri
gelen devlet adamlarının desteği ve İngilizlerin teşviki ile Kafkasya, Afganistan ve
Orta Asya Müslümanlarını harekete geçirmek için heyetler göndermiştir267. 1877
yazında Afgan Emiri nezdine Kâbil’e gönderilmiş olan heyetin görevi Emir’in İngil-
tere ile anlaşıp onu Rusya’ya karşı harbe teşvik etmesini sağlamaktı. Rusya’yı iki
cephede harbe zorlayacak bu teşebbüs II. Abdülhamid’in teklifi ve İngiltere’nin
teşviki ile gerçekleşmiştir. Afgan Emiri’nin Rusya’ya karşı harbe yanaşmaması
üzerine bu teşebbüs akim kalmış, heyet Afganistan ve Hindistan’da Halife lehine
propaganda faaliyetinde bulunmuştur268. Akim kalan bu teşebbüse rağmen II. Ab-
dülhamid 93 Harbi’nden itibaren bu konuya hassasiyetle eğilmiştir. O’nun sürekli
gündemde tuttuğu İslâm Birliği ve Halifeliğe bağlılık fikrinin Balkanlar, Türkistan,

262 Kuran, a.e., s. 95.

263 Eraslan, İslâm Birliği, s. 69.
264 Özcan, a.e., s. 78.
265 Karpat, a.e., s.1331.
266 Karpat, a.e., s.1332.
267 Kocabaş, a. e., s. 228.
268 Kuran, a.e., s. 94.
229
Hindistan, Çin ve Uzakdoğu Müslümanlarına Batı emperyalizmine karşı bir diren-
me gücü sağladığı bir gerçektir269. II. Abdülhamid’in bu girişimleri emperyalist
devletler tarafından “Pan-İslâmizm” olarak yorumlanmakta ise de icraatın muhte-
vasına bakıldığında II. Abdülhamid’in yaptığı şeyin Avrupa devletlerinin sömürgesi
durumuna düşmüş Müslüman topluluklar üzerinde hilafetin gücünü kullanarak
sömürgeci devletlere karşı baskı oluşturmak olduğu anlaşılmaktadır270.
Sultan Abdülhamid’in Halifeliğin gücünü en fazla göstermek istediği devlet-
lerin başında İngiltere yer almıştır. 1882’de Mısır’ın İngilizler tarafından işgalini
İslâm dünyasında kendi itibarına karşı yapılmış en büyük darbe olarak nitelendi-
ren Sultan Abdülhamid’e göre İngiltere’nin niyeti bir Arap halife çıkartarak hilafeti
Cidde veya Mısır gibi bir yere taşımak ve hilafeti kendi maiyetinde bir alan ittihaz
ederek cümle mü’minîni istediği gibi tasarruf etmekti271. Bu nedenle İttihad-ı
İslâm’ın İngilizlerin sömürüsü altındaki İslâm coğrafyasındaki icrası, İngilizleri
Halifenin cihad ilan edebileceğine inandırmak propagandası üzerine yoğunlaşmış-
tır. Bu propagandanın İngilizleri ciddi anlamda endişelendirdiği bir gerçektir. İngi-
lizlerin “Halife’nin bir sözü ile bütün İslâm âleminin İngiltere’ye karşı harekete geçe-
bileceği”ni güçlü bir ihtimal olarak görmesi, Sultan Abdülhamid’in Halifelik silahı-
nın gücünü göstermesi için kolaylaştırıcı bir unsur olmuştur272. Çünkü İngilizler,
Abdülhamid’in fazla sıkıştırıldığında cihad ilan edip sömürgelerdeki Müslüman
halkı sokaklara dökeceğinden hep korkmuşlardır. Sultan Abdülhamid de bu kor-
kuyu derinleştirmek adına şu propagandayı kullanmıştır: “İslâmiyet’in birliği de-
vam ettiği müddetçe İngiltere, Rusya, Fransa Hollanda elimizde sayılır. Tabiiyetle-
rinde bulunan Müslüman memleketlerinde Halife’nin bir sözü Cihad’ı meydana ge-
tirmeye kâfidir ve bu Hristiyanlar için felaket olur. Zira İngiliz idaresinde 85 milyon,
Hollanda kolonisinde 30 milyon, Rusya’da 10 milyon ve cem’an 250 milyon Müslü-
man kurtuluş için Allaha yalvarmakta ve Halife’ye ümit bağlamaktadırlar”273. II.
Abdülhamid bu imajı vermekle beraber hep statükocu davranmıştır. Çünkü en
küçük kımıldamanın bile güç dengesini hemen bozup altyapıyı çatırdatabileceği-
nin farkındaydı274. Bu sebeple İngiliz sömürgelerindeki Müslümanlar ile kültürel
ağırlıklı ilişkiler hızlandırılarak Halifeliğin ihtilal kışkırtıcı bir güç olarak büyük
potansiyele sahip olduğu ancak bunu kullanmak istemediği algısı İngiltere’ye his-
settirilmeye çalışılmıştır.
İngilizler, Sultan Abdülhamid’in İslâm Birliği siyaseti için Gazi Osman Pa-
şa’nın Hindistan Müslümanları arasındaki nüfuzunu kullandığına inanmışlardır.
Çünkü Gazi Osman Paşa’nın 1877-1878 Osmanlı-Rus Harbi’ni günü gününe takip

269 Eraslan, a.e., s. 139.

270 Engin, Dış Politika, s. 39.
271 Hocaoğlu, a.e., s. 126; Özcan, a.e., s. 65.
272 Eraslan, a.e., s. 35.
273 Kocabaş, a.e., s. 234-235.
274 Öke, “İmparatorluğun Yüzük Taşı II. Abdülhamid”, s. 287.
230
ettikleri bilinen Hindistan Müslümanları arasında büyük bir nüfuza sahip olduğu
bilinmekteydi. İngilizlere göre, Hindistan Müslümanlarını İngiliz idaresine karşı
ayaklandırmak için tahrik edici metinleri de Gazi Osman Paşa kaleme alıyordu.
İngilizler, Osmanlı Devleti’nin Osman Paşa aracılığı ile Hindistanlı Müslümanların
en aşırılarından olan Umet Hüseyin ile benzer şekilde Mısır ve Arabistan’daki Müs-
lüman gruplarla ve İstanbul’daki İngiliz karşıtı gruplarla irtibat kurduğunu ileri
sürmüşlerdir. Gazi Osman Paşa, 7 Temmuz 1880 tarihinde İstanbul’daki bir gö-
rüşmede, bütün bu iddia ve ithamları reddederek İngiliz düşmanı olmadığına Sefa-
ret Tercümanı Sir Alfred Sandison’u ikna etmeye çalışmıştır275.
İngilizlerin Halife’nin birleştirici rolünden endişe ettiklerini ancak bu fikrin
siyaseten bir Pan-İslâmizm şekline dönüşemeyeceğini düşündüklerini göstermesi
bakımından Arminius Vambery’nin 12 Mayıs 1901 tarihli Raporu çok dikkat çeki-
cidir. Raporu Vambery’nin dilinden dinleyelim “Abdülhamid İngiltere’ye olan vaz-
geçilmez nefreti sayesinde Pan-İslâmizm fikrine sarılmış ve bununla İngiltere’nin
Hindistan’daki çıkarlarını zedelemeye çalışmaktadır. Bu sahada geliştirdiği girişim-
ler gerçekten muhteşemdir. Geçenlerde Asya içlerindeki misyonlarının sonuç ve tec-
rübelerini Başkâtibe rapor etmek için Saray’a gelen Buhara ve Hind Müslümanları-
nın dini liderleriyle karşılaştım. Türkler bu iki merkeze “Buhara ve Hind Tekkesi”
diyorlar. Bu iki yer düzenli olarak Hükûmetten maddi yardım almaktadır. Görevleri
ise oralara uğrayan hacıların ve gezginlerin beyinlerini yıkamaktır. Daha tecrübeli
ve bilgili dervişler ise yolcu Müslüman kafilelerine katılarak padişahın birer ajanı
olarak Pan-İslâmizm’i Orta Asya’ya yaymaktadırlar. Padişah diğer Müslüman mer-
kezlerle sürekli haberleşme içindedir. Fakat İslâm Birliği’nin siyasî bir koz olarak
kullanılabilmesi akıl almaz bir düşten ileri gitmeyecektir. Bana göre, İslâm Birli-
ği’nin siyasal amaçlarla kullanılabilmesi mümkün değildir276. Bu rapordan da anla-
şılacağı üzere, sömürgeci güçler, Sultan Abdülhamid’in Halifeliğin gücünü kullan-
mak noktasında yoğun bir faaliyet içinde olduğunun ancak bundan siyaseten bir
netice alamayacağının farkındadırlar. Fakat yine de teyakkuz halinde bulunup
sömürgeleri olan İslâm coğrafyasındaki gelişmeleri yakından takip etmek ve Ab-
dülhamid ile iyi geçinerek durumu idare etmek İngilizlerin stratejisi olmuştur.
Nitekim Hindistan’dan, İngiltere’nin Hindistan İşleri Sekreteri Lord Hartington’a
gönderilen bir raporda, İngiltere’nin Mısır Meselesi üzerinde Osmanlı Padişahı ile
açık bir mücadeleye girmesinin Hindistan’daki İngiliz varlığına karşı Müslüman his-
siyatını alevlendireceğine dikkat çekilmesi, İngilizlerin Halifelik propagandasına
karşı nasıl bir metot uyguladıklarını göstermektedir277.
İngilizlere karşı yürütülen Halifeliğin caydırıcı gücünden faydalanma yön-
teminin 1881’de Tunus’u işgal eden Fransa’ya karşı da kullanılmış olduğu bilin-

275 Metin Hülagü, Gazi Osman Paşa, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1993, s. 465.
276 Öke, Saraydaki Casus, s. 225-227.
277 Eraslan, a.e., s. 163.
231
mektedir. Fransa’nın Tunus’u işgalden sonra Afrika ortalarına doğru yayılmak için
Trablusgarp’ı ele geçirmeyi planlaması üzerine Sultan Abdülhamid Tunus’tan
Trablusgarp’a göç eden Millîyetçi ve anti-emperyalist bir grupla Fransız yayılma-
sına karşı Trablusgarp’ta bir direniş cephesi kurmayı planlamıştır. Bu esnada İs-
tanbul’da Cemaleddin Afganî’nin fikirleri rağbet görmeye başlamış, bazı siyasî
yazarlar ve din adamları İttihad-ı İslâm fikrini savunmaya başlamışlarsa da Cema-
leddin Afganî’nin fikirleri hiçbir zaman II. Abdülhamid’in politikası olmamıştır278.
1890’lara gelindiğinde, daha önce İngiltere’nin yaptığı gibi şimdi de Almanlar Hali-
feliğin nüfuzunu kullanmaya çalışarak Halife’nin Avrupa’daki Papa vâri bir konu-
ma gelmesine çalışmışlar, Almanya’nın bu tutumu II. Abdülhamid’in halline kadar
devam etmiştir279. Alman İmparatoru II. Wilhelm’in 1889 ve 1898 yıllarında İstan-
bul’u ziyaretleri esnasında Kudüs’e kadar seyahat edip orada Almanya’nın bütün
İslâm dünyasının dostu ve hâmisi olduğunu ilan etmesi bu kabilden gelişmelerin
başında yer almaktadır. Hatta Padişah, Alman İmparatoru’nun teşvik ve ısrarıyla,
Halife’nin Çin Müslümanları tarafından da itibar gördüğünü dünyaya göstermek
için Çin’e bir misyon göndermiştir. Aslında Padişah bu projeyi biraz da denge siya-
seti icabı Alman İmparatoru’nu memnun etmek için yapmıştır280.
Sultan Abdülhamid sömürgeci devletlere karşı tatbik etmeye çalıştığı İtti-
had-ı İslâm siyasetinin Müslüman dünyada yankı bulması noktasında, sömürü
altındaki İslâm coğrafyasında yaşayan siyasî ve dinî önderlerin konumlarından
faydalanma yoluna başvurduğu gibi Arap vilayetlerinden nüfuzlu din adamlarını
ve tarikat şeyhlerini de İstanbul’a davet ederek onlara ve ailelerine ihsanda bu-
lunmuştur. Bunun yanında Sultan Abdülhamid diğer ülkelerdeki tanınmış Müslü-
manları da çevresinde toplamıştır. Ruslara karşı Tatar, Moğol, Gürcü ve Çerkez
göçmenlerini kullanmış, Hokand, Hive ve Buhara’dan gelen hacılara ihsanda bulu-
narak kendine bağlamıştır. İngiltere’ye karşı büyük Arap bilgini Şeyh Ebü’l-
Hüda’dan281, Darfur ve Sudan Şeyhlerinden, Fransa’ya karşı ise Trablusgarp’taki
Medeniye tarikatı şeyhi Muhammed Zâfir’den282 faydalanmıştır283. Sultan Abdül-

278 Karpat, a.e., s. 1349.

279 Eraslan, a.e., s. 36.
280 Öke, a.e., s. 225-227.
281 Şeyh Ebü’l-Hüda (Hidayetin Babası) lakaplı Muhammed bin Hasan el-Vâdi, Halepli bir Rıfâi
şeyhidir. İlmî yönü ve karizmatik kişiliği ile II. Abdülhamid’i etkileyerek neredeyse otuz yıl yanı
başında olmuş, Yıldız Sarayı’na yakın Serencebey yokuşunda kendisine tahsis edilen konağı tekke
olarak kullanmıştır. Dinî ve siyasî konularda görüşleri alınmak için sık sık huzura çağrılmış, Ce-
maleddin Afganî’nin İstanbul’a davet edilmesine de aracılık etmiştir. Şeyh Ebü’l-Hüda’nın Arap-
lar üzerinde çok etkili olduğu bilinmektedir. Hem bazı ayrılıkçı hareketlere engel olmak hem de
Müslümanların halifesinin Sultan Abdülhamid olduğunu ilmî ve dinî gerekçelerle ispat için Arap-
ça kitaplar yazmıştır. Eserlerin dilinin Arapça olması Şeyh’in rolünü daha açık olarak ortaya koy-
maktadır. Bkz: Muharrem Varol, “Abdülhamid’in Hilafetin Hizmetine Koştuğu Şeyhler”, Derin
Tarih: Sultan Abdülhamid Özel Sayısı, Temmuz 2015, s. 43).
282 Tunus asıllı Medeni-Şazelî Şeyhi Muhammed Zâfir, 1847’de babasının yerine şeyhlik makamına
gelerek hem Medine’de hem de Trablusgarp’ta tarikat faaliyetlerinde bulunmuştur. Mahmud Ne-
232
hamid’in kızı Ayşe Osmanoğlu anılarında, Yıldız Sarayı’nda şahit olduğu Padişah
ile şeyhlerin toplantılarını şöyle anlatmaktadır: “Babam, Ebü’l-Hüda’nın zeki bir
adam olduğunu bildiğinden onu Arap meselelerine dair siyasî işlerde kullanırdı. Ye-
men ayaklanması esnasında yüz kişi kadar kabile şeyhini Saray’da ağırlamış, bu
kişiler “Ya Halife-i Resul, sana sadık kalacağız” diye yemin edip “Allahü yansuru Sul-
tan” diye bağırmışlar, Ebü’l-Hüda Efendi de onlara Arapça bir nutuk irad etmişti. Biz
de bu kabul resmini Harem penceresinden seyretmiştik. Bu adamların bazıları Ebü’l-
Hüda Efendi’nin evinde bazıları da Zâfir Efendi Tekkesi’nde kalmışlardı. Hamza Zâfir
adındaki muhterem şeyhi, babam şehzadeliği sırasında Süleymaniye Camiinde na-
maz kıldığı bir gün tanıyarak ahbap olmuştu”284. Görülüyor ki Sultan Abdülhamid,
hilafetin birleştirici ve kapsayıcı gücünü din adamları ve özellikle tarikat şeyhleri
vasıtasıyla İslâm Birliği için aktif bir vasıta olarak kullanmıştır. II. Abdülhamid’in
bazı Arap eşrafını sık sık İstanbul’da ağırlama sebeplerinden birisi de Arapların
halifelik iddia etmelerini önlemeye çalışmakla ilgilidir. I. Dünya Savaşı’na kadar
Arapların halifelik konusunda Osmanlıya ciddi sıkıntı çıkarmamaları II. Abdülha-
mid’in bu konuda başarılı olduğunu göstermektedir285.
Sultan Abdülhamid’in İslâm Birliği politikasının İran boyutunu ayrıca ele
almak gerekir. Osmanlının 1875-1878 dönemindeki yalnızlığı onu Müslüman dev-
letlerle yakınlaşmaya götürürken Rus ve İngiliz nüfuz mücadelesine hedef olan
İran’ın bu dönemde Osmanlı Devleti’ne yakınlaştığı, iki devlet için de mezhep me-
selesine dair ayrılıkların en aza indirilip birlik beraberliğin sağlanması yönünde
bir kanaat oluşmaya başladığı görülmüştür. Bu dönemde İran’ın İttihad-ı İslâm’ın
en üst seviyede gerçekleşmesi için harekete geçerek Osmanlıya yaklaştığı, Osmanlı
Devleti’nin de buna karşılık verdiği bilinmektedir. İran Hariciye Nazırı, Tah-
ran’daki Osmanlı sefirine “dünya Müslümanları için İttihad-ı İslâm’dan başka kurtu-
luş yolu olmadığı”nı söylemiştir. Buna karşılık Osmanlı Devleti de İstanbul’daki
İran sefirine gerekli ihsanlarda bulunarak İran’ın bu samimi katkılarına aynı şekil-
de karşılık vermiştir286.
Osmanlı ve İran arasındaki bu karşılıklı dostluk gösterilerinin 1879’dan iti-
baren siyasî ilişkiler için de kullanılması gündeme gelmiştir. İngiliz ve Rus baskıla-
rına maruz kalan bu iki İslâm Devletinin birlik ve beraberlik istekleri sınır ihtilaf-

dim Paşa’nın Trablusgarp valiliği esnasında İstanbul’a getirilmiş olan şeyh, daha şehzadeliği esna-
sında Abdülhamid ile tanışarak onunla yakın ilişkiler kurmuştur. Sultan Abdülhamid tarafından
kendisine Yıldız Sarayı’na yakın bir yerde konak ve tekke tahsis edilmiştir. Yazdığı kitapta Os-
manlı Devleti’nin “Dâr-i Hilâfet-i İslâmiyye” olduğunu vurgulamıştır. Kuzey Afrika’da etkili olan
Şeyh Zâfir, Tunuslu Hayreddin Paşa’yı Sultan Abdülhamid’e tavsiye eden kişidir. Sultan’ın İtti-
had-ı İslâm politikasında Şeyh Zâfir’in de Ebü’l-Hüda gibi bir vazifesinin olduğu anlaşılmaktadır.
Bkz: Varol, a.e., s. 47).
283 Kuran, a.e., s. 94-95.
284 Osmanoğlu, a.e., s. 25-26.
285 Özcan, a.e., s. 66.
286 Eraslan, a.e., s. 33-34.
233
ları ve aşiret olaylarının çözümü için de fırsat doğurmuştur. 1881 yılında İttihad-ı
İslâm konusunda Osmanlı-İran arasında yeni bir hareketlilik görülmüştür. O yıl
Tunus’u Fransa’ya kaptıran II. Abdülhamid bu yalnızlığın etkisiyle İran’a yeşil ışık
yakmıştır. İran Şahı da en büyük emelinin bu birlik ve beraberliği en ileri seviyeye
çıkarmak olduğunu ifade etmiştir287. İran Şahı Muzaffereddin Şah 1900 yılı sonba-
harında İstanbul’u ziyarete ederek bir hafta kadar kalmış, Padişah ile uzun süren
görüşmeler yapmıştır. Şah, Sultan Abdülhamid’e “Sizin gibi bir Padişaha, bir Halife-
ye ancak Kur’an-ı Kerim hediye edebilirim”288 diyerek hediyesini sunmuştur. Os-
manlı-İran arasında İslâm Birliği konusunda Abdülhamid döneminin başlarında
atılan karşılıklı adımlar uzun vadeli bir projeye dönüşememiştir. Sultan Abdülha-
mid bu akameti Osmanlı ve İran devletlerinin mezhep farklılıklarına ve İran’ın
Osmanlı üzerindeki siyasî çıkarlarına bağlamıştır.
Sultan Abdülhamid devrinde İttihad-ı İslâm kavramının İran Devletini ilgi-
lendiren bir kullanımı daha mevcuttur ki o da Sünnî-Şiî yakınlaşması anlamındaki
kullanımıdır. Bu tanım 1890’larda gündeme gelmiştir. 1890’ların başında Osmanlı
açısından, İran kaynaklı iki önemli tehlike ortaya çıkmıştı. Bunlardan birisi Erme-
nilerin İran sınırını kullanarak Osmanlı topraklarında eylemler yapmalarıydı. Er-
meni terör örgütleri İstanbul dâhil bütün Osmanlı topraklarına yayılan ve 1894-
1896 arasında en yoğun halini yaşayan olaylarda İran’daki Ermenilerle işbirliği
yapmış, İran sınırını yoğun olarak kullanmışlardı289. Aynı dönemde Osmanlı açı-
sından, İran kaynaklı bir diğer tehlike ise Irakta Şiî nüfusunun hızla artmasıydı. Bu
durum Osmanlı Devleti için dinî, askerî ve siyasî anlamda risk oluşturuyordu. Dinî
anlamdaki sakıncası, Hilafetin ve İttihad-ı İslâm’ın bu kadar güçlü olarak vurgu-
landığı bir dönemde teorik olarak Sünnî otoriteyi tanımayan bir çoğunluğun Irak
toplumsal yapısına hâkim olmasıydı. Askerî ve siyasî mahzuru ise bu Şiî nüfusun
İran tarafından Osmanlıya karşı kolayca isyana teşvik edilebilme ve bir savaşta
kullanılabilme ihtimaliydi. Sultan Abdülhamid 1890’ların başından itibaren bu
soruna çözüm yolları bulmaya çalışmıştır. Bölgeye inceleme heyetleri göndermek,
o bölgede çalışmış ya da çalışmakta olan eski ve yeni devlet adamlarına rapor ha-
zırlatmak, bölgedeki Sünnî ulema ve medreseleri güçlendirmek, bazı Şiî çocukları-
nı Sünnî anlayışla yetiştirmek için İstanbul’da bir mektep açmak bu konuda başvu-
rulan bazı çözüm vasıtaları olmuştur. Bu çocukların mezun olduktan sonra bölge-
lerine dönerek oradaki insanların inançlarını düzeltecekleri umulmuş ancak top-
lanan çocukların eğitimi, iki kişi hariç, çeşitli sebeplerle tamamlanamamıştır290.
Bu tedbirlerin işe yaramadığının anlaşıldığı esnada, 1893’te Sultan Abdül-
hamid ve çevresinin Sünnî-Şiî yakınlaşması veya birliğini sağlayarak iki taraf ara-

287 A.e., s. 138.

288 Osmanoğlu, a.e., s. 58.
289 Çetinsaya, a.e, 96-97.
290 Çetinsaya, a.e., 97; Özcan, a.e., s. 72.
234
sındaki husumete son vermek olarak tezahür eden yeni düşüncesi ortaya çıkmış-
tır. Bu birliğin Sünnî dünyanın lideri olan Halife/Padişah ve Şiî dünyanın lideri
durumunda olup Irak’ta oturan müçtehitler arasında kurulacak diyalog ile sağla-
nabileceği düşünülmüştür. Bu birlik sağlanırsa hem yükselen Şiî nüfuzu ve nüfu-
sundan hem de İran’ın oluşturduğu siyasî tehditten uzaklaşılmış olunacaktı. Plana
göre Halife/Padişah ile müçtehitler arasındaki diyalog, İstanbul’dan çalışmalarını
yürüten ve İran’da etkili olan, aralarında Cemaleddin Afganî’nin de yer aldığı, İran
rejim muhalifleri tarafından sağlanacaktı.
Sultan Abdülhamid, 1890’larda Cemaleddin Afganî’ye, İslâm dünyasında ne-
den Sünnî-Şiî ayrımının sona erdirilemediğini sorarak bu konuda Osmanlının çok
gayret sarf ettiğini ancak İranlıların hep mezhep farklılığını körüklediğini ifade
etmiş, İranlıların Osmanlı aleyhine çalışan Ermeni müfsitlerini koruduğunu söy-
lemiştir. Sultan, bu ikiliği ortadan kaldırmak için iki ülkenin âlimlerinden bir ko-
misyon kurulmasını teklif etmiştir. Padişahtan muhtırayı alan Afganî heyecanla
kendini bu işe vermiştir. 1894’te İstanbul’da İranlılar tarafından bir cemiyetin
kurulması Afganî’nin bu husustaki gayretinin neticesiydi291. Osmanlı Devleti’ndeki
“Yeni Osmanlılar”a benzetilebilecek olan İranlı muhaliflerden oluşturulan bir heyet
Abdülhamid’in isteği üzerine çalışmalara başlayarak ilk önce İslâm dünyasının
farklı bölgelerindeki Şiî ulemasına altı yüz mektup göndermişler, bunların iki yüz
tanesine cevap almışlardır. Fakat tam işe koyulmuşken Afganî ani bir kararla, “Şiî
olmakla suçlanabilirim” gerekçesiyle, faaliyetlerle ilgisini keserek bu işleri
Bâbıâli’ye havale etmiştir292. Neticede II. Abdülhamid’in Sünnî-Şiî yakınlaşmasını
sağlama teşebbüsünden haberdar olan İran Şahı da Osmanlı-İran sınırında Ermeni
kartını ileri sürmüştür. Netice alınamayan Sünnî-Şiî birliğine dair teşebbüsler II.
Abdülhamid tarafından 1895 ortalarında durdurulmuş, 1896 yılı ortalarında da
İran Şahı Nasireddin, Cemaleddin Afganî’nin bir taraftarı tarafından öldürülmüş-
tür293.
II. Abdülhamid İttihad-ı İslâm hareketini kısmen de resmi yollardan yürüt-
müştür. 1901’de Enver Paşa başkanlığındaki bir nasihat heyetini Çin Müslümanları
ile görüşmek üzere Uzakdoğu’ya göndermesi, Cava’daki Osmanlı konsolosu Sadık
Bey’i yerli Müslümanların haklarını korumakla görevlendirerek Hollanda sömürge
idaresi nezdinde girişimde bulunması bu cümledendir. Ancak Sadık Paşa’nın giri-
şiminin hemen Hollanda sömürge idaresinin tepkilerine yol açtığı görülmüştür.
İstanbul’daki Hollanda elçisi, bazı Osmanlı ajanlarının Cava Adası’nda İslâm pro-
pagandası yapmalarından rahatsız olduklarını bildirmiştir294. İttihad-ı İslâm faali-
yetlerinin sadece sömürülen İslâm coğrafyasında değil çok geniş bir sahada yankı

291 A.e., s. 74.

292 A.e., s. 75.
293 Çetinsaya, a.e., 98.
294 Yuluğ Tekin Kurat, a.e.., s. 177.
235
uyandırdığı, Amerika’dan İngiltere’ye kadar yayılmış bir hareket olduğu malum-
dur. Bunun bir yansıması olarak 1903’te Londra’da Müslümanların kurduğu bir
dernek Pan-İslâm dergisini çıkarmıştır. Amerikalı Müslümanlar 1893’te New
York’ta Moslem World adlı bir dergi çıkarmışlardır. 1901’de Şam’da inşasına baş-
lanan ve 1908’de Medine’ye ulaşan Hicaz demiryolu projesinin de bir boyutu ile
İttihad-ı İslâm hareketinin parçası olduğunu söylemek mümkündür295.
Netice olarak, XX. yüzyıla gelindiğinde II. Abdülhamid’in düşündüğü İslâm
Birliği’nin teoriden pratiğe geçememiş bir düşünce olduğunu, İslâm âleminde ya-
rattığı heyecanın sınırlı kaldığını ancak büyük devletlerle olan mücadelesinde Sul-
tan Abdülhamid’in elini güçlendirmiş bir caydırıcı güç unsuru ve dış politika aracı
olarak kullanıldığını söylemek mümkündür.

3.2. II. Abdülhamid’in Ermeni Politikası

II. Abdülhamid’in büyük güçlere karşı asla taviz vermediği, onlarla dişe diş
bir mücadele içinde olduğu kırmızıçizgilerin başında Ermeni Meselesi yer almıştır.
Saltanatı boyunca cereyan eden siyasal gelişmeler arasında belki de en fazla mesai
harcadığı ve büyük devletlerle amansız bir mücadele içinde olduğu konu Ermeni
Meselesi olmuştur. Çok geniş bir siyasî kapsamı olup çok sayıda devleti ilgilendi-
ren bu girift konuyu yukarıda incelediğimiz devletlerle olan ilişkiler kısmında de-
ğil müstakil bir başlık altında incelemeyi uygun bulduk.
Ermeni Meselesi, daha çok XIX. yüzyılda kullanılmaya başlanan politik bir
terim olan Şark Meselesinin bir parçası olarak değerlendirilmelidir296. Özellikle
İngiltere, Rusya, Fransa ve Amerika’nın Osmanlı Devleti üzerindeki politikalarının
neticesi olarak bir “sorun” haline getirilmiş olan bu konu, Osmanlı Devleti’nin II.
Abdülhamid döneminden yıkılışına kadar geçen son yarım asırlık siyasal hayatın-
da içte ve dışta en fazla mesai harcadığı gelişmelerden birisidir297. 1877-1878
Osmanlı-Rus Harbi Türk-Ermeni münasebetlerinde bir dönüm noktası olmuştur.
Ermeniler Rusya’ya yaklaşarak Harp sonunda imzalanan 3 Mart 1878 tarihli Ayas-
tefanos Antlaşması’na 16. Maddeyi koydurmuşlar, bu gelişmeden telaşlanan İngil-
tere Ermenileri Rusya’dan kurtarıp kendi tarafına çekmek için derhal harp filosu-
nu İstanbul’a göndererek Ermenilere Muhtar Ermenistan veya Tampon Ermeni
Devleti kurma sözü vermiştir. İngiltere, Berlin Antlaşması’na Ermenilerle ilgili 61.
Maddeyi ilave ettirdi298. Ayastefanos ve Berlin antlaşmamaları ile resmiyet kazan-
dırılan299 Ermeni Meselesi kısa süre içerisinde büyük güçlerin Osmanlı Devleti’ne

295 Kuran, a.e., s. 97.

296 Bayram Kodaman, II. Abdülhamit Devri Doğu Anadolu Politikası, T.K.A.E. Yayınları, Ankara
1987, s. 105-106.
297 Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Mes’elesi, Belge Yayınları, İstanbul 1987, s. 1.
298 Kodaman, a.e., s. 48-49.
299 Tercüman-ı Hakikat, 22 Temmuz 1878, nr. 23; Bilal N. Şimşir, Osmanlı Ermenileri. (Çev.
Şinasi Orel), Bilgi Yayınları, Ankara 1986, s. 21.
236
bir baskı aracı konumuna gelmiştir. 1887’de İsviçre’de kurulan Hınçak Komitesi300
ile 1890’da Kafkasya’da kurulan Taşnaksutyun Komitesi301 ise terörist bir kimlikle
ortaya çıkarak Ermeni şiddet olaylarını başlatmışlardır.
Özellikle 1890-1896 arası dönem Ermeni Meselesi bağlamında Osmanlı dış
politikasının önemli evrelerinden birisi olmuştur. Bu evredeki Ermeni olayları,
idare merkezleri yurt dışında olmak üzere Ermenilere bağımsız bir devlet kurmak
amacıyla gerçekleştirilen organize olaylar olmuşlardır302.
Avrupa devletlerinin Ermeniler adına Osmanlı Devletine baskı yapmaya
başlaması üzerine Osmanlı Devleti sıkıntılı bir sürece girmiş, 1895 ve 1896 yıları
gerçekten de Sultan Abdülhamid’in en zor yılları olmuştur. Büyük devletlerle Os-
manlı Devleti arasında Ermeni Meselesi bağlamındaki en önemli konu “Ermeni
Islahatı” konusu olmuştur. Bu konuda büyük devletlerin stratejisi, 1878 Berlin
Antlaşması’nda Ermeniler için yapılması kararlaştırılan ıslahatı yaptırmak konu-
sunda Sultan Abdülhamid’e baskı uygulamak303, Sultan Abdülhamid’in bu konuda-
ki başlıca politikası ise yalnızca Ermeniler için talep edilen ıslahatın uygulanmasını
sürüncemede bırakmak olmuştur304. Berlin Antlaşması’nın 61. Maddesine göre,
Bâbıâli, Ermenilerin sakin oldukları eyaletlerde mahalli ihtiyaçların icap ettiği
ıslahat ve tanzimatı yapmayı temin etmişti. Bâbıâli bu konuda aldığı tedbirleri
muayyen vakitlerde Avrupa devletlerine bildirecek, devletler de bu tedbirlerin
icrasına nezaret edeceklerdi305. Islahata gözcülük etmek üzere İstanbul’da Avrupa
devletleri ve Osmanlı temsilcisinden oluşan bir komisyon kurulacaktı. Yedi kişiden
oluşacak bu komisyonunun başkanı Almanya’dan üyeleri ise İngiltere, Rusya,
Fransa, İtalya, Avusturya ve Osmanlı Devleti’nden seçilecekti306.
Bu ıslahatı uygulatmayı siyaseti açısından kaçınılmaz bulan İngiliz Hükûme-
ti, 1878’den itibaren Ermenilere ayrı bir devlet kumanın şartlarını hazırlamak için
her türlü siyasî ve askerî teşebbüsün içerisinde yer almıştır. İngiltere Başbakanı

300 Uras, a.e., s. 431.

301 Kamuran Gürün, Ermeni Dosyası, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1985, s. 132.
302 Karaca, a.e., s. 358; Münir Süreyya Bey, Ermeni sorununun geçirmiş olduğu siyasî evreleri üç
kısımda tasnif etmiştir. Bu dönemlerin ilki, altı büyük devlet konsoloslarının Hariciye Nezareti’ne
verdikleri 11 Haziran 1880 tarihli ortak notayla başlamış ve 1883 yılında sona ermiştir. İkinci dö-
nem 1894 tarihinde meydana gelen Sason ve Talori olayıyla başlamış ve 1897 tarihinde kesintiye
uğramıştır. Üçüncü dönem ise 1912 tarihinde başlayarak 1914 yılında baş gösteren I. Dünya Sava-
şı dolayısıyla duraklamaya uğramıştır. Üç dönemin en şiddetlisi ikinci dönem olmuştur. Çünkü bu
dönem gerek yabancı ülkelerin müdahalelerinin şiddeti, gerek meydana gelen olayların büyüklüğü
ve yaygınlığı açısından Osmanlı Devleti’ni içinden çıkılmaz durumlara sokacak hale gelmiştir.
Bkz: Münir Süreyya Bey, Ermeni Meselesinin Siyasî Tarihçesi (1877-1914), T.C. Başbakanlık
Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 2001, S. 26.
303 Cevdet Küçük, Osmanlı Diplomasisinde Ermeni Mes’elesinin Ortaya Çıkışı, İstanbul Üniversi-
tesi Yayınları, İstanbul 1984. s. 111.
304 BOA. Y. MTV. 139/69.
305 Vakit, 22 Temmuz 1878, nr. 988; Tercüman-ı Hakikat, 22 Temmuz 1878, nr. 23.
306 Tercüman-ı Hakikat, 10 Temmuz 1878, nr. 11.
237
Salisbury’nin daha 1878’de parlamentoda yaptığı bir konuşma, Ermeni Devletinin
kurulabilmesi için Ermenilerin belli yerlerde nüfus çoğunluğunu teşkil etmesi ge-
rektiğini vurgulamıştı. Salisbury, “Bir yerin ahalisi sadece ya da çoğunlukla Hristi-
yan olursa bunlara özel ayrıcalık vermek mümkündür”307 sözleriyle aslında Ermeni-
lerin çoğunlukta olmasalar da bunu sağlayabilmeleri için yapmaları gerekenler
konusunda yol göstermiştir.
Sultan Abdülhamid’in en hassas olduğu konuların başında Ermeni sorunu
geliyordu. Dolayısıyla tavizsiz olduğu bu konuda Avrupa devletlerinin akıl yürüt-
mesine tahammül edemiyordu. Vambery’nin Sultan Abdülhamid ile görüşerek
Londra’ya sunduğu bir rapora Padişah’ın Ermeni sorunu hakkındaki kanaati şöyle
yansımıştır. “Padişahın en fazla sinirlendiği konu, Ermeni Sorununa ilişkin olarak
İngiltere’deki menfi propagandadır. Görüşmemde Padişah çok sinirliydi, her zaman-
ki sakin tavrından eser yoktu, Konuşurken el-kol hareketi yapıyor, fesiyle oynuyordu.
Ermenilerin siyasî düşüncesinin hedefi olan yerlerin nüfusunun üçte birinin Ermeni-
lerden geri kalanının ise Türk ve Kürtlerden meydana geldiğini söyledi. İngilizler
herhalde çoğunluğun kaderini azınlığın eline bırakmamı ve Rusya’nın tezgâhlarına
zemin hazırlamamı beklemiyorlardır dedi. Ermeniler aslında Şark gelenekleriyle
bütünleşmiş, bizimle barış içinde kaynaşmış, saldırgan olmayan bir Şark ırkıdır. Ara-
da bir meydana gelen üzücü olayların müsebbibi yabancı devletlerin kışkırttığı ajan-
lardır dedi. Bağımsız bir Ermenistan’a müsaade edeceğime kellemi keserim daha iyi
dedi. Ermenistan’ın kurulması hem dindaşlarım için büyük bir adaletsizlik hem de
iktidarımın ve Türkiye’nin sonu olur dedi”308.
Ermeni ıslahatı konusunda büyük güçlerin Osmanlı Devleti’ni tam bir kıska-
ca almaları 1895 yılında gerçekleşmiştir. İngilizlerin başı çektiği Fransa ve Rus-
ya’dan oluşan üç devletin İstanbul sefirleri 28 Nisan’da toplanarak ıslahat konu-
sunda bazı kararlar almışlardır. Sultan II. Abdülhamid ise ıslahatın bu üç devletin
baskısıyla değil kendi arzusu ile bahşedileceğini göstermek için sefirlerin görüş-
meleri esnasında bir Islahat Nizamnamesi tertip ederek hususi bir memur ile der-
hal sefirlere göndermiştir. Ancak sefirler artık ıslahat maddelerini kendileri belir-
lediklerini beyan ederek bir suretini de Padişah’a takdim etmişlerdir309. Belirlenen
maddeler 11 Mayıs günü üç devletin sefiri tarafından Sultan Abdülhamid’e sunul-
muştur. Yirmi beş sayfadan oluşan bu uzun emrivakide Ermenistan’da yapılması
gereken düzenlemelerin bu üç devletin ortak kararı olduğu, icrası konusunda tehir
vuku bulmayacağının ümit edildiği ve Bâbıâli’nin cevabının on gün içerisinde ken-
dilerine iletilmesi yer almıştır310. Devletlerin talepleri arasında; Ermenistan’ın
hangi vilayetlerden oluşacağı, vilayetlere tayin olunacak valinin nasıl belirleneceği,

307 Vakit, 27 Haziran 1878, nr. 962.

308 Öke, Saraydaki Casus, s. 63-65.
309 Hürriyet, 4 Mayıs 1895, nr. 11.
310 Hürriyet, 29 Mayıs 1895, nr. 12.
238
valilerin görev süreleri ve yetkileri, vilayetlerin varidatı, Ermeni kazazedelerine
verilecek tazminat, Ermenilerin güvenlik işleri, hapishanelerin teftişi, tutukluların
affı ve altı vilayet merkezinde birer istinaf mahkemesi kurulması yer almaktay-
dı311. Sefirlerin cevap için verdikleri on günlük mühleti Almanya ve Avusturya ile
müzakere ederek geçiren Sultan Abdülhamid sefirlere resmi bir cevap vermemiş
ancak 3 Haziran ve 17 Haziran’da sefirlere iki şifahi nota vermiştir. Şifahi notalar-
da Avrupa devletlerine Berlin Antlaşması’nın 61. maddesi ile verilmiş yetkilerin
dışında Osmanlıya baskı yapmaya gerekçe olacak başka bir yetkinin verilmediği
dile getirilmiştir312. Hariciye Nazırı Tevfik Paşa, Sultan Abdülhamid’e sunduğu
tezkerede bu konudaki fikrini şöyle dile getirmiştir: “Avrupa devletlerince, daha
doğrusu İngiltere tarafından teklif olunan ıslahat maddeleri kabul edilirse Ermeni-
ler de Bulgarlar gibi müstakil idare haline getirilirler. Böyle bir tehlikeyle karşı-
laşmamak için tüm Osmanlı vilayetlerinde Berlin Antlaşmasında kabul edilen ısla-
hatın uygulanması uygundur olacaktır”313.
Osmanlı Devleti, Avrupalı büyükelçilerin 11Mayıs’ta verdikleri notaya ayrın-
tılı ve ispatlı resmî karsı notasını 2 Ağustos 1895’te vermiştir314. Osmanlının karşı
notasını hiçe sayarak İngiltere adına 27 Ağustos’ta beyanatta bulunan Lord Salis-
bury, Osmanlı Devleti’nin 11 Mayıs tarihli Avrupa devletlerinin notasını kabul
etmemesi halinde büyük zorluklarla karşılaşacağını bildirmiştir. Bu tehdit karşı-
sında geri adım atan Sultan Abdülhamid birkaç gün içinde ıslahata nezaret etmek
üzere Müşir Şakir Paşa başkanlığında Komisyon-ı Âli sıfatıyla bir heyet kurmuştur.
Üç devlet sefiri bu komisyonu tasdik etmeyerek kendi kontrolleri olmadan ıslaha-
tın gerçekleştirilemeyeceğini bildirmişlerdir. Buna rağmen Komisyon-ı Âli vakit
kaybetmeden incelemelerde bulunmak üzere Doğu Anadolu’ya hareket etmiştir
Komisyon’un ziyaret planına göre önce Erzurum’a gidilecek sonra sırasıyla Van,
Bitlis, Diyarbakır ve Harput ziyaret edilecekti. Komisyon kış aylarını Harput’ta
geçirdikten sonra Sivas’a geçecekti315. Bu komisyonun kurulmasıyla Sultan Abdül-
hamid hem büyük güçlerin baskısını azaltmayı ümit etmiş hem de vaat edilen ısla-
hatın icra edilmeye başlandığı imajını vermeye çalışmıştır. Osmanlı Devleti üç
devletin isteklerinin çoğunu, özellikle kontrol komisyonunun kurulmasını kabul
etmek zorunda kalmıştır. Lord Salisbury bu kontrolün yapılmasıyla yetinmeyip
ıslahatı uygulayacak olan komisyonun da İngiliz, Fransız ve Rus üyelerden oluş-
masında ısrar etmiştir316. İngiliz Meclisi’nin bazı üyeleri ise daha da ileri giderek
Ermeni ıslahatının uygulanması için Boğaziçi’ne bir donanma gönderilmesini is-

311 A.e.
312 Uras, a.e., s. 326-333.
313 BOA. Y. PRK. EŞA. 21/75.
314 Münir Süreyya Bey, a.e., s. 58.
315 Hürriyet, 2 Eylül 1895, nr. 26.
316 Hürriyet, 20 Eylül 1895, nr. 28.
239
temişlerdir317. Yani 1915’e yirmi yıl kala boğazlara filo gönderme fikri İngiliz Bah-
riyesinin seyir defterinde yerini almış ancak Avusturya ve Fransa’nın muhalefeti
nedeniyle İngilizlerin bu teşebbüsü akim kalmıştır. Islahat konusunda Osmanlı
Devleti’ne gözdağı vermek isteyen büyük devletler buna benzer bir tehdidi aynı
yılın ortalarında da yaparak Osmanlı karasularına filo göndermişlerdir. 27 gemi-
den oluşan İngiliz donanması Haziran ayında Beyrut ve Trablusşam sahillerinden
İskenderun limanına gelmiş, bu gelişme karşısında Fransa ve Rus donanmaları da
herhangi bir gelişmeye hazırlıklı olmak için teyakkuza geçmiştir. Fransa Suri-
ye’deki otoritesini korumak için Suriye’ye savaş gemileri gönderilmesine karar
vermiş, Rusya ise Odesa’da bulunan yirminci fırkanın Batum’a ve oradan Kars’a
gönderilmesini kararlaştırarak muhtemel bir İngiliz ve Fransız taarruzu karşısında
avantaj sağlamak için hazırlanmıştır318.
Sultan Abdülhamid, Avrupa devletlerinin verdiği notalara cevap verme ve
Avrupa devletlerini ikna etme hususunda Hariciye Nazırı Tevfik Paşa vasıtasıyla
sefirler ve basın ile sürekli bir diyalog içerisinde olmuştur. İngiltere, Fransa, Rusya
ve Avusturya Sefirleri ile hemen hemen her gün görüşmek suretiyle ıslahat konu-
sunda gerekli tedbirlerin alınmakta olduğu beyan edilmiş, gazeteler aracılığı ile sık
sık beyanatta bulunulmuştur319. İngiliz Sefiri Curie, ıslahat konusunda Osmanlı
Devleti’nin hiçbir şey yapmadığını ve Avrupa’yı oyalamaya çalıştığını ileri sürerek
ıslahat çalışmalarını tenkit etmiş, Sultan Abdülhamid ise ıslahat maddelerinin har-
fiyen uygulanmasını sağlamak için Hükûmete defalarca ferman buyurduğunu,
ıslahat maddelerinin müzakere edildiğini, durum ve zamanın izin verdiği ölçüde
aşamalı olarak uygulanacağını bildirmiştir. Padişah, Ermeni komitelerinin İngiliz
kamuoyunda itibar kazanmasının ve İngiliz basınının Ermenileri desteklemesinin
devam etmesi halinde ıslahat uygulamasının çıkmaza gireceğini, bundan Osmanlı-
İngiliz ilişkilerinin de zarar göreceğini ifade etmiştir320. Ancak İngiliz Sefiri, İngil-
tere’de hürriyet serbestîsi olduğu, Hükûmetin bu komitelere müdahale etmesinin
mümkün olmadığı, bu komitelerin engellenmesinin tek yolunun ıslahatın eksiksiz
uygulanması olduğu, aksi halde bir iki ay içinde Osmanlı Devleti’nin birçok yerinde
büyük olaylar çıkacağı tehdidinde bulunmuştur321.
Gerçekten de İngiliz sefirinin fikriyatının kısa süre sonra fiiliyata geçmesi
Ermeni Meselesi konusunda İngilizlerin nasıl bir rol oynadığını göstermiştir. 26
Ağustos 1896’da İstanbul’da Osmanlı Bankası baskını olarak bilinen Ermeni şiddet
olayı meydana gelmiştir. Sultan Abdülhamid, İstanbul’daki büyük devletlerin sefir-
lerine bu olayların önlenmesinde yeterince katkı yapmadıklarını söylemiştir. Ayrı-

317 Hürriyet, 21 Mart 1895, nr. 5.

318 Hürriyet, 25 Haziran 1895, nr. 16.
319 BOA. Y. PRK. HR. 21/34.
320 BOA. Y. PRK. HR. 21/64.
321 BOA. Y. PRK. HR. 21/64.
240
ca sefirlere İstanbul’da meydana gelen olaylar nedeniyle çok sayıda yabancı tücca-
rın “zarar ettiğini ve İstanbul’da güvende olmadıklarını söyleyerek” Avrupa’ya
gitmek istedikleri, tüccarın güvenlik sorununun olmadığı, tüccarların Avrupa’ya
gitmelerinin engellenmesi için aracı olmaları söylenmiştir. Sefirler ise bunun an-
cak ıslahatın uygulanmasıyla mümkün olabileceği cevabını vererek tavizsiz dav-
ranmışlardır322. Bunun üzerine Ermeni olayları hakkında kanuni işlem yapma
kararı alınmış, halk mahkemeleri için hususi bir adli heyet oluşturulmuş323 bu
sayede ıslahatın ciddi bir şekilde icra edildiği gösterilmeye çalışılmıştır. Komisyon
kurulur kurulmaz olayların çıktığı yerlere sevk edilmiştir. Bu heyet gittiği yerlerde
Müslim ve gayrimüslim halktan şahitlerin ifadelerini zabıt ceridelerine kaydede-
rek ifade sahiplerine imzalatmıştır. Hükûmet uygulamanın ciddiyetini göstermek
için bu komisyona bir İngiliz, bir Fransız, bir Alman ve bir Avusturyalı Paşa’yı fahri
üye olarak tayin etmiştir324.
1895 yılı mayıs ayından başlamak üzere 1896 sonuna kadar yoğun olarak
devam eden Avrupa’nın ıslahat baskısını göğüslemeye çalışan Osmanlı hariciyesi
ancak 1897 yılında rahat bir nefes alabilmiştir. Bu yıldan itibaren Ermeni Meselesi
Avrupa kamuoyunda Girit sorunu ve Osmanlı-Yunan Harbi sorunları yanında ikin-
ci plana düşmeye başlamış, dolayısıyla diplomatik baskı ve Osmanlı aleyhindeki
yayınlarda nispeten bir azalma görülmüştür. Ermeni Meselesinde Avrupa baskısı-
nın azalmasının asıl sebebi Almanya’nın kayıtsız şartsız Osmanlı’yı desteklemesi
olmuştur.
Ermeniler için yapılması planlanan ıslahatın tartışıldığı dönemde Ermeni
komitelerinin tahrik ve teşviki ile Anadolu ve İstanbul’da Ermeni isyan ve şiddet
olayları da meydana gelmeye başlamıştır. II. Abdülhamid döneminde Ermeni şid-
det olayları, 1887’de Hınçak ve 1890’da Taşnaksutyun komitelerinin faaliyete
geçmesiyle hız kazanmıştır. Bu komitelerin taktiği Avrupa’nın dikkatini çekecek
olaylar çıkarmaktı325. Bu komiteler ayrılıkçı Millîyetçi komitacı Ermenilerin katı-
lımı ve Avrupa Devletinin desteği ile şiddet olaylarına girişerek masum Ermeni
vatandaşlarını da olaylara katılması için teşvik ve tahrik etmeye başlamıştır. Buna
rağmen Ermeni toplumunun büyük kısmının devletin yanında olduğunu gösteren
faaliyetlerden geri durmadığı görülmüştür. Ermeni terör olaylarının başladığı bir
dönemde Ermeni vatandaşlar Osmanlı Devleti’nin kendilerine tanıdığı Ermeni
Milleti Nizamnamesinin verilişinin yıl dönümünde kutlamalar yaparak devlete
şükranlarını sunmuşlardır. Yedikule dışındaki Ermeni Hastanesi bahçesinde top-
lanan binlerce sadık Ermeni vatandaşı, hem millet nizamnamesi için devlete hem
de hastanenin yapılmasına vesile olan Sultan Abdülhamid’e sadakatlerini sunmuş-

322 BOA. Y. PRK. HR. 22/32.

323 BOA. Y. PRK. HR. 22/37.
324 BOA. Y. PRK. HR. 22/37.
325 Küçük, a.e., s. 104.
241
lardır. Hastanenin Bahçe girişine “Yaşasın Sultan Hamid Han Hazretleri”, binanın
kapısına “Padişahım çok yaşa” pankartlarının asılması326 oldukça anlamlıydı. Bu-
rada vurgulanması gereken nokta, Batılı güçlerin başlattığı Ermeni sorununun
Ermeniler bağlamında toplumsal bir hareket olarak gelişmediği, aksine büyük
devletlerin desteklediği merkezler tarafından organize edilmiş olduğudur327.
Yukarıda zikredilen iki Ermeni komitesinin çıkardığı 1889 Musa Bey Olayı,
1890 Erzurum isyanı, 1890 Kumkapı gösterisi terör olayların ilkleri arasındaydı.
1893’te çıkan, Kayseri, Çorum, Amasya, Yozgat, Merzifon olayları ile isyanlar bütün
Anadolu’yu sarmıştır328. 1895-1896 yılları ise Ermenilerin meydana adeta kalkış-
ma evresi olmuştur. 1895 Yılında Türkiye’de meydana gelmiş olan belli başlı Er-
meni olayları şunlardır: Temmuz’da Zeytun isyanı, Eylül’de Trabzon olayı, Bâbıâli
olayları, Ekim’de Erzurum olayı, Maraş olayı, Gümüşhane olayı, Edirne olayı, Bay-
burt olayı, Zeytun olayı, Mersin olayı, Malatya olayı, Arapkir olayı, Eğin olayı, Papas
olayı, Gürün olayı, Sivas olayı. Kasım’da Tokat, Amasya, Merzifon olayları, Antep
olayı, Maraş olayı, Zile olayı, Vezirköprü olayı329.
1895 yılı Mart ayının sonlarında Anadolu’nun doğusuna bir grup İngiliz ga-
zetecinin gelmiş olması ve birkaç ay sonra, Temmuz ayından itibaren Ermeni olay-
larının başlaması dikkat çekicidir. Daily Telegarph gazetesi muhabirlerinden ve
başka mesleklerden oluşan özel bir heyet, İngiliz Meclisi’nin yardımını alarak Muş,
Sason, Bitlis ve Van gibi şehirlere gelmişlerdir. Heyet, Osmanlı Devleti’nin almış
olduğu tedbirleri hiçe sayarak bölgede Ermenilere zulmedildiği haberlerini İngiliz
gazetelerine ulaştırıp İngiltere’de kamuoyunu heyecana getirmiş, bu danışıklı dö-
vüş İngiliz donanmasının boğazlar üzerine gönderilmesine kadar varmıştır. Asıl
amacın Avrupa kamuoyunu heyecana getirerek büyük devletlerin Osmanlıya mü-
dahalesini sağlamak olduğu aşikârdır330. Böyle heyetlerin kontrolsüz şekilde Ana-
dolu’yu ziyaretlerinin Avrupa kamuoyunda yapacağı olumsuz tesirin mahzurunu
gören Hariciye Nazırı Tevfik Paşa, sadarete bir tezkere sunarak şu önerilerde bu-
lunmuştur: “Yabancıların hüviyeti hakkında mensup oldukları konsolosluklardan
bilgi alınarak ülkedeki hal ve hareketleri üzerine polisten açıklama alınmalıdır.
Sanat ve ticaret için Osmanlı ülkesine karadan ve denizden seyahat edecek olan
kişiler pasaport nizamnamesi gereğince hüviyetini ispata mecbur ve mükellef ol-
malıdır. Ülkede kaldıkları müddetçe hal ve hareketleri zabt edilmelidir. Konsolos-

326 Sabah, 28 Mayıs 1890, nr. 136.

327 Seçil Akgün, “Ermeni Sorunu”, Çağdaş Türk Diplomasisi:200 Yıllık Süreç, Tebliğler Kitabı,
Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1999, s. 207.
328 Küçük, a.e., s. 106-111.
329 Geçmişten Bugüne Türk-Ermeni İlişkileri, Genelkurmay ATASE Yayınları, Ankara 1989, s.
23.
330 Hürriyet, 5 Nisan 1895, nr. 9.
242
luklar tarafından ellerine verilen belgelere geliş-gidiş tarihleri ile ne maksatla gel-
dikleri de yazılmalıdır”331.
1895 yılı sonbaharında Bâbıâli gösterisi denilen Ermeni olayları Osmanlı
Hükûmet merkezi Bâbıâli’ye kadar uzanmıştır. Osmanlı’nın harici ve kadim düş-
manları tarafından teşvik edilen Ermeniler, İsviçre ve Rusya’da ihtilalcilerden ve
anarşistlerden komitalar teşkil ederek suikastlara başlamışlardı. Bâbıâli gösterisi
de bu olaylar zincirinin bir halkasıydı332. Eylül ayı sonlarında altı bin kişiye yakın
bir Ermeni topluluğu Sultan II. Abdülhamid’i protesto etmek için Bâbıâli’ye yürü-
müştür. Zaptiyeler kendilerini engellemek isteyince, asiler Zaptiye Nazırı’nın yave-
ri Binbaşı Servet Bey’in canına kıymışlardır333. Asıl amaçları Hükûmet merkezini
basıp büyük bir olay çıkararak Avrupa devletlerinin olaya müdahalesini sağlamak
olan asilere karşı Sadrazam Said Paşa silah kullanılmasını istemişse334 de Sultan
Abdülhamid iç harp tehlikesi ve dış güçlerin fırsattan yararlanacakları gerekçesiy-
le yine olayı diplomasi yoluyla halletme yolunu tercih etmiştir. Asilerden üç yüz
kişi yakalanarak adliyeye sevk edilmiştir. Birkaç gün içerisinde Beyoğlu, Galata,
Kasımpaşa gibi yerlerde de olaylar meydana gelmiştir. Hükûmet, Ermeni Patriği ile
görüşmek için kendisini Bâbıâli’ye davet etmiş ancak Patrik gelmediği gibi Ermeni-
lerin sakinleştirilmesi konusunda Hükûmetin tavsiyelerine de kulak asmamıştır335.
Olayların bütün İstanbul’a yayılması üzerine İngiliz Sefiri, Padişah’a şu beyanatta
bulunmuştur. “Muş, Sason ve Diyarbakır’da Kürtler bazı köyleri yağma etmişler,
Malatya’da dört Cizvit Papazı öldürülmüş, Sivas’ta köyler yağmalanmış, Bitlis’te 800
Ermeni öldürülmüş ve Trabzon’da Ermenilerin tutuklanması İstanbul’da infiale se-
bep olmuştur. Bu olaylar Osmanlı idaresinin göz yummasından kaynaklanmıştır”336.
Avrupa basını günlerce Bâbıâli olayından bahsederek İstanbul ve Anado-
lu’da Ermenilerin işkenceye maruz kaldıklarını yazmıştır. Avrupa basını 1895
yılının son günlerinde Diyarbakır’da 2500, Sivas’ta 1500, 1895 yılı itibarı ile ise
toplam 100 bin Ermeni’nin öldürüldüğü, 500 bin Ermeni’nin evsiz kaldığı337, 1
Mayıs 1896 itibarı ile Antep’te 200 bin Ermeni’nin öldürüldüğü iddialarını ortaya
atmıştır338. Bu asılsız haberleri Sultan Abdülhamid Osmanlı Devleti için büyük bir
yıkım olarak görüyordu. Nitekim 10 Ekim 1896 tarihli bir İngiliz raporuna yansı-
dığına göre, Sultan Abdülhamid Ermeni sorunu hakkında şu ifadeleri kullanmıştı:
“Bizden Sırbistan’ı, Yunanistan’ı, Karadağ’ı ayırmanız bacaklarımızı kesmiştir. Bü-

331 A.e.
332
İkdam, 26 Şubat 1921, nr. 7919.
333 Hürriyet, 9 Ekim 1895, nr. 31.
334 İsmail Hami Danişmend, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, Cilt: 4. Türkiye Yayınları, İstanbul
1972, s. 335.
335 Hürriyet, 9 Ekim 1895, nr. 31.
336 BOA. Y. PRK. HR. 21/34.
337 BOA. HR. SYS. 65/30.
338 BOA. HR. SYS. 65/49.
243
tün bunlara Osmanlı halkı sessiz kaldı. Fakat bir Ermeni sorunu yaratmakla bağır-
saklarımızı deşmek istiyorsunuz. İşte buna dayanamayız. Kendimizi savunmak zo-
rundayız ve savunacağız”339
Bâbıâli, Osmanlı memleketlerinin tamamında emniyet ve asayişin sağlana-
cağını ifade ederek sefaretlere gelmekte olan haberlerin gerçeği yansıtmadığını,
bunun da konsolosluklarda sadece Ermeni tercüman bulunması ve Ermeni muha-
cirlerden gelen yalan haberlerden kaynaklandığını söylemiştir. Bu yanıltma haber-
lere Avrupa devletlerinin temkinli yaklaşmalarını tavsiye eden Bâbıâli, ıslahatın
şartlarını hazırlamak için Doğu vilayetlerinde bulunan Şakir Paşa’dan gelen telgra-
fı İngiliz elçisine okuyarak Bitlis’te asayişin berkemal olup herkesin işinde gücün-
de olduğunu bildirmiştir340. 1896 yılı başından itibaren Amerika Basınında da
Ermeni olayları ile ilgili yayınlar yapılmaya başlamıştır. Washington’daki Osmanlı
Sefiri Mavroyani Bey, 16 Ocak 1896’da Amerika’daki Osmanlı aleyhtarı yayınlar-
dan Osmanlı idaresini haberdar etmiş, Bâbıâli Mavroyani Bey’e çektiği telgrafta
Amerika gazetelerinde çıkan bu haberleri tekzip etmesini söylemiştir341. 25 Nisan
1896’da Amerika Dış İşleri Bakanlığı’na sunulmak üzere Washington Sefiri Mavro-
yani Bey’e gönderilen diğer bir telgrafta ise Amerika Birleşik Devletleri’nde Os-
manlı aleyhinde oluşan kamuoyuna Türkiye’de yaşayan Amerikan misyonerlerinin
Ermeni Meselesi ile ilgili olarak hazırladıkları raporların neden olduğu ifade edil-
miştir342.
Batı kamuoyunun desteğinden cesaret alan Ermeni komiteleri 1896 yılında
da şiddet olaylarına devam etmişlerdir. 1896 yılının Batı kamuoyunda en çok ses
getiren olayı, İstanbul’da Osmanlı Bankası baskını olmuştur. Osmanlı Bankası bas-
kını, Avrupa’daki Ermeni komitacılar tarafından tasarlanıp Patrik İzmirliyan’ın
onayı ile meydana gelmiş bir tedhiş olayıdır. Avrupa devletlerini müdahaleye
mecbur bırakmak için, yabancı sermayeyi temsil eden Osmanlı Bankası’na yapılan
bu baskın Rus pasaportlarıyla ülkeye giren komitacılar tarafından gerçekleştiril-
miştir343. Avrupa’dan gelen idareci komitacılar ile yerli komitacılardan oluşan
yaklaşık 20 kişilik silahlı Ermeni grubu, 26 Ağustos 1896’da Osmanlı Bankası’na
hücum edip aynı zamanda sokaktan geçen insanların üzerine bomba atmaya baş-
lamışlardır344. Hükûmet olay yerine polis ve asker sevk ederek bankayı kuşatıp
asileri ele geçirmiş ancak Fransız, Rus ve İngiliz sefirleri olaya müdahale ederek
asileri kurtarmaya çalışmışlardır. Banka genel müdürü Sir Edgar Vincent ile Rus
sefareti baş tercümanı Maximof, II. Abdülhamid ile görüşüp arabuluculuk yapmış-
lar, bu görüşmeden sonra Sultan Abdülhamid 17 kişinin yurtdışına çıkarılmasına

339 Öke, Saraydaki Casus, s. 170.

340 BOA. Y. PRK. HR. 21/34.
341 BOA. HR. SYS. 65/30.
342 BOA. HR. SYS. 65/46.
343 Danişmend, a.e., s. 335.
344 Meşveret, 23 Eylül 1896, nr. 19.
244
izin vermek zorunda kalmıştır. Avrupa devletlerinin himayesindeki asiler yurtdı-
şına çıkarılmışlardır345. Bu Ermeni olayı üzerine Avrupa basını Ermenilerin Türki-
ye’de yok edilmekte olduğu propagandasına başlamıştır. Sultan Abdülhamid, Av-
rupa kamuoyunda Ermeniler lehinde oluşan bu havayı dağıtmak için dostu olan
Almanya’nın Gazet de Allgemeine gazetesinde 27-28 Ağustos 1896 tarihinde olay-
ların gerçek seyrini ihtiva eden bir makale yayımlatılmasını sağlamıştır346.
Osmanlı Bankası olayını gerçekleştiren Ermeni komitacıların, büyük devlet-
lerin müdahalesi sonucu Marsilya’ya gönderilmeleri üzerine Sultan Abdülhamid,
Hariciye Nazırı Tevfik Paşa’dan asilerin nereye gittikleri konusunda tahkikat ya-
pılmasını talep etmiştir. Paris Büyükelçisi Münir Paşa’ya yapılan tebligatta; Mar-
silya’ya gitmek üzere yola çıkan komitacılar arasında iki subay bulunduğunun
haber alındığı, Marsilya’ya vardıklarında bu kişilerin hepsinin takip edilerek nere-
ye gittiklerinin, kimlerle bağlantı kurduklarının araştırılması ve sonucun acilen
İstanbul’a bildirilmesi istenmiştir347. Bu arada Atina’daki Osmanlı elçisi Mehmet
Asım Bey İstanbul’a çektiği telgrafta, Fransız yolcu gemisinin Yunanistan’ın Pire
limanına geldiğini, kaptanın Ermenilerin gemiden inmelerine izin vermediğini ve
geminin Marsilya’ya gitmek üzere Pire’den ayrıldığını haber vermiştir. Bâbıâli,
Marsilya’ya ulaşacak olan Ermeni komitacıların Fransa’ya kabul edilmemesi için
diplomatik girişimlerde bulunmuştur. Paris Büyükelçisi Münir Paşa 28 Eylül tarihli
telgrafında, bu girişimin Fransa nezdinde etkili olacağı ve Fransa’nın bu suçluları
ülkeye kabul etmeye yanaşmayacağı öngörüsünde bulunmuştur348. Fakat daha
sonra Marsilya Baş Şehbenderliğinden gelen telgraf, 17 Ermeni komitacının Mar-
silya’ya ulaştıklarını, Fransa’ya kabul edildiklerini, bundan sonra da komitacıların
bir kısmının Marsilya’dan da ayrılarak New York’a gitmek üzere yola çıktıklarını
ortaya koymuştur349.
Ermeni Meselesi konusunda Batılıların adeta hamle yarışına girdikleri 1896
yılı sonlarında Washington Osmanlı Sefiri tarafından İstanbul’a çekilen telgrafta,
Amerikan Hükûmeti’nin İstanbul’a bir kruvazör göndermek niyetinde olduğu bil-
dirilmiştir. Paris gazeteleri ise aynı günlerde, Amerikan kruvazörünün İzmir’e
geldiğinde İstanbul’daki Amerikan sefirinin kruvazöre ulaşarak İstanbul’a kadar
gitmesini bildireceğini, Osmanlı idaresi buna karşı çıkarsa Amerikalı amiralin zor
kullanarak Çanakkale Boğazı’ndan geçeceğini yazmıştır. Osmanlı basını da Ameri-
kan filosunun doğu sularına gelmekte olduğunu doğrulamıştır350.

345
İsmet Binark, Asılsız Ermeni İddiaları ve Ermenilerin Türklere Yaptıkları Mezalim, A.T.O.
Yayınları, Ankara 2001, s. 41.
346 BOA. HR. SYS. 37/54.
347 BOA. HR. SYS. 2749/25; BOA. HR. SYS. 2802/4.
348 Osmanlı Belgelerinde Ermeni Fransız İlişkileri, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları,
Ankara 2002, s. 96-97.
349 BOA. Y. A. HUS. 361/30.
350 Kanun-i Esasi Mecmuası, 17 Ocak 1898.
245
 1897’de Ermeni terör faaliyetlerinin gittikçe azaldığı görülür. Bu durum Av-
rupa devletleri ve kamuoyu olmadan Ermenilerin hareket etmediklerini ve Ermeni
Meselesinin Avrupa devletlerinin çıkarlarıyla ne kadar bağlantılı olduğunu gös-
termektedir. 1898 yılında Türkiye’de kayda değer Ermeni şiddet olayı yaşanmaz-
ken Fransa’da çıkan gazeteler Ermenilere Türkiye’de katliam yapıldığını yazmaya
devam etmişler, Fransa’daki Osmanlı temsilcisi MahmudNedim Bey de bu gazete-
lerde neşredilen haberleri sürekli tekzip etmek durumunda kalmıştır351. 1897
yılından itibaren Avrupa kamuoyunun gündeminde Girit meselesinin arkasında
kalmış görünen Ermeni Meselesi, 1900’lerin başından itibaren tekrar canlanmış ve
1905 yılında Osmanlı Devleti’ni her bakımdan yok etmek amacına yönelik olan
Sultan II. Abdülhamid’e suikast girişimine kadar uzanmıştır352.
Ermeni ihtilal komitelerinin Osmanlı idaresine karşı çıkardıkları isyan ve gi-
riştikleri terör faaliyetleri arasında en önemlisi, devletin kalbine yapılan saldırı ile
devleti yok etmek amacına yönelik olan 21 Temmuz 1905 tarihli Sultan Abdülha-
mid’e suikast girişimidir. Yıldız Suikastı olarak bilinen bu olay Yıldız Sarayı yakı-
nındaki cami önünde cereyan etmiştir. Cuma selamlığı töreni esnasında gerçekleş-
tirilen bu olayda çok sayıda Ermeni komitacının parmağı ve arkalarında da çok
sayıda devletin desteği yer almıştır. Cuma namazı çıkışı, Yıldız Camii etrafında,
Padişah muhafızlarının bulunduğu yerin arkasında, ziyaretçi arabalarının durduğu
yerde, camiye yaklaşık yüz metre uzaklıkta bir patlama meydana gelmiştir. Sultan
Abdülhamid’e yönelik olarak tertip edilmiş olan bu suikast girişimi akim kalmış, o
kaos ortamında Padişah metanet göstererek, yerli ve yabancı ziyaretçilerin ve
davetlisi olan Avusturya büyükelçisinin alkışları arasında arabasıyla saraya ulaş-
mıştır353.
Patlamada yirmi dört kişi hayatını kaybederken elli sekiz kişi de ağır yara-
lanmıştır354. Yabancı devlet temsilcileri İstanbul’daki Avrupalı sefirler Saray’a gi-
derek Sultan Abdülhamid’i ziyaret ederek olaydan duydukları üzüntüleri dile ge-
tirmişlerdir. Çok sayıda devlet başkanı da Saray’a geçmiş olsun telgrafları gön-
dermişlerdir. İstanbul ve Avrupa basını günlerce bu olay üzerine yazılar yayınla-
mışlardır. İstanbul’daki Ermenice ve Rumca gazeteler, Sultan Abdülhamid’in olay
esnasındaki soğukkanlılık ve metanetine övgüler yağdırmışlar, Padişah’ın “ben
iyiyim, ahaliden ve askerden kimseye zarar gelip gelmediğini araştırınız, telaş edil-
mesin, kimse ezilmesin”355 sözlerine yer vermişlerdir. Sultan Abdülhamid, olayın
ertesi günü Hamidiye Etfal, Yıldız ve Gümüşsuyu Hastanelerinde tedavi gören va-
tandaşları ziyaret ederek ailelerine ihsanda bulunmuştur.

351 BOA. HR. SYS. 194/12.

352 Sabah, 22 Temmuz 1905, nr. 5665.
353 Sabah, 22 Temmuz 1905, nr. 5665.
354 Sabah, 23 Temmuz 1905, nr. 5666.
355 Sabah, 24 Temmuz 1905, nr. 5667.
246
 Yıldız suikast girişimi hakkında başlatılan tahkikat neticesinde olaya karış-
tığı anlaşılan çok sayıda Ermeni komitacı yakalanmıştır. Olayın sorumlusunun
Belçika vatandaşı olan Anversli Edward Joris olduğu anlaşılmıştır. Olaya karışanlar
arasında Sivaslı, Muşlu, Kocahisarlı, Ahlatlı, Bitlisli, Erzurumlu çok sayıda yerli,
Belçikalı ve Avusturyalı yabancılar yer almıştır. Yakalananların kapıcı, kahveci,
otelci, kunduracı, seyyar kitapçı, temizlikçi, kulüp hizmetçisi, demirci, simsar ve
arabacı gibi meslek erbaplarının bulunması dikkat çekicidir. Madam Joris, Madam
Mari Zayic, Matmazel Rupina da olaya karışan kadınlar olarak gözaltına alınmışlar,
ele geçirilen bulgular ve yakalananların itirafları neticesinde hepsi tutuklanmış-
lardır. Ancak Ermeni örgütleri olayı üstlenmemişlerdir. Zanlıların itirafları ve ban-
ka hesaplarındaki incelemeler sonunda, bu kişilerin dışarıdan yardım aldıkları
tespit edilmiştir. Yunanistan, Bulgaristan, Tiflis ve Avrupa’daki Ermeni komitacılar
tarafından planlanarak uygulama sorumluluğunun Belçikalı Joris’e verildiği, 140
kilo patlayıcının Avusturya Hastanesi’nde, diğer suç aletlerinin ise Kirkor Apart-
manı, Cons Apartmanı ve Büyük kulüpte saklandığı ortaya çıkarılmıştır. Yakala-
nanların itirafları, patlamanın amacının olay yerindeki Padişah başta olmak üzere
yerli ve yabancı devlet adamlarını öldürmek, büyük bir kargaşa çıkararak bunu
isyana dönüştürüp hapishaneleri boşaltmak olduğunu ortaya çıkarmıştır356.
Ermenilerin giriştikleri ihtilal hareketlerinin ortak amacının Osmanlı coğ-
rafyasındaki yabancı elçilik, banka, hastane, tünel, köprü, misafirhane gibi mali ve
mülki kuruluşlara, özel ve resmi yabancı mekânlara saldırarak tahrip etmek olma-
sı, Osmanlı Devleti ile büyük güçlerin arasını açmaya ve büyük devletlerin Osman-
lıya müdahale etmesine yönelik olduğunu açıkça ortaya koymaktadır357.
II. Meşrutiyet dönemine gelindiğinde, Ermeni komitelerinin büyük şiddet
olaylarına fazla teşebbüs etmedikleri ancak farklı yerlerde, özellikle İstanbul piya-
sasında tanınmış zengin tüccarlardan tehditle maddi destek sağlamaya çalıştıkları,
bu tehditlerden bunalan bazı Ermeni tüccarların Avrupa’ya gittikleri anlaşılmıştır.
Meşrutiyet’in ilanından sonra kısa süre içerisinde Ermeni komitelerinin İstan-
bul’da tehditle yüklü miktarda para toplaması,358 ayrılıkçı Ermenilerin asıl maksa-
dının Meşrutiyet idaresi olmadığını ve meşrutiyetin getirdiği özgürlük ortamını
suiistimal ettiklerini göstermektedir. Meşrutiyet dönemimde Ermeni şiddet olay-
ları ve yolsuzlukları doğu vilayetlerinde de devam etmiştir. Ermeniler Müslüman
halkı tahrik etmeye devam etmişlerdir. Her gün Doğu vilayetlerinden gelen gönde-
rilen ve İstanbul basınına yansıyan haberlerden, Müslüman ahalinin Ermenilerin
tahrikine kapılmadığı, sağduyulu oldukları ve haklarını kanun yoluyla aradıkları
anlaşılmıştır359. Sultan Abdülhamid devrindeki son Ermeni olayı ise 31 Mart Ola-

356 Sabah, 26 Kasım 1905, nr. 5787.

357 Tahsin Paşa, a.e., s. 154.
358 Manzume-i Efkâr, 17 Mart 1909.
359 Osmanlı gazetesi, 18 Mart 1909, nr. 270.
247
yı’ndan yaklaşık bir hafta önce gerçekleşmiştir. 4 Nisan 1909 tarihinde dört bin
Ermeni Beyoğlu Ermeni Kilisesinde bir miting yaparak askerlik bedelini ve
Hükûmeti protesto etmişlerdir. Mitingde Ermeni mebus Kirkor Zöhrab Efendi ve
İstanbul mebusu Halaçyan Efendi yaptıkları konuşmalarda Amerika’yı ve Ameri-
kan meclisini öven, Osmanlı meclisini ise küçümseyen ifadeler kullanmakla, çok
istedikleri meşrutiyet idaresinin de Ermenileri tatmin etmediğini ortaya koymuş-
lardır360.
Sonuç olarak, çok geniş bir konu olup binlerle ifade edilebilecek bir literatü-
re sahip olan Ermeni sorunu hakkında Sultan Abdülhamid devrinde meydana ge-
len önemli gelişmeleri, yaygın olarak bilinenlerin dışına çıkma gayretiyle, dönemin
Osmanlı basın organlarına yansıyan haliyle incelemeye çalıştık. Varılan neticeye
göre, Osmanlı Devleti, II. Abdülhamid devrinde bir yandan Avrupa devletlerinin
siyasî baskılarına maruz kalırken diğer yandan Avrupa basınının Anadolu’da Er-
menilere lehindeki abartılı ve tek taraflı iddiaları ile mücadele etmek durumunda
kalmıştır. Sultan Abdülhamid devrinde Osmanlı ülkesinde çok sayıda Ermeni terör
olayı meydana gelmiştir ki bunların nihai noktası Osmanlı Padişahına ve devletin
varlığına kastetmek olmuştur. İstanbul başta olmak üzere Anadolu’nun hemen her
tarafında olaylar çıkaran Ermeni örgütleri seslerini Avrupa devletlerine duyurarak
olaylara Avrupa’nın müdahil olmasını sağlamayı hedeflemişlerdir. Bu olaylar neti-
cesinde Osmanlı Devleti’nde toplumsal huzur ve asayişin bozulmaya başladığı
görülmektedir. Avrupa’nın sürece müdahil olması Osmanlı Devleti’nin sorunu
kendi içinde çözmesine mani olmuş, bu nedenle Osmanlı Devleti, olaylara neden
olan Ermeni asilerini bile cezalandıramamıştır. Osmanlı idaresinin Avrupa devlet-
leri nezdinde yürüttüğü icraat ise Avrupa basınında yer alan iddiaları yalanlamak
ve Avrupalı sefirleri olaylara engel olmaları konusunda ikna etmeye çalışmaktan
öteye gidememiştir. Avrupa devletlerinin müdahil olmaları Ermeni sorununun
çözümünden ziyade daha da kökleşmesine katkı sağlamıştır. Bu durum, Ermeni
sorununun büyük güçler tarafından Osmanlı Devleti’ne karşı uzun yıllar kullana-
cakları siyasî bir mesele olduğunu ortaya koymuştur.

3.3. 1897 Osmanlı-Yunan Harbi ve Sultan Abdülhamid

Bu harbin temelde Girit Meselesi ile eş zamanlı olarak ortaya çıkmış olup Gi-
rit’te meydana gelen olaylar dizisinin bir sonucu olduğu bilinmektedir361. Şubat
1897’de Yunanlılar Girit’i işgal etmişler, muhtemel bir harbin önüne geçmek iste-
yen Avrupa devletleri Mart 1897’de Girit’i abluka altına almışlardı. Girit’i ele geçi-
remeyeceğini anlayan ve muhtariyet yerine ilhakı esas alan Yunanistan başka bir
açılıma yönelmiştir. Yunanistan, Etniki Eterya Cemiyeti’nin tahrikleri ile galeyana

360 Osmanlı gazetesi, 5 Nisan 1909, nr. 271.

361 1897 Osmanlı-Yunan Harbi ile ilgili geniş bilgi için bkz.: Metin Hülagü, Osmanlı-Yunan Savaşı:
Abdülhamid’in Zaferi, Yitik Hazine Yayınları, İzmir 2008.
248
gelerek Makedonya’dan toprak koparmak için seferberlik ilan ederek Nisan ayı
başından itibaren Tesalya sınırında askeri hazırlıklara başlamıştır. 12 Nisan 1897
tarihinde Yunan subayları ve gönüllü Yunan birlikleri Makedonya’da ayaklanma
çıkarmak için Osmanlı sınırlarına saldırmışlardır362. Sultan Abdülhamid Avrupa
devletlerinin tavsiyelerine uyarak sükûnetten ayrılmayıp Girit ve Makedonya sını-
rındaki askerini çekmesi için Yunanistan’a bir nota verirken ordunun her an hazır
bulunması emrini de vermiştir363. Harbe karar vermeden önce Heyet-i Vükelâ’da
uzun tartışmalar olmuş ayrıca Hariciye Nazırı Tevfik Paşa Avrupa devletleri nez-
dinde girişimlerde bulunmuştur. Harp başlarken siyasî durum görünüşte Osmanlı
Devleti’nin lehineydi. Çünkü Avusturya, nüfuz alanı olan bir bölgeye Yunanistan’ın
yayılmasını istemiyordu. Almanya, Osmanlı Devleti ile siyasî ve ekonomik ilişkile-
rini geliştirmek için Osmanlı’nın bütünlüğünü savunurken İngiltere ve Fransa ise
şimdilik Büyük Yunanistan’ın kurulmasına taraftar görünmüyorlardı364.
Harp başlamadan önce Sultan Abdülhamid’in Hariciye Nazırı aracılığı ile
harp hakkında düşüncelerine başvurduğu İstanbul’daki Avrupalı elçilerin genel
olarak harp karşıtı bir çizgide birleşirken Avusturya Elçisi Baron Calice ise aksine
Osmanlı Devleti’nin harbe girmesinin faydalı olacağını ifade ederek; “Eğer Yunanlı-
lar ile şimdi harp etmeyecek olursanız gelecekte harp edemezsiniz. Çünkü Yunanlılar
Sırbistan ve Karadağ ile ittifak yapmak üzeredirler” demiştir. II. Abdülhamid ise “bu
işte Yunanlılar bir alettir, ardından mutlaka Rusya çıkacaktır”365 düşüncesindeydi.
Neticede Hariciye ile Askeriyenin tutumu II. Abdülhamid’i ikna ettiğinden 18 Ni-
san’da Heyet-i Vükelâ’da harbe karar verilmiştir.
Harp; Tesalya, Epir ve denizlerde 18 Nisan’dan 17 Mayıs’a kadar devam et-
miştir. 17 Mayıs günü yapılan çetin muharebeler sonunda Osmanlı ordusu Döme-
ke’yi ele geçirerek Atina yolunu açmıştır366. Bu yenilgi üzerine Yunanistan’da De-
liyani Hükûmeti düşmüş yerine geçen Skouloudis hemen Avrupa devletlerinin
aracılığını isteyerek Girit’in muhtariyetini kabul ettiğini bildirmiştir367. Mayıs’ta
Yunanlılar Avrupa devletlerinin aracılığı ile mütareke istemişlerdir. Yaklaşık 32
gün süren harp sonunda Osmanlı Hükûmeti Tesalya’nın Osmanlı’ya iadesi ve 10
milyon Osmanlı lirası tazminat368 karşılığında mütareke yapmayı kabul etmiştir.

362 Bayur, a.e., Cilt: I, s. 113.

363 Ali Fuat Türkgeldi, Mesâil-i Mühime-i Siyasîye, (haz.) Bekir Sıtkı Baykal, C. I, Türk Tarih
Kurumu Yayınları, Ankara 1987, s. 75.
364 Karal, a.e., Cilt: VIII, s. 116.
365
Türkgeldi, a.e., s. 76.
366 BOA. Y. MTV. 158/66.
367 Armaoğlu, a.e., s. 562.
368 Avrupa devletleri Osmanlı’nın bu isteğine karşı çıkmamıştır. Fakat 3 Haziran–4 Aralık 1897
tarihleri arasında gerçekleşen Tophane Konferansı’ndan sonra imzalanan Sulh Antlaşması’nda Te-
salya Osmanlı’da kalmadığı gibi harp tazminatı da 4 milyon liraya indirilmiştir. Bkz: BOA. Y.
PRK. HR. 25/65. Anlaşılacağı üzere, Osmanlı Devleti harbi, Yunanistan ise Sulh Antlaşması’nı
kazanmıştır.
249
Mütareke 20 Mayıs 1897’de imzalanmış ancak Türk ve Yunan askerî kuvvetleri
teyakkuzda beklemişler, harbin tekrar başlaması ihtimaline karşı eksikliklerini
gidermeye çalışmışlardır369. Hariciye Nazırı Tevfik Paşa 27 Mayıs 1897 tarihinde
düveli muazzama elçileri ile görüşerek Tesalya bölgesinin Yunanlılara iade edil-
meyeceğini bir kez daha ısrarla vurgulamış ancak İngiltere, Fransa ve İtalya elçile-
ri buna sıcak bakmamışlardır370. Mütarekeden sonra büyük devletlerin elçileri
Osmanlı hariciye nezaretine başvurarak sulh görüşmelerinin başlamasını talep
etmişler, Osmanlı Hükûmeti elçilere verdiği cevapta müzakerelere başlamaya ha-
zır olduğunu fakat bunun elçilerle imzalanan ve Yunan kumandanları tarafından
imzalanmayan mütarekenin Yunanlılar tarafından da imzalanması şartıyla olaca-
ğını bildirmiştir371. İmzaların tamamlanmasından sonra sulh müzakerelerine baş-
lanmıştır.
Avrupa devletleri harp konusunda Osmanlı Devleti ile Yunanistan’ı baş başa
bırakırken, sulh şartlarının tespiti için devletlerarası bir konferans toplanması için
öncülük etmişlerdir. Yunanlılar sulh görüşmelerinde kendi haklarının korunması-
nı Avrupa devletlerine bırakmış Osmanlı Devleti de büyük devletlerin aracılığını
kabul etmiştir.372 Bu sebeple 1881 Berlin Kongresi’ne taraf olan devletlerin temsil-
cilerinden oluşan bir heyet ile Osmanlı Devleti Hariciye Nazırı Tevfik Paşa başkan-
lığındaki temsilciler arasında İstanbul’da “Tophane Konferansı” adıyla devletlera-
rası bir konferans düzenlenmiştir373. Konferansa Osmanlı Devleti Hariciye Nazırı
Tevfik Paşa baş murahhas sıfatı ile yaklaşık altı ay boyunca başkanlık yaparak
Osmanlı Devleti adına Sulh Antlaşması’nı imzalamıştır374. Sultan II. Abdülhamid,
Tevfik Paşa’ya verdiği görevlendirme yazısında, Tesalya’nın Yunanistan’a verilme-
mesini esas kabul ettiğini bildirdikten sonra şöyle demiştir: “Esasen devletin teklifi
üç tane olup birincisi arazi, ikincisi tazminat ve üçüncüsü kapitülasyon maddesidir.
Bunlar içinde en önemlisi arazi meselesidir. Yeniden fethedilen arazinin elde kalma-
sıyla Girit’te dökülen bunca kanlar ve edilen zararlar telafi edilmiş olacaktır”375. Bu

369 BOA. Y. MTV. 158/66.

370 Bayram Kodaman, 1897 Türk-Yunan Savaşı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1993, s. 64.
371 BOA. Y. MTV. 158/93.
372 BOA. DVN. MKL. 40/14.
373 Konferans İstanbul Tophane’de bulunan bir köşkte yapılmış ve sonunda Sulh Antlaşması da bu
köşkte imzalanmıştır. Konferans 3 Haziran’da başlamış olup üç ay on altı gün sulh esasları müza-
kere edildikten sonra 18 Eylül’de, Tesalya’da bazı değişiklikler yapılarak harp öncesi statüye ye-
niden dönülmesini sağlayan 11 maddelik bir ön protokol imzalanmıştır. 13 Kasım’da imzalanan
protokolde ise tazminat konusu, hudutlar konusu ve kapitülasyonlar konusu karara bağlanmıştır.
Büyük devletlerin elçileri ile Hariciye Nazırı Tevfik Paşa arasında imzalanan ön protokoller so-
nunda Yunanistan temsilcileri ile Tevfik Paşa arasında 4 Aralık 1897 tarihinde sulh antlaşması
imzalanmıştır. Bkz: BOA. DVN. MKL. 40/14.
374 Salname-i Nezaret-i Hariciye, 1898, s. 176.
375 Türkgeldi, a.e., s. 127.
250
talimata dayanarak Tevfik Paşa konferansta hudutlar ve arazi meselesi hakkında
Avrupa devletleri elçileri karşısında taviz vermemeye çalışmıştır.
Konferans 3 Haziran Perşembe günü öğleden sonra Tophane Kasrı’nda Tev-
fik Paşa’nın başkanlığında ve altı Avrupa devleti elçisinin katılımı ile basına kapalı
olarak toplanmıştır376. Konferans, sulh görüşmelerinde esas olacak konuları arazi
ve hudut meseleleri, kapitülasyonlar ve harp tazminatı sıralaması ile görüşmeyi
kararlaştırmıştır377. İlk görüşmeler Tesalya ve sınırlar üzerine yapılmıştır. Osmanlı
temsilcisi, “Tesalya’nın tekrar Osmanlı Devleti’ne verilmesini sulh için ön şart ola-
rak bildirip Berlin Antlaşması’nda Tesalya’nın Yunanistan’a verilmesini gerektiren
şartların ortadan kalkmış olduğunu dile getirerek Yunanistan ile yapılacak sulh ile
Osmanlı topraklarında yerleşik olan Yunan tebaasının çıkarılmasını”378 talep et-
miştir. Konferans 9 Haziran 1897 tarihinde harp tazminatı ve kapitülasyonlar için
bilirkişi heyeti ve Tesalya’nın durumunu incelemek üzere bir heyet oluşturulması-
na karar vermiştir. Tesalya’da inceleme yapacak olan heyette İngiltere, Rusya ve
İtalya’nın Atina elçilikleri başkâtipleri görevlendirilmişlerdir379. Heyet, 10 Haziran
1897’de Atina’dan ayrılarak Selanik üzerinden Tesalya bölgesine gitmiştir380. He-
yetlerin incelemeleri çok zaman aldığı gibi konferansta da konular üzerinde ciddi
tartışmalar yapıldığından uzlaşma sağlanması gecikmiştir. Sultan Abdülhamid’in
direktifi üzerine Tevfik Paşa’nın Tesalya konusundaki tavizsiz tutumu da görüş-
melerin uzamasındaki bir diğer neden olmuştur381.
Görüşmelerden bir sonuç alınamaması üzerine Sultan Abdülhamid 16 Hazi-
ran’da Tevfik Paşa’ya, “sulh esaslarının üç maddeden oluştuğunu, ancak yapılacak
müzakerelerin tek tek değil maddelerin tamamı üzerinden yapılmasının daha fay-
dalı olacağını”382 bildirmiştir. Bu esnada Avrupa basını Osmanlı Hükûmeti’nin
Sadrazam’ı ile Hariciye Nazırının Yunanistan’a bildirilecek sulh şartları hakkında
uzlaşmazlık içinde olduklarını yazmıştır. İngiliz gazeteleri, sadrazamın “Tesalya
Yunanistan’a bırakılacak olursa istifa ederim” dediğini yazarken Alman Berliner
Tagbelat gazetesi 20 Haziran’da “sadrazam böyle bir tespitte bulunmamıştır”383
diye yazmıştır. Sahada harbi kazanmış olan Osmanlı Devleti’ne masada her za-
manki ince oyunlarını oynamak isteyen büyük güçler kaos çıkarmaya çalışırken
Almanya’nın Osmanlı Devleti’ne desteği devam etmiştir.
Meclis-i Vükelâ’nın daha önce Tevfik Paşa’ya yaptığı uyarı üzere, 21 Hazi-
ran’dan itibaren sulh şartlarının müzakereleri bütün maddeler üzerinden yapıl-

376
BOA. Y. MTV. 159/22.
377 BOA. Y. PRK. HR. 25/65.
378 BOA. Y. PRK. HR. 25/65.
379 BOA. Y. MTV. 159/194.
380 BOA. Y. PRK. PT. 13/124.
381 BOA. Y. MTV. 160/21.
382 BOA. Y. A. HUS. 373/56.
383 BOA. Y. PRK. TKM. 39/10.
251
maya başlanmıştır384. Konferans Temmuz ayı başına kadar on bir defa toplanarak
Tesalya sınırı, harp tazminatı ve kapitülasyonlar konusunda çalışmalar yapmasına
rağmen geride kalan yaklaşık bir aylık sürede ön protokol şartlarını belirleyeme-
miştir. Bunun en önemli nedeni, Sultan Abdülhamid’in isteği doğrultusunda Os-
manlı baş müzakerecisi Tevfik Paşa’nın Tesalya hakkındaki iddiasından taviz ver-
memesi ve altı devlet elçisinin de Tesalya’nın Osmanlı Devleti’ne verilmesinin
mümkün olmadığını beyan etmeleridir385. Alman Elçisi neredeyse Osmanlı istekle-
rini açıktan açığa savunurken İngiliz, Fransız ve Rus Elçileri Osmanlı isteklerine
şiddetle karşı çıkmışlardır. İngiliz elçisinin, “Türkiye’den alınmış olan herhangi bir
toprağın bir tek karışı bile geri verilemez” diyerek masaya vurmasına kadar giden
sert tartışmalar cereyan etmiştir. Müzakerelerde yol alınamaması üzerine elçilerin
en kıdemlisi olan Avusturya elçisi Baron Calice, 2 Temmuz 1897 Cuma günü konu-
yu bizzat Padişah’la görüşerek “Avrupa’nın sulh şartları hakkında fikir birliği içinde
olup bu fikirlerinden vazgeçmeyeceklerini”386 ifade etmiştir. Bu görüşme II. Abdül-
hamid nezdinde tesirli olmuş olmalı ki Tesalya konusunda önceki toplantılarda
tavizsiz davranan Tevfik Paşa, bu görüşmeden bir gün sonra, 3 Temmuz’da yapılan
toplantıda Tesalya konusunda yeni bir açılım sunmuştur. Paşa, Tesalya’nın ilhakı
veya sınırların belirlenmesi konusuna girmeden önce harp tazminatının tamamen
ödenmesine kadar Osmanlı askerinin Tesalya’da kalmasına karar verilmesini
önermiştir. Paşa’nın bu önerisine Fransa, Rusya ve İngiltere Elçileri derhal karşı
çıkarken Almanya Elçisi Osmanlı iddialarının tamamen haklı bulduğunu ifade et-
miştir387.
Konferans’ın Tesalya konusunda çıkmaza girmesi ve taraflar arasındaki ger-
ginlik üzerine Tevfik Paşa 3 Temmuz’da konferans toplantılarının geçici olarak
askıya alındığını duyurmuştur388. Konferansın askıya alınması Avrupa’da geniş
yankı bulmuş harbin yeniden başlayacağına dair bir hava oluşmuştur. Elçiler bir
müddet sonra toplantıların tekrar başlaması için harekete geçerek 17 Temmuz’da,
Tophane Kasrı yerine Beyoğlu’ndaki Avusturya Elçiliği’nde kendi aralarında top-
lanarak Osmanlı Hariciye Nazırı ve konferanstaki Osmanlı temsilcisi Tevfik Paşa’yı
da davet etmişler, Paşa’nın da katılımı ile görüşmeler tekrar başlamıştır389. Konfe-
ransın askıya alınması sulh görüşmelerinin kırılma noktası olmuştur. Çünkü Avru-
pa kamuoyu ve elçiler Osmanlı Devleti’ne “savaşı kazanan devlet” gözüyle değil

384 BOA. Y. PRK. PT. 14/21.

385 BOA. Y. PRK. PT. 14/44.
386
BOA. Y. PRK. TKM. 39/16.
387 Harp tazminatı olarak Yunanistan’ın Osmanlı Devleti’ne 10 milyon lira ödemesi kararlaştırılmıştı.
Sulh görüşmeleri sırasında ise tazminat konusu henüz karara bağlanmamıştı. Tevfik Paşa, Avru-
pa’nın Tesalya konusundaki direncini kırmak için yüklü tazminatın tamamının ödenmesini şart
koşmuştur. Paşa, Yunanistan’ın bu meblağı nasıl olsa ödeyemeyeceğini düşündüğünden Tesal-
ya’daki Osmanlı hâkimiyetinin uzamasını hedeflemiştir. Bkz: BOA. Y. PRK. HR. 25/65.
388 BOA. Y. PRK. TKM. 39/16.
389 BOA. Y. PRK. TKM. 39/90.
252
“barışı baltalayan devlet” gözüyle bakmaya başlamışlardır. Bir anlamda diplomatik
hata Osmanlı Devleti’ni haksız görünen taraf durumuna düşürmüştür. Sonunda
geri adım atan yine Osmanlı Devleti olmuştur. II. Abdülhamid, sulh sürecinin ça-
buklaştırılması için Hariciye Nazırı Tevfik Paşa ve Tophane Müşiri Zeki Paşa’ya 19
Temmuz günü şifahi açıklamalarda bulunarak onlara çok güvendiğini, gelecek bir
başarısızlığın kendisini ve Osmanlı halkını çok üzeceğini bildirdikten sonra arazi
kazanarak dönmeleri halinde o günün en mutlu gün olacağını390 ifade etmiştir.
Sultan Abdülhamid iki gün sonra, 21 Temmuz günü Meclis-i Vükelâ’da hazır-
lanarak Tevfik Paşa’ya verilmesi kararlaştırılan talimatı onaylayarak Paşa’ya bil-
dirmiştir391. Paşa yeni projeyi müzakere için 22 Temmuz’da tekrar elçilerle bir
araya gelmiş, elçiler Osmanlı Devleti’nin şartları ile kendilerininki arasında çok
küçük farklar olduğunu, uzlaşabileceklerini ifade ederek devletlerinden talimat
beklemeye başlamışlardır392. Elçilerin teklif ettiği Tesalya hududu güzergâhı Os-
manlı Hükûmeti’nce genel olarak kabul edilmiş olup bu sınırın çizimi esnasında
küçük değişiklikler yapılmasını, değişikliklerin Osmanlı lehine olmasını taraflar
kabul etmişlerdir. Tevfik Paşa, Tırnova’nın da Osmanlı sınırları içinde kalması için
ısrar etmiş ise de elçiler bunu kabul etmemişlerdir. Paşa Avusturya elçisiyle özel
olarak görüşerek hiç olmazsa Ulah köylerinin Osmanlı Devleti’ne bırakılması için
yardım etmesini rica etmiş ancak elçinin böyle bir isteğin uzlaşmanın kırılmasına
sebep olabileceğini belirtmesi üzerine393 Tevfik Paşa ısrarından vazgeçmiştir. Uz-
laşmanın sağlanmaya başlaması üzerine taraflar 3 Haziran’dan beri ilk defa somut
bir karara vararak sınır ve arazi meselesinin müsveddelerini hazırlayıp imza aşa-
masına getirmişler, 24 Temmuz Cumartesi günü Tophane Kasrı’nda tekrar topla-
narak iki tarafın hazırlamış olduğu müsveddeleri karşılaştırmışlardır. Müsvedde-
lerin genel maddeler icabı birbirinden farklı olmadıkları anlaşılmıştır394.
Osmanlı Devleti harp sonunda sulh şartı olarak 10 Milyon lira tazminat
ödenmesini talep etmişti. Elçiler itiraz etmişler ve müzakerelerde 6 milyona indi-
rilmesi tartışılmıştır. İngiltere elçisi Yunanistan’ın bu miktarı da ödeyemeyeceğini
ancak 4 milyona indirilmesi durumunda bu ödemeyi gerekirse İngiltere’nin yapa-
bileceğini söylemiştir. Tevfik Paşa bunu kabul etmeyerek durumu II. Abdülhamid’e
bildirmiştir. II. Abdülhamid, Yunanlıların 10 milyonu ödeyip ödeyemeyeceğini
belirlemek için Yunanlıların yıllık gelir ve giderlerini hesaplattırarak bu konuda
Tevfik Paşa’ya bilgi vermiştir. Yunanlıların yıllık gelir-gider tablosunda gelirlerin
91 milyon drahmi, giderlerin ise 87 milyon drahmi olduğu tespit edilmiş, II. Ab-
dülhamid bu hesaba göre Yunanlılardan 10 Milyon istemenin akla uygun olmadı-

390 BOA. Y. EE. 114/13.

391 BOA. Y. A. HUS. 374/78.
392 BOA. Y. MTV. 163/117.
393 BOA. Y. A. HUS. 374/89.
394 BOA. Y. PRK. HR. 25/65.
253
ğını bu yüzden 4 milyon liranın derhal kabul edilmesini istemiştir395. Avrupa dev-
letlerinin baskısı karşısında direnemeyen Osmanlı Devleti, on milyon talebiyle
girdiği müzakerelerden tazminat miktarın 4 milyon lira olmasını kabul ederek
çıkmıştır. Tevfik Paşa son bir ısrarla bu miktarın Osmanlı harcamalarını karşıla-
yamayacağını belirterek Yunanlıların tazminattan ayrı olarak zarar görenlere ge-
rekli bir miktar para ödemesini talep edip bu maddenin müsveddeye eklenmesini
istemiş396 ancak bundan bir sonuç alınamamıştır.
Konferans’ın 3 Ağustos’taki 15. toplantısında sınır düzeltmeleri ile ilgili ko-
nu görüşülerek Osmanlı Devleti’ne ait olacak sınır uzunluğunun 440 kilometreden
ibaret olması kararlaştırılmıştır397. Aynı toplantıda Tevfik Paşa Osmanlı Devleti
askerinin Tesalya’yı boşaltmasını Yunanistan’ın harp tazminatını ödemesi şartına
bağlamıştır398. Yunanistan’ın tazminatı ödeyebilmesi için Avrupalı devletlerce
maliyeleri üzerinde bir kontrol kurularak dışarıdan borç almasına ve bu borçlan-
manın Almanya’dan yapılmasına devletler sıcak bakmışlardır399. 4 Ağustos’ta yapı-
lan on altıncı toplantıda Tesalya’nın tahliyesine dair altıncı madde üzerinde yoğun
müzakereler olmuştur. Elçiler Tevfik Paşa’ya, Tesalya boşaltılmadıkça Yunanis-
tan’ın para tedarik etmesinin mümkün olmadığını400 söyleyerek Osmanlı Devleti’ni
tazminat alma veya Tesalya’yı verme ikilemi ile karşı karşıya bırakmışlardır. Fakat
Paşa önceki müsveddenin iptal olmasının mümkün olamayacağını kesin bir dille
açıklamıştır401. Bundan sonraki süreçte elçiler müsveddelerini tamamlayarak Tev-
fik Paşa’ya sunmuşlar, taraflar 16 Eylül 1897 günü müzakeresi tamamlanarak
karara bağlanmış olan sulh şartlarının ilkini paraf etmişlerdir402. Belgelerin imza-
lanması 18 Eylül Cumartesi günü Tophane Kasrı’nda yapılan törende tamamlan-
mıştır. İmzadan sonra Fransa, İngiltere, Rusya ve İtalya elçileri izinli olarak ülkele-
rine giderken Tevfik Paşa da Padişah’a bilgi vermek için Yıldız Sarayı’na gitmiş-
tir403. Osmanlı Devleti ile Avrupalı altı devlet elçisi arasında kararlaştırılan proto-
kole404 göre, Tesalya sınırında bazı stratejik noktalar Osmanlı’ya bırakılmak şartıy-
la harpten önceki statüye tekrar dönülmüştür. İmzalanan ön sözleşme, harpte
mağlup olan Yunanistan’ın sonuçta bir şey kaybetmediğini Osmanlı Devleti’nin ise
zaferin meyvelerini kaybettiğini göstermektedir.

395 BOA. Y. PRK. HR. 25/65.

396 BOA. Y. A. HUS. 374/94.
397 BOA. Y. PRK. PT. 15/30.
398
BOA. Y. PRK. PT. 15/37.
399 BOA. Y. PRK. PT. 15/37.
400 BOA. Y. A. HUS. 375/37.
401 BOA. Y. A. HUS. 375/37.
402 BOA. Y. MTV. 167/44.
403 BOA. Y. MTV. 167/100.
404 Avrupa devletleri elçileri ile Tevfik Paşa arasında paraf edilen ön protokolde yer alan şartlar için
bkz. BOA. DVN. MKL. 40/14 numaralı belge.
254
 Protokolün 3. maddesinde yer alan “sulh görüşmelerinin iki devlet arasında
yapılması için Yunanistan’ın on beş gün içinde delegelerini İstanbul’a göndermesi”
esasına göre Yunan Hükûmeti sulh görüşmelerini yürütmek üzere Fevkalâde Mu-
rahhas Orta Elçi sıfatıyla Nicola Mavrokordato ve Denis M. Stefanos’u İstanbul’a
göndermiştir. Osmanlı Devleti adına sulh görüşmelerini yürütmek için ise 7
Ekim’de Hariciye Nazırı Tevfik Paşa ve Divan-ı Muhasebat Reisi Hasan Fehmi Paşa
tayin olunmuşlardır405. İki devlet delegeleri Ekim ayının ortalarından itibaren
sözleşmenin imzalanması için gerekli çalışmaları yapmışlar ve 19 Kasım’da “A”
işaretli bir protokol imzalamışlardır. Bu protokol Sulh Antlaşması’nın ilk aşaması
olmuştur. 4 Aralık’ta “B” işaretli ve on altı maddeden oluşan diğer protokol imza-
lanmıştır406. Padişah tarafından da onaylanan iki protokol Sulh Antlaşması’nın ana
metnini oluşturmuştur. 16 maddeden oluşan Sulh Antlaşması metni 18 Eylül tarih-
li ön sözleşmeyi tasdik etmekle beraber sözleşmenin beşinci maddesinde407 yer
alan esasları da karar altına almıştır.
İki nüsha olarak imzalanan anlaşma metinleri Osmanlı Padişahı ve Yunan
Kralı tarafından 15 gün içinde tasdik edildikten sonra 18 Aralık 1897 tarihinde
İstanbul’da toplanan iki ülke delegeleri tarafından aslına uygunluğu teyit edilerek
karşılıklı olarak değiştirilmiş ve yürürlüğe girmiştir408. 1897 Osmanlı-Yunan Harbi
sonunda imzalanan Sulh Antlaşması metninde yer alan şartlara göre, Osmanlı Dev-
leti ile Yunanistan arasındaki sınır düzenlemeleri 18 Eylül’de imzalanan ön söz-
leşmeye eklenen tarifname ve harita üzerinde gösterilen güzergâha göre belirle-
necektir. Yani Tesalya kesin olarak Yunanistan’a bırakılmıştır. 1876 yılında Os-
manlı Devleti ile Yunanistan arasında düzenlenen tabiiyet layihası esasları yeniden
belirlenmiştir. Konsolosların muafiyetlerini yeniden düzenleyen bir mukavele
imzalanmıştır. Suçluların karşılıklı teslimi için bir “Mücrimin Muahedenamesi”
imzalanmıştır. Hudutlar üzerinde şikâyetlere neden olan saldırıların engellenmesi
için bir mukavele imzalanmıştır. Taraflar, ileride bir ticaret ve seyr-i sefain anlaş-
ması yapma yetkisini korumaya karar vermişlerdir. İki devlet arasındaki posta
münasebetleri yeniden düzenlenmiş ve telgraf hatlarının aralıksız olarak kullanılıp
korunmasına karar verilmiştir.409 Sonuç olarak, Osmanlı Devleti’nin Yunanistan’a
karşı 1897 Mayıs’ında kazandığı zaferin devlete büyük bir fayda sağlamadığı ancak
Osmanlı Devleti’nin prestijini ve II. Abdülhamid’in itibarını artırdığı malumdur410.

405 BOA. DVN. MKL. 40/14.

406 BOA. Y. PRK. HR. 125/5.
407
5. Madde: Tabiiyet meselesi, konsolosluk muafiyeti, suçluların iadesi, sınır ihlallerinin engellen-
mesi olup bu maddelerin üç ay içerisinde kararlaştırılmasını ihtiva ediyordu. Bkz: BOA. DVN.
MKL. 40/14.
408 BOA. DVN. MKL. 40/14.
409 BOA. DVN. MKL. 40/14
410 Sulh Antlaşması’nın imzalanmasından sonra II. Abdülhamid, harp esnasında ve sulh konferansın-
da emeği geçen Sadrazam Halil Rıfat Paşa’ya, Serasker Rıza Paşa’ya, Başkumandan Ethem Pa-
şa’ya, harbe katılan bazı paşalara ve nazırlara 30 ile 60 bin lira arasında değişen miktarlarda ih-
255
Zaferin Osmanlı Devleti’ne belki de tek siyasal getirisi, Almanya’nın Osmanlı Dev-
leti ile ittifak yapma ve tam destek sağlama konusundaki şüphelerini izale etmiş
olmasıdır. 1839’dan beri Osmanlı ordusunun kazandığı tek zafer olması Türk or-
dusunun Alman askeri heyeti tarafından yeniden teşkilatlandırılmış olmasına da-
yandırıldığından bundan sonra Alman nüfuzunun Osmanlı Devleti’nde kök salması
biraz daha kolaylaşmıştır411. 1897 Türk-Yunan harbi neticesinde ortaya çıkan du-
rumun özeti ise “Türk mağlup olursa çok şey verir, galip gelirse hiçbir şey almaz”412
kadim anlayışının adeta tezahürüdür. Harpte mağlup olan Yunanistan Avrupa
devletlerinin gayretiyle hiçbir şey kaybetmemiş fakat Türk milleti zaferin semere-
sini kaybettiği gibi Osmanlı Devleti de Girit sorununda Yunanistan’ın bir adım
gerisine düşmüştür.

sanda bulunmuştur. Hariciye Nazırı Tevfik Paşa’ya da 40 bin lira vermiş ancak Tevfik Paşa bunu
kabul etmediğinden II. Abdülhamid Ayaspaşa’daki hariciye nazırlarına tahsis edilmiş olan konağı
Tevfik Paşa’ya hediye etmiştir(BOA. DVN. MKL. 40/14)
411 Karal, a.e.., C. VIII, s. 118.
412 Münevver Ayaşlı, Osmanlı İmparatorluğunun Yüz Yıllık Hikâyesi Teşrinisani ve Ötesi, Ti-
maş Yayınları, İstanbul 2002, s. 199.
256
 SONUÇ

II. Abdülhamid devri dış politikasının sonuna gelindiğinde, O’nun saltanatı-

nın son yılını değerlendirmek yerinde olacaktır. Rusya ile Avusturya’nın Balkanlar
konusunda uzlaşması ve asırlık İngiliz-Rus çatışmasının son ermesi Sultan Abdül-
hamid’in denge siyasetinin uygulama zeminini tamamen ortadan kaldırmıştır1.
İngiliz-Rus Antlaşması ve İngiliz Kralı VII. Edward ile Rus Çarı II. Nikola’nın Hazi-
ran 1908’de Reval’de buluşmaları, Yakındoğu üzerindeki Rus-İngiliz çatışmalarını
uzlaşmacı bir sürece sokmuştur. Bu buluşmada İngiltere, XIX. yüzyıl boyunca çok
önemsediği, “Şark Meselesi’nde Avrupa’nın ahenkli hareketi” anlayışından uzaklaş-
maya başladığının sinyallerini vermiştir2. İngiltere Kralı ile Rus Çarı’nın tarihî Re-
val görüşmeleri, her ne kadar Şark Meselesi’nde rakip olsalar da bu iki büyük gü-
cün Osmanlıyı parçalamak için her an birleşebilecekleri gerçeğini Sultan Abdül-
hamid’e bir defa daha hatırlatmıştır3. Bu süreç Osmanlı Devleti’nde büyük bir en-
dişeye neden olmuş ve II. Meşrutiyetin ilanına giden yolun başlangıcı olmuştur.
II. Meşrutiyet’in ilanından sonra Osmanlı Devleti, büyük güçlerin kendi çı-
karlarını bir kenara bırakarak İstanbul’u destekleyeceklerini, hazırlanan reform
programını beğeneceklerini, İngiltere ve Fransa ile iyi ilişkilerin kurulacağını um-
muştur. Meşrutiyeti takip eden günlerde İngiltere’nin İstanbul’daki prestiji, olabi-
lecek en yüksek noktadaydı. Çünkü Alman yanlısı Abdülhamid yönetimi yerine
“parlamentoların anası” İngiltere yanlısı meşruti bir rejim başlamıştı. II. Abdülha-
mid yönetiminin devrilmiş olması Almanları Meşrutiyet karşıtı yapmamıştır. Al-
manlar, Osmanlıdaki rejim değişikliğinin Londra ve Paris’teki Türk aydınları tara-
fından değil Alman subaylarının yetiştirdiği askerler tarafından yapıldığı kanaa-
tindeydi. Bu sebeple Almanlar, Sultan Abdülhamid devrinden getirdikleri Osmanlı
üzerindeki stratejik ve ekonomik avantajlarını devam ettireceklerini öngörmüş-
lerdir. Meşrutiyetin ilanının üzerinden kısa bir süre geçtikten sonra Bulgaristan
bağımsızlığını ilan etmiş, Avusturya Bosna-Hersek’i ilhak etmiş, Girit Yunanistan’a
katıldığını ilan etmiştir. Yeni Osmanlı yönetimi bu şok dalgasına Avusturya malla-
rını boykot ve İstanbul’da Girit’le ilgili gösteriler düzenlemekle karşılık verebilmiş-
tir4. Siyasî yalnızlığın acısını hisseden yeni rejim idarecileri hemen müttefik arayı-
şına başlayarak bu maksatla Londra ve Paris’te nabız yoklayacak bir heyet teşkili-
ne karar vermiştir.
Aslında Sultan Abdülhamid’in şahsı ile özdeşleşmiş olan dış politika anlayı-
şının II. Meşrutiyet’ten sonra devam ettiğini söylemek güçtür. İdarenin fiilen İtti-

1 Çetinsaya, a.e., s. 95.

2 Başak, a.e., s. 115.
3 Ahmad, a.e., s. 20.
4 Turan, a.e., s. 243.
257
hat ve Terakki Cemiyeti’nin hükmü altına girdiği II. Meşrutiyet döneminde yöne-
tim sisteminin Tanzimat döneminin gevşek bir devamı olarak sürdüğünü söyle-
mek yanlış olmaz5. Bu yüzden II. Abdülhamid’in temel yaklaşımı, devletin dağıl-
masını engellemek amacıyla hem yakın destekçisi ve denge siyasetindeki asıl un-
sur olan Almanya ile sıkı bağlarını muhafaza etmek hem de İngiltere ile iyi ilişkiler
kurmaya gayret etmek olmuştur. II. Meşrutiyet’in ilanından sonraki dış politika
anlayışının, 1908-1914 arasında “devletin toprak bütünlüğünü her ne surette olursa
olsun güvence altına almak ve büyük güçler karşısında dengeyi sürdürebilmek”6
olduğu söylenebilir.
Netice itibariyle; II. Abdülhamid’in, büyük devletler arasındaki rekabeti sü-
rekli körükleyen, tarafsız, bağlantısız, çoğu zaman barışçı ve yeri geldiğinde teh-
ditkâr bir dış politika anlayışını düstur edinerek devleti bir büyük devletin ya da
güç grubunun güdümüne sokmadan kendi dış politikasını uygulamaya çalıştığı,7
şahsî fakat ustaca bir diplomasi ile Avrupa devletleri arasındaki güç dengesini
kullanarak devletin dağılmasını bir ölçüde engellediği kabul edilmelidir. Ancak bu
politika ilânihaye sürdürülebilecek, sistemli bir politika değildi. Devletin siyasî,
askeri ve ekonomik anlamda kendi başına ayakta durabileceği bir sistemi olma-
dan, hep karşı tarafın hamlelerine göre durum belirlemekten ibaret, şahsî ve geçici
politikalarla kalıcı ve uzun vadeli başarılar elde etmek mümkün değildi8. Bir İngiliz
raporuna da yansıdığı üzere, “Abdülhamid, zekâsı, enerjisi ve vatanseverliği kuşku-
suz bir liderdir. Hükümdar olarak yalnız pederi Sultan Abdülmecid’den değil Yeniçe-
rileri ortadan kaldıran cesur ıslahatçı büyük pederi II. Mahmud’dan da üstündür.
Ancak talihe onu hiç kollamamış ve Avrupa politikasının gerçekleri onu çok zor du-
rumda bırakmıştır”9. Esasen II. Abdülhamid tahtta bulunsa da 1908’den sonraki dış
politika esasları ve uygulamaları İttihat ve Terakki döneminin icraatı sayılacağın-
dan sonraki dönemle ilgili dış politika uygulamalarına değinmiyoruz.

5 Turan, a.e., s. 242.

6 Erdoğdu, a.e., s. 150.
7 Engin, Bir Devrin Son Sultanı, s. 207.
8 Turan, a.e., s. 241.
9 Öke, Saraydaki Casus, s. 101.
258
KAYNAKÇA

Arşiv Belgeleri
BOA. DH. SAİD.-d 2/1008.
BOA. DVN. MKL. 40/14.
BOA. HR. SYS. 65/30.
BOA. HR. SYS. 65/49.
BOA. HR. SYS. 25/72.
BOA. HR. SYS. 194/12.
BOA. HR. SYS. 2749/25.
BOA. HR. SYS. 2802/4.
BOA. Y. A. HUS. 259/100, 259/1001, 317/94, 361/30, 373/56.
BOA. Y. EE. 3/8.
BOA. Y. EE. 3/11.
BOA. Y. EE.3/18.
BOA. Y. EE. 3/19.
BOA. Y. EE. 4/18.
BOA. Y. EE. 4/29.
BOA. Y. EE. 4/48.
BOA. Y. EE. 4/41.
BOA. Y. EE. 114/13.
BOA. Y. MTV. 139/69.
BOA. Y. MTV. 158/66.
BOA. Y. MTV. 160/21.
BOA. Y. MTV. 163/117.
BOA. Y. MTV. 167/44.
BOA. Y. MTV. 167/100.
BOA. Y. PRK. BŞK. 18/87.
BOA. Y. PRK. EŞA. 18/47.
BOA. Y. PRK. EŞA. 18/96.
BOA. Y. PRK. EŞA. 21/75.
BOA. Y. PRK. EŞA. 34/15.
BOA. Y. PRK. HR. 21/34.
BOA. Y. PRK. HR. 21/64.
BOA. Y. PRK. HR. 22/32.
BOA. Y. PRK. HR. 22/37.
BOA. Y. PRK. HR. 25/65.
BOA. Y. PRK. HR. 125/5.
BOA. Y. PRK. PT. 13/124.
259
BOA. Y. PRK. PT. 14/21.
BOA. Y. PRK. PT. 14/44.
BOA. Y. PRK. PT. 15/30.
BOA. Y. PRK. PT. 15/37.
BOA. Y. PRK. TKM. 39/10.
BOA. Y. PRK. TKM. 39/16.

Süreli Yayınlar-Haritalar
Basiret gazetesi, 1871.
Hürriyet gazetesi, 1895.
İkdam gazetesi, 1921.
Kanun-i Esasi Mecmuası, 1898.
Manzume-i Efkâr gazetesi, 1909.
Meşveret gazetesi, 1896.
Millîyet gazetesi, 2010.
Musavver Medeniyet gazetesi, 1876.
Osmanlı gazetesi, 1909.
Sabah gazetesi, 1890.
Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, 1288 (1871).
Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, 1295 (1878).
Salname-i Nezaret-i Hariciye, 1898.
Tercüman-ı Hakikat gazetesi, 1878.
Umumi Memalik-i Mahruse-i Şâhane Haritası, Pangaltı Mekteb-i Harbiye-i Şâhane
Matbaası, 1317 (1899).
Vakit gazetesi, 1878.

Kitaplar
AHMET SAİB, Tarih-i Meşrutiyyet ve Şark Mesele-i Hâzırası, Yay. Haz.: Şennur
Şenel, Berikan Yayınları, Ankara, 2010.
ALKAN, Necmettin, Avrupa Karikatürlerinde II. Abdülhamid ve Osmanlı İmajı,
Selis Yayınları, İstanbul, 2006.
ARMAOĞLU, Fahir, XIX. Yüzyıl Siyasî Tarihi, TTK. Yayınları, Ankara 1997.
AYAŞLI, Münevver, Osmanlı İmparatorluğunun Yüz Yıllık Hikâyesi Teşrinisani
ve Ötesi, Timaş Yayınları, İstanbul, 2002.
BAŞAK, Tolga, İngiltere’nin Ermeni Politikası, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstan-
bul, 2008.
BAYUR, Yusuf Hikmet, Türk İnkılâbı Tarihi, C. 1, Kısım 1, Ankara, 1983.
BERKES, Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma, Haz.: Ahmet Kuyaş, Yapı Kredi Yayın-
ları, İstanbul, 2011.
BIYIKLI, Mustafa, Türk Dış Politikası-Osmanlı Dönemi, C. 1, 2, Gökkubbe Yayın-
ları, İstanbul, 2008.
260
BİNARK, İsmet, Asılsız Ermeni İddiaları ve Ermenilerin Türklere Yaptıkları
Mezalim, A.T.O. Yayınları, Ankara, 2001.
BİRİNCİ, Ali, Tarihin Hududunda Hatırat Kitapları: Matbuat Yasakları ve Ar-
şiv Meseleleri, Dergâh Yayınları, İstanbul, 2012.
BİRİNCİ, Ali, Tarihin Gölgesinde, Dergâh Yayınları, İstanbul, 2001.
BOZDAĞ, İsmet, Sultan Abdülhamid’in Hatıra Defteri, Pınar Yayınları, İstanbul,
1992.
ÇAVDAR, Necati, Son Osmanlı Sadrazamı Ahmet Tevfik Paşa, Berikan Yayınevi,
Ankara, 2016.
DANİŞMEND, İsmail Hami, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, C. 4. Türkiye Ya-
yınları, İstanbul, 1972.
ENGİN, Vahdettin, II. Abdülhamid ve Dış Politika, Yeditepe Yayınları, İstanbul,
2005.
ENGİN, Vahdettin, Bir Devrin Son Sultanı II. Abdülhamid, Yeditepe Yayınları,
İstanbul, 2017.
ERASLAN, Cezmi, II. Abdülhamid ve İslâm Birliği, Ötüken Yayınevi, İstanbul, 1992.
ERASLAN, Cezmi, Doğruları ve Yanlışlarıyla Sultan II. Abdülhamid, Nesil Yayın-
ları, İstanbul, 1996.
FİNDLEY, Carter V., Osmanlı Devleti’nde Bürokratik Reform, Çev.: Latif Boyacı-
İzzet Akyol, İz Yayıncılık, İstanbul, 1994.
Geçmişten Bugüne Türk-Ermeni İlişkileri, Genelkurmay ATASE Yayınları, An-
kara, 1989.
GENCER, Mustafa, Jöntürk Modernizmi ve Alman Ruhu, İletişim Yayınları, İstan-
bul 2003.
HOCAOĞLU, Mehmed, II. Abdülhamid’in Muhtıraları, Kamer Yayınları, İstanbul
1998.
HÜLAGÜ, Metin, Gazi Osman Paşa, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 1993.
HÜLAGÜ, Metin, Pan-İslâmizm: Osmanlının Son Umudu, Yitik Hazine Yayınları,
İzmir 2006.
HÜLAGÜ, Metin, Osmanlı-Yunan Savaşı: Abdülhamid’in Zaferi, Yitik Hazine
Yayınları, İzmir 2008.
KARACA, Taha Niyazi, Büyük Oyun: İngiltere Başbakanı Gladstone’un Osman-
lıyı Yıkma Planı, Timaş Yayınları, İstanbul, 2015.
KARAL, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, C. VII, TTK. Yayınları, Ankara, 1995.
KARAL, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, C. VIII, TTK. Yayınları, Ankara, 1995.
KARCI, Erol, Osmanlı Kaynaklarına Göre Fransa’nın Tunus’un İşgali, Gazi Üni-
versitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, An-
kara, 2007.
KARPAT, Kemal H. Türk Dış Politikası Tarihi, Timaş Yayınları, İstanbul, 2012.
KISA, Ahmet, Cleanthi Scalieri ve Aziz Bey Komitesi, Hacettepe Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2012.
261
KISSINGER, Henry, Diplomasi, Çev.: İbrahim H. Kurt, Türkiye İş Bankası Yayınları,
İstanbul, 2006.
KOCABAŞ, Süleyman, Sultan II. Abdülhamid. Şahsiyeti ve Politikası, Vatan Ya-
yınları, İstanbul, 1995.
KODAMAN, Bayram, 1897 Türk-Yunan Savaşı, TTK. Yayınları, Ankara 1993.
KODAMAN, Bayram, II. Abdülhamit Devri Doğu Anadolu Politikası, T.K.A.E.
Yayınları, Ankara, 1987.
KUNERALP, Sinan, Son Dönem Osmanlı Erkân ve Ricali, İsis Yayınları, İstanbul,
1999.
KURAN, Ercüment, Türkiye’nin Batılılaşması ve Millî Meseleler, Türkiye Diya-
net Vakfı Yayınları, Ankara, 1997.
KÜÇÜK, Cevdet, Osmanlı Diplomasisinde Ermeni Mes’elesinin Ortaya Çıkışı,
İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul 1984.
MAZICI, Nurşen, Uluslararası Rekabette Ermeni Sorunu’nun Kökeni, Gümüş
Basımevi, İstanbul 1987.
MÜNİR SÜREYYA BEY, Ermeni Meselesinin Siyasî Tarihçesi (1877-1914), T.C.
Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara, 2001.
NEAVE, Dorina L., Sultan Abdülhamit Devrinde İstanbul’da Gördüklerim,
Dergâh Yayınları, İstanbul 2008.
ORTAYLI, İlber, Osmanlı İmparatorluğunda Alman Nüfuzu, Kaynak Yayınları,
İstanbul, 1983.
Osmanlı Belgelerinde Ermeni Fransız İlişkileri, Devlet Arşivleri Genel Müdür-
lüğü Yayınları, Ankara, 2002.
OSMANOĞLU, Ayşe, Babam Sultan Abdülhamid, Selis Yayınları, İstanbul, 2008.
ÖKE, Mim Kemal, Ermeni Meselesi, Aydınlar Ocağı Yayınları, İstanbul, 1986.
ÖKE, Mim Kemal, Saraydaki Casus: Gizli Belgelerle Abdülhamid Devri ve İngi-
liz Ajanı Yahudi Vambery, Hikmet Neşriyat, İstanbul, 1991.
ÖKE, Mim Kemal, Yaşanmamış Anılar, Yeni Asya Yayınları, İstanbul, 1993.
ÖZCAN, Azmi, Pan-İslâmizm: Osmanlı Devleti, Hindistan Müslümanları ve
İngiltere, (1877-1924), Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 1997.
ÖZTUNA, Yılmaz, II. Abdülhamid ve Zamanı, Kubbealtı Yayınları, İstanbul 2008.
SAYGILI, Hasip, 1905 Rus Devrimi ve Sultan Abdülhamid, Ötüken Neşriyat, İs-
tanbul, 2016.
Sultan II. Abdülhamid ve Dönemi, Ed.: Coşkun Yılmaz, Sultanbeyli Belediyesi
Yayınları, İstanbul, 2012.
Sultan II. Abdülhamid Han: Devlet ve Memleket Görüşlerim 1-2, Yay. Haz.:
Atilla Çetin, Çamlıca Yayınevi, İstanbul, 2011.
ŞİMŞİR, Bilal N., Osmanlı Ermenileri, Çev.: Şinasi Orel, Bilgi Yayınları, Ankara,
1986.
TAHSİN PAŞA, Sultan Abdülhamid: Yıldız Hatıraları, Boğaziçi Yayınları, İstan-
bul, 1990.
262
TANSU, Samih Nafiz, İki Devrin Perde Arkası, İlgi Kültür Sanat Yayıncılık, İstan-
bul, 2011.
TÜRKGELDİ, A. Fuat, Mesâil-i Mühime-i Siyasîye, (Haz: Bekir Sıtkı Baykal) C. I,
TTK. Yayınları, Ankara, 1987.
TURFAN, Ruhi-M. Şevki Yazman, Tarihte Türk- Alman Dostluk İlişkileri, İstan-
bul, 1969.
URAS, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Mes’elesi, Belge Yayınları, İstanbul,
1987.

Makaleler
AHMAD, Feroz, “Osmanlı İmparatorluğu’nun Sonu ve Büyük Güçler”, Ed.: Marian
Kent, Alfa Yayınları, İstanbul 2013.
AKGÜN, Seçil, “Ermeni Sorunu”, Çağdaş Türk Diplomasisi:200 Yıllık Süreç, Teb-
liğler Kitabı, TTK. Yayınları, Ankara, 1999, s. 203-213.
AKGÜNDÜZ, Ahmet, “Osmanoğulları ve Aydınların Anlatımıyla İmparatorluğun
Yüzük Taşı II. Abdülhamid”, Haz.: Mehmet Tosun, Yeditepe Yayınevi, İstan-
bul, 2009, s. 22-25.
AKYILDIZ, Ali, “II. Abdülhamid’in Yönetim Anlayışı”, Sultan II. Abdülhamid ve
Dönemi, Ed.: Coşkun Yılmaz, Sultanbeyli Belediyesi Yayınları, İstanbul,
2012, s. 61-74.
ALKAN, Necmettin, “Dış Siyasetin Bir Aracı Olarak Hükümdar Gezileri: Kaiser II.
Wilhelm’in 1898 Şark Seyahati”, Osmanlı Araştırmaları Dergisi, C. XXXI, İs-
tanbul, 2008.
ALKAN, Necmettin, “Osmanlı Diplomasisi”, Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eski-
şehir 2012.
ALKAN, Necmettin “Osmanlı Devleti’nin Batı Politikası: Tanzimat’tan II. Meşruti-
yet’e 1839-1908”, Türk Dış Politikası-Osmanlı Dönemi, C. 2, Ed.: Alaeddin
Yalçınkaya- Mustafa Bıyıklı, Gökkubbe Yayınevi, İstanbul, 2008, s. 465-523.
BALCI Sezai, “Sultan II. Abdülhamid Döneminde Yabancı Basın”, Devr-i Hamid, C.
5, Erciyes Üniversitesi Yayınları, Kayseri 2011, s. 43-67.
ÇETİNSAYA, Gökhan, “İsmi Olup da Cismi Olmayan Kuvvet: II. Abdülhamid’in Pan-
İslamizm Politikası Üzerine Bir Deneme”, Osmanlı Ansiklopedisi, C. 2: Si-
yaset, Türkiye Yayınları, Ankara 1999, s. 80-88.
ÇETİNSAYA, Gökhan “Dış Politika”, Sultan II. Abdülhamid ve Dönemi, Ed.: Coş-
kun Yılmaz, Sultanbeyli Belediyesi Yayınları, İstanbul 2012, s. 91-100.
ÇOLAK, Mustafa, “Doğuşundan Birinci Dünya Savaşı Sonuna Kadar Ermeni Mesele-
si ve Almanya”, Prof. Dr. Nejat Göyünç Armağanı, Cumhuriyet Üniversitesi
Yayınları, Sivas 2016, s. 78-95.
DAVUTOĞLU, Ahmet, “Osmanoğulları ve Aydınların Anlatımıyla İmparatorluğun
Yüzük Taşı II. Abdülhamid”, Haz.: Mehmet Tosun, Yeditepe Yayınevi, İstanbul
2009, s. 41-43.

263
DURSUN, Davut, “Almanya”, T.D.V.İ.A., C. II, s. 515.
ERASLAN, Cezmi “II. Abdülhamid Devri Politikalarında Din ve Devlet Anlayışına
Genel Bir Bakış”, Sultan II. Abdülhamid ve Dönemi, Ed.: Coşkun Yılmaz,
Sultanbeyli Belediyesi Yayınları, İstanbul, 2012, s. 75-90.
ERDOĞDU, Teyfur, “1856 Paris Kongresi-1878 Berlin Kongresi Arasında Osmanlı
Dış Politikası”, Çağdaş Türk Diplomasisi:200 Yıllık Süreç Sempozyumu,
15-17 Ekim 1997, Tebliğler Kitabı, TTK. Yayınları, Ankara, 1999, s. 149-
172.
KARACA, Taha Niyazi, “William Ewart Gladstone ve Ermeni Sorunu”, Osmanlı
Siyasal ve Sosyal Hayatında Ermeniler, Ed.: İbrahim Erdal-Ahmet Karaça-
vuş, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul, 2009, s. 9-41.
KARPAT, Kemal H., “Pan-İslâmizm ve İkinci Abdülhamid, Yanlış Bir Görüşün Dü-
zeltilmesi”, X. Türk Tarih Kongresi, 22-26 Eylül 1986, C. IV, Ankara, 1986,
s. 1331-1360.
KIRMIZI, Abdülhamit, “Sultan II. Abdülhamid’in Kişiliğinde Süreklilik ve Kopuş”,
Sultan II. Abdülhamid ve Dönemi, Ed.: Coşkun Yılmaz, Sultanbeyli Beledi-
yesi Yayınları, İstanbul 2012, s. 17-30.
KIZILTOPRAK, Süleyman, “II. Abdülhamid ve MısırHata! Yer işareti tanımlan-
mamış.’ın İngiliz İşgaline Karşı Bağımsızlık Mücadelesi”, Devr-i Hamid, C.
5, Erciyes Üniversitesi Yayınları, Kayseri 2011, s. 69-94.
KODAMAN, Bayram “İngiltere ve Ermeniler”, Prof. Dr. Nejat Göyünç Armağanı,
Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları, Sivas 2016, s.47-52.
KURAT, Yuluğ Tekin, “XIX. Yüzyılda Rusya’nın Balkanlardaki Panslavizm ve Panor-
todoks Politikası Karşısında Osmanlı Diplomasisi”, Çağdaş Türk Diploma-
sisi:200 Yıllık Süreç Sempozyumu, 15-17 Ekim 1997, Tebliğler Kitabı,
TTK. Yayınları, Ankara, 1999, s. 173-179.
KURŞUN, Zekeriya “II. Abdülhamid Döneminde Batı Basınında İmaj Düzeltme Ça-
baları: Matbuat-ı Ecnebiye Müdiriyeti’nin Kurulması ve Faaliyetleri”, Türk
Kültürü İncelemeleri Dergisi, S. 1, İstanbul, 1999, s. 105-118.
KUTLUOĞLU, Muhammed Hanefi, “Tanzimat Dönemi Osmanlı Dış Politikası ve
Diplomasisi”, Çağdaş Türk Diplomasisi:200 Yıllık Süreç Sempozyumu,
15-17 Ekim 1997, Tebliğler Kitabı, TTK. Yayınları, Ankara, 1999, s. 79-94.
KÜÇÜK, Cevdet “Abdülhamid II”, TDV. İslâm Ansiklopedisi, C. I, İstanbul, 1988, s.
216-224.
ORTAYLI, İlber, “Osmanlı İmparatorluğu ve Alman Diplomasisi: Drang Nach Os-
ten”, Çağdaş Türk Diplomasisi:200 Yıllık Süreç Sempozyumu, 15-17
Ekim 1997, Tebliğler Kitabı, TTK. Yayınları, Ankara, 1999, s. 215-221.
ORTAYLI, İlber, “Osmanoğulları ve Aydınların Anlatımıyla İmparatorluğun Yüzük
Taşı II. Abdülhamid”, Haz.: Mehmet Tosun, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2009.
ORTAYLI, İlber, “Osmanlı Lehine Çalışan Büyükelçi”, Millîyet, 25 Ocak 2010.

264
ÖKE, Mim Kemal “Şark Meselesi ve II. Abdülhamid’in Garp Politikaları (1876-
1909)”, Osmanlı Araştırmaları Dergisi, C. 3, İstanbul, 1982, s. 247-276.
ÖKE, Mim Kemal, “Osmanoğulları ve Aydınların Anlatımıyla İmparatorluğun Yüzük
Taşı II. Abdülhamid”, Haz.: Mehmet Tosun, Yeditepe Yayınevi, İstanbul,
2009, s. 285-291.
ÖKE, Mim Kemal “Bir Hamid Var Hamid’den İçeri”, Derin Tarih Dergisi, Sultan
Abdülhamid Özel Sayısı, Temmuz 2015, s. 12-21.
ÖZCAN, Azmi, “Sultan II. Abdülhamid, Muhalefet ve Din”, Sultan II. Abdülhamid
ve Dönemi, Ed.: Coşkun Yılmaz, Sultanbeyli Belediyesi Yayınları, İstanbul
2012, s. 31-38.
ÖZCAN, Azmi “Fransa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 13, s. 180.
ÖZCAN, Azmi “Tarafsızlıktan İttihad-ı İslâm’a Dış Politika”, Derin Tarih Dergisi
Sultan Abdülhamid Özel Sayısı, Temmuz 2015, s. 22-30.
SHAW, Stanford J., “Osmanoğulları ve Aydınların Anlatımıyla İmparatorluğun Yü-
zük Taşı II. Abdülhamid”, Haz.: Mehmet Tosun, Yeditepe Yayınevi, İstanbul
2009, s. 442-445.
SOY, Bayram, “Alman Dışişleri Bakanlığı Arşivine Göre II. Wilhelm Döneminde
Almanya’nın Osmanlı Ermenilerine Yaklaşımı (1914’e Kadar)”, Karadeniz
Araştırmaları Dergisi, S: 19, Güz 2008, s. 115-128.
TOKAY, Gül, “Ayastefanos’tan Berlin Antlaşmasına Doğu Sorunu”, Çağdaş Türk
Diplomasisi:200 Yıllık Süreç Sempozyumu, 15-17 Ekim 1997, Tebliğler
Kitabı, TTK. Yayınları, Ankara, 1999, s. 189-202.
TUNÇAY, Mete, “Osmanoğulları ve Aydınların Anlatımıyla İmparatorluğun Yüzük
Taşı II. Abdülhamid”, Haz.: Mehmet Tosun, Yeditepe Yayınevi, İstanbul,
2009, s. 275-278.
TURAN, Ömer, “II. Meşrutiyet ve Balkan Savaşları Döneminde Osmanlı Diplomasi-
si”, Çağdaş Türk Diplomasisi:200 Yıllık Süreç Sempozyumu, 15-17 Ekim
1997, Tebliğler Kitabı, TTK. Yayınları, Ankara, 1999, s. 241-253.
VAROL, Muharrem “Abdülhamid’in Hilafetin Hizmetine Koştuğu Şeyhler”, Derin
Tarih Dergisi Sultan Abdülhamid Özel Sayısı, Temmuz 2015, s. 40-48.
YILMAZÇELİK, İbrahim, “XIX. ve XX. Yüzyıllarda Osmanlı Devleti ile Türkiye Cum-
huriyeti Devletinin Kafkasya Politikaları”, Yeni Türkiye Dergisi, Kafkaslar
Özel Sayısı-I, S. 71, 2015, s. 515-549.

Elektronik Kaynaklar
http://francoprussianwar.com/war.htm.
http://www.iktisatsozlugu.com

265
 II. MEŞRUTİYET
İTTİHAT VE TERAKKİ DÖNEMLERİ
DIŞ POLİTİKA

Yrd. Doç. Dr. Yunus Emre Tekinsoy

Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi,
Tarih Bölümü
yunusemre.tekinsoy@gop.edu.tr


Bu çalışma; Yunus Emre Tekinsoy, Balkan Harpleri Esnasında Osmanlı Kamuoyu (1912-
1913), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2015
üzerinden geliştirilerek üretilmiştir.
267
 GİRİŞ

Osmanlı Devleti’nin sınırları 20. asrın başlarında Basra Körfezi’nden Balkan-

lara kadar uzanmaktadır. Kuzey Afrika’da ise yalnızca Trablusgarp’ta devletin
hâkimiyeti devam ettirilebilmiştir. Ancak geçen asır geniş toprak kayıplarına ve
Osmanlı Devleti bünyesinden bağımsız devletlerin ortaya çıkmasına sahne olmuş-
tur. 1812 Bükreş Antlaşması’nda kısmî toprak kaybını 1829’da Mora yarımadasın-
da bağımsız Yunan devletinin ortaya çıkışı izlemiştir. 1878’de Sırbistan, Karadağ
ve Romanya bağımsızlıklarını kazanırken, Bulgaristan’a muhtariyet verilmiştir.
Osmanlı Devleti’nin Avrupa’da yer alan topraklarında bu gelişmeler meydana ge-
lirken, Kuzey Afrika toprakları da peyderpey kaybedilmiştir. Mısır’da önce Hidivlik
kurulmuş, yüzyılın sonlarına doğru İngilizlerin kontrolüne geçmiştir. Cezayir ve
Tunus ise Fransızlar tarafından işgal edilmiştir. Osmanlı Devleti’nin Kuzey Afrika
topraklarında bu gelişmeler yaşanırken, 1878’de son Osmanlı-Rus (93) Harbi’nin
getirdiği olumsuz sonuçlar Kıbrıs’ın bir oldu-bitti neticesinde kiralama üzerinden
mülkiyet hakları Osmanlı Devleti’nde kalmak kaydı ile İngiliz kontrolüne verilme-
sinin yolunu açmıştır.
II. Abdülhamid’in iktidarının ilk yıllarında meydana gelen geniş toprak ka-
yıpları, Berlin Antlaşması (1878) sonrasında takip ettiği “pasif yalnızlık”1 politika-
sı sayesinde nispeten toprak bütünlüğünün devam ettirilmesini sağlasa da, kök-
leşmiş sorunların önüne geçememiştir. Öyle ki geçen asır boyunca meydana gelen
toprak kayıplarının yanında 20. asır başlarında Osmanlı Devleti’nin mevcudiyetini
devam ettirebildiği topraklarda da tam bir hâkimiyetten bahsetmek mümkün ol-
madığı gibi, başta Balkanlar olmak üzere birçok bölgede isyan, terör ve tedhiş2
hareketlerinin birbirini takip ettiği görülmektedir. Mevcut yönetimden hoşnut
olmayan kitleler, otorite boşluğu, iktisadi problemler, dinî ve mezhebi anlaşmaz-
lıklar, milliyetçilik hareketleri gibi birbirinden farklı pek çok kronikleşmiş mesele-
den dolayı devlet huzursuzluk içerisindedir.

1 II. Abdülhamid döneminde takip edilen dış politikayı Tokay, “pasif yalnızlık” olarak nitelendir-
mektedir. Bkz. A. Gül Tokay, “II. Meşrutiyet Dönemi Dış İlişkileri: 1908-1914”, Türk Dış Poli-
tikasının Analizi, (ed.) Faruk Sönmezoğlu, Der Yayınları, İstanbul 2004, s. 35.
2 Bu türden olaylar savaşlar esnasında sıradan hale gelmiştir. Örnek oluşturması açısından Balkan
Savaşları esnasında gerçekleşen katliamlarla ilgili bkz. İsmet Türkmen, “Carnegie Vakfı Uluslara-
rası Komisyon Raporu’na Göre Balkan Savaşları”, Uluslararası Balkan Sempozyumu Bildirile-
ri 5-7 Ekim 2012, (ed.). Süleyman Seydi vd, Isparta 2012, s. 15-32.
268
 Geniş bir coğrafyada faklı etnik kökenlerden gelen, farklı inanç ve mezhep-
lere mensup insan topluluklarını yönetmek durumunda olan Osmanlı Devleti’nin
mevcut konumu doğal olarak devleti dış müdahaleye de açık hale gelmiştir.
Osmanlı Devleti’nin içerisine düştüğü bu kötü şartlar içerisinde Osmanlı ay-
dın zümreleri II. Abdülhamid iktidarını sona erdirmek için bir dizi faaliyet içerisi-
ne girmiştir. Aşağıda değerlendirileceği üzere II. Meşrutiyet’in ilanı Osmanlı Devle-
ti açısından yepyeni bir dönemin başlangıcını ifade eder. Bu dönem, bünyesinde
kendisinden önceki dönemin şartlarını taşımasına rağmen, “hürriyet, müsavat,
uhuvvet ve adalet”3 kavramları ile sistemleştirilmiş, toplum ve devlet hayatı açı-
sından yepyeni bir paradigmayı4 da ortaya koyma iddiasıyla ortaya çıkmıştır.

1. II. MEŞRUTİYET’İN İLANI

Osmanlı Devleti’ndeki bütün unsurların birliğini sağlamak suretiyle bir Os-
manlı Milleti oluşturmak temel düşüncesi üzerine kurulan I. Meşrutiyet, II. Abdül-
hamit’in Osmanlı-Rus Savaşı’nı (1877-1878) bahane ederek meclisi kapatması ve
Kanun-ı Esasi’yi askıya alması, Türk aydınlarını çökmekte olan devleti kurtarabil-
mek için yeni arayışlara sevk etmiştir. II. Meşrutiyet’in ilanı, ilkinin ilanından çok
farklı gelişmelerin ve tarihi olguların yaşanmasına veya ortaya çıkmasına zemin
hazırlamıştır. 23 Aralık 1876 tarihinde ilk Meşrutiyet idaresinin ilanı sonrasında
sadece Meclis-i Mebusan ve Âyân toplanmış (19 Mart 1877) ve II. Abdülhamid
tarafından 13 Şubat 1878 tarihinde tatil edilmesine kadar 10 ay 25 gün kadar faa-
liyet gerçekleştirebilmiştir.
I. Meşrutiyet’in kaldırılmasını müteakip II. Abdülhamit’in sıkı takibatına
rağmen, bazı gizli faaliyetler yürütülmüş ve cemiyetler kurulmuştur. Gerek içerde
ve gerekse dışarıda yaşanan olumsuz vaziyet, Osmanlı toplumunda, özellikle aydın
kadrolarda birtakım kanaatlerin doğmasına yol açmıştır5. Bu kanaatlerle, “bu dev-
let nasıl kurtulur?” sorusu seslendirilmeye başlanmıştır. Umumiyetle bu soruya şu
yanıtlar verilmiştir; II. Abdülhamit’in devrilmesi, Meclis-i Mebusan’ın tekrar açıl-
ması, Kanun-ı Esasi’nin yürürlüğe konulması, Muhafaza-ı Vatan yani Osmanlı Dev-
leti’nin toprak bütünlüğünün korunması, ırkı, dini, mezhebi ne olursa olsun bütün

3 II. Meşrutiyeti ilan eden kadrolar tarafından seslendirilen bu dört kavram, Fransız İhtilalini hazır-
layan Jakobenler tarafından “Liberté, égalité, fraternité” (Özgürlük, eşitlik, kardeşlik) sloganıyla
sistemleştirilen söylemin benzeri olarak kabul edilebilir. Bu bakımdan II. Meşrutiyet’in ilan edil-
mesi en azından devrin aydınları açısından Fransız İhtilaline bir nazire niteliği taşımakta ve yep-
yeni bir dönemin habercisi olarak görülmektedir. Fransız İhtilali’nde Jakobenlerin tutumu ile ilgili
bkz. Michael G. Roskin, Çağdaş Devlet Sistemleri Siyaset Coğrafya Kültür, Çev. Bahattin Se-
çilmişoğlu, Adres Yayınları, Ankara 2009, s. 112.
4 Bu kavramlar ve ortaya koyduğu paradigma Avrupa’daki gelişmeleri yakından takip eden Osman-
lı aydınları açısından yeni olmamasına rağmen, toplumun geneli için pek de bilinmeyen kavramlar
olarak kabul edilmelidir. “Yepyeni bir paradigma” ifadesi bu bakımdan değerlendirilmelidir.
5 Erik Jan Zürcher, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, (çev.) Yasemin Saner, İletişim Yayınları,
İstanbul 2008, s. 145.
269
fertlerin Osmanlı üst kimliğinde birleştirilmesi, reformların yapılması, kapitülas-
yonların kaldırılması, düşman tecavüzünün ve müdahalesinin önlenmesi.
Osmanlı aydınlarının II. Meşrutiyet idaresini istemelerinin temelinde; Mec-
lis-i Mebusan’ın kapatılması ve Kanun-ı Esasi’nin rafa kaldırılması ile II. Abdülha-
mit’in istibdada dayalı bir rejim korkusu ve yetkinin tamamen Padişahın ve Sa-
ray’ın eline geçme endişesi yatmaktadır. II. Meşrutiyet’in ilanını hızlandıran ve II.
Abdülhamit’in karşısında geniş bir muhalefetin doğmasını sağlayan ana sebepler-
den bir diğeri de, Türkler dışında diğer etnik ve millî grupların, Osmanlı’nın yıkıla-
cağına dair inançları ve kendi millî hedeflerini gerçekleştirmek için Meşrutiyet
rejiminin müsait (siyasi-sosyal-kültürel) zemini hazırlayacağına dair inançlarıdır6.
“Hürriyeti ilan ve herkese müsâvât (eşitlik) ve adâlet vermek”7 amacıyla 2
Haziran 1889 tarihinde birkaç askerî tıbbiye talebesi tarafından “İttihat-ı Osmani”
adında bir cemiyet kurulmuştur, daha sonra da adını İttihat ve Terakki olarak de-
ğiştirmiştir8. Bütün gayelerini hürriyeti tesis edip, “istibdat” idaresini ortadan kal-
dırmak üzerine inşa etmişlerdir. Cemiyet üyelerinin varlığından haberdar olan II.
Abdülhamit, İttihatçıları sıkı takibe almıştır. Bu takip sonunda baskılara dayana-
mayan Cemiyet üyelerinin büyük çoğunluğu Avrupa’ya kaçarak faaliyetlerini bu-
rada devam ettirmişlerdir9. İttihat ve Terakki mensupları Fransa’da bir kongre
tertip etmelerine rağmen fikrî birliktelik sağlanamamıştır10. Bu arada Selanik’te
meşrutiyetin ilanını hazırlayan ve hızlandıran bir gelişme meydana gelmiştir. Se-
lanik’te Bursalı Tahir, Talat, İsmail Canbolat, Mithat Şükrü tarafından kurulan Os-
manlı Hürriyet Cemiyeti ile Jön Türklerin Paris şubesinin özellikle Ahmet Rıza
grubunun 1907’de birleşmesidir. Bu birleşme ile Sultan II. Abdülhamit rejiminin
muhalifleri arasına silahlı gücü elinde bulunduran Osmanlı ordusunun liberal,
meşrutiyetçi, milliyetçi, hürriyetçi Türk subayları da katılmıştır. Bu yolla askerî ve
sivil kanat ortak çalışacak ve hareket edeceklerdir11.
Meşrutî bir idarenin tesis edilmesi için Balkanlarda özellikle genç subaylar
hareketlilik içine girmişlerdir. O sıralarda meşrutiyet hareketini tetikleyen bir olay
meydana gelmiştir. Avrupa’da yapılan gizli bir toplantı, İttihat ve Terakki Cemiyeti
mensuplarının harekete geçmesinde önemli bir rol oynamıştır. Rumeli’deki özel-
likle Makedonya’daki Türk varlığı için tehlike çanları çalmaya başlamıştır. Bu vazi-

6 Yusuf Çağlar, “Kanun-i Esasi Hakkında”, Kanun-i Esasi’den Askerî Müdahaleye II. Meşruti-
yet, Haz.: Yusuf Çağlar, İstanbul 2008, s. 27-28.
7
Selim Kohen, Malûmât-ı Etfâl, Artin Asaduryan Matbaası, İstanbul 1328, s. 43.
8 Rıza Tahsin, Mirât-ı Mekteb-i Tıbbiye, Cilt II, Kader Matbaası, İstanbul 1328, s. 113.
9 Feroz Ahmad, Bir Kimlik Peşinde Türkiye, Çev.: Sedat Cem Karadeli, 2. Baskı, İstanbul Bilgi
Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2007, s. 62.
10 Ernest Edmondson Ramsaur, Jön Türkler ve 1908 İhtilali, Çev. Nuran Ülken, Sander Yayınları,
İstanbul 1972, s. 35.
11 M. Şükrü Hanioğlu, Bir Siyasal Örgüt Olarak İttihat ve Terakki Cemiyeti ve Jön Türklük
(1889- 1902), Cilt I, Üçdal Neşriyat, İstanbul 1966.
270
yet Türkleri, Jön Türk mensuplarını, İttihat ve Terakki’nin yönetici kadrolarını ve
Üçüncü Ordu subaylarını endişelendirmiştir. 9-10 Haziran 1908’de İngiliz Kralı III.
Edward ile Rus Çarı II. Nikola’nın Reval görüşmeleri gerçekleşmiştir. Reval görüş-
mesinin hemen arkasından, Rusya ile İngiltere’nin Osmanlı Devleti’ni paylaşma ve
parçalama12 konusunda anlaştıkları, dolayısıyla Rumeli’de Osmanlı’nın sonunun
geldiği şeklinde yorumlar ortaya çıkmıştır13.
Bu durum, Osmanlı Devleti’nin Avrupa’daki topraklarında Türk hâkimiyeti-
ne son verilmesi manasına gelmektedir14. Reval’de Türk milletinin hükümranlık
haklarını hiçe sayan maddelerinin kabul edilmesi, genç Türk subaylarını harekete
geçirmiştir. Zira onlar bu görüşme neticesinde alınan kararları Türk Milleti’ne
hakaret saymışlardır15.
İşte bu tehlike ve çözümsüz durum, Osmanlı İttihat ve Terakki yöneticilerini
ve Türk subaylarını harekete geçirmiştir. Onlara göre en hızlı ve kestirme çözüm
meşrutiyeti ilan etmek ve Kanun-ı Esasi’yi yeniden yürürlüğe koymaktır. Bu çö-
züm şeklinin İngiltere’yi Rusya ile iş birliğinden vazgeçirebileceğini ve Osmanlı
Devleti’nin toprak bütünlüğünü korumaya yeniden sevk edebileceğini, Avrupa
kamuoyunun Osmanlı Devleti’nin lehine şekilleneceğini düşünmüşlerdir.
Bütün bu gelişmeler üzerine 3 Temmuz 1908 (20 Haziran 1324) Cuma günü
Kolağası Resneli Niyazi Bey, cemiyetten izin alarak, dağa çıkmak ve açıkça müca-
dele etme kararını almıştır16. Resneli Niyazi tabur sandığını ve depoyu açıp bir
miktar para ve silah alarak, beraberinde 200 asker ve 200 sivil ile birlikte ve bol
miktarda mühimmat ile hürriyet için dağa çıkmıştır17.
23 Temmuz 1908’de Padişaha çekilen telgrafta, Kanun-ı Esasî’nin derhal yü-
rürlüğe konulması ve meclisin açılması talep edilmiştir. Bu istekler yerine getiril-
mediği takdirde, daha kötü hadiselerin yaşanacağı da bildirilmiştir. İlk defa Manas-
tır’da “istibdat” döneminin sona erdiği, meşrutiyetin başladığı ilan edilmiştir. Aynı
gün 21 pare top atılarak, Manastır’da İttihat ve Terakki Cemiyeti tarafından meş-
rutiyet ilan edilmiştir. Yine aynı gün, İttihat ve Terakki, Rumeli’nin birçok merke-
zinde meşrutiyeti törenlerle ilan etmiş ve durum bir telgraf yağmuru halinde Yıl-

12 Orhan Koloğlu, “Reval’de Osmanlı Gerçekten Paylaşıldı mı?”, Tarih ve Toplum, S. 24, Aralık
1985, s. 16-19; Reval görüşmeleri, Avrupa’da devrimi başlatan olay olmak üzere yorumlanmıştır.
Bunun nedeni, Avrupa’da ve hatta Makedonya’da çok az sayıda insanın imparatorluk içindeki giz-
li cemiyetlerin faaliyetlerinden haberi olmasıydı. Bkz. Feroz Ahmad, İttihat ve Terakki 1908-
1914, Çev.: Nuran Yavuz, Kaynak Yayınları, İstanbul 1999, s. 17.
13 Rıfat Uçarol, Siyasî Tarih, Der Yayınları, İstanbul 2010, s. 494.
14 Ramsuar, Jön Türkler, s. 153.
15 Tarık Z. Tunaya, Türkiye’de Siyasî Partiler, Cilt 1, Hürriyet Vakfı Yayınları, İstanbul 1988, s.
23.
16 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, “1908 yılında Meşrutiyetin Ne Suretle İlan Edildiğine Dair Vesikalar”,
Belleten, C. 20, S. 77, Ocak 1956, s. 108.
17 Uzunçarşılı, a.g.ma, s. 108.
271
dız Sarayı’na duyurulmuş18, Hükümetin de buna uyması istenmiştir. 23 Temmuz
günü İttihat ve Terakki Cemiyeti Manastır Merkezi doğrudan doğruya Abdülha-
mit’e bir telgraf çekmiştir19. Abdülhamit baskılara boyun eğmek zorunda kalmış ve
23/24 Temmuz 1908 gecesi meşrutiyetin ilan edildiği bütün vilayetlere duyu-
rulmuştur20. 24 Temmuz’da da meşrutiyetin ilan edildiği gazetelerde yayınlanmış
ve böylece Türk tarihinde yeni bir dönem başlamıştır21. Ayrıca bu durum İttihat ve
Terakki’nin büyük bir başarısı olarak değerlendirilmiştir. Bunun yanında, padişa-
hın direnmekten vazgeçip teslim olmaya karar vermesi, gerek Osmanlı ülkesinin,
gerekse bürokrat kadronun kargaşaya sürüklenmesine yol açmıştır22.
24 Temmuz 1908 sabahı İstanbul’da gazeteler, Meclis-i Mebusan’ı yeniden
toplantıya davet eden resmi tebliği23 yayımlayarak meşrutiyetin resmen ilan edil-
diğini duyurmuştur. Meşrutiyetin ilanı Osmanlı sınırları içinde bayram havasında
kutlanmıştır24. Ali Canip Bey, Manastır ve Selanik’te hürriyetin ilanının kutlamala-
rını şu cümlelerle anlatmıştır; “Manastır ve Selanik’le Rumeli’nin birçok yerlerinde
toplar atılmış, hürriyet ilan edilmiş, halk sokaklara, meydanlara dökülmüş, hoca-
lar, papazlar, hahamlar sarmaş dolaş olmuş, nutuklar söylenmeye başlanmıştı.
Hürriyet uğruna silahlanarak dağa çıkan genç zabitlerden Enver ve Niyazi Beyler
birer timsal gibi anılıyor; her ağızda: -Yaşasın Enver, Niyazi...”25 deniyordu.
II. Meşrutiyetin ilanından sonra seçimler yapılarak Meclis-i Mebusan büyük
bir törenle açılmıştır. Anayasada yapılan değişikliklerle Padişahın yetkileri sınır-
landırılmıştır. Toplantı yapma, dernek kurma, basına sansür konulmaması gibi

18 Uzunçarşılı, a.g.ma, s. 150 vd.

19 Ali Canip Yöntem, “Genç Kalemlerin Yeni Dil Davası”, Yakın Tarihimiz, C. 2, S. 2, İstanbul
1962, s. 259.
20 İ. Hami Danişmend, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, C. 4, Türkiye Yayınevi, İstanbul 1955,
s. 361.
21 Sina Akşin, 100 Soruda Jön Türkler ve İttihat ve Terakki, Gerçek Yayınları, İstanbul 1980, s.
77.
22 Ahmad, İttihat ve Terakki, s. 31.
23 Ahmet Refik, İnkılab-ı Azim, Asır Matbaası, İstanbul 1908, s. 86.
24 Cemal Kutay, Prens Sabahattin Bey Sultan II. Abdülhamit ve İttihat ve Terakki, Neşr. Musta-
fa Unan, Tarih Yayınları, İstanbul 1964, s. 215.
25 Yöntem, “Genç Kalemlerin…”, s. 259. ; Süleyman Numan’da Musavver Muhit gazetesinde neş-
rettiği bir yazısında, memleketin muhtelif yerlerinde düzenlenen şenlikler hakkında şunları söyle-
miştir; “Öyle bir iştirak ki haftalarca, aylarca, geceli gündüzlü evler, dükkânlar, sokaklar, pencere-
ler, damlar insanlarla, bayraklarla, hürriyet ve millî renkli kokartlarla doldu, boşaldı. Bkz. Süley-
man Numan, “İnkılabımız”, Musavver Muhit, C. 1, S. 9, Kanun-ı Evvel 1324, s. 1409; Yaşanan
gelişmelere ilişkin Resneli Niyazi’nin ruh halini Enver Paşa şu şekilde özetlemektedir: “Hizmet-i
naçizanemin lüzumundan ziyade takdir olunduğunu arz etmek istiyorum. Şahsımın, hizmetimin o
rütbe alkışlara değeri olmadığını anlatmak, ispat etmek üzere hatıratımı yazmaya mecbur olduğu-
mu söylemek istiyorum. Ben ne yaptım bilmem! Cemiyetten aldığım bir emri, beni Resne’de bu-
lunduran tali‘ bir başka arkadaşıma tevcih etseydi., benden daha mı az çalışacaktı?” Bkz. Enver
Paşa’nın Anıları (1881-1908), Yayınları Haz.: Halil Erdoğan Cengiz, Türkiye İş Bankası Kültür
Yayınları, İstanbul 2012, s. 94.
272
hususlar kararlaştırılmışsa da iç karışıklıklar, savaşlar ve İttihat ve Terakki’nin
tutumu sebebiyle bu kararlar uygulanamamıştır.
II. Meşrutiyetin ilanından sonra, nasıl bir yol izleyeceklerini tespit etmemiş
olan İttihatçılar, Kanun-ı Esasî’nin ilan edilmesini temin ettikten sonra, hükümeti
yine eski rejimin yetiştirdiği idarecilere bırakmak zorunda kalmışlardır. Kendile-
rini genç, tecrübesiz ve yeterli görmediklerinden doğrudan doğruya iktidara el
koymamışlardır26.
Ali Birinci, partileşme sürecinin başlamasına kadar geçen süreçte, Meclisin
İttihatçıların yanında yer aldığına ve mebusların İttihat ve Terakki’nin başında
bulunan bir grup tarafından yönlendirildiği gerçeğine işaret ederken şu ifadelere
yer vermektedir: “İttihat ve Terakki, Meşrutiyetin ilanıyla başlayan devreyi, bil-
hassa ilk seneler, tek başına kontrolünde tutamamış ve hadiselerin akışına sahip
olamamıştır. İttihat ve Terakki’nin bu devredeki müsbet veya menfi birçok işte ve
icraat sözü veya payı bulunduğu açıktır. Ancak, meşrutiyetin ilanının başlattığı
gelişmeler, herhangi bir kuruluşun veya makamın kontrol edemeyeceği derecede
girift veya vüs’at bakımından ise tahminlerin çok fevkinde olmuştur.”27 İttihat ve
Terakki, tarihi süreçte kuvvetlendiği nispette resmi olarak yürütme merciini ve
faaliyetlerini gerek iç gerekse dış siyaseti yönlendirmeye çalışırken, diğer taraftan
kendi dışındaki politik veya sosyal mahiyetteki cemiyetlere yönelik sert müdaha-
lelere meyletmiştir.
Bu türden müdahalelerin arkasındaki gerçeklik, kanaatimizce toplumun bir
bütün halinde yeniden tanzim edilmek suretiyle kurtarılabileceği düşüncesinin
İttihat ve Terakki yöneticilerinde ağır basmasıdır. Diğer bir neden olarak yine İtti-
hat ve Terakki varlığını koruma kaygısıdır. Bu nedenle II. Meşrutiyet’in ilanıyla
başlayan süreç, İttihat ve Terakki’nin daha çok başta siyasi arena olmak üzere her
sahada yürüttüğü mevcudiyet ve iktidar mücadelesinden ibarettir28.
Feroz Ahmad ise Jön Türklerin politikalarının gerek maceraperest gerekse
de saf olduğunu şu ifadeleri ile özetlemektedir: “19. Yüzyılın sonlarındaki Doğu
sorunuyla ilgili deneyimlere, özellikle de 1908 Devrimi sonrasında Büyük Güç-
ler’in yaşadığı deneyimlere dayanmış olan pragmatik bir politikaydı. Jön Türkler
Temmuz 1908’de anayasayı yeniden yürürlüğe sokmalarının ardından Büyük Güç-
ler’den, özellikle de Britanya ve Fransa’dan sıcak bir karşılık almayı ummuşlardı;
oysa kendilerini peş peşe krizlerle karşı karşıya buldular ki bu krizler sonunda
1912-13’deki Balkan Savaşlarını takiben Avrupa’dan tam anlamıyla çıkarılmalarıy-
la sonuçlandı. Bu durum moralleri bozmuştu, fakat Ocak 1913’te iktidarı ele alan

26 Hüseyin Cahit Yalçın, Talat Paşa, Yedigün Neşriyat, İstanbul 1943, s. 14; 34.
27 Ali Birinci, Hürriyet ve İtilâf Fırkası (II. Meşrutiyet Devrinde İttihat ve Terakki’ye Karşı
Çıkanlar), Dergâh Yayınları, İstanbul 1990, s. 15-16.
28 Niyazi Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, Yayınları Haz.: Ahmet Kuyaş, YKY Yayınları, İstan-
bul 2008, s. 401-405.
273
İttihat ve Terakki liderliğindeki bu grup bu kötü durumdan en iyi sonucu çıkarma-
ya kararlıydı. Bu grup imparatorluğu 1918 ateşkesine dek yönetmiştir.”29
II. Meşrutiyetin getirdiği hürriyet havası ile siyaset hemen herkesçe yapıl-
makla birlikte, eğitim kurumlarına kadar uzanmıştır. Siyasetten bahsetmek rutin
hale gelmiş30, öğrencilerin siyaset yapmaları bölünmelere yol açmıştır31. II. Meşru-
tiyet’in ilanı ile birlikte Osmanlı Devleti’nin iç politikada aldığı bu hal, dış politika-
da da birçok sorunu beraberinde getirmiştir.

2. II. MEŞRUTİYET İLANI KARŞISINDA DEVLETLERİN TUTUMU

Meşrutiyetin ilanı ülke içinde geniş yankı uyandırdığı kadar, ülke dışında da
ses getirmiştir. Nitekim Büyük Devletler’in Osmanlı Devleti ile alakalı bundan son-
raki süreçte izleyecekleri politikalar yeni rejimin ilanı ile yakından alakalıdır. Bü-
yük Devletler ve bölgesel güçler meşrutiyetin ilanı karşısında birbirinden farklı
tutum sergilemişlerdir32.
1908’de II. Meşrutiyet ilan edildiğinde dünyanın en güçlü devleti olan İngil-
tere’nin bu bakımdan tutumu önemlidir. İngiltere’nin yeni rejimi umumiyetle
olumlu karşıladığı söylenebilir. İngiltere’de böyle bir kanaatin oluşmasında Orta-
doğu’daki çıkarları açısından Abdülhamid yönetimine son verilmesini gerekliliği
düşüncesi etkili olmuştur33. Bu açıdan meşrutiyetin ilanı İngiliz çıkarları için vaz-
geçilmez bir araç olarak nitelendirilmiştir. Bu nedenledir ki, II. Meştutiyet’in ilanı
İngiltere’nin Mısır ve Hindistan’daki hâkimiyeti açısından bir takım olumsuz so-

29 Feroz Ahmad, “1914-1918 Savaşı Sırasında Jön Türk Politikasının İkilemleri”, (Yayınları Haz.:
Mehmet Ö. Alkan), Tarık Zafer Tunaya Anısına Yadigâr-ı Meşrutiyet, İstanbul Bilgi Üniversi-
tesi Yayınları, İstanbul 2010, s. 37-38.
30 Ahmet İhsan, Matbuat Hatıralarım, 1888- 1923, C. 1, İhsan Matbaası, İstanbul 1931, s. 49.
31 M. Zeki Mesut Alsan, Mustafa’nın Romanı-Hürriyet Pervanesi, Ahmet Halit Kitabevi, İstanbul
1943, s. 122.
32 Tokay büyük devletlerin ve bölgesel güçlerin resmi politikaları gereğince hoşnut görünmelerine
rağmen ortaya çıkan durumla ilgili çıkarları gereği endişe de duyduklarını belirtmektedir. Bkz.
Tokay, agma, s. 36; Erol Ulubelen de eserinde II. Meşrutiyet’in ilanının bazı ülkelerin basınına
nasıl yansıdığı ile alakalı şu bilgileri vermektedir. “İngiliz Gazeteler: Yeni hükümetin muvaffak
olmasına imkân yoktur. Türkler için parlamenter hayat gülünç bir şeydir. Alman Basını: Türki-
ye’de anayasa uygulanırsa Mısır ve Hindistan da birer anayasa isteyecektir. Avusturya basını:
Türkiye’nin kuvvetlenmesi Avusturya menfaatine aykırıdır. Bilhassa sarayın ticari meselelerdeki
hissi hareketini tercih ediyorlar. Rusya’da: Oldukça sempatik karşılandı. Bilhassa Balkanlar’daki
kritik durumdan çok memnunlar. Büyükelçileriyse bu işin yürümeyeceğinden emin. Bulgaris-
tan’da: İyi karşılandı zira İngiltere’nin İstanbul’a daha çok nüfuz etme imkânı bulup kendisine da-
ha fazla yardım edeceğinden emin görünüyor. Yunanistan’da: Halk ve basın çok neşeliydi bu ha-
dise Helen ırkının Türklere üstünlüğünü göstermişti.” Bkz. Erol Ulubelen, İngiliz Gizli Belgele-
rinde Türkiye, Aykaç Kitabevi, İstanbul 1967, s. 65.
33 Bu iddiayı destekler nitelikte bir görüş Ernest Ramsaur’a aittir. Ramsaur eserinde, “... Abdülha-
mit’i devirmek şerefine aday olanlar arasında İngiltere’yi seçmenin en mantıki tutum olacağıdır.
Zira İngiltere’nin Osmanlı İmparatorluğundaki mevcut düzenin sarsılmasından kaybedeceği hiçbir
şey kalmamıştı” demektedir. Bkz. Ernest Ramsaur, a.e., s. 163.
274
nuçlar doğurma ihtimaline karşın, olumlu karşılanmıştır34. Nitekim II. Meşruti-
yet’in ilanı sonrasında İngiltere’nin yeni elçi tayin edip, İstanbul’a gelen Sir Lauter
aracılığıyla İttihat ve Terakki Cemiyeti ile iyi ilişkiler tesis etmesi35 bunun açık bir
göstergesi sayılabilir.
Osmanlı Devleti ile II. Abdülhamid döneminde oldukça iyi ilişkiler geliştiren
Almanya ise II. Meşrutiyet’in ilanının ilk günlerinde gelişmelere şüpheyle bakmış-
tır36. Almanya’nın böyle bir tutum geliştirmesinde elde ettiği ayrıcalıkları kaybet-
me endişesinin etkili olduğu söylenebilir. Almanya’da, II. Meşrutiyet’in ilanı ile
alakalı olarak, bunun İngiliz entrikalarının bir sonucu olduğuna kanaati hâkimdir.
Bir süre sonra Alman gazetelerinde İstanbul’daki Alman elçiliğinin nüfuz kaybetti-
ğine dair yazıların yer alması ve gazetelerin kapitülasyonların hemen kaldırılması
önerisiyle Osmanlı Devleti’ni himaye politikasına devam edilmesini istemeleri
bunun açık bir göstergesidir. Bununla beraber, Alman diplomasisi, Sultana ve onun
danışma grubuna güven duymaya devam etmiştir. Alman İmparatoru, her şeye
rağmen, Türkiye’deki anayasal sistemin “doğu ülkelerinde” kapsamlı sonuçlar
doğuracağını ve özellikle de Mısır ve Hindistan gibi ülkelere anayasal bir model
oluşturmasının İngiltere açısından ciddi sıkıntılar oluşturacağı37 düşüncesi Al-
manya’nın Meşrutiyet taraftarı bir politikayı benimsemesinde etkili olduğu söyle-
nebilir.
II. Meşrutiyet’in ilanı meselesi ile yakından ilgilenen devletlerden birisi ise
Rusya olmuştur. Osmanlı Devleti’nin topraklarını uzun süredir kendisine genişle-
me alanı olarak gören Rusya açısından, yeni durum olumlu görülmemiştir. II. Ab-
dülhamid nezdinde oldukça yüksek bir itibara sahip olan Rus Çarı III.Aleksander
ile Sultan arasında kurulan iyi ilişkilerden doğan fiili durumun sona ereceği endi-
şesi, Rusya’nın tavrı üzerinde etkili olmuştur. Ayrıca Jön Türklerin herkesçe ma-
lum olan Rus aleyhtarlığı da Rusya’nın tutumunun belirlenmesinde etili olmuştur.
Yine İngiltere örneğinde olduğu gibi Rusya Müslümanlarının meşruti rejimden
etkilenmeleri ihtimalini akıllara getirmiştir. Bu bakımdan düşünüldüğünde Meşru-
tiyet’in ilanından en fazla etkilenecek devletlerden birisi Rusya olacaktır38.

34 Mithat Aydın, “II. Meşrutiyet’in İlanı ve İngiltere, Belgi Dergisi, S. 1, Kış 2011/1, s. 25; İngilte-
re’nin Meşrutiyet’in ilanından hoşnut kaldığını belirten Tokay, ihtilalin kendi topraklarında yaşa-
yan Müslümanları da etkileyebileceğinden endişe duyduğunu da belirtmektedir. Bkz. Tokay,
a.g.ma, s. 36.
35
Bünyamin Ayhan, “İttihat ve Terakki’nin İslam Dünyasına Yönelik Genel Dış Politikası”, Türk
Dış Politikası - Osmanlı Dönemi – I, (ed.) Mustafa Bıyıklı, Gökkubbe Yayınları, İstanbul 2008,
s. 273.
36 Mithat Aydın Almanya’nın bu kanaatin tam aksine Almanya’nın II. Meşrutiyet’in ilanının “tam
olarak memnuniyetle karşılamıştır” ifadesinde de görüleceği gibi memnuniyet verici bir gelişme
olarak nitelendirdiğini belirtmiştir. Bkz. Aydın, a.e., s. 20.
37 Aydın, a.e., s. 20.
38 Ramsaur, a.e., s. 162; Aydın, a.e., s. 21.
275
 Avusturya – Macaristan İmparatorluğu Meşrutiyet’in ilanını sonrasında
olumsuz bir tutum sergilemiştir. Güçlü bir Osmanlı Devleti’ni kendi çıkarları açı-
sından zararlı gören Avusturya, benzer iç sorunlar yaşayan bir devlette meydana
gelen gelişmelerin kendisini de etkileyeceği endişesini taşımıştır. Bu bakımdan
Avusturya’nın II. Meşrutiyet’in ilanından kısa süre sonra Bosna-Hersek’i ilhak et-
mesi Jön Türklerin II. Abdülhamid’den daha güçlü bir pozisyona gelmelerinden,
dolayısıyla bu eyaletleri kendi topraklarına katmanın zorlaşacağından korktuğunu
gösterir39.
Fransa ise Jön Türklerin büyük bölümünün Fransız kültürünü benimseme-
lerinden dolayı II. Meşrutiyet’in ilanını olumlu karşılamıştır. Bu vesileyle nüfuzu-
nun artacağını ve ekonomik çıkarlarının genişleyeceğini düşünmüştür40. İtalya ise
Osmanlı Devleti’nin kuzey Afrika’daki topraklarıyla ilgilenmekle beraber, impara-
torluğun dağılma sürecine girişinden önce menfaatleri açısından statükonun de-
vamından taraf olmuştur41. Meşrutiyet’in ilan edilişi Balkan Devletleri tarafından
da ilgiyle takip edilmiştir. Osmanlı Devleti’nin Balkan topraklarıyla alakalı planları
olan bu devletler, öncelikle ihtiyatlı bir yaklaşım sergilemişlerdir. Osmanlı Devle-
ti’nin Balkan toprakları ile yakından ilgilenen Bulgaristan’da partilerin siyasi tu-
tumları II. Meşrutiyet’in ilanına bakış açılarını da belirlemiştir. Bulgar “Den” gaze-
tesinde yer alan bir yorumda anayasanın yeniden yürürlüğe konmasının İngiliz-
Rus reform planının bizzat Sultan tarafından engellenmesi girişimi olduğu42 yo-
rumuna yer verilmiştir. Ancak bu olumsuz kanaat zamanla Bulgarlar arasında
meşruti yönetimin Makedonya’da son yıllarda Yunan ve Sırp komitecileri tarafın-
dan ele geçirilen köylerin patrikhaneye bırakılmasına neden olabileceği ümidini
doğurmuştur43.
Büyük devletler ve bölgedeki güçler açısından II. Meşrutiyet’in ilanı öncelik-
le şüpheyle karşılanmış ancak daha sonra olumlu bir kanaat oluşmuştur. Hükü-
metlerin bu tarz bir tutum takınmasında, II. Abdülhamid’in “istibdad” yönetimine
son verilmesinden ziyade politik ve ekonomik çıkarlarını daha kolay elde edebile-
cekleri kanaatine sahip olmaları etkili olmuştur. Nitekim William Hale, büyük dev-
letlerin II. Meşrutiyet’in ilanını Osmanlı Devleti’nin geleceği için önemli bir geliş-

39 Ramsaur, a.e., s. 162-163.

40 Aydın, a.e., s. 20.
41 Aydın, bu görüşünü İtalya Başbakanı Giolitti’nin şu ifadelerine dayandırmaktadır: “Abdülhamit’in
hükümranlığı döneminde Libya Sorunu’nu çözmek için askeri tedbirlere gerek yoktu. Çünkü biz
bu sultandan İtalya’nın menfaatlerini temin edecek her türlü ekonomik ve hukuki imtiyazı kopara-
bilirdik. Bu imtiyazlar aynı zamanda İtalya’nın çıkarlarını diğer yayılmacı devletlere karşı da ko-
rumuş olacaktı.” Bkz. Aydın, a.g.m., s. 20-21.
42 Mehmet Hacısalihoğlu, “II. Meşrutiyetin Balkan Ülkelerinde Algılanması ve Jön Türk İmajı”,
100. Yılında II. Meşrutiyet Gelenek ve Değişim Ekseninde Türk Modernleşmesi Uluslararası
Sempozyumu, 22-24 Ekim 2008, Marmara Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2009, s. 551.
43 Aydın, a.e., s. 21-22.
276
meden ziyade Balkanlarda kendi konumlarını güçlendirme fırsatı44 olarak algıla-
dığı belirtmektedir. Bu açıdan değerlendirildiğinde, Büyük Devletler’in be bölgesel
güçlerin II. Meşrutiyet’i karşılayış şekilleri, daha sonra Osmanlı Devleti’nin sonunu
da hazırlayacak bir dizi olayda takınacakları tutumu göstermesi bakımından
önemlidir.

3. II. MEŞRUTİYET’İN İLANI SONRASI GELİŞMELER

Meşrutiyetin ikinci kez ilanı, temelde Osmanlı Devletini parçalanmaktan
kurtarmak amacıyla gerçekleştirilmiştir. Bu olay, Batı kamuoyunda genel olarak
olumlu karşılanmakla birlikte, büyük devletlerin siyaset çevrelerinde ayrıntılı
tepkiler yaratmıştır. Balkanlar’da çıkarları bulunan devletlerde bu tepkiler, Os-
manlı Devleti açısından yıkıcı siyasal olayların başlamasına neden olmuştur. Bu-
nun sonucu olarak da Avusturya-Macaristan İmparatorluğu, Bosna-Hersek’i top-
raklarına katmış, Bulgaristan Bağımsızlığını ilan etmiş45, Girit ise Yunanistan’a
ilhakını46 açıklamıştır.

3.1. Avusturya-Macaristan’ın Bosna- Hersek’i İlhakı

Osmanlı Devleti’nin Meşrutiyeti ilanıyla birlikte ortaya çıkan siyasi boşluk,
Avusturya-Macaristan İmparatorluğu’nun Bosna-Hersek’i ilhakını kolaylaştırmış-
tır. Avusturya’nın bu şekilde davranmasının sebebi 1908’de Osmanlı Meclis-i Me-
busanı’na Bosna-Hersek’ten milletvekili seçilmesi ve bu durumun Bosna-Hersek’le
Osmanlı Devleti arasındaki bağı daha da kuvvetlendireceği endişesidir. Bu yüzden
Avusturya, daha Meşrutiyet’in heyecanı yatışmadan, Berlin Antlaşması’nda ka-
zanmış olduğu bu toprakların işgal ve idaresi hakkını kaybetmek istememiştir47.
1877-1878 Osmanlı-Rus Harbi sonrasında gerçekleşen Berlin Kongresi, Re-
ichstadt Antlaşmasıyla onaylandığında, Avusturya’ya Bosna-Hersek’i kendi yöne-
timi altına alma hakkı tanımıştır48. Avusturya-Macaristan İmparatorluğu, 1878

44 William Hale, Türkiye’de Ordu ve Siyaset 1789’dan Günümüze, Çev. Ahmet Fethi, Hil Yayın-
ları, İstanbul 1996, s. 44.
45 Karal II. Meşrutiyet’in olumsuz etkileri olarak Bulgaristan’ın bağımsızlığını ilan etmesi ve Bosna
Hersek’in işgalini gösterir. Bkz. Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, C. IX, TTK Yayınları, Anka-
ra 1999, s. 213.
46 6 Ekim 1908’de Girit Meclisi Yunanistan’a ilhakını ilan etmiştir. Bkz. Ayşe Nükhet Adıyeke,
“Türk Basınında Girit’in Yunanistan’a Katılması (1908-1913), Çağdaş Türk Tarihi Araştırma-
ları Dergisi, S. 1, Y. 1991, s. 52.
47 Ahmet Halaçoğlu, “Balkan Savaşları (1912-1913), Türkler Ansiklopedisi, C. 13, Yeni Türkiye
Yayınları, Ankara 2002, s. 11; Bosna – Hersek’in işgali 5 Ekim 1908’de gerçekleşmiştir. Bkz.
Balkan Harbi (1912-1913), C. I, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1993, s.44.
48 Mehmet Yılmazata, Savaşa Giden Yol 1908 Bosna-Hersek İlhakı, Doğu Kütüphanesi, İstanbul
2012, s. 73.
Berlin Antlaşması’nın 25. maddesine göre Avusturya-Macaristan İmparatorluğuna Bosna-Hersek’i
işgal etme hakkı tanınmıştır. Ayrıca bu anlaşmaya göre Yenipazar Sancağı, Osmanlı Devleti’nin
277
Berlin Antlaşması’na dayanarak 1879 yılında Bosna-Hersek’i geçici olarak işgal
etmiştir. Gerçek amacı ise hukuki yönden Osmanlı Devleti’ne bağlı kalan bölgeyi
doğrudan kendisine bağlamaktır. 20. Yüzyıl başlarına kadar bu fırsatı bulamayan
Avusturya Macaristan İmparatorluğu, II. Meşrutiyet’in getirdiği uygun şartlardan
yararlanarak bunu gerçekleştirme yoluna gitmiştir49.
Aslında II. Meşrutiyet’in ilan edildiği günlerde Bosna-Hersek Osmanlı Devle-
ti’nin gündeminde yer alan bir konu değildir. İttihat ve Terakki’nin programında
bu bölge ile alakalı özel bir görüş olmadığı gibi Said Halim Paşa ve Kamil Paşa ka-
binelerinde de Bosna-Hersek konusunda herhangi bir davranış belirleme ihtiyacı
hissedilmemiştir. Ancak, Mebusan Meclisi için yapılacak seçimlerde Bosna-
Hersek’ten de mebus yer alması gerektiğine dair kanaatin ortaya çıkması Avustur-
ya-Macaristan İmparatorluğunu harekete geçirmiştir50. Diğer taraftan Avustur-
ya’nın Bosna-Hersek’i ilhakının arka planında Sırbistan’ın bölgeyi kendi toprakla-
rına katma isteğinden duyduğu endişe de etkili olmuştur. Çünkü Avusturya’nın
Doğu politikasında Bosna-Hersek önemli bir yere sahiptir. Avusturya, Slavların
koruyucusu olarak geçinen Rusya’nın da rızasını alarak ve ona İstanbul ve Çanak-
kale Boğazları’nın geçiş statüsünde ödün vererek, Bosna-Hersek’i ilhak etmek
istemiştir. Ayrıca izlediği Doğu politikası gereğince fırsat bulursa Belgrat üzerin-
den Selanik’e ulaşarak Akdeniz’e ulaşmayı planlamıştır. Avusturya bu amaçlarına
ulaşabilmek, Osmanlı Devleti ve Sırbistan başta olmak üzere diğer devletlerin bu
duruma karşı koymasını engelleyebilmek için Rusya ile işbirliği yapması gerektiği
kanaatine sahiptir. Aynı dönemde Rusya’da kendi çıkarları açısından bu duruma
hevesli görünmektedir. Ancak Rusya’nın boğazlardan geçişi meselesi uluslararası
anlaşmalarla belirlenmiş kurallara tabidir. Bu durumda Rusya’nın büyük devletle-
rin desteğine ihtiyacı vardır. II. Meşrutiyet’in ilan edilişinden kısa süre sonra Avus-
turya ve Rus Dışişleri bakanları 15-16 Eylül 1908’de Bohemya’da buluşmuşlardır.
Bu görüşmede, Avusturya Boğazların Rus gemilerine açılışını kabul ederken, Rus-
ya’da Bosna-Hersek’in Avusturya tarafından ilhakını prensip olarak kabul etmiş-
tir51.
Ekim ayı içerisinde Avusturya-Macaristan İmparatoru François Joseph Bos-
na-Hersek’in Avusturya topraklarına ilhak edildiğini ilan etmiştir. Avusturya hü-
kümeti bu olayı Osmanlı Hükümetine bir nota vererek şöyle açıklamıştır: “Avus-
turya Hükümeti Berlin Antlaşması ile yönetimi kendisine bırakılmış olan Bosna-

idaresinde kalacaktır. Ancak Avusturya’ya sancak dahlinde asker bulundurma ve serbestçe ticaret
yapabilme hakları tanınmıştır. Bkz. Karal, Osmanlı Tarihi, C. IX, s. 213.
49 Uçarol, a.e., s. 498.
50 Karal, Osmanlı Tarihi, C. IX, s. 218; Uçarol bu durumu şöyle değerlendirmektedir: “ İkinci
Meşrutiyet ilan edilince, Viyana hükümeti, Bosna-Hersek’in Osmanlı Devleti ile olan bağlarının
güçleneceğinden endişelenmeye başladı.” Bkz. Uçarol, a.g.e., s. 499.
51 Uçarol, a.e., s. 499-500.
278
Hersek’e, Osmanlı Devletinin de çıkarına uygun olarak yönelmiştir. Bu memleket-
lerde düzen sağlamış, reform yapmış ve halkı memnun etmiştir. Böylece Osmanlı
İmparatorluğuna karşı çıkabilecek tehlikeleri de önlemiştir. Avusturya Hükümeti
Bosna-Hersek halkına bir meşrutiyet idaresinin getirebileceği hakları da sağlamayı
kararlaştırmıştır. Avusturya Hükümeti kendi topraklarına Bosna-Hersek’i katmak-
la beraber Osmanlı Devleti hakkındaki iyi niyetlerinin bir kanıtı olarak 1879 Ant-
laşması ile asker bulundurmakta olduğu Yenipazar Sancağı’ndan askerini çekmeyi
de uygun bulmuştur.52”
Bu oldu-bitti karşısında Osmanlı Devleti büyük bir tepki göstermiştir. Öyle
ki ülkede Avusturya’ya karşı savaş havası esmeye başlamıştır. Diğer taraftan Sır-
bistan gibi Bosna-Hersek’le alakalı planları olan devletlerin yanında İngiltere,
Fransa ve Rusya’da durumdan rahatsızlık duymuştur. Büyük devletler ortaya çı-
kan bu fiili durumun Avusturya’nın Doğu’ya doğru yayılmacı politikasının bir ge-
reği olduğunu düşünmüşlerdir. Almanya ise Avusturya’nın yanında yer almıştır.
Hatta İngiltere Bosna-Hersek’in Avusturya’ya ilhakını Osmanlı Devleti’nin bu ko-
nudaki kararı belirmedikçe ve rızası olmadıkça onaylamaktan kaçındığını, Ba-
bıâli’nin de bu sorunlardan dolayı savaşa meydan vermemesinin uygun olacağı ve
protosto etmesi gerektiğine yönelik tutumu Osmanlı Hükümeti’nin tavrının belir-
lenmesinde etkili olmuştur53. Fransa’nın da aynı kanaati paylaşması üzerine mese-
lenin uluslararası bir konferansta görüşülmesi kanaati ortaya çıkmıştır. Bu durum
karşısında Avusturya, Osmanlı Devleti ile anlaşmak üzere harekete geçmiş, Os-
manlı Devleti de bu konuda yalnız kaldığını görerek anlaşmaya gitmeyi uygun
bulmuştur. İstanbul’da başlayan görüşmeler 26 Şubat 1909’da nihayete erişmiştir.
İki devlet arasında yapılan ve on üç maddeden müteşekkil beyanname gereğince
Bosna-Hersek Avusturya’ya bırakılmıştır. İki buçuk milyon altın karlığında Bosna-
Hersek’teki haklarından vazgeçen Osmanlı Devleti, Bosna-Hersek İslam halkına
önceden olduğu gibi din, mezhep ve ibadet özgürlüğü ile diğer dinlerde ki halkın
sahip olduğu sosyal, siyasal ve ekonomik hakların aynısının tanınması şartını koy-
durmuştur. Ayrıca camilerde hutbeler padişah adına okunacaktır54.

52 Karal, Osmanlı Tarihi, C. IX, s. 219.

53 Bosna-Hersek konusunda Hükümet böyle bir tutum sergilerken, Osmanlı Halkı görülmemiş bir
tepki göstermiştir. Ülke genelinde Avusturya mallarına karşı boykot yapılmıştır. Avusturya bu du-
ruma karşısında önce geçici gözüyle bakmış fakat Avusturyalı sanayici, işadamı ve tüccarlar fer-
yatlar koparmaya başlayınca Avusturya, İstanbul’dan çekeceği ve siyasi ilişkileri keseceği konu-
sunda Osmanlı Devleti’ni tehdit etmeye başlamıştır. Bkz. Karal, Osmanlı Tarihi, C. IX, s. 222-
223; Halk nezdinde meydana gelen bu tepkinin daha sonra da devam ettiği söylenebilir. 1911’de
İstanbul’da yayınlanan “Bosna Hersek Yahud Osmanlı’nın Alsas Loren’i” isimli kitap buna örnek
olarak gösterilebilir. Bkz. Ali Şadi, Bosna Hersek Yahud Osmanlı’nın Alsas Loren’i, Süha
Matbaası, Dersaadet 1327.
54 Uçarol, a.e., s. 502-503.
279
 3.2. Bulgaristan’ın Bağımsızlığını İlan Etmesi
Bosna-Hersek ile ilgili bu gelişmeler yaşanırken Bulgaristan’ın bağımsızlığı-
nı ilan edeceğine dair emareler de görülmeye başlamıştır. Bulgaristan 1878 yılında
imzalanan Ayestefanos ve Berlin Antlaşmaları ile Osmanlı Devleti’ne bağlı bir
prenslik haline getirilmiştir. 1885’de Doğu Rumeli’yi topraklarına katan Bulgaris-
tan, bu tarihten sonra Ayestefanos Antlaşması ile belirlenen sınırlara ulaşmaya
çalışmıştır. Ancak Rusya’dan beklediği desteği bulamadığından dolayı Avustur-
ya’ya yaklaşmıştır. Nitekim II. Meşrutiyet’in ilanından sonra, Bosna-Hersek’i ilhak
etmek isteyen Avusturya Bulgaristan’ın bağımsızlığını destekler55 bir tutum geliş-
tirmiştir. Bu destekten de yararlanan Bulgaristan, Avusturya’nın Bosna-Hersek’i
ilhak ettiği gün yani 5 Ekim 1908’da bağımsızlığını ilan etmiştir56.
Prens Ferdinand Tırnova’da bağımsızlığını ilan ettikten sonra çar unvanı
alırken, yaptığı konuşmada, “Türkiye ve Bulgaristan özgür ve birbirinden ayrı ve
bağımsız yaşayarak dostluk münasebetlerini takviye edecek şartlara kavuşmuş ve
kendilerini memleketlerinin huzurunu sağlayacak duruma gelmiş bulunuyor”57
sözleriyle müstakil hareket edeceğini duyurmuştur. Osmanlı Devleti bağımsızlık
ilanını protesto etmiş, Berlin Antlaşması’nın hükümlerinin açık bir şekilde ihlali
anlamına gelen bu gelişme karşısında Büyük Devletler Osmanlı Devleti’ni yalnız
bırakmışlardır58. Bulgaristan ise Doğu Rumeli’de eski statükonun kurulması için
uluslararası bir konferansın toplanması talebinde bulunmuştur. Büyük devletler
diğer sorunlardan dolayı konferansın toplanmasına sıcak bakmadıkları gibi, İngil-
tere’de böyle bir konferansın Osmanlı Devleti’nin karşısına yeni sorunlar getirebi-
leceğini ifade ettikten sonra, Bulgaristan ile belli bir tazminat karşılığında anlaş-
ması teklifinde bulunmuştur. Bu fikrin benimsenmesi üzerine Osmanlı Devleti ile
Bulgaristan arasında tazminatın miktarı ile ilgili görüşmeler başlamıştır. Ancak
Bulgaristan’ın tazminat vermeme yönünde bir politika benimsemesi ilişkilerin
gerginleşmesine ve bir savaş ihtimalinin ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Bu
sırada Kamil Paşa Kabinesi Sırbistan’la bir ittifak kurma yoluna gittiyse de Sırbis-

55 Karal bu destekten bahisle Bulgaristan’ın bağımsızlığına giden yolu şöyle aktarmaktadır: “Avus-
turya’nın kendisini desteklediğine güvenen Bulgaristan, bağımsızlığını duyurmak için Kamil Paşa
Hükümeti’nin sebep olduğu basit bir protokol olayından faydalanmak yoluna girdi. 13 Eylül’de
Hariciye Nazırı Tevfik Paşa İstanbul’da yabancı elçilere verdiği bir ziyafete Bulgaristan’ı temsil
etmekte olan Kapu Kethüdası Geshof’u davet etmemek gafletinde bulundu. Meşrutiyet’ten önce
bu gibi ziyafetlere Bulgar temsilcisi de çağrıldığı halde, bu defa çağrılmamış olmasının nedenini
öğrenmek isteyen Geshof’a Sadrazam Kamil Paşa’nın verdiği cevap şöyledir: “Evet siz davet
edilmeyeceksiniz. Sebebini pekala tahmin edebilirsiniz. Bulgaristan Türkiye’ye bağlı bir eyalettir.
Halbuki ziyafet yabancı elçiler şerefine veriliyor.” Ancak Karal ziyafete katılacak olanların liste-
sinde Bulgar temsilcisinin bulunmamasının bu listeyi o dönemde İstanbul’da bulunan elçilerin en
kıdemlisi olan Avusturya Elçisi Perlanici tarafından oluşturulmuş olmasından ileri geldiğini be-
lirtmektedir. Bkz . Karal, Osmanlı Tarihi, C. IX, s. 226-227.
56 Karal, Osmanlı Tarihi, C. IX, s. 228; Uçarol, age, s. 505.
57 Karal, Osmanlı Tarihi, C. IX, s. 228-229.
58 Karal, Osmanlı Tarihi, C. IX, s. 229.
280
tan’ın Rusya’dan bağımsız bir dış politika geliştirememesi, Osmanlı Devleti’nin ise
İngiltere’ye dış politikada bağımlılığı ittifakı başarısız kılmıştır. Bundan sonra önce
İngiltere’nin öncülüğünde görüşmeler yeniden başlamış fakat yine tazminat mese-
lesinden dolayı sonuçsuz kalmıştır. Hatta iki tarafta bu kez sınıra asker yığmaya
başlamışlardır. Nihayet Rusya’nın Ocak 1909’da getirdiği bir öneri, görüşmelerin
yeniden başlamasını sağlamıştır. Bu öneriye göre Rusya 1877-1878 Osmanlı-Rus
Harbi sonrası Osmanlı Devleti’nin kendisine ödemesi gereken tazminattan kalan
125 milyon franklık alacağından vazgeçtiğini, buna karşılık Osmanlı Devletinin
Bulgaristan’ın bağımsızlığını tanımasını istemiştir. 16 Mart 1909’da Sen-
Petersburg’da Osmanlı-Rus anlaşması imzalanmış, bu anlaşmayı 19 Nisan 1909’da
İstanbul’da Bulgaristan ile yapılan iki antlaşma takip etmiştir. Bu antlaşmalardan
birincisine göre; Bulgaristan’da ve Doğu Rumeli’deki Müslüman halkın hakları,
müftü seçebilmeleri ve vakıflarla ilgilidir. İkinci antlaşmaya göre ise Bulgaristan’ın
bağımsızlığı tanınmıştır59.
II. Meşrutiyet’in ilan edilmesinin olumsuz sonuçlarından birisi ise Bulgaris-
tan’ın bağımsızlığını ilan etmesidir60. Aslında Berlin Antlaşması’ndan bu yana ba-
ğımsız bir devlet gibi hareket eden Bulgaristan uygun şartlardan yararlanarak
bağımsızlığını ilan etmiştir61. Muhtariyet kazandıktan sonra komiteleri aracılığıyla
durmadan genişleme politikaları güden Bulgaristan, bağımsızlığını kazandıktan
sonra yeni bir sürece girmiş ve I. Balkan Savaş’ında Osmanlı Devleti karşısındaki
en önemli gücü oluşturmuştur.

3.3. Girit Sorunu

5 Ekim 1908’de meydana gelen önemli gelişmelerden bir diğeri ise Girit’in
bağımsızlığını ilan etmesidir. Yunanistan, kuruluşundan itibaren Megali İdea çer-
çevesinde Girit’in ilhakını planlamıştır. 1896’da Girit’te çıkan bir ayaklanmayı fır-
sat bilen Yunanlar bölgeyi topraklarına katmak için harekete geçmişlerdir. Girit’e
özerklik verilmesinden de tatmin olmayan Yunanlar, 16 Nisan 1897’de Girit’e as-
ker çıkarmış, fakat Osmanlı Devleti karşısında yenilgiye uğramıştır. Ancak Yunan-
ların savaşı kaybetmesi62 Girit’le ilgili emellerinden vazgeçmelerini sağlayamamış-

59 Uçarol, a.e., s. 506.

60 Ali Fuad Türkgeldi hatıratında Bulgaristan’ın bağımsızlığını ilan etmesini şu şekilde anlatmakta-
dır: “… Bulgaristan emareti de süferây-i cenebiyyeye verilen ziyafet-i resmiyeye İstanbul’da bu-
lunan Kapı Kethüdası’nın davet olunmamasını bahane ederek Bulgaristan’ın istiklalini ilan eyle-
mesi yüzünden iki mesele-i mühime hadîs olmuşdu.” Anlaşıldığı kadarıyla Bulgaristan’ın bağım-
sızlığını ilan etmesi sudan bir bahaneyle malumun ilamı anlamını taşıyordu. Bkz. Ali Fuad Türk-
geldi, Görüp İşittiklerim, TTK Yayınları Ankara 1987, s. 10-11.
61 Bulgaristan Osmanlı Devleti’nden bağımsızlığını 4 Ekim 1908’de ilan etmiştir. Bkz. Karal, Os-
manlı Tarihi, C. IX, s. 213.
62 Girit Bunalımı ve Türk – Yunan Harbi ile ilgili olarak bkz. Balkan Harbi (1912-1913), C. I, s.
33-34; Fahir Armaoğlu, 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi (789-1914), Alkım Yayınları, İstanbul 2006, s.
560-563. Karal, Osmanlı Tarihi, C. VIII, s. 77123-124.
281
tır. Osmanlı Devleti açısından ise yeni bir sorunun doğmasına neden olmuş ve
nihayetinde Girit’in 1908’de Yunanistan’a ilhakına kadar devam edecek olan süreci
doğurmuştur63. Girit’in ilhakı Yunanistan’ın Osmanlı toprakları üzerindeki emelle-
rinde yeni bir merhale kat etmesine64 ve daha sonra gerçekleştireceği adımlara da
zemin oluşturmuştur.
Girit 1897’den beri Yunan bir valinin yönetiminde; İngiltere, Rusya, Fransa
ve İtalya’nın askerleri tarafından işgal edilmiş özerk bir eyalet statüsündedir. 1908
yılı Temmuz ayında, Büyük devletlerin Girit’i tahliye etmeye başlamasıyla birlikte,
ilhak için cesaretlenen Girit Rumları, 5 Ekim 1908 tarihinde Avusturya-Macaristan
İmparatorluğu’nun Bosna-Hersek’i ilhak etmesi ve Bulgaristan’ın bağımsızlığını
ilan etmesinin ardından 6 Ekim’de Girit’in Yunanistan’a ilhak edildiğini ilan ederek
sokaklarda gösteriler yapmaya ve Müslümanlara saldırmaya başlamışlardır. Köy-
lerden gelen silahlı gruplar, şehirleri basmıştır. Halk ile birlikte hareket eden Girit
İcra Komitesi de aynı gün bir bildiri yayınlayarak, Girit’in Yunanistan’a katıldığını
duyurmuş ve kararı uygulamak üzere Girit Genel Meclisi’ni toplantıya çağırmıştır.
Girit Yüksek Komiseri Zaimis ise asilerin baskısı yüzünden olaylar başlamadan
önce Ada’yı terk etmiştir. İsyancılar, Müslümanlara yönelik saldırılarının yanında
Suda Limanı’nın karşısına Yunan bayrağı çekerek, Yunan Kralı’nı Ada’yı işgale
davet etmişlerdir65.
Bununla beraber Büyük Devletlerin sert tutumu66, 1909 yılı Ağustos ve
Ekim aylarında Yunanistan’da meydana gelen iç karışıklıklar nedeniyle Yunanistan
adanın ilhakına cesaret edememiş, uygun bir zamanın gelmesini beklemiştir. Nite-
kim bu uygun fırsat I. Balkan Harbi esnasında oluşacak, ada Yunanistan’a ilhak
edilecektir67.

63 Girit’in Yunanistan’a ilhakı ile ilgili bkz. Ayşe Nükhet Adıyeke, Osmanlı İmparatorluğu ve Girit
Bunalımı (1896-1908), TTK Yayınları, Ankara 2000, s. 288; Karal, Osmanlı Tarihi, C. IX, s.
231-232.
64 Girit’in 1908’de ilhakı sonrasında Ada’nın kesin olarak Yunanistan’a katılması için çalışmalar
yapılmıştır. Bu süreçte Girit’te gerçekleşen kadı tayini ve mecliste Rumca yemin gibi meseleler
Rumların bu süreci tamamlamaktaki ısrarını ortaya koymaktadır. Bkz. Melek Öksüz, “Girit Mese-
lesi’nin Belirsizlik Yılları (1908-1913)”, KARAM, S. 25, Ocak 2010, s. 99;107.
65 Vahit Cemil Urhan, 1908-1913 Tarihlerinde Girit Olayları, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2006, s. 71.
66 Urhan Büyük Devletlerin takındığı tutumu şu şekilde aktarmaktadır: “Avrupa devletlerinin ilhakı
reddetmesi, Theotokis Hükümeti’nin aksine İstanbul’daki yeni Meşrutiyet Hükümeti’ne dış politi-
kada duyulan güveni arttırdı. Hükümet, Bosna-Hersek ve Bulgaristan sorunlarıyla daha rahat ilgi-
lenme imkanı buldu. Girit’i kontrolünde bulunduran devletlerin ilhakı reddetmesi, Osmanlı Devle-
ti’nin dış politikasında İngiliz yanlılarının güçlenmesinde de etkili oldu. İttihat ve Terakki Cemi-
yeti mensuplarından Doktor Nazım ve Ali Rıza Paşa, Sultan II. Abdülhamit’in idaresinde bozulan
Türk-İngiliz ilişkilerini düzeltmek amacıyla, Kasım ayında İngiltere Dışişleri Bakanı Sir Edward
Grey ile görüşmek için Londra’ya gitti”. Bkz. Urhan, a.g.t., s. 74.
67 Uçarol, a.e., s. 507-508.
282
 3.4. İtalya’nın Trablusgarp’ı İşgali
Osmanlı Devleti’nin bu tür hadiselerle uğraştığı bir dönemde daha büyük bir
gaile ise İtalya’nın Trablusgarp’la ilgilenmeye başlamasıdır. O günlerde Osman-
lı’nın Kuzey Afrika’da kalan son toprak parçası Trablusgarp ve Bingazi sancakları
üzerinde İtalyanların emperyalist emellerinin hayata geçirilmek için harekete
geçtiği görülmektedir. 1870’de birliğini kurduktan sonra Avrupa siyasetinde etkin
bir rol üslenmek isteyen İtalya, bunun yolunun sömürge elde etmekten geçtiğini68
fark etmiştir. İngiltere’nin Mısır’a ve Fransa’nın Tunus’a yerleşmesi üzerine, Akde-
niz’de iki mühim üssü, İngiltere ve Fransa’ya kaptırdığını gören İtalya, bu dönem-
den sonra, Osmanlı tarafından bir vilayet olarak idare edilen Trablusgarp ve Bin-
gazi’nin mutlaka ele geçirilmesi gerektiği üzerine bir politika geliştirmiştir. Emel-
lerine ulaşabilmek için de ilk iş olarak Avrupalı devletlerle, kendisine hareket ser-
bestliği tanıyacak gizli anlaşmalar yapmıştır69. 1911’de Fas krizinin baş göstermesi
İtalya’yı cesaretlendirmiştir70. Nihayet 28 Eylül 1911’de İtalya Osmanlı Devleti’ne
bir nota göndererek; Osmanlı Devleti’nin Trablusgarp ve Bingazi’nin ilerlemesi
için hiçbir şey yapmadığı, bu bölgenin İtalya kıyılarına yakınlığı nedeniyle kendisi
için hayati önem taşıdığı, bölgeye medeniyet götürülmesinin zorunlu olduğu, fakat
Osmanlı Devleti’nin İtalya’nın görüş ve fikirlerine değer vermediğinden dolayı
işgalin kaçınılmaz hale geldiğini belirtmiştir71.
Osmanlı Devleti’nin bu oldu-bittiyi kabul etmeyeceğini bildirmesine rağmen
İtalya, 29 Eylül 1911’de Osmanlı Devletine savaş ilan etmiştir. Osmanlı Devleti
savaşa kötü şatlar altında girmiştir. Öncelikle İtalya’nın Trablusgarp’a bir askeri
harekât yapacağına ihtimal verilmediğinden hazırlık yapılmamıştır. Bunun yanın-
da o günlerde Osmanlı Devleti’nin Arnavutluk, Makedonya ve Yemen gibi bölge-
lerde isyanlarla uğraşması ve bu bölgelere asker gönderme mecburiyeti, bölgeye
asker göndermek şöyle dursun Trablusgarp’ta bulunan bir kısım birliklerin de
başka bölgelere kaydırılmasına neden olmuştur. Nitekim işgalden birkaç ay önce-
sinde bile Trablusgarp’tan birlikler başka bölgelere gönderilmiştir72. Oysa II. Ab-

68 Garassi bu durumu şöyle ifade etmektedir: “Niçin Trablusgarp? Sorusunun cevabı çok basit olabi-
lir. İtalya sömürgelere sahip olmak istiyordu ve Trablusgarp’da Afrika’da hala fethedilebilecek
çok az topraktan biriydi.” Bkz. Fabio L. Grassi, “Niçin Trablusgarp? İtalyan Çıkarması Ardındaki
Siyaset ve Kültür”, Osmanlı Devleti’nin Dağılma Sürecinde Trablusgarp ve Balkan Savaşları
Bildiriler(16-18 Mayıs 2011), Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi I. Uluslararası Tarih Sempoz-
yumu, Haz. Mehmet Ersan – Nuri Karakaş, TTK Yayınları, Ankara 2013, s. 37.
69 Hale Şıvgın, “Trablusgarp Savaşı”, Türkler Ansiklopedisi, C. 13, Yeni Türkiye Yayınları, Anka-
ra, 2002, s. 492-493.
70 Grassi, a.g.ma, s. 39.
71 Şıvgın, a.g.ma, s. 498; Ayrıca Trablusgarp Savaşı kronolojisi ve savaşta bulunan komutanlarla
ilgili bkz. Trablusgarp Savaşı ve Türk Subayları, Haz. Orhan Koloğlu, Basın Yayın Genel Mü-
dürlüğü, Ankara 1979.
72 Rifat Uçarol, Siyasi Tarih (1789-2001), Der Yayınları, İstanbul, 2008, s. 499; Bölgedeki birlikle-
rin Seyyid İdris ve İmam Yahya isyanlarını bastırmak için Yemen’e kaydırılmasında Almanya’nın
İtalya ile olan gizli anlaşmaları etkili olmuştur. Nitekim Almanlar, İtalyanlara söz verdikleri yar-
283
dülhamid 20. yüzyılın başlarından itibaren İtalya’nın bölgeye olan ilgisini fark
etmiş, Trablusgarp’a dirayetli subaylar göndermenin ve silahlandırmanın yanında,
Bingazi ve iç kesimlerde güçlü bir pozisyona sahip olan Senûsîleri73 de silahlan-
dırmıştır. Ancak, II. Abdülhamid’in iktidarı sonrasında Osmanlı yöneticilerinin,
bütün uyarılara rağmen bölgede bulunan birlikleri Yemen’e kaydırmaları, silah ve
mühimmatın İstanbul’a getirilmesi bölge savunmasını önemli ölçüde zaafa uğrat-
mıştır74. Osmanlı Devleti’nin işgale karşı İngiltere’nin Mısır yolunu kapatması,
İtalya’nın ise Ege Denizi’ni ablukaya almasından dolayı karadan ve denizden yar-
dım gönderilememiştir. Nitekim İtalyanlara karşı bölgeye gönderilen yardım, Mısır
ve Tunus üzerinden gizli olarak gönderilen bir kısım silah ve askerden ibaret kal-
mıştır. Bölgeye gizli olarak giden bir kısım genç Osmanlı Subayları ile bölge hal-
kından oluşturulan milis kuvvetler (özellikle Senusîlerin önemli katkıları olmuş-
tur) İtalyanlara karşı direnişi gerçekleştiren yegâne kuvvetler olmuştur. İtalyanlar
bölgeyi kısa sürede ele geçirebileceklerini düşünürlerken Derne, Tobruk, Bingazi
gibi kıyı şehirlerini ele geçirmekten öte bir başarı sağlayamamışlardır. İtalya, Os-
manlı Devleti’ni barışa mecbur bırakmak için bu kez Büyük Devletleri araya soka-
rak Osmanlı üzerinde baskı oluşturmak, Çanakkale Boğazı’nı geçerek İstanbul’u
ulaşmak gibi yöntemlerden sonuç alamayınca75, nihayet 1912 yılının Nisan ve

dımı şu şekilde yerine getirmişlerdir. Yemen isyanında bölgeye yeni birliklerin sevk edilmesi ge-
reği ortaya çıkınca Türk Ordusu’nun ıslahı için görevlendirilen Alman askeri uzmanlar bölgeye
Trablusgarp’ta bulunan 42. fırkanın birliklerinin bir kısmının gönderilmesi tavsiyesinde bulunarak
işgali kolaylaştırmıştır. Bkz. İsrafil Kurtcephe, Türk-İtalyan İlişkileri (1911-1916), TTK Yayın-
ları, Ankara 1995, s. 258; Aynı kanaati paylaşan Öztuna; “Buradaki tümeni Yemen’e sevk eden ve
Libya’ya yeni bir umumi vali tayin etmeyen hükümet, gaflet ve ihanetin birbirine çok yaklaştığı
durumda idi” demektedir. Bkz. Yılmaz Öztuna, Avrupa Türkiyesi’ni Kaybımız Rumelinin El-
den Çıkışı, Babıali Kültür Yayıncılığı, İstanbul 2006, s. 73; Kurşun, Osmanlı yöneticilerinin as-
lında bölgenin İtalyan tehdidi altında olduğunu bildiklerini, 1911 yılının başından itibaren bir ta-
rafta Arnavutluk, diğer tarafta Yemen isyanlarıyla boğuşan Osmanlı Devleti’nin yaklaşan tehdidi
engelleyebilmek için geri çekilen birliklerin yerine ek bir askeri birliğin oluşturulmasına ve bölge-
ye cephane sevk edilmesine karar verdiğini söylemektedir. Hatta aynı yılın Eylül ayı içerisinde
Derne vapuru ile Trablusgarp’a mavzer tipi tüfek ve askeri mühimmat ulaştırıldığı bilgisini ver-
mektedir. Bu ulaşan silahların yerine ulaştığı ve halka dağıtıldığından bahseder. Bkz. Zekeriya
Kurşun, “Trablusgarp Savaşı’nın Osmanlı Devleti’nin Mukadderatındaki Yeri”, Osmanlı Devle-
ti’nin Dağılma Sürecinde Trablusgarp ve Balkan Savaşlarının Yeri (16-18 Mayıs
2011/İzmir), TTK Yayınları, Ankara 2013, s. 9.
73 Trablusgarp Savaşı’nda Senûsîlerin faaliyetleri ile ilgili bkz. Ahmet Kavas, “Trablusgarp Savaşı:
Osmanlı Senûsiye Hareketi İle Müşterek Savaş”, Osmanlı Devleti’nin Dağılma Sürecinde Trab-
lusgarp ve Balkan Savaşları Bildiriler(16-18 Mayıs 2011), Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
I. Uluslararası Tarih Sempozyumu, Haz. Mehmet Ersan – Nuri Karakaş, TTK Yayınları, Ankara
2013, s. 49-75.
74 Dursun Yalçın, Azmi Süslü vd., Türkiye Cumhuriyeti Tarihi - I, Atatürk Araştırma Merkezi
Yayınları, Ankara 200, s. 54.
75 İtalya’nın Osmanlı Devleti’ni barışa mecbur bırakmak için uyguladığı yöntemler arasında Osmanlı
Devleti’nin sahil şeridinde bulunan kentleri bombardımana tabi tutmak da yer almaktadır. Nitekim
İtalya Trablusgarp’ta istediği başarıya ulaşamayınca muharebeyi Ege Adaları ve Anadolu sahille-
rine kaydırmaya çalışmıştır. Bu konuda ayrıntılı bir çalışma için bkz. Günver Güneş; Aysun Sarı-
284
Mayıs aylarında Oniki Adayı işgal etmiştir. İşgale karşı Osmanlı Devleti, toprakla-
rında bulunan bütün İtalyan’ları sınır dışı etmiştir. Avusturya ise İtalya’nın daha
önce aralarında yaptıkları Üçlü İttifak’a aykırı davranmasından dolayı bu işgale
şiddetle karşı çıkmıştır. İtalyanların bütün girişimlerine rağmen Trablusgarp ve
Bingazi’de bir türlü işgali tam olarak gerçekleştirememiştir. Fakat buna rağmen
Osmanlı Devleti’nin içte İttihatçı-İtilafçı kavgası, dışta Rusya’nın Boğazların açıl-
masına yönelik baskıları, İtalyan saldırılarını fırsat bilen Balkan Devletleri’nin
Osmanlı Devleti’ne karşı birleşmeleri, İtalya ile anlaşma masasına oturmayı mec-
bur kılmıştır76.
Nihayet Osmanlı Devleti ile İtalya arasında anlaşma, 18 Ekim 1912’de İsviç-
re’de Uşi (Ouchy) de imzalanmıştır. Bu anlaşma bir esas barış antlaşması ile bazı
gizli maddelerden oluşmuştur. Anlaşmaya göre Osmanlı Devleti Trablusgarp’ı İtal-
ya’ya bırakmıştır. Böylece Osmanlı Devleti’nin Kuzey Afrika’daki son toprak parça-
sı da elinden çıkmıştır. Oniki Ada ise Balkan Savaşı patlak verdiğinden dolayı Yu-
nanistan’ın işgal tehdidine karşı, geçici olarak İtalya’ya bırakılmak zorunda kalın-
mıştır. Antlaşmanın en ilgi çeken maddelerinden birisi de, Osmanlı Padişahı’nın
aynı zamanda İslam Halifesi olduğundan “Naib’üs-Sultan” ünvanı taşıyan bir tem-
silcisinin Trablusgarp’ta bulunacağı ve dini yetkileri dışında siyasi yetkilerinin
bulunmayacağıdır. Bu maddeden anlaşıldığı kadarıyla Osmanlı Devleti bölgeden
siyasi olarak çekilmiş olsa dahi, bölge ile olan bağlarını devam ettirmek istemekte-
dir. Antlaşmada yer alan ilginç maddelerden birisi de, İtalya’nın kapitülasyonların
kaldırılması konusunda Osmanlı Devletine yardım edeceğini vaat etmesidir77.
Ancak Osmanlı Devleti’nin kayıpları Tarablusgarp ve Bingazi’den ibaret
kalmayacak, aynı günlerde bu kez devletin başka bir coğrafyası, Balkan Savaşla-
rında paylaşılacaktır.

3.5. Balkan Savaşları

3.5.1. Balkan Devletleri Arasında İttifak Kurulması
Fırka taassubunun yükseldiği, Yemen ve Arnavutluk isyanlarının devam et-
tiği, Balkan milletlerinin ise aralarındaki en önemli itilaf meselesi durumundaki
Kiliseler ve Mektepler sorununu hallettikleri bir dönemde yakın zaman kadar ara-
larında köklü anlaşmazlıklar (Makedonya meselesi, kilise ve mektepler sorunu)
mevcut olan Balkan Devletleri, tabii müttefik haline gelmişlerdir. I. Balkan Sava-
şı’nda Osmanlı’nın karşısında yer alacak olan Yunanistan, Sırbistan, Bulgaristan ve

bey Haykıran, “Türk-İtalyan Savaşı’nda Kuşadası’nın Bombalanması”, Osmanlı Devleti’nin Da-

ğılma Sürecinde Trablusgarp ve Balkan Savaşları Bildiriler(16-18 Mayıs 2011), Ege Üniver-
sitesi Edebiyat Fakültesi I. Uluslararası Tarih Sempozyumu, Haz. Mehmet Ersan – Nuri Karakaş,
TTK Yayınları, Ankara 2013, s. 85-102.
76 Uçarol, a.e., 523-526.
77 Uçarol, a.e., s. 526-528.
285
Karadağ, ortak düşman olarak gördükleri Osmanlı Devleti karşısında kurdukları
ilk ittifakın 1866-1868 arasında gerçekleştiği söylenebilir78. Yine Rusya aracılığıy-
la 1879’da Bulgaristan, Karadağ, Sırbistan ve Romanya arasında bir konfederasyo-
nun kurulması planlanmıştır. Ayrıca 1891’de Yunan devlet adamı Trikopis tarafın-
dan Balkanlardaki Osmanlı topraklarının paylaşılması için Yunanistan, Bulgaristan
ve Sırbistan arasında bir ittifakın oluşturulması girişimi gerçekleşmiştir79. Ancak
asıl Balkan İttifakı 1912’de gerçekleşmiş ve Balkan Savaşlarının fitilini ateşlemiş-
tir.
Balkan birliğinin kurulmasının en önemli müsebbibi Rusya olmuştur. Rusya,
Osmanlı-İtalyan Savaşı80 sırasında İtalyanların Boğazları bombalamasını fırsat
bilerek Boğazların kendisine açılması için girişimde bulunmuş fakat bunda başarılı
olamamıştır. Rusya bu dönemde, Osmanlı Devleti’nin içine düştüğü durumdan
yararlanarak Balkanlarda ve Avrupa’daki durumunu güçlendirmek istemiştir.
Avusturya ile arasında gerçekleşebilecek bir savaş durumunda elini güçlendirmek
ve Osmanlı Devletini Rus himayesine sokmak gibi amaçlar güden Rusya, bu kez
Osmanlı Devleti’nin de dâhil olacağı bir Balkan birliğinin kurulması teklifinde bu-
lunmuş fakat hem Osmanlı hem de Balkan Devletleri’nin buna yanaşmaması üze-
rine gerçekleştirilememiştir81. Ancak Rusya siyasi emelleri çerçevesinde Rus ve
Bulgar ortak çıkarlarına dayanan yeni bir siyasi düşünceyi ortaya atmıştır. Bu dü-
şünceye göre görünüşte Balkanlardaki mevcut statüko korunacak, gerçekte ise
Rusya’nın himayesinde hem Avusturya-Macaristan’ı hem de Osmanlı Devleti’ni

78 Osmanlı Devletine karşı Balkan Devletlerinin oluşturduğu ilk ittifak 1866-1868 yılları arasında
gerçekleşmiştir. Bu ittifakta Osmanlıya bağlı durumda olmasına rağmen muhtariyetlerini elde et-
miş olan Sırbistan, Karadağ ve Romanya ile bağımsız tek Balkan devleti durumunda olan Yuna-
nistan’ın ittifakı söz konusudur. Ayrıca bu dönemde bir devlet teşekkülüne sahip olmamalarına
rağmen Bulgarlar, Sırbistan ile Bulgar Gizli Merkezi Komitesi aracılığıyla ittifaka gitmişlerdir. Bu
konuyla ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Selim Aslantaş, “Birinci Balkan İttifakı 1866-1868”, Anka-
ra Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, C. 52, S. 2, Y. 2012, s.181-198.
79 Karal, Osmanlı Tarihi, C. IX, s. 289-290.
80 Sina Akşin Trablusgarp Savaşı ve Balkan Savaşları arasındaki ilişkiye değindiği makalesinde,
“Trablusgarp Savaşı olmasaydı Rusya ne kadar uğraşsa da o sırada belki de bir Balkan ittifakı sağ-
layamazdı. Balkan savaşları da olmazdı. Osmanlı Devleti’nin İtalya ile savaşta olması, olağanüstü
bir fırsatı ve bu fırsat uğruna Rusya’nın da itelemesiyle Balkan devletleri arasındaki geçimsizlik
ve negreti bir süre için kenara koymayı kabul ettiler.” denektedir. O halde Balkanlarda Osmanlıya
karşı bir ittifakın ortaya çıkmasında Trablusgarp Savaşının etkisi vardır. Bkz. Sina Akşin’den ak-
taran Necdet Hayta; Togay Seçkin Birbudak, Balkan Savaşlarında Edirne, Genekurmay Bası-
mevi, Ankara 2010, s. 5, dipnot 17.
81
“Hariciye Nazırı Rıfat Paşa Osmanlı Devleti’nin Balkan Birliğine katılımı konusuna mesafeli ve
biraz da kibirli yaklaşıyordu. Ona göre, Küçük Balkan devletleri Babıâli’yle ittifak yapmak isti-
yorlarsa, öneri getirmeleri halinde bunları gözden geçirebilirlerdi. Ama bir büyük gücün konumu-
na yakışmayacağı için kendileri böyle bir girişimde bulunamazlardı. Babıâli Balkanlarda sadece,
Büyük Bulgaristan hayaline karşı çıkan Romanya ile güvenli ilişkiler kurmak isterdi.”. Bkz. Sacit
Kutlu, “Balkan Savaşları Öncesi Büyük Güçlerin ve Bölge Devletlerinin İttifak Hesapları”, 100.
Yılında Balkan Savaşları (1912-1913) İhtilaflı Duruşlar, C. I, TTK Yayınları, Ankara 2014, s.
189.
286
çevreleyecek bir kuvvet meydana getirilecektir82. Bu açıdan Rus politikaları Bal-
kan ittifakını bizzat inşa etmiştir.
Rusya’nın bu çabaları kısa sürede meyvesini vermiştir. Henüz Trablusgarp
Savaşı’nın başlamasından birkaç gün sonra, 2 Ekim 1911’de, Rusya’nın Sofya elçisi
Nekliudov, Neratov’a göndermiş olduğu telgrafta, Bulgar Hükümeti’nin, Balkanla-
rın paylaşılmasında Sırbistan’la anlaşma arzusunda olduğunu, böyle bir anlaşma-
nın arkasından bir savaşı getirebileceğinden, Rus Dışişleri’nin görüşünü sormuş-
tur. Rusya’nın Belgrat elçisi Panslavist Hartwing ise böyle bir anlaşmanın zuhu-
runda Sırbistan’ın Rusya’nın kontrolü dışında hareket edemeyeceğini belirtmiştir.
Daha sonra yapılan Bulgar – Sırp görüşmelerinin yöneticisi olan, Hartwing’e göre
Slavlar birleşip Osmanlı Devleti’nin Balkan topraklarını paylaşmalı ve Rusya ise
Boğazları ele geçirmelidir. Rusya’nın doğrudan müdahale ettiği bu ilk ittifak giri-
şimi 11 Ekim 1911’de Bulgaristan Başbakanı Geşof ile Sırbistan Başbakanı Milova-
noviç’in görüşmeleriyle resmi bir hüviyet kazanmaya başlamıştır. Nitekim yapılan
görüşme sonrasında oluşması planlanan Sırp-Bulgar ittifakının esasları belirlen-
miştir. Buna göre Bulgaristan ve Sırbistan’a karşı yapılacak herhangi bir saldırı
durumunda ortak savunma yapacaklardır. Herhangi bir devletin eski Sırbistan ve
Makedonya bölgelerini ele geçirme teşebbüslerine karşı koyma ve Makedonya ve
Eski Sırbistan bölgelerini kurtarmak için ise gerektiğinde Osmanlı Devletine karşı

82 Balkan Harbi (1912-1913), C. I. S. 44-45; Bu dönemde Rusya üç çeşit politika izlemiştir. Bun-
lardan birincisi Boğazları Rus savaş gemilerine açtırmak, ikincisi Osmanlı Devleti ile Sırbistan ve
Bulgaristan arasındaki sorunları hallederek, Slav devletleri ile Osmanlı birleştirmek ve bu sayede
bütün Balkanları Rusya’nın nüfuzu altına sokmak. Üçüncüsü ise Balkan devletleri arasında bir itti-
fak tanzim ederek Rusya’nın kanatları altında Osmanlı Devletine karşı birleştirmek olmuştur. İlk
ikisi akamete uğrasa da üçüncüsü hayata geçirilebilmiştir. Bkz. Fahir Armaoğlu, 19. Yüzyıl Siyasî
Tarihi (1789-1914), 2. Baskı, TTK Yayınları, Ankara 1999, s. 654; Balkan devletleri arasında ku-
rulan ittifakın Rusya’nın ürünü olduğunu ifade eden ve Rusya’nın bu ittifaklar aracılığıyla Balkan
devletlerini kendisine bağlı kıldığını söyleyen Henry Nivet, “Fakat bu günkü savaş Rusya’nın bağ-
lısı kıldı; çünkü bu savaşı çıkaran Rusya’nın kendisiydi. Savaş ilan edildiğinde Avrupa’nın önemli
gazeteleri ve özellikle Tan gazetesi: Rusya tarafından hazırlanan ve mühürlenen Balkan hükümeti
ittifakının 1912 Mayıs’ından itibaren bir emrivaki olduğunu itiraf etmekten sakınmadılar. Ünü
dünyaca bilinen Rus diplomatı İzoveîski’nin gözetimi altında olarak, Balkan delegeleri müzakere-
lerde bulundular ve hatta Rumeli’nin paylaşılması konusunda da uyuştular. Artık o dönemden baş-
layarak savaş kararlaştırılmış olduğundan, Devlet-i Aliyye, isterse Müttefiklerin isteklerinden bü-
yük bölümünü yerine getirmiş olsaydı bile, yine bu savaş kesin olarak ortaya çıkacaktı.” demekte-
dir. O halde balkan ittifakının kurulmasında en önemli rolü Rusya üstlenmiştir. Bkz. Henry Nivet,
Balkan Haçlı Seferlerinde Avrupa Siyaseti ve Türklerin Felaketi, Özgü Yayınları, İstanbul
2011, s. 17-18; Balkan ittifakının Rusya’nın marifeti olduğuna dair bir başka değerlendirmede
şöyledir: ““Bulgarların Müslümanlara karşı ezeli bir düşmanlığı vardı. Yalnız başına ne yapacak-
tı? İttifak lazımdı. Fakat Sırpların Bulgarlarla savaşması nedeniyle aralarında zıtlaşma mevcutken,
bunlar nasıl birleşerek anlaşacaklardı? Rumlarla Bulgarların da ulusal mücadelesi her saat yoğun-
laştığı halde nasfi birlikte hareket edecek ve yardımlaşacaklardı? İslamiyet'in ve Osmanlı İmpara-
torluğunun mahvı için son derece gayretle çalışan ve Slavların tek koruyucusu olan Ruslar, bu
amacın Oncusu oldu. Bu lanetli ittifakı vücuda getirdi.” Bkz. H. Cemal, Tekrar Başımıza Gelen-
ler, Çev. Murat Çulcu, Kastaş AŞ Yayınlar, İstanbul 1991, s. 13.
287
koyma esasları belirlenmiştir. Bu esaslar çerçevesinde bir ittifak anlaşmasının
oluşturulabilmesi için görüşmeler birkaç ay sürmüştür. Naratov, Nekliudov ve
Hartwing aktif olarak görüşmelere katılmışlar ve taraflar arasında uzlaşıyı sağla-
maya çalışmışlardır83. Bu arada Rusya’nın girişimleri gelecekte gerçekleşecek olan
Balkan ittifakının da habercisi gibidir. Veliaht Boris’in reşit olmasını kutlamak
üzere, Sırbistan, Yunanistan ve Karadağ’ın veliahtları, ülkelerinin önde gelen siya-
setçilerinin refakatinde, 2 Şubat 1912’de Sofya’da toplanmışlardır84. Bulgaristan
ve Sırbistan arasında yapılan görüşmelerin en önemli maddesi Makedonya’nın
durumunun ne olacağıdır. Bulgaristan, Makedonya’nın özerkliğini savunurken
(daha sonra tamamını alabilmek için), Sırbistan iki tarafa düşecek payların hemen
belirlenmesi gerektiğini savunmuştur. Sonuçta Sırbistan’ın görüşü kabul edilmiş-
tir85. 13 Mart 1912’de86 imzalanan bu anlaşma hem Avusturya-Macaristan İmpara-
torluğu hem de Osmanlı Devletine karşı askeri işbirliğini ve Makedonya’nın iki
devlet arasında paylaşılmasını ön görmektedir. Bu anlaşmayla Sırbistan Bulgaris-
tan’ın Trakya’daki çıkarlarını tanırken, Bulgaristan’da Sırbistan’ın Kosova ve Ar-
navutluk’taki çıkarlarını tanımıştır87. Bulgaristan ile Sırbistan arasında yapılan
İttifak anlaşması Rusya’nın desteğiyle yeni ittifak anlaşmalarının yapılmasına da
zemin oluşturmuştur.
Sırbistan ile Bulgaristan arasında henüz anlaşmaya varılmadan bu kez 16
Ekim 1911’de Yunanistan ve Bulgaristan arasında görüşmeler başlamıştır88. Bul-
garistan ve Yunanistan arasındaki ittifak girişimleri ise Venizelos’un isteği üzerine
1910’da başlamış fakat bir sonuç elde edilememiştir. Trablusgarp Savaşı’nın baş-
laması üzerine başlayan ittifak görüşmeleri Makedonya üzerinde bir anlaşmaya
varılmadığından sürüncemede kalmış89, Ancak Rus Çar’ının önerisi üzerine yeni-
den başlayan görüşmeler 29 Mayıs 1912’de Sofya’da yapılan anlaşmayla sonuç-

83 Armaoğlu, a.e., s. 656-657.

84 Kutlu, a.g.ma, s. 196.
85 Armaoğlu, a.e., s. 656-657.
86 Fahir Armaoğlu ittifak anlaşmasının 13 Mart’ta, Richard C. Hall ise 7 Mart’ta imzalandığı bildir-
mektedir. Bkz. Armaoğlu, a.e., s. 657; Rihard C. Hall, Balkan Savaşları 1912-1913 I. Dünya Sa-
vaşı’nın Provası, Çev. Tanju Akad, Homer Kitabevi, İstanbul 2003, 15.
87 Hall, a.g.e., s. 15. Ayrıca anlaşmanın gizli ekine arazi ve ganimetlerin bölüşülmesine dair bazı
hükümler konuşmuştur. Bkz. Balkan Harbi (1912-1913), C. I, s. 45; Anlaşma’nın hükümlerinde
ikincisinde İki hükümet kendilerinden birisine saldırı olursa bütün kuvvetleriyle yardımlaşmayı
kesin olarak kabul ederler deniliyordu. Bu madde Osmanlı Devleti ile ilgili bir hükümdü. Üçüncü
hükümde ise aynı yardımlaşmanın Osmanlı hakimiyeti altında bulunan Balkan topraklarının, her-
hangi bir devlet topraklarına katmaya ya da yerleşmeye kalkarsa aynı şekilde birlikte hareket et-
meyi öngörmekteydi. Bu hüküm ise Avusturya-Macaristan’ın Yenipazar ve Arnavutluk’un duru-
mu değiştirmeye kalkması tehlikesiyle ilgiliydi. Bkz. Uçarol, a.e., s. 292, Anlaşmaya göre taraflar
arasında toprakların nasıl paylaşılacağıyla ilgili bkz. Kutlu a.e, s. 196.
88 Armaoğlu, a.e., s. 659.
89 Bulgarların Yunanlarla ittifaka giderken Yunan ordusunun güçsüz olduğuna dair bir kanaatleri söz
konusudur. 1897’de Osmanlı ordusu karşısında hezimete uğrayan Yunan Ordusunun savaşta başa-
rılı olamayacağına inanmaktadırlar. Bkz. Karal, Osmanlı Tarihi, C. IX, s.293; Hall, a.e., s. 16.
288
lanmıştır. Bu anlaşmaya göre Osmanlı Devletinde yaşayan topluluklara verilen
hakların korunması ve bu toplulukların gerçek bir siyasal eşitliğe sahip olarak
barış içerisinde yaşaması birinci amaç olarak belirlenmiştir. İkinci amaç ise Os-
manlı Hükümeti silahlı kuvveti ile veya siyasal tedbirlerle Balkanlardaki Hıristiyan
toplulukların haklarına dokunursa iki hükümet bütün kuvvetleriyle buna karşı
koymayı taahhüt etmektedir. Ayrıca anlaşma metnine Girit’le ilgili bir maddede
konulmuştur. Buna göre Girit meselesinden dolayı ortaya çıkacak bir savaş duru-
munda Bulgaristan tarafsız kalmayı kabul etmiştir90. Bulgaristan’ın Sırbistan ve
Yunanistan’la yaptığı anlaşmayı Karadağ takip etmiştir. İttifakın son halkası olan
Karadağ önce 26 Ağustos’ta Bulgaristan’la, aralarındaki pürüzleri giderdikten son-
ra 6 Ekim’de Sırbistan ile anlaşma yapmıştır. Anlaşma, tıpkı Sırp-Bulgar Anlaşması
gibi, Osmanlılara karşı saldırı, Avusturya’ya karşı savunma amaçlıdır91. Karadağ’ın
da ittifak anlaşması yapmasıyla birlikte Osmanlı Devleti’ne karşı Balkan ittifakı92
tamamlanmıştır.
Aralarında önemli problemler olan Balkan Devletleri’nin Osmanlı Devleti
karşında birleşmesi aslında çıkarlarının bir gereği olarak görülmelidir. O günlerde
Sırbistan’ın Makedonya’daki ihtiraslarına rağmen, Bulgaristan’la bir ittifaka ya-
naşması, Bosna-Hersek meselesinde Avusturya’ya karşı bir müttefik araması ve
Balkan topraklarını Slav devletleri arasında paylaştırmak isteyen Rusya’nın çaba
harcamasının bir sonucudur. Yunanistan’ın aynı ittifaka katılması ise o sırada Yu-
nan Başbakanı olan Venizelos’un Girit meselesine Makedonya’dan daha fazla önem
vermesinden dolayıdır. Karadağ’ın ittifak içinde yer alması da 1903 yılında Kara
Georgevicher’in Sırbistan’ın başına geçmesinden itibaren, Sırbistan ile münasebet-
lerinin iyi olmaması ve Sırbistan’ın küçük Karadağ’ı nüfuzu altına almaya çalışma-
sına dayanır93. Bu bakımdan ele alındığı zaman Osmanlı Devleti, Rusya’nın kış-
kırtmaları ve Balkan Devletlerinin ihtiraslarının kurbanı olmuştur.

3.5.2. Balkan İttifakı ve Osmanlı Devleti’nin Durumu

Balkan ittifakını gerçekleştirmeye yönelik adımların atıldığı dönemi değer-
lendiren Karal, Osmanlı Devleti’nin durumunu “beyin kanaması geçiren bir hasta-
nın hareketleri”94ne benzetmektedir. Bu dönemde Osmanlı Devleti bir taraftan
Trablusgarp’ta İtalyanlara karşı mücadele etmek zorunda kalırken diğer taraftan
da içeride siyasi çekişmelerle uğraşmak zorunda kalmıştır.

90
Karal, Osmanlı Tarihi, C. IX, s. 293-294; Armaoğlu, a.e., s. 659; Hall, a.e., s. 16-17. Hayta;
Birbudak, a.e., s. 6-7.
91 Kutlu, a.e., s. 196; Richard C. Hall Karadağlıların Bulgarlarla Ağustos 1912’de, Sırplarla ise 27
Eylül 1912’de anlaşma yaptığını belirtmektedir. Bkz. Hall, a.e., s. 17.
92 Balkan Devletlerinin aralarında yapmış oldukları ittifak anlaşmalarının tam metinleri için bkz.
Balkan Harbi (1912-1913), C. I, s.261-273.
93 Halaçoğlu, a.e., s. 534.
94 Karal, Osmanlı Tarihi, C. IX, s. 296.
289
 Trablusgarp’ta İtalyanlarla mücadelenin devam ettiği, Balkanlarda ise Os-
manlı devletine karşı ittifak hazırlıklarının yapıldığı bu dönemde, Hürriyet ve İtilaf
Fırkası’nın kurulması ve İttihat Terakki muhaliflerini aynı çatı altında toplaması,
Osmanlı Devleti’nin zaten zor olan şartlarını daha da zorlaştırmıştır95. Bu kez de
bütün sorunlar yetmezmiş gibi fırkacılık sorunu ortaya çıkmıştır. İttihat ve Terak-
ki’nin orduyu siyasete bulaştırdığı iddiasıyla ortaya çıkan Halaskarân-ı Zabitan ise
siyasetin merkezinde yer almıştır96. Henüz Hürriyet ve İtilaf Fırkası kurulmadan,
İtalya’nın Osmanlı Devletine savaş ilanı, Osmanlı kamuoyunda büyük bir infial
yaratmış; İtalya’ya karşı izlediği politikadan dolayı ağır eleştirilere hedef olan
Hakkı Paşa Kabinesi istifa etmiş, yerine Said Paşa kabinesi kurulmuştur97. Said
Paşa kabinesinin kurulduğu günlerde Balkanlarda Osmanlıya karşı oluşmaya baş-
layan ittifaktan bîhaber İtilafçılar, Osmanlıcılık düşüncesinin bir tezahürü olarak
kuracakları yeni parti içinde azınlıklara98 görevler vermeye çalışmaktadırlar. Oysa
Balkan Devletleri ile ünsiyet bağları olan azınlıklar (Rum ve Bulgarlar) bu konuda
pekte hevesli olmamışlardır. Hürriyet ve İtilaf Fırkası’nın kurulması ile birlikte
İttihatçılar ile İtilafçılar arasındaki çatışma o raddeye gelmiştir ki, devletin bir
savaşın içerisinde bile olması siyasi rekabete engel olamamıştır. Halil Menteşe o
günlerde İttihat ve Terakki ile Hürriyet ve İtilaf arasındaki münasebetleri şöyle

95 İttihat ve Terakki Fırkasına karşı en güçlü muhalefet partisi Hürriyet ve İtilaf Fırkası olmuştur.
Fırka Osmanlı Devleti açısından son derece sıkıntılı bir dönemde ortaya çıkmıştır. Fırka’nın kuru-
luşu İtalyan’ların Trablusgarp’a saldırmasından on gün önce kurulmuştu. İttihat ve Terakki muha-
liflerinin içinde örgütlendiği Fırka resmi olarak 21 Kasım 1911’de kuruldu. Bkz. Tunaya, Türki-
ye’de Siyasal Partiler, C.1, s. 368; Hürriyet ve İtilaf Fırkası’nın kuruluş süreci ile ilgili bkz. Rıza
Nur, Hürriyet ve İtilâf Fırkası Nasıl Doğdu? Nasıl Öldü?, Kitabevi, İstanbul 1996, s. 19-25.
96 Said Halim Paşa Buhranlarımız adlı eserde Balkan Harbi öncesindeki durumu şu şekilde aktar-
maktadır: “Bulgar, Yunan, Sırp ve Karadağ devletlerinin birleşerek bizden toprak almak hırsı ile
giriştikleri savaş. Bu sırada Trablusgarp Harbi ile meşguldük ve dâhili vaziyet karışıktı. Partiler
birbirine düşmüş, ordu siyasete bulaşmıştı.” Bkz. Said Halim Paşa, Buhranlarımız, Bas. Haz.
Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul, s. 244.
97 II. Abdülhamid döneminde yedi defa sadrazamlık yapan Meclis-i a’yân başkanı Said Paşa (Kü-
çük) sekizinci defa sadarete getirilmiştir. Bkz. Cevdet Küçük, “Mehmed V”, DİA, İstanbul 2013,
s. 419; İsrafil Kurtcephe, “Osmanlı Parlamentosu ve Türk-İtalyan Savaşı (1911-1912), OTAM, S.
4, Y. 1993, s. 235-236.
98 Rıza Nur Rumların tutumunu şu şekilde anlatmaktadır: “Hürriyet ve İtilaf Fırkasının ‘Rum Meşru-
tiyet Kulübü” ile münasebeti vardı. Bu kulüp fırkanın mesaisine iştirak ediyordu. B,z bu kulübü,
ismini dahi kaldırarak tamamiyle fırkaya kalb etmek fikrinde idik. Rumlar, intidâları bu fikrimize
mümâşaat etmiş iken ve biz de onlarla yaptığımız îtilafnâme şartları mucibince, inanarak fırkanın
merkez-i umumî azalarından iki yer boş bırakıp oraya, onlardan iki aza koyacak iken bilâhare
gelmeyip çekilmişlerdi. Rumlar mesaimizde bize yardım ediyorlardı. Fakat ne kendi teşkilatlarını
bozuyor ve ne tamamiyle bize karışıyorlardı. Bir çok intizârdan sonra gelmeyecekleri anlaşılmış
ve yerlerine iki Müslüman aza tayinine teşebbüs edilmiştir.” Bu ifadeler Balkanlarda ittifak
rüzgârlarının estiği bir dönemde bunun farkına varamayan Osmanlı münevverinin bir kanıtıdır.
Bkz. Rıza Nur, Hürriyet ve İtilâf Fırkası Nasıl Doğdu? Nasıl Öldü?, s. 39; Halil Menteşe Hür-
riyet ve İtilafçıları bu tutumlarından dolayı eleştirmektedir. Bkz. Osmanlı Mebusan Meclisi Reisi
Halil Menteşe’nin Anıları, Yayın Kurulu: Orhan Birgit; Ferit Edgü vd., Giriş İsmail Arar, Hürri-
yet Vakfı Yayınları, İstanbul 1986, s. 145.
290
aktarmaktadır: “İhtiras, Meclis-i Meb’usan sahnesini o derece istila etmişti ki, İtal-
yanlar payitahtın kapısını topa tutarken muhalifler ekseriyet fırkasile hükümet
sandalyalarını taksim ile meşgul idiler. Ekseriyet zaaf gösterdikçe onların hücumu
artıyordu.”99
Balkan Harbi öncesinde sık sık yaşanan hükümet bunalımları, Halaskarân-ı
Zabitân hareketi, İttihatçı – İtilafçı çatışması hükümetlerin kurulup yıkılmasına
neden olmuştur. Hürriyet ve İtilaf Fırkası’nın önemli simalarından Rıza Nur, yaşa-
nan hadiseleri anılarında şu şekilde aktarmaktadır: “Nazır Paşa’yı ben 31 Martta
denemiş öğrenmiştim. Ondan pek hayır beklediğim yoktu. Kamil Paşa’nın da ne
ahmak turşu olduğunu iş üstünde görmüştüm. Gazi Muhtar kabine reisi idi.
…meğerse onun dimağı da turşulaşmış. Sebahattin önce ‘Bu bunaklar olmaz. Yeri-
ne biz geçmeliyiz’ diyor, bana Dâhiliye Nazırlığını veriyordu. …Kamil Paşa ne yaptı,
Gazi’nin altına manivela koyup kaydırdı, yerine geçti. Bu sefer Nazım Paşa, Kamil
Paşa’yı atıp yerine geçmeye çalışmaya başladı.”100 Rıza Nur’un da aktardığı şekilde,
sonu gelmez ihtiraslar, entrikalar ve siyasi mücadelelerin devam ettiği bir dönem
yaşanmaktadır. Osmanlı siyasetçileri, bir taraftan Trablusgarp’ta savaş devam
ederken, diğer tarafta Osmanlı Devletine karşı oluşan Balkan ittifakının, kendi
aralarındaki çekişmeden dolayı, farkına bile varamamışlardır. İstanbul’da siyasi
çatışmalar bu hava içinde sürüp giderken Osmanlı Devleti’nin birçok bölgesinde
ayaklanmalarda birbirini takip etmiştir. Katolik Arnavutlar Avusturya’nın teşvikiy-
le isyan ederken, Yemen’de, Havran’da isyanlar vardır. Makedonya’da ise çeteler
yeniden harekete geçmiş101 Osmanlı Devleti birçok sorunla aynı anda uğraşmak
zorunda kalmıştır.
Bütün bu karmaşa içerisinde Osmanlı idarecileri yaklaşan tehlikenin farkına
varamamışlardır. Bitmek tükenmek bilmeyen siyasi tartışmalar içinde Balkanlarda
oluşan ittifakı fark edememişlerdir. Bu dönemde Osmanlı siyasetçisinin yaklaşan
tehdidi fark edemeyişine iki örnek verilebilir. Said Paşa sadarette bulunduğu dö-
nemde Temmuz başlarında mecliste yaptığı bir konuşmada şöyle demektedir:
“Mösyö Venizelos memleketi tehlikeye sokmamaya, tersine olarak Yunanistan’ı
barışın devamından faydalandırmaya çalışmaktadır. Avusturya ve Balkan memle-
ketlerine gelince her biri ile ilişkilerimiz, suret-i halisane de cereyan etmekte-
dir”102 Said Paşa’nın bu ifadelerinden anlaşıldığı kadarıyla açık bir şekilde İttifak-
tan habersizdir. Aynı kabinenin Hariciye Nazırı, Osmanlı’nın dış politikasının ba-
şında bulunan kişi olan Asım Bey ise, Meclis konuşmasında, Osmanlı Devleti’nin
Balkan hükümetleri ile olan münasebetini şu şekilde izah eder: “Şu Trablusgarp
Savaşı esnasında dahi Balkan hükümetleriyle olan münasebetimiz pek samimidir.

99 Halil Menteşe’nin Anıları, s. 145.

100 Rıza Nur, Hayat ve Hatıratım, C. II, Altındağ Yayınevi, İstanbul1967, s. 375-376.
101 Uçarol, a.e., s. 533.
102 Karal, Osmanlı Tarihi, C. IX, s. 297.
291
Bu memleketin geleceğinden imanım kadar eminim İşte efendiler dış siyaset hak-
kındaki sözlerimi görüyorsunuz ya pek iyimserdir.”103 Balkan Harbi öncesinde
Osmanlı yöneticilerinin durumu genel olarak bu şekildedir.
Bu ifadelerden hareketle Osmanlı yöneticilerinin Balkanlar’da oluşan ittifak-
tan hiç haberi olmadığı kanaati oluşabilir. Oysa Balkan İttifakı henüz kurulmadan
Osmanlı Devleti’nin, Balkan Devletleri’nin kendisine karşı bir ittifak girişimi içeri-
sinde olduğunun farkında olduğunu düşündüren emareler vardır. Henüz erken
denilecek bir tarihte, 1911 yılının Haziran ayında Tanin gazetesinde çıkan bir
haberde, Sırp ve Bulgarlar arasında bir yakınlığın oluşmaya başladığından bahse-
dilmektedir104. Aynı gazetenin yazarlarından Babanzâde İsmail Hakkı da Roman-
ya’ya yaptığı bir seyahatini aktardığı makalesinde, Karadağ ve Bulgaristan’ın Os-
manlı Devleti’ne karşı düşmanca bir tutum izledikleri ve Bulgaristan’la bir savaşın
meydana gelebileceğini belirtmiştir105. Henüz Sırbistan ve Bulgaristan arasında
İttifak görüşmelerinin devam ettiği günlerde ise doğrudan devletin resmi bir ma-
kamından böyle bir ittifakın oluştuğuna dair rapor gönderilmiştir. Kosova Valili-
ğinden, Harbiye ve Hariciye Nezaretlerine gönderilen bu raporda, Avusturya ve
Rusya ile Bulgaristan hükümetleri arasında gizli bir anlaşmaya varıldığı, bu anlaş-
ma gereğince Sırp, Yunan ve Karadağ hükümetleriyle milletlerinin, yanlarına Hıris-
tiyan Arnavutları da alarak Balkanlarda bir ihtilal başlatacakları, buna müteakip
de Bulgaristan’ın Osmanlı Devletine savaş açacağı belirtilmektedir106. Aslında Bal-
kan Savaşı henüz başlamadan bir ittifakın oluştuğu, en azından Balkanlardan Os-
manlı Devleti için bir tehlikenin baş gösterdiğinin emareleri görülmüştür. Ancak
Osmanlı siyasetinin içine düştüğü bataklık, yetkililerin gerçeği görmesini engelle-
miştir.
1912 başında İttihat ve Terakki muhaliflerinin gücünün artması Fırkayı yeni
bir yola sevk etmiş, İttihat ve Terakki 18 Ocak 1912’de meclisin feshedilmesini
sağlayarak yeniden seçimlere gitmiştir107. Gerçekleştirilen şaibeli seçimler108 İtti-
hatçıların çoğunluğu elde etmesini sağlamıştır.
İstanbul’da anayasa değişikliği, meclisin feshi ve seçimlerle uğraşıldığı sıra-
da Trablusgarp’ta savaş devam etmektedir. İtalya, Ege adalarını işgal ettikten (24
Nisan - 20 Mayıs 1912) sonra İstanbul’u tehdide başlamış, bu sırada Balkan devlet-

103 Karal, Osmanlı Tarihi, C. IX, s. 297; Ahmet Bedevi Kuran, İnkılap Tarihimiz ve Jön Türkler,
Kaynak Yayınları, İstanbul 200, s. 382.
104
“Sırb Bulgar Münasebetleri”, Tanin, 19 Haziran 1911 (6 Haziran 1327), Nu. 1005-29, s. 4.
105 Babanzâde İsmail Hakkı, “Romanya ve Biz”, Tanin, 28 Temmuz 1911 (15 Temmuz 1327), Nu.
1043, s. 1.
106 Osmanlı Belgelerinde Balkan Savaşları – I, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, İstanbul 2013, s.
50.
107 Rıfat Uçarol, “Balkan Savaşı Öncesinde Terhis Olayı ve Seferberlik İlanı Sorunu”, Dördüncü
Askeri Tarih Semineri Bildiriler, Genelkurmay Basım Evi, Ankara 1989, s. 259.
108 Birinci, a.e., s. 78.
292
leri de Osmanlı Devleti’ne karşı savaş hazırlığına girişmişlerdir. Arnavutluk isyanı
yeniden alevlendiği bu dönemde, isyanı bastırmakla görevli ordu içindeki bir grup
subay vaktiyle İttihatçıların yaptığı gibi silahlarıyla dağa çıkarak isyan etmiştir.
Kendilerine “Halaskar Zabitan” adını veren bu grup İstanbul'daki temsilcileri vası-
tasıyla hükümete bir muhtıra vermiş, meclisin feshi ve Kamil Paşa başkanlığında
tarafsız bir hükümetin kurulmasını, aksi takdirde yönetime el konulacağını ifade
etmişlerdir. Harbiye Nazırı Mahmud Şevket Paşa 9 Temmuz’da hemen istifa etmiş,
onu diğer nazırlar takip edince Said Paşa meclisten güvenoyu almasına rağmen 16
Temmuz 1912’de istifa etmiştir109. Said Paşa kabinesinin istifası meclisteki tansi-
yonun yükselmesine ve bir bunalımın ortaya çıkmasına neden olmuştur110. Sultan
Reşad önce Sadârete Ahmed Tevfik Paşa’yı111 getirmeyi düşündüyse de Ahmed
Tevfik Paşa, mevcut meclis feshedilmeden görevi kabul edemeyeceğini bildirmiş-
tir. Bu sırada bazı askeri şura üyeleri padişahı ziyaret ederek askerde disiplin kal-
madığını, Arnavutluk isyanının giderek büyüdüğünü, Halaskâran meselesinin ciddi
boyutlara ulaştığını bildirip acele tedbir alınmasını istemişler, Padişah da ertesi
gün orduya hitaben bir beyanname112 yayımlamıştır. Burada tecrübeli ve tarafsız
kişilerden yeni bir hükümet kurulacağını açıklamıştır. Anayasaya ve saltanat hu-
kukuna aykırı taleplerde bulunan bazı subayların politika ile uğraşmaktan vaz-
geçmeleri gerektiğini, askerlikle bağdaşmayan bu gibi davranışların ihanet sayıla-
cağını belirtmiştir. Padişah, ilk defa parlamenter sisteme uygun olarak hükümet
bunalımını çözmek için ilgili kişilerle görüşmelere başlamış, Kamil Paşa ile Gazi
Ahmed Muhtar Paşa’nın isimleri ortaya çıkmış, daha çok Kamil Paşa üzerinde du-
rulmaktayken çeşitli kimselerin fikri alınarak nihayet asker üzerindeki nüfuzun-

109 Küçük, a.g.ma, s. 420; Uçarol, a.e., s. 260-261; Uçarol, a.e., s. 533-534; Andonyan, Said Paşa
Hükümeti’nin 4 Temmuzda istifa ettiğini söylemektedir. Bkz. Aram Andonyan, Balkan Savaşı,
Çev. Zaven Biberyan, Aras Yayıncılık, İstanbul 2002, s. 189; Said Paşa’nın Sadrazamlıktan istifa-
sı ile ilgili bir hatırasını paylaşan Ali Fuad Türkgeldi, “Said Paşa sadaretten istifasından birkaç
gün sonra Zât-ı şâhâneyi ziyarete gelip Padişah kendisine ‘Paşa, size emniyetleri vardır; niçin isti-
fa ettiniz?’ diye sorması üzerine başını önüne eğerek bir müddet düşündükten sonra ‘Onların bana
emniyetleri var ama benim onlara emniyetim yoktu’ demiş olduğunu avdetinden sonra Sultan Re-
şad bana hikâye eyledi.” bu dönemde meclisteki durumu ortaya koymaktadır. Bkz. Türkgeldi, a.e.,
s. 55.
110 Tanin gazetesinin başmakalesinde Said Paşa kabinesinin istifası sonrasında ortaya çıkan buhran
tehlikeli görülmekte ve biran evvel yeni bir kabinenin kurulması gerektiği belirtilmekteydi. Bkz.
“Buhrân-ı Hazıranın Zararları”, Tanîn, 21 Temmuz 1912 (8 Temmuz 1328), N. 1399, s. 1.
111 O dönemde Londra Sefiri vazifesinde olan Tevfik Paşa’ya Hariciye Nezareti tarafından İstanbul’a
gelmesi için haber gönderilmiş, bizzat Padişah tarafından kendisine Sadrazamlık teklif edilmesine
rağmen bunu kabul etmemiştir. Bunun üzerine Meclis-i Ayân Reisi Ahmed Muhtar Paşa kabineyi
kurmakla görevlendirilmiştir. Bkz. “Yeni Kabine”, İktihâm, 22 Temmuz 1912 (9 Temmuz 1328),
N. 148, s. 1.
112 Sultan Mehmed Reşad’ın ismiyle yayınlanan beyanname Selamlık resm-i âlisinde hazır bulunan
yüz elli kadar ümerâ ve zabitân merasim-i mahsusa ile mezkur beyannâme istima’edilmiştir. bkz.
“Beyannâme-i Hümayûn”, Tanîn, 20 Temmuz 1912 (7 Temmuz 1328), N. 1398, s. 1; “Be-
yannâme-i Hümayûn”, İktihâm, 20 Temmuz 1912 (7 Temmuz 1328), N. 146, s. 1.
293
dan dolayı orduya bir düzen verebileceği ümidiyle Gazi Ahmed Muhtar Paşa sâda-
rete getirilmiştir113. Ahmed Muhtar Paşa kabinesi 21 Temmuz 1912’de kurulmuş-
tur. Bu kurulan yeni kabinede Ahmet Muhtar Paşa ve Oğlu Mahmut Muhtar Pa-
şa’lar birlikte yer aldıklarından “Baba-Oğul Kabinesi”, ya da üç eski sadrazamın
görev almasından dolayı “Büyük Kabine” olarak anılmıştır114.
Ahmed Muhtar Paşa kabinesinin kurulduktan sonra yaptığı ilk icraatlardan
birisi 29 Temmuz 1912’de Sait Paşa Kabinesinin de almayı düşündüğü, fakat mu-
vaffak olamadığı bir kararı hayata geçirmek olmuştur. Hariciye Nazırı Gabriel No-
radunkyan Efendi’nin meclise, Rusya’nın Balkanlar’da sulh için kesin garanti ver-
diği yönünde ki teminatı da dikkate alınarak115 Balkanlarda bir harp çıksa dahi
Balkan topraklarında ki statükonun değiştirilmeyeceği yönündeki inançları ve yeni
uzlaşmacı politikalarının iyi niyet göstergesi olarak, her an savaşa girmeye hazır
iki ordudan 1908 girişli nizami erlerin terhisine ve bir kısım redif askerinin de
izinli olarak gönderilmesine karar verilmiştir116. Birçok eserde Osmanlı Devleti’nin

113 Küçük, a.g.ma, s. 420; Yeni kuralan kabinenin üyeleri için bkz. “Yeni Kabine”, İktihâm, 23
Temmuz 1912 (10 Temmuz 1328), N. 149, s. 1; Zekâ Mecmuası’nda Ahmed Muhtar Paşa kabine-
si “Yeni ve Büyük Kabinemiz” olarak tanıtılmıştır. Kabine üyeleri, 11Nazım Paşa, Cemaleddin
Efendi, Kamil Paşa, Mahmud Muhtar Paşa, Gazi Muhtar Paşa, Hüseyin Hami Paşa, Narodankyan
Efendi, Ziya Paşa, Damat Şerif Paşalardan oluşmaktadır. Bkz. Türkiye’nin Yeni Büyük Kabîne-
si”, Zekâ, 23 Temmuz 1328 (21 Şaban 1330) , Birinci Sene, N. 11; Bkz. Ek: 5.
114 Ahmad, İttihat ve Terakki, s. 137; Dönemin gazetelerinde yeni kurulan kabine için “Muhtar Paşa
- Kamil Paşa Kabinesi” ifadesi de kullanılıyordu. Bkz. “Muhtar Paşa – Kamil Paşa Kabînesi”, İk-
tihâm, 22 Temmuz 1912 (9 Temmuz 1328), N. 148, s. 1; Kabine kurma vazifesinin ilk olarak
Tevfik Paşa’ya verilmiş olmasına rağmen bunda bir muvaffaka ulaşılamaması nedeniyle Padişah
tarafından 21 Temmuz 1912’de Ahmed Muhtar Paşa’ya bu vazife verilmiştir. Bkz. “Buhran’ın
Nihayeti”, Tanin, Tanîn, 21 Temmuz 1912 (8 Temmuz 1328), N. 1399, s. 1.
115 Halaçoğlu, a.e., s. 14; Bekir Fikri, Noradunkyan’ın Balkan Harbi öncesinde kurulan kabinede
Hariciye Nazırı olmasını eleştirir. “Rusların besledikleri Taşnak ve Hınçak komitaları TÜRK-Rus
ilişkilerinin ayrı bir kundaklayısı idi. Bu adam, Ruslardan teminat aldığını belirterek, hükümetteki
gafil adamları aldatarak yetişmiş, eğitim görmüş yüz yirmi taburumuzu terhis etmiştir.” Bkz. Be-
kir Fikri, Balkanlarda Tedhiş ve Gerilla Grebene, Belge Yayınları, İstanbul 1976, s. XVI-XVII.
116 Ercan Uyanık; İrfan Davut Çam, Balkan Savaşlar’ında Osmanlı Devleti’nin Yenilgisinin Sebeple-
ri: Neden Münhezim Olduk”, 100. Yılında Balkan Savaşları (1912-1913) İhtilaflı Duruşlar, C.
I, TTK Yayınları, Ankara 2014, s. 593; Hayta; Birbudak, age, s. 10; Uçarol, agm, s. 266-267; Nu-
ri Yavuz, Türk Arşiv Belgelerine Göre Birinci Balkan Harbi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Yay. Doktora Tezi, Ankara 1989, s. 58; Uçarol, Siyasi Tarih isimli kitabında bu sayıyı
65.000 olarak vermektedir. Bkz. Uçarol, age, s. 535; Balkan Savaşı öncesinde ordunun terhis
edilmesini değerlendiren Pier Loti; “Fransa dahi, düşmanlığın başlangıcında, onların toprak bütün-
lüklerini resmen teminat altına alan ve buna benzer sahte vaatlerle askeri hazırlıklarını sekteye uğ-
ratarak felaketlerini hazırlayan devletler arasındaydı. Herkesçe biliniyor ki Türkiye bu aldatıcı va-
atlere kanarak harbin ilanından az önce bütün bir askeri sınıfı terhis etmeye yanaşmıştı.” Osmanlı
ordusunun terhisini buna başlamaktadır. Bkz. Pier Loti, Can Çekişen Türkiye, Kesit Tanıtım, İs-
tanbul 2004, s. 54; Devrin şahitlerinden Tüccarzâze İbrahim Hilmi ise olayı şu şekilde değerlen-
dirmektedir: “Siyasi durumda bir tehlike görmüyor ve İtalya Harbi bahanesiyle toplanmış olan 60-
70 bin kişinin ve bilhassa 1908 ve 1909 tertip muvazzaf askerlerin bir anda terhisine karar veriyor.
Ne büyük bir gaflet!.. İtalyan Harbi münasebetiyle 1908 tertip askerler, 1911 senesinde terhis
edilmeyerek bir seneden beri silah altında tutulmaktaydı. 1912 senesi Eylül’ünde 1909 tertip as-
294
Balkan savaşlarında yenilgisinin en önemli sebeplerinden birisi olarak gösterilen
ordunun terhisi meselesi farklı bir açıdan bakmak gerektiği kanaatindeyiz. Nite-
kim Salim Aydın’ın da ifade ettiği gibi arşiv belgelerine yeteri kadar bakılmadan
yalnızca, hatıratlara bağlı kalarak, terhis olayının açıklandığı görülmektedir. Terhi-
sin savaş zamanlarında rutin bir uygulama olarak dahi yapıldığı unutulmuş, bu
konu, savaşın kaybedilme nedenlerinden birisi olarak birçok araştırma eserinde
yer almıştır117. Umumiyetle Trablusgarp harbinin zuhûru nedeniyle silâhaltına
alınmış olan birliklerin durumlarının kötülüğü, devlete ciddi bir maddi külfet ge-
tirmesi, sık sık isyana tevessül etmeleri gibi nedenlerin bölgede bulunan birliklerin
terhisine neden olduğu söylenebilir. Örnek oluşturması açısından Antalya havali-
sinden oluşturulup ve Yanya’ya gönderilmiş olan Antalya redif fırkasının durumu
gözden geçirilebilir. 3. Ordu Kumandanlığından, Osmanlı hükümetine gönderilen
tezkirede Yanya görevlendirilmiş olan Antalya redif fırkasında bulunan askerlerin
kötü şartlar altında yaşadıkları, hanlarda ve çadırlarda dağınık bir şekilde iskân
edildikleri ve gerekli askeri yardımlarında gelmemesi gibi nedenlerden dolayı
gerekli tedbirlerin alınması gerektiği iletilmiştir. Bir müddet sonra kötü şartların
bir neticesi olarak Yanya’da bulunan Fırka isyan etmiştir. Daha sonra Üçüncü Ordu
Komutanlığı tarafından Manastır’daki nizamiye fırkası taburlarının, Yunanistan
hududuna indirilmesinin mümkün olmasından, dolayı Yanya’daki Antalya Fırka-
sı’nın silâhaltında tutulmasının gerekli olmadığı ifade edilmiştir. Nitekim 08 Ocak
1912 tarihli bir irade çıkarılarak Antalya redif fırkasının terhisine karar verilmiş-
tir118. Balkan Savaşı öncesinde ordu birliklerinin terhisi konusu sadece devrin
siyasilerinin tasarrufu değildir119. Nitekim bu örnekte de görüldüğü gibi komutan-
ların istekleri dikkate alınmıştır. Osmanlı Devleti açısından şartların gayet kötü
olduğu böyle bir dönemde Balkanlarda savaş sesleri de gelmeye başlamıştır.

3.5.3. Savaş Tehdidinin Ortaya Çıkışı

Bulgaristan’ın Osmanlı Devleti’ne harp ilan edeceğine dair ilk haberler
Temmuz ayının başlarında Sofya’daki Peropovoç Gazetesi’nde çıkmıştır. Bulgar
Hükümetinin en ileri gelenleri barıştan bahsetmesine rağmen, Peropovoç Gazetesi,
Bulgar kabinesinin harbe karar vermiş olduğunu beyan etmiştir120. Bulgaristan
basınında savaş haberlerinin çıktığı bir dönemde, Osmanlı Devleti’nin Sofya sefiri

kerlerin terhis zamanı gelmişti.” Bkz. Tüccarzâde İbrahim Hilmi, Balkan Harbi’ni Niçin Kay-
bettik, Yayına haz. Mecit Yıldız; Hamdi Akyol, İz Yayıncılık, İstanbul 2012, s. 60.
117 Salim Aydın, “Balkan Savaşlarıyla ilgili Doğru Bilinen Yanlışlar”, 100. Yılında Balkan Savaşla-
rı (1912-1913) İhtilaflı Duruşlar, C. I, TTK Yayınları, Ankara 2014, s. 628.
118 Salim Aydın, Osmanlı Basınında Balkan Savaşları, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Yay. Doktora Tezi, İstanbul 2012, s. 50-51.
119 Bu dönemde birliklerin terhisi meselesi ve sebepleri ile ilgili olarak ayrıntılı bilgi için bkz. Aydın,
agm, s. 627-633; Aydın, agt, s. 47-59.
120 Sabah, 9 Temmuz 1912 (26 Haziran 1328), N. 8192, s. 2.
295
Nabi Bey tarafından Bulgaristan Hariciye Nazırı Keşof adına bir ziyafet verilmiştir.
Bu ziyafete Sofya’da bulunan büyük devletlerin bazı yetkilileri de katılmıştır121. Bu
durum Osmanlı Devleti’nin bakış açısını göstermesi ve barıştan yana olması açı-
sından önemlidir. Bulgaristan’ın harp ilan edeceğine dair çıkan haberler İktiham
Gazetesinde, “bu yazının Peropovoç Gazetesi’nde yayınlanmış olması, Sofya’da iki
rakip fırkaya mensup gazeteler arasında vuku bulan alay etme meselesi” olarak
değerlendirilmiştir. İktiham yine, “Peropovoç Gazetesi iktidarda bulunan Keşof
kabinesinin sulh taraftarı olmasını tenkit etmek için hiçbir fırsatı kaçırmaz. Keşof
kabinesinin gazetesi olan Mir Gazetesi dahi, “bu kabinenin muharebeye katlanacak
vatanperverlik nerede?” diye bir takım sözler sarf etmiştir”122 diyerek savaş ha-
berlerinin inandırıcı olmadığını vurgulamaya çalışmıştır. Bulgaristan Hüküme-
ti’nin resmi yayın organı olan Mir Gazetesi dahi harp olması yönünde kabineye
telkinde bulunurken, İktiham Gazetesi tarafından bu çıkan haberlerin, Sofya’daki
iki farklı gazete tarafından şaka olarak değerlendirilmesi ilginçtir. Osmanlı Devle-
ti’nde bazı basın yayın organlarının da harp istememesi açısından bu örnek önem-
lidir.

3.5.4. Koçana ve İştip Olayları

1911’den itibaren Balkanlarda yeniden artışa geçen komitacılık faaliyetleri
Trablusgarp Savaşının başlamasıyla birlikte yeni bir ivme kazanmıştır. Nitekim
1911 sonlarında Makedonya bölgesi Bulgar ve Makedon çetecilik faaliyetlerinin
arttığı ve Arnavut isyanı tehlikesinin123 ortaya çıktığı bir dönemdir. Bu süreçte
Kosova vilayetine bağlı Koçana’da meydana gelen olaylar sürecin hızlanmasına
neden olmuştur124. 1 Ağustos 1912’de Bulgar komitecileri tarafından Koçana’nın

121 “Ziyafete katılanlar: Hariciye Nazın Keşof, Maliye Nazın Tuderof, Nafıa Nazın Mösyö Frankiyev
ve karısı, Avusturya sefiri, Rusya sefiri ve Karısı, Kral Ferdinan’ın yaveri Cezai Edemarkof ve ka-
rısı, kâtip-i hususiyesi Mösyö Tubalçikof, Kraliçenin dam (kadın) dünürü, Matmazel Markof,
Fransa ümera-i askeriyesinden miralay Mösyö Bunan, Belçika sefiri maslahatgüzarı, Avusturya
konsolosu ve kansı hazır bulunmuşlardır. Yemekten sonra büyük Bir müsamere tertip olunmuş ve
rical hazır bulunmuştur.” Bkz. Sabah, 9 Temmuz 1912 (26 Haziran 1328), N. 8192, s. 2.
122 İktihâm, 10 Temmuz 1912 (28 Temmuz 1328),N. 136-10, s. 2.
123 Üsküp Vilayetinden gönderilen takrirde bölgede Bulgar ve Makedon çetelerinin faaliyetlerinin
arttığından dolayı çetelerin faaliyetlerini engelleyebilmek için gerekli olan tahsisât-ı mestûre’nin
biran evvel gönderilmesi isteniyor, ayrıca Viyana’da çıkan Enformasyon Gazetesinde yer alan bir
haber gereğinde, tahrib edilen evlerin yeniden inşası ve maarifin neşr ve tamîmi konusunda hükü-
metin verdiği sözleri yerine getirmediği gerekçesiyle Arnavutların bir isyana tevessül edecekleri
bildiriliyor, bunun için tedbirler alınması isteniyordu. Bkz. BOA, A. MKT.MHM, (Mühimme Ka-
lemi Evrakı), 608/7. (29 Zilkâde 1329 – 21 Kasım 1911); 1912 Mayısında Bulgar - Yunan ittifa-
kının yapıldığı sırada Arnavutlukta bir ayaklanma çıkmıştır. Başta Karadağ olmak üzere bütün
Balkan Devletleri Arnavutları kışkırtmıştır. Bkz
124 Clyde Sinclair Ford Koçana’da gerçekleşen olayların müsebbibi olarak Bulgar komitelerini gös-
terdiği eserinde bombalama olayı ile ilgili şu bilgilere yer vermektedir: “Makedonya’daki Küçük
Koçina kasabasında komitacılar bazı Müslüman hükümet dairelerinde bomba patlattılar ve Türkler
buna köyün Bulgar ve diğer Hıristiyan sakinlerinden hatırı sayılır bir kısmını öldürerek hemen ce-
296
Pazar yerinde patlatılan bomba 11 kişinin ölümüne ve birçok kişinin yaralanması-
na neden olmuş, Hükümet kuvvetlerinin komitecileri yakalama hareketi direnişle
karşılaşınca ölü ve yaralı sayısı artmıştır125. Kosova vilayetinden gönderilen tezki-
rede Koçana vak’asında, patlayan bombadan dolayı ölen ve yaralananlar olduğu,
Bulgarların bu hadiseleri bahane ile mitingler düzenleyerek hadiseleri Müslüman-
lara isnad ettikleri bildirilmiştir. Ayrıca aynı belgede Bulgar göstericilerin bu ba-
haneyle Bulgar Hükümeti’ni harbe teşvik ettikleri, bu hadiselerin Avrupa’da da
kötü bir etkiye neden olduğundan126 bahsedilmektedir. Koçana olaylarına bir de
Berane sorunu eklenince, bu olaylar yüzlerce kişinin hayatına mal olmakla kal-
mamış Bulgaristan, Karadağ ve Sırbistan’da tansiyonu yükseltip durumu daha da
vahimleştirmiştir127. İkdam Gazetesi ise 1912 yılı Ağustos ayının ortalarına gelin-
diğinde Bulgar Nasyonalistlerinin, Koçana olayından dolayı hassas olduklarını
ifade etmiştir. Nasyonalistlerin amacının fırkacılık manevrasından başka bir şey
olmadığı zikredilen gazete tarafından belirtilmiştir. İkdam Gazetesinde, “Bulgaris-
tan’ın savaş ilan etmesi, bu ülkeyi iktisaden zayıflatır. Bulgaristan iflas eder. Bulga-
ristan’ın bağımsızlığı ve siyaseti Balkanlarda başkalarının eline geçer. Savaş açılsa
bile Osmanlı insanı vâkârını koruyarak gerekli görevini yerine getirir”128 denilmiş-
tir. Ağustos ayının ortalarında artık basında savaş olacağına dair haberler oldukça
fazla yer almaya başlamasına rağmen daha hükümette bir ayını tamamlayan Gazi
Ahmet Muhtar Paşa kabinesi savaş olma ihtimalini düşünememiş büyük devletle-
rin savaşı engelleyeceği düşüncesine kapılmıştır.
Bulgaristan’da ise Koçana olaylarından dolayı Sofya’da 30.000 kişiden fazla
insan miting yapmış ve savaş istemişlerdir129. 12 Ağustos’ta yapılan bu mitingde
eski Binbaşı Protegerof, İştip ve Koçana olaylarından bahsedip şöyle demiştir:
“400.000 asker ve binlerce topla bu zillete katlanmak ayıptır bizim için…” Birçok
konuşmacı kral ve hükümete çatmış, hatta onları tehdit etmiştir. Halk sokaklarda
şöyle bağırıyordu; “Eğer kral kendini millet için feda etmezse, millet onu feda
eder.”130 Bu olaylar karşısında Sabah Gazetesi, “Çevremizde meydana gelen geliş-

vap verdiler.” Bkz. Clyde Sinclair Ford, The Balkan Wars, Press of the Army Service Schools,
Kansas 1915, s. s. 85; Hervert Adams Gibbons ise Koçana olaylarının Balkan ittifakının kurulma-
sındaki etkisini eserinde şu şekilde izah etmektedir: “Makedonya’da muhacirler ve Arnavut Müs-
lüman göçmenler Balkan İttifakının doğmasına sebep olan 1912’de İştip ve Koçana gibi yerlerdeki
katliamların devamından sorumluydular.” Aynı eserde Koçana olaylarının Bulgarlar açısından
“bardağı taşıran son damla” olduğuğu ifade edilmiştir. Bkz. Hervert Adams Gibbons, The New
Map of Europe (1911-1914), London : Duckworth & Co. Henrıetta Street, Covent Garden, 1915,
s. 196; 248.
125 Karal, Osmanlı Tarihi, C. IX, s. 299.
126 BOA, BEO (Bab-ı Alî Evrak Odası), 4074/305528 (6 Ramazan 1330 – 19 Ağustos 1912).
127 Andonyan, age, s. 178.
128 “Savaş Yaygaraları”, İkdâm, 14 Ağustos 1912 (1 Ağustos 1328),N. 5561, s. 1.
129 “Savaş Yaygaraları”, İkdâm, 14 Ağustos 1912 (1 Ağustos 1328),N. 5561, s. 1.
130 Andonyan, a.e., s. 191.
297
melerden habersiz kalamayız. Selanik’te ve Rumeli’de patlayan bombaların bir
maksadı olduğu bilinmektedir. Bulgarlar Makedonya konusunda zamanın geldiğini
ve bu fırsatın kaçırılmaması gerektiğini söylüyorlar.”131 ifadesiyle İstanbul Hükü-
metinin bu konuda bir şeyler yapması gerektiğini dile getirmiştir.

3.5.5. Balkanlarda Savaş Taraftarlığı

Ağustos ayının ortalarında İktiham Gazetesi, “Bulgaristan’da yayınlanan Di-
nevenin Gazetesi’nin artık meyhanede, kahvehanede, sokaklarda, köy ve kasaba-
larda daha doğrusu Bulgaristan’ın her yerinde savaştan bahsetmektedir. Dineve-
nin Gazetesi gibi muharebe yaygarası sayesinde satışlarını artırmış olan nasyona-
list ve şantajcı gazeteler, Bulgaristan’ın Türkiye’ye savaş ilan etmesi için büyük
fırsat olduğunu söylemektedirler. Çünkü Osmanlı Ordusunda tefrika hüküm fer-
man olduğundan, Bulgar ordularının hücumuna karşı Türkiye’de karşı koyacak bir
güç yoktur. Keşof Fırkası ya Osmanlı Devleti’ne savaş ilan etmeli ya da iktidardan
çekilmelidir”132 denildiğini aktarmıştır. Osmanlı Ordusu’nun içine düştüğü ayrılı-
ğın Bulgar gazetelerinde yer alması ve bunun bir savaş için en uygun zaman oldu-
ğunun ifade edilmesi önemlidir.
1912 yılının Eylül ayı başlarından itibaren Avrupa matbuatında Balkanlarda
bir savaş durumunun ortaya çıkabileceğine dair haberler yayınlanmıştır. Paris
Journal Gazetesinde çıkan bir habere göre Türkler ve Yunanlar arasındaki hasımlık
son günlerde fena bir renge bürünmüş, Bulgarların ise harp istediklerini artmıştır.
Aynı gazetenin yorumuna göre Osmanlı Devleti henüz barıştan yana133 bir politika
izlemektedir. Aynı güne ait bir başka haberde ise, Karadağ’da halkın Osmanlı Dev-
leti’ne karşı savaş istediği ancak Karadağ Kralı Nikola’nın, halkın karşısına çıkarak
gerçekleştirdiği konuşmasında, Osmanlı Devleti’yle herhangi bir savaş durumunun
olmadığı, bu nedenle halkın sükûnetini koruması gerektiğine134 yönelik sözleri
verilmiştir. Bu haberlerden hareketle Eylül başlarında Balkanlarda halkın savaş
isteklerinin yöneticiler açısından benimsenmediği kanaati oluşabilir. Ancak, 1912
yılı Eylül ayı başında Bulgaristan’da Makedonya ve Edirne’nin muhtariyeti için
mitingler her geçen gün artmış, mitinge başkanlık yapan Bervetegrof konuşmasın-
da: “Gençtürklerin yönetimi ellerine aldıklarından135 beri Türkiye’de hiçbir değiş-
me olmamış, bilakis Adana, Koçane ve İştip’de olayların şiddetli bir şekilde devam
ettiği görülmüştür. 400.000 askere, binlerce topa ve ehliyetli yöneticiye sahip olan

131
“Rumeli Vilâyeti Bulgaristan Avusturya”, Sabah, 18 Ağustos 1912 (5 Ağustos 1328),N. 8231, s. 1.
132 İktihâm, 8 Ağustos 1912 (26 Temmuz 1328), N. 164, s. 2.
133 “Balkanlarda”, Senîn, 7 Eylül 1912 (25 Ağustos 1328), N. 1435, s. 3.
134 “Karadağ’da”, Senîn, 7 Eylül 1912 (25 Ağustos 1328), N. 1435, s. 3; Karadağ Kralı’nın verdiği
bir mülakatta ise “Kral Nikola Balkanlardaki hal ve mevkii’nin pek fena olduğunu ve tehlikenin
Malisörlarin yeniden kıyamıyla daha vehim bir şekl almakta bulunduğunu beyan eylemiştir.” Bkz.
“Karadağ Kralının Beyânatı”, 7 Eylül 1912 (25 Ağustos 1328), N. 1435, s. 3
135 “Bulgarlar Harb İstiyor”, Tanîn, 27 Ağustos 1912 (14 Ağustos 1328), N. 1435, s. 3.
298
Bulgaristan için bunları kullanmanın gerekliliği ortaya çıkmıştır. Türkiye’nin artık
yaşamasının mümkün olmadığım belirtip “Balkan, Balkan Milletlerinindir”136 diye-
rek kürsüden inmiştir. Bervetegrof un konuşmasında Adana olaylarını da dillen-
dirmesi Osmanlı Devleti’nin içinde bulunduğu kargaşa durumunu anlatmak iste-
mesi ve Bulgaristan’daki Ermenilerin desteğini almak için söylenmiş olduğu muh-
temeldir. Diğer konuşmacılardan biri olan Çar Ferdinand “Makedonya’nın ıslah
edilmesi gerektiğini, ancak şimdiye kadar Osmanlı Devleti tarafından bir şey ya-
pılmadığını” söylemiştir. Mitinge katılanlar; “Çar, çar unvanına layık olabilmek için
Türkiye ile muharebe etmelidir” ifadesini kullanmışlar, her taraftan “muharebe
muharebe” nidaları arasında konuşmalar yapılmıştır. On iki vilayetten gelen üye-
ler ayrı ayrı konuşma yapmışlardır. Konuşmacılar arasında Osmanlı vatandaşı
Lüleburgazlı bir kişi de konuşma yapmıştır. Konuşmasında; “Bizim mitingden
amacımız, Makedonya muhtariyeti için, Hariciye Nezareti bir şey yapmayacaksa bu
işi Harbiye Nezaretine terk etsin. Artık demir siyasetini takip etme zamanı gelmiş-
tir. Biz bundan sonra Makedonya meselesinin diplomasi ile halledileceğine emin
değiliz. Bu mesele ancak sahip olduğumuz 400.000 silahla halledilecektir. Bugün
kışlalarında oturmaya mecbur olan askerler, Makedonya’nın muhtariyetini ka-
zanmak için asker olmuşlardır”137 şeklinde savaş isteklerini dile getirmiştir. Ben-
zer mitingler daha önce Sırbistan’da da gerçekleşmiştir. Le Temps Gazetesi Belgrat
muhabirine göre; Bir Sırplı yetkilinin Senice’de bir Arnavut tarafından öldürülmesi
Belgrat, Berane ve Yeni Pazar sancağında bulunan Sırplılar arasında şiddetli bir
heyecana sebep olmuştur. Bu bölgeden firar edenler Sırp hududuna iltica etmiş-
lerdi. Sırplıların bir kısmı Sırbistan Hükümetinden seferberlik ilan etmesini iste-
mişlerdir. 29 Ağustos’ta Belgrat’ta öğleden sonra 5.000 kişinin katılımıyla bir mi-
ting düzenlenmiştir. Göstericiler saray ve kralın önüne giderek Türkiye’ye savaş
açılmasını istemişlerdir. Senice’de Sırpların katledildiği için mitingler düzenlen-
miştir138.
Savaşın emarelerinin görülmeye başladığı günlerde bazı Osmanlı aydınları
savaşın Osmanlı Devleti açısından olumsuz sonuçlarının doğabileceğine dair uyarı-
larda bulunmuşlardır. Ali Kemal, “Bulgarlara karşı hududumuzda mikdar-ı kâfi
askerimiz yok… Bulgaristan’ın bütün teheyyücleri esasen bu sahikâ iledir”139 diye-
rek Osmanlı Devleti’nin Balkanlardaki durumuna dikkat çekmiştir. Ancak bu görüş
çok fazla dikkate alınmamıştır.
Tanin Gazetesinin, 7 Eylül 1912 tarihli sayısında Yunan subayların ülkeleri-
ne geri çağrıldığı140 ve Avrupalı ajanslarının ise Sofya’ya savaş muhabirlerini gön-

136 “Bulgarlar Harb İsitiyor”, Tanîn, 27 Ağustos 1912 (14 Ağustos 1328), N. 1435, s. 3.
137 “Bulgarlar Harb İsitiyor”, Tanîn, 27 Ağustos 1912 (14 Ağustos 1328), N. 1435, s. 3.
138 “Balkanlarda”, Tanîn, 28Ağustos 1912 (15 Ağustos 1328), N. 1426, n. 1436, s. 4.
139 Ali Kemal, “Ahval-i Hariciyemiz”, İkdâm, 30 Ağustos 1912 (17 Ağustos 1328), N. 5577, s. 1.
140 “Yunan Subaylarının Daveti”, Tanîn, 7 Eylül 1912 (25 Ağustos 1328), N. 1435, s. 3.
299
dermeleri141 hem Balkan Devletleri, hem de Büyük Devletler açısından böyle bir
beklentinin ortaya çıktığını göstermektedir. Eylül ayının ortalarına doğru basında
yer alan haberlere göre Sırbistan hududu hareketlenmeye başlamış, sınır karakol-
larını askerler devralarak silah talimlerine ve sınır denetimlerine142 başlamışlar-
dır. Bu durumda göstermektedir ki, Balkan Devletleri savaş hazırlıklarına başla-
mıştır.
Balkan Devletlerinin Osmanlı Devleti’ne karşı savaş hazırlıklarına başladığı
bu dönemde Bulgarların Osmanlı Devleti’ne büyük devletler aracılığıyla bir nota
vereceğine dair haberler verilmiştir. Fakat bir taraftan yabancı matbuattan yapılan
iktibaslar, diğer taraftan Osmanlı Ajansına143 dayandırılan haberlerde böyle bir
durumun olmadığı bildirilmiştir. Fakat bir gün sonra Senin Gazetesinde Bulgaris-
tan’ın istekleri şu şekilde sıralanmıştır: Makedonya ıslahatı tatbik olunacağı hava-
liyi ihtiva edecektir. Bu havalinin bir milli meclisi olacaktır. Başında büyük devlet-
lerin muvafakatiyle tayin edilmiş bir vali bulunacaktır. Genel isteğe göre umumi
mâliyeye muvafık olan bu proje büyük devletler nezdinde hüsnü kabule mazhar
olursa buhran derhal sona erecektir. Her ne olursa olsun Avrupa kabineleri Bulga-
ristan’ın isteğini reddettikleri takdirde, Bulgaristan derhal umumi bir seferberliğe
gidecektir144.
Ortaya çıkan bu fiili durum karşısında büyük devletler kısa sürede harekete
geçmiştir. Ancak bu fiili durum, bölge ile ilgili farklı politikaları olan büyük devlet-
lerin meselenin nasıl halledileceği konusunda aralarında anlaşmalarını güçleştir-
miştir. Avusturya, Sırbistan’ın toprak kazanmasına kaşı çıkarken, Almanya her-
hangi bir müdahaleye katılmakla Osmanlı Devleti’ni gücendireceğini düşünmüştür.
İngiltere, Rusya ve Fransa ise Avusturya’nın Balkanlarda güçlenmesinde ve Alman-
ların Osmanlı Devleti üzerindeki nüfuzundan rahatsız145 olduğundan bu durum
karşısında nasıl bir tutum takınacakları konusunda kesin bir karara varamamış-
lardır.
Bu gelişmeler yaşanırken, Balkanlarda bir savaşın başlayacağı düşüncesi
Avrupa basınında hâkim olmuştur. Sabah Gazetesinde yer alan habere göre, Bulga-
ristan, Sırbistan ve Yunanistan146 arasında bir ittifakın oluşturulduğu bildirilmiş,

141 Bulgaristan’da harb olacağına dair genel bir kanaatin olduğu, resmi ağızlardan bu duyulmamış
olmasına rağmen Avrupa ajanslarından muhabirlerin Sofya’ya gönderildiğine dair haber için bkz.
“Bulgarlar Harb İstiyor”, Tanîn, 7 Eylül 1912 (25 Ağustos 1328), N. 1435, s. 3.
142
“Sırbistan Hudûdunda”, Senîn, 12 Eylül 1912 (30 Ağustos 1328), N. 1440-47, s. 3.
143 “Balkanlarda”, Hak, 13 Eylül 1912 (31 Ağustos 1328), N. 1441-149, s. 3.
144 “Balkanlarda”, Senîn, 14 Eylül 1912 (29 Ağustos 1328), N. 1439-46, s. 4; “Balkan Mesâili”,
Sabah, 18 Eylül 1912 (5 Eylül 1328), N. 8260, s. 2.
145 Karal, Osmanlı Tarihi, C. IX, s. 300.
146 Gazete haberi alman basınına dayandırmaktadır. Bkz. “Balkan Mesâili”, Sabah, 20 Eylül 1912 (7
Eylül 1328), N. 8263, s. 2; Aslıda aynı gazetenin bir gün önceki sayısında Bulgaristan ve Osmanlı
Devleti arasında gerçekleşecek bir savaş durumunda Sırbistan ve Yunanistan’ın Bulgaristan’ı des-
300
Osmanlı Ajansı’nın Paris’ten aktardığı bir haberde ise Sırbistan, Karadağ ve Bulga-
ristan’ın ittifak halinde olduklarını, en geç bahar mevsiminde bir savaşın baş gös-
tereceği, şimdilik Büyük Devletlerin devreye girmesiyle harbin engellenebildiği
bildirilmektedir147.
Bütün bu gelişmelerin yaşandığı günlerde Bulgaristan’ın Avrupalı devletler
nezdinde girişimi ve Rumeli ıslahatı konusunu gündeme taşımıştır148. 25 Eylül
1912 itibariyle Balkan Harbi’nin de çıkış nedeni olarak kabul edilecek olan ve Ru-
meli ıslahatını öngören 23. Madde meselesi konuşulmaya başlamıştır. Mir Gazete-
sinde yer alan bir haberde Osmanlı Devleti’nin Berlin Muahedesinde yer alan 23.
maddeyi149 uygulamamasının “beynelmilel rezalet” olduğu belirtilmektedir150. 23.
madde meselesinin gündeme geldiği günler aynı zamanda savaşında habercisi
gibidir. O günlerde Osmanlı Devleti ile Balkan devletleri arasındaki sınır mesele-
sinde sorunlar yaşanmaya151 başlamış, küçük çaplı olsa da ilk sınır çatışmaları
ortaya çıkmıştır.
Sınır çatışmaları, Bulgaristan’ın istekleri gibi meseleler bu kez büyük devlet-
lerin doğrudan meseleye müdahil olmasına neden olmuştur. İlk olarak 6 Ekim’de
Fransa ve Rus Sefirleri, Osmanlı Hariciye Nazırı Noradunkyan Efendi’ye Osmanlı

tekleyeceğine dair Bulgar Gazetelerine dayandırılan bir haber yer almaktadır. Bkz. “Balkan
Mesâili”, Sabah, 19 Eylül 1912 (6 Eylül 1328), N. 8262, s. 2.
147 Tanîn, 18 Eylül 1912 (5 Eylül 1328), N. 1444, s. 3.
148 Cenîn, 14 Eylül 1912 (14 Ağustos 1328), N. 1442, s. 3
149
1878 Berlin Antlaşması’nda Osmanlı Devleti’nin Girit ve Makedonya bölgelerinde ıslahat yapma-
yı taahhüt ettiği maddedir. Bu madde gereğince Osmanlı Devleti, bölgeyle ilgili düzenlemeler ya-
pacak, bu tür düzenlemeleri çoğunluğu bölge ahalisinden oluşturulmuş komisyonlar aracılığıyla
gerçekleştirecekti. Antlaşmada 23. madde şu şekilde geçmektedir: “Yirmiüçüncü Bend: Devlet-i
Aliye Girid ceziresinin bin sekizyüz altmışsekiz senesi nizamname-i dâhilîsini haklı görinicek ta-
dilâtı idhal ederek tamamile icra itmekliği teahhüd ider. Bu muahede kenduleriçün teşkilat-ı mah-
susa tayin olınmamış olan sair Rumeli eyâlet-i şahanesinde dahi Girid’e virguce ita olınan muafi-
yet müstesna olmak üzre ana mümasil ve ihtiyacat-ı mahalliyeye muvafık nizamat yapılacakdır.
Bâb-ı Âli her eyalette işbu nizamatı-ı cedidenin teferruatını bilmüzakere tertib itmek ve ekseri
azası yerlu ehaliden mürekkeb olmak üzre mahsus komisyonlar teşkil idecekdir.” Berlin Antlaş-
ması 23. madde için bkz. Erim, a.e., s. 413; Balkan ittifakının istedikleri Girit için hazırlanmış
olan nizamname benzeri bir düzenlemeydi. Bkz. Mustafa Turan, “Balkan Harbi Öncesinde Rumeli
Islahatı Talepleri ve Gençliğin Tepkisi: Da’rül-Fünûn Nümayişi”, Türk Yurdu, C. 32, S. 303,
Kasım 2012, s. 169, dipnot: 6.
150 Mir Gazetesinde çıkan haber şu şekildedir:“Türkiye’nin Berlin Muahedesinin yirmi üçüncü mad-
desini tanımak istememesi beynelmilel bir rezalettir. Bunda bir tarafdan Türkiye’nin gayr-ı kâbil
ıslah olduğu, diğer tarafdan da devletler beynindeki hudbinî ve rekabetin vesâyine muhtac bir hü-
kümetin mevcuiyetine müsamaha etmekle kalmayarak mezkûr hükümete Berlin Muahedesinin
yirmi üçüncü maddesi ile tanzim edilmiş olan vaz’ ve mevkii bil-intica beynelmilel kavanini ihlal
etmesine müsaadeye kadar varolduğunu isbat ediyor.” Bu yazıdan dolayı Sabah Gazetesi daha ön-
ceki yazılarında komşu ülkelerle ilgili mutedil tutum takınan Mir gazetesini bu yazısından dolayı
kınamıştır. Bkz. “Balkan Mesâili”, Sabah, 25 Eylül 1912 (12 Eylül 1328), N. 8260, s. 2.
151 Osmanlı – Bulgar sınırında bulunan Karatepe’de Osmanlı askerleri ile Bulgar askerleri arasında
çatışma çıkmış, Bulgar askerinden iki kişi ölmüş bir kişi yaralanmıştır. Bkz. “Bulgar Hudûdu”,
Sabah, 24 Eylül 1912 (12 Eylül1328), N. 8266, s. 1.
301
Devleti’nin Balkan topraklarında ıslahat yapması için teklif götürmüşlerdir152.
Ahmet Muhtar Paşa kabinesi bu durumu Heyet-i Vükela’da görüşmüş ve 1880
Nizamnamesi’ne göre böyle bir ıslahatın yapılması kararını almıştır153. Ancak he-
nüz bu kararın alınmasından hemen sonra 8 Ekim günü, Karadağ Osmanlı Devle-
ti’ne savaş ilan etmiştir. Savaşın ilan edildiği günü Tanin gazetesi şu şekilde ak-
tarmaktadır: “Dün saat on buçuğa doğru Beyoğlu’nda Karadağ Sefareti’nin arması
indirilerek içeriye alındı. Bunu görenler derhal harb ilan edildiği hükmünü ver-
mekte tereddüd göstermemişlerdi. Beyoğlu’nun her tarafında büyük heyecanlar
hüküm ferma oldu. Harbin ilanı olan bu arma meselesinin neticesi çok sürmeyerek
anlaşıldı. Karadağ maslahatgüzarı saat on bir buçukta Hariciye Nezareti’ne geldi ve
Hariciye Nazırı Gabriel Noradunkyan Efendi’nin Meclis-i Vükelada bulunduğunu
öğrenerek makam-ı sadarete azimetle Hariciye Nazırına metni tebliğ etti. İlan-ı
harbin bu suretle vuku bulacağını hiçte intizar edilmediği için bu hareket birden
bire hayretle telkin edilmiştir.”154
Büyük devletlerin savaşı engellemek için girişimleri olduysa da155 bundan
da bir sonuç elde edilemeyince, nihayet Balkan Devletleri 17 Ekim 1912’de156 Os-
manlı Devletine karşı harp ilan etmişlerdir.

3.5.6. I. Balkan Savaşı’nın Başlaması ve Yenilgiler

Balkan devletlerinin Osmanlı Devleti’ne karşı düşmanca tutumuna karşı
Osmanlı kamuoyunda oldukça güçlü bir tepkinin ortaya çıktığı unutulmamalıdır.
Bir zamanlar toprağı durumunda olan dört Balkan devletinin Osmanlı Devleti’ne
karşı harp hazırlığı içerisine girişi halk tarafından tepkiyle karşılanmış, 1912 yılı-
nın ekim ayı içerisinde İstanbul başta olmak üzere ülke genelinde harp lehinde
geniş mitingler düzenlenmiştir157. Bu mitingler Osmanlı Hükümeti’nin harbe giri-
şini oldukça fazla etkilemiştir.
Harbin başlamasıyla birlikte daha önce seferberlik emri verilmiş Doğu Or-
dusu, hızla Filibe’ye hücum ederek, Bulgar ordusunu arkadan çevirmek istemiştir.
Ancak bu harekât başarısızlıkla sonuçlanmış ve Bulgarlar karşısında kısa zamanda

152 “Islahat Teklifi”, Tanîn, 7 Teşrin-i evvel 1912 (24 Eylül 1328), N. 1463, s. 1.
153 “Hükümetin Rumeli’de Yapacağı”, Tanîn, 7 Teşrin-i evvel 1912 (24 Eylül 1328), N. 1463, s. 1.
154 “Muharebe Başladı – Evvela Karadağ”, Tanîn, 9 Teşrin-i evvel 1912 (26 Eylül 1328), N. 1465, s.
1.
155 “Rumeli Islahatı”, İkdâm, 12 Teşrin-i evvel 1912 (29 Eylül 1328), N. 5617, s. 1.
156
“Yaşasın Harb – Pasaportlar Verildi”, Tanîn, 18 Teşrin-i evvel 1912 (5 Teşrin-i evvel 1328), N.
1474, s. 1.
157 Mitinglerle ilgili geniş bilgi için bkz. Yunus Emre Tekinsoy, Balkan Harpleri Esnasında Osmanlı
Kamuoyu (1912-1913), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Te-
zi, Ankara 2015, s. 165-195; Balkan Devletleri’nin Osmanlı Devleti’ne karşı takındıkları düşman-
ca tutum karşısında mitingler düzenlenirken, bir kısım halk ise gönüllü olarak orduya kaydolmaya
başlamıştır. Bkz. Nasrullah Uzman, “Balkan Savaşlarında Gönüllü Birlikler”, Türk Yurdu, Ka-
sım 2012, C. 32, S. 303, s. 170-175.
302
bozguna uğramıştır. Filibe’de alınan ilk yenilgi sonrasında 22-23 Ekim 1912’de
Kırkkilise (Kırklareli) Muharebesi’nin158 de kaybedilmesiyle ordu Lüleburgaz’a
çekilmiştir. Mağlubiyetler bununla da sınırlı kalmamış, Doğu Ordusu 28 Ekim
1912’de burada yaptığı ikinci bir muharebeyi de kaybederek Çatalca hattına kadar
geri çekilmek zorunda kamıştır. Doğu Ordusu ancak Çatalca’da savunma hatları
oluşturmak sureyle Bulgarları durdurabilmiştir. Bulgarların bir hafta gibi kısa bir
süre içerisinde İstanbul yakınlarına kadar sokulmuş olmaları bir dizi önlemin
alınmasını da mecbur kılmıştır. Bu önlemler gereğince İstanbul’un etrafında bir
müdâfaa hattı tesis edilirken ve Boğazlar da takviye edilmiştir. Hatta Çatalca, İs-
tanbul için en son müdâfaa hattı olduğundan, civarının Şüpheli unsurlardan arın-
dırılması hususunda devletçe bir karar dahi alınmıştır159.
Doğu Ordusunun aldığı ağır yenilgiler sonrasında Çatalca’ya kadar çekilme-
si, Batı Ordusu ve Makedonya ile aralarındaki irtibatın kesilmesine neden olmuş-
tur. Bu arada Ege Denizinde Yunan Donanması Osmanlı donanmasına karşı üstün-
lük elde etmiştir. Aynen Doğu Ordusu’nda olduğu gibi Batı Ordusu da, 23-24
Ekim’de Kumanova’da160 giriştiği savaşta Sırplara yenilmiş ve Manastır’a çekilmek
zorunda kalmıştır. Bunun üzerine Sırplar eski Sırbistan’ın başşehri olan Üsküp’e
girmişlerdir. Orduların Balkan Devletleri karşısında aldıkları ağır hezimet kısa
sürede Makedonya’nın işgal edilmesine neden olmuştur. Diğer taraftan Yunanis-
tan, 8 Kasım’da Selânik’i ele geçirdikten sonra, donanmalarıyla Bozcaada, Limni ve
Taşoz adalarını hiçbir mukavemetle karşılaşmadan işgal etmiştir. Yalnız Yunanlı-
lara görünmeden Ege Denizi’ne çıkmayı başarabilen olan Rauf Bey (Orbay), Hami-
diye kruvazörüyle Yunanlılarla tek başına savaşmıştır. Ancak bu karşı koyma sa-
vaşın genel durumunu etkileyememiştir161. Böylece Osmanlı ordusunun denizde
ve karada aldığı bu yenilgiler, Makedonya ile olan bağlantının kesilmesine sebep
olmuştur. Öte yandan bu sırada Karadağlılar da İşkodra’yı muhasaraya başlamış-
lardır. Sonuçta Osmanlı Devletinin askeri durumu birkaç hafta içinde ancak fecaat
olarak nitelendirilebilecek bir hâle gelmiş, bu suretle Balkan ittifakına dâhil dev-
letler, savaşın başlamasından kısa bir süre sonra bütün Rumeli’yi ellerine geçir-

158 22-24 Ekim tarihlerinde Kırklareli ve Edirne arasında doğu yönünde uzanan yaklaşık 65 kilometre
uzunluğunda bir cephe üzerinde yapılmıştır. Osmanlı’lar sol kanatlarını Edirne Kalesine bağlaya-
rak tertiplenmişlerdir. Osmanlı süvari tümeni Edirne ile 4. Kolordu arasındaki büyük bir boşluğu
örterken, bundan sonra da sırasıyala 1. Kolırdu, 2. Kolordu, sağ kanadı tutan 3. Kolordu ile Kırk-
lareli Kasesi bulunmaktadır. Bkz. Hall, a.e., s. 35.
159 Balkan Savaşı’nda Çatalca’da yapılan muharebeler için bknz. Mahmut Beliğ, Uzdil, Balkan
Savaşı’nda Çatalca ve Sağ Kanat Ordularının Harekatı Savaşın Siyasi ve Psikolojik İncele-
meleri, C. I-II-III, ATASE Başkanlığı Yayınları, Ankara 2006.
160 Kumanova Muharebesi ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Hall, a.e., s. 63-66.
161 Balkan Savaşı esnasında Osmanlı Donanmasının gerçekleştirdiği mücadele için bknz. “Osmanlı
Deniz Harekâtı 1912-1913”, Balkan Harbi, C. VII., ATASE Başkanlığı Yayınları, Ankara 1993.
303
mişlerdir. Türkler, tarihinin hiçbir döneminde bu derece ağır bir hezimete uğra-
mamışlardır162.
Balkan devletlerinin elde etmiş olduğu bu kolay zafer ve Osmanlı Devleti’nin
birkaç hafta içinde geri çekilmesiyle Balkanlar’da bıraktığı boşluk, yeniden millet-
lerarası bir buhran ortaya çıkarmıştır. Sırbistan’ın birdenbire genişleyip, Arnavut-
luk’u işgal etmesi ve Adriyatik’e inmesi Avusturya ve İtalya’yı korkutmuştur. Bul-
garların İstanbul kapılarına kadar gelmiş olmaları, Rusya’nın Bulgaristan’a karşı
aleyhte bir politika takip etmesine yol açmış, ayrıca Ege Denizi’ndeki adaların Yu-
nanistan tarafından işgali, Rusya açısından, Çanakkale Boğazı’nı da tehlikeye sok-
muştur.
Balkan buhranı bu şekilde gelişmeler gösterirken, 12 Kasım 1912’de Bulgar-
lar Çatalca hattındaki Osmanlı savunmasına karşı son bir taarruza girişmişlerdir.
Bu taarruzda Bulgarların başarı gösterememesi üzerine, Bulgaristan, Osmanlı Dev-
leti’nin daha önce teklif ettiği mütarekeyi kabul etmiş, 3 Aralık 1912’de ateşkes
imzalanmıştır.
Londra Konferansı163 17 Aralık 1912’de toplantılarına başlamıştır. Osmanlı
Devleti ile Balkan devletleri arasındaki barış görüşmeleri, Arnavutluk meselesini
inceleyecek olan ve “Büyükelçiler Konferansı” denen milletlerarası konferansın
başladığı gün ve adı geçen bu konferansın aracılığında ilk toplantısını yapmıştır.
Barış Konferansı çok uzun süre devam etmesine rağmen, Arnavutluk, Ege
Adaları ve Edirne’nin bırakılmak istenmemesi yüzünden dağılmıştır. Bu arada
Rusya, yeni bir savaşta kayıtsız kalamayacağını ve Kafkaslardan ilerleyeceğini
bildirmiştir. Almanya da Rusya’yı tehdit edince, bu defa Rusya geri çekilmiş ve
durum biraz sakinleşmiştir.
Konferansın dağılması üzerine Büyük Devletler, savaşın yeniden başlama-
ması için 17 Ocak 1913’te Osmanlı Devleti’ne ortak bir nota vererek, Edirne’nin
Balkanlılara verilmesini, Ege adalarının geleceğinin tayin edilmesinin kendilerine
bırakılmasını istemişlerdir. Aksi halde savaşın devam etmesi halinde Osmanlı Dev-
letinin daha da zor duruma düşeceğini bildirmekten de geri durmamışlardır. Gö-
rüldüğü üzere, Balkan savaşının başlangıcında, savaş sonrasında Balkanlar’da sta-
tükonun değişmeyeceği garantisini veren Büyük Devletler, bu sözlerini unutmuş-
lar, Balkan devletlerini desteklediklerini ve sınır değişikliğini kabul ettiklerini
göstermişlerdir.
Bu sırada savaşan devletlerin murahhasları, yapılacak barışın esaslarını tes-
pit ettikleri anda İstanbul’da bir hükümet darbesi meydana gelmiştir. Balkanlar’da
alınan yenilgiler ve mütârekede aleyhimize verilen kararlar, bilhassa ordunun

162 Halaçoğlu, a.e., s. 15-16.

163 Londra Konferansı ile ilgili ayrıntılı bilgi için bknz. Necdet Hayta, Balkan Savaşlarının Diplo-
matik Boyutu ve Londra Büyükelçiler Konferansı (17 Aralık 1912-11 Ağustos 1913), Atatürk
Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2008.
304
genç subayları arasında, Kâmil Paşa Hükümeti’ne karşı bir hoşnutsuzluk doğur-
muştur. Bu hava içerisinde İttihat ve Terakki mensupları 23 Ocak 1913’te “Bâb-ı
Alî Baskını” adı verilen hükümet darbesiyle tekrar iktidarı ele geçirmişlerdir. Baş-
kumandan Nâzım Paşa öldürülmüş ve Sadrazam Kâmil Paşa istifaya zorlanarak,
yerine Mahmud Şevket Paşa sadarete getirilmiştir.
Yeni kurulan İttihat ve Terakki hükümeti, ilk iş olarak Büyük Devletlerin
vermiş olduğu notayı reddetmiştir. Yeni hükümetin başkumandan vekili Ahmed
İzzet Paşa, Edirne’yi kurtarmak için Osmanlı-Bulgar Mütarekesine son vererek, 3
Şubat 1913 başında Çatalca hattında yeniden savaşa başlamıştır. Daha çok Enver
Bey’in (Paşa) ısrarıyla yapılan bu teşebbüsün başarısızlıkla sonuçlanmasından
sonra, 26 Mart 1913’te Bulgarların yaptıktan ani bir hücumla Edirne teslim olmuş-
tur.
Edirne’nin teslim olmasının164 hemen sonrasında Yanya Yunanlıların, İşkod-
ra da Karadağlıların eline geçmiştir. Bu aleyhte gelişmeler üzerine Osmanlı Devleti
Nisan ortalarında savaşı durdurup, Büyük Devletlere başvurmuş ve tekrar barış
masasına dönmüştür.
Osmanlı Devleti ile Balkan devletleri arasındaki Barış Antlaşması 30 Mayıs
1913’te Londra’da imzalanmıştır.
Bu barış ile Osmanlı Devleti Arnavutluğun bağımsızlığını tanımış, Ege Adala-
rının geleceğinin tespitini Büyük Devletlere bırakmıştır. Yunanistan Selanik, Güney
Makedonya ve Girit’i, Sırbistan Orta ve Kuzey Makedonya’yı, Bulgaristan ise Kava-
la, Dedeağaç ve Edirne ile bütün Rumeli’yi alarak, Ege Denizi’ne ulaşabilmiştir.
Böylece bu anlaşmayla Osmanlı Devleti Midye-Enez çizgisinin batısında kalan bü-
tün Avrupa topraklarını kaybetmiş ve Balkanlar’da sadece Bulgaristan’la sınır
komşusu haline gelmiştir. Görüldüğü üzere bu antlaşmayla Osmanlı Devleti Midye-
Enez sınırının batısındaki bütün topraklarını kaybetmenin yanı sıra, Ege Denizi
üzerindeki egemenliğini de dolaylı olarak kaybetmiştir.
Arnavutluk ve Makedonya’nın büyük bir kısmında Türklerin çoğunlukta ol-
duğu dikkate alınmaksızın, “Kuvvetin hakka üstünlüğü” sözü böylece bu antlaş-
mayla bir defa daha gerçekleşmiştir165.

3.5.7. II. Balkan Savaşı

I. Balkan Savaşı’nda Osmanlı Devleti’nin aldığı ağır hezimet sonrasında Bal-
kan Devletleri ele geçirdikleri toprakların paylaşımı noktasında anlaşmazlığa

164 Edirne’de düşmana karşı verilen mücadele hakkından geniş bilgi için bknz. Ali Remzi Yiğitgüden,
Balkan Savaşları’nda Edirne Kale Muharebeleri, C. I-II, ATASE Başkanlığı Yayınları, Ankara
2006.
165 Halaçoğlu, a.e.,, s. 17-19; I. Balkan Savaşı’nda yer almayan Romanya 5 Temmuz 1913’de Bu-
garistan’a karşı seferberlik ilan etmiştir. 14-15 Temmuz 1913 gecesi, Veliaht Pren Ferdinand ko-
mutasındaki 250.000 kişilik Rumen Tuna Ordusu, Tuna Nehri’ni geçmiş, Bulgarlar Rumenlere
karşı savaşmaya karar vermişlerdir. Bkz. Hall, a.e., s. 155-156.
305
düşmüşlerdir. Bulgaristan’ın fazla toprak elde ettiği gerekçesiyle, daha önce müt-
tefiki olan Devletler Bulgaristan’a karşı ittifak etmişler, bu kez Romanya’nın katı-
lımıyla II. Balkan Savaşı başlamıştır166.
Ortaya çıkan bu yeni durum karşısında Osmanlı Devleti de fırsattan istifade
ile Türk menfaatlerini korumak istemiştir. Fakat bu girişim Alman ve İngiliz hü-
kümetleri de dâhil olmak üzere Büyük Devletlerin muhalefeti ile karşılaşmıştır. Bu
devletler Osmanlı Devleti’ne, Londra Antlaşması’nı geçersiz sayacak ve Midye-
Enez hattının batısına geçecek bir oldu-bittiye karşı baskı yapmaya başlamışlar ve
30 Mayıs 1913 tarihli Londra Antlaşması’nın değiştirilmeyeceğini bildirmişlerdir.
Büyük Devletlerin böyle bir tutum sergilemesi üzerine Osmanlı Hükümeti ilk başta
Midye-Enez hattını geçmekte tereddütte kapılmıştır. Hatta bu durumla ilgili nasıl
davranması gerektiği konusunda 2 Temmuz 1913’te yabancı devletlerdeki büyü-
kelçilerine düşüncelerini sormak ihtiyacını hissetmiştir. Bütün bunlara rağmen,
sonunda Talat, Enver ve Cemâl Beylerin ısrarlarıyla Bâbıalî Meriç nehrine kadar
Doğu Trakya’yı geri almak üzere Osmanlı ordusunun Midye-Enez hattını geçmesi-
ne karar vermiştir. Bu sırada hazinede sadece 100 bin lira bulunduğundan, ordu-
nun ihtiyacı için reji idaresinden %6 faizle 1.600.000 lira borç para alınmıştır.
Edirne’nin Bulgar işgalinden kurtarılması kararı alındıktan sonra, Çatal-
ca’daki Hurşit Paşa ve Süleyman Şefik Paşaların kumandasındaki kolordular, Edir-
ne’ye doğru 20 Temmuz’da harekete geçmişlerdir. Bulgarlar Mayıs ayında Çatalca
hattında büyük bir kuvvet bulundurmasına rağmen, Londra Barışı’ndan sonra
durumun aleyhlerine gelişmesi üzerine buradaki ordusunun büyük kısmını eski
müttefiklerine karşı kullanmak üzere geri çekmiştir. Nitekim Hurşit Paşa Kolordu-
su’na bağlı akıncı müfrezesi ile bu kolordunun kurmay başkanı Enver Bey (Paşa)
ve İbrahim Bey emrindeki süvari tugayı, müfrezenin başında Enver Bey olduğu
halde, bir baskın hareketiyle Edirne’ye girmiştir. Böylece şehir harap olmadan, 23
Temmuz 1913’te Bulgarların elinden kurtarılmıştır.
Bâbıalî, Osmanlı Ordusu’nun Edirne üzerine yürüyüşü sırasında dış devlet-
lere yayınlamış olduğu beyanname ile Meriç’in batısına geçilmeyeceğini açık bir
şekilde ifade etmiştir. Osmanlı ordusu, Bâbıalî’ce verilen bu talimata bağlı kalmış,
Edirne’yi aldıktan sonra, Meriç’in batısına geçmemiştir. Sadece Bulgar birliklerinin
geri çekilirken yapmaya çalışacakları tahribatı ve mezâlimi önlemek için, Edir-
ne’nin alınmasından sonra bir süre ileri harekâta devam edilmiştir. Balkan Sava-
şı’ndan önce Türklere ait olan bu topraklara karşı yapılan bu harekât, Bulgaristan’ı
gerek Büyük Devletler nezdinde, gerekse doğrudan doğruya Bâbıalî nezdinde
şikâyete sevk etmişse de, sonuçta kınamaktan öte bir tepkiyle karşılaşılmamıştır.
Böylece II. Balkan Savaşı, Bulgaristan’ın yenilgisiyle neticelenmiştir167.

166 Halaçoğlu, a.e., s. 19.

167 Halaçoğlu, a.e., s. 21-23.
306
 Balkan Savaşları sonrasında Osmanlı Devleti Bulgaristan ile İstanbul, Yuna-
nistan ile ise Atina Antlaşmalarını imzalamıştır. Türk-Bulgar Barış Antlaşmasının
görüşmeleri Eylül ayında başlamıştır. Yapılan görüşmeler neticesinde varılan ant-
laşmaya göre; Meriç Nehri sağ kıyısı, Edirne, Kırklareli, Dimetoka Osmanlı Devle-
ti’ne kalmak şartı ile yeni bir sınır oluşturulmuştur. Karadeniz’de küçük bir bölge
ile Ege kıyısında Dedeağaç’ın etrafında dar bir alan Bulgaristan’a bırakılmıştır.
Bulgaristan’da kalan Müslüman’lar dört yıl içerisinde Bulgaristan uyruğuna geçe-
cektir. Ayrıca Müslümanlar yönetim, siyaset hakları ile din ve gelenek özgürlüğüne
sahip olacaklardır. Osmanlı uyruğunda yaşayan Bulgarlar da diğer Hristiyan ce-
maatlerin sahip oldukları haklara sahip olacaklardır. Ayrıca Müslümanlar kendi
müftülerini seçebilecekler ve vakıf hakları korunacaktır168. Yunanistan’la yapılan
Atina Antlaşması’nda (14 Kasım 1913) ise Müslümanlara İstanbul Antlaşması ile
Müslümanlara tanınan haklara benzer şartlar koyulmuştur. Ayrıca Balkan Savaşla-
rı sonrasında Yunanistan ile Osmanlı Devleti arasında önemli bir anlaşmazlık ko-
nusu haline gelen adalar meselesi de 14 Şubat 1914 tarihli Büyük Devletlerin ver-
diği nota neticesinde halledilmiştir. Buna göre İmroz, Bozcaada ve Meis Osmanlı
Devleti’ne verilmiş, işgal altında olan diğer adalar ise askersizleştirilmesi şartı ile
Yunanistan’a bırakılmıştır169.

4. BALKAN SAVAŞLARI SONRASINDA GELİŞMELER

Balkan Savaşları neticesinde Avrupa topraklarının büyük bir bölümünü
kaybeden Osmanlı Devleti, savaşın yaralarını saramadan bir dizi sorunla mücadele
etmek zorunda kalmıştır. Babıâli Baskını sonrasında iktidarı tam anlamıyla ele
geçirmiş olan İttihat ve Terakki bu dönemde devleti ayakta tutabilmek için ıslahat-
lar yoluyla bozulan düzeni tanzim etmek ve Büyük Devletler ile arasını iyi tutarak
ittifak arayışlarına hız vermek yoluna gitmiştir. Babıâli Baskını sonrasında Sadaret
makamına gelen Mahmut Şevket Paşa bir taraftan kapitülasyonların kaldırılmasını
elzem görürken, diğer taraftan Büyük Devletler ile olan sorunların halletmeye ve
onların yardımı ile devleti ıslah etmeye çalışmıştır170.
Bu dönemde Osmanlı Devleti’nin Büyük Devletler ile olan ilişkilerinden iki
önemli mesele gündeme gelmiştir. Bunlardan birincisi uzun süredir Osmanlı Dev-
leti’ni meşgul eden Ermeni sorunudur. Berlin Antlaşması’nın 61 maddesi171 gere-

168 Karal, Osmanlı Tarihi, C. IX, s. 346.

169
Karal, Osmanlı Tarihi, C. IX, s. 347-348.
170 Tokay, a.g.ma, s. 50.
171 Antlaşmada yer alan madde şöyledir: “ Ermeni sakin olan vilayet hakkında ahkâm-ı adliye. Babıa-
li ahalisi Ermeni bulunan vilayatta ihtiyacat-ı mahalliyenin icab ettiği ıslahatı bila-tehir icra ve
Ermenilerin Çerkes ve Kürtlere karşı huzur ve emniyetlerini temin etmeği taahhüd etmiştir. Ve
buu babda ittihaz olunacak tedbiri ara sıra devletlere tebliğ edeceğinden düvel-i müşarünileyhin
tedabir-i mezkurenin icrasına nezaret eyleyecektir.” Bkz. Yusuf Sarınay, “Rusya’nın Türkiye Si-
yaseti’nde Ermeni Kartı (1878-1918)”, Gazi Akademik Bakış Dergisi, C. I, S. 2, Yaz 2008, s. 78.
307
ğince Ermenilerin yoğun olarak bulundukları Doğu Anadolu’da ıslahtalar gündeme
gelmiş olmasına rağmen fazla bir uygulama alanı bulamamıştır. Başta Rusya olmak
üzere Büyük Devletler tarafından sık sık Ermeni sorununun gündeme getirilme-
si172 bu meselenin halli için Osmanlı Hükümetini harekete geçirmiştir. Rus Dışişle-
ri Bakanı Sazanov’un173 bir an önce bölgede Rusya’nın denetiminde reform yapıl-
ması için Büyük Devletlere başvurması karşısında Osmanlı Devleti ve Almanya bu
duruma karşı çıkmışlardır. Almanya’nın bu başvuruya karşı çıkmasının arka pla-
nında yatan sebep, Bağdat Demiryolları üzerinde Rus etkinliğinin artacağından
duyulan endişedir. Durumun çözümsüz hale gelmesi üzerine Osmanlı Yönetimi
kendi ıslahat programını yapmaya karar vermiş ve aynı dönemde İngilizlerin ya-
pılması planlanan reformları kontrol etmeye yönelik tekliflerini kabul etmiştir.
Osmanlı Devleti bu yolla Yunanistan’la arasında devam etmekte olan adalar soru-
nunda İngiliz desteğini almayı amaçlamıştır174. Bu gelişme karşısında Rusya’nın
tavrı sert olmuştur. Gerginliğe neden olan bu gelişme karşısında Büyük Devletlerin
İstanbul’da bulunan elçileri arasında Temmuz 1913’de Yeniköy Konferansı top-
lanmıştır. Fakat reform ile alakalı farklı görüşlerde dolayı toplantıda bir karara
varılamamıştır175.
Bu dönemde Osmanlı Devleti’nin hariciyesinde önemli meselelerden birisi
ise Alman Askeri Misyonu ve I. Ordu kumandanlığının Alman bir generale verilme-
si olayıdır. Mahmut Şevket Paşa Hükümeti ordunun yeniden düzenlenmesi için
Almanya’dan yardım talep etmişlerdir. Mayıs 1913’de Almanya ve Osmanlı Devleti
arasında yeni bir Alman Askeri Misyonu üzerinden ön anlaşmaya varılmıştır. Bu
anlaşmaya göre Misyonun başında Liman von Sanders bulunacak, beş yıl süreyle

172 Büyük Devletler Ermeni meselesini Osmanlı Devleti’nin içişlerine müdahale için sık sık kullan-
mışlardır. Örnek bir çalışma için bkz. Necati Çavdar, “Ermeni Meselesinde 1895-1896’lı Yıllar ve
Avrupa Baskısı Karşısında Osmanlı Hariciyesi”, Ekev Akademi Dergisi, Y. 15, S. 47, Bahar
2011, s. 53-64.
173 Sarınay makalesinde bu durumu şöyle aktarmaktadır: “Rusya 26 ve 27 Mayıs 1913’de Fransa ve
İngiltere’ye bir nota ile başvurarak Doğu Anadolu’da yapılması düşünülen ıslahat işinin İstan-
bul’daki üç büyükelçi arasında görüşülmesini istedi. Bu durumu öğrenen Almanya, 4 ve 5 Hazi-
ran’da Fransa ve İngiltere’ye başvurup Osmanlı ülkesinde veya Doğu ve Kuzey Anadolu’da yapı-
lacak olan ıslahatın bir kaç büyük devletin değil bütün büyük devletlerin işi olduğunu ileri sürdü.
Nihayet 9 Haziran’da İstanbul’daki Rus Büyükelçisi Giers, Fransız ve İngiliz büyükelçileriyle bir
toplantı yaptı. Bu toplantıda Rus büyükelçilik tercümanı Mandelstam tarafından hazırlanan bir ıs-
lahat tasarısının görüşülmesi düşünüldü. Daha sonra bu tasarı İstanbul’daki büyükelçiliklere bir
Rus tasarısı olarak sunuldu. Büyükelçilikler, Rus ön tasarısının altı büyükelçilik tercümanlarından
kurulmuş bir komisyonda incelenmesine karar verildi.” Bkz. Sarınay, a.e., s. 87-88.
174 Tokay, a.g.ma, s. 51; Uygulanması düşünülen ıslahat programıyla ilgili ayrıntılı bilgi için bkz.
Erdem Karaca, “Hüseyin Cahit Yalçın’ın Kaleminden Şarki Anadolu Islahatı (1913-1914)”, Gazi
Akademik Bakış Dergisi, C. IV, S. 7, Kış 2010, s. 165-175.
175 Tokay, a.g.ma, s. 51; Yeniköy Konferansı ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Nejla Günay, “Yenköy
Anlaşması’nın Ermeniler Üzerindeki Etkileri ve Birinci Dünya Savaşı’nda Rus-Ermeni İşbirliği”,
Gazi Akademik Bakış Dergisi, C. VIII, S. 16, Yaz 2015, s. 63-93.
308
Osmanlı Devleti’ne hizmet verecek ve I. Ordu’nun da komutanlığını yapacaktır176.
Liman von Sanders’in I. Ordunun başına geçmesi en çok Rusya’yı rahatsız etmiştir.
Çünkü, Rusya İstanbul ve Boğazların Almanların kontrolüne geçeceğinden çekin-
mektedirler. Fransa’nın da Rusya’yı desteklediği bu dönemde İngilizler Osmanlı
donanmasının ıslahını üzerlerine aldıklarından fazla ses çıkarmamışlar ve bu ger-
ginliğin kendilerini etkilemesinden çekinmişlerdir. Alman yönetimi Liman von
Sanders’in rütbesini yükselterek I. Ordu kumandanlığından almışlar, yalnızca As-
keri Misyon’un başında kalmasına karar vermişler, böylece kriz aşılabilmiştir177.
Osmanlı Devleti 1914 yılının başlarından itibaren siyasi yalnızlıktan kur-
tulmak için Büyük Devletler nezdinde ittifak arayışlarına hız vermiştir. Osmanlı
Devleti’nin ilk ittifak girişimi Trablusgarp Savaşı’nın devam ettiği günlerde ve Rus-
ların bu fırsattan yararlanarak Boğazlardan gemi geçirmek istedikleri bir dönemde
gerçekleşmiştir. İkinci ittifak girişiminde de yine İngiltere başvurulmuştur. Doğu
Anadolu’da yapılacak ıslahatla ilgili Osmanlı Devleti’ne Rusya’nın baskı yaptığı bir
dönemde İngiltere’ye ittifak teklifinde bulunulmuş fakat her iki girişim de olumsuz
sonuçlanmıştır. Ayrıca Dâhiliye Nazırı Talat Bey, Rus Çarı II. Nikola ile 10 Mayıs
1914’te Kırım-Litvanya’da görüşmüş ancak Rus Dışişleri Bakanı Sazanof, İngiltere
ve Fransa’nın onayı olmadan bir anlaşmanın mümkün olmayacağını belirtmiştir.
Diğer bir ittifak girişimi de Cemal Paşa nezdinde Fransızlarla gerçekleştirilmiş
ancak bundan da bir netice elde edilememiştir178.
Osmanlı Devleti’nin gerçekleştirdiği ittifak girişimlerinin başarısızlıkla so-
nuçlanması üzerine Almanya’ya ile ittifak yoluna gitmiştir. Özellikle Enver Paşa’da
hâkim olan Almanya’nın en güçlü kara ordusuna sahip olduğu ve olası bir savaş
durumunda Almanya’nın savaşı kazanacağına olan inanç bu ittifakın Osmanlı açı-
sından desteklenmesine neden olmuştur. Ayrıca Osmanlı Devleti’nde hâkim olan
Rus korkusu da bu ittifakın kurulmasında etkili olacaktır. Almanya açısından ba-
kıldığında Osmanlı gibi zayıf bir devletin müttefik olarak alınmasının sakıncaları
da göze çarpmaktadır. Hatta I. Dünya Savaşı arifesinde Osmanlı Devleti ile yapıla-
cak bir ittifakın zararları konusunda Alman devlet adamlarının uyarıları da söz
konusu olmuştur. Ancak, Çolak’ın aktardığına göre, Wangenheim ve Liman von
Sanders’in karşı çıkmalarına rağmen, Kayser II. Wilhelm 24 Temmuz 1914’de
“oportünist nedenlerden” dolayı Osmanlı Devleti ile ittifak yapılması gerektiği
kanaatini ortaya koymuştur179.

176
Tokay, a.g.ma, s. 51–52, Mustafa Çolak, “Sevk ve İskan Kararı’nın Uygulanmasına Almanya’nın
Tepkisi”, Geçmişten Günümüze Türk-Ermeni İlişkileri Sempozyumu, 14-15 Mayıs 2015, Er-
zurum 2016, s.31.
177 Tokay, a.g.ma, s. 52.
178 Ali Kaşıyuğun, “Osmanlı Devleti’nin 1. Dünya Savaşı’na Girmeden Önceki İttifak Arayışları”,
History Studies, Volume 1/1, 2009, s. 320-321.
179 Mustafa Çolak, Alman İmparatorluğu’nun Doğu Siyaseti Çerçevesinde Kafkasya Politikası
(1914-1918), TTK Yayınları, Ankara 2006, s. 50.
309
 Bu şartlar içerisinde, 2 Ağustos 1914’de Osmanlı Devleti ile Alman İmpara-
torluğu arasında bir ittifak anlaşması yapılmıştır. Osmanlı Devleti adına Sait Halim
Paşa’nın, Almanya adına İstanbul Büyükelçisi Wangenhaim’in imzaladığı anlaşma,
Talat Paşa, Enver Paşa ve Halil Paşa dışında diğer kabine üyelerinden bile gizlen-
miştir. Yapılan antlaşma karşısında şaşkınlığını dile getiren Maliye Nazırı Cavit
Bey’e, Talat Paşa şu cevabı vermiştir: “Bu iş oldu, bitti. Sadrazam imza etti. Ne ya-
palım, mukadderat.”180
Sekiz maddeden oluşan anlaşma ile Osmanlı Devleti Sırbistan ile Avusturya-
Macaristan arasında gerçekleşen savaşta tarafsız kalacaktır. Rusya, Avusturya-
Macaristan’a savaş açar ve Almanya’da savaşa giderecek olursa Osmanlı Devleti de
savaşa girecektir. Almanya savaş halinde askeri heyetini Türkiye’nin emrine ver-
meyi taahhüt etmiştir. Ayrıca Almanya tehdit halinde Osmanlı topraklarını silahlı
kuvvetleri aracılığıyla korumayı taahhüt etmiştir181. Osmanlı Devleti ile Almanya
arasında yapılan İttifak Antlaşması’ndan sonra 2 Ağustos 1914’de seferberlik182
ilan edilecektir. Seferberlik ilanı sonrasında Osmanlı Devleti hızla I. Dünya Sava-
şı’na doğru sürüklenecektir.

180 Kaşıyuğun, a.e., s. 325-326; Çolak, a.e., s. 50.

181 Yusuf Hikmet Bayur, Türk İnkılap Tarihi, C. II, Kısım IV, TTK Yayınları, Ankara 1991, s. 642-
643; Kaşıyuğun, a.e., s. 326-327.
182 Kaşıyuğun, a.e., s. 328.
310
 SONUÇ

II. Meşrutiyet’in ilan edilmesi ülke içirişinde ve dışarıda geniş yankılar

uyandırmıştır. Ülke içinde büyük bir sevinç havası hâkim olmuştur. İhtilalin mer-
kezi durumunda olan Makedonya’da askerler ve çeteciler halkla birlikte, yeni re-
jimin gelişini birlikte kutlamışlardır. Büyük Devletler ve bölgesel güçler ise bu
yeni gelişmeye şüpheyle yaklaşmışlardır. II. Abdülhamid’in istibdad yönetiminin
sona ermesi ile birlikte ortaya çıkan fiili durum, meseleye çıkarları açısından yak-
laşan Büyük Devletler ve bölgesel güçler için belirsizlik anlamına gelmektedir. Bu
yönüyle, en azından Meşrutiyet’in ilan edildiği ilk günlerde bu devletlerin şüpheci
bakış açısını mantıklı karşılamak gerekmektedir.
Ancak kısa süre içerisinde yeni rejimin getirdiği siyasi atmosferden yarar-
lanmak isteyenler harekete geçmiştir. Bu bakımdan Avusturya Macaristan İmpara-
torluğu’nun Bosna-Hersek’i ilhakı, Bulgaristan’ın bağımsızlığı ilan etmesi ve Gi-
rit’in Yunanistan’a katılma kararını alışı birlikte değerlendirilmesi gereken mese-
leler olarak görülmelidir. Aynı dönemde Balkanlarda kargaşa ortamının yeniden
doğması, çetecilik faaliyetlerinin artışı gibi olumsuz gelişmelerin yanında kısa süre
sonra Arnavutluk ve Yemen’in birer isyan alanına dönüşmesi, Meşrutiyet’in ilk
günlerindeki olumlu havanın tamamen yok olmasına neden olmuştur.
Şartların bu denli kötüye gittiği bir dönemde İtalya, Osmanlı Devleti’nin Ku-
zey Afrika’da kalan son toprak parçası olan Trablusgarp’ı işgal etmek için harekete
geçmiştir. Osmanlı Devleti’nin protestosuna rağmen İtalya’nın bölgeyi işgali karşı-
sında karadan ve denizden yardım gönderilememiş, ancak vatansever bazı idealist
subaylar aracılığıyla işgale karşı durulmaya çalışılmıştır. Hatta İtalyanların Türk
direnişini kıramamaları üzerine Çanakkale Boğazı’nı ablukaya almaktan başka,
Oniki Ada’yı da işgal etmişlerdir.
Trablusgarp’ta bu gelişmeler yaşanırken, bu kez Balkanlarda Osmanlı Devle-
ti’ne karşı Rusya’nın arabuluculuğu ile bir ittifak oluşmuştur. 1912 yılının Ekim ayı
içerisinde bir zamanlar Türk toprağı olan dört küçük Balkan Devleti, Osmanlı Dev-
leti’ne savaş ilanı etmiştir. Bulgaristan, Karadağ, Sırbistan ve Yunanistan karşısın-
da harbin ilk günlerinden itibaren Osmanlı Orduları ağır bir hezimete uğramıştır.
Osmanlı Ordusu, Çatalca hattına kadar gerilerken, İşkodra, Yanya ve Edirne kalele-
ri dışında kalan Balkan toprakları kaybedilmiştir. Bulgarların Çatalca hattında geri
püskürtülmesi sonrasında başlayan barış görüşmeleri, Babıâli baskını ile İttihatçı-
ların yönetimi ele geçirmesi üzerine kesilmiştir. Yeniden başlayan muharebelerde
bu kez kesin bir yenilgi yaşanmış, Edirne dahi Bulgarlar tarafından ele geçirilmiş-
tir. Balkan Devletleri ile yapılan antlaşma gereğince Osmanlı Devleti’nin sınırları
Midye-Enez hattına kadar gerilemiştir.
311
 Bütün bu gelişmeler yaşanırken Büyük Devletlerin tutumu ve izlediği politi-
ka Osmanlı Devleti’nin dış politikada yalnızlığa itildiğini göstermektedir. Henüz
Meşrutiyet’in ilk yılı içerisinde Avusturya’nın Bosna-Hersek’i ilhakı, Bulgaristan’ın
bağımsızlığı gibi konularda Büyük Devletinin takındığı tutum, olayların Osmanlı
Devleti aleyhinde bir seyir izlemesine sebep olmuştur. Hatta Balkan Savaşları baş-
lamadan, Büyük Devletlerin İstanbul’daki elçileri aracılığıyla savaşın sonunda
mevcut statükoyu koruyacakları ve sınır değişikliklerini kabul etmeyeceklerine
yönelik söylemleri, Osmanlı mağlubiyeti sonrasında unutulmuştur.
İşte şartların bu denli zorlaştığı günlerde Osmanlı Devleti, varlığını devam
ettirebilmenin yolunun siyasi yalnızlıktan kurtulmak ve güçlü müttefikler bulmak-
tan geçtiğini düşünmüştür. Bu amaca yönelik olarak hem bölge güçleri ile hem de
Büyük Devletler ile ittifak kurma girişimlerinde bulunmuştur. Nihayet I. Dünya
Savaşı’nın yaklaştığı günlerde İngiltere, Rusya ve Fransa nezdinde gerçekleştirme-
ye çalıştığı ittifak girişimlerinin başarısızlıkla sonuçlanması, Osmanlı Devleti’ni
Almanya ile ittifak kurma yoluna itmiştir.

312
KAYNAKÇA

Arşiv Belgeleri
Başbakanlık Osmanlı Arşivi
BOA, A. MKT.MHM, (Mühimme Kalemi Evrakı), 608/7.
BOA, BEO (Bab-ı Alî Evrak Odası), 4074/305528

Gazete ve Mecmualar
İkdâm
İktihâm
Musavver Muhit
Sabah
Senîn
Tanîn
Zekâ

Telif ve Tetkik Eserler

ADIYEKE, Ayşe Nükhet, “Türk Basınında Girit’in Yunanistan’a Katılması (1908-
1913), Çağdaş Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, S. 1, Y. 1991.
ADIYEKE, Ayşe Nükhet, Osmanlı İmparatorluğu ve Girit Bunalımı (1896-1908),
TTK Yayınları, Ankara 2000.
AHMAD, Feroz, “1914-1918 Savaşı Sırasında Jön Türk Politikasının İkilemleri”,
(Yayınları Haz.: Mehmet Ö. Alkan), Tarık Zafer Tunaya Anısına Yadigâr-ı
Meşrutiyet, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2010.
AHMAD, Feroz, Bir Kimlik Peşinde Türkiye, Çev.: Sedat Cem Karadeli, 2. Baskı,
İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2007.
AHMAD, Feroz, İttihat ve Terakki 1908-1914, Çev.: Nuran Yavuz, Kaynak Yayın-
ları, İstanbul 1999.
AHMET REFİK, İnkılab-ı Azim, Asır Matbaası, İstanbul 1908.
AKŞİN, Sina, 100 Soruda Jön Türkler ve İttihat ve Terakki, Gerçek Yayınları,
İstanbul 1980.
ALİ ŞADİ, Bosna Hersek Yahud Osmanlı’nın Alsas Loren’i, Süha Matbaası, Der-
saadet 1327.
ALSAN, M. Zeki Mesut, Mustafa’nın Romanı-Hürriyet Pervanesi, Ahmet Halit
Kitabevi, İstanbul 1943.
ANDONYAN, Aram Balkan Savaşı, Çev. Zaven Biberyan, Aras Yayıncılık, İstanbul
2002.
313
ARMAOĞLU, Fahir, 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi (789-1914), Alkım Yayınları, İstanbul
2006.
ASLANTAŞ, Selim “Birinci Balkan İttifakı 1866-1868”, Ankara Üniversitesi Dil ve
Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, C. 52, S. 2, Y. 2012, s.181-198.
AYDIN, Mithat, “II. Meşrutiyet’in İlanı ve İngiltere, Belgi Dergisi, S. 1, Kış 2011/1,
s. 15-49.
AYDIN, Salim, “Balkan Savaşlarıyla ilgili Doğru Bilinen Yanlışlar”, 100. Yılında
Balkan Savaşları (1912-1913) İhtilaflı Duruşlar, C. I, TTK Yayınları, An-
kara 2014, s. 621-640.
AYDIN, Salim, Osmanlı Basınında Balkan Savaşları, Marmara Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Yay. Doktora Tezi, İstanbul 2012.
AYHAN, Bünyamin, “İttihat ve Terakki’nin İslam Dünyasına Yönelik Genel Dış Poli-
tikası”, Türk Dış Politikası - Osmanlı Dönemi – I, Edt. Mustafa Bıyıklı,
Gökkubbe Yayınları, İstanbul 2008, s. 269-287.
BABANZÂDE İSMAİL HAKKI, “Romanya ve Biz”, Tanin, 28 Temmuz 1911 (15
Temmuz 1327), Nu. 1043, s. 1.
Balkan Harbi (1912-1913), C. I, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1993.
BAYUR, Yusuf Hikmet, Türk İnkılap Tarihi, C. II, Kısım IV, TTK Yayınları, Ankara
1991.
BERKES, Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma, Yayınları Haz.: Ahmet Kuyaş, YKY
Yayınları, İstanbul 2008.
BİRİNCİ, Ali, Hürriyet ve İtilâf Fırkası (II. Meşrutiyet Devrinde İttihat ve Te-
rakki’ye Karşı Çıkanlar), Dergâh Yayınları, İstanbul 1990.
ÇAĞLAR, Yusuf, “Kanun-i Esasi Hakkında”, Kanun-i Esasi’den Askerî Müdahale-
ye II. Meşrutiyet, Haz.: Yusuf Çağlar, İstanbul 2008.
ÇAVDAR, Necati, “Ermeni Meselesinde 1895-1896’lı Yıllar ve Avrupa Baskısı Kar-
şısında Osmanlı Hariciyesi”, Ekev Akademi Dergisi, Y. 15, S. 47, Bahar
2011, s. 53-64.
ÇOLAK, Mustafa, “Sevk ve İskan Kararı’nın Uygulanmasına Almanya’nın Tepkisi”,
Geçmişten Günümüze Türk -Ermeni İlişkileri Sempozyumu, 14-15 Ma-
yıs 2015, Erzurum 2016, s. 31-38.
ÇOLAK, Mustafa, Alman İmparatorluğu’nun Doğu Siyaseti Çerçevesinde Kaf-
kasya Politikası (1914-1918), TTK Yayınları, Ankara 2006.
DANİŞMEND, İ. Hami, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, C. 4, Türkiye Yayınevi,
İstanbul 1955.
Enver Paşa’nın Anıları (1881-1908), Yayınları Haz.: Halil Erdoğan Cengiz, Tür-
kiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2012.
FELEK, Burhan, Yaşadığımız Günler, Milliyet Gazetesi Yayınları, İstanbul 1974.
FİKRİ, Bekir, Balkanlarda Tedhiş ve Gerilla Grebene, Belge Yayınları, İstanbul
1976, s. XVI-XVII.
314
FORD, Clyde Sinclair, The Balkan Wars, Press of the Army Service Schools, Kansas
1915.
GIBBONS, Hervert Adams, The New Map of Europe (1911-1914), London :
Duckworth & Co. Henrıetta Street, Covent Garden, 1915, s. 196; 248.
GRASSI, Fabio L., “Niçin Trablusgarp? İtalyan Çıkarması Ardındaki Siyaset ve Kül-
tür”, Osmanlı Devleti’nin Dağılma Sürecinde Trablusgarp ve Balkan Sa-
vaşları Bildiriler(16-18 Mayıs 2011), Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
I. Uluslararası Tarih Sempozyumu, Haz. Mehmet Ersan – Nuri Karakaş, TTK
Yayınları, Ankara 2013, s. 35-47.
GÜNAY, Nejla, “Yenköy Anlaşması’nın Ermeniler Üzerindeki Etkileri ve Birinci
Dünya Savaşı’nda Rus-Ermeni İşbirliği”, Gazi Akademik Bakış Dergisi, C.
VIII, S. 16, Yaz 2015, s. 63-93.
GÜNVER, Güneş. Aysun Sarıbey Haykıran, “Türk-İtalyan Savaşı’nda Kuşadası’nın
Bombalanması”, Osmanlı Devleti’nin Dağılma Sürecinde Trablusgarp ve
Balkan Savaşları Bildiriler(16-18 Mayıs 2011), Ege Üniversitesi Edebiyat
Fakültesi I. Uluslararası Tarih Sempozyumu, Haz. Mehmet Ersan – Nuri Ka-
rakaş, TTK Yayınları, Ankara 2013, s. 85-102.
H. CEMAL, Tekrar Başımıza Gelenler, Çev. Murat Çulcu, Kastaş AŞ Yayınlar, İs-
tanbul 1991.
HACISALİHOĞLU, Mehmet, “II. Meşrutiyetin Balkan Ülkelerinde Algılanması ve Jön
Türk İmajı”, 100. Yılında II. Meşrutiyet Gelenek ve Değişim Ekseninde
Türk Modernleşmesi Uluslararası Sempozyumu, 22-24 Ekim 2008,
Marmara Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2009, s. 549-556.
HALAÇOĞLU, Ahmet, “Balkan Savaşları (1912-1913), Türkler Ansiklopedisi, C.
13, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002.
HALAÇOĞLU, Ahmet, “Balkan Savaşları (1912-1913), Türkler Ansiklopedisi, C.
13, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 534.
HALE, William, Türkiye’de Ordu ve Siyaset 1789’dan Günümüze, Çev. Ahmet
Fethi, Hil Yayınları, İstanbul 1996.
HALL, Rihard C., Balkan Savaşları 1912-1913 I. Dünya Savaşı’nın Provası, Çev.
Tanju Akad, Homer Kitabevi, İstanbul 2003.
HANİOĞLU, M. Şükrü, Bir Siyasal Örgüt Olarak İttihat ve Terakki Cemiyeti ve
Jön Türklük (1889- 1902), Cilt I, Üçdal Neşriyat, İstanbul 1966.
HAYTA Necdet; TOGAY Seçkin Birbudak, Balkan Savaşlarında Edirne, Genekur-
may Basımevi, Ankara 2010, s. 5, dipnot 17.
HAYTA Necdet; TOGAY, Seçkin Birbudak, Balkan Savaşlarının Diplomatik Boyu-
tu ve Londra Büyükelçiler Konferansı (17 Aralık 1912-11 Ağustos
1913), Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2008.
İHSAN, Ahmet, Matbuat Hatıralarım, 1888- 1923, C. 1, İhsan Matbaası, İstanbul
1931.
315
KARACA, Erdem, “Hüseyin Cahit Yalçın’ın Kaleminden Şarki Anadolu Islahatı
(1913-1914)”, Gazi Akademik Bakış Dergisi, C. IV, S. 7, Kış 2010, s. 165-
175.
KARAL, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, C. IX, TTK Yayınları, Ankara 1999.
KAŞIYUĞUN, Ali, “Osmanlı Devleti’nin 1. Dünya Savaşı’na Girmeden Önceki İttifak
Arayışları”, History Studies, Volume 1/1, 2009, s. 318-340.
KAVAS, Ahmet, “Trablusgarp Savaşı: Osmanlı Senûsiye Hareketi İle Müşterek Sa-
vaş”, Osmanlı Devleti’nin Dağılma Sürecinde Trablusgarp ve Balkan
Savaşları Bildiriler(16-18 Mayıs 2011), Ege Üniversitesi Edebiyat Fakül-
tesi I. Uluslararası Tarih Sempozyumu, Haz. Mehmet Ersan – Nuri Karakaş,
TTK Yayınları, Ankara 2013, s. 49-75.
KOHEN, Selim, Malûmât-ı Etfâl, Artin Asaduryan Matbaası, İstanbul 1328.
KOLOĞLU, Orhan, “Reval’de Osmanlı Gerçekten Paylaşıldı mı?”, Tarih ve Toplum,
S. 24, Aralık 1985, s. 16-19; Uçarol, Rıfat, Siyasî Tarih, Der Yayınları, İstan-
bul 2010.
KURAN, Ahmet Bedevi, İnkılâp Tarihimiz ve Jön Türkler, Kaynak Yayınları, İs-
tanbul 200.
KURŞUN, Zekeriya, “Trablusgarp Savaşı’nın Osmanlı Devleti’nin Mukadderatındaki
Yeri”, Osmanlı Devleti’nin Dağılma Sürecinde Trablusgarp ve Balkan
Savaşlarının Yeri (16-18 Mayıs 2011/İzmir), TTK Yayınları, Ankara 2013,
s. 3-17.
KURTCEPHE, İsrafil, “Osmanlı Parlamentosu ve Türk-İtalyan Savaşı (1911-1912),
OTAM, S. 4, Y. 1993, s. 235-236.
KURTCEPHE, İsrafil, İsrafil, Türk-İtalyan İlişkileri (1911-1916), TTK Yayınları,
Ankara 1995.
KUTAY, Cemal, Prens Sabahattin Bey Sultan II. Abdülhamit ve İttihat ve Te-
rakki, Neşr. Mustafa Unan, Tarih Yayınları, İstanbul 1964.
KUTLU, Sacit, “Balkan Savaşları Öncesi Büyük Güçlerin ve Bölge Devletlerinin İtti-
fak Hesapları”, 100. Yılında Balkan Savaşları (1912-1913) İhtilaflı Du-
ruşlar, C. I, TTK Yayınları, Ankara 2014, s. 185-202.
KÜÇÜK, Cevdet, “Mehmed V”, DİA, İstanbul 2013.
LOTİ, Pier, Can Çekişen Türkiye, Kesit Tanıtım, İstanbul 2004.
NIVET, Henry, Balkan Haçlı Seferlerinde Avrupa Siyaseti ve Türklerin Felake-
ti, Özgü Yayınları, İstanbul 2011.
Osmanlı Belgelerinde Balkan Savaşları – I, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü,
İstanbul 2013..

 Bu makale, Mustafa Çolak, Alman İmparatorluğu’nun Doğu Siyaseti Çerçevesinde Kafkasya

Politikası (1914-1918), Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2006; Mustafa Çolak, Enver Paşa Osman-
lı-Alman İttifakı, Yeditepe Yayınevi, İstanbul, 2008 isimli çalışmalardan üretilmiştir.
316
Osmanlı Deniz Harekâtı 1912-1913, Balkan Harbi, C. VII., ATASE Başkanlığı
Yayınları, Ankara 1993.
Osmanlı Mebusan Meclisi Reisi Halil Menteşe’nin Anıları, Yayın Kurulu: Orhan
Birgit; Ferit Edgü vd., Giriş İsmail Arar, Hürriyet Vakfı Yayınları, İstanbul
1986.
ÖKSÜZ, Melek, “Girit Meselesi’nin Belirsizlik Yılları (1908-1913)”, KARAM, S. 25,
Ocak 2010, s. 99;107.
ÖZTUNA, Yılmaz, Avrupa Türkiyesi’ni Kaybımız Rumelinin Elden Çıkışı, Babıa-
li Kültür Yayıncılığı, İstanbul 2006.
RAMSAUR, Ernest Edmondson, Jön Türkler ve 1908 İhtilali, Çev. Nuran Ülken,
Sander Yayınları, İstanbul 1972.
RIZA NUR, Hürriyet ve İtilâf Fırkası Nasıl Doğdu? Nasıl Öldü?, Kitabevi, İstan-
bul 1996.
RIZA TAHSİN, Mirât-ı Mekteb-i Tıbbiye, Cilt II, Kader Matbaası, İstanbul 1328.
ROSKIN, Michael G, Çağdaş Devlet Sistemleri Siyaset Coğrafya Kültür, Çev. Ba-
hattin Seçilmişoğlu, Adres Yayınları, Ankara 2009.
SAİD HALİM PAŞA, Buhranlarımız, Bas. Haz. Tercüman 1001 Temel Eser, İstan-
bul.
SARINAY, Yusuf, “Rusya’nın Türkiye Siyaseti’nde Ermeni Kartı (1878-1918)”, Gazi
Akademik Bakış Dergisi, C. I, S. 2, Yaz 2008, s. 69-105.
SÜLEYMAN NUMAN, “İnkılabımız”, Musavver Muhit, C. 1, S. 9, Kanun-ı Evvel
1324, s. 1409.
ŞIVGIN, Hale “Trablusgarp Savaşı”, Türkler Ansiklopedisi, C. 13, Yeni Türkiye
Yayınları, Ankara, 2002, s. 492-493.
TOKAY, A. Gül, “II. Meşrutiyet Dönemi Dış İlişkileri: 1908-1914”, Türk Dış Politika-
sının Analizi, Editör: Faruk Sönmezoğlu, Der Yayınları, İstanbul 2004, s. 35-
56.
Trablusgarp Savaşı ve Türk Subayları, Haz. Orhan Koloğlu, Basın Yayın Genel
Müdürlüğü, Ankara 1979.
TUNAYA, Tarık Z., Türkiye’de Siyasî Partiler, Cilt 1, Hürriyet Vakfı Yayınları, İs-
tanbul 1988.
TURAN, Mustafa, “Balkan Harbi Öncesinde Rumeli Islahatı Talepleri ve Gençliğin
Tepkisi: Da’rül-Fünûn Nümayişi”, Türk Yurdu, C. 32, S. 303, Kasım 2012, s.
169, dipnot: 6.
TÜCCARZÂDE İBRAHİM HİLMİ, Balkan Harbi’ni Niçin Kaybettik, Yayına haz.
Mecit Yıldız; Hamdi Akyol, İz Yayıncılık, İstanbul 2012.
TÜRKGELDİ, Ali Fuad, Görüp İşittiklerim, TTK Yayınları Ankara 1987.
TÜRKMEN, İsmet, “Carnegie Vakfı Uluslararası Komisyon Raporu’na Göre Balkan
Savaşları”, Uluslararası Balkan Sempozyumu Bildirileri 5-7 Ekim 2012,
Ed. Süleyman Seydi vd, Isparta 2012, s. 15-32.
317
UÇAROL, Rıfat “Balkan Savaşı Öncesinde Terhis Olayı ve Seferberlik İlanı Sorunu”,
Dördüncü Askeri Tarih Semineri Bildiriler, Genelkurmay Basım Evi, Ankara
1989.
ULUBELEN, Erol, İngiliz Gizli Belgelerinde Türkiye, Aykaç Kitabevi, İstanbul
1967.
URHAN, Vahit Cemil, 1908-1913 Tarihlerinde Girit Olayları, Gazi Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2006.
UYANIK Ercan; ÇAM, İrfan Davut, Balkan Savaşlar’ında Osmanlı Devleti’nin Yenil-
gisinin Sebepleri: Neden Münhezim Olduk”, 100. Yılında Balkan Savaşları
(1912-1913) İhtilaflı Duruşlar, C. I, TTK Yayınları, Ankara 2014, s. 591-
598.
UZDİL, Mahmut Beliğ, Balkan Savaşı’nda Çatalca ve Sağ Kanat Ordularının
Harekatı Savaşın Siyasi ve Psikolojik İncelemeleri, C. I-II-III, ATASE Baş-
kanlığı Yayınları, Ankara 2006.
UZMAN, Nasrullah, “Balkan Savaşlarında Gönüllü Birlikler”, Türk Yurdu, Kasım
2012, C. 32, S. 303, s. 170-175.
UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, “1908 yılında Meşrutiyetin Ne Suretle İlan Edildiğine
Dair Vesikalar”, Belleten, C. 20, S. 77, Ocak 1956, s. 108-151.
YALÇIN, Dursun; Azmi Süslü vd., Türkiye Cumhuriyeti Tarihi - I, Atatürk Araş-
tırma Merkezi Yayınları, Ankara 2000.
YALÇIN, Hüseyin Cahit, Talat Paşa, Yedigün Neşriyat, İstanbul 1943.
YAVUZ, Nuri, Türk Arşiv Belgelerine Göre Birinci Balkan Harbi, Gazi Üniversi-
tesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yay. Doktora Tezi, Ankara 1989.
YILMAZATA, Mehmet, Savaşa Giden Yol 1908 Bosna-Hersek İlhakı, Doğu Kü-
tüphanesi, İstanbul 2012.
YİĞİTGÜDEN, Ali Remzi, Balkan Savaşları’nda Edirne Kale Muharebeleri, C. I-II,
ATASE Başkanlığı Yayınları, Ankara 2006.
YÖNTEM, Ali Canip, “Genç Kalemlerin Yeni Dil Davası”, Yakın Tarihimiz, C. 2, S. 2,
İstanbul 1962.
ZÜRCHER, Erik Jan, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, Çev.: Yasemin Saner, İleti-
şim Yayınları, İstanbul 2008.

318
 İTTİHAT VE TERAKKİ HÜKÛMETLERİNİN
TÜRKÇÜ DIŞ POLİTİKALARI
VE KAFKASYA (1913-1918)

Prof.Dr. Mustafa Çolak

Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi,
Tarih Bölümü
mustafa.mcolak@gop.edu.tr


Bu çalışma, Mustafa Çolak, Alman İmparatorluğu’nun Doğu Siyaseti Çerçevesinde Kafkasya
Politikası (1914-1918), Türk Tarih Kurumu, Ankara 2006; Mustafa Çolak, Enver Paşa Osmanlı-
Alman İttifakı, Yeditepe Yayınevi, İstanbul, 2008 isimli eserlerden üretilmiştir.
319
 GİRİŞ

Osmanlı Devleti’nde Babıâli Baskını’ndan (1913) sonra, İttihat ve Terakki

Cemiyeti önemli bir siyasî ve askeri güç olarak ortaya çıkmıştır. Zira Babıâli Baskı-
nı’nın en önemli nedeni İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin iktidarını Osmanlı Devle-
ti’nde hâkim kılmaktı. Bu bağlamda, Osmanlı Devleti’nde 1913-1918 döneminde
kurulan Hükûmetleri biz burada “İttihat ve Terakki Hükûmetleri” olarak adlandır-
dık. Bahsi geçen dönemde kurulmuş olan Hükûmetlerde yer alan üyelerin tamamı
her ne kadar ittihatçı olmasa da, takip edilen politikalar İttihat ve Terakki Cemiye-
ti’nin politikaları olmuştur. Bu nedenle de bahsi geçen döneme, Osmanlı Devle-
ti’nde “İttihat ve Terakki Dönemi” denilmektedir.
İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin, kuruluşu, ideolojisi, teşkilat yapısı gibi doğ-
rudan cemiyetle ilgili konular bu çalışmanın kapsamı dâhilinde değildir. Zira İtti-
hat ve Terakki Cemiyeti’ni doğrudan ilgilendiren konularda bugüne kadar çok
sayıda bilimsel araştırma ortaya konmuştur1. Biz burada, İttihat ve Terakki Cemi-
yeti’nin 1913 Babıâli Baskını sonrasında Osmanlı Devleti’ni yöneten en önemli güç
olmasıyla birlikte bu gücün Osmanlı Devleti’nin Kafkasya politikasını belirlemede-
ki rolünü ele alacağız. Bu bağlamda İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Kafkasya Poli-
tikasını, Türkçülük düşünce akımının dışında görmek mümkün değildir. Bu neden-
le burada önce İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Türkçülüğe yönelişindeki siyasal,

1 Doğrudan İttihat ve Terakki Cemiyeti ile ilgili olan çalışmalar için bkz., Feroz, Ahmad, İttihat ve
Terakki 1908-1914 (Çevr. Nuran Yavuz), Kaynak Yayınları, Üçüncü Baskı, İstanbul 1986. Yusuf
Hikmet Bayur, Türk İnkılâbı Tarihi, C. I Kısım I-III, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara
1991. Enver Paşa’nın Anıları (Yayına Hazırlayan: Halil Erdoğan Cengiz), İletişim yayınları, Bi-
rinci Baskı, İstanbul 1991. Ahmet Eyicil, “Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti”, Türkler, C. 13,
Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 228–244. M. Şükrü Hanioğlu, Bir Siyasal Örgüt Olarak
Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jön Türklük (1889–1902), C. I, İletişim Yayınları, İs-
tanbul 1989. Kâzım Karabekir, (Yayınlayan: Faruk Özerengin-Emel Özerenden), İttihat ve Te-
rakki Cemiyeti 1896–1909, Türdav Ofset, İstanbul 1982. Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin
Doğuşu (Çev. Metin Kıratlı), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1984. Şerif Mardin, Jön
Türklerin Siyasî Fikirleri 1895–1908, İletişim Yayınları, İstanbul 1989. E. E Ramsaur, Jön
Türkler ve 1908 İhtilâli, (Çevr. Nuran Yavuz), Sander Yayınları, İkinci Baskı, İstanbul 1982.
Talat Paşa’nın Anıları (Yayına Hazırlayan: Mehmet Kasım), Say Yayınları, İstanbul 1986. İbra-
him Temo, İttihat ve Terakki Anıları, Arba Araştırma Basın Yayın, İstanbul 1987. Tarık Z Tuna-
ya, “Türkiye’nin Siyasî Gelişme Seyri İçinde İkinci ‘jön Türk’ Hareketinin Fikri Esasları”, Prof.
Tahir Taner’e Armağan, İstanbul 1956. Hasan Ünal, “İttihat Terakki ve Dış Politika”, Türkler,
C. 13, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 212-227.
320
askeri ve sosyolojik temelleri üzerinde kısaca durulduktan sonra, Cemiyetin, Bi-
rinci Dünya Savaşı’ndaki Kafkasya politikası değerlendirilecektir; ancak İttihatçıla-
rın Ermeni politikaları ayrı bir çalışmayı gerektirdiğinden burada ele alınmayacak-
tır.
Bu çalışmamızda ana kaynak olarak Berlin’de bulunan üç arşivdeki belgeler
değerlendirmeye tabi tutulacaktır: Bu arşivler, Alman Dışişleri Bakanlığı Politik
Arşivi (Politisches Archiv des Auswärtigen Amts), Alman Eyalet Arşivi (Bunde-
sarchiv) ve Prusya Devlet Gizli Arşivi’(Geheimes Staatsarchiv preussischer Kultur-
besitz) dir. Aslında bu arşiv belgelerine dayanarak, daha önce bu alanda çalışmalar
yapmıştık2; ancak burada konu yeniden ele alınıp değerlendirilecektir.

1. İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİYETİ’NİN TÜRKÇÜ POLİTİKALARA YÖ-

NELMESİ
Osmanlı Devleti’nin gerileme ve çöküş dönemlerinde, Osmanlı aydınını
meşgul eden en önemli konulardan birinin, devletin çöküşünün engellenmesi için
gerekli olan siyasî, ekonomik ve sosyo-kültürel tedbirlerin alınması olduğunu bili-
yoruz. Bu tedbirlerin neler olabileceği konusu 19. yüzyılın ikinci çeyreği ile 20.
yüzyılın başlarında Osmanlı Devleti ileri gelenleri arasında tartışılan önemli konu-
lardandı. Yusuf Akçura’nın Osmanlıcılık, İslamcılık, Türkçülük düşünceleri ile be-
raber, Genç Türklerin3 Batıcılık anlayışı bu tartışmaların merkezini oluşturuyordu.
Bu bağlamda Askerî Tıbbiye Mektebi öğrencilerinden İbrahim Temo’nun girişim-
leriyle 1889 Mayısında İttihad-ı Osmanî ismi ile gizli bir cemiyet kuruldu4. Cemiyet
üyelerinin önemli bir kısmı etnik kökenleri itibariyle Türk değillerdi. Zaten zaman-
la Cemiyetin kurucularından olan İbrahim Temo ve İsmail Kemal, Arnavut ulusal
hareketine katıldılar, Kürt kökenli Abdullah Cevdet ise cemiyette lider konumuna
geldi5. İttihat-ı Osmanî Cemiyeti ise II. Abdülhamid yönetimine muhalif olan diğer
cemiyetlerle birleşerek ve özellikle Mülkiye ve Harbiye gibi Batı tarzında modern

2 Bkz. bkz. Çolak, Mustafa, Alman İmparatorluğu’nun Doğu Siyaseti Çerçevesinde Kafkasya
Politikası (1914-1918), Türk Tarih Kurumu, Ankara 2006; Mustafa Çolak, Enver Paşa Osmanlı-
Alman İttifakı, Yeditepe Yayınevi, İstanbul, 2008.
3 II. Abdülhamit yönetimine karşı özellikle 1880’lerden itibaren örgütlenen Osmanlı iç muhalif
hareketi “jön Türk” veya “Genç Türkler” ismiyle özdeşleştirildi. Bu ismin menşei 1789, 1830 ve
1848’lerdeki Fransız İhtilali’nin öğretilerine kadar uzanmaktaydı. Almanların 1848’de “Jung-
Deutschland (Genç Almanya veya İtalyanların “Giovanne Italia” (Genç İtalya gibi sözlerinden
esinlenerek, bu hareketin yöneticileri de kendilerine “Jön Türkler” (Genç Türkler) adını verdiler.
Bkz., Heinrich Zimmerer, Die Neue Türkei in ihrer Entwicklung von 1908 bis 1915, Leipzig
1915, s. 7’den nakleden Mustafa Gencer, Jöntürk Modernizmi ve “Alman Ruhu, İletişim Ya-
yınları, İstanbul 2003, s.45.
4 İttihad-ı Osmanî Cemiyeti’nin ilk kurucuları şunlardır: İbrahim Temo (1865–1939), Abdullah
Cevdet (1869–1932), İshak Sukûtî (1868–1903) ve Mehmet Reşit (1872–1919). Geniş bilgi için
bkz., İbrahim Temo’nun İttihad ve Terakki Anıları, s. 13 vd.; Ramsaur, E. E., Jön Türkler ve
1908 İhtilâli, (Çevr. Nuran Yavuz), Sander yayınları, İkinci Baskı, İstanbul 1982, s. 31 vd.
5 Gencer, a.e., s. 47.
321
eğitim gören okullarda taraftar bularak, daha sonraları İttihat ve Terakki Cemiyeti
olarak bilinecektir. Cemiyetin asıl adı Terakki ve İttihad Cemiyeti idi. Bu adı Fran-
sız pozitivistlerinin etkisinde kalmış olan Ahmet Rıza Bey vermişti. Cemiyet baş-
langıçta homojen bir yapı arz etmiyordu. Bir tarafta başını Ahmet Rıza Bey’in çek-
tiği ve içlerinde Millîyetçilerin, pozitivistlerin, sosyal-darvinistlerin bulunduğu bir
grup, diğer tarafta ise Prens Sabahaddin etrafında toplanmış liberal-federalist
grupları kapsıyordu. Prens Sabahaddin’in 1902 yılında cemiyetten ayrılmasıyla
liberal kanadın cemiyet içerisindeki etkisi giderek zayıflamıştı6.
Cemiyetin temel amacı; Kanun-i Esasi’yi geri getirmek ve Osmanlı sınırları
içerisinde yaşayan tüm unsurları padişah ve halifenin yüksek şahsiyeti etrafında,
“Osmanlıcılık” fikri çerçevesinde birleştirmekti7. Böylece terakki, anayasacılık ve
Osmanlıcılık gibi çağa uygun düşen fikirler ile devleti içine düştüğü zevalden kur-
tarmaktı. Ancak cemiyet üyelerinin derin bir teori, özgün bir siyasî formül veya
zihinleri devamlı olarak uğraştırmış bir ideoloji ortaya koyamadıklarını görmekte-
yiz. Bu nedenle de “…fikir boşluklarını iki şekilde kapatmaya çalışmışlardır. Bir yan-
da kendi devirlerinde Avrupa’da tartışılmakta olan fikirlerin “popülarize” edilmiş
şekillerinin etkisi altında kalmışlar ve büyük teorisyenlerle halk arasında aracı rolü-
nü oynayan ikinci derecede düşünürlerin görüşlerini kendi fikirlerine intikal ettir-
mişlerdir. Öte yandan Jön Türkler uzun zaman fikirsizlikten kendileri de şikâyet et-
tikten sonra Abdülhamit devrinde ihtilalci çevrelerin dışında geliştirilmiş bazı siyasî
ve sosyal dünya görüşlerini kabul etmek zorunda kalmışlardır. Jön Türklerde rastla-
dığımız Türkçülük başlangıçları bunun tipik bir örneğini verir”8.
Dolayısıyla başlangıçta, “Osmanlıcı” bir politika takip etme isteği ile II. Ab-
dülhamid iktidarına karşı tepki olarak doğmuş olan İttihat ve Terakki Cemiye-
ti’nin, kısa süre sonra kendilerinin dışında geliştirilmiş olan “Türkçü” düşüncenin
etkisi altında kaldığını görmekteyiz. Türkçü düşüncenin bir sonucu olarak da İtti-
hat ve Terakki Cemiyeti’nin önde gelen isimleri Kafkasya ile ilgilenmeye başlaya-
caklardı. Zira Turan’a giden yol Kafkasya’dan geçmekteydi.
Öte yandan “zamanın ruhu” ve Osmanlı Devleti’ndeki siyasî ve askeri geliş-
meler de “Osmanlıcılık” fikrinin iflasına ve “Türkçülüğün” ön plana çıkmasına kat-
kıda bulunmuştur. Şöyle ki; Osmanlı Devleti, Trablusgarp Savaşı’nda Afrika’daki
son toprak parçasını ve Balkan Savaşları sonunda da Balkanlar’da önemli miktar-
da toprağını kaybederek, coğrafi olarak bir Asya devleti hüviyeti kazanmaya baş-
lamıştır. Bu durum İttihatçıların “Türkçülük” düşünce akımına yönelmelerinin
önemli nedenlerinden biri olmuştur. Avusturya-Macaristan’ın Bosna-Hersek’i il-

6 Bkz., Hanioğlu, M. Şükrü, Bir Siyasal Örgüt Olarak Osmanlı İttihad…, s. 88 vd.
7 Cemiyetin Nizamnamesi içn bkz., Birinci, Ali, “İttihat ve Terakki Cemiyeti Kuruluşu ve İlk Ni-
zamnamesi”, Tarih ve Toplum, S. 52 (1988), s. 209-215; Tarık Zafer Tunaya, Türkiye’de Siya-
sal Partiler, C. I, İkinci Baskı, İstanbul 1984, s. 39-44’lerden nakleden Sarınay, a.e., s. 77-78.
8 Bkz. Mardin, Jön Türklerin…., s. 24.
322
hakı, Bulgaristan’ın bağımsızlığını ilan etmesi ve Balkan devletleri ile yapılan sa-
vaşlar sonundaki toprak kayıpları, Osmanlı Devleti’nin Balkanlar’daki varlığını
iyice zayıflatmıştı. “Bu kayıplar hiçbir abartıya gerek duyulmayacak kadar önemli-
dir. Yalnızca alan ve nüfus olarak hesaba vurulduğunda Türklerin 3 000 000 kilo-
metrekarelik bir alanın 1 100 000 kilometrekaresini ve 24 milyonluk nüfusun 5 mil-
yonunu yitirdikleri görülür. Kendi başlarına yeterince büyük olan bu kayıplar, Rume-
li’yi de içine aldıklarından daha da önemli olmaktadırlar. Rumeli uzun yıllardan beri
imparatorluğun kalbi olmuştu; en ileri verimli eyaletler Rumeli’deydi. İmparatorlu-
ğun zenginliklerine büyük katkıda bulunan bu eyaletler aynı zamanda orduya asker,
bürokrasiye eleman yetiştiren başlıca kaynaktı. İmparatorluğa çok uluslu niteliğini
kazandıran Rumeli deki topraklardı ve kaybedilmelerinin Jön Türklerin ideolojisi
üzerindeki etkisi, ağırlık merkezinin Anadolu’ya kayması olmuştur”9.
Birinci Dünya Harbi esnasındaki gelişmeler ve özellikle Arap isyanları “Os-
manlıcılık” ve “İslamcılık” düşüncelerinin siyasal alanda gerçekleşmesinin müm-
kün olamayacağını bir kez daha ortaya koymuştur. Savaş ilerledikçe Arapların
İngilizlere ve Ermenilerin Ruslara daha fazla yanaşmaları, İttihatçıların Türkçü
kanadının önem kazanmasına, Osmanlı Devleti’nin ilgisinin Kafkasya ve Orta Asya
üzerinde iyice yoğunlaşmasına ve siyasette de “Turancı” politikalar takip etmele-
rine neden olmuştur. Dolayısıyla İttihatçıların Türkçü politikalar takip etmeleri
adeta zorunlu hale gelmişti.
Siyasî anlamdaki Türkçülüğün önemli amaçlarından biri esaret altında bu-
lunan "Rusya’daki kardeş Türklerin" kurtarılması ve onlarla “dilde, fikirde, işte”
birlik sağlamaktı. Osmanlı Devleti’nde bu yöndeki düşüncelere başta "Türk Gazete-
si"nde olmak üzere pek çok edebi gazete ve dergide yayınlanan yazılarda rastla-
mak mümkündü10. Bu yazılarda Türkçülük yüceltiliyor ve Turan ülküsü ön plana
çıkartılıyordu; ancak bu yayınlara karşı Ahmet Ferit, Türkçüleri uyarırcasına:
"Türkçülük, özellikle dış ilişkilerinde aşırı bir şekilde muhafazakâr olmalı ve kendini
herhangi bir maceradan uzak tutmalıdır. Turancılık bugün sadece bir hayal bile
olsa, Rusya’yı korkutmaktadır. Uygun olmayan bir zamanda sınır ötesi Türklerle
ilgilenmek, bomba ile oynamak anlamına gelir. Güçlü silahları kullanmak için önce
güçlü bir bünye gerekmektedir. Atılgan insanların düşündüğü gibi politika, cesurca
ölmek değil, tam tersine akıllıca yaşamaktır. Bizim bugün tek vazifemiz vardır: O da
Osmanlı Devleti’ni ekonomik, sosyal ve psikolojik olarak sağlam bir bünyeye kavuş-
turmaktır"11 şeklinde düşüncelerini özetleyerek, bir nevi Türkçü düşünceyi ger-
çekleştirmek için gerekli olan şartları ortaya koymaktaydı.

9 Ahmad, a.e. s. 252.

10 Mesela, bunlardan biri, Aka Gündüz’ün "Şerefli Katil" (1 Mayıs 1914) adlı draması idi. Bu dra-
mada Türklerin içerisindeki gizli bir istekten -yani dış Türklerin kurtarılma isteğinden- bahsedil-
mekte idi.
11 Jäscke, Gotthard, “Der Turanismus der Jungtürken zur osmanischen Aussenpolitik im Weltkrieg”,
Die Welt des Islams, Bd. 23, C. 23, Sayı 1/2, Leipzig 1941, s. 7.
323
 Sonuç olarak, Birinci Dünya Savaşı başladığında, Osmanlı Devleti iktidarını
elinde tutan İttihat ve Terakki Cemiyeti yönetiminin kendine özgü siyasî formülü
ve ideolojisi mevcut değildi. Zira İttihat ve Terakki Cemiyeti mensupları fikirsel
temelde bir homojenlik arz etmiyorlardı. Onları bir arada tutan temel neden II.
Abdülhamit karşıtlığı idi. Ayrıca İttihat ve Terakki ileri gelenleri düşünmekten çok
eyleme önem veriyorlardı. Bu nedenle, iktidarda bulundukları dönemlerde olayla-
rın gidişatına ve günün şartlarına göre, kendileri dışında geliştirilmiş olan siyasal
düşüncelere ve ideolojilere yaslanmışlardır. II. Meşrutiyetin ilanı ile birlikte Os-
manlıcılığı; ancak bu dönemdeki siyasî gelişmeler sonucu Osmanlıcılık imkânsız
hale gelince, Birinci Dünya Harbi başladığında “İslamcılık” ve “Türkçülük” karışımı
politikalar takip etmişlerdir. Fakat bazı önemli Arap emir ve şeyhlerinin isyanı ile
İslamcı politikaların uygulanması da imkânsız hale gelmiştir. Böylece savaşın baş-
larından itibaren “Millî” politikalar ön plana çıkmıştır; fakat savaşın ilk yıllarında
İttihat ve Terakki Cemiyeti içerisinde genel anlamda etnik tabana dayanan bir
“Millîyetçilik”ten söz etmek zordur. Onlar için Millî olan, Osmanlı olandı12.

2. BİRİNCİ DÜNYA HARBİ

2.1. İttihatçı Subayların Kafkasya’ya Yönelik Askeri Operasyonları
Birinci Dünya Harbi başladığında Kafkasya, henüz Osmanlı Devleti’nin dış
politikasında gündemin birinci maddesini işgal etmiyordu. Osmanlı Devleti bu
sıralar, Limni Adası da dâhil olmak üzere bütün Ege Adaları’nın Yunanlılara veril-
mesi meselesiyle meşguldü13. Bu adaların tamamının Yunanistan’a verilmesine
Rusya’da karşı çıkıyordu. Bunu iyi değerlendirmeye çalışan Osmanlı Devleti, he-
men Rusya ile diplomatik ilişkiye girerek, onun desteğini almaya çalıştı. Bunun
sonucunda, Rusya ile önce Mayıs 1914’te Ermeniler konusunda antlaşmaya varıldı
ve akabinde de Enver Paşa, Ağustos’ta Rusya’ya ittifak önerdi14

12 Zafer Toprak, “Bir Hayal Ürünü: İttihatçıların Türkleştirme Politikası”, Toplumsal Tarih, 146
(Şubat 2006), s. 17. Aynı makalenin devamında, İttihaçıların eğitim alanındaki Türkleştirme poli-
tikalarını inceleyen Zafer Toprak’a göre: “İttihatçıların milli eğitime yönelik politikaları Osmanlı
topraklarında yaşayan unsurları ya da milletleri baskı altına almaya yönelik bir politika olmamış;
onları Türkleştirme kaygısı gütmemiştir. İttihatçıların maarif politikaları milli kaygılarla, her tür-
lü yabancı yönlendirmesinden uzak, öğrencilere Osmanlılık kimliği aşılamaya yönelik, eğitimi tek
bir çatı altında birleştirme girişimidir. Bu anayasal vatandaşlık anlayışı üzerine kurulu bir Os-
manlı yurttaşı inşa sürecinin bir parçasıdır”. Bkz., Toprak, Zafer, a.e., s. 22.
13 Şubat 1914’teki Londra Antlaşması’nın beşinci maddesine göre, Ege Adalarının Yunanistan’a
verilmesi Büyük Devletler tarafından kabul edilmişti. Fakat bunu bir türlü kabullenemeyen Os-
manlı Devleti, hiç olmazsa bu adaların bir kısmına, ya Büyük Devletlerin yardımıyla diplomatik
yollardan Yunanistan’la anlaşarak ya da son çözüm olarak savaş yoluyla tekrar sahip olmak isti-
yordu. Bu sebeple Yunanistan ile yapılacak herhangi bir savaş durumunda, tekrar bir Balkan blo-
ğuyla karşılaşmamak için, Bulgaristan ile bir saldırmazlık antlaşması imzalamıştı. İttihatçılar Bul-
garistan ile yapılan saldırmazlık antlaşmasına önem veriyorlardı. Bkz. Djemal Pascha, Erinne-
rungen Eines Türkischen Staatsmannes, 2. Baskı, Drei Masken Verlag, München 1922, s. 55.
14 Jäscke, "Der Turanismus....", sf 9. Osmanlı Devleti ile Rusya arasında, Ermeniler konusunda
imzalanan 8 Şubat tarihli bu antlaşmanın tam metni için bkz. Djemal Pascha, Erinnerungen...., s.
349 - 351.
324
 Osmanlı Devleti bir taraftan, Rusya ile antlaşmanın yollarını ararken, diğer
taraftan da Almanya ile ilişkilerini sıkılaştırıyordu. Dolayısıyla Osmanlı Devleti’nin
yer alacağı ittifak gurubuna göre dış politikası yeniden şekillenecekti. Neticede 2
Ağustos 1914 Osmanlı-Alman ittifak antlaşması imzalandı ve Osmanlı Devleti’nin
dış politikası buna göre şekillendi. Almanya Balkanlar’da, savaşta kendi yanında
yer alacak bir Osmanlı, Bulgaristan, Romanya ve Yunanistan ittifakı arzu etmek-
teydi. Osmanlı Devleti’nin Ege Adaları üzerinde hak iddia etmesi, böyle bir ittifakın
önünde engel teşkil ettiğinden, Osmanlı Devleti’nin bu politikasından vazgeçmesi
veya en azından bunu ertelemesi gerekmekteydi. Dolayısıyla Osmanlı Devleti, aynı
ittifak içerisinde yer alması muhtemel olan Balkan ülkelerinden toprak alamaya-
cağını ve Ege Adaları’ndan da hak iddia edemeyeceğini anlayınca, Almanya’nın da
teşvikiyle bütün dikkatini Doğu’ya, Kafkasya’ya çevirdi.
İstanbul’daki Alman Büyükelçisi Baron Hans Frhr. von Wangenheim, Sadra-
zam Said Halim Paşa’ya, Osmanlı-Alman ittifak antlaşması imzalandıktan dört gün
sonra, 6 Ağustos 1914’te: "Eğer Almanya, savaştan galip çıkıp, düşmanlarına barış
antlaşmasını dikte ettirecek olursa, Türkiye’nin Rusya’daki Müslümanlarla ilişki
kurması için, doğu sınırında düzenlemeler yapmasına yardımcı olacağını taahhüt
etmektedir"15 garantisini veriyordu. Böylece Almanya, bir taraftan, başta Cavit Bey
ve Sait Halim Paşa olmak üzere, Almanya ile ittifaka karşı çıkan kabine üyelerinin
yatışmasını sağlamış, diğer taraftan da dış politikada Osmanlı Devleti’nin dikkatini
Balkanlar yerine Kafkasya’ya çevirtmişti.
Almanya’nın, daha Osmanlı Devleti fiilen savaşa girmeden, savaş kazanıldığı
takdirde, Osmanlı Devleti lehine Doğu sınırında düzenlemeler yapılabileceğini
kabul etmiş olması İttihatçıların bir kısmının bu savaştaki beklentileriyle örtüş-
mekteydi. Zira 1915 yılında Türkçü düşünceleriyle tanınan Tekin Alp şöyle yaz-
maktaydı: "Biz, bu savaşa sadece bizi tehdit eden düşmanlarımızdan kendimizi ko-
rumak için girmedik. Savaş ile birlikte daha büyük bir hedefe yaklaşmak niyetinde-
yiz: Millî idealimizi gerçekleştirmek. Halkımızın Millî ideali, bir taraftan düşmanımız
olan Moskof’u yok etmek ve böylece de imparatorluğumuzun tabii sınırlarına ulaşa-
rak, bütün Türk halklarıyla birleşmek, diğer taraftan da, dinî hassasiyetimizden do-
layı, İslam dünyasını dinsizlerin egemenliğinden kurtarmak ve onların bağımsızlığını
vermektir..."16 Yine Ağustos 1915’te Enver Paşa, "40 Milyon Türk’ü tek bir impara-
torluk içerisinde görmek" istiyordu. Başka bir İttihatçı olan Dr. Nazım, Rusya’nın
Balkan Slavları arasında başarı ile yürütmüş olduğu politikaların aynısını, Osmanlı
Devleti’nin Rusya Türkleri arasında yürütmesi gerektiğini belirtiyordu17.

15 Jächke, “Der Turanismus....”, s. 11. Krş. Jehuda L.Wallach, Bir Askeri Yardımın Anatomisi
(Çevr. Fahri Çeliker), Genelkurmay Basımevi, Ankara 1977, s. 141-142.
16 Tekin Alp Osmanlı Devleti’nin bu hedeflerine ulaşmak için er veya geç bu savaşa katılmak zorun-
da olduğunu belirtmekte idi. Bkz. Tekin Alp, Türkismus und Pantürkismus, Verlag Gustav
Kiepenheuer, Weimar 1915, s. 53.
17 Wolfdieter Bihl, Die Kaukasus-Politik der Mittelmächte. Ihre Basis in der Orient-Politik und
Ihre Aktionen 1914-1917, C. I, Hermann Böhlaus Nachf., Wien-Köln-Graz 1975 , s. 242.
325
 İttihatçıların Türkçü kanadına göre, İmparatorluğun "Millî hedefi" olan "tabii
sınırlarına" ulaşması, "40 Milyon Türkün tek bir imparatorluk içerisinde" yaşaması
ve Rusya’daki Türk halklarıyla irtibat kurulabilmesinin yolu Kafkasya’dan geçi-
yordu. Onun içindir ki Osmanlı ordusu fiilen savaşa girer girmez, Aralık 1914’te
Kafkasya Cephesi’nde ileri harekâta geçmiş; ancak Ocak 1915’de Sarıkamış Ku-
şatması ile bu cephede ağır bir yenilgi almıştı18. Osmanlı Devleti Kafkasya’da ileri
harekâta giriştiğinde iki önemli hedefe ulaşmak istiyordu: Birincisi Kafkas Müslü-
manlarına yardımcı olarak onların Rusya’ya karşı isyan etmelerini sağlamak, ikin-
cisi ise Orta Asya’da bulunan Türk halklarını Rus boyunduruğundan kurtararak
onların bağımsızlıklarını kazanmalarını sağlamaktı; ancak Sarıkamış felaketi ile bu
her iki girişimde sonuçsuz kalmıştır.
Kafkasya’ya yönelik Osmanlı düzenli ordusunun harekâtları dışında, Enver
Paşa’nın girişimleri ile Osmanlı Harbiye Nezareti bünyesinde, Kafkasya, Türkme-
nistan, Afganistan ve Hindistan’da etkili olmak üzere kuvve-i seferiyeler teşkil
edilmekteydi. Kasım 1914 sonlarında Başkumandan Vekili Enver Paşa Karargâh-ı
Umumi İstihbarat Şubesi Müdürü Kâzım Karabekir’i çağırarak ondan bir İran hari-
tası istemiş ve bu harita üzerinde kendisine hülasa olarak: "Bir fırka askerle en kısa
yoldan Tahranı işgal etmeli. İran’ı bu suretle Rus nüfuzundan kurtardıktan sonra,
İran’da olduğu gibi, Türkistan, Afgan ve Hindistan’da dahi İngilizlerle Ruslar aleyhi-
ne hareketler yaptırmalı! Diğer bir fırka ile Tebriz üzerinden Dağıstan’a yürüyerek
Kafkas İslam memleketlerini Ruslar aleyhine harekete geçirmeli ve bu suretle şark-
taki ordumuzun karşısında bulunan Rus ordusunu geriden vurmalı. Bu fırkaya bizim
Halil’i münasip görüyorum. Bu fırka bir dereceye kadar orduya yakındır. Elde de-
mektir. Fakat Tahran’a gidip Hindistan, Afgan ve Türkistan’la meşgul olacak fırkaya
kimi tayin edelim" diye önce sormuş, sonra sözü dolaştırıp Kazım Karabekir’e ge-
tirmiş ve bu göreve onu tayin ettiğini ve hazırlanması gerektiğini, kuvve-i seferi-
yenin teşkili için icap eden emirleri vereceğini söylemişti19.
Kafkasya, Türkmenistan, Afgan ve Hindistan’daki Müslüman halkları Rusya
ve İngiltere aleyhine ayaklandırmak yeni bir düşünce değildi. Bu düşünce 1896-
1910 yılları arasında Alman İmparatorluğu’nun Kahire’deki konsolosluğunda ata-
şe sıfatı ile görevli olan Max Freiherr von Oppenheim’a (1860-1946) aitti. Oppen-
heim, İngiltere ve Rusya’nın sömürgesi altında olan Müslümanların ayaklanmala-
rına ve bu sömürgeci ülkelere karşı panislamist politikaların desteklenmesinin
Alman menfaatleri açısından gerekli olduğunu, düzenli olarak Kahire’den gönder-
diği raporlarla Kayser II. Wilhelm’e bildiriyordu20. Fakat Enver Paşa’nın yukarıda-

18 Sarıkamış kuşatması hakkında detaylı bilgi için bkz. Mustafa Çolak, Enver Paşa Osmanlı-Alman
İttifakı, Yeditepe Yayınevi, İstanbul, 2008, s. 25-43.
19 Sâbis, Ali İhsan, Birinci Dünya Harbi, C. II, Nehir Yayınları, İstanbul, 1990, s. 250.
20 Max Freiherr von Oppenheim’in faaliyetleri ve Kayser II. Wilhelm’e yazdığı raporlar hakkında
bkz., Mustafa Çolak, Alman İmparatorluğu’nun Doğu Siyaseti Çerçevesinde Kafkasya Politi-
kası (1914-1918), Türk Tarih Kurumu, Ankara 2006, s. 29 vd.
326
ki düşüncesinde dikkati çeken nokta, onun, daha Sarıkamış felaketi yaşanmadan
önce, yani daha Osmanlı Kafkas Ordusu (III. Ordu) bütün gücüyle ayaktayken bile,
Kafkasya, Türkistan, Afganistan ve Hindistan’daki Müslümanlarla irtibat kurulması
işini, III. Ordu haricinde, emirlerini direkt başkumandan vekilinden alan ve başla-
rında Halil Bey, Kâzım Karabekir ve Ömer Naci gibi, güvendiği ve kendi fikirlerine
yakın gördüğü subayların komutasındaki kuvve-i seferiyeler ve bunlara paralel
çalışan İttihat ve Terakki Komitesi üyelerinin emrinde bulunan Teşkilât- ı Mahsusa
aracılığı ile yapmayı düşünmesidir. Zira Halil Bey’in: "Lanet olası çölü (Mezopo-
tamya) İngilizlere bırakalım! Türkistan’a gidelim! Orada küçük Cihangir’im (oğlu)
için yeni bir imparatorluk kurmak istiyorum"21 şeklindeki sözleri hayal ürünü bile
olsa, İttihatçıların Türkçü isteklerinin ifadesidir.
Yarbay Halil Bey22 kumandasındaki Birinci Kuvve-i seferiye23 11 Aralık
1914’te Haydarpaşa’dan kademe kademe trenle harekete başladı. Aynı gün Baş-
kumandan Vekili Enver Paşa Köprüköy’den Halil Bey’e gönderdiği telgrafta, vazi-
fesini şu sözlerle detaylı olarak açıklıyordu: "Vazifeniz, fırkanızla İran’da Tebriz
üzerinden Dağıstan’a yürüyerek orada umumi bir isyana esas olmak, yürüyüş esna-
sında Rus şimendifer ve telgraf hatlarını, hassaten Bakû-Tiflis hattını tahrip eylemek,
Rusları Bahrihazer garbından geri sürmek; yoldaki aşairi, Ruslar aleyhine muhare-
beye teşvik ve sevk eylemektir."24
Ocak ayı başlarında Halil Bey Diyarbakır’a ulaştı. Kendisine Enver Paşa tara-
fından Musul üzerinden Tebriz’e hareket etmesi ve Rusları oradan tekrar defetme-
si emri verildi. Halil Bey Mart başında Musul’a girdi, sonra Revandiz Urmiye üzeri-
ne yürüdü. Fakat 1 Mayıs günü Dilman’da Ruslar tarafından mağlup edildi25. Böy-
lece, Rus engeline takılmış olan Birinci Kuvve-i seferiye için, Azerbaycan üzerinden
ilerleyerek Dağıstan’ı ele geçirip, Rusların gerilerinde isyan etmeye hazır bulunan

21 Bihl, Die Kaukasus..., C. I, s. 242.

22 Enver Paşa’nın yeğeni olan Halil Bey, Osmanlı Devleti’nin en genç paşalarından ittihatçı bir
subaydı. 34 yaşında paşa olmuş ve Nisan 1916’da Goltz Paşa’nın ölümü üzerine boşanan Osmanlı
VI. Ordu Kumandanlığı’na atanmıştı. Mart 1917’de, Alman Orduları Yüksek İdaresi’ne bağlı Po-
litik Seksiyonu Halil Paşa’nın karakteri hakkında şöyle yazıyordu: "...hareketli, optimist, nazik,
ama sistemli çalışmayan ve teşkilatçılığa meyilli olmayan, kurnaz, becerikli, kendini aşabilmiş
(zur Selbstüberhebung neigend), şüpheci, hassas, atılgan ve Almanlarla çalışmak arzusunda
olan...". Bkz. PA-AA, Türkei, Nr. 159 Nr. 2...., Bd. 16.
23 Bu kuvve-i seferiyenin savaş gücü hakkında Sâbis şunları yazmaktadır: "İstanbul’dan bin türlü
hayal ve ümitlere kapılarak başkumandan vekilinin şahsî emirleriyle pek mükemmel bir surette
teşkil ve techiz edilmiş ve taburları binden fazla muharipli dolgun mevcutlar ile hareket etmiş olan
Birinci Kuvve-i Seferiye mükemmel bir fırka idi. Tekmil mevcudu on üç bin insan, on bin tüfenk,
sekiz makineli tüfenk, sekiz cebel topu, üç bin at ve katır sekiz yüz deveye baliğ oluyordu. Yalnız
makineli tüfenkleri az, topçu kuvveti çok zayıf idi." Bkz., Sabis, Birinci..., C. II, s. 424.
24 Sâbis, Aynı Eser, C. II, s. 255; Felix Guse, Die Kaukasusfront im Weltkrieg bis zum Frieden
von Brest, Koehler & Amelang, Leipzig 1940., s. 34; Joseph Pomiankowiski, (Çevr. Kemal Tu-
ran), Osmanlı İmparatorluğu’nun Çöküşü. 1914-1918 Birinci Dünya Harbi, Kayıhan Yayınları,
İstanbul, 1990 s. 131 - 132; Jäschke, Der Turanismus...., s. 16.
25 Pomiankowiski, Osmanlı...., s. 131.
327
Müslümanlara yardımcı olma emeli gerçekleşmemiş oluyordu. Zira bu kuvvet
düşmanla yaptığı ilk muharebeyi kaybetmiş, öte yandan Van’da çıkan Ermeni is-
yanını bastırmak için buradaki jandarma birlikleri tarafından yardıma çağrılmıştı.
Van’ın elden çıkması üzerine de Halil Bey fırkası ile birlikte geri çekilerek, 20 Hazi-
ran 1915’te Bitlis’e dönmüştür26.
Kazım Karabekir kuvve-i seferiyesine gelince: Başkumandan Vekili 15 Aralık
1914’te Köprüköy’den, İstanbul’da Karargâh-ı Umumi İstihbarat Şubesi Müdürü
Kaymakam Kâzım Bey’e: "Vazifeniz fırkanızla İran’a yürümek ve Tahran’ı işgal ile
İran Hükûmetini Rus nüfuzundan tahlis eylemek ve mümkün ise Türkistan dâhilinde
isyan çıkartmaya çalışmak ve geçtiğiniz yerleri Ruslar ve İngilizler aleyhine tahrik
etmektir. Afganistan cihetinde de tesire çalışmanız muvafık olur"27 diye görevlerini
telgraf ile bildirmekteydi. Ancak bir müddet sonra, Osmanlı ordusunun durumu bu
kuvve-i seferiyenin oluşturulmasına imkân veremeyecek hale gelir. Çünkü Sarı-
kamış felâketinden sonra erimiş bulunan Osmanlı III. Ordusu’nun takviyesi icap
etmekteydi. Kısa bir süre sonra da İtilaf Devletleri’ne karşı Çanakkale’nin savu-
nulmasında, Kazım Karabekir Kuvve-i seferiyesi için tahsis edilmesi düşünülen
birliklere ihtiyaç duyulacaktı. Böylece, Rauf Bey müfrezesinden sonra İran, Türkis-
tan, Afganistan ve Hindistan yönünde Kazım Karabekir komutasında yapılması
düşünülen ikinci bir girişim de, hayata geçirilmeden sona ermiş oluyordu.
İttihatçıların bu girişimlerine paralel olarak, Müslüman Kafkasya halkları da
Rusya’ya karşı ayaklanmak için çaba harcıyorlardı Bütün Kafkasya’da örgütlenmiş
Difai Teşkilatı’nın askeri kanat sorumlusu Emir Aslan Han, 1915 yılı başlarında
500 000 silahlı kişiyi ayaklandırabileceklerini; ancak Osmanlı yardımına ihtiyaç
duyduklarını belirtiyordu. Emir, Enver Paşa’dan, Türk-İran sınırında iyi donatıl-
mış, güçlü bir Türk birliğinin Rus birliklerini uğraştırmasını istiyordu. Enver Paşa,
Emir Aslan’a yardım sözü vermişti28. Fakat Sarıkamış felaketi ile Ruslardan ağır
darbeler yemiş olan III. Ordu bu yardım sözünü yerine getiremiyordu. Sarıkamış
Harekâtı başarısız olmuş, yardım yolu açılamamıştı. Doğu Kafkasya ile irtibata
geçmenin şart olduğuna inanan Erzurum’daki Alman İrtibat Subaylığı, bunun tek
yolunun Tebriz üzerinden geçmekle mümkün olacağını düşünüyordu. Çünkü Ku-
zey İran’da henüz güçlü bir Rus ordusu bulunmamaktaydı.
Doğu Kafkasya ile irtibatı sağlamak için, Erzurum’daki Alman İrtibat Subay-
lığı, Erzurum Konsolos Yardımcısı Max Erwin v. Scheubner-Richter’i görevlendirdi.
Scheubner, gönüllü veya çete birlikleri ile bir başarı elde edilebileceğine inanmı-
yordu. Bu sebeple de III. Ordu’dan temin edeceği düzenli bir birlik ile yola çıkmak
istiyordu. Ancak bunu III. Ordu’dan sağlamak mümkün olmuyordu29 İşte bu sırada,

26 Dilam Muharebesi ve Halil Bey’in bu muharebede sevk ve idarede yaptığı hatalar, Birinci kuvve-i
seferiye’nin faaliyetleri hakkında geniş bilgi için bkz. Sâbis, Birinci...., C. II, s. 247-261 vd.
27 Sâbis, Birinci...., C. II., s. 257.
28 Jäschke, "Der Turanismus....", s. 16.
29 Politisches Archiv des Auswärtigen Amts (PA-AA), Der Weltkrieg, Nr. 11d secr...., Bd. 9. Der
Verbindungsoffizier für den Kaukasus Nr. 6., Erserum, den 28 November 1915.
328
Erzurum’da gönüllü birlikleri ile Ruslara karşı savaşan ve Enver Paşa tarafından
kendisine Türk-Azeri irtibatını kurma görevi verilmiş olan, İttihat ve Terakki’nin
komite üyelerinden olan Ömer Naci30 ortaya çıktı.
Kuzey İran üzerinden Azerilerle irtibat kurmak isteyen Ömer Naci, İstan-
bul’daki İttihat ve Terakki Merkez Komitesi aracılığıyla III. Ordu’dan kendisine ve
Scheubner’e düzenli bir birlik verilmesini sağladı. Ömer Naci ve Scheubner’in he-
defleri aynı olduğu için ikisi birleşerek beraber hareket etmeye karar verdiler.
Ömer Naci’nin birliğinde, iyi eğitilmiş ve genç 500 atlı ile bir dağ topu, Scheub-
ner’in birliğinde ise 100 atlı, bir dağ topu ve 30 gönüllü, ayrıca da beş Alman suba-
yı bulunuyordu. Scheubner’in birliğinin masrafları, Erzurum’daki Alman İrtibat
Subaylığı’nın kasasından ödenmekte idi31.
Ömer Naci ve Scheubner, Eylül 1915 sonlarına doğru Bitlis ve Başkale üze-
rinden Musul’a ulaşmak üzere yola çıktılar. Başkale’ye geldiklerinde, buradan Ur-
miye yönüne hareket etmek istedilerse de, Van Gölü’nün güneyinde güçlü bir Rus
direnişiyle karşılaştıklarından Musul yönüne harekete devam ettiler32.
Cizre’ye geldiklerinde, Scheubner karargâh kurma hazırlıklarını ileri süre-
rek, Musul’a doğru hareket etti. Bu arada Cizre yakınlarında, bazı Arap grupları ile
Ermeniler, Osmanlı Devleti’ne karşı ayaklanmışlardı. Cizre’de kalmış olan ve
Scheubner’in birliğine de kumanda eden, Ömer Naci, VI. Ordu Komutanı Goltz Paşa
tarafından bu ayaklanmaları bastırılmakla görevlendirildi. Scheubner kendi birli-
ğindeki Alman subayların, Osmanlı Devleti’nin bir iç meselesi olan ayaklanmalarda
kullanılmasını istemiyordu. Bu nedenle Cizre’de bırakmış olduğu birliğindeki Al-
man subayları Musul’a çağırdı33.
Scheubner, o sıralar Musul’da bulunan 51. Fırka Kumandanı Halil Bey’le te-
masa geçerek, Goltz Paşa’nın da tasvibiyle, 51. Tümenden bir tabur asker almayı
başardı34. Şubat 1916 yılı ortalarına doğru da, Ömer Naci Bey’in emriyle, Ruslara
karşı savaşan, bölgedeki bazı Kürt aşiretleri de Scheubner’in taburuna katıldılar.
Ancak Scheubner, bu Kürt aşiretlerinin disiplinsiz olduklarını ve askeri eğitim

30 Çerkez kökenli bir aileden gelen Ömer Naci, aynı zamanda İttihat ve Terakki Komitesi üyesiydi.
1906 yılı ihtilali esnasında İran’da bulundu. Azerbaycan’ı iyi tanıdığı için Enver Paşa tarafından
Türk - Azeri irtibatını kurmakla görevlendirilmişti. Meşrutiyet’in ilanından önce, Selanik’te Mus-
tafa Kemal’in kurmuş olduğu "Vatan ve Hürriyet" derneğinde faaliyet gösterdi. Ağustos 1914’te
Erzurum’da Ermeni temsilcileri ile görüşerek, onların Türk planlarını desteklemeleri için iknaya
çalıştı. 8 Ocak 1915’te beraberindeki birliklerle, kısa bir süre için de olsa Tebriz’i işgal etti ve
Azerbaycan halkını yer yer Ruslara karşı ayaklandırdı. Bkz. PA-AA, Der Weltkrieg, Nr. 11d
secr...., Bd. 9. Der Verbindungsoffizier für den Kaukasus Nr. 6, Erserum, den 28 November 1915.
Ve PA-AA, Der Weltkrieg, Nr. 11 d Geheim...., Bd. 13 . Expedition v. Scheubner, Bericht Nr.
33, Mossul, den 11 Mai 1916.
31 PA-AA, Der Weltkrieg, Nr. 11d secr...., Bd. 9. Der Verbindunsoffizier für den Kaukasus Nr. 6.
Erserum, den 28 November 1915. Krş. Jäschke, "Der Turanismus....", s. 16.
32 Aynı belge.
33 Aynı belge.
34 Aynı belge.
329
almadıklarını, bu sebeple askeri yönden bir kıymeti olmadıklarını belirtmektey-
di35. Şubat 1916’dan Mayıs 1916’ya kadar İran topraklarında Ruslar ile Scheub-
ner’in taburu arasında çatışmalar olur. Ancak Scheubner, Rus birliklerini aşıp Gü-
ney Kafkasya’ya ulaşmaya muvaffak olamadı. Ruslarla yapılan bu çarpışmalar es-
nasında silah ve cephane eksikliği had safhaya ulaşmıştı. Ayrıca Scheubner’in bir-
liğinde tifo hastalığı baş göstermiş ve ölüm vakaları meydana gelmişti. Bu sıra da
Rusların kuvvetli bir birlik ile Süleymaniye’ye saldıracakları haberi alınınca, bura-
daki zayıf Türk birliklerine yardımcı olmak amacıyla Scheubner geri çekilmek
zorunda kaldı36. Zaten bu arada da Almanlar da Emir Aslan’ın, Ömer Naci’nin etki-
sinde kalarak, Türkçülerin isteği doğrultusunda hareket ettiği şüphesi uyanmıştı37.
Böylece Ömer Naci ve Scheubner’in beraber başlatmış oldukları Emir Aslan’ın
Difai örgütüne yardım hareketi de sonuçsuz kalmış oldu.
İttihatçıların Kafkasya ve İran’daki askerî faaliyetlerinin temelinde, İslâmcı
ve Türkçü politikaların yattığını yukarıdaki açıklamaların ışığında söylemek müm-
kündür. Ancak Osmanlı Devleti savaşın içerisinde iken Arapların İtilaf Devletleri
lehine Osmanlı’ya karşı isyan etmeleri, artık bu iki seçenekten İslâm birliğinin de
mümkün olamayacağı gerçeğini ortaya koyunca, 1916 yılı başlarından itibaren,
İttihat ve Terakki çevrelerinde Türkçülük iyice hâkim olmaya başladı. Fakat Rus
ordusunun Sarıkamış felaketinden sonra, Osmanlı Devleti’nin Van’dan Trabzon’a
kadar uzanan Doğu Anadolu ve Doğu Karadeniz şeridindeki topraklarını işgal et-
mesi ve Osmanlı Devleti’nin Çanakkale hariç diğer cephelerde umduğunu bula-
maması, Osmanlı Devleti’ni bir taraftan kendi bağımsızlığını ve imparatorluğun
arta kalan topraklarını kurtarma gayreti içine sokmuş diğer taraftan da Osmanlı
Devleti’nin coğrafi sınırlarının Kafkasya’dan Anadolu içlerine doğru çekilmesine
neden olmuştur. Bu durum İttihatçıların uygulamaya koymak istedikleri Kafkasya
politikasını uygulanamaz hale getirmişti.

2.2. İttihatçıların Kafkasya Politikaları İçin Uluslararası Destek Arayış-

ları
İttihatçıların Kafkasya’ya yönelik faaliyetleri sadece askerî operasyonlarla
sınırlı kalmamıştır. İttihatçılar, Çarlık Rusyası’na karşı bağımsızlık mücadelesi
veren Kafkas halklarını hem yukarıda değindiğimiz gibi askeri alanda hem de ulus-
lararası askeri ve diplomatik destek sağlamak amacıyla yardımcı olmaya çalışmış-
lardır. İttihatçıların, Kafkas halklarına diplomatik destek verme çabalarına burada
aşağıda örnekler verilecektir.

35 PA-AA, Der Weltkrieg, Nr. 11d geheim...., Bd. 13. Expedition v. Scheubner, Bericht Nr. 33,
Mossul, den 11 Mai 1916..
36 Aynı belge.
37 Jäschke, “Der Turanismus....”, s. 16.
330
 Bir Osmanlı mareşali olan Fuat Paşa38, Enver Paşa’nın istek ve desteği ile İs-
tanbul’da "Kafkas Komitesi" adı altında bir dernek kurmuştu. Komitenin amacı,
Kafkasya halklarının başlatmış olduğu bağımsızlık mücadelesini Osmanlı himayesi
altında birleştirmeye çalışmaktı. "Kafkasya Komitesi"ne, Kuzey ve Güney Kafkasya
halkları dâhildi. Bu komitenin başkanı Mareşal ve senatör Fuat Paşa idi. Üyeleri ise
İstanbul’da ziraat profesörü ve Çerkez asıllı olan Aziz Mekker, Osmanlı ordusunda
sağlık müfettişi olan Dağıstan asıllı Dr. İsa Kotseki, Hıristiyan Gürcü Georg Ma-
çabelli ve Azeri kökenli Selim Bebutov gibi tanınmışlardan oluşuyordu39.
Söz konusu edilen bu komitenin hedefleri şunlardı: 1) Kafkasya halklarını si-
lahlı bir ayaklanmaya hazırlamak. 2) Her devletin kendi içerisinde "otonom" bir
yapıya sahip olacağı bir Kafkasya Federasyonu kurmak. 3) Türkiye ile askerî ittifa-
kı sağlayacak bir antlaşma imzalamak. 4) İran, Türkistan, Afganistan, Hindistan ve
Rusya içlerinde ayaklanmalar çıkartarak, Almanya ve Avusturya-Macaristan’ın
Kafkasya’ya yardımlarını sağlamak40.
Fuat Paşa başkanlığındaki "Kafkasya Komitesi", bu hedeflerine ulaşmak için
Almanya ve Avusturya-Macaristan’ın desteğini almaya çalışıyordu. Bu maksatla ve
propaganda faaliyetlerinde bulunmak için, Enver Paşa’nın da isteği ile bütün mas-
rafları Osmanlı Devleti tarafından karşılanmak üzere, yukarıda belirttiğimiz komi-
te üyelerinden oluşan bir heyet önce Viyana sonra da Berlin’de temaslarda bulun-
dular41 Ancak her iki ülke de Kafkasya’daki ayaklanmalara destek verdiklerini ve
bağımsız bir Kafkasya Devleti’nin kurulması taraftarı olduklarını belirtmekle ye-
tindiler42. Resmi herhangi bir adım atmadılar. Bunun üzerine hedeflerine ulaşa-
mayan “Kafkasya Komitesi” 1916 yılı içerinde dağıldı43.
Bu arada Akçuraoğlu Yusuf tarafından kaleme alınan ve İngiltere, Fransa,
İtalya gibi Rusya haricindeki İtilaf Devletleri de dâhil olmak üzere, İttifak ve taraf-
sız devletlere hitap eden "Rusya’daki Müslüman Türk-Tatar Halkları Haklarının
Korunması İçin Komitenin Muhtırası" adlı yazı 1915 yılı sonlarında, Budapeşte’de

38 Mareşal Fuat Paşa, Çerkez asıllı bir Osmanlı subayı idi. Çanakkale’deki başarılarından dolayı II.
derecede Osmanlı madalyası ile taltif edilmişti. Daha Ağustos 1914’ten itibaren, bir başka Çerkez
ileri geleni olan ve İstanbul’da ziraat profesörlüğü yapan Aziz Mekker ile beraber, Çerkezlerin
Ruslara karşı ayaklanmaları için çalışmalar yapmıştı. 21 Aralık 1915’te, önce 10 bin, daha sonra-
ları da 50 bin kişilik bir Çerkez grubunu Trabzon’da toplayıp, Ruslara karşı savaşmaya hazır hale
getirebileceklerini Aziz Mekker, Alman Dışişleri Bakanlığı’na bildirmişti. Bkz. PA-AA, Der
Weltkrieg, Nr. 11d secr...., Bd. 9. Aziz Mekker an Wesendonk. 21. 12. 1915.
39 PA-AA, Der Weltkrieg, Nr. 11d secr...., Bd. 8. Kaiserlich Deutsche Botschaft an Seiner Exzel-
lenz dem Reichskanzler Herrn von Bethmann Hollweg, Pera, den 17 November 1915.
40 Jäschke, "Der Turanismus....", s. 17; Bihl, Die Kaukasus..., C. I, s. 239.
41 Aynı Belge
42 PA-AA, Georgien, Nr. 1...., Bd. 1. Zusammenstellung der deutschen Erklärungen an Georgien, A
21 908. 24. 05. 1918.
43 Bihl, Die Kaukasus.., C. I, s. 240.
331
yayınlandı44 Akçuraoğlu ve arkadaşları45 bu muhtırada, Rusya Çarlığı egemenliği
altındaki Müslüman-Türk halklarının yaratmış olduğu medeniyetin, Ruslar tara-
fından yok edildiği, Rus Çarlığı’nın hâkim olduğu bölgelerde medeniyetin geriledi-
ği vurgulanıyor, dünya devletlerinin dikkati buralardaki Müslüman-Türk halkları-
na çekmeye çalışıyorlardı. Neticede, ister İtilaf Devletler grubuna, isterse İttifak
Devletler grubuna dâhil veya tarafsız olsun her medeni devletten, bu Müslüman-
Türk halklarının bağımsızlık mücadelesine yardımcı olmalarını, Kırım, Buhara ve
Semerkant gibi Türk Hanlıkları’nın tekrar kurularak Osmanlı Devleti himayesine
verilmesinin desteklenmesini istiyorlardı46.
Ancak Rusya Türkleri’nin bağımsızlıkları için diğer devletlerin dikkatlerini
buraya çekme çabaları sadece bu muhtıra ile sınırlı kalmamıştır. 9 Ocak 1916
tarihinde yine Akçura’nın "Die gegenwärtige Lage der mohammedanischen Turko-
Tataren Russlands und ihre Bestrebungen" (Rusya’daki Müslüman Tatar Türkleri-
nin Bugünkü Durumu ve Hedefleri) adı altında Alman Dışişlerine gönderdiği ya-
zı47, Ağaoğlu Ahmet ve Hüseyinzade’nin 18 Mayıs 1916’da "Türk, Tatar ve Kırgız-
lar" adına Amerika Birleşik Devletleri Başkanı Wilson’a gönderdikleri telegram48
ve 27-29 Haziran Lozan’da düzenlenen "Millîyetler Kongresi"nde (Nationalitaeten-
kongres) Hıristiyan ve Müslüman Gürcülerin yanı sıra, Aziz Mekker’le beraber
Çerkezlerin ve Hüseyinzade ile beraber Azerilerin yer alması49, hep diğer devletle-
rin dikkat ve yardımını Kafkasya ve Rusya himayesindeki Türkler üzerinde yoğun-
laştırma gayretlerinin bir sonucudur.
Kafkasya’daki Türk halklarının bağımsızlık konusundaki uluslararası destek
arayışları noktasında, Osmanlı Devleti’nin Birinci Dünya Savaşı’ndaki müttefiki
Almanya’nın konumuna gelince: İttihatçıların Kafkasya politikası bir taraftan Al-
man İmparatorluğu’ndan destek görürken diğer taraftan olumsuz etki yapıyordu.
İttihatçıların Kafkas halklarıyla birlikte Rusya’ya karşı mücadele etmeleri Alman
politikalarına uygundu ve Almanya bu bağlamda destek vermekteydi; ancak İtti-
hatçıların Kafkasya’da Türkçü politikalar takip etmeleri, Almanya’nın Kafkas-
ya’daki çıkarlarına ters düşmekteydi. Nitekim Almanya’nın Kafkasya Ajanı Lois
Mosel, 3 Mart 1915 tarihli raporunda, İttihatçıların kendi elemanlarını, işgal altın-

44 Bu muhtıra 1915 yılı sonlarına doğru, Druckerei des Pester Lloyd’da basılır ve "Die Welt des
Islams", C. IV, 1916, Sayı 1/2, s. 33-43’te yayınlanır. Krş. Mende, Der Nationale Kampf...., s.
131; Jäschke, Der Turanismus...., s. 17-18.
45 Akçuraoğlu ile birlikte bu muhtıraya komite adına üç kişi daha imza koydu: İstanbul Üniversite-
si’nde profesör ve aynı zamanda "Fuyuzat" dergisini çıkartmakta olan Azerbaycanlı Ali Hüseyin-
zade ilahiyat profesörü Mehmet Esat Çelebizade ve Mukimeddin Beycan.
46 Bkz. “Denkschrift des Komitees zum Schutze der Rechte der Mohammedanischen Türkisch-
Tatarischen Völker Russlands”, Die Welt des Islams, C. IV, 1916, Sayı 1/2, s. 41-43.
47 GStA, Gesandschaft in Hamburg, Nr. 370, s. 112-118, Aktschura Oglu Jussuf, Die gegenwärtige
Lage der Mohammedanischen Turko-Tataren Russlands und ihre Bestrebungen. (09. 01. 1916).
48 Bihl, Die Kaukasus..., C. I, s. 240.
49 Aynı yer.
332
daki bölgelere kaymakam veya müdür sıfatı ile göndererek, bu bölgelerde propa-
ganda yaptığını ve askerî faaliyetlerde bulunduğunu, ancak çoğu yeteneksiz olan
bu kişilerin etraflarına topladıkları gönüllü birlikler ile yağma yaptıklarını ve halka
kötü muamele ettiklerini belirterek, komitenin bütün Kafkasya’yı Osmanlı Devleti
himayesine almak istediğinden şüphesi olmadığını söylüyordu. Osmanlı himayesi-
ne girmeye sadece Hıristiyan Gürcülerin değil, Müslüman Gürcü ve Tatarların da
karşı olduğunu, silah eksikliğine rağmen Gürcü ve Tatarların ayaklanmak için
organize olduklarını, ancak Türklere güvenmedikleri için ayaklanmaların başla-
madığını yazıyordu. Mosel’e göre, zengin bir ülke olan Kafkasya, Almanya için
önemliydi ve Türklere bırakılmamalıydı. Bunun için de Osmanlı Devleti’nin Kaf-
kasya’daki bütün askerî faaliyetleri Almanya’nın idaresinde yapılmalıydı50.
Yine Mosel, 22 Mart 191551 ve 23 Mart 191552 tarihli raporlarında, Kafkas-
ya’daki Müslümanların ve Gürcülerin Türklere güvenmediklerini ve bu yüzden
bölgede faaliyet gösteren İttihatçıların tamamen çekilerek, Kafkasya’daki ayak-
lanmaların Almanlar tarafından organize edilmesini istemekteydi.
Türk komitacılarının Kafkasya’ya yönelik faaliyetlerinden rahatsız olan sa-
dece Mosel değildi. Alman Genelkurmayından, Alman Dışişleri Bankalığına Na-
dolny imzası ile gönderilen 5 Nisan 1915 tarihli telgrafta, Kafkasya’daki gönüllü
birliklerin başlangıçta İttihatçıların askeri harekâtlarına yardımcı olduklarını, fa-
kat İttihatçıların, Kafkasya’yı kendi topraklarına katmayı istemeleri ve geçici ola-
rak alınan bölgelerdeki kötü yönetimlerinden dolayı bu halkların Türklerden so-
ğuduklarını yazdıktan sonra: "Gerçi bunların Alman yönetiminde ayaklanmaya
hazır oldukların, ancak Türklerle çalışmak istemediklerini" ifade etmekteydi53.
Almanya, bölgede bulunan subaylarının yukarıda belirttiğimiz şikâyetlerini
bertaraf etmek ve Kafkasya’daki ayaklanmaları yeniden, Almanya’nın menfaatleri
doğrultusunda organize etmek için, Erzurum’da "Alman İrtibat Subaylığı" kurdu ve
bu göreve 15 Mayıs 1915’te Friedrich Werner Gf. v. d. Schulenburg’u atadı. Ancak
kısa bir süre sonra Schulenburg da, İttihatçıların kendilerine yardım etmediklerini,
zorluk çıkardıklarını ve Kafkasya’yı fethetmeyi "özel hedefleri" arasında gördükle-
rini, Berlin’e yazmış olduğu raporlarda defalarca belirtmiştir54. Böylece savaşın
hemen ilk aylarından itibaren Kafkasya üzerinde başlamış olan Türk-Alman an-
laşmazlığı, savaş ilerledikçe artarak devam edecektir.

50 PA-AA, Der Weltkrieg, Nr. 11d secr...., Bd. 4. Bericht. Konstantinopel, 3 März 1915.
51
PA-AA, Der Weltkrieg, Nr. 11d secr...., Bd. 4. Die Organisation im Kaukasus, 22 März 1915.
52 PA-AA, Der Weltkrieg, Nr. 11.d secr..., Bd. 4. Die an die Türkische Regierung zu stellenden
Forderungen, 23 März 1915.
53 PA-AA, Der Weltkrieg, Nr. 11d secr...., Bd. 5. Stellvertretender Generalstab der Armee, Abtei-
lung III b., An das Auswärtige Amt, Berlin den 5 April 1915.
54 Mesela bu raporlardan ikisi için bkz. PA-AA, Weltkrieg, Nr 11d secr...., Bd. 11. Der Verbindung-
soffizier für den Kaukasus No. 9, Trapezunt, 15 Januar 1916. Ve PA-AA, Der Weltkrieg, Nr. 11d
secr...., Bd. 11. Der Verbindungsoffizier für den Kaukasus No. 10, Trapezunt, 20 Januar 1916.
333
 3. İTTİHATÇILARIN GÜRCÜ POLİTİKALARI
İttihatçıların Türkçü kanadının, Kafkasya ve Orta Asya’daki Türkleri Rusya
Çarlığı’na karşı ayaklandırmak ve Rusya himayesindeki Türklerin bağımsızlıklarını
kazanmalarını sağlamak için takip etmiş oldukları politikalarının önünde Kafkas-
ya’da iki önemli toplum engel teşkil ediyordu: Gürcüler ve Ermeniler. Bu her iki
toplumda Anadolu’da bulunan İttihatçıların ulaşmak istedikleri Orta Asya yolu
üzerinde, Güney Kafkasya’da bulunuyorlardı. Bu açıdan İttihatçılar açısından
önem arz ediyorlardı. İttihatçıların Ermenilere yönelik politikalarını biz bu çalışma
çerçevesinde ele alamayacağız. Zira İttihatçıların Ermeni politikaları müstakil bir
çalışmanın konusunu oluşturacak kadar geniştir ve bu konuda çok sayıda müstakil
çalışma da mevcuttur. Ama İttihatçıların Gürcü politikalarını bu çalışma çerçeve-
sinde ele alacağız55.
İstanbul’daki Alman Büyükelçisi Wangenheim’ın girişimleriyle, Eylül 1914
yılı başlarında, Gürcistan’ın geleceğini konuşmak için, bir Gürcü komitacı olan ve
bağımsız Gürcistan fikrini savunan Leo Keresselidse, Talat ve Enver Paşaları bir
araya gelmişlerdi56. Yaklaşık bir ay sonra, 10 Ekim’de de İstanbul’daki Avusturya-
Macaristan Büyükelçiliği "Türkiye’nin savaşa girmesi ve İttifak Devletleri’nin muzaf-
fer olmaları durumunda, Türkiye’nin Gürcistan için otonomi isteyeceğini" Viyana’ya
yazıyordu57. Buna karşılık Alman Büyükelçisi Wangenheim, 28 Kasım 1914’de
İttihatçıların çoğunluğunun Keresseldse’nin tam bağımsız Gürcistan fikrine karşı
çıktıklarını ancak Talat Paşa’nın bu konuya ılımlı yaklaştığını ve "Halkının çoğun-
luğu Hıristiyan olan bir ülkenin.... Müslüman bir ülkenin himayesine girmesinin an-
lamsız olacağı" fikrinde olduğunu ifade ediyordu58.
Sarıkamış önlerinde Osmanlı - Rus çatışmalarının en yoğun olduğu sıralar-
da, Aralık 1914 sonlarına doğru, Osmanlı-Gürcü görüşmeleri geçici bir antlaşmayla
sona erdi. Bu antlaşmaya göre, Osmanlı Devleti, Gürcistan Devleti’nin bağımsızlı-
ğını tanıyor ve Osmanlı toprakları üzerinde “Gürcü Lejyonu” adıyla bir Gürcü ordu-
sunun kurulmasını kabul ediyordu. Ancak bu bağımsızlık Gürcistan’ın dışişlerine
sınırlama getiriyordu. Bağımsız Gürcü Devleti içişlerinde tamamen bağımsız (me-
selâ kanun yapabilecek, yönetimini ve mahkemelerini kendisi belirleyebilecek);
ancak dışişlerinde Osmanlı Devleti ile beraber hareket edecekti. Gürcü Komitacı

55 İttihatçıların Gürcü politikaları hakkında geniş bilgi için bkz. Çolak, Mustafa. “Alman Belgelerin-
de Birinci Dünya Savaşı’nda Trabzon’da Gürcü Lejyonunun Kurulması ve Faaliyetleri”, Ulusla-
rarası Tarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu 3-5 Mayıs 2002, Trabzon 2002. s. 507-521.
56 Egmont, Zehlin, “Friedensbestrebungen und Revoluti-onerungsversuche. Deutsche Bemühungen
zur Ausschaltung Rußlands im Ersten Weltkrieg”, Aus Politik und Zeitgeschichte, Beilage zur
Wochenzeitung: Das Parlement, B. 25/61 (21. 6.1961), s. 354.
57 Bihl, Die Kaukasus..., C. I, s. 235.
58 PA-AA, Der Weltkrieg, Nr. 11d.... Bd. 2. Kaiserlich Deutsche Botschaft an Auswärtiges Amt,
Pera, den 28 November 1914.
334
Keresselidse, bu duruma ileride yapılacak genel barış antlaşmasında düzeltilir
gerekçesiyle ses çıkarmıyordu59.
Osmanlı Devleti ve Gürcü Hükûmetinin hak ve görevlerini detaylı olarak be-
lirten bu antlaşmaya, Gürcü Komitesi adına Keresselidse imza koyarken, Osmanlı
Devleti adına Dâhiliye Nezareti’nden yetkili bir memur imza koymuştur. Antlaş-
mayı bizzat Dâhiliye Nazırı değil de nezaretten bir memurun imzalamış olması,
Gürcü tarafında, savaş başarıyla bittiğinde Osmanlı Devleti’nin bu antlaşma ile
verdiği sözleri yerine getirmeyeceği ve Kafkasya’yı egemenliğine alacağı şüphesini
pekiştiriyordu. Dolayısıyla antlaşma yapılmış olmasına rağmen Gürcüler Osmanlı
Devleti’ne güvenmiyorlardı. Gürcülerin Osmanlı Devleti’ne güvenmediğini gören,
ama onların Almanya yanında yer almasını isteyen Alman Büyükelçisi Wangen-
heim, Gürcüleri ikna etmeye çalışıyordu. Wangenheim, Gürcistan’ın geleceğinin
sadece Osmanlı Devleti’ne bağlı olmadığını, savaş sonunda, Hıristiyan bir halk olan
Gürcülerin geleceğinde Avrupa devletlerinin söz sahibi olacaklarını, böyle bir du-
rumda, meselâ Almanya’nın, Kafkasya’nın Osmanlı himayesine girmesine müsaade
etmeyeceğini, Gürcü Komitesi ileri gelenlerine anlatıyordu60.
Öte yandan Wangenheim, bir taraftan Gürcülerin bu konudaki endişelerini
gidermeye çalışırken, diğer taraftan kendisi de İttihatçılara güvenmiyordu. Savaş
sonunda, İttihatçılar’ın mümkün olduğu kadar Kafkasya’da, Gürcülere az toprak
bırakmaya çalışacaklarını, Batum ve Tiflis’ten vazgeçmeyeceklerini belirten Wan-
genheim, Batum ve hatta Tiflis’in kendilerine ait olduğunu İttihatçıların iç politi-
kada sık sık dile getirdiklerini yazmaktaydı61. Gürcülerin İttihatçılara güvenmeme-
lerinin nedeni sadece bağımsızlık konusundan kaynaklanmıyordu. Türk-Rus sını-
rında Gürcü Komitesi ile ittihatçı yerel yöneticilerin Ruslara karşı beraber müca-
dele etmek zorunda olmalarına rağmen sürekli birbirlerine engel oldukları belge-
lerden ortaya çıkmaktadır.
Gürcülerin İttihatçılara karşı olan güvensizliği arttıkça, Osmanlı-Alman itti-
fakının Kafkasya’da beklediği başarı gecikiyordu. Bir taraftan Almanya diğer taraf-
tan da Gürcistan Osmanlı Devleti üzerinde baskı kurarak bu bunalımı atlatmaya
çalışıyorlardı. Almanya’nın Kafkasya özel ajanı Mosel tarafından 23 Mart 1915’te
hazırlanan bir raporda, Osmanlı Devleti ile Gürcüler arasındaki güven bunalımının
giderilmesi için Osmanlı Devleti’nden yerine getirilmesi istenilen şartlar şu şekilde
sıralanıyordu: Osmanlı-Gürcü Antlaşması sorumlu bakan veya sadrazam tarafın-
dan imzalanmalı, İttihatçılar elini Kafkasya işlerinden tamamen çekmeli ve bura-
daki organizasyonu Almanlara bırakmalı, Osmanlı Devleti, kendi toprakları üze-
rinde Kafkasya’ya yönelik yapılacak olan bütün faaliyetlerin hazırlıklarına yardım-

59 Bihl, Die Kukasusu..., C. I, s. 235.

60 PA-AA, Der Weltkrieg, 11d secr.... Bd.3. Kaiserlich Deutsche Botschaft an Herrn von Bethmann
Hollweg dem Reichskanzler, Pera, den 30 Dezember 1914.
61 A.e.
335
cı olacağını garanti etmeli, meselâ nakliye işleri söz konusu olduğunda at, deve,
araba temin etmeli."Geçici Gürcü Hükûmeti" Osmanlı Devleti tarafından tanınmalı,
bu Hükûmete kendi toprakları terk edilerek, sivil yönetimini ve kurumlarını oluş-
turmasında Türkiye yardımcı olmalı62.
Almanya’nın Osmanlı Devleti’nin yerine getirmesini istediği bu şartlara ba-
kıldığında, Almanya’nın Kafkasya’daki faaliyetlerin organizasyonunu bizzat üst-
lenmek istediğini ve İttihatçıların bölgedeki nüfuzlarını azaltmaya çalışarak Os-
manlı-Gürcü anlaşmazlığını çözmeye çalıştığını söylemek mümkündür. Bir taraf-
tan Almanya’nın baskısı diğer taraftan Osmanlı Devleti’nin Sarıkamış harekâtından
sonra 1915 yılı içerisinde Kafkas cephesinde Ruslara karşı sürekli başarısız olma-
sı, Osmanlı Devleti ile Gürcülerin tekrar masaya oturmasını sağlamıştır. Enver
Paşa, o tarihlerde Harbiye Nezareti’nde görevli olan Yarbay İsmet Bey’i (İnönü),
Gürcü meselesi ile ilgilenmek üzere görevlendirdi63. İsmet Bey ile Gürcü Komitesi
mensupları arasında yapılan görüşmeler sonucu, 16 Ekim 1915’te anlaşma sağ-
landı. Buna göre: Osmanlı Devleti ileride kurulacak olan bağımsız Gürcistan Devle-
ti’ni, tartışmasız olarak kabul edecekti. Gence, Gümrü, Erivan, Kars ve Ardahan
bağımsız Gürcistan Devleti’nin sınırları dışında kalacaktır. Ayrıca Osmanlı Devleti,
Ruslardan kurtarılacak ilk bölgelerde geçici bir Gürcü Hükûmeti’nin kurulmasına
ve bu Hükûmetin çalışmalarına engellemeyecek, yardımcı olacaktı. Bu noktada
ileride kurulacak olan bağımsız Gürcistan Devleti’nin ordusunun çekirdeğini oluş-
turacak olan bir “Gürcü Lejyonu”nun Osmanlı Devleti toprakları üzerinde kurul-
masını ve bu lejyonerlerin eğitilmesinde, Osmanlı Devleti’nin yardımcı olmasını,
Osmanlı Devleti kabul ediyordu. Gürcü lejyonerler, Almanya, Türkiye ve Avusturya-
Macaristan’daki esir kamplarında bulunan Gürcü asıllı esirlerden, Rusların işgal
ettiği bölgelerden kaçıp Osmanlı topraklarına sığınmış bulunan Gürcü savaş göç-
menlerinden ve Gürcistan’dan gönüllü gelecek olan sivil ve askerî personelden
sağlanacaktı. Subayları ve amirleri ise Gürcü Komitesi tarafından atanacaktır64.
Bu garanti belgesinin diğer maddeleri ise üç bölümden oluşuyordu. Birinci
bölümde Gürcü ordusunun teşkili ve Osmanlı Ordusu ile işbirliğinin çerçevesi ele
alınıyordu. Buna göre: Osmanlı Devleti Gürcü ordusunun iç organizasyonuna hiç-
bir şekilde karışmayacak, Gürcü ordusunun üst kademedeki kumanda ataması her
iki tarafın onayı ile olacak ve Gürcü ordusu Osmanlı Kafkas ordusunun emrinde

62 PA-AA, der Weltkrieg, Nr. 11d secr.... Bd. 4. Die an die Türkische Regierung zu stellenden For-
derungen, 23 März 1915. Bu isteklerin aynısı daha sonraları, Keresselidse tarafından İstanbul’da
Schulenburg’a bildirilmiş, Schulenburg da Türk tarafının bu istekleri yerine getirmesi için giri-
şimlerde bulunmuştur. Bkz. PA-AA, Der Weltkrieg, Nr. 11d secr...., Bd. 6. Schulenburg. Absch-
rift für Herrn von Wesendonk, Pera, den 18 Juni 1915.
63 PA-AA, Der Weltkrieg, Nr. 11d secr...., Bd. 8. Ministére de la Guerre. Bureau de la Correspon-
dance Etrangere, Constantinople le 3/16 Septembre 1915.
64 PA-AA, Der Weltkrieg, Nr. 11d secr...., Bd. 8. Ministére de la Guerre. Bureau de la Correspon-
dance Etrangere, Constantinople le 3/16 September 1915. Krş. Jäschke, “Der Turanismus....”, s.
13.
336
olacaktı. İkinci bölümde, Osmanlı Devleti’nin Gürcistan üzerindeki haklarının çer-
çevesi çizilmekte ve savaş boyunca Osmanlı Devleti’nin Gürcistan’daki demiryolla-
rını, iletişim araçlarını kullanabileceği, geçici Gürcü Hükûmetinin izni ile ordusuna
gerekli olan malzemeye el koyabileceği ve askerî konularda yargı yetkisi maddele-
ri yer alıyordu. Üçüncü bölümde ise "Millî Gürcü Komitesi"nin görevleri belirtilmiş-
tir. Buna göre: Komite savaş boyunca Türk ordusuna her konuda yardım edecek,
Türkiye lehine, Rusya aleyhine Gürcistan topraklarında propaganda yapacak ve
bütün imkânlarını seferber ederek, Gürcistan’da Rusya’ya karşı ayaklanmaların
başlaması için gerekli organizasyonu sağlayacaktır65.
Bu antlaşmanın imzalanmasıyla beraber Osmanlı Devleti, kendi toprakları
üzerinde bir “Gürcü Lejyonu”nun kurulmasını kabul ediyordu. “Gürcü Lejyonu”
kuruluşundan lağv edilmesine kadar Osmanlı- Gürcü ve Osmanlı-Alman ilişkile-
rinde sıkıntı yaratmış, problem olmuştur66. Onun için burada “Gürcü Lejyonu” na
kısaca değinmek yerinde olacaktır.
Osmanlı Devleti ile Almanya Birinci Dünya Savaşı sürecinde, Osmanlı top-
rakları üzerinde kurulacak ve Rusya’ya karşı Osmanlı ordusu yanında savaşacak
bir “Gürcü Lejyonu” kurulmasını öngörmüşlerdi. Ancak “Gürcü Lejyonu” daha ku-
ruluş aşamasında iken, İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Trabzon’daki yerel yöneti-
cileri tarafından düşmanca bir tavır takınıldığını, 30 Ekim 1915’te İstanbul’daki
Alman Askerî Ataşesi Lossow, Alman Dışişleri Bakanlığı’na bildiriyordu67. Erzu-
rum’daki Alman İrtibat Subayı Schulenburg ise Trabzon’da yetkili hiçbir ittihatçı-
nın Gürcü faaliyetlerini tasvip etmemekle beraber, İstanbul’dan gelen baskı ve
emirler neticesinde Gürcü isteklerini yerine getirdiklerini, ancak bunun İttihatçıla-
rın Gürcülere karşı duyduğu antipati gerçeğini değiştiremeyeceğini bildiriyordu.
Schulenburg’a göre, İttihat ve Terakki’ye yakın yöneticilerin, Transkafkasya’nın
fethini kendilerine "özel hedef" olarak seçmişlerdi. İttihatçılara göre, Transkafkas-
ya Osmanlı Devleti’nin tabi sınırını oluşturmaktaydı. Osmanlı Devleti güvenliğini
sağlayabilmesi için sınırlarına Güney Kafkasya’yı dâhil etmesi gerekiyordu. Yine
Schulenburg, yarı bilgili bu insanların, isteklerinin yerine getirilmesinin Osmanlı
Devleti’ne büyük politik zorluklar getireceğini ve bu isteklerin ne tarihî ne de et-
nografik haklılığının bulunduğunu anlamadıklarını yazıyordu. Schulenburg, İtti-
hatçıların Kafkasya ile ilgili bu isteklerine ulaşmak için Gürcüleri kendilerine engel
olarak gördüklerini, bu nedenle her fırsatta onların çalışmalarına mani olduklarını
da raporuna eklemekteydi68.

65 Aynı belge.
66
“Gürcü Lejyonu” hakkında geniş bilgi için bkz. Mustafa Çolak, “Alman Belgelerinde Birinci
Dünya Savaşı’nda Trabzon’da Gürcü Lejyonunun Kurulması ve Faaliyetleri”, Uluslararası Ta-
rih-Dil-Edebiyat Sempozyumu 3-5 Mayıs 2002, Trabzon 2002. s. 507-521.
67 PA-AA, Der Weltkrieg, Nr. 11d secr...., Bd. 8. Der K. Botschaftrat an Auswärtiges Amt, Pera,
den 30 Oktober 1915.
68 Türk yerel makamlarının Gürcü çalışmalarını nasıl engellediklerini bir örnekle açıklayan Schulen-
burg “Gürcü Lejyonu” na lejyoner bulmak ve propaganda yapmak için görevlendirilmiş olan Mo-
sel’in Amasya’daki çalışmalarının engellendiğini, lejyoner olarak kayıt ettiği kişilerin kaçmaya
337
 Schulenburg, Trabzon valisinin, Gürcülerin başarılı olacağına inanmadığını,
zaten valinin Trabzon’daki İttihat ve Terakki’nin üyeleri ile arasının iyi olmadığını,
onun için de Gürcülere fazla ilgi göstererek, İttihatçıların dikkatini üzerine çekmek
istemediğini ifade etmekteydi. Trabzon’daki askerî kumandan Avni Paşa hakkın-
daki fikrini de Schulenburg şöyle dile getirmekteydi: “…O, bir Osmanlı Gürcüsü
olmasına rağmen, İttihat ve Terakki’ye üye olmadığından, İttihatçıların gazabına
uğramamak için, kendi Türkçülüğünü her fırsatta dile getirmeye çaba harcıyor,
buna yönelik çalışıyor, onun için de Gürcülere yardımcı olmaktan kaçınıyordu”69.
Hatta Avni Paşa, Türkçülüğünü ispatlamak için, İttihat ve Terakki çevrelerine
"Gürcü Lejyonu" nu Türkleştirmeyi öneriyordu. Lejyondaki emirlerin Gürcüce ye-
rine Türkçe verilmesini isteyen Avni Paşa, bu maksatla sadece Türkçe bilen birkaç
astsubayı da lejyonun eğitimi ile görevlendirmişti. Ancak lejyon subaylarından
kimse Türkçe bilmediği için, Gürcülerin isteği ile Schulenburg, Avni Paşa’dan bu
isteklerinden vazgeçmesini istemiştir. Bunun üzerine, lejyonda sadece Türkçe
bilen astsubayların yerine Gürcüce bilenler atanmıştır70.
Schulenburg, Kafkas Cephesi’ndeki yerel Türk yöneticiler ile Gürcüler ara-
sındaki problemlerin tek sorumlusu olarak İttihatçıları görmüyordu. Bu konuda
Gürcü Komitesi yetkililerini de suçlamaktaydı. Komite üyelerinin, çalışmalarıyla
Türkleri etkileyemediklerini, işlerini düzenli, disiplinli ve sağlam yapmadıklarını
belirtiyor ve örnekler veriyordu. Lejyon Kumandanı Keresselidse’nin yeteneksiz
olduğunu ve askeri işlerden hiç anlamadığını, onun yardımcısı Magaloff’un yete-
nekli olmasına rağmen, sürekli Keresselidse’ye bağımlı kaldığını ve onun tembelli-
ğinden etkilendiğini yazıyordu. Ayrıca Magaloff’un, Ermenilerin sevk ve iskânı
esnasında sadece güzelliğinden dolayı bir Ermeni kızıyla evlenebilmek için, din
değiştirerek Müslüman olduğunu ve bunun Türk yöneticileri tarafından bir zaaf
olarak algılandığını, komitenin bir diğer üyesi ve Abhaza’nın ileri gelen prensle-
rinden Sia Bey’in ise ortalıkta çok az göründüğünü belirtmekteydi71.
Gürcü lejyonu kuruluşundan lağvına dek, hep Gürcüler ile İttihatçılar ara-
sında ortaya çıkan problemlerde önemli bir yer tutmuştur. Almanya’nın Trabzon
Konsolosu Bergfeld, 1916 yılı Temmuz ayı sonlarına doğru, III. Ordu Kumandanı
Vehib Paşa’nın lejyonun taşınması için söz verdiğini; ancak taşınmak için gerekli
olan araçları vermediğini yazıyordu. Bergfeld’e göre, lejyondan çok sayıda asker
kaçıyordu. Kaçan askerlerin yakalanmasına çalışan Gürcü lejyonerlere ise Türk
jandarma birlikleri engel oluyordu. Hatta bölgedeki İttihatçıların Gürcülere karşı
tavırları gün geçtikçe sertleşiyordu. Lejyonun Sivas’a taşınması halinde, Türklerin

zorlandığını ve Mosel’in bu propaganda işinden vazgeçmesi istenildiğini yazmakta idi. Bkz. PA-
AA, Der Weltkrieg, Nr. 11d secr...., Bd. 11. Graf Schulenburg, der Verbindungsoffizier für den
Kaukasus an Generalstab, Sekt. III b. Pol., Trapezunt, den 15 Januar 1916.
69 A.e.
70 A.e.
71 A.e.
338
bu cephaneyi göndermemek için elinden geleni yapacaklarını, Bergfeld dile getir-
mekteydi72.
İstanbul’daki Alman Askeri Ataşesi de 21 Eylül 1916’da, lejyonun Gürcü sı-
nırından artık iyice uzaklaştığını, şu anda tamamen Türk toprakları üzerinde bu-
lunduğunu ve lejyonerlerin "Türkler için savaşmak istemeyerek" firar ettiklerini
yazmaktaydı73. Ayrıca Schulenburg, 27 Eylül 1916’da yine Trabzon valisinin ve III.
Ordu Kumandanı’nın, lejyonun iaşesi ve bu iaşesinin taşınması işinde gerekli olan
yardımı sağlamamalarından şikâyetçi olmaktaydı74.
Osmanlı-Gürcü anlaşmazlıkları Birinci Dünya Harbi sonuna kadar sürmüş-
tür. Gürcü Komitesi her fırsatta İttihatçılara güvenmediğini bildiriyor, Osmanlı
Devleti’nden, ancak Almanların yardımı sayesinde bazı haklar elde ettiklerini her
fırsatta bildirmekten çekinmiyordu75. Rusya’daki 1917 Ekim Devrimi’nden sonra,
Batum ve bağımsız Gürcistan Devleti’nin sınırları meselesi daha da alevlenecek ve
hatta İttihatçılar ile Almanları Kafkas Cephesi’nde karşı karşıya getirecektir. Şimdi-
lik bu konuyu Avusturya-Macaristan İmparatorluğu’nun Trabzon Konsolosu olan
Dr. Ernst v. Kwiatkowski’nin tek cümlesiyle bitirmek istiyoruz : "...Almanya, Gürcis-
tan ve Türkiye, Gürcistan sorununda birbirlerine karşı samimi, fakat aynı zamanda
engel olmak için uğraşıyorlardı..."76

4. İTTİHATÇILARIN KAFKASYA HAYALLERİNİN GEÇİCİ OLARAK GER-

ÇEKLEŞMESİ
İttihatçıların Kafkasya ve Orta Asya’ya yönelik politikalarının önündeki en
önemli engelin Rusya olduğuna yukarıda değinmiştik. Rusya Çarlığı, Birinci Dünya
Savaşı’na isteksiz giren ve savaşın gidişatında daha da zayıflayan bir ülke duru-
muna gelmişti. Bu bağlamda 1917 yılı başlarından itibaren çarlığa karşı isyanlar
başlamış ve neticede Bolşevikler, “özgürlük, ekmek ve barış” sloganları ile tarihe
Ekim Devrimi, Bolşevik İhtilali veya Rus İhtilali diye geçen ve dünyada önemli
değişikliklere neden olan ihtilali başarmışlardı. Bu da İttihatçıların Kafkasya ile
ilgili hayallerinin gerçekleşmesinin yolunu açmıştır77. Zira Rusya bu ihtilalle savaş-
tan “tazminatsız ve ilhaksız” bir barış ile çekilmek istiyordu.

72 PA-AA, Der Weltkrieg, Nr. 11d. Geheim...., Bd. 13. Bergfeld an Botschaft Konstantinopel,
Samsun, den 27 Juli 1916.
73 PA-AA, Der Weltkrieg, Nr. 11d. Geheim...., Bd. 14. MIlitärbevollmächtigter Pera an Generals-
tab Sektion Politik Berlin, Pera, den 21 September 1916.
74
PA-AA, Der Weltkrieg, Nr. 11d. Geheim...., Bd. 15. Schulenburg, Der Verbindungsoffizier für
den Kaukasus an Sektion Politik Berlin des Generalstabes, Tirebolu, 27 September 1916.
75 PA-AA, Weltkrieg, Nr. 11d. Geheim...., Bd. 14. Mitglieder des Georgischen Komitees in Berlin,
Berlin, den 22 September 1916.
76 Bihl, Aynı eser, s. 81. “Deutsche, Georgier und Türken stehen sich in der georgischen Angelegen-
heit...geradezu hemmend gegenüber”.
77 Brest-Litovsk antlaşmasından sonra İttihat ve Treakki Cemiyeti’nin Kafkasya politikalarından
dolayı Almanya ile düştüğü itilaf hakkında geniş bilgi için bkz. Mustafa Çolak, “Almaniyanın
339
 Rusya’nın bu isteği üzerine İttifak Devletleri ile 15 Aralık 1917’de Brest-
Litovsk’da barış görüşmeleri başladı78. Brest-Litovsk barış görüşmelerinde Trans-
kafkasya’yı ilgilendiren iki önemli husus vardı: Biri “Elviye-i Selâse” 79 meselesi,
diğeri ise Kafkas Müslümanları’nın bağımsızlığı meselesiydi.

4.1. Elviye-i Selâse Meselesi

Brest-Litovsk barış görüşmeleri başlamadan iki gün önce Osmanlı Harbiye
Nazırı Enver Paşa, müttefik Almanya’nın İstanbul’daki Askeri Ataşesi’nden barış
görüşmeleri esnasında Almanya’nın Osmanlı Devleti’nin taleplerine destek verme-
sini istedi. Osmanlı Devleti’nin talebi, Kafkasya’daki sınırının 1877–1878 Osmanlı-
Rus Harbi’nin öncesindeki sınır olarak belirlenmesiydi. Bu talep, Osmanlı Devle-
ti’nin Elviye-i Selâse (üç vilayet) diye adlandırdığı ve 1878 Berlin Antlaşması ile
savaş tazminatı karşılığı olarak Rus Çarlığı’na bıraktığı Kars, Ardahan ve Batum
sancaklarını içeren bölgenin Osmanlı Devleti’ne geri verilmesi anlamına geliyordu.
Buna gerekçe olarak Enver Paşa, İttifak Devletleri arasında toprakları işgal altında
olan tek devletin Osmanlı Devleti olduğunu ve talep ettiği bu bölgelerde Müslüman
nüfusunun yoğun olmasını gösteriyordu. Tabiî ki Enver Paşa’nın bu isteklerinin
arkasında önemli bir gerekçe daha yatmaktaydı: O da Osmanlı kabinesindeki yeri-
ni güçlendirmekti. Enver Paşa, Osmanlı Devleti’ne, istediği bu toprakları katarak
kabinedeki arkadaşlarına, taraftarı olduğu müttefik Almanya’nın, Osmanlı Devle-
ti’ne toprak kazanımı konusunda bile yardımcı olduğunu göstermek istemektey-
di80. Böylece, Birinci Dünya Savaşı’ndaki askeri başarısızlıklarından dolayı kamuo-
yu nezdinde sürekli güven kaybeden iktidardaki İttihat ve Terakki Cemiyeti, Os-
manlı Devleti’ne eski üç sancağını katarak bir nebze olsun tekrar güven kazana-
caktı.
Alman İmparatorluğu’nun Hariciye Nazırı Kühlmann, İstanbul’daki büyükel-
çisine, Enver Paşa’nın Elviye-i Selâse ile ilgili taleplerini anlayışla karşıladıklarını;

Qafqaz Siyasәti”, Azәrbaycan Xalq Cümhuriyyәti vә Qafqaz İslam Ordusu (Ed. Mehmet Rıh-
tım, Mehman Süleymanov), Qafqaz Universiteti Qafqaz Araşdırmaları İnstitutu Nәşriyyatı, Bakı
2008, s. 134-165.
78 Brest-Litovsk müzakereleri ve barışı için hakkında geniş bilgi için bkz. Selami Kılıç, Türk-Sovyet
İlişkilerinin Doğuşu, Dergâh Yayınları 1998.
79 Elviye-i selâse kavramını Osmanlı Devleti Kars, Ardahan ve Batum vilayetleri için kullanmıştır.
Bu üç vilayet 1877–1878 Osmanlı Rus harbi sonunda savaş tazminatı karşılığı olarak Osmanlı
Devleti tarafımdan Rusya’ya bırakılmıştır. Brest-Litovsk barış görüşmelerinde ise Alman delegas-
yonunun desteği ile tekrar Osmanlıya bırakılmış ve Osmanlı Kafkas Ordusunun 25 Mart 1918’de
başlatmış olduğu ileri harekât ile 14 Nisan 1918’de Osmanlı topraklarına katılmıştır. Osmanlı
Dâhiliye Nezareti 11 Eylül 1918’de bu bölgenin idari yapısını düzenleyerek Kars ve Batum livala-
rından oluşan Batum Vilayeti’ni teşkil etmiştir. Bkz. Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), MV,
249/65.
80 PA-AA, R 11041, Konstantinopel, 12 Dezember 1917.
340
ancak bu konuda bağlayıcı herhangi bir söz vermemeleri gerektiğini bildiriyor-
du81. Kühlmann, 26 Şubat’ta Bükreş’ten çektiği telgrafla da Osmanlı Devleti’nin
sadece Kars, Ardahan ve Batum’un kendisine verilmesini değil; Kafkas Müslüman-
ları’nın tamamının bağımsız olmalarını istediğini de belirtiyordu. Müttefik Osmanlı
Devleti’nin bu isteklerinin, özellikle Batum’un kendilerine verilmesinin yerine
getirilmesinin zor olduğunu belirten Kühlmann, bunun Osmanlı Devleti ile Rus-
ya’nın karşı karşıya gelmesi anlamına geleceğini düşünüyor; ancak şu aşamada
Osmanlı Devleti’nin isteklerine karşı çıkmanın da anlamsız olduğunu belirtiyor-
du82. Dolayısıyla Alman İmparatorluğu bir taraftan Rusya’yı karşısına almamaya
çalışırken diğer taraftan da Osmanlı isteklerini yerine getirmeye gayret gösteri-
yordu.
Alman Orduları Yüksek İdaresi83 Komutanı General Ludendorff da Brest-
Litovsk görüşmelerinin yeniden başladığı sırada bu iki Osmanlı isteğinin destek-
lenmesini Alman Dışişleri’nden istiyordu. Bu istekleri Ludendorff’tan da Enver
Paşa istemişti84. Enver Paşa’ya göre, Osmanlı Devleti’nin istediği Kars, Ardahan ve
Batum’un nüfusunun çoğunluğu Müslüman olduğu gibi bu sancaklar, Rusya’ya
1878 Berlin Antlaşması ile savaş tazminatı olarak bırakılmıştı. Ayrıca Rus ordusu-
nun dağılıp geri çekilmesiyle, bu yerlerde devlet otoritesi yok olmuş ve yönetim
boşluğu doğmuştu. Bu nedenle Rusların işgal etmiş olduğu eski Osmanlı toprakla-
rında, bir an önce sivil Osmanlı yönetiminin kurulması ve güvenliğinin tesis edil-
mesi gerekiyordu. Görüldüğü gibi Enver Paşa, Rus ordusunun çekildiği bölgelerde
Osmanlı yönetiminin ve jandarmasının bir an önce düzeni sağlamasını istemek-
teydi. Zira dağılan Rus ordusunun silahlarına sahip olmuş olan Ermeniler, bölge-
deki Müslüman halkı katletmeye başlamışlardı.
Bolşevik Rusya’nın karşı çıkmasına rağmen Alman Hükûmetinin desteği ile
3 Mart 1918’de imzalanan Brest-Litovsk Anatlaşması’nın asıl metninin dördüncü
maddesinde söz konusu ettiğimiz Osmanlı istekleri şöyle yer alır: “Rusya Devleti
Doğu Anadolu Vilayetleri’nin boşaltılması ve Osmanlı Devleti’ne muntazam bir şekil-
de geri verilmesini sağlamak için gayret gösterecektir.
Ardahan, Kars ve Batum sancakları dahi derhal Rus askerleri tarafından tah-
liye edilecektir. Rusya devleti iş bu sancakların hukuk-ı umumiye ve düvel-i hukuk
nokta-i nazarından iktisab edecekleri yeni duruma karışmayacak ve ayrıca bunların

81 PA-AA, R 11041, Berlin, 14 Dezember 1917.

82
PA-AA, R 11042, Bukarest, 26 Februar 1918.
83 Alman Orduları Yüksek İdaresi, Birinci Dünya Savaşı’ndaki Alman kara birliklerinin en üst ku-
manda ve organizasyon birimi idi. Başında Alman İmparatorluğu Genelkurmay Başkanı bulunur-
du. Birinci Dünya Savaşı’ndaki Alman savaş hedeflerini belirlemek ve işgal edilen düşman top-
raklarındaki organizasyonu sağlamak başlıca görevleri arasındaydı. Bu birim Birinci Dünya Har-
bi’nde Almanya’yı bir askeri dikta rejimi gibi yönetmiştir. Bkz. Çolak, Alman İmparatorlu-
ğu’nun…., s. 81, dip not 248.
84 Bkz. PA-AA, R 11042, Brest-Litovsl, 24 Februar 1918.
341
ahalisini bu yeni durumu komşu Hükûmetler ve özellikle Osmanlı Devleti ile bil itti-
fak tayin hususunda muhtar bırakacaktır”85.
Böylece Kars, Ardahan ve Batum Rusya himayesinden kurtarılmış ve Bolşe-
viklerin ilke edindiği “halkların kendi geleceklerini kendilerinin belirlemesi” (Selfde-
terminasyon) hakkı bu sancaklara tanınmış oluyordu. Her ne kadar Osmanlı Dev-
leti, Brest-Litovsk Antlaşması’nın dördüncü maddesinin, Kars, Ardahan ve Batum’u
kendi topraklarına katma hakkı verdiğini beyan etse de Kafkasya Meclisi, Brest-
Litovsk Antlaşması’nı tanımadığını ve Osmanlı Devleti ile olan sınırını Osmanlı
Devleti ile görüşerek çizmeyi istediğini belirtiyordu86.
Bir Alman taraftarı ve Gürcü sosyalisti olan Cereteli (Tseretheli)’ ye göre,
Brest-Litovsk Antlaşması’nın dördüncü maddesi Gürcüler için sürpriz olmuş ve
Osmanlı Devleti Birinci Dünya Savaşı boyunca Gürcülere sürekli verdiği sözleri
Brest-Litovsk’ta tutmayarak Batum üzerinde hak iddia etmiş ve Rusya da bunu
gerçekten kabul etmişti. Cereteli, bu bölgelerin tasarruf hakkının Osmanlı Devle-
ti’ne verilmesiyle Kafkas Müslümanları’nın daha da güçleneceği ve bunun da Kaf-
kas Hıristiyanlarına zarar vereceği öngörüsünde bulunarak Almanya’nın dini duy-
gularını Gürcistan lehine harekete geçirmeye çalışmaktaydı87.
Cereteli, Batum’un Osmanlılara bırakılmasına ve Enver Paşa’nın Batum’da
Müslüman nüfusun çoğunlukta olduğu iddiasına da şu şekilde karşı çıkıyordu:
“…Batum’da Müslüman nüfusun olduğu doğrudur. Ancak bu Müslümanlar Türkçe
değil Gürcüce konuşmaktalar… Osmanlı Devleti Kafkasya’nın geleceği konusunda
dini yapının etkili olmasını istemektedir. Gürcüler ise Millîyetler prensibinin etkili
olmasını istemektedir. Dinsel yapıya göre sınırların belirlenmesi prensibi devletlera-
rası hukuk açısından çoktan gerilerde kaldı... Osmanlı Devleti’nin Brest’de kabul
ettiği Millîyetler prensibine göre, Osmanlıların daha önceki Güneybatı Gürcistan’daki
hâkimiyetlerini bir hak olarak kabul etmek mümkün değildir. Bu Gürcü toprakları-
nın zorla başka bir ülke tarafından yönetilmesi anlamına gelmektedir. Bu topraklar-
da tarihin ilk dönemlerinden itibaren Gürcüler oturmaktaydılar”88.
Bir başka Alman taraftarı Gürcü olan Maçabelli ise Gürcistan’ın Brest-
Litovsk antlaşması ile politik açıdan zor duruma düşürüldüğünü belirtiyordu. Ma-
çabelli’ye göre Osmanlı Devleti, Batum’a mutlaka sahip olmak istiyor ve bu mese-
leyi tartışma konusu bile yapmıyordu. Ayrıca Maçabelli’ye göre, Osmanlı Hükûmeti
ancak Brest-Litovsk Antlaşmasını kabul eden bir Gürcü Hükûmetini tanımak ve
Azerbaycan ile de birleşmek istiyordu89.

85 Bkz. Selami Kılıç, Türk-Sovyet İlişkilerinin Doğuşu, Dergâh Yayınları, İstanbul, 1998, s. 378.
86 PA-AA, R 11043, Berlin, 21 März 1918.
87 PA-AA, R 11043, Berlin, 21 März 1918.
88 PA-AA, R 11043, Berlin, 21 März 1918.
89 PA-AA, R 11043, Constantinopel, 22. März 1918
342
 Maçabelli ve Cereteli, Batum’un Osmanlı topraklarına katılması ile Osmanlı
Devleti önünde Transkafkasya yolunun açılmasından endişeleniyorlardı. Gürcüler
ve Ermeniler, Transkafkasya’da güçlü bir Osmanlı Devleti’ni, kendi bağımsız dev-
letlerinin teşekkülü önünde engel olarak görüyorlardı. Azeriler ise üzerlerindeki
Rus ve Ermeni baskısını kaldıracağından, Osmanlı Devleti’nin Transkafkaya’daki
kazanımlarına destek veriyorlardı. Almanya ise Transkafkafya’daki çıkarlarını
Gürcülerin desteklenmesinde gördüğünden, onları mağdur etmek istemiyordu.
Onun için de Almanya, Brest-Litovsk Antlaşması’ndan kısa bir süre sonra Osmanlı
Devleti’nin Transkafkasya’daki nüfuz alanını daraltma yoluna gidecekti. Bu bağ-
lamda, Brest-Litovsk Antlaşması, Almanya ile Osmanlı Devleti’nin Kafkasya politi-
kaları nedeniyle anlaşmazlığa düştükleri başlangıç noktası olmuştur.

4.2. Kafkas Müslümanlarının Bağımsızlığı Meselesi

Brest-Litovsk’ta kendi sınırlarını 1877–78 Osmanlı-Rus Harbi öncesinin sı-
nırları olarak Rusya’ya ve müttefiklerine kabul ettiren Osmanlı Devleti, Kafkasya
politikasında ileriye doğru bir adım daha atarak dikkatini artık Batum ötesi Müs-
lümanların bağımsızlığı üzerinde toplamıştı. Kafkasya’daki Müslümanların bağım-
sızlığını sağlamak amacıyla bir taraftan müttefikleriyle diplomasi savaşı verirken
diğer taraftan da askeri önlemler alıyordu. Osmanlı Harbiye Nazırı ve Başkomutan
Vekili Enver Paşa için Kafkasya’nın özel bir önemi vardı. Zira Kafkasya hem Orta
Asya’ya hem de Hindistan’a uzanan yol üzerinde bulunuyordu. Ayrıca uzun yıllar-
dır sürekli toprak kaybeden Osmanlı Devleti’nin önünde ilk defa toprak kazanma
fırsatı doğmuştu. İttihat ve Terakki Hükûmeti tekrar güven tesis etmek için bu
fırsatı iyi kullanmak zorundaydı. Bu sebeple Osmanlı Devleti Güney cephesinde
İngilizler karşısında ölüm-kalım savaşı verdiği bir dönemde Enver Paşa, Kafkas-
ya’da kardeşi Nuri Paşa ve güvendiği subaylara özel bir ordu teşkil ettirerek Kaf-
kas Müslümanları’nın bağımsızlığını sağlamayı düşünüyordu.
Bu bağlamda, Alman Genelkurmay Başkanlığı’ndan Binbaşı Gienanth, 1 Mart
1918’de Alman Orduları Yüksek İdaresine, Enver Paşa’nın kardeşi Nuri Paşa’nın
Trablusgarp’a geri dönmeyeceğini, onun yerine gizli bir görevle Kafkasya’ya gide-
ceğini güvenilir kaynaklardan öğrendiğini bildiriyordu. Binbaşı Gienanth’a göre,
Nuri Paşa’nın amacı Kafkasya’daki Müslüman halklarla bağlantı kurarak onların
bağımsız devletler kurmalarına yardımcı olmaktı. Ayrıca Trabzon ile Batum ara-
sında ve Bakü çevresinde toplanan Müslüman askerler90, Nuri Paşa’nın bu yeni
görevi için toplanmaktaydı91.

90 Bu doğrultuda, İstanbul’daki Alman Büyükelçisi Bernstorff’un raporuna göre, 18 Şubat 1918’de,

Trabzon ile Batum arasında 6 000 Müslüman asker toplanmış, Bakü civarında ise bunların sayısı
30 000’e ulaşmıştı. Bunların önemli bir kısmı Müslüman askerlerden oluşmuş olup, silah, cephane
ve yiyecek sıkıntıları bulunmamaktaydı. Bkz.PA-AA, R 11042, Konstantinopel, 18 Februar 1918.
91 Nuri Paşa’nın Kafkas İslam Ordusu hakkında bkz., Azәrbaycan Xalq Cümhuriyyәti vә Qafqaz
İslam Ordusu (Ed. Mehmet Rıhtım, Mehman Süleymanov), Qafqaz Universiteti Qafqaz Araş-
dırmaları İnstitutu Nәşriyyatı, Bakı 2008.
343
 Nuri Paşa’nın bu girişiminin ne kadar başarılı olacağı ve Hıristiyan Gürcüler
ile nasıl anlaşacağı konularında ise Alman Binbaşı görüş bildirmiyordu. Ancak
değişik sağlam kaynaklardan öğrendiğine göre, Osmanlı Hükûmeti önce 1878 sı-
nırlarına kavuşmak; Kars, Ardahan ve Batum’u topraklarına katmak ve daha sonra
da Kafkas Cumhuriyetleri ile müzakerelere başlamak istiyordu92.
Alman Orduları Yüksek İdaresi Komutanı Ludendorff’un, Osmanlı Devle-
ti’nin Kafkasya Müslümanları’nın bağımsızlığı konusundaki düşüncelerini destek-
lediğine yukarıda değinmiştik; ancak bu konuya Alman Dışişleri Bakanlığı daha
şüpheli bakıyordu. Özellikle Enver Paşa’nın, kardeşi Nuri Paşa’yı gizli emirlerle
Kafkasya’ya göndermesi ve Nuri Paşa’nın İstanbul’dan ayrılırken yanına hiç Alman
subayı almaması, Alman Dışişlerinin şüphelerini artırıyordu. Alman Dışişleri Ba-
kanlığı’nda Osmanlı Devleti’nin Kafkasya’daki girişimlerine karşı güvensizlik
oluşmuş ve iki müttefik Kafkasya konusunda birbirlerinden gizli politikalar üret-
menin hesaplarına başlamışlardı. Alman Dışişleri, İstanbul’daki ajanları aracılığıy-
la Enver Paşa’nın Kafkasya konusundaki girişimlerini takibe almıştı93.
Alman Dışişleri Bakanlığı’nın şüphelerini arttıran önemli bir faktör de, Os-
manlı Devleti’nin Transkafkasya politikalarına karşı çıkan Millîyetçi Gürcü lider-
lerdi. Bunlardan biri olan ve Birinci Dünya Savaşı’nın başından beri Alman Dışişle-
ri Bakanlığı emrinde çalışan Maçabelli, Transkafkasya’daki Osmanlı faaliyetlerini
engellemek için Alman Dışişlerini ikna etmeye çalışıyordu. Ona göre; “Türklerin
güç kullanarak ve hile ile Doğu Kafkasya’yı fethetmeye çalıştıkları artık açıkça orta-
dadır. Eğer Türkler bunu başarır ve Kuzey İran’ı (Azerbaycan) topraklarına katarsa,
Türklerle İngilizlerin anlaşması kolay olacaktır. Bu da Almanya’nın Doğu politikası-
nın önünü tıkayacaktır. Türklerin Kafkasya’da serbest hareket etmeleri gerektiğini
savunan bazı Alman politikacılar, kendi ana ülkelerine zarar vermektedirler. Ben bu
görüşümde eminim ve onun için açıkça diyorum ki, Almanya Odesa’dan Batum ve
Kafkaslar üzerinden Afganistan ve Hindistan’a bir keşif seferi düzenlemelidir. Böyle
bir sefer Kafkasya’da Türklerin kabul edilemez isteklerini de engelleyecektir” 94.
Maçabelli’nin bu raporunda iki husus dikkati çekmektedir: Birincisi Osmanlı
Devleti’nin İngiltere ile anlaşabileceği iddiası, ikincisi ise Almanya’nın Transkaf-
kasya’da Osmanlı Devleti’ni durdurması için Transkafkasya’ya asker gönderme

92 PA-AA, R 11042, Konstantinopel, 1 März 1918.

93 Bu ajanlardan biri olan Gürcü milliyetçisi Maçabelli şöyle yazmaktadır: “Nuri Paşa ile yola çık-
mış olan Bay Utzmieff, aptallığı ve düşüncesizliği yüzünden bize çok zarar verdi. Durup dururken
Türklerin de olduğu bir ortamda, Kafkasya’daki durum hakkında Alman Hükûmetine raporlar ve
haberler yazmakla görevlendirip görevlendirilmediğimi sordu. Ben böyle bir görevimin olmadığı-
nı söyleyince, o da bunu Bay Taube’den duyduğunu söyledi. Onun Türklere daha fazla şey anlattı-
ğını düşünüyorum. Tagieff’in yeğeni olduğu için Nuri Paşa onu beraberinde götürdü. Nuri Pa-
şa’nın Brandtner’i yanına almaması ilginç değildir. Çünkü o yanına hiç Alman subayı almayaca-
ğını Brandtner’e söylemişti.” Bkz. PAA-AA, R 11043, Constantinopel, 22. März 1918.
94 PA-AA, R 11043, Constantinopel, 22. März 1918.
344
önerisiydi. Osmanlı Devleti’nin İngilizler ile anlaşarak savaştan özel bir barış ile
çekileceği söylentileri Çanakkale Savaşlarından hemen sonra başlamış ve savaş
sonuna kadar devam etmiştir. Almanya, Osmanlı Devleti’ni savaş bittikten sonra
da yanında tutmayı planladığı için bunu ciddi bir tehlike olarak görüyordu. Ma-
çabelli de Alman Dışişlerini ikna etmek için Almanya’nın bu fobisini kullanmak-
taydı. Almanya’nın Transkafkasya’ya asker gönderme önerisi ise Alman yetkili
kurumlarında tartışılacak ve Almanya bu bölgeye daha sonra asker gönderecektir.
Bu arada Nuri Paşa, yanına hiç Alman subayı almadan kurmay heyeti ile bir-
likte 22 Mart 1918 sabahı erkenden Musul üzerinden Bakü’ye hareket etti. Nuri
Paşa’nın Bakü’ye doğru yola çıktığını Alman Genelkurmayı’na rapor eden Alman
ajanı Brandner95, 21 Martta öğle yemeğinde Hakkı Paşa’nın kayınbiraderi ve sek-
reteri olan Ahmet Nizamettin Bey ile Osmanlı Harbiye Nezareti’nden ismini ver-
mediği Harekât Dairesi Başkanı Kurmay Binbaşı ile beraber olduklarını belirtmek-
teydi. Bu iki kişinin oldukça akıllı ama kötümser olduklarını gözlemleyen Brand-
ner, kurmay binbaşı ile Kafkasya’daki gelişmeleri konuştuklarını ve binbaşıdan şu
bilgileri edindiğini yazmaktaydı:
“Kafkasya’daki harekât Enver Paşa’nın halka başarı elde ettiğini ispatlamak
için yapmış olduğu şahsi bir girişimdir. Ancak bunun için gerekli olan asker ve mal-
zeme temin edilmemiştir. Nuri Paşa esas mesleği heykeltıraş olan bir yedek subaydır.
Şayet Enver Paşa’nın kardeşi olmasaydı, en iyi ihtimalle şimdi ancak Üsteğmen olabi-
lirdi. Ancak şimdi Osmanlı ordusunda yarbay rütbesinde ve şu anda Kafkasya’daki
harekât için Korgeneral rütbesine yükseltilmiştir. Kişilik olarak cesurdur; ama ordu
komutanı olarak kabiliyetsizdir. Üstelik Nazım Bey’i de Kurmay Başkanı yapmıştır.
Nazım Bey, Enver Paşanın en çok güvendiği kişilerdendir. Kurmay başkan olmayı çok
istediği için Nuri Paşa’nın da güvenini kazanmıştır. Ordu Komutanı (Nuri Paşa) kabi-
liyetsizdir. Üstelik bir de kurmay başkanı var ki, sadakatinden başka hiçbir özelliği
yoktur. Ayrıca ikisi de densizdirler, nezaketten yoksundurlar. Ne şekilde davranacak-
larını bilmezler. Nuri Paşa’nın karargâhında dikkati çeken bir kişi daha vardır: Ha-
san Seki. Osmanlı Ordusunda binbaşı idi. Şimdi Nuri Paşa’nın karargâhında politik
ajan olarak görev yapmakta. Nadir gördüğüm uyanıklardan biridir. Yaşı ilerlemiş

95 Desiderius Brandner, 1916 yılında Rus esaretine düşmüş bir teğmendi. Samara’daki esir kampın-
dan kurtulduktan sonra Bakü’ye gelmiş ve bağımsızlık taraftarı Bakülü Müslümanların kurmuş
olduğu komite ile beraber çalışmıştır. Bakü’deki yer altı zenginlikleri ve Azerbaycanlı Müslüman-
ların bağımsızlık hareketleri hakkında Alman ve Avusturya-Macaristan Dışişlerine raporlar yaz-
mıştır. Alman Dışişleri Bakanlığı tarafından 13 Şubat 1918’de Brandner Azerbaycan, Maçabelli
ise Gürcistan’daki bağımsızlık hareketlerinden Alman Dışişleri Bakanlığı’nı bilgilendirmek ve
Alman propagandası yapmak üzere görevlendirilmişlerdir. Brandner ve Maçabelli görevleri gere-
ği, Transkafkasya’nın durumu ve Osmanlı Devleti’nin Transkafkasya’daki faaliyetleri hakkında
Alman Dışişlerine sürekli raporlar yazmışlardır. Brandner Kafkasya’daki Alman ve Avusturya-
Macaristan esirlerinin kurtarılması için de çaba sarf etmiştir. Haziran 1918’de Bradner bilinmeyen
bir nedenden Bakü yakınlarında ölü bulunmuştur. Bkz. Wolfdieter Bihl, Die Kaukasus-Politik der
Mittelmächte, Böhlau Verlag, C.II, Viyana-Köln-Weimar 1992, s. 154 vd.
345
olmasına rağmen emekli olmuyor. Bahsedilen kurmay başkanı (Nazım Bey) onu çok
iyi tanıyor. Nazım Bey’in söylediğine göre Hasan, Kafkasya’ya zengin olmak için gidi-
yordu. Bu harekâtın faydalı olup olmayacağı konusu onu pek ilgilendirmiyordu”96.
Bütün bunlar bize, Kafkasya Müslümanları’nın bağımsızlığı konusunda,
Osmanlı Devleti’nin diplomatik girişimlerinin yanı sıra yeni askeri girişimlerde
bulunmayı da planladığını göstermektedir. Bu askeri girişimlerin ise hem Kafkas
Cephesindeki mevcut Osmanlı askerleri ile hem de Nuri Paşa’nın oluşturacağı yeni
bir ordu ile yürütüleceği ortaya çıkmaktadır. Ancak Nuri Paşa’nın Azerbaycan’da
yapacağı askeri operasyonlarda başarı şansının da yüksek olamayacağını görmek-
teyiz. Zira bu operasyonlara onay vermeyen Almanya, kuruluş aşamasında olan
Nuri Paşa ordusunun ihtiyaç duyduğu silah, cephane ve teknik malzemenin naklini
engellemeye çalışıyordu. Dolayısıyla bu ordu misyonunu yerine getirmek için ye-
teri donanımdan yoksundu ve bu durum Birinci Dünya Savaşı sonuna kadar de-
vam etmiştir.
İttihatçılar, Nisan-Mayıs 1918 döneminde, bir taraftan Batum’da Almanya ve
Trasnkafkasya Hükûmeti ile anlaşma zemini ararken97 diğer taraftan da Transkaf-
kasya Hükûmetini barışa zorlamak için askeri operasyonlarına devam ediyordu.
Mayıs ayı sonlarına doğru Gence ve diğer bazı Azeri yerleşim birimlerinde Osmanlı
bayrağı dalgalanmaya başlamıştı. Iğdır tekrar Osmanlı himayesine alınmış ve Türk
birlikleri Erivan önlerine kadar gelmişti. Tiflis’te panik havası hâkimdi. Azeri ve
Ermenilerin Transkafkasya Konfederasyonu’ndan kopmalarıyla konfederasyon
dağılmış ve Transkafkasya’da Osmanlı Devleti ile anlaşma yapabilecek hukuki bir
organizasyon kalmamıştı.
Osmanlı ordularının Kafkasya’da ilerlemeleri Almanya’yı da endişelendiri-
yordu. Almanya’nın Gürcistan temsilcisi General Lossow, Almanya’nın Kafkasya’da
tutunabileceği bir yer elde etmesini ve Osmanlı Devleti’nin Gürcistan’a girmesinin
engellenmesi gerektiğini belirtiyordu. Lossow’a göre, İstanbul’daki yeni Türk İm-
paratorluğunun hedefi tüm Kafkasya’yı fethetmekti ve Türkler bu amaçlarına
ulaşmak için İran’a asker sevkıyatını bahane olarak kullanmaktaydılar98.
İstanbul’daki Alman Büyükelçisi Bernstorff’da, Transkafkasya’daki Osmanlı
ordusunun operasyonlarının tamamının Osmanlı Genel Kurmay Başkanı olan Ge-
neral Seeckt tarafından planlandığını ve Alman Ordular Yüksek İdaresi tarafından
onaylandığını yazmaktaydı. Bernstorff, Transkafkasya konusunda daha önce yap-
mış olduğu öneriyi burada tekrarlıyordu. Buna göre, Önce Almanya kendi içinde
Transkafkasya konusunda fikir birliği sağlamalıydı. Sonra da Alman İmparatorlu-

96 PA-AA, R 11043, Konstantinopol, 22. III. 1918.

97 Batum görüşmeleri hakkında geniş bilgi için bkz. Şahin Enis, Trabzon ve Batum Konferansları
ve Antlaşmaları (1917–1918), Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2002.
98 Ayrıca Lossow bu telgrafında, Almanya’nın savaş esirlerinden askeri birlikler oluşturabilmesi için
acilen Poti’ye elbise, cephane ve silah gönderilmesini istemekteydi. Bkz. PA-AA, R 11046, Pera,
den 23 Mai 1918.
346
ğu’nun, hem sivil kanadı hem de askeri kanadı bir bütün olarak Osmanlı Devle-
ti’nin, Kafkasya politikalarını iki şarta bağlı olarak kabul etmeliydi. Bunlardan Bi-
rincisi Türklerin müttefik Bulgaristan ile kesin olarak anlaşması, ikincisi ise Kaf-
kasya’da Almanların ekonomik çıkarlarının garanti altına alınmasıydı. Osmanlı
Devleti’nin bu şartları kabul ettiğini yazılı olarak Almanya’ya bildirmesi gereki-
yordu99.
Bernstorff’un telgrafında dikkati çeken en önemli husus, Alman İmparator-
luğu’nun Trasnkafkasya konusundaki politikalarında bir bütünlük olmadığıydı. Bir
taraftan Osmanlı ordusunun Transkafkasya’daki operasyonlarının tamamının
planları General Seeckt tarafından hazırlanıp Alman Orduları Yüksek İdaresi tara-
fından onaylanıyor, diğer taraftan da Alman Dışişleri Bakanlığı Osmanlı ordusunun
Transkafkaya’daki ilerleyişini durdurmaya çalışıyordu. Bu bağlamda hem Alman-
ya’nın Transkafkasya politikaları konusundaki görüş ayrılıklarını giderme hem de
müttefik Osmanlı Devleti ile Almanya ilişkilerinin bütününü Transkafkasya bağla-
mında yeniden belirlemek için aralarında Şansölye Hertling, Dışişleri Bakanı
Kühlmann ve General Lossow’unda olduğu 3-4 Haziran 1918’de üst düzey toplan-
tılar yapıldı.
Kafkasya artık Osmanlı-Alman ilişkilerinin merkezine oturmuştu. Onun için
3-4 Haziran toplantıları bu konuda önemli birer belge niteliği taşımaktadır. Zira bu
toplantılar hem Alman Hükûmetinin hem de Alman Orduları Yüksek İdaresinin
geniş katılımı ile gerçekleşmiştir. Bu toplantılarda Alman İmparatorluğu Dışişleri
Bakanlığı temsilcileri, Alman-Osmanlı ilişkilerinin Transkafkasya nedeniyle bo-
zulmaması gerektiğini ısrarla vurgulamışlardır. Zira Alman Dışişleri Bakanlığı
yetkilileri, Orta Asya politikaları için “atlama taşı” olarak gördükleri Osmanlı Dev-
leti ile iyi ilişkileri savaştan sonra da devam ettirmeyi planlıyorlardı. Dolayısıyla
Alman dışişlerine göre, Kafkasya meselesi mutlaka diplomatik yollarla çözülmeliy-
di. Alman Orduları Yüksek İdaresi’nin ise daha çok askeri çözüm taraftarı olduğu
ve Transkafkasya’daki Alman çıkarlarının korunması için Albay Kress’in hemen
Poti’ye hareket etmesi ve daha sonra da iki tabur Alman askerinin sevk edilmesini
istediği görülüyordu. Dolayısıyla bu toplantılarda Alman Dışişleri Bakanlığı ile
Alman Orduları Yüksek İdaresi arasında Kafkasya politikaları konusunda bariz bir
görüş ayrılığı belirmişti100.
Transkafkasya’nın çetin sorunlarından biri olan Bakü konusu, 4 Haziran
toplantısında ele alınmış ve Osmanlı askerinin Bakü’yü almasını Rusya’nın savaş
nedeni saydığı vurgulanmıştır. Dolayısıyla Bakü’yü almaya hazırlanan Nuri Pa-
şa’nın engellenmesi gereği üzerinde durulmuş ve Bakü’nün sadece Alman askerle-
ri ile alınabileceği ifade edilmiştir.

99 PA-AA, R 11046, Pera, den 23 Mai 1918.

100 3-4 Haziran 1918 Tarihli toplantıların tutanakları için bkz. PA-AA, R 11047, Berlin den 3. Juni
1918. Krş. Bundesarchiv (BA-AA), R 43, 2458/9.
347
 Bu toplantılarda ele alınan konular hakkında Osmanlı Devleti’nin ve General
Seeckt’in bilgilendirilmemesi hususunda gösterilen hassasiyet, Almanya’nın müt-
tefik Osmanlı Devleti’nden gizli bir Kafkas politikası yürüttüğü ve Osmanlı Devle-
ti’ne güvenmediği şeklinde yorumlanmalıdır.

4.3. Kafkasya Üzerinde Osmanlı-Alman Çekişmesi ve Bakü Meselesi

Osmanlı Devleti, Alman İmparatorluğu’nun kendisinin bilgisi dışında gizli
bir Kafkasya politikası yürüttüğünün farkına, 3-4 Haziran toplantılarının üzerin-
den fazla zaman geçmeden varmıştır. Bundan dolayıdır ki Enver Paşa, Luden-
dorff’a gönderdiği telgrafta, Osmanlı Devleti’nin Kafkasya meselesi konusunda
birinci derecede ilgili olduğunu belirtiyor ve sitemle şöyle devam ediyordu: “Al-
manya Kafkasya’ya olan ilgimizi bilmesine rağmen beraber kullanacağımız Tiflis-
Poti demiryolu için bize haber vermeden iki Alman taburunu Gürcistan’a gönderiyor.
Ayrıca Alman savaş esirlerinden oluşturulan iki özel birliği de bu hat üzerine yerleş-
tiriyor. Müttefiklerimizin büyükelçileri ile burada her konuyu konuşuyoruz. Fakat
bizim birinci derecede ilgilendiğimiz ve bizim için çok önemli olan bir konuda (Kaf-
kasya) bizim görüş ve düşüncelerimiz alınmıyor” 101.
Almanya’nın, Osmanlı Devleti’nin haberi olmadan Kafkasya’ya asker gön-
dermesinin olumsuz sonuçlarının ortaya çıkmaya başladığını belirten Enver Paşa,
“Karakilise yakınlarında Ermeniler ile girdiğimiz bir çatışmada, Alman özel birlikle-
rinin Ermenilerin yanında bize karşı savaştığı söylendi. Buna önce inanmak isteme-
dim ve Ermenilerin bir oyunu olarak düşündüm. Ancak bunun gerçek olduğu anlaşı-
lınca bu özel birlikler silahsızlandırılarak geri gönderildi. Göründüğü kadarıyla bu
girişim General Lossow tarafından gerçekleştirildi. Eğer böyle giderse Ermeniler ve
Gürcüler Osmanlı Devleti ile Almanya arasında Kafkasya konusunda bir anlaşmazlık
olduğunu düşünecekler ve bu da bizim zararımıza olacaktır. Bundan dolayı Müttefik-
ler arasındaki yanlış anlamaları önlemek için Kafkasya konusundaki düşüncelerinizi
zamanında bize bildirmeniz çok önemli” diye yazmaktaydı.
Böylece 4 Haziran toplantısında Kühlmann ve Lossow’un da ön gördükleri
gibi Transkafkasya’da Alman-Osmanlı askeri çatışmasının önüne geçilememiş ve
Filistin cephesinde omuz omuza çarpışan iki müttefik, Kafkas cephesinde karşı
karşıya gelmişti. Enver Paşa, bunun Transkafkasya halkları üzerinde doğuracağı
olumsuz sonuçlara dikkat çekerek Alman karargâhının Kafkasya konusundaki
düşüncelerini Osmanlı karargâhı ile paylaşmasını istemekteydi.
Bu sitemlerden sonra Enver Paşa, Osmanlı Karargâhının düşüncelerini ve
Alman karargâhından beklentilerini şöyle dile getirmektedir: “3. Ordudan gelen
haberlere göre son zamanlarda Sochum’a bir Alman özel birliği konuşlandırıldı. Bu
birlik Müslümanları silahsızlandırıp Hıristiyanlara silah dağıttı. Müslümanlar bu

101 Bu telgraf için bkz. PA-AA, R 11047, Hauptquartier, den 10 Juni 1918.
348
savaşın başından beri bizimle Ruslara karşı savaştılar. Müttefikimiz Almanya’nın
şimdi bunları silahsızlandırması haksızlıktır. Bundan dolayı ortak çıkarlarımızın
zarar görmemesi için siz ekselansları Ludendorff’tan, Sochum’da önlemler alınması
konusunda emirlerinizi vermenizi rica ediyorum.
Bizim Gürcistan’a çok fazla ilgimiz yok. Ama Ermeniler bizimle Doğu da bulu-
nan Müslümanlar arasında bulunuyorlar. Onun için ekselansları Ludendorff, bu ko-
nudaki düşüncelerinizi acilen ve zamanında bildirmenizi istiyorum.
Kardeşim Nuri Paşa tarafından Müslümanların bulunduğu Gence (Elizavet-
pol) ve Dağıstan’da önlemler alındı. Bu önlemler ve 3. ordunun gerçekleştirdiği or-
ganizasyonlar sayesinde epey mesafe aldık. Onun için Gürcistan’daki Alman taburu-
nun güneye ve doğuya gönderilerek harcanması taraftarı değilim. 3. Ordu da Bolşe-
viklere karşı Müslümanları korumak için Gence’ye bir tümen yolladı.
İster Alman Büyükelçiliği aracılığıyla, ister direkt genel karargâhınızdaki Zeki
Paşa aracılığıyla, isterse başka bir yolla yukarıda belirttiğim konularda ekselansları
Ludendorff’un orada aldıkları kararları, zamanında bize bildirmelerini tekrar rica
ediyorum”
Böylece Enver Paşa hem Transkafkasya konusunda Alman Orduları Yüksek
İdaresi ile organizeli bir şekilde çalışmak istediğini ifade ediyor hem de kardeşi
Nuri Paşa’nın Transkafkasya’da İttifak Devletleri için önemli çalışmalar yaptığını
bildiriyordu. Enver Paşa Osmanlı Devleti’nin Gürcistan ile ilgisi olmadığını, Trans-
kafkasya’daki Müslümanlar ile bağlantı kurmaya çalıştığını, Ermenilerin, Osmanlı
Devleti ile Transkafkasya Müslümanları arasında yer aldıkları için ilgi alanlarına
girdiklerini belirtiyordu.
Enver Paşa’nın telgrafından anlaşılacağı üzere Osmanlı ile Almanya arasında
Transkafkasya meselesinin çözümü geciktikçe Osmanlı-Alman ilişkilerinin tamamı
zarar görmeye başlamıştı. Osmanlı-Alman ilişkilerinin bütünü söz konusu oldu-
ğunda Almanya’da iki tür eğilimin ortaya çıktığını yukarıda görmüştük. Bunlardan
birincisi özellikle Alman Hükûmet çevrelerinde, başta Dışişleri Bakanı Kühlmann
olmak üzere, destek gören görüştü ki bunlar savaştan sonra da Osmanlı Devleti ile
ittifakın devam etmesini istiyorlardı. İkinci eğilim ise, Alman Orduları Yüksek İda-
resi tarafından desteklenen ve savaştan sonra Osmanlı ile ittifakın sona ermesini
isteyenlerdi. Savaştan sonra da Osmanlı Devleti ile ittifakın devamını isteyen Şan-
sölye Hertling, 9 Nisan 1918’de General Ludendorff’a çektiği telgrafta, Osmanlı
Devleti’nin ayakta kalabilmesi için gerekli olan önlemlerin alınması konusunun
görüşüleceği bir toplantının yapılmasını istiyordu102.
Hertling’in, bu toplantıda özellikle Osmanlı Devleti’nin doğu sınırlarının ve
dolayısıyla Kafkas sınırının belirlenmesini istiyordu. Bunun üzerine İstanbul’da bir
Kafkasya Konferansının düzenlenmesi için çalışmalar başladı. Alman Orduları

102 BA- AA, R 43, Nr. 2458/9, Hauptquartier, den 9 April 1918.
349
Yüksek İdaresi Konferans’ın hazırlıklarını yapmak üzere General Lossow’u görev-
lendirdi. Lossow, ilk girişim olarak İstanbul’da yapılması düşünülen konferansın
yerinin Berlin olması için çalışmalarda bulundu. Böylece Osmanlı Devleti’nin mü-
zakereleri uzatma ihtimaline izin verilmemiş olunacaktı103.
Ayrıca bu konferansın hazırlıklarını görüşmek üzere 27 Haziran 1918’de
Halil Bey, Bernstorff’a iki saatlik bir ziyarette bulundu. Bernstorf’un bildirdiğine
göre104, Osmanlı Devleti kamuoyuna açık bir konferansta Almanya tarafından kü-
çük düşürülmek istemediği için konferanstan önce Almanya ile anlaşmak ve kon-
feransta sadece Kafkasya’daki devletlerin sınırlarını belirlemek istiyordu. Kendi
sınırlarını ise Almanya’nın yardımlarıyla İttifak Devletleri’ne kabul ettirmek niye-
tindeydi. Bernstorff, konferans için henüz direktif almadığını, Halil Bey’e geçiştirici
bir cevap verdiğini ve Kafkasya’da kalıcı bir barış için Brest-Litovsk barışının te-
mel alınarak sınırların etnik yapıya göre belirlenmesinin gereği üzerinde durdu-
ğunu da bu telgrafıla bildirmiştir.
Kafkasya’daki sınırların belirlenmesi ile ilgili bir konferansın hazırlıklarının
devam ettiği sırada General Kress de Tiflis’e ulaşmıştı. 18 Haziran 1918’de Tif-
lis’ten çektiği telgrafta105, Gence’yi ziyareti sırasında Nuri Paşa’nın Azerbay-
can’daki operasyonlarında, Azeri halk tarafından destek gördüğünü, geri çağrılma-
sı durumunda hem Osmanlı Devleti’nin imajının zedeleneceğini hem de Azerilerin
Almanya’ya düşman olacaklarını belirtmekteydi106. Kress’in bildirdiğine göre, Aze-
ri halkını, Bolşeviklere ve Ermenilere karşı Nuri Paşa korumaktaydı. Onun için
eğer Almanya, Osmanlı Devleti’ni orada istemiyorsa Azerbaycan’ın korunmasını
üstelenecek bir tümen Alman askerini bölgeye göndermek zorundaydı. Fakat her
halükarda Osmanlı Devleti’nin Azerbaycan’da küçük ve geçici işgal birlikleri bu-
lundurulmasına Almanya’nın müsaade etmesi gerekiyordu. Buna karşılık olarak da
Osmanlı Devleti’nden, Gürcü haklarını tanıması, Transkafkaya’daki Alman ekono-
mik çıkarlarını garanti etmesi, özellikle demiryollarını Alman kontrolüne vermesi

103 BA-AA, R 43, Nr. 2458/9, 27.6.1918.

104 Bkz. PA-AA, R 11050, Konstantinopel, den 27 Juni 1918.
105 Bkz. BA- AA, R 43, Nr. 2458/9, 18.6.1918.
106 Azerilerin Nuri Paşa’ya destek vermelerinin en önemli nedeni, Bakü’de hükmeden Bolşeviklerin
ana destekçileri Ermenilerin, burada gerçekleştirdikleri vahşi katliamlardır. Bakü’de Çoğu kadın
ve çocuk olmak üzere yaklaşık 10 bin insan, 31 Mart-3 Nisan tarihleri arasında katledilmiştir. Er-
meniler, bu işledikleri cinayetlerden dolayı Müslümanların öç almalarından korktukları için de
varlıklı olmalarına rağmen modern savaş araçlarına sahip olan Bolşeviklerin safında yer almışlar-
dı. Böylece katliamlarına devam edebilmek için akıllıca davranarak Bolşevikleri ve onların do-
nanmalarını kendi taraflarına çekmeyi başarmışlardı. Kısa zamanda Bakü’deki Bolşevik partisinin
yönetimini de ele geçirince, buradaki etkili bir çok komiser ve mahalli idareci Ermenilerden soru-
lur hale gelmişti. Geniş bilgi için bkz. Mustafa Çolak, “Almaniyanın QafQaz Siyasәti (1917-1918-
ci iller), Azәrbaycan Xalq Cümhuriyyәti vә Qafqaz İslam Ordusu (Ed. Mehmet Rıhtım, Meh-
man Süleymanov), Qafqaz Universiteti Qafqaz Araşdırmaları İnstitutu Nәşriyyatı, Bakı 2008, s.
145 vd.
350
istenebilirdi. Kress’e göre, Bakü meselesi hem Osmanlı Devleti hem de Azerbaycan
Hükûmetinin memnun olacağı bir şekilde bir an önce çözüme kavuşturulmalıydı.
Kress’in, “bağımsız Azerbaycan’ın ayakta kalabilmesi için Bakü’nün mutlaka
Azeri yönetiminde olması gerektiği” düşüncesine karşın Ludnedorff, Enver Paşa’ya
gönderdiği 27 Haziran 1918 tarihli telgrafta, Bakü’deki petrol tesislerinin zarar
görmeden müzakereler yolu ile elde edilmesi gerektiğini, tesislerin yönetimi ve
kullanılmasının Almanların elinde olması gerektiğini belirtiyordu. Zira Almanya
hem bu savaşın ana taşıyıcısı hem de bu tesislerin yönetim ve kullanımı için gerek-
li teknik elemanlara sahip olan ülkeydi. Ayrıca Ludendorff, Transkafkasya’daki
hedeflere ulaşılabilmesi için hem Almanya’nın hem de Osmanlı Devleti’nin her
türlü çatışmadan kaçınması gerektiğini bildiriyordu107.
Almanya, Bakü meselesinden dolayı Rusya’nın tekrar İttifak Devletleri’ne
karşı savaşa girmesinin kendi çıkarları açısından tehlikeli olacağını düşünüyordu.
Zira Rusya, Bakü’nün Osmanlı askerleri tarafından alınmasını savaş nedeni sayı-
yordu108. Anlaşılacağı üzere Bakü, Kafkasya sorununun doruk noktası haline gel-
mişti. Bir taraftan Güney’den Bakü’ye doğru ilerleyen İngiliz askerleri karşısında
Bakü’nün biran evvel İttifak Devletleri tarafından alınma zorunluluğu, diğer taraf-
tan ise Bakü’nün Osmanlı Devleti tarafından alınmasını savaş nedeni sayan Rusya
ve Kafkasya’da Bakü’yü almak için yeterli askeri bulunmayan Almanya. Osmanlı
Devleti, Bakü’nün Osmanlı askeri ile alınması için sürekli İngiliz tehlikesini öne
sürerken, Almanya, Bakü’nün Osmanlı askeri ile alınması durumunda Rusya’nın
tekrar İttifak Devletlerine karşı savaşa girebileceği riskinden bahsediyordu. Böyle-
ce Almanya, Rusya ve Osmanlı Devleti, Bakü’deki çıkarlarını koruyabilmek ve bir-
birlerini yanıltmak amacıyla doğru olamayan haberler yaymaya başladılar.
İsviçreli bir iş adamı olan Hartmann, 9 Temmuzda Alman Dışişleri Bakanlı-
ğı’na, Türklerin Çulfa ve Tebriz’i boşalttıklarını ve bir İngiliz Konsolos ile İngiliz
askerlerinin Tebriz’de olduklarını yazıyordu109. Bu Osmanlı menşeli doğru olma-
yan bir haberdi110. Almanlara İngiliz tehdidini göstermek için ortaya atılmıştı. Aynı
şekilde, 4 Ağustosta General Kress, henüz doğrulanmamış haberlere göre Türkle-
rin Bakü’yü aldıklarını ve Bakü bölgesindeki operasyonlarda, Alman asker ve su-
baylarının hiçbir şekilde kullanılmadıklarını bildiriyordu. Ayrıca Türklerin Ba-

107 BA-AA, R 43, Nr. 2458/9, 27.6.1918.

108 Rusya’nın, Bakü petrollerini kullanamaması halinde, Volga’daki gemi ticareti, demiryollarının
büyük bir kısmı, endüstrisinin önemli bir kısmı ve özellikle Volga ve Moskova civarındaki endüst-
rileri, Orta Asya ve Taşkent demiryolları çökerdi. Çünkü tüm bu işletmeler tamamen petrole bağ-
lıydı. Bu işletmelerin tamamı petrol ihtiyaçlarını Bakü’den karşılıyorlardı. Başka yedek kaynakla-
rın kullanılması imkânı da yoktu. Grozni petrolleri ihtilal esnasında tahrip edildiklerinden kullanı-
lamaz haldeydi. Hazar denizi kenarında bulunan bazı petrol yatakları da önemli olmadıkları ve
Bakü petrolleri kadar değerli olmadıklarından kaynak olarak kullanılamamaktaydı. Bkz. PAA-AA,
R 11049, Berlin, den 13 Juni 1918.
109 BA-AA, R 43, Nr. 2458/9, 09.7.1918.
110 BA-AA, R 43, Nr. 2458/9, 8.8.1918; Krş. BA-AA, R 43, Nr. 2458/9, 17.8.1918.
351
kü’yü almalarını zorlaştırmak için şimdiye kadar Batum-Tiflis üzerinden giden
bütün cephane sevkıyatını engellediğini de telgrafına ekliyordu111. Almanya’nın
İstanbul’daki Askeri Ataşesi ise 7 Ağustos’ta, Osmanlı karargâhına Bakü’nün Türk-
lerin elinde olduğu yönünde hiçbir haberin ulaşmadığını bildiriyordu112. Doğru
olan ise şuydu: 5 Ağustos 1918 günü Osmanlı ordusu Bakü’ye saldırmış; ama Ba-
kü’yü alamadan geri çekilmek zorunda kalmıştı113. Öte yandan, Petersburg gazete-
leri, Bakü yönetiminin İngilizleri, Bakü’ye davet ettiğini yazıyordu114.
Alman Dışişleri’ne bu çelişkili haberlerin gelmesinin en önemli nedeni, Al-
manya’nın Kafkasya’da henüz yeteri kadar telgraf hattını kuramamasıydı. Alman-
ya, Osmanlı haberleşme sistemi üzerinden bilgileniyordu. Onun için de Tiflis’ten
gelen telgraflar çoğu zaman Alman Dışişlerine geç ulaşıyordu. Özellikle Bakü me-
selesinde Almanya, Osmanlı Devleti ve Rusya kendi politikaları doğrultusunda
yanlış haberler yayıyorlardı. Dolayısıyla Almanya’nın, Kafkasya ile ilgili haberlerin
ne derece doğru olduğunu öğrenmesi epey zaman alıyordu.
Bu bilgi kirliliği içerisinde Enver Paşa, 19 Ağustos tarihli telgrafında, kendi-
sinin Bakü’nün alınmasını tahrik eden kişi olarak görünmek istemediğini; ancak
İngilizlerin Bakü’ye girmesi halinde İttifak Devletleri’nin durumunun güçleşeceği-
ni, Ludendorff’a yazıyordu. Enver Paşa’ya göre, İngilizlerin Bakü’de yerleşmeleri
güvenlik açısından Kafkasya’nın tamamını tehlikeye sokacaktı ve Ermeniler de
ümitlerini İngilizler’e bağlamışlardı. Öte yandan Rusya’nın durumu da güven verici
değildi. Enver Paşa’ya göre, Almanya ve Osmanlı Devleti’nin müzakereler yolu ile
Bakü’deki çıkarlarını korumaları imkânsızdı. Dolayısıyla, Bakü için en hızlı çözüm
yolu Alman ve Osmanlı askerlerinin burayı en kısa sürede almalarıydı. Bakü ne
kadar çabuk alınacak olursa, petrol tesislerinin tahrip edilmesi riski de o kadar az
olacaktır. General Seeckt’e göre de, Bakü petrolleri en kısa zamanda güven altına
alınmalıydı115.
Alman Dışişleri Bakanlığı’nın Alman Orduları Yüksek İdaresi’ndeki temsilci-
si Bercheim da, Enver Paşa ve General Seeckt ile aynı görüşteydi. Bercheim’a göre;
Bakü’deki durum, oranın İttifak Devletleri tarafından bir an önce alınmasını gerek-
tiriyordu ve Bakü’nün alınmasına Alman askerlerinin katılımını General Kress
sağlamalıydı. İngilizlerin Bakü’yü elde etme tehlikesine karşı, Bercheim kendi öne-
risinin acilen dikkate alınmasını istiyordu; Bu öneriye göre, Ruslar ve Türkler ile

111 BA-AA, R 43, Nr. 2458/9, 4.8.1918.

112
BA-AA, R 43, Nr. 2458/9, 7.8.1918.
113 Osmanlı Ordusunun Bakü’ye karşı saldırıları ve 15 Eylül günü Bakü’nun zaptı hakkında geniş
bilgi içn bkz., Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi Kafkas Cephesi 3 ncü Ordu Harekatı, C.
II, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1993.
114 Petersburg gazetelerine göre, Bakü Sovyet’i sağ partilerin önerisiyle 239 karşı 259 oyla İngilizleri
Bakü’ye davet etmeye karar verdi. Almanlar ise şimdiye kadar Türklerin Bakü’ye girmesini başa-
rılı bir şekilde engelliyorlardı. Bkz. BA-AA, R 43, Nr. 2458/9, 8.8.1918.
115 BA-AA, R 43, Nr. 2458/9, 19.8.1918.
352
anlaşılarak, Bakü İngilizler’den temizlenmeli, şehrin yönetimi Ruslarda kalmalı, bu
yönetim, Almanlara ve Ruslara petrol vermeyi kabul etmeli, Türk istekleri de dik-
kate alınmalıydı116.
Enver Paşa ve Bercheim’ın, Bakü’nun bir an önce alınmasını Alman Orduları
Yüksek İdaresi’nden istemeleri üzerine, Ludendorff’ta, Alman Dışişleri’nden, Ber-
lin’deki Rus Büyükelçisi Joffe ile görüşmeleri devam eden, Brest-Lİtovsk’a ek ola-
rak düşünülen Alman-Rus antlaşması çerçevesinde, Osmanlı Devleti’nin istekleri-
nin de dikkate alınacağı bir şekilde, acilen Bakü konusunun müzakere edilmesini
istiyordu117.
Bunun üzerine Bercheim, 20 Ağustosta Ludendorff’a gönderdiği telgrafta118,
Bakü konusunu Joffe ile görüştüğünü; ancak Joffe’nin, Bakü’nün alınmasında Os-
manlı askerinin kullanılmasını, imzalamaya hazırlandıkları Alman-Rus ek antlaş-
masının açık bir ihlali olduğunu düşünüyordu. Ona göre bu, Almanya’nın ek ant-
laşma ile üzerine aldığı yükümlülükleri yerine getirmemesi anlamına geliyordu.
Joffe, Almanların Bakü’yü almalarına Rusların itiraz etmeyeceğini ve Bakü halkının
da Almanlara karşı gelmeyeceğini, buna karşılık, şehre Osmanlı birliklerinin alın-
masının söz konusu olamayacağını söylüyordu.
Joffe-Bercheim görüşmesinden sonra Bercheim, Osmanlı Karargâhındaki
General Seeckt ile görüşdü. Bu görüşmede, Bakü’nün alınmasında askeri güç kul-
lanılması gerekiyorsa bölgede yeteri kadar Alman askeri bulunmaması hasebiyle,
Rusya ile anlaşılarak Osmanlı askerinin katkısının sağlanması; fakat hiçbir şekilde
Osmanlı askerinin şehre sokulmaması kararı alındı. Osmanlı askeri birlikleri şeh-
rin dışında, Alman-Rus ek antlaşmanın 14. maddesindeki yer alan birinci ve ikinci
paragraflarda belirtilen sınırlarda bekletilecekti. Bu şekilde Rus Hükûmeti, Ba-
kü’ye karşı yapılacak bu tarz bir saldırıyı düşmanca görmeyecekti. Ayrıca İngiliz
tehlikesi şehirden uzaklaştırıldıktan sonra, Bakü’nün yönetimi tekrar Ruslara bı-
rakılacak; fakat petrolün kullanımı konusunda Almanya, Rusya ve Osmanlı Devleti
aralarında anlaşacaklardı119.
Bu şartlar çerçevesinde, Bakü üzerinde anlaşma sağlanmış gibi görünüyor-
du; ancak İstanbul’daki Alman Askeri Ataşeliğinden bildirildiği gibi120, bu anlaş-
manın uygulanabilmesi zordu. Her şeyden önce Azerbaycan’da yeteri kadar Alman
birliği bulunmuyordu. Dolayısıyla, Bakü’ye karşı yapılacak bir saldırıda büyük
ölçüde Osmanlı askeri kullanılacaktı. General Seeckt, bu Osmanlı askerinin şehre
sokulmamasını sağlayacağını bildirmişti. Ama bu neredeyse imkânsızdı. Çünkü
bölgedeki Osmanlı-Azeri dayanışması ve Osmanlı’nın savaş hedefleri, Osmanlı

116 BA-AA, R 43, Nr. 2458/9, 19.8.1918.

117 BA-AA, R 43, Nr. 2458/9, 19.8.1918.
118 Bkz. BA-AA, R 43, Nr. 2458/9, 20.8.1918.
119 BA-AA, R 43, Nr. 2458/9, 20.8.1918.
120 BA-AA, R 43, Nr. 2458/9, 21.8.1918.
353
askerinin Bakü’ye girmesini ve Bakü petrolleri ile Transkafkas demir yollarını
Osmanlı Devleti ile Almanya’nın ortaklaşa kullanmalarını gerekli kılıyordu. Oysa
imza aşamasına gelmiş ve Osmanlı’dan gizli tutulan Alman-Rus ek antlaşması buna
müsaade etmiyordu. Öyle anlaşılıyor ki Berlin’de masa başında alınan kararlar
bölge gerçekleri ile uyuşmuyordu.
Nitekim Joffe, Almanya’nın ek antlaşmada taahhüt ettiği gibi, Osmanlı asker-
lerini Bakü’den uzak tutma yükümlülüğünü yerine getireceğinden emin olmak
istediğini ve Rusya’nın bu konuda hiç taviz vermeyeceğini, 21 Ağustos’ta tekrar
bildiriyordu. Hâlbuki Almanya bu konuda daha önce söz vermişti. Joffe, ek antlaş-
mayı imzalamak için Hükûmetinden yetki aldığını ve antlaşma yürürlüğe girdikten
hemen sonra, Almanların gecikmeden Türk birliklerini, 14. maddede belirtilen
sınırların gerisine çekmesini sağlamalarını istiyordu. Joffe ayrıca eğer Alman as-
kerleri ile birlikte Bakü’ye Osmanlı askeri de girecek olursa, şehirdeki Ermenilerin
İngiliz askerlerini tercih edeceklerini de bildiriyor, Bakü’yü alacak Alman askerle-
rinin de İngiliz tehlikesi geçtikten sonra şehri hemen geri boşaltıp Ruslara teslim
etmeleri şartı üzerinde duruyordu121.
Rus Hükûmetinin Bakü konusundaki ısrarlarından da anlaşılacağı gibi Al-
manya, önemli bir karar aşamasına gelmişti. Ya Rusya’nın yukarıda belirttiğimiz
isteklerini kabul edip ek antlaşmayı imzalayacak ya da antlaşma daha imzalanma-
dan başarısızlığa uğrayacaktı. Antlaşmanın başarısızlığa uğraması durumunda
Almanya’nın, sadece bu anlaşma ile sağlamış olduğu çıkarları boşa gitmeyecek,
büyük ihtimalle Brest-Litovsk Anlaşması da uygulanamaz hale gelecekti. Bu da
Almanya’nın Estonya, Letonya, Gürcistan ve Rus donanmasından pay alma yönün-
deki çıkarlarını zora sokacaktı. Almanya, bu durumu iç ve dış politikada anlatamaz
ve böylelikle prestij kaybına uğrardı.
Neticede 27 Ağustos 1918’de Alman-Rus ek antlaşması imzalanmış122; an-
cak Brest-Litovsk Anatlaşması’na ek olarak imzalanan bu antlaşmada aynen Brest-
Litovsk gibi kâğıt üzerinde kalmış, uygulanamamıştır. Zira bu ek antlaşmayla hem
Almanlar hem de Ruslar yerine getiremeyecekleri taahhütlerde bulunmuşlardır.
Mesela, Bakü’deki Bolşevik yönetimi yıkıldığı için 1 Ağustostan itibaren kendileri-
nin bile kullanamadıkları Bakü petrollerinden Almanlara pay vermeyi kabul edi-
yorlardı. Almanlar ise, bölgede yeteri kadar askeri birlikleri bulunmamasına rağ-
men, ek antlaşmanın 14. maddesi ile Osmanlı Devleti’ni Bakü’ye sokmayacaklarını
ve Bakü’yü İngiliz tehlikesinden kurtarıp tekrar Ruslara vermeyi garanti ediyor-
lardı.

121 BA-AA, R 43, Nr. 2458/9, 21.8.1918.

122 Bu antlaşma hakkında geniş bilgi için bkz. Werner Zürer, Kaukasien 1918-1921. Der Kampf der
Großmächte um die Landbrücke zchwischen Schwarzem und Kaspischem Meer, Droste Verlag,
Düsseldof 1978, s. 102-110. Krş. Bihl, a.g.e., s.72-124.
354
 Alman-Rus ek antlaşmasından Osmanlı Devleti’nin haberdar olması üzeri-
ne, Sadrazam Talat Paşa, Kafkasya konusundaki sitemlerini belirtmek üzere 3 Ey-
lül’de Berlin’e hareket etti. Karşılıklı görüşmeler sonunda 23 Eylül 1918’de Hintze
ile Talat Paşa arasında Kafkasya, Türkistan ve İran konularındaki gizli “Osmanlı-
Alman Protokolü” imzalandı. Bu protokol ile Kafkasya konusunda Osmanlı-Alman
anlaşması sağlandı; ancak bu kararlar da kâğıt üzerinde kaldı, uygulanamadı. Zira
29 Eylül’de Bulgaristan, İtilaf Devletleri ile “Selanik Ateşkes Antlaşması”nı imzala-
yarak teslim oldu ve aynı gün Alman Genel Karargâhı da Amerika Başkanı Wil-
son’a, onun söylev ve demeçlerinde ileri sürdüğü görüşlere uygun bir barış ant-
laşması için başvurma kararı aldı. Böylece Birinci Dünya Savaşı’nı İttifak Devletle-
ri’nin kaybettiği artık kesinleşmiş oluyordu.

355
 SONUÇ

İttihat ve Terakki Hükûmetleri’nin Türkçü politikalarında Kafkasya’nın

önemli bir yeri vardı. Zira hem bizatihi Kafkasya bölgesinin kendisinde Türk nüfu-
su mevcuttu hem de Kafkasya, Türk nüfusunun yoğun olduğu Orta Asya coğrafya-
sına uzanan yol üzerinde bulunuyordu. İttihatçıların Türkçü kanadına göre Kaf-
kasya, Osmanlı Devleti’nin Birinci Dünya Savaşı’ndaki "Millî hedefi" olmalıydı. Os-
manlı Devleti’nin "tabii sınırlarına" Kafkasya da dâhildi. Ayrıca Kafkasya yeraltı
zenginlikleri, petrolü ve jeopolitik konumu itibariyle de, İttihatçılar için bir zengin-
lik alanıydı.
İttihatçıların Kafkasya politikalarında düşünce dünyalarındaki “Türkçülük”
ve Kafkasya’nın yeraltı zenginlikleri kadar belirleyici olan diğer önemli bir durum-
da, Osmanlı Devleti’nin Birinci Dünya Savaşı’nda İttifak Devletleri safında yer al-
mış olmasıydı. Zira İttifak Devletleri’nin önderi durumunda olan Almanya, daha
savaşın başından itibaren İtilaf Devletleri’ne karşı bir Balkan bloğu oluşturmayı
hedefliyordu. Dolayısıyla İttihatçılar aynı ittifak içinde yer aldıkları Balkan devlet-
lerinden toprak talep edemezlerdi. Almanya’da oluşturmayı düşündüğü Balkan
bloğunun zarar görmemesi için Osmanlı Devleti’ni Doğu’ya, Kafkasya’ya yönlendi-
riyordu. Dolayısıyla Almanya, Osmanlı Devleti’nin savaş hedeflerinin Balkanlar
yerine Kafkasya’ya yönelik olmasını istiyordu.
İttihatçılar, Almanya ile 2 Ağustos 1914 ittifak antlaşmasını imzaladıktan
sonra Osmanlı Devleti’nin, Kafkas Müslümanlarına yönelik politikaları ön plana
çıkarmaya başladı. Zira İttihatçıların Birinci Dünya savaşı’ndaki Kafkasya politika-
sı, Almanya’nın İslam politikasının bir parçasını oluşturuyordu. Almanya’nın İslam
politikası, İngiltere, Rusya ve Fransa sömürgesi altındaki Müslümanları kışkırta-
rak, bu sömürgeci güçlere karşı ayaklanmalarını sağlamak ve bu yolla bu devletleri
zayıf düşürmeye dayanıyordu. Zira Alman Kayzeri II. Wilhelm’e göre, bu devletler
Almanya’nın “dünya gücü” olmasını engelleyen devletlerdi. Dolayısıyla bütün Müs-
lümanların halifesi olan müttefik Osmanlı padişahının “cihat” ilanı, İslam ülkele-
rinde önemli sömürgeleri olan ve Birinci Dünya Savaşı’nda Almanya’ya karşı sava-
şan İngiltere, Fransa ve Rusya’nın hem savaş gücünü azaltacak hem de diğer dev-
letler nezdindeki imajını zedeleyecekti.
Brest-Litovsk Antlaşması’ndan sonra Transkafkasya’da yayılmacı ve sömü-
rücü bir siyaset takip eden İttihat ve Terakki Hükûmeti, bir başka yayılmacı politi-
ka takip eden müttefik Almanya ile karşı karşıya gelmiştir. İttihatçıların Bolşevik
İhtilali’nden sonraki Kafkasya politikaları, Enver Paşa’nın şahsi meselesi halini
almıştır. Enver Paşa Hükûmetteki pozisyonunu güçlendirmek ve Alman ittifakının
Osmanlı Devleti için doğru tercih olduğuna kabine arkadaşlarını ve halkı inandıra-
bilmek için Osmanlı Devleti’nin Kafkasya’da mutlaka 1878 sınırları öncesine sahip
356
olması ve Kafkas ötesi ve berisi Müslümanlarının da bağımsız kılınmaları gerekti-
ğini düşünüyordu. Bu açıdan bakıldığında İttihatçıların, Bolşevik ihtilalinden, Bi-
rinci Dünya Savaşı sonuna kadar geçen dönemde Kafkasya’da İslamcı ve Türkçü
politikalar takip ettiği söylenebilir. Zira İttihatçılar, Kars, Ardahan ve Batum’un
Osmanlı toprağı olduğunu savunurlarken bu vilayetlerdeki Müslüman nüfusun
yoğun olduğu gerekçesini kullanmışlar, yine aynı şekilde Kafkas ötesi ve berisi tüm
Müslümanların bağımsızlığını istemiş olan Enver Paşa, bu bağımsızlık hareketle-
rinde Kafkas Müslümanlarına yardımcı olmak üzere teşkil ettirdiği orduya da
“Kafkas İslam Ordusu” adını vermiştir.
“Kafkas İslam Ordusu”nun Kafkasya’daki en önemli destekçisinin Azeriler
olduğunu söylemek mümkündür. Birinci Dünya Savaşı boyunca Osmanlı-Azeri
ilişkileri kesilmemiştir. Bu bağlamda Birinci Dünya Savaşı boyunca Azerilerin Os-
manlı Devleti’nden, Gürcülerin Alman İmparatorluğu’ndan, Ermenilerin ise İtilaf
Devletleri ve Rusya’dan siyasî, askeri ve mali destek aldıklarını söyleyebiliriz. Do-
layısıyla dönemin bütün büyük güçleri Kafkasya’da var olmaya çalışmaktaydılar.
İttifak Devletleri’nin Birinci Dünya Harbi’ni kaybetmesiyle birlikte Osmanlı Devleti
ve Almanya Kafkasya’dan çekilmek zorunda kalmışlardı.

357
KAYNAKÇA

Arşivler
Politisches Archiv des Auswärtigen Amts-Berlin (PA-AA)
-Der Weltkrieg, Nr. 11d secr..., Bd. 4-15.
-Georgien, Nr. 1..., Bd. 1.
-Rusland97a, Bd. 10-16.
-Türkei, Nr. 159 Nr. 2, Bd. 16.
Bundesarchiv-Berlin (BA-AA)
-R 43, 2458/9.
Geheimes Staatsarchiv preussischer Kulturbesitz-Berlin(GStA)
-Gesandschaft in Hamburg, Nr. 370.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi-İstanbul (BOA)
- MV, 249/65.

Yayınlanmış Eserler
AHMAD, Feroz, İttihat ve Terakki 1908-1914 (Çevr. Nuran Yavuz), Kaynak Ya-
yınları, Üçüncü Baskı, İstanbul, 1986.
BAYUR, Yusuf Hikmet, Türk İnkılâbı Tarihi, C. I Kısım I-III, Türk Tarih Kurumu
Basımevi, Ankara 1991.
BİHL, Wolfdieter, Die Kaukasus-Politik der Mittelmächte, Böhlau Verlag, C.II,
Viyana-Köln-Weimar 1992.
BİHL, Wolfdieter, Die Kaukasus-Politik der Mittelmächte. Ihre Basis in der
Orient-Politik und Ihre Aktionen 1914-1917, C. I, Hermann Böhlaus
Nachf., Viyana-Köln-Graz 1975.
Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi Kafkas Cephesi 3 ncü Ordu Harekâtı, C. II,
Genelkurmay Basımevi, Ankara 1993.
BİRİNCİ, Ali, “İttihat ve Terakki Cemiyeti Kuruluşu ve İlk Nizamnamesi”, Tarih ve
Toplum, S. 52 (1988), s. 209-215.
ÇOLAK, Mustafa, “Almaniyanın Qafqaz Siyasәti”, Azәrbaycan Xalq Cümhuriyyәti
vә Qafqaz İslam Ordusu (Ed. Mehmet Rıhtım, Mehman Süleymanov),
Qafqaz Universiteti Qafqaz Araşdırmaları İnstitutu Nәşriyyatı, Bakı 2008, s.
134-165.
ÇOLAK, Mustafa, Alman İmparatorluğu’nun Doğu Siyaseti Çerçevesinde Kaf-
kasya Politikası (1914-1918), Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2006.
ÇOLAK, Mustafa, Enver Paşa Osmanlı-Alman İttifakı, Yeditepe Yayınevi, İstan-
bul, 2008.
358
ÇOLAK, Mustafa. “Alman Belgelerinde Birinci Dünya Savaşı’nda Trabzon’da Gürcü
Lejyonunun Kurulması ve Faaliyetleri”, Uluslararası Tarih-Dil-Edebiyat
Sempozyumu 3-5 Mayıs 2002, Trabzon 2002. s. 507-521.
Djemal Pascha, Erinnerungen Eines Türkischen Staatsmannes, 2. Baskı, Drei
Masken Verlag, München 1922.
Enver Paşa’nın Anıları (Yayına Hazırlayan: Halil Erdoğan Cengiz), İletişim yayın-
ları, Birinci Baskı, İstanbul 1991.
EYİCİL, Ahmet, “Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti”, Türkler, C. 13, Yeni Türkiye
Yayınları, Ankara 2002, s. 228–244.
GENCER, Mustafa, Jöntürk Modernizmi ve “Alman Ruhu”, İletişim Yayınları,
İstanbul, 2003.
GUSE, Felix, Die Kaukasusfront im Weltkrieg bis zum Frieden von Brest, Koeh-
ler & Amelang, Leipzig 1940.
HANİOĞLU, M. Şükrü, Bir Siyasal Örgüt Olarak Osmanlı İttihad ve Terakki Ce-
miyeti ve Jön Türklük (1889–1902), C. I, İletişim Yayınları, İstanbul, 1989.
KARABEKİR, Kâzım (Yayınlayan: Faruk Özerengin-Emel Özerenden), İttihat ve
Terakki Cemiyeti 1896–1909, Türdav Ofset, İstanbul 1982.
İbrahim Temo, İttihat ve Terakki Anıları, Arba Araştırma Basın Yayın, İstanbul
1987.
JÄSCKE, Gotthard, “Der Turanismus der Jungtürken zur osmanischen Aussenpoli-
tik im Weltkrieg”, Die Welt des Islams, Bd. 23, C. 23, Sayı 1/2, Leipzig 1941.
KILIÇ, Selami, Türk-Sovyet İlişkilerinin Doğuşu, Dergâh Yayınları, İstanbul,
1998.
LEWİS, Bernard, Modern Türkiye’nin Doğuşu (Çev. Metin Kıratlı), Türk Tarih
Kurumu Basımevi, Ankara, 1984.
MARDİN, Şerif, Jön Türklerin Siyasî Fikirleri 1895–1908, İletişim Yayınları, İstanbul,
1989.
POMİANKOWİSKİ, Joseph (Çevr. Kemal Turan), Osmanlı İmparatorluğu’nun
Çöküşü. 1914-1918 Birinci Dünya Harbi, Kayıhan Yayınları, İstanbul,
1990.
RAMSAUR, E. E, Jön Türkler ve 1908 İhtilâli, (Çevr. Nuran Yavuz), Sander yayın-
ları, İkinci Baskı, İstanbul, 1982.
SÂBİS, Ali İhsan, Birinci Dünya Harbi, C. II, Nehir Yayınları, İstanbul, 1990.
ŞAHİN, Enis, Trabzon ve Batum Konferansları ve Antlaşmaları (1917-1918),
Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2002.
Talat Paşa’nın Anıları (Yayına Hazırlayan: Mehmet Kasım), Say Yayınları, İstan-
bul, 1986.
TEKİN ALP, Türkismus und Pantürkismus, Verlag Gustav Kiepenheuer, Weimar
1915.

359
TOPRAK, Zafer, “Bir Hayal Ürünü: İttihatçıların Türkleştirme Politikası”, Toplum-
sal Tarih, 146 (Şubat 2006).
TUNAYA, Tarık Z., “Türkiye’nin Siyasî Gelişme Seyri İçinde İkinci ‘jön Türk’ Hare-
ketinin Fikri Esasları”, Prof. Tahir Taner’e Armağan, İstanbul, 1956.
ÜNAL, Hasan, “İttihat Terakki ve Dış Politika”, Türkler, C. 13, Yeni Türkiye Yayın-
ları, Ankara, 2002, s. 212-227.
WALLACH, Jehuda L. Bir Askeri Yardımın Anatomisi (Çevr. Fahri Çeliker), Ge-
nelkurmay Basımevi, Ankara, 1977.
ZEHLİN, Egmont, "Friedensbestrebungen und Revoluti-onerungsversuche. De-
utsche Bemühungen zur Ausschaltung Rußlands im Ersten Weltkrieg", Aus
Politik und Zeitgeschichte, Beilage zur Wochenzeitung: Das Parlement,
B. 25/61 (21. 6.1961).
ZÜRER, Werner, Kaukasien 1918-1921. Der Kampf der Großmächte um die
Landbrücke zchwischen Schwarzem und Kaspischem Meer, Droste Ver-
lag, Düsseldof 1978.

360
MİLLİ MÜCADELE DÖNEMİNDE
DIŞ POLİTİKA

Doç. Dr. İsmet Türkmen

Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi,
Tarih Bölümü
iturkmentug@gmail.com

361
 1. MÜTAREKE DÖNEMİ (EKİM 1918-EYLÜL 1919)
Birinci Dünya Savaşı’nın seyri 1917 yılında önemli ölçüde değişmiştir.
ABD’nin savaşa girişi dengeleri sarsmış, Osmanlı Devleti ve müttefikleri için savaşı
kazanmak artık bir ümit olmaktan çıkmıştır. Bulgaristan’ın teslim olduğu gün,
Almanya’da barış teşebbüsünde bulunmaktan başka çare kalmadığını düşünerek
Avusturya-Macaristan ve Osmanlı Devleti ile bu hususta yazışmalara girişmiştir1.
Bulgar cephesinin çökmesi ve Filistin, Irak cephelerinde ki yenilgiler üzerine Talat
Paşa hükümeti Ekim ayında istifa etmiştir. 14 Ekim 1918’de kurulan İzzet Paşa
Hükümetinin,19 Ekim günü Osmanlı Mebusan Meclisinde okunan hükümet prog-
ramı ana hatlarıyla içte ve dışta istikrarın sağlanması, Wilson Prensipleri’ne uygun
bir barış anlaşmasının yapılması, gibi konuları içermekteydi. Bu doğrultuda bir
barış anlaşması yapmak üzere harekete geçilmiştir.

1.1. Mondros Mütarekesi (30 Ekim 1918)

Mütareke delegasyonu Bahriye Nazırı Hüseyin Rauf’un başkanlığında, Hari-
ciye Müsteşarı Hikmet ve Kurmay Yarbay Sadullah Beylerden kurulmuştu2. 24
Ekim’de hareket eden mütareke heyetine hükümet sekiz maddelik bir talimat
vermişti. Wilson’un barış şartlarına fazla ümit bağlayan Osmanlı hükümetinin
mütareke şartları konusunda çok iyimser göründüğü bu talimatnameden de anla-
şılmaktadır.
Mütareke görüşmeleri 27 Ekim’de Limni adasının Mondros limanında Aga-
memnon zırhlı gemisinde başlamıştır. Amiral Calthorpe’un öne sürdüğü mütareke
şartları Türk heyeti tarafından kabul edilemeyecek derecede ağır olarak değerlen-
dirilmiş, hükümetçe de kabul edilmediği takdirde ülkeye dönmek için izin isten-
miştir. Ancak hükümete yazılan raporun sonunda eğer teklif kabul edilmezse müt-
tefiklerin İstanbul’a girebileceği hususundaki tehlikeye de dikkat çekilmiştir. Beş
oturum süren görüşmeler sırasında Amiral Calthorpe’un elindeki mütareke proje-
sinin metni üzerinde fazla bir değişiklik yapılamayacağı, anlaşmayı heyetin kısa
sürede imzalaması yolundaki ısrar ve sözlü ültimatomlardan belli olmuştur. Müta-
reke şartları hafifletilmeye çalışılsa da görüşmelerin kesileceğine dair verilen ül-
timatom üzerine Türk heyeti 30 Ekim 1918’de mütarekeyi imzalamıştır3.
Millî Mücadele hareketi Mondros Mütarekesi’nin imzalanmasıyla başlamış
ve Mudanya Mütarekesinin imzalanmasına kadar devam etmiş bir direniş hareke-
tidir. 30 Ekim 1918 tarihinde İngiltere temsilcisi Amiral Calthorpe ile Osmanlı
Devleti temsilcisi Bahriye Nazırı Rauf Bey başkanlıklarında süren görüşmelerden
sonra imzalanan4 Mondros Mütarekesinin hükümleri şöyledir:

1 Sabahattin Selek, Anadolu İhtilali, Cilt I, İstanbul 1987, s. 38-41.

2 Fahri Belen, 20.yy’da Osmanlı Devleti,İstanbul 1976, s.42.
3 Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, (Çev. Metin Kıratlı), Ankara 1988, s.239.
4 Seha Meray-Osman Olcay, Osmanlı İmparatorluğunun Çöküş Belgeleri, Ankara 1977, s.409.;
Kâzım Karabekir, İstiklâl Harbimiz, Cilt I, (Yay. hzl. Faruk Özerengin), İstanbul 1995, s.43-44;
Yusuf Hikmet Bayur, Türk İnkılâbı Tarihi, Cilt III, Kısım IV, TTK Yay., Ankara 1983, s.742-
362
 1- Karadeniz’e geçmek için Çanakkale ve Karadeniz Boğazları açılacak ve
Karadeniz’e geçiş sağlanacak, Çanakkale ve Karadeniz Boğazları müttefikler tara-
fından işgal edilecek.
2- Osmanlı sularındaki bütün torpil tarlaları, torpido ve kovan yerleri ve di-
ğer engellerin yerleri gösterilecek, bunları taramak veya kaldırmak için istenildiği
zaman yardım edilecektir.
3- Karadeniz’deki torpil mevkileri hakkında mevcut bilgi verilecektir.
4- İtilaf Devletleri’ne ait harp esirleriyle Ermeni esir ve tutukluları İstan-
bul’da toplanacak, kayıtsız ve şartsız İtilaf Hükûmetlerine teslim olunacaktır.
5- Hudutların muhafazası ve iç güvenliğin sağlanması için lüzumu görülen
kuvvetlerden başkası derhâl terhis edilecek, işbu askerî kuvvetlerin miktar ve
durumları, Osmanlı Devleti ile müzakere edildikten sonra, Müttefikler tarafından
kararlaştırılacaktır.
6- Osmanlı kara sularında zabıta ve buna benzer hususlar için kullanılacak
küçük gemiler müstesna olmak üzere Osmanlı sularında veya Osmanlı Devleti
tarafından işgal edilen sularda bulunan bütün savaş gemileri gösterilecek, Osmanlı
limanlarında tutuklu bulundurulacaktır.
7- Müttefikler, emniyetlerini tehdit edecek durum zuhurunda herhangi bir
stratejik noktayı işgal hakkını haiz olacaklardır.
8- Bugün Osmanlı işgali altında bulunan bütün liman ve demir yollarından
İtilaf Devletleri tarafından istifade edilecek ve İtilaf Devletleri’yle savaş hâlinde
bulunan devletlere kapatılacak; Osmanlı gemileri de ticaret ve ordunun terhis
hususlarında benzer şartlar içinde faydalanacaklardır.
9- İtilaf Devletleri’ne Osmanlı tersane ve limanlarında bütün gemilerin ta-
mirleri için kolaylık gösterilecektir.
10- Toros Tünelleri Müttefikler tarafından işgal edilecek.
11- İran’ın kuzeybatısında ve Güney Kafkasya’daki Osmanlı kuvvetlerinin
derhâl savaştan evvelki hudut gerisine alınması hususundaki evvelce verilecek
emir icra edilecektir. Güney Kafkasya’nın evvelce Osmanlı kuvvetleri tarafından
boşaltılması emredildiğinden kalan kısmı Müttefikler tarafından mahallî durum
tetkik edilerek istenilirse boşaltılacaktır.
12- Hükûmet muhabereleri müstesna olmak üzere telsiz, telgraf ve kablolar
İtilaf memurları tarafından murakabe edilecek.
13- Bahri, askerî ve ticari madde ve malzeme tahrip edilmeyecek.

746; Fahri Belen, Türk Kurtuluş Savaşı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., Ankara 1983, s. 11-
13; İsmail Soysal, Türkiye’nin Siyasal Antlaşmaları, (1920-1945), Cilt I, TTK Yay., Ankara
1989, s.12-16.; Nihat Erim, Osmanlı İmparatorluğu Antlaşmaları, Ankara 1953, s. 519.
363
 14- Memleketin ihtiyacı sağlandıktan sonra kalan kömür, akaryakıt ve deniz
levazımının Türkiye kaynaklarından satın alınması için kolaylık gösterilecek.
Mezkûr maddelerden hiçbiri ihraç olunmayacaktır.
15- Bütün demir yollarına İtilaf murakabe subayları memur edilecektir.
Bunların arasında bugün Osmanlı Devleti’nin murakabesi altında bulunan güney
Kafkasya demir yolları serbest ve tam olarak İtilaf memurlarının idaresi altına
konacaktır. Ahalinin ihtiyacı dikkate alınacaktır. İşbu maddeye Batum’un işgali
dâhildir. Osmanlı Devleti Bakü’nün işgaline itiraz etmeyecektir.
16- Hicaz, Asir ve Yemen’de, Suriye ve Irak’ta bulunan birlikler en yakın İti-
laf komutanına teslim olunacaktır ve Kilikya’daki kuvvetlerin muhafazası için lü-
zumlu olandan maadası beşinci maddedeki şartlara göre geri çekileceklerdir.
17- Trablus’ta ve Bingazi’de bulunan Osmanlı subayları en yakın İtalyan bir-
liklerine teslim olunacaklardır. Teslim olmadıkları takdirde Osmanlı Hükûmeti
muhabere ve yardımı kesmeyi taahhüt edecektir.
18- Mısrata dâhil olduğu hâlde Trablus ve Bingazi’de işgal edilen limanlar en
yakın İtilaf muhafaza birliğine teslim edilecektir.
19- Alman, Avusturya deniz, kara subayları ve sivil memurları ve tebaası bir
ay içinde uzak olanlar bir aydan sonra mümkün olan en kısa bir zamanda Osmanlı
memleketini terk edecektir.
20- Terhis edilecek Osmanlı kuvvetlerine ait teçhizat, silah, cephane ve nakil
vasıtalarının kullanma tarzına ait verilecek talimata riayet olunacaktır.
21- Müttefiklerin menfaatlerini korumak için İaşe Nezareti yanında İtilaf
mümessilleri bulunacak ve kendilerine bu konuda lüzum görülecek bütün bilgiler
verilecektir.
22- Osmanlı harp esirleri İtilaf Devletleri yanında muhafaza edilecek. Sivil
harp esirleri ile askerlik çağı dışında olanların terhisleri dikkate alınacaktır.
23- Osmanlı Devleti, merkezî hükûmetlerle bütün ilişkilerini kesecektir.
24- Vilayat-ı sitte’de (Altı ilde: Erzurum, Van, Harput, Diyarbakır, Sivas, Bit-
lis) karışıklık zuhurunda bu vilayetlerin herhangi bir kısmını işgal hakkını İtilaf
Devletleri muhafaza edecektir.
25- Müttefiklerle Osmanlı Devleti arasındaki savaş 1918 yılı Ekim ayının 31.
günü mahallî saat ile öğle vakti sona erecektir.
Mondros Mütarekesi’nde Türk delegasyonu maddeler üzerinde hassasiyet
gösterememiş, üstüne üstlük ustaca yürütülen İngiliz siyâseti sonucu vahim bir
mütareke tablosu ortaya çıkmıştır. Türk kamuoyundaki endişelere rağmen bu
mütareke, tehlikeli ve korkulacak bir mahiyetten uzak olarak değerlendirilmiş
hatta Müttefiklerin Osmanlı Devleti’ne karşı müsâit bir davranışı ve bir başarısı
olarak addedilmiştir. İsmet Paşa'nın belirttiği gibi, “gerçekten mütareke metni
okunduğu zaman açık ifade ile göze batacak mahzurlar taşımadığı intibâı uyandı-
rıyordu. İleride Mütareke’nin tatbikâtı esnasında ülkenin canını yakmış olan esaslı
364
maddeler çok kapalı ve aynı zamanda her türlü tefsire müsâit bir şekilde kaleme
alınmıştı”5.
Mondros Mütarekesi görüşmeleri sonrasında Osmanlı delegasyonu Başkanı
Rauf (Orbay) Bey’in girişimleri, İngiliz tarafının müdahalesi ile sonuçsuz bırakıl-
mıştır. Bunun üzerine mütarekenin imzasından hemen bir gün sonra Anadolu
başta olmak üzere işgaller de başlamıştır. Bilindiği üzere, yapılan işgallere ilişkin
mütarekenin 7. maddesi gerekçe gösterilmiştir. Milli Mücadele’nin önder kadrosu
içinde yer alan Ali Fuat (Cebesoy) Bey’in tespitleri şu şekildedir: “Mütarekenin
tatbikatı esnasında memleketin canını yakmış olan esaslı maddeler çok kapalı ve
aynı zamanda her türlü tefsire müsait bir şekilde kaleme alınmıştı…galip devletler
âdeta ‘bir kin ve intikam politikası güdüyorlardı”6.
Mütârekenâme imzalandığı sırada Amiral Calthorpe’un, “Mütarekenâme’ye
imza atmakla, yıllardan beri insan kanı akıtılıp gidilişine nihayet vereceğimizi ümit
ediyoruz” sözlerine karşılık Türk Delegasyonu Başkanı Rauf (Orbay) Bey’in “Müta-
rekenâme’nin şartları ağırdır. Bununla beraber onları yerine getirmeğe sadâkatle
çalışacağız. İngiliz devlet ve milletinin imzalarına sâdık, vaatlerine vefâkâr olduk-
larına itimadımız vardır. Bu inanç üzerimize düşen ağır vazifeyi yapmakta bize
cesaret verdi. Büyük İngiliz milleti ile müttefiklerinin taahhütlerine ve vaatlerine
sadâkatle riâyet edeceklerine olan itimadımızda hatamız yoktur zannındayız” söz-
leri7 dikkat çekicidir. Ayrıca Rauf Bey’in Tawnshend’e “Mütareke’de ağır şartlar
var. Bunlara razı oluşumuzun başlıca sebebi, İngilizlerin durumu kavrayarak millî
izzet-i nefsimizi incitmekten çekineceklerine dâir Calthorpe’un centilmence ve
askerce verdiği teminattır” demesi Rauf Beyin mütareke şartlarının uygulanması-
na dair duyduğu şüpheleri ortaya koymaktadır. Ali Fuat (Cebesoy) Paşa'nın “2
Kasım 1918’de Mütareke şartları ordulara tebliğ edilmişti. Müttefiklerimize dikte
ettirilen şartlar nazar-ı itibara alınırsa daha mûtedil sayılabilirdi. Bulgarlar kayıt-
sız şartsız teslim olmuşlardı. Ancak galip devletler ahde vefa gösterebilecekler
miydi? Yoksa bir kin ve intikam politikası mı güdeceklerdi?”8 şeklindeki sözleri de
mütarekenin ardından ortaya çıkan belirsizliği ve endişeleri açık bir şekilde dile
getirmektedir. İngilizler tarafından verilen bütün bütün bu teminat ve vaatlere
rağmen mütareke sonrası ortaya çıkan bütün bu gelişmeler İngilizlerin asıl niyet-
lerinin farklı olduğunu vahim bir şekilde göstermiştir.
25 maddelik bu mütareke maddeleri bir yana kelime manası ile de bir “ateş-
kes” olmaktan çok uzak, tam anlamıyla bir işgal ve paylaşım anlaşmasıdır. Mütare-
kenin en çok tartışılan maddeleri 7 ve 24. maddeler olmuştur. 7. madde anlaşmaya
“şartsız teslim “karakteri verirken müttefiklerin istedikleri stratejik bölgeleri işgal

5 İsmet İnönü, Hatıralar, (Haz. Sabahattin Selek), Cilt I, İstanbul 1985, s. l64.
6 Ali Fuat Cebesoy, Millî Mücadele Hatıraları, İstanbul 1953, s. 27.
7 Rauf Orbay, Cehennem Değirmeni, Siyasî Hatıralarım, Cilt I, İstanbul 1993, s. l46.
8 Ali Fuat Cebesoy, Millî Mücâdele Hatıraları, İstanbul 1953, s. 27.
365
hakkına sahip olmaları ise oldukça endişe vericidir9. 24. madde’de yer alan Vila-
yet-i Sitteden kasıt ise Doğu Anadolu’da bulunan altı vilayettir. Mütarekede Erme-
nistan’a aidiyeti hakkında açıkça bir hüküm mevcut değilse de İtilaf devletleri tara-
fından altı Ermeni vilayeti olarak düşünülmektedir. Ateşkesin İngilizce metninde
bu altı vilayetten, altı Ermeni vilayeti şeklinde bahsedilmesi, Osmanlı Devleti’nin
toprakları üzerinde bir Ermeni devleti kurulması hususunda İtilaf devletlerinin
kesin kararlı olduğunu göstermektedir.
Mondros Mütarekesinin tatbikatına dair Mustafa Kemal Paşa tespitlerine
Nutuk’ta özetle şu ifadeleri ile yer vermiştir:
“Harbin son devresinde Amerika reis-i cumhuru Wilson, 14 maddeden ibaret
bir programla ortaya çıktı. Bu program, milletlerin kendi mukadderatını hâkimiye-
tini temin ediyordu. Programın 12. maddesi ise münhasıran Türkiye’ye devletimize
ve milletimize aittir. Wilson bu madde ile Türkiye’nin milletimizin hâkimiyet-i tam-
meye malik olması lüzumunu dermeyan ettikten sonra buna bir iki kayıt da ilave
etmiştir.
O kuyud şunlardır: Aramızda yaşayan anasır-ı gayri müslimenin emniyetlerini
ve serbesti-i inkişaflarını temin etmek ... bir de Boğazlar’ın küşade bulundurulması-
dır. Umum İtilaf Devletleri Wilson’un prensiplerini kendi menfaatleri için muvafık
gördükleri gibi bizim devletimiz de bu 12. maddeyi kabul de hiçbir beis görmedi ve
kabul etti. Hakikaten kabul edilecek bir prensiptir. Çünkü Mr. Wilson’un istediği
anasır-ı gayri müslimenin emniyet-i can ve malları ve her türlü hukuk ve esbab-ı
inkişafları için icab eden her şeye zaten öteden beri devletimiz ve milletimiz tarafın-
dan riayet etmiş idi. Filhakika anasır-ı gayri müslimenin Osmanlı Devleti ve milleti
aguşunda mazhar oldukları imtiyazat üç asrı mütecaviz bir zamandan beri ziyade-
siyle mevcuttur. Binaenaleyh bu kayıt bizim için yeni bir şey değildir.
Boğazlar’ın serbestisi meselesine gelince; Bu güzergâhta payitahtımız,
kalbgâh-ı devletimiz vardır bunun emniyetini badelistihsal umum ticarete amade
olarak küşat edilmesi de lâzimeden görülür. İşte devletimiz ancak bu esasat daire-
sinde muharebeden çıkmak ve mütareke yapmak kararını verdi. Bunun neticesi ola-
rak İtilaf Devletleri’yle 30 Teşrinievvel 1918’de mütareke akdetti..... Tabii cümleniz
bunun muhteviyatını bilirsiniz. Muhteviyatı ile tatbikatı arasında ne kadar azim
farklar olduğunu bir daha umumun nazarı dikkatine vaz’etmek isterim. Mütareke-
namenin bazı mühim maddelerini hatırlatacağım:
Meselâ beşinci maddeye nazaran hudutların muhafazası ve asayiş-i dâhiliye-
nin idamesi için lüzum görülecek kuva-yı askeriyeden maadası terhis olunacak ...
İşbu kuvvetlerin miktar ve vaziyetleri tarafeynin müzakeresiyle takarrür ettirilecek
idi. Pek mühim olan yedinci madde “İtilaf Devletleri’nin herhangi sevkülceyş noktası-
nı işgal hakkını haiz olmalarını, Müttefiklerin emniyetlerini tehdit edecek vaziyet

9 Paul Dumont, Mustafa Kemal, (Çev. Zeki Çelikkol), Ankara 1994, s.10.
366
zuhurunda” şart-ı sarihiyle tayin etmiştir. Onuncu madde yalnız “Toros Tünellerinin
Müttefikler tarafından işgaline” ... munhasırdır. Onikinci madde “hükûmet muhabe-
ratı müstesna olmak üzere telsiz telgraf ve kabloların murakabesini ...” tecviz ediyor.
On beşinci maddede, “memalik-i Osmaniye dâhilindeki hudut-ı hadidiyenin” yalnız ve
ancak murakabesi mevzu-i bahstir. On altıncı maddede “Kilikya’daki ordularımızdan
mahallinin inzıbatı için iktiza eden kuvvetin orda terki ve mütebakini beşinci mad-
deye tevfikan terhisi” pek sarih olarak mezkurdur. Ve bundan başka hiçbir kayıt ve
şart yoktur. Yirmi dördüncü madde “vilâyat-ı sittenin herhangi bir kısmının işgali
hakkını İtilaf Devletleri’ne muhafaza ettiren sebep, bu vilayetlerde iğtişaşa zuhuru
hali olacağı sarihtir.”10.
Gerek işgaller sırasında gerekse sonrasında özellikle Mustafa Kemal Paşa,
Mondros Mütarekesi hükümlerinin doğurabileceği sonuçlar konusunda Sadrazam
Ahmet İzzet Paşa'ya itirazlarını bildiriyor, mütareke şartları dışına çıkan uygula-
maları şiddetle protesto ediyor ve mütareke şartlarının uygulanması konusunda
emri altında bulunan birliklere uyarılarda bulunarak gerekli tedbirleri almaya
çalışıyordu. Mustafa Kemal Paşa'nın tenkit ve sert ikazları karşısında İstanbul
Hükûmeti, kendisinden kurtulmak için Yıldırım Orduları Grubu ile Yedinci Ordu
Karargâhı’nı kaldırmış ve Mustafa Kemal Paşa’yı da Harbiye Nezâreti’nin emrine
almıştır. Ancak, çok kısa bir süre sonra Mustafa Kemal Paşa’nın dediği çıkacak ve
ülke baştan sona sistematik bir şekilde işgallere maruz kalacaktır11.

1.2. Paris Barış Konferansı

1919 yılının Ocak ayında bozulan güçler dengesini yeniden tesis etmek üze-
re toplanan Paris Barış Konferansı dünyanın kaderini belirleyecek hak iddialarını
gündeme getirmiş ve bir çok tartışmalara neden olmuştur. Konferansın tarihinin
ve yerinin seçiminden doğan tartışmalardan başlayarak; yapısıyla gelişmeleriyle
ve varılan sonuçlarıyla; Avrupa’nın ne kadar zayıf bir temele dayandığı açıkça or-
taya çıkmıştır. Konferans ve ona bağlı olarak yenik devletlere imzalattırılan barış
anlaşmaları ise yeni çözüm getirmekten çok yeni sorunlar yaratmıştır12.
32 devletin katılımıyla başlayan Konferans ateşkes altındaki beş ülke ile ta-
raflar arasındaki ilişkileri yeniden kurma görevini üstlendi. Almanya, Avusturya-
Macaristan, Bulgaristan ve Osmanlı Devleti ile yapılacak anlaşmaların hazırlanıp
imzalandığı ve adeta bir forum niteliği taşıyan Konferansta işlemler 12 Ocak
1919’da başladı ve geniş anlamda 10 Ağustos 1920 Sevr Anlaşması’nın imzalan-
masıyla neticelendi. 7 Mayıs 1919’a barış şartlarının Alman delegasyonuna veril-
mesine kadar, konferans bir anlamda galip devletler için barış konferansının ön
hazırlık devresi şeklinde yürütülmüştü. Bu nedenle Barış Konferansı Organizasyo-

10 Nutuk,Vesikalar, Cilt III, s.1178-1190(Belge 220).

11 YALÇIN vd, Türk İnkılap Tarihi…, s.109.
12 Ömer Kürkçüoğlu, Türk- İngiliz İlişkileri (1919-1926), Ankara 1978, s.47.
367
nu galip devletlerin kendi isteklerini ayrıntılı olarak hazırladıkları düzenlemeler
şeklinde yoğunlaştı. Daha sonra ise “Ana müttefik güçler ve Birleşik güçler” olarak
tanımlanan ABD, İngiltere, Fransa, İtalya ve Japonya temsilcileri tarafından organi-
ze edildi. Bu devletler bütün oturumlara katılırken; savaşla özel olarak alakalı taraf
güçler ise ( Belçika, Brezilya, İngiliz sömürgeleri ve Hindistan, Çin, Küba, Yunanis-
tan, Guatemala, Haiti, Hicaz, Honduras, Liberya, Nikaragua, Panama, Polonya, Por-
tekiz, Romanya, Sırbistan, Siyam ve Çek-Slovak Cumhuriyeti) sadece kendileri ile
ilgili sorunların tartışıldığı oturumlara iştirak edeceklerdi. Tarafsız güç ve devlet-
ler ise formasyon sürecinde, sadece kendilerini ilgilendiren sorunlar incelendiği
sırada ve sürede sözlü veya yazılı olarak konferansa katılabileceklerdi13. Görünür-
deki geniş katılımına rağmen aslında kararlara hâkim olan sadece beş devlettir:
ABD, İngiltere, Fransa, İtalya ve Japonya. Ancak savaştan yenik çıkan ve toprakları
paylaşılacak olan devletler konferansa davet edilmemiş adeta yok sayılmıştır. Bu
durum konferansın güvenirliğine ve demokratikliğine daha en başında gölge dü-
şürmüştür.
Paris’te görüşülecek öncelikli konuları; düşman devletlerden ayrılacak olan
ülkelerin statüsünü belirlemek, bozulan güçler dengesini yeniden tesis etmek ve
savaşta yenilen devletlere barış anlaşmaları imzalatmak oluşturmuştur. Alman-
ya’ya ağır şartlarda bir anlaşma imzalatarak tekrar saldırgan bir devlet olarak
sivrilmesini engellemek ise temel kaygıyı teşkil etmiştir. Bir diğer mesele ise Orta-
doğu ve Doğu Avrupa’da kurulacak devletlerin askerî güvenliklerini, ekonomik
durumlarını ve milliyetler esasına göre düzenlenecek sınırın bir daha bozulmaya-
cak şekilde çizilmesini sağlamaktı14.Görüldüğü üzere Almanya’nın kuvvetler den-
gesinde bıraktığı boşluk kin ve intikam hırsıyla doldurulmak istenmiş bu durum
ise kargaşa yaratmaktan başka bir işe yaramamıştır15. Zira Konferansın aldığı en
yanlış kararlardan birisi olan Versailles anlaşması Almanya’yı daha da hırslandır-
mış ve II. Dünya savaşına giden süreçte Almanya Avrupa’nın en militer gücü olarak
ortaya çıkmış ve dengeleri tekrar altüst etmiştir.
Konferansta öncelikli olarak Avrupa sorunlarını ele alan büyük devletler ya-
kın doğu sorunlarını daha sonraya bırakmışlardır. Geçen süre içinde yapılan pa-
zarlıklar, ihtiraslar ve gizli anlaşmalar durumu büsbütün içinden çıkılmaz hale
sokmuştur. Özellikle Osmanlı Devleti’nin yıkılışı Ortadoğu kuvvetler dengesinde
önemli bir boşluk doğurmuştur. İngiltere ve Fransa bu boşluğu daha makûl bir
düzende dolduracakları yerde kendi emperyalizmleri için bir fırsat alanı olarak
değerlendirmişlerdir.

13 Papers Relating to the Foreign Relations of the United States, The Paris Peace Conference 1919,
Vol.XIII, Washington 1947, p.3.
14 Oral Sander, Siyasi Tarih, (İlkçağlardan -1918’e), Cilt I, İstanbul 1992, s. 292.
15 Fahir Armaoğlu, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi, (1914-1980), Ankara 1993, s.151.
368
 Paris Konferansı sonrasında imzalanmış olan anlaşmalar üç büyük devletin
daha doğrusu üç devlet adamının eseridir: İngiliz Başbakanı Lloyd George, Fransız
Başbakanı George Clémenceau ve ABD Başkanı Thomas Woodrow Wilson. Wil-
son’un Konferansta en çok üzerinde durduğu konular; demokrasi ilkeleri, ulusal
“self determinasyon” ve bundan sonra savaşın çıkmasını engelleyeceğini düşündü-
ğü uluslararası bir örgütün “Milletler Cemiyeti”nin kurulmasıydı. Wilson’un idea-
lizmine karşılık Lloyd George ve Clémenceau ise klasik Avrupa diplomasisini tem-
sil ediyorlardı. Fransa’nın temel amacı kıta üzerinde Almanya’nın güçsüzleştiril-
mesini sağlamaktı. Toprak olarak ise Suriye, Kilikya, Lübnan ve Filistin’in peşin-
deydi. İngiltere’nin temel amacı ise Alman donanmasını ortadan kaldırmak ve
dengeyi bozmasını önlemek, Fransa’nın rekabetçi konumunu azaltarak yakın do-
ğuda olabildiğince büyük bir İngiliz üstünlüğünü sağlamaktı. Konferansta Japonya
pasif bir rol oynamış, İtalya ise sürekli dışlanarak adeta üvey evlat muamelesi
görmüştür. Wilson “Milletler Cemiyeti” konusunu sık sık gündeme getirirken,
Fransa ve İngiltere barıştan ziyade barış düzeninde kendi menfaatlerini en iyi şe-
kilde gerçekleştirecek yolu arama endişesindeydiler. Avrupa meseleleri ile fazla
ilgilenmeyen Japonya’nın ise en çok üzerinde durduğu konu Milletler Cemiyeti
Anlaşmasında “ırksal eşitlik maddesi” olarak adlandırılan maddeyi kabul ettire-
bilmek olmuş ancak bu maddeye en büyük itirazlar İngiltere heyetinden gelmiştir.
Japonya’nın bütün çabalarına rağmen “ırki eşitlik maddesi”, Milletler Cemiyeti
anlaşmasına girememiştir 16.
Özellikle İngiltere ve ABD tarafından himaye edilen Yunanlar ise bütün dev-
letlere tercih edilmiş, Osmanlı Devleti arazisinden verilecek topraklar meselesi
gündemi uzun süre meşgul etmiştir. Yunan devlet adamı Elefthenos Venizelos,
İngiliz yöneticilerinde büyük güven ve takdir uyandırmıştı. İngiliz kamuoyunda
Yunan kültürüne duyulan hayranlık ve sempatiye bir de artık kronikleşmiş olan
Türk düşmanlığı eklenmişti. Yunanların istedikleri topraklar daha önce İtalyanlar
ve Bulgarlar arasında paylaşım konusu olmasına rağmen İngilizler Batı Anado-
lu’nun İtalyanlar yerine Yunanlar tarafından işgal edilmesini tercih ettiklerini açık
açık belirtmişlerdir17. Yunanların kuvvetlenmesini kendileri için tehlikeli gören
İtalyanlar Konferansta Bulgarların tarafını tutmuş, buna karşılık Fransızlar Yunan-
ları desteklemiştir. Ancak ülkenin esas sahibi olan Türkleri hiç kimse hesaba kat-
mamıştır.18 Paris Barış Konferansı İtalyanların bütün itirazlarına rağmen Lloyd
George’un planlarına alet olmuştur. Wilson ise Batı Anadolu hakkında verilen yan-
lış bilgilere dayanarak bu toprakların Yunanistan’a bağlanması kanaatini taşımak-
tadır. Konferansta kararlaştırıldığı üzere 15 Mayıs 1919 da İngiltere, Fransa, ABD

16 Margaret Macmillan, Paris 1919-1919 Paris Barış Konferansı ve Dünyayı Değiştiren Altı Ayın
Hikayesi, (Çev. Belkıs Dişbudak), Ankara 2004, s.315.
17 Mehmet Gönlübol-Cem Sar, Olaylarla Türk Dış Politikası (1919-1990), Ankara 1993, s. 6.
18 Tevfik Bıyıklıoğlu, Atatürk Anadoluda, Ankara 1959, s. 114.
369
savaş gemileriyle korunan bir Yunan ordusu İzmir’i işgal etti. Yunan ordusu şehri
ve civar bölgeleri sistematik bir şekilde işgal ettikten sonra doğuya doğru ilerle-
miştir19.
İzmir’in işgalinden kısa bir süre önce ise bir Ermeni heyeti, Ermeni devleti
kurulmasını isteyen bir programla Paris’e gelmiş ve Kafkasya hududundan, İsken-
derun körfezini içine almak üzere çok geniş bir toprak talebinde bulunmuştur.
Ermeni devletinin kurulması hususunda Lloyd George ve Wilson büyük çaba gös-
terirken diğer devletler tarafından da destek görmüşlerdir. Konferansta başlangıç-
ta iki Ermeni delegasyonu yer alırken bunlara ek olarak çeşitli uluslardan kırk
kadar bağımsız Ermeni delegasyonu da yoğun lobi faaliyeti yürütüyorlardı. Ancak
Ermenilerin hiçbir yerde belirgin çoğunluk oluşturmaması, büyük bir sorun teşkil
ediyordu. Bu durum bilinmesine rağmen delegasyon bunun suçunu Türklere yük-
lerken, Ermenilere yönelik sözde soykırım iddiaları gündeme getiriliyordu. Mütte-
fikler bir Ermeni devleti kurulmasında hemfikir olmakla beraber bu sorunla ilgili
bir taahhütte bulunmakta ise son derece isteksiz davranıyorlardı. Sınırları ne olur-
sa olsun kurulması düşünülen Ermenistan’ın siyasi, askerî ve ekonomik desteğe
ihtiyaç duyması ve Ortadoğu’daki dengelerin hassasiyeti müttefiklerin çekingen
davranmalarına neden oluyordu. Bu yüzden Ermeni mandasının sorumluluğunu
yüklenecek bir Amerikan taahhüdünün peşine düşmüşlerdi.
Paris’te başlayan görüşmeler devam ederken ağırlıklı olarak Ermeni mese-
lesi görüşülmüştü. Ancak bir süre sonra üzerinde daha önce görüşülmemiş yeni
bir konu ortaya çıktı. O da “Kürdistan” meselesiydi. Kürdistan adlı bir devletin
kurulması, Türkiye’yi bölme çabaları ve emperyalist güçlerin Ortadoğu’ya yerleş-
me planlarının önemli bir bölümünü oluşturmaktadır. Kurulması planlanan bu
devletin toprak sınırları Ermenistan’ınkinden bile daha belirsiz ve İtilaf devletleri-
nin keyfince çizilecektir. Nasıl ki, Ermenistan konusunda ABD başkanının hakemli-
ğine başvurulması öngörüldü ise Kürdistan konusunda da İngiltere başrolü kimse-
ye bırakmayacaktır20. İngiltere bütün petrol alanlarını kontrol etme ve Ortado-
ğu’daki gerekli çıkış kapılarını tutarak kendine sağlam bir yer edinmeye çalışıyor-
du21. Kürtlerin asıl isteğinin bölgede bir İngiliz hamiliği olduğunu öne süren İngi-
lizler Bağdat’ın kuzeyinde ve Suriye’de İngiliz işgal kuvvetlerinin çok yakınında
bulunan stratejik bölgedeki kabileleri bir devlet yönetimi altında toplamak istiyor-
lardı. İngilizler ilerisi için büyük emeller besledikleri Irak petrol bölgesini emin bir
bekçiye emanet edeceklerini ümit ediyorlardı. Kürt aşiretlerini ayaklanmaya teş-
vik eden ve bu amaçla Anadolu’ya birçok görevli gönderen İngilizler Milli Mücade-
le hareketini baltalamaya çalışmışlardı. Ancak Erzurum ve Sivas kongrelerinin

19 Bernard Lewis, Modern Türkiyenin Doğuşu, (Çev. Metin Kıratlı), Ankara 1988, s.241.
20 Osman Olcay, Sevr Andlaşmasına Doğru (çeşitli konferans ve toplantıların tutanakları ve
bunlara ilişkin belgeler), Ankara 1981, s.77-79.
21 Kemal Mazhar Ahmed, I. Dünya Savaşında Kürdistan, (Çev. M. Hüseyin), İstanbul 1996, s.293.
370
kazandığı başarı ve Doğu ahalisinin Milli Mücadele hareketi içinde ve Mustafa Ke-
mal’in etrafında kenetlenmesi itilaf devletlerini oldukça rahatsız etmiştir22.
Paris Konferansı’na çektikleri telgraflarla Müslüman olarak halifeye bağlılık-
larını ve Türk kardeşleriyle birlikte yaşama isteklerini belirten Kürtlerin, Kürt
meselesini “Hıristiyan-Müslüman” çekişmesi olarak göstermesi müttefik devletleri
hiç de hoşnut etmemiştir. İtilaf devletlerinin Kürt meselesi konusunda belirsiz
davranmalarının en önemli sebebi ise Erzurum ve Sivas kongreleri sonrasında,
Mustafa Kemal ile ortaya çıkan gelişmelerin ciddi olarak değerlendirilmesidir.
İngilizlerin Kürtlere verdikleri bütün vaatlere rağmen otonom Kürdistan’ın belir-
sizliği ve bölgenin Hıristiyanlaştırılması tehlikesi Kürtleri büyük bir çoğunlukla
İngilizlerden uzaklaştırmıştır. Bu iki yüzlü İngiliz politikası doğu aşiretlerini Mus-
tafa Kemal’in yanına itmiş ve Kürtçülük düşüncesi Milli Mücadele hareketi içeri-
sinde erimiştir23.
Batılı devletlerin Ortadoğu’ya yönelik faaliyetlerinde petrol itici bir güç ola-
rak önemli bir rol oynamıştır. Konferansta ağırlıklı olarak Ermeni meselesi üze-
rinde görüşülmüş ABD delegasyonu ve Wilson ağırlıklı olarak Yunanların ve özel-
likle Ermenilerin hamiliğini yapmışlar Kürtçülük meselesiyle fazla ilgilenmemiş-
lerdir. Boğazların statüsünün tespit edilmesi sorunu da üzerinde en fazla durulan
konulardan birisi olmuştur. Konferansta, Osmanlı Devleti’nin Ortadoğu toprakla-
rının paylaşılması meselesi çok tartışılmış ve “manda” kavramı gündeme getiril-
miştir.24
Paris Barış Konferansı sırasında müttefikler aralarında birçok konuda pü-
rüzler ve görüş ayrılıkları çıkmasına rağmen Türkleri Anadolu’dan atmak ve top-
raklarını paylaşmak konusunda fikir birliği içerisindeydiler. 20. yüzyılın başların-
da güç dengeleri tesis edilirken özellikle İngiltere ve ABD kamuoyunda belirgin bir
şekilde Türk düşmanlığı hâkimdir ve bu görüşler devlet başkanları nezdinde Kon-
ferans görüşmelerine ve kararlarına da açıkça yansımıştır. Özellikle dünyaya barış
getirmek, insan haklarını teslim etmek gibi kulağa oldukça cazip gelen idealleri
savunan Wilson, Türklere yönelik iki yüzlü tutumuyla kendi prensipleri ile çelişki-
ye düşmüştür. Şüphesiz ki İzmir’in haksız işgalinin baş sorumlularından birisi de
Wilson’dur. Görüldüğü üzere büyük idealler ve ümitlerle dünya güçler dengesini
tesis etmek üzere toplanan Paris Konferansı, iddia edildiği üzere hak ve adaletle

22 İngilizler Ortadoğu’daki hedefleri doğrultusunda Edward Noel adındaki bir binbaşıyı 1919 yazın-
da Güneydoğu Anadolu’ya göndermişlerdi. Kürdistan’ın Lawrence’ı olarak adlandırılan Noel bu
bölgedeki aşiretler üzerinde faaliyetler göstermiş ve buradaki durumu inceleyerek üslerine rapor
vermiştir. Konu ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz.(Mim Kemal Öke, İngiltere’nin Güneydoğu
Anadolu Siyaseti ve Binbaşı E.W.C. Noel’in Faaliyetleri, Ankara,1988.; Mim Kemal Öke, İngi-
liz Ajanı Binbaşı E.W.C. Noel’in Kürdistan Misyonu, İstanbul 1989).
23 Hasan Yıldız, Fransız Belgeleriyle Sevr, Lozan, Musul Üçgeninde Kürdistan, İstanbul 1991,s.
77-78.
24 İsmet Türkmen, Doğu Kalkınması (1923-1946)…, s.23.
371
değil hırs ve intikam duyguları ile hareket etmiş Osmanlı Devletine karşı duyulan
düşmanlık açıkça su yüzüne çıkmış, Almanya ise son derece ağır bir anlaşma olan
Versailles’i imzalamak zorunda kalmıştır. Sykes-Picot gizli anlaşması ile başlayan
Ortadoğu’yu şekillendirme ve ayrıştırma projesi ise Paris Barış Konferansı ile
önemli mesafe kat etmiş, 10 Ağustos 1920 Sevr anlaşması ile de vücut bulmuştur.
Birinci Dünya Harbi sonunda meydana gelen durumu görüşmek ve barışı
imzalamak üzere savaşın galipleri 18 Ocak 1919’da Paris‘te toplandılar. Paris top-
lantılarına otuz iki devlet katılmakla birlikte, asıl söz sahibi olanlar İngiltere, Fran-
sa, İtalya, ABD ve Japonya‘nın cumhurbaşkanları ve başbakanlarından oluşan “On-
lar Komitesi”dir. Barış Konferansında, sırasıyla Almanya (Versailles), Avusturya
(St. Saint), Bulgaristan (Neuilly) ve Macaristan (Trianon) ile antlaşmalar imzalan-
mış, Osmanlı Devleti ile yapılacak antlaşma en sona kalmıştı. Osmanlı Devleti mi-
rasının büyüklüğü, pek çok ihtirası üzerine çekiyor ve bu yüzden büyük çekişmeler
meydana geliyordu25.
Konferansta, Japonya pasif bir rol oynamış; İtalya ise üvey evlat muamelesi
görmüştür. Clémenceau ve Lloyd George, Wilson‘un Amerika’ya dönmesiyle onun
konferans kararları üzerindeki etkisini ortadan kaldırmış oluyorlardı. Bu suretle
Clémenceau ve Lloyd George kendi ülkelerinin menfaatlerini gerçekleştirmek için
tamamen serbest kalmış oldu26.
Barış Konferansında Asya’da yeni kurulacak bir Türk devleti ve ayrı ayrı or-
taya çıkacak Ermeni, Kürt, Mezopotamya, Suriye ve Hicaz devletleri meseleleri
görüşülecekti. Barış Konferansı, bir taraftan Türkiye’yi, Fransa, İngiltere, Rusya ve
İtalya arasında bölen gizli antlaşmalar, diğer taraftan da İngilizlerin Araplara ver-
diği taahhütlerle karşı karşıyaydı. Paris Barış Konferansı toplandığı zaman Rusya
hariç, bütün devletler Türkiye’nin parçalanmasında hemfikirdirler. Boğazlar ulus-
lararası bir yapıya kavuşturulacak, Ermenistan, Suriye, Filistin ve Mezopotamya
Osmanlı Devleti’nden ayrılacaktı27.

2. AYRILIKÇI UNSURLARIN TALEPLERİ28

19. Yüzyılın son çeyreğinden itibaren Osmanlı Devleti‘nin Almanya ile 1900
yılında Bağdat Demiryolu yapımı dolayısıyla yakınlaşması siyasî açıdan Şark Mese-
lesinin seyrini ortaya koymaktadır. Bu dönemde, Hıristiyan grupta, doğu illerinde
Ermeniler sürekli tahrik edilmeye çalışılırken, Müslüman gruplar arasında Araplar

25
Şerafettin Turan, Türk Devrim Tarihi I, İmparatorluğun Çöküşünden Ulusal Direnişe, Anka-
ra 1991, s.94.; Tuncer Baykara, Türk İnkılâp Tarihi ve Atatürk İlkeleri, İzmir 1993, s. 78.
26 Fahir Armaoğlu, Siyasi Tarih 1789-1960, Ankara l964, s. 463.
27 Suat Akgül, “Paris Konferansı’ndan Sevr’e Türkiye’nin Paylaşılması Meselesi”, Atatürk Araş-
tırma Merkezi Dergisi, Cilt VIII, Sayı 23 (Mart 1992), s. 382.
28 Bu başlık altında yer alan veriler için bkz. ( İsmet Türkmen, Doğu Kalkınması (1923-1946) -
Doğu İllerini Kalkındırmaya Yönelik Kamu Harcamaları ve Yatırımlar-, Kömen Yay., Kon-
ya 2013).
372
ve Kürtler kışkırtılmıştır. Bunun sonrasında, Osmanlı Devleti döneminde 12, Cum-
huriyetin ilk yıllarında 25 toplu olayın meydana geldiği Türkiye-İran-Irak üçgeni
içinde bir mesele haline getirilmeye çalışılmış ve bu saha, Avrupalı emperyalist
güçlerin ilgilerini giderek üzerinde toplamıştır. Bölge üzerindeki çıkarları dahilin-
de emperyalist güçlerin, Kürt diyerek ayırmak istedikleri Türk aşiretlerini, men-
faat sahaları dahilinde yönlendirme çabaları, günümüzde de devam ederek Kürtçü-
lük meselesini ortaya çıkarmıştır29. Anlaşılacağı üzere, Cumhuriyetin döneminde
çıkan isyanlar kökenleri çerçevesinde Osmanlı Devleti’nin dağılması süreciyle de
doğrudan ilgilidirler.
“Kürtçülük ideolojisi”, birtakım aşiret ve oymaklara Kürt oldukları empoze
edilerek, Türk’ten ayrı bir halk oldukları bilincinin verilmesi ve Türkiye, İran ve
Irak topraklarında müstakil bir Kürdistan devleti kurulması esasına dayanmakta-
dır. Anlaşılacağı üzere, bölücülük anlamındaki Kürtçülük, Avrupa‘dan kaynaklan-
mıştır. Kürtçülüğün öncüleri Avrupa’dan (ve Amerika‘dan) kalkıp ülkemize gelen
misyonerler, gezginler (seyyahlar) ve konsoloslardır30. Bu görevliler Kürdistan ve
Kürt isimlerini Avrupa’ya Amerika’ya taşımış dış dünyaya duyurmuşlardır. İlk
bölücü Kürtçüler yabancılar arasından çıkmış31, yerli Kürtçüler çok sonradan on-
lara katılmışlardır.
Anlaşılacağı üzere, Avrupa‘nın kendi lehine takip ettiği istikrarlı politika so-
nucu doğu bölgesinde yaşayan ve kendilerine Kürt denilmesi istenilen halkın da
Türk kimliğinin dışına çıkarılması sağlanmaya çalışılacaktır. Bu kimlikler arasında
köken açısından Kürtlerin Karduk, Med (İran), Arap, Hint-Avrupa, Gürcü-Ermeni,
Sümer-Asur kökenli oldukları gibi görüşler ileri sürmüşlerdir ki bu düşüncelerin
savunucuları genel itibariyle Batılılardır32. Bu fikirlerin yanı sıra Kürtlerin Turan
(Türk) soyundan oldukları da birçok yabancı ve Türk bilim adamları tarafından
gündeme getirilerek, savunulmuş ve kanıtlanmıştır33. Kürtlerin, kökeni meselesi
ile ilgili olarak İsmet İnönü Lozan görüşmelerinde şu ifadeleri kullanmaktadır:
“Kürt halkının İran kökenli olduğu öne sürülmüştür; oysa, bu iddiayı, Kürtlerin
Turan kökenli olduğunu kabul eden, Encydopaedia Britannica yalanlamaktadır.
Zaten Anadolu‘yu tanıyanlar bilirler ki, gerek töre, gerek gelenek ve görenek bakı-

29 Ögel vd, Türk Milli Bütünlüğü İçerisinde…, s. 169.

30 Hans-Lukas Keiser, Iskalanmış Barış Doğu Vilayetleri’nde…, s. 22.
31 P. Maurizio Garzoni isimli Katolik misyoner Kürtçülük fikrini ortaya atan ilk kişi olarak bilinir.
Garzoni, 18. yüzyılın son çeyreğinde, Amadia’da yani bugünkü Türk-Irak sınırının 30 kilometre
kadar ötesinde Kürtler, Ermeniler, Asuriler, Keldaniler, Nesturiler arasında 18 yıl yaşamıştır. Bu
çalışmaları sırasında Kurmançi ağzını da öğrenmiş. 1787 yılında Roma’da, İtalyanca olarak o yö-
rede konuşulan Kürtçe’nin ilk sözlük ve grameri olan “Kürt Dili Grameri ve Sözlüğü” adlı bir ki-
tap yayımlamıştır (Bilâl N. ŞİMŞİR, Kürtçülük (1787-1923), 1. Baskı, Bilgi Yay., Ankara 2007,
s. 19,46).
32 G. R. Driver, “The Name Kurd and Its Philological Connexions”, Journal of the Royal Asiatic
Society of Great Britain and Ireland, No. 3 (July. 1923), s. 393.
33 Mehmet Eröz, Kürt Adı Üzerine, Boğaziçi İlmi Araştırmalar Serisi V, İstanbul 1992, s. 73-85.
373
mından, Kürtler, hiçbir yönden Türklerden farklı değildirler; ayrı diller konuşmakla
birlikte, bu iki halk, soy, inanç ve görenek bakımından, tek bir bütün meydana getir-
mektedir”34
Musul sorunu görüşmeleri sırasında İsmet İnönü‘nün şehrin Türklüğü’nü
kanıtlamak için öne sürdüğü verilerde Türk ve Kürtlerden oluşan nüfusun çokluğu
üzerinde durulmaktadır ve bunun, Musul’un Türk şehri olduğunu kanıtladığını
söylemektedir. İsmet İnönü’nün görüşmelerde dile getirdiği bu fikir sonradan ya-
pılan çalışmalar ile de desteklenmiş ve bölgeye hakim aşiretlerin adet ve gelenek-
lerinin Türklerinkinden farklı olmadığı ortaya konmuştur35. Orhan Türkdoğan;
Van, Muş ve Malatya yöresinde çeşitli aşiretler üzerinde yaptığı araştırmalarında
gelenek-göreneklerin Batı Anadolu‘daki bazı Türkmen gruplarıyla benzerliklerini
ortaya koymakta ve şu ifadeyi kullanmaktadır:
“Doğu ve Güneydoğu Anadolu düzeni sosyolojik anlamda bir feodal yapıyı
temsil etmemektedir. Çünkü feodalizm Batıda yeni bir sınıf olan burjuvazinin doğ-
masına yardım etmiş, milletleşme sürecini etkilemiş bir sosyal evrim basamağıdır.
Oysa yöremizin durumu buna müsait değildir... Yörenin toplumsal yapısı klan... diye
ifade ettikleri bir takım birincil (primary) grup özellikleri taşıyan kuruluşlardır” 36.
Tarih, antropoloji, filoloji ve etimoloji ilmi bir Kürt milletinden bahsedilme-
sini ya da böyle bir milletin varlığını ispat etmekten uzaktır. Günümüzde Kürt adı
verilen topluluklar Türkiye, İran, Irak, Suriye ve çok az miktarda Sovyetler Birli-
ği‘nin Kafkasya Bölgesi‘nde yaşamaktadırlar37. Kürtlerin ayrı bir millet olduğunu
savunanların üzerinde durduğu dil, birçok çalışmaya konu olmuştur. Doğu ve Gü-
neydoğu Anadolu Bölgesi‘nde konuşulan dil (yani ağız) hakkında söylenmesi gere-
ken ilk husus geniş coğrafyanın da göz önüne alınarak farklı ağızların kullanıldığı
olmalıdır. Bunlardan Kürtçe’nin kökenini farklı dil gruplarına bağlayan görüşlerin
yanı sıra bu ağzın her hangi bir dil ailesine mensup olmayan toplama, karma bir dil
olduğu üzerinde durulmaktadır. Dilin kökeninin tam olarak ne olduğu tespit edi-
lememiştir. Bugün de Kürtçe diye bilinen bu dilin (ağızın) bir çok farklı kullanımı
bulunmaktadır.
Bu örnekleri çoğaltmak mümkündür. Yapılan tüm çalışmalar Kürtçe diye bir
dilin mevcut olmadığını kanıtlar niteliktedir. Öyle ki, coğrafya açısından büyük

34 Lozan Barış Konferansı, Tutanaklar- Belgeler, (Çev. Seha L. Meray), Cilt 1, Kitap 1, 3. Baskı,
Yapı Kredi Yay., İstanbul 2001, s. 347.; Enccyclopedia Britannica’da yer verilen “Kürdistan”
maddesi H. C. Rawlinson’un tarafından hazırlanmıştır. Ansiklopedinin dokuzuncu edisyonunda
1875-1889 yılları arasında Kürtlerin Turan soyundan oldukları belirtilmiştir. Kürt dili ve Kürtlerin
kökeni konusunda Rawlinson’un görüşleri ansiklopedinin on birinci baskısına kadar (1910-1911)
korumuştur. Bkz. (ŞİMŞİR, Kürtçülük (1787-1923)…, s. 61).
35 Orhan Türkdoğan, Kürtler’in Kimliği ve Gelişmeleri, Boğaziçi İlmi Araştırmalar Serisi 5, İstan-
bul 1992, s. 62.
36 Güneydoğu Kimliği, 2. Baskı, Alfa Yay., İstanbul, 1998, s. 62.
37 Abdülhaluk Çay, Her Yönüyle Kürt Dosyası, 4. Baskı, Ankara, 1996. s. 154.
374
farklar göze çarpmaktadır. Örneğin Sivas ve çevresinde konuşulan dil Diyarba-
kır‘da anlaşılamamaktadır. Hatta iki komşu köy arasında dahi konuşulan ağız ara-
sında büyük farklar gözlenmektedir. Aynı bölge de iki alt grup olabilmekte ve her
iki grup arasında anlaşılabilirlik olmamaktadır. Bu haliyle Kürtçe denebilecek eği-
tim ve edebî özelliklere sahip bir dilin varlığını iddia ve ispat etmek mümkün gö-
rünmemektedir38.
Abdulhaluk Çay, bir batılı yazar olan Bruinessen‘in Bir Kürt milliyeti olup
olmayacağı sorusu hakkındaki görüşünü şu şekilde aktarmaktadır:
“Önceleri Kürtlük oldukça çelişkili bir kavramdı. Konuşulan yere ve konuşulan
kişiye bağlı olarak değişik gruplar, aşiret mensupları için kullanılıyor ve bu onları
Hıristiyan çiftçilerden ayırmak için bu terim kullanılıyordu.Kürt terimi, Zaza şivesini
veya güney şivelerini kullananların aksine, yalnızca Kurmanç ağzını konuşanları
belirtmek için kullanılıyordu...Kürt çiftçilerini ağalarından ve Osmanlı idarecilerin-
den farklı olarak düşündürmek istenildiği zaman kullanılıyordu.. Aynı dili konuşan
ve ‘şeytana tapanlar’ diye bilinen Yezidîler, Müslüman Kürtlerce Kürt kabul edilmi-
yorlardı... Öte yandan bir çok aşiret reisi ve bazen bütün aşiret, gerçek ve uydurma
olarak kendilerinin Arap kökenli olduklarını ileri sürmektedirler. Devlet hizmetinde
olanlarla şehirliler kendilerini Osmanlı yani Türk kabul ediyorlardı. Onlar için Kürt
adı, aynen Türk teriminde olduğu gibi (bir zamanlar Osmanlı zihniyetinde olduğu
gibi) geri kalmışlığın ve barbarlığın simgesi idi” 39
Bölücü unsurların etnik bir mana vermek istedikleri “Kürt” sözü yani yara-
tılmak istenilen sunî bir millete ad olarak verilmekteydi. Oysa ki, Kürt aşiretleri
olarak iddia edilen Kurmanç, Gûran/ Zaza, Lûr ve Kalhur ağızlarında bu terimin
bulunmaması gerçekte böyle bir kavmin olmadığının ispatıdır40. Anlaşıldığı üzere
bölge de Türk milli bütünlüğünün dışına çıkabilecek farklılaşabilecek ne etnik ne
sosyolojik ne de dil ve folklor açısından kesin farklar yoktur. Ancak bölgede “milli
zemin üzerinde işlenmemiş, dolayısıyla ebedileşmemiş, felsefeleşmemiş ve tabiatın
kucağına terk edilmiş ham bir folklor ve halk kültürü” vardır41. Bölgenin jeopolitik
önemi tüm tarihi ve ilmi gerçeklere rağmen emperyalist güçlerin Ortadoğu‘ya ha-
kim olma yolunda güçlü, milli birliği tam, istikrarlı bir Türkiye’nin engellenmesini
gerektirmektedir. Bugün de bu çabaların devam ettiğini söylemek yanlış olmaya-
caktır.

38 Ahmet Buran, Doğu ve Güneydoğu Üzerine Araştırmalar II (Ağızlar), Boğaziçi İlmi Araştır-
malar Serisi 8, Ankara 1992, s. 3 vd.
39 ÇAY, Her Yönüyle Kürt Dosyası, s. 73-74.
40 ÖGEL, Bahattin vd, Türk Milli Bütünlüğü İçerisinde…, s. 59-60.
41 KODAMAN, “Tarihçi Gözüyle Doğu ve Güneydoğu Anadolu”, Doğu ve Güneydoğu Anadolu
Sempozyumu Bildirileri, Erciyes Üniversitesi Yay: 6, Kayseri, 1990, s. 115.
375
 İngiltere Faktörü
İngiltere, Doğu illerinde 19. Yüzyılın başlarından itibaren bölgeye gönderdi-
ği misyonerler vasıtasıyla etnik esasa dayalı ayrılıkçı eylemleri, kendi çıkarları
doğrultusunda kullanma yoluna gitmiştir. Bu doğrultuda ilk olarak “East India
Campany” Doğu Hindistan Şirketi‘nin Bağdat‘ta bir şubesinin açılmasıyla, 1806
yılında bölgedeki faaliyetlerini hızlandırmış ve 1815 yılında Van-Beyazid bölge-
sinde meydana gelen karışıklarda Türk aşiretlerinin ve Ermenilerin kışkırtılmala-
rında etkili olmuşlardır. 1820 yıllarında Türkiye’de açılmaya başlayan misyoner
okulları, oldukça geniş bir kadro ile faaliyet göstermişlerdir42 Bu nedenle, bölücü-
lük anlamındaki Kürtçülüğün öncülerinin Ortadoğu coğrafyası üzerinde emellerine
ulaşmak isteyen emperyalist devletlerin hizmetindeki misyonerler, gezginler ve
konsoloslar olduğu söylenebilir.
İngiltere, 1821 yılından itibaren İran ve Irak‘ta bulunan ve Anadolu‘daki aşi-
retlerin uzantısı olan Türk aşiretleri ile de ilgilenmiş, Fraziler adlı istihbarat ele-
manı İran’a gönderilirken, bir grup İngiliz subayı da Süleymaniye’deki aşiretlere
farklı mülkiyet bilinci vermek üzere eğitime başlamıştır43. Ortadoğu‘da 1828 ve
1832 yılları arasında bölgeyi tetkik eden Rodon Cıssıni, 1835 yılındaki seyahatinde
bir heyetle Dicle-Fırat arasındaki bölgede yeraltı kaynaklarını tespit etmek için
faaliyet göstermiştir. Ayrıca 1877–1978 Osmanlı-Rus Savaşı esnasında İngiltere
bölgedeki çıkarlarını korumak üzere bazı subaylarını Anadolu’ya göndermiştir.
Bu esnada, bölge aşiretleri gerek İngilizlerin bu girişimleri gerekse savaşın
yaratmış olduğu otorite boşluğu sebebiyle birbirleriyle mücadeleye girişmişler ve
mahalli organlara itaatsizlik göstermeye başlamışlardır44. İngiltere‘den destek
alarak, Hakkari sahasındaki aşiretlerin reisi Şeyh Ubeydullah 1878’de, İran‘la Os-
manlı sınırı arasında bağımsız hareket etmeye başlamıştır45. Bölgedeki diğer aşi-
retlerde de benzer bir hareketlenmenin olabileceği endişesinden hareketle II. Ab-
dülmahit aşiret reislerine silah ve malzeme gibi armağanların yanında aşiret as-
kerlerinin eğitimi için 26 kişilik emekli subay göndermiştir. Bu girişimleri netice-
sinde bölgedeki diğer aşiret reisleri kontrol altına alınırken, Şeyh Ubeydullah da
kontrol altına alınmıştır. Bu gelişmelere karşılık başta İngiltere olmak üzere Os-
manlı’nın bu politikası diğer Avrupalı devletlerce eleştirilmiştir46. İngiltere, aşiret-
lerin bu örgütlenişini, kendi gözetiminde Ermenilere yapılacak reformlar için bir
engel olarak görmemiştir. Bu esnada Rusya ile iyi geçinerek bölgedeki güç denge-
sini kendi lehine kullanma yoluna gitmiştir.

42 Ögel vd, Türk Milli Bütünlüğü İçerisinde …, s. 164.

43 Şükrü Nuri Eden, “Şark Meselesinin Dış Boyutu”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitü-
sü Dergisi, Sayı: 4( Ayrı basım), Kayseri 1990, s. 9-10.
44 M. Şerif Fırat, Doğu İlleri ve Varto Tarihi, Ankara 1961, s. 93.
45 Halfin, 19. Yüzyılda Kürdistan Üzerinde Mücadele, Komal Yay., Ankara 1976, s. 107.
46 Kodaman, Sultan II. Abdülhamid Devri…, s. 78.
376
 19. Yüzyılın sonlarına gelindiğinde ise, dünya siyasetinde dengeleri değişti-
ren Almanya‘nın siyasî birliğini sağlayarak sömürge yarışına dahil olması İngilte-
re‘nin Ortadoğu‘da izlediği siyasette değişimler yaşatmıştır. Almanya’nın Osman-
lı’ya yakınlaşarak Bağdat-Berlin Demiryolu’nu gündeme getirmesi başta Avrupalı
Devletleri harekete geçirmiştir. Almanya’ya bu imtiyazın tanınması başlangıçta
İngiltere tarafından tepki ile karşılanmamasına rağmen Alman kontrolünün ilerle-
yen süreçte bölge üzerinde nüfuzunu arttıracağı endişesi ile İngiltere 1895, 1908
ve 1901 yıllarında Osmanlı Devleti‘ni paylaşma tekliflerinde bulunmuştur47. Fakat
Almanya’nın bu girişimlere olumsuz yaklaşımı İngiltere’nin projeye bakışının de-
ğişmesine neden olurken Osmanlı idaresinin Balkan Savaşları nedeniyle karşı kar-
şıya kaldığı sıkıntılı ortamı fırsat sayarak girişimlere başlamıştır. İngiltere, Alman-
ya’nın Basra Körfezi çevresindeki etkinliğini sınırlamak amacıyla bu bölge hakkın-
da kendi lehine isteklerde bulunmuştur. Bu amaçla, Mart 1913’de Londra’da İngi-
lizlerin talebiyle başlayan görüşmeler sırasında İngiliz Hükûmeti‘nin baskıları
sonuç vermiş ve 29 Temmuz 1913 tarihinde imzalanan Osmanlı-İngiliz Antlaşma-
sı’na göre; Osmanlı Devleti Şattu’l-Arap nehrindeki ulaşımı Osmanlı-İngiliz ortak
komisyonuna devretmiştir. Ayrıca antlaşmanın Osmanlı’nın bölge üzerindeki
egemenlik haklarını sınırlandırmaya yönelik diğer maddeleri şu şekildedir: Os-
manlı Devleti nehir üzerindeki gemi işletme hakkını İngilizlere verecek, Kuveyt,
Osmanlı toprağı sayılacak ancak buranın iç işlerine karışmayacak ve asker bulun-
durmayacaktır48. Bu antlaşamaya göre, Osmanlı Devleti’nin Basra Körfezi’nde
uzun süreden beri devam eden sözde varlığı ve egemenliği sona ermiştir.
I. Dünya Savaşı başlamasının evvelinde Doğu illerinin uluslararası politikada
önem kazanmasının nedenleri arasında Şark Meselesi bağlamında emperyalist
amaçların güdüldüğü düşünülebilir. Ayrıca, bu bölgenin önem kazanmasında İngi-
lizlerin ve Rusların vazgeçemeyeceği stratejik bir mevki ve öneme haiz olması
gelmektedir. Bu sahanın Karadeniz, İskenderun Körfezi ve Basra Körfezi üçgeni
içinde yer alması bölgenin dünya savaşının hemen evvelinde önemini üst seviyeye
çıkarmıştır. Bu durum dikkate alındığında, Güneydoğu Anadolu Bölgesi‘nde üstün-
lük sağlayarak hâkimiyet tesis etmek isteyen güçler için bölgede yaşayan Hıristi-
yan cemaatler ve bölgenin sosyal, ekonomik ve etnik durumu dikkate alındığında,
bu sahanın istismar edilmesi gayet kolay bir hal almıştır49.
Osmanlı hâkimiyeti altında Doğu illerinde yaşayan Kürtler arasında yaşa-
nılmış olan düzensizlikler daha çok yerel nitelikte cereyan etmiş olup, bölge idare-
cilerinin haksız uygulamaları veya bölge aşiret reislerinin iç çekişmeleri neticesin-
de yaşanmıştır. Yaşanılan bu gelişmeler ise devlet topraklarından ayrılarak ayrı

47 Erol Ulubelen,, İngiliz Gizli Belgelerinde Türkiye, İstanbul 1982, s. 10.

48 Yusuf Hikmet Bayur, Türk İnkılâp Tarihi, C. II, Kısım: III, Ankara 1991, s. 451.
49 E. Semih Yalçın, Cumhuriyet Döneminde Doğu Anadolu’ya Yapılan Kamu Harcamaları
(1960-1980), Berikan Yay., Ankara 2009, s. 474.
377
bir idare kurma amacı taşımamıştır 50. Kürt aşiretlerini Osmanlılar aleyhinde ayak-
lanmaya teşvik eden İngilizler, 1918 yılı sonlarında bu faaliyetlerini daha da ar-
tırmışlardır51. Bu amaçla İngiliz politikacıları ve bilim adamları politik etkinlik ve
ticari imkân elde etmek için Osmanlı Devleti‘nin doğu bölgelerini adım adım gezi-
yorlar, bölge liderlerini kendilerine bağlamaya çalışıp, bu girişimlerinin neticesin-
de “böl ve yönet” politikasını daima ön planda tutuyorlardı. 1919 yılının Ocak
ayında Molla Said, Mustafa Paşa, Emir Bedirhanzade ve Emin Ali‘den oluşan bir
Kürt kurulu İngiliz yüksek komiserliğine müracaat ederek Kürt isteklerini şu şe-
kilde belirtmişti:
 Kürtlere sınırları coğrafi olarak tespit edilmiş bir ülke verilmesi.
 Müttefiklerin Arap, Ermeni, Asurî ve Keldani gibi unsurlara verdikleri im-
tiyazlardan Kürtlerin de istifade etmeleri.
 Kürtlere İngiliz mandası altında özerklik verilmesi 52
İngiltere‘nin bölge üzerindeki etkileri I. Dünya Savaşı sonrasında daha belir-
gin bir biçimde gözlenmiştir. Bölgedeki Kürt unsurlar üzerinde hassasiyetle du-
rulmasından, Şark Meselesinin farklı bir boyut kazandığı anlaşılabilir. Mondros
Mütarekesi‘nin imzalanmasından doğan yönetim boşluğundan yararlanmak iste-
yen bazı Kürt gruplar bağımsız devlet kurmak için harekete geçmişlerdi. Bu esna-
da, İstanbul‘da da “Kürt Teali Cemiyeti” kurulmuş, Hariciye Vekili Sait Paşa‘nın
oğlu, eski büyük elçilerden Şerif Paşa, Kürtler adına Paris Konferansı‘na delege
olarak gönderilmişti. Şerif Paşa’ya yetki verilmesi konusunda Kürt Teali Cemiye-
ti’nin yöneticileri, Osmanlı yetkilileri ile de anlaşmıştır53.
Bu esnada, İngilizler Doğu Anadolu‘da gelişen olayları denetim altında tuta-
bilmek için Binbaşı William Charles Noel adında bir ajanı görevlendirmiştir54. Mim
Kemal Öke, İngilizlerin bu dönemde Noel üzerinden bölgeye ilişkin politikaları
hususunda şunları nakletmektedir: “Musul ve Kerkük Mezopotamya mandası altına
alınırsa, o zaman, Noel’e göre, Kürt çoğunluğunun olduğu ve zenginliklerle dolu bir
yörede kurulan Kürdistan insan gücünü mıknatıs gibi çekecektir. Sonuç ise siyasal

50 Mesud (Bilgili) Fâni, Kürtler ve Sosyal Gelişmeleri, (Çev. Azmi Süslü), Tanmak Yay., Ankara
1993, s. 62.
51 Selahattin Tansel, Mondros'tan Mudanya'ya Kadar, Cilt I, MEB Yay., İstanbul 1991, s. 128.
52 R. Salâhi Sonyel, Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, Cilt I, Ankara 1987, s. 27.
53 Mahmut Goloğlu, Milli Mücadele Tarihi1 Erzurum Kongresi, Türkiye İş Bankası Kültür Yay.,
İstanbul 2008, s. 13-14.
54 Mustafa Kemal Sivas’a geldiğinde, İngiliz ajanı Noel bölgesindeki aşiret reislerini kışkırtarak,
onları kongreye karşı harekete geçirmeye çalışmıştır. Nutuk’ta Noel ‘in yanında 15 atlıyla birlikte
Malatya’ya geldiği ve orada Harput Valisi Ali Galip ile Malatya Mutasarrıfı Halil Rahmi’nin de
katıldığı bir toplantı yaptığı bu toplantıda Sivas Kongresi’nin engellenmesi kararı alındığı belirtil-
dikten sonra, Heyet-i Temsiliye’nin çalışmaları haber alarak bu kişileri izlediği ve sonuçta da hiç-
bir başarı sağlayamayarak bölgeden kaçtıkları anlatılmaktadır.Noel’in aşiretleri kışkırttığını göste-
rir 20 kadar rapor Nutuk’ta yayınlanmıştır. Bkz. (ATATÜRK, Mustafa Kemal, Nutuk-Söylev,
(Yay. Haz.: İsmail Arar, Uluğ İğdemir, Sami N. Özerdim), Cilt 2, 4. Baskı, TTK Yay. Ankara
1999, s. 398-421).
378
bağımsızlığına yeni kavuşmuş Kürdistan’ın sosyo-ekonomik açıdan çöküşü olacak-
tır… Mezopotamya’nın ekonomik ve stratejik çıkarlarını garanti altına alacak şekil-
de Kürt davasına arka çıkmaktır. Bunun da yolu Kürtlerle Ermenileri uzlaştırıp, ba-
rıştırmaktan geçmektedir.”55 Buradan hareketle, Noel, İngiltere‘nin Mezopotam-
ya’daki ekonomik ve stratejik çıkarlarının garantilenmesini Kürtlere sahip çıkmak-
tan geçtiğini ortaya koymaktadır56. İngilizlerin bu planlarını 1919 yılı başlarında
uygulamaya koymak amacıyla İngiliz ajanları ile yerli işbirlikçileri Kürt grupların
yerleşim sahalarına yayılarak bağımsız bir Kürdistan idaresi için yoğun propagan-
da çalışmaları yapmışlardır57. Noel’in Güneydoğu Anadolu Bölgesi‘nde yaptığı
kuşkulu gezinin ardından, 13 Haziran 1919 tarihinde Bağdat‘ta bulunan İngiliz
Komiseri Albay Wilson, Kürtleri kendi yanlarına çekmek için, İngiliz idaresinde
“özerk bölge” veya “devlet” şeklinde bir idari yapının kurulması hususunu İngilte-
re’ye önermiştir58. Wilson’un önerisine göre bu idari bölge; İmadiye dahil fakat
Zaho hariç ve Mardin‘in güneyinden, 37. enlem boyunca Birecik‘e kadar uzanan bir
güney sınırı ile Fırat boyunca ve Mamuraülaziz (Elazığ), Bitlis, Van illerinin kuzey
sınırlarıyla belirlenen bir bölgeyi içermeliydi. Fakat bu bölgede kurulması öngörü-
len bu idari yapının sınırı yine bölgede kurulması öngörülen Ermenistan sınırı ile
çatışmıştır. Noel, Kürtler ve Ermeniler arasında yaşanabilecek olası bir karışıklığın
önlenmesi için doğu illerini manda idaresi altına almayı esas alan, bir tasarı hazır-
lamıştır. Hazırlanan tasarıya göre, kuzey sahasında Ermeniler, güneyde ise Kürtle-
rin yer alacağı bir idari yapı oluşturulması planlanırken bu iki sahayı birbirinden
ayıran bir karma bölge yaşanabilecek çatışmaların önüne geçecekti59.
Paris Barış Konferansı arifesinde İtilaf Devletleri‘nden Kürtler özellikle yo-
ğun olduklarını iddia ettikleri Erzurum, Van, Bitlis, Harput, Diyarbakır ve Musul‘da
özerklik istemekteydiler. Bu meseleye ilişkin ilk somut adım Paris Barış Konferan-
sı’nda 18 Ocak 1919 tarihinde başlayan görüşmeler devam ederken atılmıştır60.
Müttefikler, Türkiye’den alınacak topraklar konusunda anlaşarak, Türk devletin-
den Ermenistan, Suriye, Mezopotamya, Kürdistan, Filistin ve Arabistan‘ın tama-

55 M. Kemal Öke, İngiltere’nin Güneydoğu Anadolu Siyaseti ve Binbaşı E.W.C. Noel’in Faali-
yetleri, Ankara 1998, s. 54-55.
56 Bağdat’ın kuzeyinde ve Suriye’de İngiliz işgal kuvvetlerinin çok yakınında bulunan bu stratejik
bölgedeki kabileleri bir devlet yönetimi altında toplamakla İngilizler, gelecekte büyük emeller
besledikleri Irak petrol bölgesini emin bir bekçiye emanet edeceklerini umuyorlardı. Bu amaçla
E.W.C. Noel adında bir binbaşıyı 1919 yazında bölge halkını ayaklandırmak üzere Güneydoğu
Anadolu’ya gönderdiler (Taner Baytok, İngiliz Kaynaklarında Türk Kurtuluş Savaşı, Ankara
1990, s.92).
57 Kamil Erdaha, Milli Mücadelede Vilayetler ve Valiler, Remzi Kitabevi, İstanbul 1975, s. 146-
147.
58 Kemal H. Karpat, “Kurds”, The International History Review, Vol. 20, No. 4, (December
1998), s. 963).
59 Sina Akşin, İstanbul Hükümetleri ve Milli Mücadele, Cem Yay., İstanbul 1976, s. 535-536..
60 Kurat, Osmanlı İmparatorluğu’nun Paylaşılması, s 80.
379
men ayrılması konusunda görüş birliğine varmışlardır. İngiltere, Kürtlerin manda-
terliğini, üzerine almak suretiyle, onları Mezopotamya ve İran‘da Ruslara, Türklere
hatta Araplara ve İran’a karşı kullanmak düşüncesindeydi. Böylece İngiltere, kendi
gözetiminde bağımsız bir Kürt devleti kurdurmak suretiyle Türkiye’nin Ermenis-
tan ve Mezopotamya arasındaki bölgeyi kontrol etmesini önlemiş olacak, bu saye-
de bölgede kurulacak Kürdistan ve Ermenistan devletleri ile Musul petrol sahasına
kuzeyden gelebilecek tehlikelere karşı önlem oluşturabilecekti.
Görüldüğü gibi Kürtler, mütareke döneminde başta İngiltere olmak üzere
İtilaf Devletleri‘nin politika ve çıkarlarına alet edilmiştir. Bu esnada İngilizlerin
hazırlamış olduğu raporda, Kürtlerin millet oluşturmalarına karşılık, liderden yok-
sun olduklarına ve kendilerini bu yüzden idare edemeyeceklerine temas edilmiş-
tir61. Buradan da anlaşıldığı üzere, dış güçlerin amacı ilerleyen süreçte bölgede
oluşturmak istedikleri manda yönetimine meşruiyet kazandırmaktır62. İngilizlerin
diğer bir hedefi, Milli Mücadele sırasında Ankara‘da kurulmakta olan yeni Türk
Devleti’nin hakimiyetinin önlemesi halinde yaşanması muhtemel bu otorite boşlu-
ğunda statülerini devam ettirmektir.
Bu sırada “Milli İttifak” yerli ve yabancı belgelerde farklı şekiller de değer-
lendirilmiştir. İngiliz belgelerinde, temelde Kürt ve Türklerin, genelde tüm Anado-
lu halkının sağladığı milli birlikten endişe ile söz edilmektedir. Calthorpe, 29
Temmuz 1919 tarihli, İngiliz Dişişleri Bakanlığı‘na gönderdiği raporda milli birliğe
karşı endişelerini, “Büyük Ermenistan söylentileri Türkiye’de Kürt ve Türk halkının
birleşmesine ve milliyetçilerin alevlenmesine neden oldu” diyerek belirtmiştir63.
Bu gibi İngiliz belgelerinin birçoğunda, bütün güçlerini seferber ettikleri
halde Kürt-Türk birliğini önleyemediklerinden yakınılmaktadır. Sivas Kongresi‘nin
gerçekleşmesinin sonrasında Heyeti Temsiliye Başkanı Mustafa Kemal Paşa, Ana-
dolu‘da incelemeler yapmak üzere bulunan General Harboard başkanlığındaki
Amerikan heyetine, İngilizlerin Türk milletini sömürgeleştirmek için Türklerle
Kürtleri birbirlerine düşürmeye çalıştıklarına işaret eden şu ifadelere yer vermiş-
tir:
“İmparatorluğu bölmek ve Türklerle Kürtler arasında bir kardeş harbine se-
bebiyet vermek için, Kürtleri İngiliz himayesi altında müstakil bir Kürdistan kurma
planına iştirak etmek üzere tahrik ettiler. İleri sürdükleri tez, İmparatorluğun nasıl
olsa dağılmaya mahkûm olduğudur. Bu teşebbüslerini tahakkuk ettirmek için büyük
paralar harcadılar, her türlü casusluğa başvurdular, hatta hafiyeler gönderdiler…Bu
şahıslar mahalli kuvvetleri küçümsemelerinin tabii bir neticesi olan perişanlıkla

61 Öke, İngiltere’nin Güneydoğu Anadolu Siyaseti…, s. 65.

62 Sonyel, Gizli Belgelerde Mustafa Kemal, Vahdettin ve Kurtuluş Savaşı, Atatürk Araştırma
Merkezî Yay., Ankara 2007, s. 85-87.
63 Gotthard Jaeshke, Kurtuluş Savaşı ile İlgili İngiliz Belgeleri, (Çev.:Cemal Köprülü), Atatürk
Kültür Dil Tarih Yüksek Kurumu TTK Yay., Ankara 1991, s. 44.
380
karşılaştılar. Bu entrikaların tamamen dışında kalmış olan mahalli halk çok geçme-
den bunların hakiki mahiyetini anladı ve suçluları tevkif etmek üzereydi ki onlar
kaçtılar…”64
İngiliz yönetiminin bu teşebbüsü 10 Ağustos 1920 tarihinde imzalanan Sevr
Antlaşması‘nın 62., 63. ve 64. maddelerinde daha da netlik kazanmıştır65 Bu mad-
deler gözden geçirildiğinde Türkiye’de siyasî Kürtçülüğün bu aşamada ortaya çı-
karıldığını ve körüklendiğini söylemek mümkündür66. Sevr Antlaşması ile teorik
olarak paylaşımın fiiliyata geçirilememesi, bu paylaşıma TBMM Hükûmeti’nin kar-
şı çıkması üzerine gerek Milli Mücadele sırasında, gerekse Cumhuriyet Hükümet-
leri’nde birtakım oyunların yeni şartlar ve şekillerle devam etmesinde etkili ol-
muştur.
Lozan Barış Antlaşması’na giden süreçte ise 1921 yılı Mart ayından itibaren
Güneydoğu Anadolu‘dan TBMM‘ye telgraflar gönderilmiştir. Gönderilen telgraflar-
da Türkler ve Kürtlerin arasını bozucu eylemlere karşı olunduğu ve Londra Konfe-
ransı’ndaki TBMM Hükümeti delegelerinin aynı zamanda Kürtleri de temsil ettiği
bildirilmiştir67. Milli Mücadele Hareketi’nin askeri safhasını sonlandıran diploma-
tik safhanın Lozan sürecinde TBMM Hükümeti halk iradesi nezdindeki anlayışını
sürdürme kararlılığına devam etmiştir. Lozan’da milli hedefleri gözetmek suretiyle
bulunan heyetin ülke bütünlüğünü ve tam bağımsızlığı gözeten ilkesi ise Misak-ı
Milli‘nin ilk maddesinde şu şekilde yer almıştır:
“…Osmanlı Devleti‘nin, özellikle Arap çoğunluğunun yerleşmiş olduğu, 30 Ekim
1918 günkü Silah Bırakışımı (Mondros Mütarekesi) yapıldığı sırada, düşman ordula-
rının işgali altında kalan kesimlerinin halklarının serbestçe açıklayacakları oy uya-
rınca belirlenmesi gerekir. Söz konusu Silah Bırakışımı çizgisi içinde, din, soy ve
amaç birliği bakımlarından birbirine bağlı olan, karşılıklı saygı ve özveri duyguları
besleyen soy ve toplum ilişkileri ile çevrelerinin koşullarına saygılı Osmanlı–İslam
çoğunluğunun yerleşmiş bulunduğu kesimlerin tümü, ister bir eylem, ister bir hü-
kümle olsun, hiçbir nedenle, birbirinden ayrılamayacak bir bütündür.” 68
Lozan‘da görüşmeler sırasında “Müslüman azınlık” tabirine karşı çıkan Türk
Heyeti, Kürtlerin, Çerkezlerin ve Arapların korunmaya ihtiyacı olmadığını ve söz
konusu hakları tümüyle kullandıklarını ısrarla vurgulamıştır. Daha da ötesi Anado-
lu‘da yaşayan Kürtlerin Türkiye’den ayrı bir statü istemediklerini, memnunluk
içinde hayatlarını sürdürdüklerini ifade etmiştir. Bunun dışında azınlıkların ko-
runması üzerine yapılan tartışmalarda Kürtlerle ilgili meseleler ayrıca görüşül-

64 Atatürk’ün Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Yay., Ankara
1964, s. 79-80.
65 H. Ömer Budak, Sevr Paylaşımı, Ankara 2001, s. 95-96.
66 Robert Olson, “The Kurdish Ouestion in the Aftermath of the Gulf War: Geopolitical and Geostra-
tegic Changes in the Middle East”, Third World Quarterly, Vol. 13, No, 3, 1992, s. 475.
67 TBMM Zabıt Ceridesi, D. I, C. 9, s . 141.
68 Yalçın, Atatürk’ün Milli Dış Siyaseti, s. 50.
381
memiştir69. Lozan görüşmelerinin devam ettiği bu dönemde TBMM‘nin de günde-
mine gelen azınlıklar meselesiyle ilgili tartışmalarda, Kürt kökenli milletvekilleri
ayrılığı şiddetle reddederek Lozan’daki Türk Heyetinin görüşlerini desteklemiş-
lerdir. Erzurum milletvekili Süleyman Necati Bey; “ Orada ne Kürt Türksüz ne de
Türk Kürtsüz yaşayabilir”70 derken, Şefik Bey (Bayazıd) şu ifadeleriyle:
“…Paris‘te Bogos Nobar Paşa ve Şerif Paşa ittifak ediyorlar ve aralarında bir
itilafname tanzim ve teati ediyorlar. Bu itilafnamelerinde Kürt kavm-i necibinin Er-
meni ile müşterek bir kavm ve cinsten olduklarından bahisle Kürdün Ermenilerle
beraber taabiyeti Osmaniyeden ayrılarak bir hükümet teşkiline karar veriyorlar.
Bunların imzası tahtında bulunan mukavele ve taahütnamelerini gazeteler aynen
neşr ve ilan etti. İşte bu kararnameler ki ekrad-ı aşairin istihbar eylemesi üzerine
bugün Erzincan livası ona bir rüesa-yı aşairden ve aynı surette Diyarbekir vilayeti
aşairinden iki telgrafname manzur-ı alileri oldu. Bu haber memur ederim ki: mema-
lik-i ve Kürt ile meskun mahallerin herhangi tarafına sirayet etse ve henüz memalik-i
baidenin bir kısmına vasıl olmamış oluyor…Salabet-i diniye ve şecaat-ı fıriyesiyle
maruf ve mümtaz olan o kavm-ı necib ekrad Devlet-i Aliye’yi Osmaniye’nin teşekkü-
lünden itibaren bütün mevcuduyetiyle saltanatı Osmaniye’nin bir rüknü rekini ola-
rak Türk kardeşleri ile el ele vermiş ve bugüne kadar yekdiğerinden katiyen ayrıl-
mamak suretiyle yaşamışlardır…Mümessil vekilleri olduğum Bayazıd sancağında
meskun bulunan Celali, Adamanlı, Zilanlı, Sipkanlı, Haydaranlı, Atmanlı, Serahlı,
Cemadanlı aşairi ve bunlara mensub olan binlerce kabail ve yüzbinlerce ekradın
mümessili sıfatıla söylüyorum ki: Şerif Paşa’nın bu kararını kabul edecek hiçbir Kürt
yoktur.” 71
diyerek, TBMM milletvekillerinin Mudafaa-yı Hukuk Ruhuna verdikleri
önemi yansıtmaktadır. Benzer şekilde Lord Curzon‘un Lozan Konferansı’ndaki
beyanatını protesto için Rişvan ve Ciran aşiretleri tarafından gönderilen telgrafta;
“Vatan haini din düşmanı şerifnam şahsın Bogos Nobar ile teşrik-i mesai ederek
Kürtlerin mukadderatı atiyesi hakkında beyanı mütalaa ettiğini istihbar ettik Kürt-
lük ve Türklük birliktir. Yekdiğerinin öz kardeşi ve din kardeşidir. Her iki millet için

69 Levent Ürer, Azınlıklar ve Lozan Tartışmaları, İstanbul 2003, s. 186.

70 TBMM Zabıt Ceridesi, D. I, C. 24, s. 351.; 3 Kasım 1922 tarihli oturum) Aynı oturumda Dersim
milletvekili Diyab Ağa’nın da benzer yaklaşım içinde olduğu görülmektedir. Diyab Ağa’nın Mec-
listeki konuşması şu şekildedir:“Hepimiz biriz. Ne Türklük, ne Kürtlük vardır. Hep biriz, kardeşiz.
Bir kişinin beş on oğlu olur. Biri Hasan, Biri Ahmed, biri Hüseyin, Biri Mehmed isimli olabilir.
Fakat hep bir insandırlar. Biz de öyleyiz. Yoksa ayrı gayrımız yoktur. İsmimiz Hüseyin, Mehmed
Hepsi bir ananın, bir babanın oğludurlar. Dinleri, diyanetleri, kabileleri birdir. Ama düşmanlar
bizi birbirimize saldırmak için tuzaklar kuruyorlar. Sen şöylesin, ben böyleyim, filan diye hile ya-
pıyorlar. Bunda ne fayda var? Ne kadar ileri giderse o kadar iyidir. Birbirimizle iftihar ederiz. Biz
bir kardeşiz. Bizim dinimiz, diyanetimiz birdir. Bazıları bilmiyorlar, birçok şeyler söylüyorlar ama
onlar bilmiyorlar, öyle değildir”. Bkz. (TBMM Zabıt Ceridesi, D. I, C. 24, s. 347).
71 TBMM Zabıt Ceridesi, D. IV, C. 1, s. 209.
382
vatan müşterektir.” 72 Kürt kökenli milletvekillerinin taşıdıkları hassasiyeti gözler
önüne sermektedir73:
Siverek Müdafaa-ı Hukuk Cemiyeti adına bölgenin ileri gelen aşiret reisleri
TBMM‘ye gönderdikleri telgrafta şu ifadelere yer vermişlerdir:
“Paris‘te bulunan Şerif Paşa, Kürtlerin Ermenilerle müşterek bir idare tesisine
Bogos Nubar Paşa müttefikan teşebbüs ettikleri istihbar olunur. Vahdet-i İslamiye ve
camiayayı Osmaniye haricinde ve makamı muallayı hilafetten başka bir idare tara-
fından yaşamak bizim için gayrı mümkün bulunmuş ve böyle bir idarenin teessüsü ve
bunun idaresi için seller gibi kan akması ve yüz binlerce efradın imhası mamurelerin
virane haline inkılabı ile kabil bulunmadığı gibi yeni baştan naire-i cidali işhalden
mada bir faide temin edemeyeceği ve Şerif Paşa’nın biz Kürtler hakkındaki beyanat
ve taahidatının zerre kadar haizi ehemmiyet bulunmadığı enzarı efhamilerine arz ve
beyanat-ı vaka-yı kemali şiddetle protesto ve nefretle reddederiz.”74
Görüldüğü gibi Lozan‘da şekillenmeye başlayan azınlıklar konusu, yeni Tür-
kiye için “millî birlik” ve “ülke bütünlüğü” açısından önem arz ediyordu. Musul pet-
rolünü kontrol altına almayı planlayan İngiltere, bölgedeki Kürtleri kullanma dü-
şüncesiyle, Birinci Dünya Savaşı sırasında başlayan bu yöndeki faaliyetlerini Lo-
zan’da siyasî manevralarıyla desteklemeye çalışmıştır75. İngilizlerin Lozan’daki
manevrası; azınlık kavramını Türkiye’deki Müslümanlar arasında dil ve ırk ayrı-
mını sağlayacak şekilde geniş tutarak ayrışmayı temin etmeye yönelikti. Öyle ki
Rıza Nur, Lozan’da karşılaştığı ve kendilerine dikte ettirilmek istenen azınlıklar
konusunda Boşnakların da gündeme getirilmesi üzerine tepkisini şu şekilde dile
getiriyordu: “Biraz daha gayret ederlerse Türkiye’deki karıncaları da ekalliyet yapa-
caklar” 76
Bu esnada İngiltere tarafından finanse edilmiş olan “Kürt Teavün ve Terakki
Cemiyeti” de kurulmuştur77. İngiltere bölgedeki emellerini gerçekleştirme amacıy-
la, Milli Mücadele yıllarında ve Cumhuriyet döneminde bu bölgede yaşanan hadi-
selerde aleyhte rol oynamıştır. Bu girişimlerin başlangıcı ise Ali Batı, Koçgiri,

72 TBMM Zabıt Ceridesi, D. IV, C. 1, s. 208.

73 “Ankara’da Büyük Millet Meclisi Riyaseti’ne
Curzon’un Lozan’da Kürtler ve mebusan-ı kiram hakkındaki tecavüzat-ı müfteriyanesi muhitimiz-
de acı handelerle karşılandı mebuslarımız vücutları ile iftihar ettiğimiz hakiki vekil ve mümessille-
rimizdir. İzzet-i nefsimizi cerihadar eden bu tecavüzat-ı telin ve kemal-i nefretle Curzon’a redde-
diyoruz. İngilizlerin Müslümanlara gösterdiği siyaset-i hatnaşinase mezalimane cahil zannettiği
Kürtlerin çoktan malumu olmuştur ki: Türk ve Kürt vahdeti bugün İngiltere esaret zincirleri altın-
da inleyen Arap vesaireden mürekkep kütle-i İslamiyye inayeti halkla yakında Curzon’un Müslü-
manlar hakkındaki muzır siyaset planlarını karşılayacak İngilizleri de topraklarımızdan tarddede-
cektir. Bu telgrafımızın İngiliz matbuatı vasıtasıyla Curzon’a iblağını istirham ederiz.” Bkz.
(TBMM Zabıt Ceridesi, D. I, C. 27, s. 165).
74 TBMM Zabıt Ceridesi, D. IV, C. 1, s. 300-301.
75 M. Kemal Öke, Musul ve Kürdistan Sorunu (1918-1926), Ankara 1992, s. 76-79.
76 Rıza Nur, Dr. Rıza Nur’un Lozan Hatıraları, İstanbul 1991, s.84.
77 Tarık Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasî Partiler, İstanbul 1952, s. 429.
383
Raçkoyan, Raman, Şeyh Sait ve Ağrı isyanları başlatılabilir. Başta İngilizler olmak
üzere dış güçler sürekli olarak kriz ortamlarından faydalanmak veya krizleri kendi
menfaatleri doğrultusunda çözmek düşüncesiyle hareket ederek, hazırladıkları
isyanlarla ülkenin kendi içinde oluşan potansiyelleri harekete geçirmek gibi yolları
denemişlerdir78. Milli Mücadele ve sonrasında yaşanan isyan olaylarının sebep-
sonuç ilişkileri ve kapsamları değerlendirildiğinde şu sonuçlara ulaşılabilir: Bölücü
zihniyetlerle dışarıdan destekli isyanlar, din faktörü ve aynı paralelde halife ve
padişaha bağlılık ve şeyh ve tarikat isyanları, uzun yıllar süren otorite boşluğun-
dan doğan mahalli otoritelerin güçlü bir merkezî otoriteyi reddetmeleridir 79.
İsyanların sosyal yapı ve aşiretler, feodal hakimiyet ve bunlara karşı tatbik
edilmeye çalışılan inkılaplar, toprak reformu gibi iç dinamiklerin yanında özellikle
İngiltere kaynaklı teşvik ve tahriklerin etkisinde ve etnik karakterde geliştiği söy-
lenebilir. Kürtler, Milli Mücadele yıllarında emperyalist tahriklerle, yeni kurulan
devletin karşısına bölücü bir sorun olarak çıkarılmaya çalışılmıştır. Emperyalist
güçlerce Kürtlerin yaşadıkları sahalar sorun alanı haline getirilmiştir. Esas itiba-
riyle ortaya çıkan toplumsal ve ekonomik sorunlar nedeniyle bölgenin diğer bölge-
lerle arasındaki mesafe kapatılamamış ve bölgeler arası dengesizlik sorunu olarak
ifadelendirilen olgu ortaya çıkmıştır. Bu yönüyle meseleye bakıldığında; Doğu ve
Güneydoğu Anadolu Bölgelerinin daha az gelişmiş olmasında, Cumhuriyet hükü-
metlerinin siyaseti olarak bir etnik ayrıştırmaya dayalı politikanın rol oynadığı
iddialarına katılmak mümkün olmamakla beraber, bu iddiaların sahiplerince bel-
gelenmesi ve ispat edilmesi de zaruridir80.

Rusya Faktörü
Rusya’nın Doğu ve Güneydoğu Anadolu‘daki Türk aşiretleriyle ilk temasla-
rının 1805 yılına kadar indiği kaynaklarda dikkati çekmektedir. Bu maksatla Rus-
ya’nın Doğu illerinde görevlendirdiği konsoloslar, çalışmaları bir yandan ilmi bo-
yutta sürdürürken diğer yandan da ayrılıkçı faaliyetler için zemin hazırlamışlardır.
Rus görevlileri arasında Diyarbakır Konsolosu Bonafiyd, 1853 Kırım Savaşı sıra-
sında Binbaşı Loris Malakof ile General Babatov, 1856 yılında Erzurum Konsolosu

78 Elphinston, “Kurdish Question”, s. 96.

79 “Rahmi Doğanay, “Cumhuriyet Dönemi İsyanlarının Mahiyeti”, s. 254.
80 İsmail Beşikçi meseleyi bu yönüyle ön plana çıkarmaya çalışanlardan birisidir. Beşikçi, “doğu
sorunu”nu yalnız ekonomik açıdan ilerilik ve gerilik sorunu olarak ele almanın yanlış bir tutum
olduğunu, bu meselenin aynı zamanda bir etnik sorun olduğunu öne sürmektedir. Bkz. (İsmail Be-
şikçi, Doğu Anadolu’nun Düzeni Sosyo-Ekonomik ve Etnik Temeller I, Yurt Yay., Ankara
1992, s. 32-33); Bölgede yaşanılan sorunların iktisadi alandan daha ziyade siyasî kaynaklı olduğu
bazı dönemlerde özellikle bölge milletvekillerince de Meclis gündemime taşınmıştır. Doğu ve
Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin sorunlarına dair SHP grubu adına konuşan Hakkari Milletvekili
Cumhur Keskin, “geri kalmışlığın” kendiliğinden oluşan bir olgu olmadığına bu olgunun ortaya
çıkmasında daha çok iktidar partilerinin bölge halkına daima “kuşku” ile bakmalarını kanıt gös-
termiştir . Bkz. (TBMM Tutanak Dergisi, D. 18, C. 4, s. 68).
384
Alexandre Jaba‘yı sayılabilir. 1857-1858 yıllarında Petersburg‘da P. Lerch tarafın-
dan “Kürtler Üzerine Araştırmalar” adlı bir kitap bastırılmıştır. 1860 yılında Vel-
yaminov Zernov tarafından “Şerefname” Farsça olarak yayınlanmıştır81. Ruslar,
Osmanlı Devleti‘nden yeni topraklar koparmaya hazırlanırken Kırım Savaşı’ndan
sonraki yıllarda Kürtlerle ilgili bilgi ve belge toplamayı ve araştırmalar yapmayı
yoğunlaştırmışlardır.
1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı sonucunda Rusya, Balkanlar ve Doğu Anado-
lu‘da dengeyi kendi lehine çevirerek etkisini arttırmıştır. İlk olarak, savaş netice-
sinde imzalanan Ayastefanos Antlaşması‘nın 16. maddesinde, “Ermenistan‘da Rus
işgalinde bulunan ve Türkiye’ye geri verilecek olan toprakların Rus askerince boşal-
tılması, oralarda iki devletin (Türkiye ile Rusya) iyi ilişkilerine zararlı karışıklıkları-
na yol açabileceğinden, Babıali Ermenilerin yaşadığı vilayetlerde yerel durumun
gerektirdiği iyileştirmeleri ve reformları zaman yitirmeden gerçekleştirmeyi ve Kürt-
ler ile Çerkezlere karşı Ermenilerin güvenliğini sağlamayı üstlenir.”82yer verilmiş
olan bu madde ile, “Kürt” ve “Ermeni” adları ilk kez bir uluslar arası antlaşmada
yer almıştır. Doğu Anadolu‘da kurulması planlanan Ermenistan önünde Kürtler ve
Çerkezler bir engel olarak görülmekte ve Osmanlı idaresi ise, Ermenileri Kürt ve
Çerkez tehditine karşı korumak için Rusya’ya karşı yükümlülük altına girmektedir.
Ayastefanos Antlaşması ile çıkarları tehdit altına giren Avusturya ile İngilte-
re bu durumdan rahatsız olmuş ve bunun üzerine yeni durumun müzakere edil-
mesini istemişlerdir. Yapılan teklifi kabul etmek zorunda kalan Rusya ve ilgili dev-
letler Berlin’de toplanmışlardır. 13 Haziran 1878 tarihinde toplanan ve bir ay sü-
ren Berlin Kongresi sonunda Berlin Antlaşması imzalanmış, İngiltere Osmanlı Dev-
leti ile yaptığı gizli anlaşma ile Kıbrıs’a yerleşerek, Berlin Antlaşması’nın 61. mad-
desiyle Doğu Anadolu‘ya müdahale hakkını kazanmıştır. Antlaşma maddesine gö-
re; “Babıali, Ermenilerin yaşadığı vilayetlerde yerel ihtiyaçların gerektirdiği reform-
ları geciktirmeden yapmayı ve Çerkez ve Kürtlere karşı Ermenilerin huzur ve güven-
liğini sağlamayı yükümlenir.” 83 Bu hususta alınacak önlemleri devletlere bildire-
cektir ve devletler de alınan önlemlerin uygulanmasını gözlemleyecektir.
Berlin Antlaşması’nın 61. maddesi, Ayastefanos Antlaşması‘nın 16. madde-
sinden daha ağırdır. Ayastefanos Antlaşması Rusya ve Osmanlı Devletleri arasında
yapılan ikili bir antlaşma olmasına rağmen, Berlin Antlaşması çok taraflı bir ant-
laşmadır. Berlin Antlaşması’nın 61. maddesinden hareketle emperyalist güçler
Ermenileri Kürtlere ve Çerkezlere karşı koruma altına almaya, bölgede tampon
Ermeni Devleti oluşturma yoluyla; Rusların güneye inmesini önlemeye çalışmış-
tır84. Bu maddede dikkati çeken diğer bir husus ise, yapılacak olan reformlar, Os-

81 Aydın Taneri, Türkistanlı Bir Türk Boyu Kürtler, Ankara 1983, s. 155.
82 Armaoğlu, 19. Yüzyıl Siyasî Tarihi…, s. 517.
83 Armaoğlu, 19. Yüzyıl Siyasî Tarihi…, s. 526.
84 Şükrü Nuri Eden, “Şark Meselesinin Dış Boyutu”, s. 4-5.
385
manlı Devleti‘ni güçlendirme gayesinden uzak olmakla birlikte, daha çok bölgede
Ermeni nüfuzunu güçlendirmeye yöneliktir. Berlin Antlaşmasının ilgili maddesinin
Anadolu toplumunu ırklara göre, Ermeni, Kürt, Çerkez denilmek suretiyle bölmeye
çalışmakla birlikte, Anadolu’daki farklı etnik unsurların sırtından bir Ermeni soru-
nu yaratma amacında olduğu sonucuna varılabilir. Çünkü bu antlaşmayı takip
eden dönemde resmi olarak Anadolu’da Kürdistan adında vilayet veya sancak ya
da bir kaza yerleşkesi olmamasına rağmen İngiliz resmi yazışmalarında Kürdistan
adının sıkça kullanılmış olması bölücü faaliyetlere giderek meşruiyet kazandırma
niyetinde olduğunu ispat etmektedir.
1890 ve 1900 yılları arasında Hakkâri’de Osmanlı idaresi ve Müslüman halk
aleyhine Nesturiler nezdinde gerçekleştirilmiş olan kışkırtmaların bölgenin sosyal,
ekonomik ve etnik durumunun istismar edilmesi şeklinde düşünülebilir. Ruslar,
bu hedeflerini gerçekleştirmek amacıyla Doğu ve Güneydoğu Anadolu‘da yaşayan
Ermeni ve Kürtleri birleştirerek, kuvvetli bir saldırı gücü haline getirmek için uzun
yıllar uğraşarak bir zemin oluşturmaya çalışmışlardır.
20. Yüzyılın başlarına gelindiğinde Rusya, bölgenin sosyo-ekonomik yapısını
incelemeye yönelik faaliyetlerini artırma gayesiyle Osmanlı topraklarında Anadolu
ve diğer sahalarda yapılması planlanan demiryollarından imtiyaz sağlamak mak-
satlı girişimlerde bulunmuştur. Zira Anadolu’nun doğusunda yapılacak veya bura-
dan geçecek demiryollarını başka bir devlete kaptırmak istememiştir. 29 Ekim
1913 tarihli Osmanlı-Rus Antlaşmasıyla garanti altına aldığı imtiyaza göre; Osman-
lı Hükümeti, Trabzon-Pekeriç (Erzincan sahası)- Harput-Diyarbakır çizgisinin do-
ğusunda Rus ve İran sınırlarına doğru yapılacak herhangi bir demiryolunun yapı-
mını ve işletmesini Rus sermayedarlara vermiştir85.
İktisadi nüfuzunu, ilmî yolları kullanarak güçlendirmek amacıyla 1924 yı-
lında Rus politikacısı Wladimir Minorsky, “Kürtler” adıyla bir eser yayınlamıştır.
Aynı tarihlerde Minrsky’nin girişimleriyle Erivan Üniversitesi‘nde bir Kürt Ensti-
tüsü, Revandiz‘de de bir Kürt Koleji kurulmuştur86. Rusya’nın bölgede yoğunlaş-
tırdığı politik amaçlı kültürel faaliyetlerine verdiği desteğin yanında, bölgedeki
isyan hareketlerinde de etkili olmuştur. 1956 yılında Bazil Nikitin “Les Kurdes” adlı
eserini yayınlamıştır. Bu çalışmaların tamamında gözetilen amaç, bilimsel gerçek-
likten ziyade bölgede Rus menfaatlerinin devamını sağlamaktır87. Rusya, Osmanlı
Devleti‘ni parçalayarak, sıcak denizlere inme hedefini, bölgede kurulacak bir Kürt
Devleti ile sağlamaya çalışmıştır. Rusya’nın bu koridoru oluşturma girişimi esna-
sında İngiltere ile çıkarları doğrultusunda çoğunlukla ortak hareket etmiş, Ermeni
ve Kürt ayrılıkçı faaliyetlere destek vermiştir.

85 Yusuf Hikmet Bayur, Türk İnkılâp Tarihi, C. II, Kısım: III, s. 439.
86 Ayrıntılı bilgi için bkz., V. Minorsky (1997). “Kürtler”, İslam Ansiklopedisi, Cilt 6, s. 1089-1114.
87 Aydın Taneri, Türkistanlı Bir Türk Boyu Kürtler, s. 155.
386
 Fransa Faktörü
Fransa bölge üzerinde sözde Kürt meselesini destekleyerek kendi nüfuzunu
sağlama yoluna gitmiştir. Fransa bu amacını gerçekleştirirken İngiltere ve Rus-
ya’dan farklı olarak 1893-1897 yıllarında hazırlattığı kitapta bölge insanı hakkında
bilgi toplama yoluna gitmiştir. Fransız politikası, Ermeniler ile Turani bir unsur
olan bölgedeki Türk aşiretlerinin arî ırktan oldukları ve köklerinin bir olduğu iddi-
asına dayanmaktadır88. Ancak, Fransa yönetimi bölgede İngiliz ve Rus politikaları-
nın yoğunluğu karşısında çok fazla etkinlik gösterememiştir.
Ancak 1910 yılından itibaren Osmanlı Devleti‘nin Alman nüfuzunun altına
girmesi ve kısa süre sonra da I. Dünya Savaşı’nın çıkması Fransızların Güneydoğu
Anadolu sahasında faaliyetlerini kesintiye uğratmıştır. Fransa yönetimi, Osmanlı
Devleti ve müttefiklerinin savaştan yenik çıkması üzerine, tekrar bölgeye yerleşe-
cektir. Bu girişimleri sırasında, Fransa siyasî ve dini mefhumları çıkarlarına alet
ederek ekonomik sebeplerle Osmanlı Devleti’ne yönelik politikalarını canlı tutmuş
ve bunu tatbik etmeye çalışmıştır. Bu durum Cumhuriyet döneminin ilk yıllarında
da gözlenmiştir. Türk hükûmetinin kısa süre içinde toparlanarak Doğu illerinin
demiryolu ağını geliştirmesinden ilk olarak Fransız yönetimi rahatsızlık duymuş-
tur. Bu durumu İsmet İnönü, 21 Ağustos 1935 tarihinde hazırlayarak, Mustafa
Kemal Atatürk‘e sunduğu raporunda şu ifadelerle dile getirmiştir: “Çöl şimendiferi,
Şark vilayetlerimizle başlıca iktisadi, idari ve askeri irtibatımızı teşkil eden çöl şi-
mendiferi bütün rolünü bize taalluku (ilgi, ilinti) itibari ile kaybetmek üzeredir. Urfa,
Antep, Malatya şimendiferi bir taraftan Urfa, Viranşehir, Mardin mıntıkası ile Diyar-
bakır hattı, diğer taraftan yollarla bağlanırsa bizim mıntıkamızın Fransız mıntıkası-
na irtibat bakımından muhtaçlığı esasından kalkmış olacaktır…Fransız durumunda
ikinci mücadele mevzuu iktisadidir. Bu mevzu evvela kaçakçılık şeklinde tebarüz
ediyor (beliriyor). İskenderun‘dan Cizre‘ye kadar Suriye hududu hemen hudud üze-
rinde bulunan birçok kaçakçı merkezleri ile bezenmiştir. Kaçakçılığın bize verdiği
zararları saymaya lüzum yoktur. Fransız hududunda kaçakçılık Fransız nüfuzunun
ve siyasî kudretinin yayılma vasıtası olmak itibari ile ayrıca önemlidir.”89 Türk
hükûmeti bir taraftan ülkenin imarı için mücadele verirken diğer yandan da böl-
gede yeni tehditlerin oluşmasının önüne geçmeye çalışmıştır.

ABD Faktörü
Bölgede 1810 yılından itibaren daha çok misyoner faaliyetleri şeklinde gö-
rülen ABD‘nin faaliyetleri, “American Board” müessesesi tarafından desteklenmiş-
tir. Amerikan misyonerleri, bölgede Rus ve İngilizler‘e yardımcı olarak faaliyet
göstermişlerdir. Bu bağlamda misyonerler vasıtasıyla ABD yönetimi, 1880 yılında
çıkan Şeyh Ubeydullah olayında Ruslar‘a 1887 yılında da İngiliz Lash’ın Musul

88 Ögel vd, Türk Milli Bütünlüğü İçerisinde…, s. 169.

89 Saygı Öztürk, İsmet Paşa’nın Kürt Raporu, 5. Baskı, Doğan Yay., İstanbul 2008 s. 24.
387
bölgesindeki çalışmalarına yardımcı olmuştur90. Milli Mücadele Hareketi’nin baş-
larında, ABD politikasının Ortadoğu bölgesinde şekillendirmesinde etkili olan ABD
Yüksek Komiseri Amiral Bristol, Sevr taslağı üzerindeki tartışmaların yapıldığı
esnada, Türkiye konusunda ve Doğu sorunlarının niteliği hususundaki düşünce ve
görüşlerini İngiliz Dışişleri Bakanlığı‘na gönderdiği telgrafında şu şekilde dile ge-
tirmiştir: “Benim Yakın Doğu işlerine karşı tutumum konusunda bir yanlış anlamaya
kesinlikle meydan vermemek için söylemek isterim ki, Türkiye’de hizmet gördüğüm
yıllar botunca, ihtiyar Osmanlı İmparatorluğu’nda yaşayan bütün ırklar ve milletler
üzerindeki eski Türk yönetiminin kaldırılması gereğini her zaman en büyük güç ve
şiddetle savundum”. Bristol bu ifadelerine ek olarak, Türklerin gerek kendilerini
gerekse başkalarını yönetmede yeteneksiz olduklarına işaret ederek, Türk yöne-
timinin herhangi bir bölgede kurulmasını bir cinayet olarak değerlendirmekte-
dir91. Bu tezin Milli Mücadele boyunca sürdürüldüğünü söylemek mümkündür.
Diğer taraftan Ortadoğu‘daki Kürtçülük meselesinin alevlenmesinde Pehlevi
hanedanının Amerikan yanlısı tutumu önemli rol oynamıştır. Ülkesindeki Türk
varlığından endişe eden, Rıza Şah Pehlevi, Türkiye ile ülkesi arasında bir Kürt Dev-
leti kurulmasına çaba göstermiştir. İran Şahı, 1925 Raman ve Recko, 1925 Şeyh
Sait, 1926 Koçuşağı, 1926-1930 Ağrı, 1928 Sason, 1930 Zeylan Deresi ve Şemdinli
olaylarında Rusya’nın yanında bölgede Türkiye aleyhtarı bir politika takip etmiş-
tir92. I. Dünya Savaşı ve sonrasında Ortadoğu’da etkinlik sağlamasına fırsat veril-
meyen ABD‘nin bölgedeki politik girişimleri II. Dünya Savaşı’ndan sonra ABD’yi
hedefine ulaştırmıştır93. Bu dönemde İran’ın önemli bir desteğinin olduğu da göz
ardı edilmemelidir.

Rum İstekleri
Ege kıyılarından başlamak üzere, Yunan mezaliminin amacı öncelikle, Mega-
li İdea (Büyük İdeal), Yunanistan’ın ve Anadolu’da yaşayan Rumların hayata ge-
çirmeye çalıştıkları hayalleri olmuştur. Yunanistan yönetimi öncelikle İzmir, İstan-
bul, Kıbrıs, Epir, Oniki Adalar, Trakya ve Küçük Asya üzerinde hak iddia etmiştir94.
I. Dünya Savaşı’ndan sonra İtilaf Devletleri ile Osmanlı Devleti arasında imzalanan
Mondros Mütarekesi ülkeyi işgallere açık hale getirdiği gibi içeride yaşayan azın-
lıklar da kendi gayeleri doğrultusunda faaliyetlere girişmişlerdir. Tıpkı Ermeniler
gibi Rumlar da Karadeniz Bölgesi’nde bir “Pontus Rum Devleti”95 kurmak için çeşit-

90 Ögel vd, Türk Milli Bütünlüğü İçerisinde…, s. 169.

91 Laurance Evans, Türkiye’nin Parçalanması ve ABD Politikası (1914-1924, (Çev. T. Alaya-N.
Uğurlu-Ö. Uğurlu), 2. Baskı, Örgün Yay., İstanbul 2004, s. 273.
92 (TÜRKDOĞAN, Kürtler’in Kimliği ve Gelişmeleri, s. 69 vd.).
93 David Fromkin, Barışa Son Veren Barış Modern Ortadoğu Nasıl Yaratıldı? 1914-1922, (Çev.
Mehmet Harmancı), Sabah Kitapları, İstanbul 1989, s. 3.
94 Yahya Akyüz, Türk Kurtuluş Savaşı ve Fransız Kamuoyu 1919-1920, Ankara 1988, s.108-109.
95 17 Ocak 1919’da Paris’te yayımlanan bir yazıda hayali Pontus Rum Devleti’nin sınırları; Trabzon,
Giresun, Ordu, Samsun, Ordu, Sinop, Gümüşhane, Şarki Karahisar, Tokat, Amasya, Çorum ve
Yozgat sancaklarının tamamı ile Erzurum, Sivas ve Kastamonu vilayetlerinin bazı kısımlarını kap-
388
li faaliyetlere girişmişlerdir. Karadeniz kıyılarında bir Pontus Rum Devleti kurma
fikrinin açıkça ifade edilmeye başlanması, Yunanistan’ın bağımsızlığını elde etmesi
ve Filik-i Eterya’nın kurulmasıyla başlamıştır. Balkan Savaşlarına kadar gizli bir
şekilde yürütülen Rum Pontus faaliyetleri I. Dünya Savaşı’nın devam ettiği yıllarda
her açıdan belirginleşmeye başlamıştır. Mondros Mütarekesi ise Rum istekleri
açısından bir dönüm noktası teşkil etmiştir96. Çünkü Mütarekenin 7. maddesi Os-
manlı ülkesini işgallere açık hale getirirken, Rumlar da bu maddenin kendi lehleri-
ne işletilerek bölgenin işgalini sağlamak amacıyla çeşitli faaliyetlere girişmişler ve
böylece Anadolu’nun paylaşılmasına yönelik bir “Pontus Meselesi” ortaya çıkarıl-
mıştır. Bu meselede nihai amaç, Wilson prensiplerine dayanarak Karadeniz’de
Yunanistan’a katılacak bir Pontus Rum Devleti kurmaktır97. Bölgede yaşayan Rum-
lar, öncelikle siyasi teşekküller kurmak, cinayetler işlemek, köyleri basmak, sure-
tiyle bölgede yaşayan Türkleri sindirmeye çalışırken98 bütün bu fenalıkların ya-
pılmasında ise ne yazık ki Patrikhane ve bölgedeki Hıristiyan din adamları başrolü
oynamışlardır99.
Aydın ve Bursa illerini de kapsayan Batı Anadolu’da ise Rum nüfusunun
1.080.000 olduğunu, buna yakındaki adaların nüfusu da eklenirse, bu rakamın
1.450.000’e yükseldiğini; aynı ülkedeki Müslüman nüfusun 943.000 olduğunu;
dolayısıyla Rumların 189.000 fazla olduğunu ve bu bölgenin Osmanlı Devleti’ndeki
Türk bölgelerinin bir kısmını teşkil edemeyeceğini ileri sürmüştür100. Ayrıca bu
dönemde Ankara Hükümeti’nin Pontusçular’a karşı aldığı ilk tedbir 8 Kasım
1920’de Yunan vatandaşı Rumlar’ın sınır dışı edilmesi olmuştur. Daha sonra böl-
geye askeri birlikler sevk edilerek önemli neticeler alınmasına karşın III. Kolordu-
nun Rumlar’a karşı yürüttüğü mücadele yetersiz kalmıştır. 9 Aralık 1920 tarihinde
Merkez Ordusu’nun kurulmasıyla bölgedeki kuvvetler buraya bağlanmıştır. Mer-
kez Ordusu Komutanlığı ve İstiklal Mahkemeleri birlikte hareket ederek Pontusçu-

samaktadır. Bkz: Nuri Yazıcı, Milli Mücadele’de (Canik Sancağı’nda) Pontus’çu Faaliyetler
1918–1922, Ankara 1989, s.114.
96 Mehmet Okur, “Milli Mücadele Döneminde Fener Rum Patrikhanesi’nin ve Metropolitlerin Pon-
tus Rum Devleti Kurulmasına Yönelik Girişimleri”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi
Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, S.29–30, Mayıs-Kasım 2002, s.101.
97 Umut Erbaş, Milli Mücadele Döneminde Pontus-Rum Faaliyetleri, Ankara Üniversitesi Türk
İnkılâp Tarihi Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2006, s.7.
98 Pontus Çetelerinin Karadeniz Bölgesi’nde gerçekleştirmiş olduğu yağma, katliam ve sindirme
faaliyetleri hakkında ayrıntılı bilgi için bkz: Pontus Meselesi, Yayına Hazırlayan: Yılmaz Kurt,
TBMM Basımevi, Ankara 1995.
99
Zekayi Güner, “Milli Mücadele Başlarken Samsun ve Havalisinde Pontus Faaliyetleri”, Geçmiş-
ten Geleceğe Samsun, Yay. Haz. Cevdet Yılmaz, Samsun 2006, s.147.
100 Sonyel,...Dış Politika, Cilt I, s.35.; Oysa söz konusu bölgelerdeki nüfusun ezici çoğunluğu
Türk’tü. 1892 sayımına dayanan Türk istatistiklerine göre, Aydın ilindeki nüfus dağılımı şöyle
idi: Müslüman 1.093.334, Rum 208.283, Ermeni 15.105, diğer unsurlar 19.755 ve toplam nüfus
1.336.477 iken 1905’te Türklerce yapılan sayıma göre İzmir ilinin nüfus dağılımı şöyle idi: Müs-
lüman 100.356, Rum 73.636, Ermeni 11.127, diğer unsurlar 25.854 olup toplam 210.973 idi.
(SONYEL, ...Dış Politika, Cilt I, s.37).
389
luk hareketine önemli bir darbe indirmiştir. Merkez Ordusu’nun kayıtlarına göre
63.844 Rum bulundukları yerlerden başka yerlere sevk edilmiş ve Pontus hareketi
kontrol altına alınmıştır. Merkez Ordusu’nun Pontus harekâtı sırasında 11.188
Rum çeteci öldürülmüştür.
Osmanlı Devleti’ne karşı bu tip toprak talepleri ileri sürüldüğü dönemde
birbiri ardına değişen İstanbul Hükûmetleri, İtilaf Devletleri’ne karşı sağlam te-
mellere dayanan bir dış politika gerçekleştirme hususunda fevkalade zayıf kalı-
yordu. İtilaf Devletleri’nin uygulamaları sebebiyle azınlıkların toprak talepleri
artarak devam edecektir.

3. TÜRK MİLLETİNİN AHDI: MİSAK-I MİLLÎ

Son Osmanlı Mebusan Meclisi’nde görüşülen ve kabul edilen ilkeler, kaynak-
larda değişik tabirlerle isimlendirilmiştir. Bunlar arasında Misak-ı Milli, Milli Ant,
Peyman-ı Milli, Ulusal Ant tabirleri öne çıkmaktadır. Ancak, bunlar arasında Misak-
ı Milli tabiri daha çok ön plana çıkmıştır. Misak-ı Milli; yeni, milli ve bağımsız bir
devlet kurmak üzere harekete geçmiş olan Türk Milletinin birlikte yaşamak üzere
anlaştıkları şartları ihtiva eden bir sosyal mukaveledir101. Mustafa Kemal Paşa
Misak-ı Milli’yi şu şekilde tanımlamıştır; “Kurtuluşumuzun düsturu olan ulusal andı
tarih sayfalarına yazan ulusun demir elidir. Elde okunacak sonucu da ulus, kendisi
koruyacaktır.”102
Misak-ı Milli Beyannamesi’nin nasıl ortaya çıktığını anlayabilmek için Milli
Mücadele’nin başlangıcına dönmek gerekecektir. Mustafa Kemal Paşa, 19 Mayıs
1919’da daha Samsun‘a çıkmadan evvel milli mücadele fikrinin belirli bir hedefe
ulaştırılması mecburiyetini gayet iyi kavramış ve başta silah arkadaşları olmak
üzere dönemin önde gelen devlet adamlarına ve aydınlarına kavratmıştır. Bu ne-
denle, hedefe ulaştıracak planın ana hatları Erzurum Kongresi’nden itibaren şekil-
lenmeye başlamıştır. Erzurum Kongresi’nin kararlarını açıklayan 7 Ağustos 1919
tarihli bildiri ile, ileride Misak-ı Milli’nin temelini oluşturacak olan bazı önemli
kararlar yayınlanıyordu. Buna göre sınırlar ile ilgili bölümde Türk ordusunun 30
Ekim 1918 tarihinde cephe hattının sınırları içinde kalan yeni Türkiye’nin tam
bağımsızlığı istenmektedir103. Erzurum Kongresi’nde kararlaştırılan ilkeler, daha

101 Erol Kaya,” Misak-ı Millinin Sınırları”, Türkler, C.16, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002,
s.71.
102
Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, T.İ.T. Enstitüsü yayını, Ankara, 1961, s.308.
103 Bu madde özetle şu şekilde düzenlenmiştir: “Trabzon vilayeti ve Canik Sancağıyla vilayet-i şarki-
ye adını taşıyan Erzurum, Sivas, Diyarbakır, Memuretülaziz, Van, Bitlis vilayeti ve bu saha dahi-
lindeki müstakil livalar, hiçbir sebep ve bahane ile birbirinden ve Osmanlı topluluğundan ayrıl-
ması düşünülemeyen bir bütündür. Buralarda yaşayan Müslümanlar birbirlerine karşı bir feda-
karlık duygusu ile dolu ve birbirlerinin sosyal ve ırki durumlarına saygılı öz kardeştirler.” Ayrın-
tılı bilgi için bkz. Tansel, Mondrostan Mudanya’ya Kadar, C.I, s.55; M.Fahrettin Kuzuoğlu,
Bütünüyle Erzurum Kongresi, Ankara 1993, s.243,246.
390
sonra düzenlenen Sivas Kongresi’nde de aynen kabul edilmiştir. Kongrenin ilk
maddesinde özetle, din, kültür ve ırk birliğine dayanan “her noktası İslam ekseri-
yet-i kahiresiyle meskûn olan Memalik-i Osmaniye aksamı”nda kurulacak, yeni Türk
Devleti’nin sınırlarına temas edilmiştir104.
Rıza Nur yaşanan bu süreci; “Bu Misak-ı Milli, esasen Erzurum Kongresi’nde
başlamış, Sivas”ta nemalandırılmıştı.”105 Şeklinde ifade etmiştir. Tarihi süreçte
temelleri atılmaya başlanan Misak-ı Milli ilkelerinin nerede kimler tarafından oluş-
turulduğu ve son şekline nasıl getirildiği konusunda oldukça değişik bilgiler mev-
cuttur. Bu konudaki ilk bilgiler, Misak-ı Milli taslağının Sivas Komutanlar Toplantı-
sı’nda alınan kararlar doğrultusunda Ankara‘da gerçekleştirilen toplantılarda ha-
zırlandığıdır106.
Mustafa Kemal Paşa Misak-ı Milli‘nin hazırlık aşamasını Nutuk’ta şu şekilde
açıklamıştır:
“Dokuz aydan beri, başlayan milli intibah ve faaliyet, vaziyet ve manzarayı
değiştirdi ve daha çok değiştirecektir. Millet, hasıl olan vahdeti muhafaza ederse ve
istiklali için fedakarlıktan çekinmezse muvaffakiyet muhakkaktır. Erzurum ve Sivas
Kongreleri esasatı, milletin istihsal edeceği gayeler için düsturdur. Efendiler, şimdi,
Ankara‘ya gelen mebus efendilerle temas ve müdahale-i efkâra başlayalım: Mebus-
lar, aynı günde veya günlerde müçtenian bulunamadılar. Münferiden veya küçük
küçük gruplar halinde gelip gittiler. Bu zevatın veya heyetlerin kâfesine, ayrı ayrı
hemen aynı esas noktaları… günlerce tekrar ve yine tekrar etmek mecburiyeti hasıl
oldu. Efendiler, milletin amal ve maksadını da, kısa bir programa esas olacak surette
toplu bir tarzda ifadesi de görüşüldü. Misak-ı Milli ünvanı verilen bu programın ilk
müsveddeleri de, bir fikir vermek maksadıyla kaleme alındı. İstanbul Meclisi’nde bu
esaslar, hakikaten toplu bir surette tahrir ve tespit olunmuştur.”107

104 “Devlet-i Aliye-i Osmaniye ile Düvel-i İtilafiye arasında münakid mütarekenamenin imza olundu-
ğu 30 Teşrinievvel 334 tarihindeki hududumuz dahilinde kalan ve her noktası İslam ekseriyet-i
kahiresiyle meskun olan Memalik-i Osmaniye aksamı yekdiğerinden ve camia-i Osmaniye’den
gayr-i kabil-i tecazzi ve hiçbir sebeple iftirak etmez bir kül teşkil eder. Memalik-i mezkurede yaşa-
yan bilcümle anasır-ı İslamiyye yekdiğerine karşı hürmet-i mütekabile ve fedakârlık hissiyatıyla
meşhur ve hukuku ırkiye ve içtimaiyeleriyle şerait-i muhitiyelerine tamamiyle riayetkâr öz kardeş-
tirler. Bkz. Faik Reşit Unat, Tarih Vesikaları Dergisi, C.I., S.I, (Haziran 1941).
104 Erol Kaya, ”Misak-ı Milli’nin Sınırları”, Türkler, s.16, s.71.
106 Ali Fuat Paşa bu toplantının maksadını şu şekilde ifade eder: “Heyet-i Temsiliye 22 Ekim 1919’da
bazı mühim meselelerin müzakeresi ve bir karara bağlanması maksadıyla kumandanlarını Sivas’a
davet etmişti.” Bkz. Cebesoy, Milli ..., s.287-288.
107 Nutuk-Söylev, C.I, s.478-480-482. Mustafa Kemal Paşa’nın kendisi tarafından kaleme alındığını
ifade ettiği metin henüz bulunabilmiş değildir. Bu konuda, Hüsrev Gerede’nin 28 Ağustos
1958’de Tevfik Bıyıklıoğlu’na gönderdiği mektuptan anlaşıldığı üzere, “Mustafa Kemal Paşa, Si-
vas Kongresi kararlarına uygun bir metin hazırlamış, kendisinin ve temsil heyetinin imzalarını ta-
şıyan bu metni daha sonra Hüsrev Gerede vasıtasıyla 1920 yılı başlarında Milli Misakı hazırla-
makla görevli komisyona vermiştir.” Komisyon, Mustafa Kemal Paşa’nın metnini pek az bir deği-
şiklikle kabul etmiştir. Mustafa Kemal Paşa’nın, Hüsrev Gerede’ye verdiği metin, İstanbul Mecli-
391
 Meclis’te tüm çabalara rağmen Müdafaa-i Hukuk Grubu kurulamamış ama
meclisin gerek gizli gerekse de gayr-i resmi toplantılarında Misak-ı Milli Programı
şekillendirilmiştir. Nihayet, Misak-ı Milli metni, Meclis-i Mebusan’ın 22 Ocak tarihli
gizli oturumunda ele alınmış, üzerinde çok az değişiklik yapılarak 28 Ocak 1920
tarihinde kabul edilmiştir. Gizli oturumda kabul edilen Misak-ı Milli esasları 17
Şubat 1920 tarihinde dönüp kamuoyuna ilan edilmiştir.
Daha önce bu şekilde hazırlanmış olan Misak-ı Milli, 17 Şubat tarihinde,
Damat Şeref Bey tarafından uzun bir konuşmanın ardından okunmuştur:
“Peyman-ı Milli olmak üzere bütün Meclis-i Mebusan’ı teşkil eden umum rü-
fekâ-ı muhteremenin meydana getirdikleri şu “peyman-ı Milli’yi şimdi okuyacağım ve
bunun bütün muztarib (sıkıntılı)-i beşeriyete bir yevm (gün) huzur verilmek için bu
cidal-ı mühimi meydana getiren ve nihayet galiplerin neticede insanları çiğnemek ve
esir yaşamak istemediklerini ilan eden bütün Avrupa düvel-i mütemeddinesi (mede-
ni) parlementolarına tebliğini tebliğ ediyorum:
“Ahd-ı Milli” Beyannamesi Sureti”
1- Devleti Osmaniye’nin münhasıran Arap ekseriyetiyle meskun olup 30 Ekim
1918 tarihli mütarekenin akdi sırasında muhasım orduların işgali altında kalan
aksamının (kısımlarının) mukadderatı (geleceği) ahalinin serbestçe beyan edecekleri
araya (reylere) tevfikan (uygun olarak) tayin edilmek lazım geleceğinden mezkur
(sözü geçen) hattı mütareke dahilinde dinen, ırken ve aslen müteahit, yekdiğerine
karşı hürmeti mütekabile (karşılıklı saygı) ve fedakarlık hissiyatiyle meşhur (dolu)
ve hukuku ırkiye ve içtimaiyeleriyle muhitiyelerine tamamiyle riayetkar Osmanlı
İslam ekseriyeti ile meskun bulunan aksamın heyeti mecmuası hakikaten veya hük-
men hiçbir sebeple tefrik kabul etmez bir küldür.
2- Ahalisi ilk serbest kaldıkları zamanda arayı ammelerile (genel oylarıyla)
anavatana iltihak etmiş olan Elviye-i Selase (üç sancak) için ledelicap (gerekirse)
tekrar serbestçe arayı ammeye müracaat edilmesini kabul ederiz.
3- Türkiye sulhune talik edilen Garbi Trakya vaziyeti hukukiyesinin tesbiti de,
sekenesinin (halkının) kemali hürriyetle (tam özgürlükle) beyan edecekleri araya
tebaan (oylara uygun) vaki olmalıdır.
4- Makam-ı Hilafet-i İslamiyye (İslam Hilafet Makamı) ve payitahtı saltanat-ı
seniyye ve merkez-i hükümet-i Osmaniye olan İstanbul şehri ve Marmara denizinin
emniyeti, her türlü halelden masun olmalıdır. Bu esas mahfuz kalmak şartiyle Akde-
niz ve Karadeniz boğazlarının, ticaret ve münakalaftı aleme küşadı (dünya ulaştır-
masına açılması) hakkında bizimle sair bilumum alakadar devletlerin müttefiken
verecekleri karar muteberdir.

si’nin basılacağı haber alınması üzerine, Hüseyin Rauf Bey’in kararıyla Ankara’ya gönderilmiştir.
Bkz. Tevfik Bıyıklıoğlu, Atatürk Anadolu’da (1919-1921), TTK yayını, Ankara, 1959, s.77.
392
 5- Düvel-i İtilafiye ile muhasımları ve bazı müşrikleri (ortakları) arasında ta-
karrür eden (kararlaştırılan) esasatı ahdiye (andlaşma hükümleri) dairesinde ekal-
liyetlerin hukuku, memalik-i mütecavirdeki (civardaki) Müslüman ahalinin de aynı
hukuktan istifadeleri ümmiyesiyle (isteği ile) teyit ve temin edilecektir.
6- Milli ve iktisadi inkişafımız daire-yi imkana girmeli ve daha asri bir idare-i
muntazama şeklinde tedavir-i umura (işlerin yürütülmesine) muvaffak olabilmek
için her devlet gibi bizim de temin-i esbabı inkişafımızda, istiklal ve serbesti tama
mahzar olmamız, üssülesas-ı hayat (hayatın temel esası) ve bakamızdır. Bu sebeple
siyasi, mali inkişafımıza mani kuyuda (kayıtlara) muhalifiz. Tahakkuk edecek duyu-
natımızın (borçlarımızın) şeraiti (koşulları) bu esaslara mugayir olmayacaktır108.
Şeref Bey’in konuşmasını bitirmesinin ardından Meclis Başkanlığına vekâlet
eden Hüseyin Kazım, Misak-ı Milli‘yi meclisin oyuna sunmuş ve milletvekillerinin
“oybirliği ile” sesleri arasında kabul edilmiştir109. Misak-ı Milli metni “Ahd-i Milli
Esasları” başlığıyla Meclis matbaasında tek sayfa çoğaltılarak dağıtımı yapılmış,
gazetelerde yayımlanarak kamuoyunun bilgilendirilmesi sağlanmaya çalışılmış-
tır110. Ayrıca metin Fransızca’ya tercüme edilerek 14 Şubat’ta da Avrupa Parla-
mentolarına iletilmiştir. Misak-ı Milli’nin kabul edilerek Avrupa parlamentolarına
duyurulması Meclis-i Mebusan’ın yaptığı en önemli faaliyetlerden birini oluştur-
muş ve bu haliyle de yakın dönem Türk tarihi içindeki yerini almıştır.
Mustafa Kemal Paşa‘nın Nutuk’ta da belirttiği üzere111, Misak-ı Milli, milli
iradeyi temsil eden milletvekillerinin namüsait şartlarda otaya koyduğu bağımsız-
lık bildirgesidir. Misak-ı Milli, Türklerin var olduğu devirlerden itibaren karakte-
rinde mevcut olduğuna inandığımız İstiklal fikrinin modern manadaki ifadesi ve
tezahürüdür. Misak-ı Milli bölünmez bir Türk yurdunun sınırlarını tespit eden ve
günümüzde de iç ve dış siyasette canlılığını muhafaza eden fevkalade öneme haiz
hukuki ve siyasi bir vesikadır.
Misak-ı Milli‘nin, ulusal bağımsızlığı sağlamayı ve onu korumayı hedefledi-
ğini dile getiren Mustafa Kemal, Ocak 1922 tarihinde Misak-ı Milli’nin daha geniş
bir anlam içerdiğini şöyle ifade eder: “Misak-ı Milli, sulh akdetmek için en makul ve
asgari şeraitimizi ihtiva eder bir programdır. Sulha vasıl olmak için temerküz ettire-
ceğimiz esasatı ihtiva eder. Fakat memleket ve milleti kurtarmak için sulh yapmak

108 Meclis-i Mebusan, Zabıt Ceridesi, Devre 4, (İçtima-i Fevkalâde, 17 Şubat 1336), s.114-115.
109 T.B.M.M.Z.C, Devre 4, s.195.
110
Misak-ı Milli, dönemin başında çeşitli değerlendirilmelere tabii tutulurken, Milli Mücadeleyi
destekler anlamda başlıkların yanında Milli Mücadelenin aleyhinde değerlendirmelerde dikkati
çekmektedir. Alemdar’da “Meclis-i Mebusan’da Ruzname Harici İttihadcı Pervasızlığı” başlığına
yer verilirken Alemdar, 17 Şubat 1920), Tevhid-i Efkar’da “Mebusan Meclisinde Milli Haysiyet
Şahlanışı” başlıkları kullanılmıştır. Tasvir-i Efkar, 17 Şubat 1920; Ayrıca bkz. İkdam , “Misak-ı
Milli Programı Sureti” 18 Şubat 1920, No:8269, s.2; İleri , “Ahd-ı Milli Esasları”, 17 Şubat 1920,
No:759, s.4; Vakit, “Ahd-ı Milli Programı”, 17 Şubat 1920, No:819, s.1.
111 Nutuk-Söylev,C.I, s.480-482.
393
kafi değildir. Milletin halâs-ı hakikisi için yapılacak mesai ondan sonra başlayacak-
tır. Sulhtan sonraki mesaide muvaffak olabilmek milletin istiklalini mahfuziyetine
vabestedir. Misak-ı Milli’nin hedefi onu temindir.”112
Misak-ı Milli yeni Türk Devleti’nin sınırlarını belirleyerek, Türk Milleti için
sonuna kadar milli ülkü ve hedef olmuştur. Başka bir ifade ile bu karar, Misak-ı
Milli’nin Osmanlı Hukuku açısından tartışmalı olan varlığının tam anlamıyla yasal-
laştırmakla beraber bu sayede milli devletin temellerini de atmıştır. Misak-ı Milli
böylelikle, TBMM tarafından yürütülen Milli Mücadele’nin çerçevesini çizmiştir113.
“Efendiler bilirsiniz ki, hayat demek, mücadele ve müsademe demektir. Hayat-
ta başarı kazanmak, mutlaka mücadelede başarı kazanmaya bağlıdır. Bu maddi ve
manevi güç ve kudrete dayanır bir husustur.
Efendiler, dış siyasetin en çok ilgili bulunduğu ve dayandığı temel, devletin iç
teşkilatıdır. Dış siyasetin iç teşkilatına uyarlı olması gerekir. Batı’da ve doğuda, baş-
ka başka karaktere, kültüre ve ülküye sahip birbirinden farklı unsurları tek sınır
içinde toplayan bir devletin iç teşkilatı olamaz. Böyle bir devletin iç teşkilatı özellikle
millî olmaktan uzak olduğu gibi, siyasi ilkesi de millî olamaz. Buna göre, Osmanlı
Devleti’nin siyaseti millî değil, belirsiz bulanık ve kararsızdı.
Bizim, kendisinde açıklık ve uygulama imkânı gördüğümüz siyasi ilke, millî si-
yasettir. Dünyanın bugünkü genel şartları, yüzyılların dimağlarda ve karakterlerde
yerleştirdiği gerçekler karşısında hayalci olmak kadar büyük yanılgı olamaz. Tarihin
ifadesi budur. İlmin, aklın, mantığın ifadesi böyledir.
Milletimizin, güçlü, mutlu ve istikrarlı yaşayabilmesi için devletin bütünüyle
millî bir siyaset izlemesi, bu siyasetin iç teşkilatımıza tam olarak uyması ve ona da-
yanması gerekir. Millî siyaset dediğim zaman kastettiğim anlam ve öz şudur: Millî
sınırlarımız içinde, her şeyden önce kendi kuvvetimize dayanmakla varlığımızı koru-
yarak, millet ve memleketin gerçek saadet ve refahını çalışmak ... Genellikle milleti
uzun emeller peşinde yorarak zarara sokmamak ... Medeni dünyadan medeni, insanî
ve karşılıklı dostluk beklemektir” 114.
Yukarıda yer alan bu ifadeler Mustafa Kemal Paşa‘nın dış siyasetten ne an-
ladığını ve temel esasların neler olması gerektiğini ortaya koyması bakımından
önemlidir. Onun tespit ettiği bu esaslar müsveddelerini bizzat kendisinin hazırla-
dığı Misak-ı Millî ile ifadesini bulacak ve önce Osmanlı Meclis-i Mebusanında daha
sonra da ilk BMM tarafından hayata geçirilecektir.
Misak-ı Millî, İstiklal Harbimiz sırasında Türk milletinin maksatlarını özetle-
yen ve Millî Mücadele’nin başından sonuna kadar değişmeyen bir programın adı-
dır. Mustafa Kemal Paşa, esaslarını Millî Mücadele’den yıllar önce tespit ettiği ve

112 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, TİTE yayını, Ankara, 1972, s.94.

113 Mustafa Turan, “Türk Davası: Misak-ı Milli”, Prof. Dr. Kâzım Yaşar Kopraman’a Armağan,
Berikan yayını, Ankara, 2003, s. 628-629.
114 Nutuk, s. 297-299.
394
cesaretle ortaya koyduğu bu programın ilk müsveddelerini 1919 yılı Aralık ayı
sonunda yazmıştır. Misak-ı Milli yeni Türk Devleti’nin sınırlarını belirleyerek, Türk
milleti için sonuna kadar milli ülkü ve hedef olmuştur. Başka bir ifade ile bu karar,
Misak-ı Milli’nin Osmanlı Hukuku açısından tartışmalı olan varlığının tam anlamıy-
la yasallaştırmakla beraber bu sayede milli devletin temellerini de atmıştır. Misak-
ı Milli böylelikle, TBMM tarafından yürütülen Milli Mücadele’nin çerçevesini çiz-
miştir.
İstiklal Harbi’nin sonunda, verilen o muazzam mücadeleye rağmen bugün
itibarıyla idealize edilen sınırlarımızın gerisinde kalındığı doğrudur. Ancak bu
durum Lozan Antlaşması ile elde edilen kazanımları küçümsemek anlamına gel-
memelidir. Ancak Atatürk‘ün ölümünden sonra, gözden ve gönülden çıkarılan Millî
Misak ülküsü tamamen yanlış algılanır olmuştur. Netice itibariyle; Misak-ı Millî
bölünmez bir Türk yurdunun sınırlarını tespit eden ve günümüzde de iç ve dış
siyasette canlılığını muhafaza eden fevkalade önemi haiz hukuki ve siyasi bir vesi-
kadır. Misak-ı Millî, Türklerin var olduğu devirlerden itibaren karakterinde mev-
cut olduğuna inandığımız İstiklal fikrinin modern manadaki ifadesi ve tezahürü-
dür.

4. BİRİNCİ TBMM’NİN DIŞ POLİTİKA ANLAYIŞI

Son Osmanlı Mebusan Meclisi’nin feshi üzerine Ankara‘ya gelerek 23 Nisan
1920’de TBMM‘nin açılışında hazır bulunan İsmail Fâzıl Paşa’nın Türk milletine
sağladığı üstün hizmetleri yaşamında edindiği bilgi birikim ve tecrübeleri Milli
Mücadele Dönemi’nin ilk yıllarından itibaren dikkat çekmektedir.
İstanbul‘un işgali ve milletvekillerinin bazılarının tutuklanmasından sonra
“salâhiyet-i fevkalâde-yi haiz bir meclisin” 115 Ankara‘da toplanmasını gerekli gören
Mustafa Kemal Paşa, Heyet-i Temsiliye adına 19 Mart 1920 tarihinde ilgili makam-
lara bir emir göndererek yeniden seçim yapılmasını istemiştir116. Bu kritik günler-
de, Meclisin toplanmasını ve açılmasını güçleştirecek birtakım gelişmeler de ya-
şanmıştır. 19 Mart 1920 tarihinde gönderilen talimata karşılık kimi yerlerde du-

115 Mustafa Kemal Paşa, “olağanüstü yetkiye sahip bir Meclis” ifadesini kullanma gerekçesini şu
şekilde ifade etmiştir: “Maksadım toplanacak meclisin ilk anda rejimi değiştirme yetkisine haiz
olmasını sağlamaktı. Fakat bu deyimin kullanılmasındaki maksadı gereğince açıklayamadığım ve-
ya açıklamak istemediğim için, halkın alışkın olmadığı bir deyimdir gerekçesiyle, Erzurum ve Si-
vas’tan uyarıldım. Bunun üzerine “salâhiyet-i fevkalâdeyi haiz bir meclis” deyimini kullanmakla
yetindim.” Bkz. Gazi Mustafa Kemal, Nutuk-Söylev, (Yay. Haz.: İsmail Arar, Uluğ İğdemir, Sa-
mi N. Özerdim), TTK Yay., C. I, s.562.
116 Nutuk-Söylev, C. I., s.562; Birinci Meclis. anayasa tarihinde görülmemiş bir şekilde iki seçimle, 9
Ekim 1919 ve 19 Mart 1920 seçimi ile kurulmuştur. 17 Mart 1920 tarihinde Mustafa Kemal Paşa
Heyet-i Temsiliye adına bir meclis kurulacağını telgrafla livalara bildirmiş ve 19 Mart tarihli ikin-
ci bir tamim yayınlanarak seçim sürecine girilmiştir. Bkz. Rıdvan Akın, TBMM Devleti (1920–
1923) Birinci Meclis Döneminde Devlet Erkleri ve İdare, İstanbul 2001, s.47.
395
raksamalar ve engellemeler de yaşanmıştır117. Yaşanan bu gelişmeler de Mustafa
Kemal Paşa’yı Meclisin açılması noktasında daha hızlı hareket etmeye sevk etmiş-
tir118.
Yaşanılan tüm bu olumsuz gelişmelere rağmen, Meclisin, 23 Nisan 1920
Cuma günü açılmasına karar verilmiştir. Meclis, 23 Nisan 1920 Cuma günü saat
13.45’te en yaşlı üye sıfatıyla Sinop Mebusu Şerif Bey’in başkanlığında toplanmış-
tır. Mecliste toplam 337 mebus bulunması gerekirken ilk toplantıya 115 mebus
katılabilmiştir119.
23 Nisan 1920’de Ankara‘da ilk BMM‘nin açılmasından sonra dış politika
konuları enine boyuna tartışılmış ve Meclis oturumlarında temel konu dış politika
olmuştur. Meclis tutanakları incelendiğinde, siyasi partilerin mevcut olmadığı ilk
yıllarda Mecliste zaman zaman en sert eleştiri ve tartışmaların dış politika üzerin-
de yapıldığı görülmektedir. Ölüm kalım savaşı veren bir ülkede dış politika mese-
lelerinin temel konu olması120 ve 1920 ile 1923 yılları arasında yoğun bir şekilde
açık veya gizli sürekli toplantılar yapılması doğaldır.
İlk Meclisin dış politika meselelerinde oldukça hassas ve tavizsiz olduğunu
söylemek mümkündür. Mesela Londra Konferansını Meclis gündemine getiren
Mustafa Kemal Paşa, Tevfik Paşa ile aralarında yapılan haberleşmeyi açıkladıktan
sonra konferansa katılıp katılmama konusunda Meclisin karar vermesini istemişti.
Meclisin 30 Ocak 1921 tarihli toplantısında saltanat yanlıları Tevfik Paşa ile yapı-
lan yazışmaların meclisten geçirilmeden yapılmasını bahane ederek; hükûmete
karşı saldırıya geçmişlerdir. Hatta bu konuda verdikleri bir önergeyle hükûmetin
yeniden güvenoyu istemesine neden olmuşlardır121.
TBMM‘de sert eleştirilere neden olan anlaşmalardan birisi de Ankara İtilaf-
namesidir. Anlaşma ile ilgili olarak Milletvekilleri hükûmete “böyle bir antlaşma

117 Gelişmeleri Mustafa Kemal Paşa şu şekilde ifade etmiştir: “19 Mart 1920 tarihli talimat mucibin-
ce memleketin her tarafında intihabat, sürat ve ciddiyetle yapılmaya başlandı. Yalnız, bazı yerler-
de tereddüt ve mümanaat izhar ettiler ve bunlardan bazıları az bazıları uzunca müddet tereddüt ve
mukavemetlerinde ısrar gösterdiler. ” Bkz. Nutuk-Söylev, C.I, s.750.
118 Nutuk-Söylev, C.I, s.574.
119 TBMM’nin birinci döneminde ne kadar mebusun görev aldığı, bunların ne kadarının son Osmanlı
Mebusan Meclisi’nden geldiği, ne kadarının yeni seçimler sonucunda seçildiği kesinliğe kavuştu-
rulamamıştır. Enver Ziya Karal İstanbul’dan kaçarak Anadolu’ya gelen Mebus sayısını 78 kişi
olarak ifade ederken, Yılmaz Altuğ, yeni seçilenlerin 232, Meclis-i Mebusan'dan gelenlerin 92,
Malta’da sürgünden dönenlerin 14 olmak üzere tümünün 338 olduğunu, Sebahattin Selek ise top-
lam üye sayısının 300 kişi olduğunu ifade etmektedir. Ayrıntılı bilgi için bkz., Enver Ziya Karal,
Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, İstanbul, 1964, s.29; Yılmaz Altuğ, Türk İnkılap Tarihi (1919-
1938), 8. Baskı, İstanbul 1997, s.39; Sebahattin Selek, Milli Mücadele, C. II, İstanbul 1970,
s.335. I. Dönem Milletvekillerinin eğitim durumu meslekleri için bkz. Suna Kili, Türk Devrim
Tarihi, Türkiye İş Bankası Yay., İstanbul 2001, s.105-109; Ahmet Demirel, Birinci Meclis’te
Muhalefet: İkinci Grup, 3. Baskı, İletişim Yay., İstanbul 2003.
120 Kürkçüoğlu, “Dış Politika Nedir? Türkiye'deki Dünü ve Bugünü”, s.321.
121 TBMM, Zabıt Ceridesi, Devre I, Cilt 2, s. 21 vd.
396
yapmaya Türkeyi’yi siyasi, askerî, ekonomik nedenler mi zorluyordu?” şeklinde
soru yöneltmişleridir. Bu soruya cevap vermenin kendi görevi olmadığını belirten
Yusuf Kemal Bey, "bu muahede" ile düşman güçlerden birinin İtilaf Devletleri saf-
larından çekilmesinin amaçladığını, söz konusu "muahede" benimsenmeyip de
savaşa devam edilse üç ay, beş ay hatta bir yıl sonra daha iyisinin yapılıp yapıla-
mayacağının düşünülmesini istemiştir122.

4.1. Yeni Devletin Doğu Sınırları Meselesi ve Siyasî Çözüm Arayışları

Sovyet Rusya, Bolşevik İhtilali sonrasında kendini toplamaya başlamış ve
bölgede nüfuzunu tekrar sağlayabilmek amacıyla faaliyetlere başlamıştı. Sovyet
Rusya’nın bu husustaki ilk teşebbüsü 27 Nisan 1920’de Azerbaycan Hükûmetinin
devrilmesiyle görülmüştür. 16 Mart 1920’de İstanbul İtilaf Devletleri tarafından
işgal edilince, Ermeniler bu olaydan da cüret alarak taşkınlıklarını iyice artırmışlar
ve Türk köylerini basarak katliamlara başlamışlardır123. Bu gelişmeler üzerine
Heyeti Temsiliye Başkanı Mustafa Kemal Paşa, Ermeniler üzerine taarruz için ha-
zırlıklara hız verilmesini istemiş124 bunun üzerine Kazım Karabekir Paşa da askeri
birliklerini sınıra doğru yığarak taarruz kararı için Ankara’dan gelecek emri bek-
lemeye başlamıştı125.
31 Ekim 1920’de Genelkurmay Başkanlığı’ndan Doğu Cephesi Komutanlı-
ğı’na verilen bir emirle kazanılan zaferden faydalanılarak kesin sonuç alınmasının
gerekli olduğu belirtilmiş; eğer mümkünse Ermeniler’i barışa mecbur edinceye
kadar harekâta aralıksız devam etmenin uygun olacağı bildirilmiştir126. Bunun
üzerine Doğu Cephesi kuvvetleri 5 Kasım’da Kars’tan Gümrü istikametine doğru
harekâta başlamıştır. 6 Kasım tarihinde Türk taarruzu karşısında tutunamayan
Ermeni Hükümeti, mütareke teklif etmiştir. Kazım Karabekir’in Gümrü müstah-
kem mevkilerinin teslimi şartıyla mütarekenin kabul edileceğini bildirmesi üzeri-
ne Gümrü, Türk tarafına teslim edilmiştir.
8 Kasım 1920’de TBMM Hükümeti, Ermenistan Hükümeti’ne verdiği bir no-
ta ile siyasi ve askeri isteklerini bildirmiştir. Ermeniler, mütareke şartlarını daha
önce kabul etmişse de sonradan ellerindeki silahlar alınınca; ordu personeli ara-
sında zaten mevcut olan propaganda ve teşviklere Bolşevikler tarafından daha çok
hız verileceğini ve Ermeni Hükümeti’ni devirmeye çalışacaklarını; ayrıca anarşi
çıkması ihtimalini öne sürerek mütareke şartlarını reddetmişlerdir127. Mütareke

122
TBMM, Gizli Celse Zabıtları, Devre I, Cilt 2, s. 290-295.
123 Yılmaz, Gümrü Antlaşması, s.106.
124 Türk İstiklal Harbi, Doğu Cephesi (1919–1921), C.III, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1995,
s.63.
125 Kazım Karabekir, İstiklal Harbimiz, C.III, Yay. Haz: Faruk Özerengin, Emre Yayınları, İstanbul
2000, s.1502.
126 Türk İstiklal Harbi, Doğu Cephesi (1919–1921), s.214–215.
127 Türk İstiklal Harbi, Doğu Cephesi (1919–1921), s.225–226.
397
şartlarını kabul etmeyen Ermeniler, Türk köylerine saldırmaya başlamışlar, bunun
ardından Ankara Hükümeti, 12 Kasım 1920’de yeniden Ermenistan üzerine bir
harekât yapılmasına karar vermiştir128. Doğu Cephesi’nin taarruzu karşısında Er-
meniler, 12 Kasım 1920’de Iğdır’ı boşaltarak Aras’ın kuzeyine doğru çekilmek
zorunda kalmışlardır. 14 Ekim 1920 tarihinden itibaren başlayan Türk taarruzu
karşısında önemli zayiat veren Ermeniler, 17 Kasım’da mütareke şartlarını kabul
ettiklerini bildirmek zorunda kalmışlardır.

4.2. Gümrü Antlaşması

Kazım Karabekir Paşa, 18 Kasım 1920’de Ermeniler’in mütareke şartlarını
kabul ettiklerini bildirdikten sonra Genelkurmay Başkanlığı, Doğu Cephesi Komu-
tanlığı’na bir telgraf çekerek Türk Hükümeti’nin aşağıdaki taleplerini bildirmiştir:
1. Ermenistan ordusunun terhisi, silahlarının alınması ve yeniden askeri
teşkilât yaptırılmaması,
2. Bütün demiryollarının kontrol altına alınması,
3. Türkiye’yi Azerbaycan’a bağlayan bütün demiryollarının ve özellikle Er-
menistan’ı İran ve Gürcistan’a bağlayan yolların kontrol altına alınması,
4. Mütareke şartlarının tamamı uygulanana kadar Arpa Çayı’nın doğusuna
kadar olan hattın Türk askerinin elinde bulundurulması suretiyle, Eri-
van’ın kontrol altında bulundurulması.
Ermeniler’in söz konusu mütareke şartlarını kabul etmesinin ardından
Gümrü’de yapılacak barış görüşmelerine katılmak üzere Bakanlar Kurulu tarafın-
dan Doğu Cephesi kumandanı Kazım Karabekir Paşa, Erzurum milletvekili Süley-
man Necati Bey ve Erzurum Valisi Hamit Bey görevlendirilmiş ve 3 Aralık 1920
tarihinde Gümrü Antlaşması imzalanmıştır129.
Toplam 18 maddeden oluşan Gümrü Antlaşması ana hatlarıyla Ankara Hü-
kümeti’nin Ermenistan’a verdiği notadaki koşulları teyit etmiştir. Antlaşmanın
bazı önemli maddeleri şu şekildedir:
1.Madde: Türkiye ile Ermenistan arasındaki savaş sona ermiştir.
10. Madde: Erivan Hükümeti, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nce kesinlikle
reddedilmiş olan Sevr Antlaşması’nı hükümsüz sayıp bunu ve kimi em-
peryalist hükümet ve siyasal çevreler elinde bir kışkırtma aracı olan
Avrupa ve Amerika’daki temsilci heyetlerini geri çağırmayı, bundan
böyle iki ülke arasında her türlü yanlış düşünceleri ortadan kaldırmak
iyi niyetiyle açıklar. Ermenistan Cumhuriyeti barış ve esenlik içinde ge-
lişmesini sağlama ve Türkiye’nin komşuluk haklarına saygılı olma doğ-
rultusundaki iyi niyetlerinin bir kanıtı olmak üzere, emperyalist amaç-

128 Yılmaz, Gümrü Antlaşması, s.60; Belgelerle Ermeni Sorunu, s.398–400.

129 Yılmaz, Gümrü Antlaşması, s.100–102.
398
 lar güderek, iki ulusun barış ve esenliğini tehlikeye sokan haris, savaşçı
kişileri hükümet yönetiminden uzak tutmayı yükümlenir.
11. Madde: Ermenistan Cumhuriyeti’nin toprakları üzerinde yaşayan Müs-
lüman halkın haklarını korumak ve onların dinsel ve kültürel özellikleri
içinde gelişmelerini sağlamak için, toplumsal ve biçimde örgütlenmele-
rini, müftülerin doğrudan doğruya Müslüman toplumca seçilmesini ve
yerel müftülerin seçecekleri baş müftünün memurluk görevinin Türki-
ye Büyük Millet Meclisi Şer’iye Vekâleti’nce onaylanmasını kabul ede-
rek yükümlenir.
14. Madde: Erivan Cumhuriyeti’nce herhangi bir devletle yapılmış olan tüm
antlaşmaların Türkiye’yi ilgilendiren ya da Türkiye’nin çıkarlarına za-
rarlı hükümlerini geçersiz saymayı bu Cumhuriyet kabul eder ve yü-
kümlenir130.
Ankara Hükümeti’nin yaptığı ilk antlaşma olması ve bu anlaşmayla Ermeni-
ler’in Serv’i kabul etmeyerek toprak taleplerinden vazgeçmesi ve bu doğrultuda
Ermeni Sorunu’nun Türkiye’nin istediği doğrultuda çözümlenmesi nedeniyle
Gümrü’nün önemi büyük olmuştur. Ayrıca Doğu Cephesinin başarıyla kapatılma-
sının ardından buradaki kuvvetlerin Batı’ya aktarılması, Milli Mücadele’nin başa-
rıyla sonuçlandırılmasına büyük katkı sağlamıştır.
Ermenistan’da iktidarda bulunan Taşnak yönetimi bu antlaşmayı onayla-
madan Bolşevikler’in Ermenistan yönetimini ele geçirmesi nedeniyle bu antlaşma
geçersiz konuma düşmüştür. Ermenistan’da kurulan Bolşevik rejimi Sovyet Rus-
ya’yı da memnun etmeyen bu antlaşmaya sert bir şekilde karşı çıkmış ve bu ant-
laşmanın Ermenistan’ı Türklerin koruyuculuğu altına soktuğunu iddia etmişlerdir.
10 Aralık 1920 Tarihinde “Sovyet Ermenistan Hükümeti” Ankara Hükümeti’ne
başvurarak Gümrü Antlaşması’nın feshedilmesini yerine ise yeni bir dostluk an-
laşması imzalanmasını istemiştir. Fakat Ankara Hükümeti bu öneriyi 25 Aralıkta
reddetmiştir131. Türkiye ile Ermenistan arasındaki sorun Moskova Anlaşması’na
kadar sürmüştür132.

4.2. Moskova Antlaşması (16 Mart 1921)

1920 yılının kışında Ermeniler Doğu Anadolu’da Müslümanlara karşı yoğun
katliam hareketlerine girişmişlerdi. Ankara Hükûmeti, Ermeni katliamlarının dur-
durulması, Türkiye-Rusya yolunun açılmasının, Erivan yönetiminin bir an önce
ortadan kaldırılmasına bağlı olduğunu görmekteydi. Mustafa Kemal Paşa, Rusya ile

130 Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, C.I, s. 20–22; Yılmaz, Gümrü Anlaşması, s. 103–107.
131 A, Şemsutdinov- Y.A. Bagirov, Bir Karagün Dostluğu Kurtuluş Savaşı Yıllarında Türkiye
Sovyetler Birliği İlişkileri, Çev: A. Hasanoğlu, Bilim Yayınları, İstanbul 1979, s.31–33.
132 Sonyel, Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika II, s.35–36; Sonyel, Kurtuluş Savaşı Günlerinde
Doğu Siyasamız, s.694–695.
399
irtibatın sağlanması lüzumundan hareketle Bolşevik İhtilali’nin kolaylaştırılmasını
savunuyordu. Böylece Kafkas seddinin arkadan yıkılması sağlanacak, doğu kapısı-
nın açılması ile Türkiye ve Rusya arasında düzenli iş birliği tesis edilmiş olacak-
tı133. Bu sebeple TBMM‘nin dış politika konusundaki ilk kararı Moskova ile tema-
sın sağlanması yönünde olmuştur.
Heyet-i Temsiliye döneminde Dr. Fuat Sabri Bey ve Halil Paşa’nın şifahi ta-
limatla Rusya’ya gönderilmesiyle başlayan ilk Türk-Sovyet ilişkileri BMM‘nin açıl-
masıyla gelişme kaydederek devam edecektir.
Mustafa Kemal Paşa, Kâzım Karabekir Paşa’ya gönderdiği 20 Haziran 1920
tarihli yazısında, Ankara‘nın bilgisi dâhilinde başlayan Türk-Sovyet ilişkilerindeki
seyri açıkça dile getirmiştir. Söz konusu yazıda, ilişkilerin Dr. Fuat Bey ile başladığı
daha sonra İbrahim Bey vasıtası ile 26 Nisan 1920 tarihinde Sovyet Rusya‘ya gön-
derilen ilk mektupla ve ayrıca Bekir Sami ve Yusuf Kemal Beylerin Moskova’ya
gönderilmeleriyle devam ettiği ifade edilmiştir134. Mustafa Kemal Paşa’nın Kara-
bekir Paşa’ya 20 Haziran 1920 tarihli yazısında Halil Paşa’dan bahsetmemiş olma-
sı, Halil Paşa’nın Rusya’ya sadece yardım alabilmek amacıyla Karabekir Paşa’nın
kontrol ve inisiyatifinde gönderilmiş olması ihtimali ile izah edilebilir. Bununla
birlikte Mustafa Kemal Paşa’nın Halil ve Nuri Paşaların o güne kadarki faaliyetleri
hakkında bilgi sahibi olmaması Halil Paşa’nın isminin zikredilmemesi için kuvvetli
bir sebep olarak gösterilebilir.
Ankara Hükümeti, Sovyetler’den istediği yardımı sağlamak ve diplomatik
ilişkileri geliştirmek için Moskova’da büyükelçilik düzeyinde temsil edilme kararı
almış ve 21 Kasım 1920 yılında Ali Fuat Cebesoy’u Moskova Büyükelçiliği’ne ata-
mıştır135. Bu arada 7 Aralık’ta toplanan Bakanlar Kurulu, Soveytlerle anlaşma mü-
zakerelerini yürütmek üzere Yusuf Kemal Bey’in başkanlığında bir temsilci heyeti
tayin etmiştir. Bu heyette Rıza Nur Bey ve Ali Fuat Paşa vardır. Sovyet ve Türk
temsilciler arasındaki görüşmelere yarı resmi bir şekilde 21 Şubat’tan itibaren
başlanmıştır. 9 Martta Stalin ile tekrar bir araya gelen Türk Heyeti, görüşülmekte
olan 12 madde üzerinde mutabık kaldılar136. Nihayet 18 Mart 1921’de Moskova
Antlaşması, Türkiye adına Yusuf Kemal, Rıza Nur ve Ali Fuat Beylerle, Sovyet Rus-
ya adına Georges Çiçerin ve Djelal Korkmassoff (Korkmazof) tarafından resmen
imza edildi137. Fakat her iki tarafın da işine geldiği için, antlaşmanın tarihi, İstan-
bul‘un İtilaf Devletleri tarafından işgalinin yıl dönümü olan “16 Mart” olarak belir-

133 BIYIKLIOĞLU, Atatürk Anadolu’da 1919-1921, Ankara 1981, s.52-53.

134 Uluğ, Siyasi Yönleriyle Kurtuluş Savaşı, s.264-265.
135 Cebesoy, Moskova Hatıraları, s.129.
136 Nilgün Erdaş, Millî Mücadele Döneminde Kafkas Cumhuriyetleri ile İlişkiler 1917-1921,
Ankara 1994, s.127.
137 Antlaşma metni için bk. Düstur, Üçüncü Tertip, Cilt 2, s.72.; SOYSAL, Türkiye’nin Siyasal...,
Cilt I, s.32.; BAYUR, Türkiye Devleti’nin Dış Siyasası, s.70.
400
tildi138. 16 madde ve 3 ekten meydana gelen Moskova Antlaşmasını şu şekilde
özetleyebiliriz;
1. Taraflar birbirlerine zorla kabul ettirilen herhangi bir barış antlaşmasını
kabul etmeyecekler, Sovyet Hükûmeti, Türkiye ile ilgili olan ve sınırları
Misak-ı Millîde belirtilen TBMM Hükûmetinin kabul etmeyeceği bir ant-
laşmayı tanımayacaktı.
2. Batum, Gürcistan yönetiminde kalacak; halkına Türkiye ve Azerbaycan‘ın
koruyuculuğu altında özerklik verilecekti.
3. Nahcivan‘a Azerbaycan koruyuculuğu altında özerklik tanınacaktı.
4. Taraflar doğu milletlerinin hürriyet ve bağımsızlıklarını tanıyacak, Bo-
ğazlar bütün milletlerin gemilerine açık olacaktı.
5. Boğazlar Meselesi, Karadeniz‘e kıyısı olan devletler arasında yapılacak
bir konferansta, İstanbul‘un emniyeti ve Türkiye’nin kesin hâkimiyetine
uygun bir biçimde tespit edilecekti.
6. Taraflar kendi sınırları içinde, diğer tarafın zararına çalışacak teşkilatla-
rın kurulmasına izin vermeyeceklerdi.
7. Her iki ülke arasında şimdiye kadar imzalanan ve ortak çıkarların fayda-
sına olmayan antlaşmalar geçersiz sayılacak ve Sovyetler yönetimi kapi-
tülasyonları tanımayacaktı.
Bu antlaşmanın önemli bir özelliği, Doğu Cephesinin emniyet altına alınmış
olmasıdır. Birkaç yüzyıldır Avrupa’daki Hristiyan dünyasıyla birleşerek Türklere
saldıran Ruslar, artık saldırmayacaklardı. Moskova Antlaşmasıyla, Gümrü Antlaş-
masının belirlediği sınır doğrulanmış, bugünkü Türk-Rus sınırı kesin olarak belir-
lenmiştir. Türkiye’nin Moskova Antlaşmasının imzalanması uğruna verdiği tek
taviz, Batum‘un Gürcistan‘a bırakılması olmuştur.

4.3. Kars Konferansı ve Türkiye ile Ermenistan, Azerbaycan ve Gürcis-

tan Arasında Dostluk Antlaşması
Türk ordusunun Gümrü’den çıkmaması üzerine XI. Kızılordu Komutanı
Hekker, 5 Nisan’da Kazım Karabekir ile görüşerek Gümrü’nün boşaltılmasını iste-
miş; aksi halde Gümrü’yü işgal edeceği tehdidinde bulunmuştur. Durumu Anka-
ra’ya bildiren Kazım Karabekir’e Moskova’da belirtilen sınırlara çekilmesi yönün-
de bir emir gelince Karabekir 23 Nisan’a kadar Gümrü’nün tamamen boşaltılaca-
ğını bildirir. Doğu Cephesi’nde Sovyetlerin Türkiye aleyhine harekete geçeceğine
dair iddialar Türk-Sovyet ilişkilerini gerginleştirdiğinden ve buna karşın her iki
tarafta birbirlerine cephe almak istemediğinden bir barış konferansının toplanma-
sı yolundaki faaliyetler başlatılmıştır. Türkiye ve Sovyetler arasında Eylül ayının
son haftasında bir konferans düzenlenmesi karara bağlanmış ve TBMM tarafından

138 Kâzım Özalp, Millî Mücadele, Cilt I, Ankara 1985, s. 186.

401
Türkiye’yi temsilen Kazım Karabekir ile Memduh Şevket Paşa’nın görevlendiril-
mişlerdir.
Kars Konferansı, 26 Eylül tarihinde Kazım Karabekir başkanlığındaki bir
Türk heyetiyle, Gürcistan-Ermenistan-Azerbaycan ile Sovyetler birliği temsilcileri-
nin katılımıyla açılmıştır. Türk dışişlerinin 17 Eylül 1921 tarihli talimatı gereğince
Moskova Antlaşması’nın hükümleri üç Kafkas Devleti’nin kendilerini ilgilendiren
kısımlarının kabul edilmesi sağlanacaktır. Moskova Antlaşması’nın temel hüküm-
lerinde değişiklik olmayacak, ayrıntılarda ise karşılıklı iyileştirmeler yapılabilecek-
tir. Antlaşma metninde, tarafların mutabık kalması üzerine 13 Ekim 1921’de Kars
Antlaşması imzalanmıştır.
Kars Antlaşması, gerek Türk sınırları itibarı ile gerekse koyduğu ilkeler ba-
kımından Moskova Antlaşması’ndan farklılık göstermez. Ancak antlaşmanın Er-
menistan-Azerbaycan ve Gürcistan tarafından da onaylanması, Türk sınırlarının
bu devletler tarafından da kabul edilmesini sağlamıştır. Bu antlaşma önceki bütün
antlaşmaları da geçersiz kılmıştır. Kars Antlaşması, Doğu Cephesi’nde güvenliğin
sağlanarak son safhanın da bitmesine vesile olmuştur. Kars Antlaşması ile uzun
yıllar savaş alanı haline gelmiş “Elviye-i Selase”, Batum hariç olmak üzere, Misâk-ı
Millî sınırlarına katılmıştır. Doğu sınırlarımızın tam olarak güvence altına alınma-
sıyla Batı Cephesi’ne daha fazla asker kaydırma imkânı doğmuştur. Neticede,
Moskova Antlaşması’nın hükümlerinin benzeri olan 20 madde ve üç ekten meyda-
na gelen Kars Antlaşmasını, Türkiye adına Kâzım Karabekir Paşa, Muhtar ve Mem-
duh Şevket Bey; Ermenistan adına Maradya ve Makinzian; Azerbaycan adına Cha-
hatahtinsky; Gürcistan adına Eliava ve Svanidze; Rusya adına ise Hanetzky imza-
lamıştır139. Bu antlaşma ile Türkiye’nin doğu sınırları kesin olarak tespit edilmiş
oluyordu. Antlaşmanın Türkiye açısından önemi Moskova’da tespit edilen doğu
sınırları ile temel ilkelerin Ermenistan, Gürcistan ve Azerbaycan tarafından kabul
edilerek yükümlülük üstlenmiş olmalarıdır. Kars Antlaşması, TBMM tarafından 16
Mart 1922 tarihinde görüşülerek 13 ret ve 3 çekimser oya karşılık onaylanmış-
tır140. Antlaşmanın TBMM tarafından tasdik edilmesinden sonra Ruslar Kafkas-
lar’da bulunan ordularının önemli bir kısmını kuzeye çekmişler, bu hareketleriyle
de artık Kafkaslar’da endişeleri kalmadığını göstermek istemişlerdir.

4.4. Türk-Afgan Dostluk Antlaşması

Afganistan, 1919 yılında İngiliz hâkimiyetinden kurtulduktan sonra Sovyet
Rusya’dan yardım ve destek sağlamak amacıyla Moskova’ya Mehmet Veli Han baş-
kanlığında bir heyet göndermişti. Afgan temsilcileri Türk Millî Mücadele hareketi-
ne duydukları saygıyı açıkça ifade ederek, Türk-Afgan yakınlaşmasını resmî bir

139 Antlaşma metni için bk. KARABEKİR, Ermeni Dosyası, s.168-174.; Antlaşmanın onaylanmış
metni için bk. Düstur, Üçüncü Tertip, Cilt 3, s.24.
140 TBMM, Zabıt Ceridesi, Devre I, Cilt 18, s.250-261.
402
belgeye bağlamak arzusunda olduklarını dile getirmişlerdi141. Bu talep üzerine
Yusuf Kemal Bey Ankara‘ya gönderdiği 26 Şubat 1921 tarihli raporunda “Mosko-
va’da tam yetkili bir Afgan heyetine tesadüf ettiklerini ve bunu bir nimet bilerek
derhâl antlaşma yapmak için görüşmelere başladıklarını”142 ifade ederek TBMM‘yi
bilgilendirmiştir.
Dr. Rıza Nur‘un müsveddesini hazırladığı antlaşma Afganistan temsilcileri
tarafından hiçbir maddesi değiştirilmeden kabul edilerek 1 Mart 1921 tarihinde
Moskova’da imzalanmıştır. Afgan heyeti adına Büyükelçi Mehmet Veli Han ve Tür-
kiye adına Yusuf Kemal Bey ve Rıza Nur tarafından imzalanan Türkiye-Afganistan
Antlaşması143 on maddeden meydana gelmekteydi.
Antlaşmayla iki ülke birbirlerini resmen tanıyor, daha da ileri giderek em-
peryalist devletlere karşı bir ittifak oluşturuyordu. Afganistan açısından değerlen-
dirildiğinde; İslam halifesinin ülkesi olan Türkiye tarafından tanınmış olmak İngil-
tere karşısında Afganistan’ın manevi bir güç kazanması anlamına geliyordu. Tür-
kiye ise batı emperyalizmine karşı mücadele eden doğulu bir ülkeye kollarını aç-
mış oluyordu. Ayrıca, antlaşmanın sekizinci maddesiyle Türkiye ilk defa bir doğu
ülkesine eğitim alanında yardım yapmayı taahhüt etmiş oluyordu. Ayrıca Afganis-
tan‘ın Millî Mücadele ve Türkiye Cumhuriyeti tarihindeki bir diğer önemi de daha
antlaşmadan önce 1920 yılında BMM Hükûmetinin Kâbil‘e büyük elçi atamasıdır.
Kâbil’e gönderilen Abdurrahman Bey, Yeni Türk Devleti’nin ilk büyükelçisidir.
Afganistan 21 Nisan 1921 tarihinde Türkiye’nin bu girişimine Sultan Ahmet Han’ı
Ankara büyük elçisi olarak atayarak cevap verecektir144.
Neticede, Türk-Afgan Dostluk Antlaşması, TBMM tarafından 21 Temmuz
1921 tarihinde onaylanarak yürürlüğe girmiştir145. Afganistan ise bu antlaşmayı 4
Ekim 1922’de Kâbil‘de imzalamıştır146.

4.5. Türkiye-Ukrayna Dostluk Antlaşması

Türkiye’nin bu dönemde Batı’yla temasını hazmedemeyen Sovyet Rusya,
Ukrayna‘yı Türkiye’ye yaklaştırmaya çalışarak yeni bir politik manevra alanı oluş-
turmaya çalışmıştır. Bu sebeple Ukrayna Antlaşmasının girişimi 1921 Mayısında
Sovyet Rusya Dışişleri Komiseri Çiçerin’den gelmiştir. 2 Ocak 1922’de Moskova
Antlaşmasını hatırlatan ve bazı ek şartların bulunduğu bir antlaşma, General Fi-

141
Sabahattin Selek, Anadolu İhtilali, İstanbul 1963, s.553.
142 TENGİRŞENK, Vatan Hizmetinde, s.206-207.
143 Düstur, Üçüncü Tertip, Cilt 2, s.99.
144 Gotthard Jaeschke, Türk Kurtuluş Savaşı Kronolojisi, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar 30
Ekim 1918-11 Ekim 1922, TTK Yay., Ankara 1970, s. 148.; SOYSAL, Türkiye’nin Siyasal…,
s. 24.
145 TBMM, Zabıt Ceridesi, Devre I, Cilt 11, s.321.
146 Jaeschke, Türk Kurtuluş Savaşı Kronolojisi, s. 83.
403
runze ile Yusuf Kemal Bey arasında imzalandı147. 16 maddeden meydana gelen bu
antlaşma, üç ay içinde onaylandı ve Harkov‘da teati edilmesi de kararlaştırıldı.
Ukrayna ile yapılan antlaşma hakkında TBMM‘ye bilgi veren Hariciye Vekili
Yusuf Kemal Bey148 şunları söylemiştir. “Bu antlaşmayla; Türkiye Büyük Millet
Meclisi, Ukrayna Sosyalist Şûralar Cumhuriyeti’ni hükümran ve bağımsız bir devlet
olarak tanıyor ve Moskova Antlaşmasını her iki taraf da aynen tasdik ediyor. Ant-
laşmanın diğer maddeleri ise, Moskova ve Kars Antlaşmaları hükümlerinin hemen
hemen aynısıdır”.

4.6. Türk-Fransız İlişkileri ve Ankara İtilafnamesi

Misâk-ı Millî ile belirlenen amaçları gerçekleştirmek için doğuda Ermeni-
ler’e, batıda Yunanlılar’a karşı başarılı bir şekilde askeri mücadele veren M. Kemal
Paşa, İtilaf Devletleri arasındaki fikir ayrılıkları ve menfaat çatışmalarından da
yararlanmaya yönelik bir politika yürütmüştür. Suriye’deki Türk ve Arap milli
direnişçileri ile de işbirliğine yönelen M. Kemal Paşa, Fransa’yı geçici bir barış
yapmaya zorlamıştır. Londra Konferansı sırasında Bekir Sami Bey’in Fransa Baş-
bakanı Aristide Briand ile imzaladığı ikili antlaşmanın Ankara Hükûmeti tarafın-
dan onaylanmaması Türk-Fransız ilişkilerini gerginleştirmiş, Fransızları yeni ara-
yışlar içerisine itmiştir. “Ne Fransızlar ne de biz çarpışmayı sürdürmeye istekli de-
ğildik”149 diyen Mustafa Kemal Paşa, Londra Konferansının doğurduğu gerginliğe
rağmen, Fransa’nın Ankara Hükûmeti ile bir antlaşma eğiliminde olduğunu be-
lirtmiştir. Bu yüzden her iki tarafta birbirleriyle görüşme yollarını aramaya başla-
mışlardı.
Fransa’yı Batı Blokundan uzaklaştıracak olan Ankara İtilafnamesi‘nin imza-
lanmasına götüren sebep, Anadolu’daki Türk askerî başarılarının yanı sıra Sovyet
Rusya ile Ankara Hükûmetinin yakınlaşmasının doğurduğu Bolşevik tehlikesinden
Fransa’nın tedirginlik duymuş olmasıdır. Fransa açısından düşünüldüğünde, Ana-
dolu’nun muhtemel bir Bolşevik etkisine girmesiyle bu ülkenin Müslüman sömür-
gelerinin gelecekteki durumlarının tehlike arz edeceği aşikârdı. Diğer taraftan
Birinci Dünya Savaşı sonrasında giderek büyüyen Fransız-İngiliz uyuşmazlığı
Fransa’ya Anadolu’da ve Ortadoğu’da daha farklı bir dış politikanın takibi lüzumu-
nu hissettirmişti. Bu noktada Fransa Anadolu’da, İngiliz politikasına karşı Büyük
Millet Meclisi Hükûmeti ile ittifak yapmayı kendi çıkarları açısından daha isabetli
bulmuştur.
Fransa ile Ankara Hükümeti arasında gerçekleştirilen uzun görüşmelerden
sonra 20 Ekim 1921 tarihinde Franklin Bouillon ile Yusuf Kemal Bey arasında
150

147 Düstur, Üçüncü Tertip, Cilt 3, s.14-23.; JAESCHKE, Türk Kurtuluş Savaşı Kronolojisi, s. 171.
148 Antlaşma metni için bk. TBMM, Zabıt Ceridesi, Devre 1, Cilt 15, 922, s. 314-317.
149 Nutuk, s.421.
150 Ankara Antlaşması’nın hazırlık safhası hakkında ayrıntılı bilgi için bkz: Bige Yavuz, “1921 Tarih-
li Türk-Fransız Antlaşması’nın Hazırlık Aşaması”, Atatürk Dönemi Türk Dış Politikası- Maka-
leler-, Yay. Haz. Berna Türkdoğan, ATAM Yay., Ankara 2000.
404
imzalanan Ankara Antlaşması’nın 8. maddesine göre güney sınırları çizilirken,
Misâk-ı Millî sınırları içerisinde olmasına karşın Sancak bölgesinin milli sınırlar
dışında kalması zaruri ve Türkiye’nin menfaatleri bakımından lüzumlu görülmüş-
tür151. 13 madde ve 10 ek mektuptan meydana gelen Ankara İtilafnamesinin 8.
maddesi ile Türkiye’nin güney sınırları, İskenderun hariç olmak üzere bugünküne
yakın bir şekilde tespit edilmiştir. Antlaşmanın 7. maddesi ile İskenderun bölgesi
için özel bir yönetim rejimi kurulması öngörülmüştür. Bu bölgenin Türk soyundan
gelen halkı kültürlerinin gelişmesi için her türlü kolaylıktan yararlanacak, Türk dili
bölgede resmî bir niteliğe sahip olacaktı. Görüldüğü gibi Ankara İtilafnamesinin
temel konularından birisi, Misak-ı Millî olmuştur152. Her ne kadar Misak-ı Millî,
tam olarak antlaşmaya aksettirilememiş ise de ek mektupta Fransa, “Türkiye’nin
bağımsızlığı ve egemenliğine ilişkin tüm sorunların dostça bir yaklaşımla çözümü-
ne çaba göstermek” vaadinde bulunmuştur. Buna karşılık Yusuf Kemal Bey, ant-
laşmaya eklenen mektubunda “Fransa’nın, Türkiye’nin bağımsızlığı ve hâkimiyeti
ile ilgili bütün meseleleri kalpten gelen bir dostluk anlaşmasıyla çözmeye gayret
edeceği ümidi”ni belirtmiştir. Yusuf Kemal Bey’in mektubu Paris’te Le Temps ga-
zetesinde yayımlanmış, Fransız kamuoyuna Türk görüşü anlatılmak istenmiştir.
Mustafa Kemal Paşa, İtilafname sonrasında anlaşmayı şöyle değerlendirmiş-
tir: “Ankara İtilafnamesi, büyük ve kanlı Sakarya Meydan Muharebesinden otuz yedi
gün sonra, arz etmiş olduğum gibi, 20 Ekim 1921’de doğmuş olan bir belgedir. Bu
anlaşma ile, siyasi, iktisadi, askerî vb. hiçbir alanda bağımsızlığımızdan hiçbir şey
feda etmeksizin, vatan topraklarımızın değerli parçalarını işgalden kurtarmış olduk.
Bu anlaşma ile millî davamız ilk defa olarak batı devletlerinden biri tarafından onay-
lanmış ve açıklanmış oldu.”153.

4.7. Batılı Devletlerle Diplomatik İlişkiler

TBMM‘nin açılmasıyla kurulan yeni Türk Devleti’nin halletmesi gereken te-
mel mesele, "Misak-ı Millîyi anlatmak ve başta işgalci güçlere olmak üzere bütün
dünya devletleri tarafından tanınmasını sağlamak olmuştur. Millî Mücadele Dö-
neminde bu idealin gerçekleşmesi iki safhada tezahür edecektir. İlk safhada, BMM,
"millî sınırların" işgallerden arındırılması için düzenli orduya geçmek suretiyle
askerî faaliyetlere başvuracak, ikinci safhada ise elde ettiği askerî başarılarını dip-
lomatik münasebetler vasıtasıyla perçinleyecektir. Gerçekten de yeni Türk Devle-
ti’nin askerî ve diplomatik faaliyetleri, birbirleriyle olan ilişkileri ve sonuçları iti-
barıyla değerlendirildiğinde bu durumun meydana gelişini açık bir şekilde tespit
etmek mümkündür.

151 Mehmet Gönlübol- Cem Sar, Olaylarla Türk Dış Politikası, C.1,Ankara 1987, s.127.
152 Nutuk, s.422. Afet İnan bu konu da özellikle durulduğunu kaydeder. bk.(Afet İnan, Türkiye
Cumhuriyeti ve Türk Devrimi, TTK Yay., Ankara 1977, s. 88).
153 Nutuk, s.424.
405
 Ankara Hükûmeti, Büyük Taarruza kadar geçen süre içinde batılı devletlerle
diplomatik ilişkiler kurmak amacıyla üç ayrı teşebbüste bulunmuştur. Bunlardan
ikisi Hariciye Vekili seviyesinde ve resmî niteliktedir. Bu teşebbüslerin ilki Harici-
ye Vekili Bekir Sami Bey’in Şubat 1921’de Londra Konferansına katılması, ikincisi
Hariciye Vekili Yusuf Kemal Bey’in Mart 1922 tarihli Avrupa seyahati ve nihayet
Ali Fethi Bey‘in Büyük Taarruz hazırlıklarını gizleme amacı taşıyan ve resmî özel-
liği olmayan Ali Fethi Bey’in, Roma ve Londra’ya yaptığı ziyaretleridir154. BMM‘nin
Batılı devletlere kısmen yakınlaşmasına ve Misak-ı Millî ilkelerinin anlatılmasına
zemin hazırlayan ilk ciddî teşebbüsü Londra Konferansına katılma kararıdır.

4.8. Londra Konferansı (21 Şubat-12 Mart 1921)

Milli Mücadele kadrosunun, doğuda Ermeniler’i yenilgiye uğratmala-
rı,Çukurova bölgesinde Fransızlar’a karşı önemli başarılar elde etmesi, Sovyet
Rusya ile iyi ilişkiler kurulması yönünde önemli adımlar atılması, Çerkez Ethem
İsyanı’nın bastırılmasının ardından I. İnönü Savaşı’nda Yunan Ordusu’na ağır bir
darbe indirmesi, İtilaf Devletleri’ni özellikle de İngiltere’yi telaşlandırmaya baş-
lamıştır.155 Bu sırada Birinci Dünya Savaşının galip devletleri, Osmanlı Devleti
Şûrasına 10 Ağustos 1920’de Sevr metnini imzalatmışlar ancak tatbiki hususunda
aynı başarıyı gösterememişlerdi. Sevr metninin ağır hükümlerinin Ankara
Hükûmeti tarafından reddedilmesi Müttefiklerin beklemedikleri bir tepkiydi.
Bu sırada İngiltere hâlâ Yunanlardan ümidini kesmediyse de Müttefikler,
Ankara‘ya Sevr‘i kabul ettirmenin mümkün olmadığını anlamışlardı. Fransa’nın
zorlamasıyla Sevr’in yeniden gözden geçirilmesi amacıyla 25 Ocak 1921’de Pa-
ris‘te bir araya gelen Müttefik Devletler, 26 Ocak’ta Londra‘da yapılacak olan Kon-
feransa Osmanlı Hükûmetini ve Yunan temsilcilerini davet ettiler156. Müttefikler,
Londra Konferansına Osmanlı Hükûmetini davet ederken Ankara Hükûmeti tem-
silcilerinin de Osmanlı heyetinde bulunmasını istemişlerdi.
Londra Konferansı, 21 Şubat-12 Mart tarihleri arasında toplanmıştır. Konfe-
ransta İtilaf Devletleri’nin Türklere sunduğu yeni şartlar, Sevr metninin yumuşa-
tılmış şeklinden başka bir şey değildi. İtilaf Devletleri’nin Yunanlara ve Türklere
sunduğu öneriler özetle şu şekildeydi:
1. Türkiye’nin Cemiyet-i Akvama kabulünün kolaylaştırılması,
2. Boğazlar mıntıkasında Tekfurdağı’na kadar Gelibolu ile Karabiga’ya kadar
sahilin tarafsızlığı,
3. Müttefik Devletler garnizonunun sadece Gelibolu ve Çanakkale mevkile-
rinde bulundurulması,

154 Fethi Okyar, Üç Devirde Bir Adam, (hzl. Cemal Kutay), İstanbul 1980, s.300.
155 Salahi R.Sonyel,Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış politika,Cilt, II,Ankara,1991,TTK yay s.117-118
156 Kürkçüoğlu, Türk-İngiliz…, s.163.;AKŞİN, Atatürk’ün Dış Politika....., s.89. ; GÖNLÜBOL-
SAR, Atatürk ve Türkiye’nin …, s.23.
406
 4. Boğazlar Komisyonunda Bahriye Nazırının başkanlığı ve bir Türk azanın
bulunması; Boğaziçi’nin tarafsızlığı ile beraber Türk askerinin burada ve İstan-
bul‘da serbest dolaşması,
5. Adli kapitülasyonların lağvı için teşekkül edecek komisyonda aza bulun-
ması,
6. Türk askerlerinin otuz bine, jandarmanın kırk beş bine, subay ve askerî
okulların o nispette tezyidi, jandarmadaki yabancı subayların o nispette tenkisi ve
deniz kuvvetlerinin artırılması,
7. İktisadi meselelerde Türk isteklerinin tatmini için önemli müsaadelerde
bulunulması; Maliye Komisyonunun Maliye Nazırlığının başkanlığına verilmesi, oy
sahibi azanın bulunması, imtiyaz verilme hakkının devlete iadesi ve Meclise karşı
komisyon salâhiyetinin hemen lağvı,
8. Yabancı postalarının lağvı nazarı itibara alınması,
9.Yabancı tabiiyetine müteallik müsaadelerden devletler hukukuna aykırı
olanların tadili esasının kabul edilmesi,
10. Kürdistan için mevcut durumun kabulü,
11. Ermenistan mevcut durumunun da kabulü ile beraber Doğu Anadolu’da
Osmanlı Ermenileri hakkında beynelmilel komisyonunun yapacağı tahkikata göre
bazı arazinin Ermenistan’a verilmesi icap ederse ona muvafakat verilmesi,
12. İzmir‘de daha fazla kan dökülmemesi için İzmir Sancağı Türk hâkimiye-
tinde bırakılmakla beraber yalnız İzmir şehrinde Yunan kuvveti bulundurulması,
ayrıca halk çoğunluğuna göre Müttefik subayların komutasında karma bir jandar-
ma teşkili ve Cemiyet-i Akvamca atanacak bir Hristiyan valinin ve seçilen bir mec-
lis ve encümenin idaresine tevdi edilmesi ve sancak namına Türkiye’ye senelik bir
vergi verilmesi ile beş sene sonra taraflardan birinin müracaatı üzerine Cemiyet-i
Akvama bu tarz düzenlemenin tekrar teklif olunabileceği.
Londra Konferansı, tarafların beklentilerine cevap vermek hususunda başa-
rısız olmuştur. Bunun yanında Milli Mücadele kadrosu bu konferansa katılmakla
gerektiğinde diplomasiye açık olduğunu, ancak bağımsızlığı konusunda kararlı
olduğunu, batılı devletlere göstermiştir. Misak-ı Milli ,bu konferansla bütün dün-
yaya duyurulmuştur. Ayrıca İtilaf Devletleri, bu konferansa, Ankara Hükümetini
‘ni davet etmekle, Ankara’nın varlığını resmen tanımıştır.

4.9. Mudanya Mütarekesi

Büyük Taarruzun (26-30 Ağustos 1922 )Türklerin kesin başarısıyla sonuç-
lanması üzerine İngiltere endişelenmeye başlamıştır. Çünkü Türk Orduları 9 Ey-
lül’de İzmir’i Yunan işgalinden kurtardıktan sonra, İstanbul’u, Boğazları ve Doğu
Trakya’yı kurtarmak için askeri harekatı sürdürme konusunda oldukça kararlıdır.
Bu sırada Fransızlardan bir heyet Edirne‘ye, İngilizler Tekirdağ‘a, İtalyanlar
Lüleburgaz’a giderek geri çekilen Yunan ordusunun Türklere zulüm yapmasına ve
407
Türk şehir, kasaba ve köylerini yakıp yıkmasına mâni olmak için gözlemcilik göre-
vini üstlenmişlerdi. Bu görüşmeler sonrasında nihayet 11 Ekim 1922’de Mudanya
Mütarekesi imzalandı157. 14 maddeden müteşekkil ve 14-15 Ekim 1922 gece yarı-
sından itibaren yürürlüğe girecek bu anlaşmaya Yunanlar imza koymadılar. Müta-
rekenin başlıca şartları şunlardı:
1. Taraflar arasında düşmanca davranışlara 15 Ekimden itibaren son veri-
lecektir.
2. Trakya’daki Yunan kuvvetleri 15 gün içinde, Yunan jandarma ve sivil
yetkilileri de mümkün olan en kısa zamanda Meriç Irmağı’nın sol kıyısına
çekileceklerdir.
3. Karaağaç’ı da kapsamak üzere Meriç’in sağ kıyısı barış tesis edilinceye
kadar İtilaf Devletleri askerlerince işgal edilecektir.
4. Sivil yönetim, önce itilaf Devletleri yetkililerine ve Yunanlılar boşalttık-
tan sonra 30 gün içinde Türk yetkililerine devredilecektir.
5. Asayişi sağlamak amacıyla 8000 subay ve eri aşmayacak Türk jandarma-
sının doğu Trakya’ya geçmesine izin verilecektir.
6. Yunanlıların tahliyesine, müttefikler arası komisyonlar nezaret edecek,
bölgede düzeni sürdürecek müttefik askeri birlikleri ile komisyonlar,
tahliye işlemi tamamlandıktan sonra 30 gün içinde doğu Trakya’dan çe-
kileceklerdir.
7. Türk ordusu, tespit edilen hatlar üzerinde duracak ve barış konferansı
süresince bu hatları geçmeyecektir.
8. Taraflar Çanakkale ve İzmit Yarımadası’ndaki ordularını takviye etmeye-
cek, bu bölgelerde istihkâm kurmayacak ve hiçbir askeri harekette bu-
lunmayacaklardır.
9. Türkiye Büyük Millet Meclisi yönetimi, barış konferansının kararlarına
kadar müttefik ordularının üstlendiği bölgelere saygı gösterecek, barış
antlaşması imzalanıncaya kadar Doğu Trakya’da ordu kurmayacak ve
asker sevk etmeyecektir.
Mudanya Mütarekesi, Büyük Taarruz ile kazanılan askeri başarının siyasi
önemli bir zafer haline dönüşmesinde ilk adımdır. Ayrıca bu ateşkes antlaşmasıyla
İtilaf Devletleri’nin bütünüyle Ankara Hükümeti’ni resmen tanımış olmalarıdır.158

4.10. Lozan Barış Konferansı (24 Temmuz 1923)

Mudanya Mütarekesi ile Milli Mücadele’nin askeri safhası sona ermişti. Barış
antlaşmasının yapılabilmesi için bir konferansın toplanması, Mudanya görüşmele-
ri esnasında kararlaştırılmış, Türk tarafı da konferansın 20 Ekim’de Yunanlıların

157 Anlaşma metni için bk. TBMM, Gizli Celse Zabıtları, Devre 1, Cilt 23, s.350.
158 Aybars, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi –I,s.348-349.
408
mağlubiyetinin tescil edildiği İzmir’de yapılmasını ayrıca boğazlar meselesi ile
ilgilenen Sovyetler Birliği, Ukrayna ve Gürcistan’ın da konferansa katılmasını teklif
etmiştir.159
İtilaf Devletleri’nin temsilcileri ise, güvenlik haberleşme ve altyapı eksiklik-
leri gerekçeleriyle gerçekte ise, Rumlar ve Ermenilerin, Türkler aleyhine yöneti-
mini ve halkını fazlasıyla etkiledikleri İsviçre’nin Lozan kentinde 13 Kasım
1922’de toplanmasını teklif etmişlerdir. İtilaf Devletleri temsilcileri çalışmalarına
başlamıştır. 27 Ekim 1922’de, konferansa TBMM Hükümeti ile birlikte İstanbul
Hükümeti’ni de davet etmişlerdir. Böylece Türk tarafının görüşlerini zayıflatmış
olacaklardı. Bu şekilde İstanbul Hükümeti’nin müzakerelere davet edilmiş olması
ve Sadrazam Tevfik Paşa’nın da bu konu da ısrarcı görünmesi, Ankara’nın tepkile-
rine yol açacak saltanatın kaldırılması gündeme gelecektir. Bu amaçla toplanan
TBMM,1 Kasım 1922 ‘de saltanatı kaldırarak Türk halkının gerçek temsilcisinin
TBMM Hükümeti olduğunu açıkça göstermiştir.

Heyetin Tespiti ve Heyete Verilen Talimat

Lozan Barış Konferansı’nda, Türkiye’yi kimlerin temsil edeceği de önemli
bir mesele olarak ortaya çıkmıştı. Konferans, sadece Türkiye ile Yunanistan ara-
sındaki meseleleri halletmek için değil İtilaf Devletleri ile Türkiye arasındaki barış
şartlarını da düzenlemek amacıyla toplanacaktır. Bu nedenle Lozan’a gidecek Türk
heyetinin önemli vasıflara sahip kimseler olmaları gerekmekteydi.
Lozan’a gidebilecekler arasında Rauf Bey, Yusuf Kemal Bey, Rıza Nur Bey gi-
bi isimler geçse de, Mustafa Kemal, Mudanya Mütarekesi’ndeki başarısından dolayı
Lozan Barış Konferansı’nda da, Türkiye’nin İsmet Paşa tarafından temsil edilmesi-
ni istemiştir. Bu nedenle İsmet Paşa, dışişleri bakanlığına getirilmiş (26 Ekim
1922),2 Kasım ‘da mecliste yapılan oylama sonucunda da, Lozan ‘ a gönderilecek
heyetin başkanlığına seçilmiştir.
İsmet Paşa’nın gerek TBMM’de yaptığı söz konusu bu konuşmasında gerek-
se Sapanca’da trende iken gazetecilere verdiği demecinde Türk heyetinin amacının
Misak-ı Millîyi gerçekleştirmek olduğunu ısrarla vurguladığı görülmektedir160.
Heyet yola çıkmadan önce, İsmet Paşa’ya Hükûmet tarafından Misak-ı Millî doğrul-
tusunda hazırlanan, her sayfası bakanların tümü tarafından imzalanan ve 14 mad-
deden oluşan üç sayfalık bir talimat metni verilmiştir. Söz konusu talimatın içeriği
şöyleydi:
1- Doğu Sınırı: “Ermeni Yurdu” söz konusu olamaz, olursa görüşmeler ke-
silir.
2- Irak Sınırı: Süleymaniye, Kerkük ve Musul livaları istenecek. Konferans-
ta başka bir durum ortaya çıkarsa hükûmetten talimat alınacak.

159 Veysi Akın,”Lozan Barış Antlaşması (24 Temmuz 1923 )”Türkler,Cilt XVI,s.308.
160 Afet İnan, Türkiye Cumhuriyeti ve Türk Devrimi, TTK Yay., Ankara 1977, s.111-113.
409
 3- Suriye sınırı: Bu sınırın düzeltilmesi için çalışılacak ve sınır şöyle ola-
caktır: Reis İbn Hani’den başlayarak Harim, Müslimiye, Meskene, sonra
Fırat yolu, Derizor, Çöl, nihayet Musul vilayeti güney sınırına ulaşacak.
4- Adalar: Duruma göre davranılacak. Kıyılarımıza pek yakın olan adalar
ülkemize katılacak; şayet olmazsa Ankara‘dan sorulacak.
5- Trakya Sınırı: 1914 sınırının elde edilmesine çalışılacak.
6- Batı Trakya: Misak-ı Millî maddesi.
7- Boğazlar ve Gelibolu Yarımadası: Yabancı bir askerî kuvvet kabul edi-
lemez. Bu yüzden görüşmeleri kesmek gerekirse önceden Ankara‘ya
bilgi verilecek.
8- Kapitülasyonlar: Kabul edilemez. Bu yüzden görüşmeleri kesmek gere-
kirse, gereken yapılır.
9- Azınlıklar: Esas mübadeledir.
10- Osmanlı Borçları: Bizden ayrılan ülkelere paylaştırılacak. Yunanis-
tan’dan alınacak tamirat bedeline mahsup edilecek. Olmazsa 20 yıl er-
telenecek. Düyun-ı Umumiye İdaresi kaldırılacak. Zorluk çıkarsa (Anka-
ra‘ya) sorulacak.
11- Ordu ve donanmaya sınırlama söz konusu olamaz.
12- Yabancı Kuruluşlar: Yasalarımıza uyacaklar.
13- Bizden ayrılan ülkeler için Misak-ı Millînin ilgili maddeleri geçerlidir.
14- İslam cemaat ve vakıflarının hakları eski anlaşmalara göre sağlanacak-
tır.

Konferansın Başlaması ve İlk Safhada Ele Alınan Temel Müzakere Konu-

ları
İsmet Paşa programda olmamasına rağmen bir gece önce hazırladığı şu ko-
nuşmasını yapmıştır:
“Dört yılı aşan bir süre önce, Başkan Wilson‘un ilkelerine ve bunlara inanç
duygusuna dayanarak yapılmış bir silah bırakışımı, Osmanlı İmparatorluğu’nun da
katılmış bulunduğu çarpışmaları resmen durdurmuştu.Barışın nimetlerinden her
zaman yoksun kalan Türk ulusu, o tarihten bu yana, hak ve adalet elde etmek için
ara vermeden yaptığı barış girişimlerinin yetersizliğini ve hiçbir şeye yaramadığını
görerek ve artık hiçbir kurtuluş umudu kalmadığını anlayarak, varlığını korumayı ve
maddi ve manevi kendi kaynaklarıyla bağımsızlığını kazanmayı başarmıştır. Türk
ulusu, bu yolda, pek çok acılara katlanmış, sayısız fedakârlıklara rıza göstermiştir.
Özgür uluslar, bütün bunlara, içten bir yakınlık ve anlayış duygusuyla tanık
olmuşlardır. Kadın ve çocuk, her yaşta ve her durumdaki Türkler, bu savunma sava-
şına katılmışlardır. 1918’den bu yana, Türk ulusunun karşılaştığı sonu gelmez saldı-
rıları ve acıları burada hatırlatmaktan kendimi alamıyorum. Gerek bu saldırılara ve
acılara, gerekse askerî zorunluluk olmaksızın, Türkiye topraklarının en zengin ve en
410
bakımlı parçalarında, yok etmekten başka bir şey düşünmeyerek, sistemli bir şekilde
yapılmış yakıp yıkmalara tek bir özür bulunamaz.
Hâlâ bu dakikada bile bir milyondan çok masum Türk’ün, Küçük Asya ovala-
rında ve yaylalarında, evsiz ve ekmeksiz, başıboş dolaştıklarını da insan gücünü aşan
bu fedakârlıklara katlanmakla, uygar insanlık içinde, köklü bir yaşama gücüne sahip
uluslara özgü olan varlık ve bağımsızlık haklarıyla, barış, huzur ve çalışkanlık unsu-
ru olarak, büyük bir yer kazanmıştır. Türkiye Büyük Millet Meclisinin kesin amacı, bu
yeri korumak ve güçlendirmektir. Son yılların olayları insanlığın vicdanında genel
barış ve huzurun, devletlerce, birbirlerinin haklarına, özgürlüklerine ve bağımsızlık-
larına karşılıklı olarak saygı gösterilmedikçe gerçekleşemeyeceği gerçeğini bir inanç
ilkesi hâlinde yerleştirmiş bulunduğundan, bu olayların anısı, gelecek için bir barış ve
huzur güvencesi olur umudundayım”161.
İsmet Paşa’nın açılış konuşmasında işaret ettiği konulara dikkat edildiğinde
Lozan Konferansında Türkiye için ortaya çıkan temel müzakere konularını şu şe-
kilde özetlemek mümkündür:
 Musul, Kerkük ve Süleymaniye‘nin ana vatana katılması,
 Batı Trakya‘nın ana yurda katılması,
 Azınlıklara Türkiye’nin sosyal düzenini bozucu haklar verilmemesi,
 Kapitülasyonların kaldırılması
 Boğazlar ile İstanbul‘un güvenliğinin sağlanarak Türk hâkimiyetine girme-
si.
Yukarıda yer alan bu konular esasında Misak-ı Millînin gerçekleşmemiş olan
diğer maddeleridir. Konferansın ilk safhasında Türkiye-İran sınırı, TBMM
Hükûmeti ile 1921 tarihinde imzalanan Moskova Antlaşması ve Azerbaycan, Er-
menistan ve Gürcistan ile imzalanan 13 Ekim 1921 tarihli Kars Antlaşmasıyla tes-
pit edilen Türkiye’nin doğu sınırları meselesi tartışılmıştır.
Lozan Barış konferansının 20 Kasım 1922 de başlayan çalışmalarından yo-
ğun geçen tartışmalara rağmen 4 Şubat 1923 ‘e kadar ciddi bir sonuç alınamamış-
tır. İtilaf devletlerinin temsilcileri ağır şartlı bir taslak hazırlamışlar ve bunu Türk
Heyeti’ne kabul ettirmeye çalışmışlardır. Türk Heyeti’nde “Misak-ı Milli”den taviz
verilemeyeceğini belirtmesi üzerine görüşmeler kesilmiş böylelikle Lozan Barış
Konferansı’nın iki buçuk devresi sona ermişti.162
Konferansın Kesintiye Uğraması ve Lozan Görüşmeleri
Lozan barış Antlaşmasının birinci devresinde anlaşmaya varılamaması üze-
rine İsmet Paşa başkanlığındaki Türk Heyeti, 20 Şubat 1922’de, Ankara’ya dön-
müştür. Bakanlar kurulundaki görüşmelerden sonra 20-24 Şubat tarihlerinde
meclisin gizli oturumlarında konu ele alınmıştır. Bu toplantılar da İsmet Paşa, ol-

161 Meray, Lozan Barış Konferansı…, Cilt I, s.3-4.

162 Nutuk,s.487.
411
dukça sert bir şekilde eleştirilmiştir. Bu arada İtilaf Devletleri’nin sunmuş olduk-
ları taslak metin üzerinde görüşmeler yapılmış daha sonra da Büyük Millet Mecli-
sinin 6 mart 1923’de, barış görüşmelerinin tekrar başlaması için İtilaf Devletle-
ri’ne teklifte bulunulması kabul edilmiştir.163
Lozan Barış Konferansı’nın ikinci devresi 23 Nisan 1923’de başlamış 17
Temmuzdaki görüşmelere kadar devam etmiştir. Sonunda ortak bir taslak üzerin-
de anlaşmaya varılmıştır. 24 Temmuz 1923’de Lozan Barış Antlaşması imzalan-
mıştır.164 Lozan Barış Anlaşması, 24 Ağustos 1923 tarihinde TBMM’de onaylan-
mıştır. Barış antlaşması 143 maddeden oluşmuştur. Bunun yanında ek protokolle-
ri de vardır. Bu anlaşma ile çözüme kavuşturulan ve antlaşmanın en önemli hü-
kümleri şunlardır;
1. Sınırlar ve Arazi Meselesi
 Trakya Sınırı
Yunanistan ile Karaağaç dâhil Meriç nehri mecrası sınır olacak, Bulgaristan
ile 1915 sınırı esas alınacaktı ve Trakya sınırının her iki yakası askerden arındırı-
lacaktı.
 Suriye Sınırı
20 Ekim 1921, Ankara antlaşmasıyla elde edilen sınırlar geçerli olacaktır.
 Irak Sınırı
Lozan Antlaşma metninin 3.maddesinde ; “Türkiye ile Irak arasındaki sınır,
dokuz ay zarfında Türkiye ile İngiltere arasında yapılacak görüşmeler sonucunda
halledilecektir. Tayin edilen müddet zarfında iki hükümet arasında bir uzlaşma te-
min edilemediği takdirde mesele Cemiyet-i Akvam meclisine arz olunacaktır.” hükmü
bulunuyordu.
 Adalar
Oniki Ada, İtalya idaresinde, İmroz, Bozcaada ve Tavşan Adaları, Türkiye’de
ve diğer Ege Adaları, Yunanistan’da kalıyordu. Adalar, silahtan arındırılmış bölge-
ler olacaktı.
 Mezarlıklar Meselesi
Gelibolu yarımadasında ecnebi mezarlıkları güvence altına alınmıştır.
1. Boğazlar Rejimi
Türk murahhas başkanlığında Boğazlar Komisyonu kurulacak, savaş ve ba-
rış dönemimde değişen statülere göre denizden ve havadan serbest geçiş sağlana-
caktı. Ayrıca Boğazların her iki yakası askerden arındırılacaktı.
2. Kapitülasyonlar
Kapitülasyonlar bütünüyle kaldırılmıştır. Müttefiklere tanınan bazı ayrıca-
lıklar geçici sözleşmelerle düzenlenmiştir.

163 Nutuk, s.487-489 .

164 Nutuk, s, 492.
412
 3. Yabancı Okullar ve Kurumlar
İtilaf Devletleri’nin daha önceden Türkiye’de açtıkları eğitim, hayır ve dini
Kurumları, Türkiye Devleti’nin kanunlarına göre hareket etmek şartı ile faaliyetle-
rini devam ettireceklerdi.
4. Azınlıklar Meselesi
 Ermeni Yurdu Meselesi
İtilaf Devletleri tarafından gündeme getirilen bu mesele, Türkiye’nin sert
tepkisiyle ret edilerek müzakerelerden çıkarılmıştır.
 Patrikhane Meselesi
İstanbul’daki Rum Ortodoks patrikliği, Türkiye’de bırakılmıştır.
 Genel Af Meselesi
Türkiye, İtilaf Devletlerinin isteği ile Türkiye de yaşayanlar için “yüz ellilik-
ler” hariç olmak üzere genel af ilan edilmiştir.
5. Rum-Türk Ahali Mübadelesi
İstanbul Rumları ve Batı Trakya Türker’i hariç olmak üzere, Türkiye ile Yu-
nanistan’da bulunan Türk ve Rum ahali, karşılıklı olarak mübadele edileceklerdi.
Bu mübadiller, Türkiye ve Yunanistan Hükümetlerinin müsaadesi olmadıkça bir
daha buralara yerleşemeyeceklerdi.
6. Osmanlı Devlet Borçları
Lozan konferansında Osmanlı devlet borçları, topraklarından ayrılan ülkeler
arasında pay edilerek ödenecekti. Ayrıca Duyun-u Umumiye idaresi kaldırılacak ve
borçların ödenmesi milletler Cemiyeti nezaretinde bir komisyon aracılığı ile yapı-
lacaktı.
7. Savaş tazminatı ve Tamirat Meselesi
İtilaf Devletleri Türk tarafından tazminat istemekten vazgeçtiler. Türkiye,
Karaağaç karşılığında Yunanistan’dan tamirat bedeli almayacaktı.

Antlaşmanın Önemi
Lozan Konferansını iki önemli ölçüte göre incelemek isabetli olan bir muka-
yese şekli olacaktır. Bunlardan ilki Lozan’ı Türklerin millet olarak asgari hakları-
nın ifadesi olan Misak-ı Millîye göre diğeri ise Müttefiklerin emperyalist amaçları-
na hizmet etmesi planlanan Sevr metnine göre incelemektir. Uluslararası diploma-
si alanında fazla tecrübesi olmayan Türk Heyeti farklı yollar takip ederek görüş-
melerden en az zararla ayrılmayı planlamıştır. Türk Heyeti, Lozan’daki tartışmalı
konuları konferans gündeminden çıkarmaya çalışarak ikili görüşmeler yoluyla
halletmeye çalışmıştı. Türkiye’nin izlediği bu stratejide güttüğü amaç, konferansa
taraf olan devletlerin bir bütün olarak hareket etmesinden doğan zorluğu aşmak
ve mümkün olursa Batı bloğunun ayrışmasını sağlamaktır.
Türkiye, Lozan’da son derece hassas ve tepkili olduğu Sevr şartlarının uygu-
lanma ihtimaline karşı mücadele vermiştir. Millî Mücadelede Sevr şartlarına karşı
413
ortaya konan askerî tepki, Lozan’da siyasi tepki şekline dönüşmüş ve tam bağım-
sızlığın (istiklal-i tam) temel hareket noktasını oluşturmuştur. Türkiye, bu tepkisi-
ni ortaya koyarken üç temel azınlık grubu (Rum, Ermeni, Yahudi) dışında Anado-
lu’da yaşayan halkını birbirinden ayırmaksızın yeni devletin kurucu ve asli unsuru
olarak kabul etmiştir.
Sevr’in dayatmacı zihniyeti, imzalanmasından sonra çok geçmeden geçerli-
liğini yitirmiş olmasıyla açığa çıkmıştır. Lozan Antlaşmasında durum çok farklı
olup, genel bir kabulün ve milletlerarası mutabakatın gerçekleşmiş olduğu görül-
mektedir. Bu sebeple Lozan Barış Antlaşması hâlâ geçerliliğini yitirmemiş bir siya-
si belge niteliğindedir.

414
KAYNAKÇA

Resmî Yayınlar
Meclis-i Mebusan, Zabıt Ceridesi, Devre IV, (İçtima-î Fevkalâde,17 Şubat 1336).
TBMM, Gizli Celse Zabıtları, Devre 1, Cilt 3.; Cilt IV.; Devre 1, Cilt 23.; Devre I, Cilt
3.; Devre I, Cilt 4.
TBMM, Zabıt Ceridesi, Devre I, Cilt 2, Cilt 3, Cilt 4, Cilt 5, Cilt 6, Devre 5, Cilt 3, Cilt
4, Cilt 5, Cilt 7, Cilt 8, Cilt 10, Cilt 11, Cilt 12, Cilt 13, Cilt 14, Cilt 15, Cilt 16,
Cilt 18, Cilt 21, Cilt 24, Cilt 26.
Süreli Yayınlar
Hâkimiyet-i Milliye, 6.2.1921, 4.1.1922.; 5 Şubat 1922.; 15 Şubat 1922.; 19 Şubat
1922.; 28 Şubat 1922.; 3 Mart 1922.; 6 Mart 1922; 7 Mart 1922.; , 8 Mart
1922; 10 Mart 1922.; 12 Mart 1922.; 17 Mart 1922.; 20 Mart 1922.; 23 Mart
1922.; 26 Mart 1922.; 29 Mart 1922.; 31 Mart 1922.; 5 Nisan 1922.; 2 Nisan
1922.; 4 Nisan 1922.; 12 Nisan 1922.
Telif ve Tetkik Eserler
AKASLAN, Mediha, Millî Mücadele Dönemi Türk Dış Politikası ve Atatürk, İs-
tanbul 1995.
AKGÜN, Seçil, “Ankara Anlaşması-Hazırlanış ve Önemi”, Prof Dr. Şükrü Esmer’e
Armağan, A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay., Ankara 1981.
AKŞİN, Aptülahat, Atatürk‘ün Dış Politika İlkeleri ve Diplomasi, Cilt 2, İstanbul
1966, Ankara 1991.
AKYÜZ, Yahya, Türk Kurtuluş Savaşı ve Fransız Kamuoyu 1919-1920, Ankara
1988.
ALTUĞ, Yılmaz, Türk İnkılap Tarihi, İstanbul 1985.
ARAS, Tevfik Rüştü, Atatürk‘ün Dış Politikası, Kaynak Yay., İstanbul 2003.
ARMAOĞLU, Fahir, “Lozan Konferansı ve Musul Sorunu”, Misak-ı Millî ve Türk
Dış Politikasında Musul, Atatürk Araştırma Merkezi Yay., Ankara 1998.
ARMAOĞLU, Fahir, 20 Yüzyıl Siyasi Tarihi, Ankara 1984.; Ankara 1987.; Ankara
1991.; Ankara 1992.
ATATÜRK, Mustafa Kemal, Nutuk 1919-1927, (Yay.haz. Zeynep Korkmaz), Ata-
türk Araştırma Merkezi Yay., Ankara 1991.; Ankara 2000.
Atatürk‘ün Millî Dış Politikası (Millî Mücadele Dönemine Ait 100 Belge)
1919-1923, Kültür Bakanlığı Atatürk Dizisi, Ankara 1992.; Ankara 1994.
BAYKAL, Bekir Sıtkı, “İzmir‘in Yunanlılar Tarafından İşgali ve Bu Olayın Doğu Ana-
dolu’daki Tepkileri”, Belleten, Cilt XXXIII, Sayı 132 (Ekim 1969).
BAYKAL, Bekir Sıtkı, Heyeti Temsiliye Kararları, Ankara 1974.; Ankara 1989.
415
BAYKARA, Tuncer, Türk İnkılâp Tarihi ve Atatürk İlkeleri, İzmir 1993.
BAYUR, Y. Hikmet, 20. Yüzyılda Türklüğün Acun Siyaseti Üzerindeki Etkileri,
Ankara 1974.
BAYUR, Y. Hikmet, Türk Devletinin Dış Siyasası, Ankara 1973.
BAYUR, Y. Hikmet, Yeni Türkiye Devleti’nin Haricî Siyaseti, İstanbul 1935.
BELEN, Fahri, Türk Kurtuluş Savaşı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., Ankara
1983.
BIYIKLIOĞLU, Tevfik, “Mondros Mütarekesi‘nde Elviye-i Selâse ile İlgili Yeni Vesi-
kalar”, Belleten, Cilt XXI, Sayı 84 (1957), s.567-580.
BIYIKLIOĞLU, Tevfik, Atatürk Anadolu’da 1919-1921, Ankara 1959.; Ankara
1981.
BİLGE, Suat, Türkiye Sovyetler Birliği İlişkileri 1920-1964, Güç Komşuluk,
Ankara 1992.
CEBESOY, Ali Fuat, Ali Fuat Cebesoy’un Siyasi Hatıraları, İstanbul 1957.
CEBESOY, Ali Fuat, Millî Mücadele Hatıraları, İstanbul 1953.
CEBESOY, Ali Fuat, Moskova Hatıraları, İstanbul 1955.; Ankara 1982.
DİLAN, Hasan B., Atatürk Dönemi Türkiye’nin Dış Politikası, 1923-1939, İs-
tanbul 1998.
DUMONT, Paul, Mustafa Kemal, (çev. Zeki Çelikkol), Ankara 1993.
ERİM, Nihat, Devletlerarası Hukuk ve Siyasi Tarih Metinleri, Cilt I, Ankara
1953.
ERTÜRK, Hüsamettin, İki Devrin Perde Arkası, (Yay. hzl. Samih Nafiz Tansu),
İstanbul 1964.
ESMER, A. Şükrü, Siyasi Tarih (1919-1939), AÜSBF Yay., Ankara 1953.
EVANS, Laurence, Türkiye’nin Paylaşılması 1914-1924, (çev.Tevfik Alanay),
Milliyet Yayınları 1972.
EVSİLE, Mehmet, “Atatürk Devri Harp Sanayi (1920-1938)”, Türkler, Cilt 17.
EVSİLE, Mehmet, “Atatürk Devrinde Harp Sanayinin Kuruluşu ve Türkiye’nin Dış
Politikasına Olan Etkileri”, XII. Türk Tarih Kongresi (Ankara, 12-16 Eylül
1994), Cilt 4, Ankara 1999.
FIRAT, Melek, Türk Dış Politikası 1919-1980, (ed. Baskın Oran), Cilt 1, İstanbul
2004.
FROMKIN, David, Barışa Son Veren Barış, Modern Ortadoğu Nasıl Yaratıldı
1914-22, (çev. Mehmet Harmancı), Epsilon Yay., İstanbul 2004.
GEORGE-GAULIS, Berthe, Kurtuluş Savaşı Sırasında Türk Milliyetçiliği, İstanbul
1981.
GÖNLÜBOL, Mehmet-Cem SAR, “Atatürk‘ün Dış Politikası: Amaçlar ve İlkeler”,
Atatürk Yolu, (der. Turhan Feyzioğlu), 2.Baskı, Ankara 1987.

416
GÖNLÜBOL, Mehmet-Cem SAR, Atatürk ve Türkiye’nin Dış Politikası (1919-
1938), Atatürk Araştırma Merkezi Yay., Ankara 1990.; Ankara 1997.
GRASSI, Fabio L., İtalya ve Türk Sorunu, 1919-1923 Kamuoyu ve Dış Politika,
(çev. Narin Özkan-Durdu Kundakçı), İstanbul 2003.
GRAVES, Philip P., İngilizler ve Türkler, (çev. Yılmaz Tezkan), Ankara 1999.
GÜRÜN, Kamuran, Ermeni Dosyası, Ankara 1983.
HALFIN, 19. Yüzyılda Kürdistan Üzerine Mücadele, Ankara 1976.
Halide Edib, Türk’ün Ateşle İmtihanı, İstanbul l962.
HARRIS, George S., The Origins of Communism in Turkey, Stanford University
Press, Stanford, California, 1967.
HAYTA, Necdet, Ege Adaları Sorunu, 1911’den Günümüze, Ankara 2006.
HOWARD, Harry, The Partition Of Turkey, A Diplomatic History 1913-1923,
Howard Fertig, New York l966.
İNAN, Yüksek, Türk Boğazlarının Siyasal ve Hukuksal Rejimi, Ankara 1986.
JAESCHKE, Gotthard, “Mustafa Kemal General Harington İle Görüşmek İstemiş
midir?”, Belleten, Cilt 36, Sayı 142 (Nisan 1972).
JAESCHKE, Gotthard, Kurtuluş Savaşı İle İlgili İngiliz Belgeleri, (çev. Cemal Köp-
rülü), Ankara 1991.; Ankara 1971.
JAESCHKE, Gotthard, Türk Kurtuluş Savaşı Kronolojisi, Mondros’tan Mudan-
ya’ya Kadar 30 Ekim 1918-11 Ekim 1922, TTK Yay., Ankara 1970.
JEASCHKE, Gotthard, İngiliz Belgelerinde Kurtuluş Savaşı, Ankara 1987.
KARABEKİR, Kâzım, İstiklâl Harbimiz, (Yay. hzl. Faruk Özerengin), Cilt I-III, İs-
tanbul 1995.
KÜRKÇÜOĞLU, Ömer, Türk-İngiliz İlişkileri (1919-1926), Ankara 1978.
Lord Kınross, Atatürk “Bir Milletin Yeniden Doğuşu”, İstanbul 1994.
MANGO, Andrew, Atatürk, London 1999.
Nutuk 1919-1927, (Yay. hzl. Zeynep Korkmaz), Cilt II-III, Atatürk Araştırma Mer-
kezi Yay., Ankara 1995.
ÖKE, M. Kemal, Musul Meselesi Kronolojisi 1918-1926, İstanbul 1987.
ÖKE, M. Kemal, Musul ve Kürdistan Sorunu, 1918-1926, Ankara 1992.
PEHLİVANLI, Hamit-Yusuf SARINAY-Hüsamettin YILDIRIM, Türk Dış Politika-
sında Hatay, 1918-1939, ASAM Yay., Ankara 2001.
Pontus Meselesi, (Yay. hzl. Yılmaz Kurt), TBMM yayını, Ankara 1995.
SELEK, Sabahattin, Anadolu İhtilâli, İstanbul 1963.
SHAW, Stanford J. - Ezel Kural SHAW, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Tür-
kiye, (çev. Mehmet Harmancı), İstanbul 1983.
SONYEL, Salâhi R., Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, Cilt I, Ankara 1987, s.25.

417
SOYSAL, İsmail, Türk Dış Politikası İncelemeleri İçin Kılavuz (1919-1993),
İstanbul 1993.
SOYSAL, İsmail, Türkiye’nin Siyasal Anlaşmaları 1920-1945, Cilt I, Ankara
1983.; Ankara 1989.; Ankara 2000.
SOYSAL, İsmail,“1937 Sadabat Paktı”, X. Türk Tarih Kongresi, Ankara 1994.
SÜSLÜ, Azmi, Ruslara Göre Ermenilerin Türklere Yaptıkları Mezalim, Ankara
1987.
ŞAPOLYO, Enver Behnan, Kemal Atatürk ve Millî Mücadele Tarihi, İstanbul
1958.
ŞİMŞİR, Bilal N., “Atatürk‘ün Elçileri Üzerine”, Yeni Türkiye, Yıl 1, Sayı 3, (Mart-
Nisan 1993).
ŞİMŞİR, Bilal, Lozan Telgrafları I (1922-1923), Ankara 1990.; Cilt II, Ankara
1994.
TANERİ, Aydın, “60. Yılında Lozan’ın Tahlili”, A.Ü. Cumhuriyetin 60. Yılı Semine-
ri (26 Ekim 1983, Ankara), Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 1984.
TOPRAK, Zafer, Türkiye’de Millî İktisat 1908-1918, Ankara 1982.
TURAN, Mustafa, Millî Mücadelede Siyasi Çözüm Arayışları, Afyon 1999.
TURAN, Mustafa, Yunan Mezalimi (İzmir, Aydın, Manisa, Denizli, 1919-1922),
Atatürk Araştırma Merkezi Yay., Ankara 1999.
TURAN, Şerafettin Turan, Türk Devrim Tarihi I, İmparatorluğun Çöküşünden
Ulusal Direnişe, Ankara 1991.
Türk Dış Politikası, (ed.Baskın Oran), Ankara 2003.
ÜNAL, Tahsin, 1700’den 1958’e Kadar Türk Siyasi Tarihi, Ankara 1974.
YALÇIN, E. Semih, “Misak-ı Millî ve Lozan Barış Konferansı Belgelerinde Musul
Meselesi”, [Atatürk Dönemi Türk Dış Politikası, (Yay. hzl.Berna Türkdo-
ğan)], Atatürk Araştırma Merkezi Yay., Ankara 2000.
YALÇIN, E. Semih, “Mütareke Döneminde King-Crane Komisyonunun İstanbul‘daki
Faaliyetleri”, Prof.Dr. Abdulhalûk Çay Armağanı, Cilt II, Ankara 1998.
YALÇIN, E.Semih -Mustafa TURAN, Türk İnkılap Tarihi ve Atatürk İlkeleri, (Ko-
lektif eser), Siyasal Kitabevi, Ankara 2003.
YALÇIN, E.Semih, Türk İnkılap Tarihi ve Atatürk İlkeleri, (Kolektif Eser), Anka-
ra 2004.
YERASİMOS, Stefanos, Milliyetler ve Sınırlar, Balkanlar, Kafkasya ve Orta-
Doğu, (çev. Şirin Tekeli), İstanbul, 1994.
YILMAZ, Mustafa, “Atatürk Dönemi Türk Dış Politikası (1919-1938)”, Türkler, Cilt
16, (ed. H. Celal Güzel vd.), Ankara 2002.

418
 ATATÜRK DÖNEMİ
TÜRK DIŞ POLİTİKASI
(1923-1938)

Prof. Dr. Mehmet Serhat Yılmaz

Kastamonu Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi,
Tarih Bölümü
myilmaz@kastamonu.edu.tr

419
 GİRİŞ

Bir devletin dış politikasının şekillenmesinde ve devletlerarası karşılıklı iliş-

kilerde çeşitli etkenler öne çıkar. Bir devletin dış politikası dünya üzerindeki coğ-
rafî ve siyasî konumu, komşuları, diğer devletlerle olan ilişkileri, barış veya savaş
ortamının etkileri, iktisadî çıkarlar, askerî kaygılar, kamuoyu, resmi ve gayrı resmî
kurum ve kuruluşların etkisi altında şekillenir.
Mustafa Kemal Paşa önderliğinde başlatılmış olan Türk Millî Mücadele Ha-
reketi’nin dış politikası dönemin dünyasının gerçeklerini gören bir anlayış ile şe-
killendirilmiştir. Millî Mücadele Dönemi, Türk dış politikasının esasını Mustafa
Kemal Paşa’nın belirlediği tam bağımsız yeni bir Türk devleti kurmak düşüncesi
oluşturmaktaydı. Bu bağlamda dış politikanın çerçevesi; tam bağımsızlık, karşılıklı
haklara saygı, içişlerine müdahalenin reddi ve bu esaslar içerisinde komşu ülkeler
ve dünya ile barış içerisinde iyi ilişkiler kurmak şeklinde şekillenmiştir.1 Mustafa
Kemal Paşa’nın önderliğinde Türk Millî Mücadele Hareketi’nin, bağımsızlık savaşı-
nın zaferle sonuçlanması hem yönetici kadronun hem de Türk milletinin güvenini
artırmıştır. Türk millî bağımsızlık mücadelesi Mondros Mütarekesi sonunda daya-
tılan Sevr Antlaşması’nı geçersiz kılınmış, Lozan Antlaşması’ndan sonra Türkiye
Cumhuriyeti Devleti’nin kurulmasının önündeki engeller de ortadan kalkmıştır.
Lozan Antlaşması’ndan sonra Türkiye’nin önemi azalmamış, bilakis daha da
artmıştır. 1923 yılından itibaren Türkiye, Avrupa’nın güçlü devletleri ile komşu
duruma gelmiştir. Doğudan Sovyetler Birliği ile başlamak üzere güney kıyılarına
doğru İngiltere Irak mandası ve Kıbrıs vasıtasıyla, Fransa Suriye mandası ile İtalya
Oniki Ada ve Meis Adası ile Türkiye’nin sınır komşuları haline gelmiştir. Bu sebep-
lerle dönemin güçlü komşularıyla ilişki içerisine olunması Türkiye’nin stratejik
önemini daha da artırmıştır.2 Bu önem Türkiye’nin gerçekçi, akılcı ve tam bağım-
sızlık esasına göre bir dış politika izlenmesini gerekli kılmıştır.
Atatürk dönemi Türk dış politikası 1923-1930 yıllarında Lozan’ın bıraktığı
meselelerin çözümlenmesi ve buna bağlı politik tavırlarla şekillenmiştir. Lozan
Antlaşması’ndan sonra Türkiye, uluslararası alanda resmen tanınmış oluyordu.

1 Ergün Aybars, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi I, Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayın-
ları:2, Ankara, 1988, s.285.
2 Mehmet Gönlübol-Cem Sar, Atatürk ve Türkiye’nin Dış Politikası (1919-1938), Atatürk Araş-
tırma Merkezi Başkanlığı, Ankara, 1997, s.55.
420
Çözüm bekleyen üç konu; İngiltere ile Musul anlaşmazlığı, Fransa ile Osmanlı borç-
ları ve diğer meseleler ve Yunanistan’la ahali değişimi meselesiydi. Türkiye yedi yıl
bu meselelerle uğraşmış, uluslararası alanda istikrarlı bir düzene oturtmak amacı-
na yönelmiştir.3
Türkiye, 1930 yılına kadar problemli konuları çözüme kavuşturmuş, fakat
1931 yılından itibaren uluslararası ilişkiler buhranlı bir döneme girmiş, özellikle
Avrupa buhranı ister istemez Türkiye’yi de etkisi altına almıştır. 1931 yılından
itibaren Türkiye’nin izlediği dış politika, barış esasına ve işbirliğine dayalı, güven-
liğe önem veren anti-revizyonist bir politika olmuştur. 1935-1936 yıllarından iti-
baren İtalya’nın Doğu Akdeniz’de ortaya çıkardığı tehlike karşısında bu politikaya
devam ederek barışın korunmasında, saldırgan tutumlara karşı tedbir alınmasında
Batılı devletlerle işbirliğine önem verilmiştir.4

1.Atatürk Dönemi Türk Dış Politikasının Temel İlkeleri

Millî Mücadele Dönemi’nin dış politikadaki temel hedefi, yeni Türk devletini
milletlerarası alanda tanıtmak olmuştur. Bu tanınma süreci, bir anlamda Türkiye
Cumhuriyeti’nin kuruluş döneminde de dış politikanın temel esasını oluşturmuş-
tur. Türkiye’nin modern anlamda bir millî devlet olarak uluslararası alanda meş-
ruiyet kazanması Lozan Konferansı ile gerçekleşmiştir. 1923-1930 yılları arasında
Türk dış politikasını meşgul eden dış sorunlar, Lozan Konferansı’nda çeşitli sebep-
lerle kesin olarak sonuçlandırılamamış konular ile konferansta çözüme kavuştu-
rulmuş ancak uygulama aşamasında çıkan sorunların “ulusal çıkarlara uygun” bi-
çimde çözümüne dönük çabalardır. Bunlar; İngiltere ile Musul sorunu, Fransa ile
kapitülasyonlar ve diğer sorunlar, Yunanistan ile Ahali Mübadelesi olarak ifade
edilebilir. Atatürk döneminde izlenen dış politikanın temel ilkesi bağımsızlıktan
hiç bir şekilde taviz vermemek olmuştur. Bunun yanı sıra yeni kurulan Türkiye
Cumhuriyeti’nin ekonomik, toplumsal ve kültürel alanlarda gerçekleştirdiği köklü
değişiklikler ve Atatürk’ün uygulamaya koyduğu inkılâplar ile Türkiye öncelikle
çağdaş medeniyet seviyesine ulaşmayı ve bunu aşmayı ideal olarak benimsemiştir.
Bu husus, dönemin dış politikasının oluşturulmasında önemli bir etken olmuştur.5
28 Ocak 1920’de son Osmanlı Mebusan Meclisi’nde kabul edilen Misâk-ı
Millî, önce Erzurum Kongresi’nde belirlenen daha sonra Sivas Kongresi’nde geniş-
letilerek teyîd edilen ilkeleri kapsamakta idi. Bu belgede Millî Mücadele Hareke-
ti’nin iç ve dış amaçları belirtiliyordu. Gerçekten, Misâk-ı Millî’de siyasî ve iktisadî
bağımsızlık olarak tespit edilen ilkeler sadece Millî Mücadele yıllarında değil, daha

3 Fahir Armaoğlu, 20. Yüzyıl Siyasî Tarihi, Alkım Yayınevi, 11. Baskı, İstanbul, (t.y.), s.321.
4 Armaoğlu, a.g.e., s.335.
5 Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, (ed). M. Derviş Kılınçkaya, Siyasal Kitabevi, Ankara,
2014, s.260-261.
421
sonraki devrede de Türk dış politikasının temelini teşkil etmiştir. Bu temel, Misâk-
ı Millî ile belirlenen amaçların gerçekleştirilmesi arzusundan ibarettir.6
Atatürk dönemi Türk dış politikasının temel ilkeleri Misak-ı Millî’ye daya-
nan, “Yurtta sulh, cihanda sulh” prensibi etrafında barışçı, gerçekçi, akılcı ve tam
bağımsızlık esasına dayalı olarak şekillenmiştir. Bu ilkeler özetle şu şekilde açıkla-
nabilir: Mustafa Kemal Paşa, Millî Mücadele Hareketi sırasında dış politikanın te-
mel esaslarını, son Osmanlı Meclisi’nde 28 Ocak 1920’de kabul edilen Misak-ı
Millî’ye dayandırarak Millî Mücadele Hareketi’nin millî sınırlara dayalı ve tam an-
lamı ile bağımsız bir devlet olmaktan başka bir amaç taşımadığını açıkça ortaya
koymuştur.
Bu idealini gerçekleştirmeye çalışırken de Batılı devletlerarasındaki çekiş-
melerden yararlanmıştır. Ayrıca büyük devletlerin yeni bir savaşa rahatlıkla gire-
meyeceklerini görerek, Millî Mücadele Dönemi boyunca bu ve benzer durumlar-
dan büyük bir ustalıkla yararlanmıştır. Millî Mücadele ile ortaya çıkan ve önem
kazanan Misak-ı Millî prensipleri âdeta tek hedef hâlinde Cumhuriyete taşınmış,
Lozan sonrasında ise “Yurtta sulh, cihanda sulh” prensibi ile bütünleştirilerek ger-
çekçi, uygulanabilir ve pratik bir millî siyaset yaklaşımının ifadesi hâline gelmiş-
tir.7
Atatürk’ün dış politikası gerçekçi ve maceracılıktan uzak durmayı amaçla-
mış, bunun yanında millî çıkarları gerçekleştirmede kararlı olmuştur. Atatürk bu
anlayışı; “Büyük hayali işler yapmadan yapmış gibi görünmek yüzünden dünyanın
düşmanlığını, kötü niyetini, kinini bu milletin ve memleketin üzerine çektik… Biz
böyle yapmadığımız ve yapamadığımız kavramlar üzerinde koşarak düşmanlarımı-
zın sayısını ve üzerimize olan baskılarını arttırmaktan ise, tabii duruma meşru du-
ruma dönelim. Haddimizi bilelim…” şeklinde ifade etmiştir.8
Bağımsızlık ilkesi genç Türkiye Cumhuriyeti’nin bağımsızlığının korunması-
na özen gösterilmesini ifade etmektedir. Osmanlı döneminin iktisadî, siyasî ve malî
kısacası her yönden dışa bağımlı yönetimlerini görmüş olan yeni Türkiye’nin lideri
Mustafa Kemal Paşa, için kurulan devletin gerçek bağımsızlığı en önde gelen amaç-
tı. Bu bağımsızlık siyasî, iktisadî, malî, askerî ve kültürel açıdan bağımsızlıktı ve
bunlardan ödün verilemezdi. Atatürk bağımsızlıktan ne anladığını şu şekilde ifade
etmiştir: “Tam bağımsızlık denildiği zaman, elbette siyasî, malî, iktisadî, adli, askerî,
kültürel ve benzeri her hususta tam bağımsızlık ve tam serbestlik demektir. Bu say-
dıklarımın herhangi birinde bağımsızlıktan mahrumiyet, millet ve memleketin ger-
çek manasında bütün bağımsızlığından mahrumiyet demektir.” Bu ilkeden hareket-

6 Yusuf Sarınay, “Atatürk’ten Günümüze Türk Dış Politikası Hakkında Genel Bir Değerlendirme”,
Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt:XVI, Sayı:48, (Kasım 2000), s.859.
7 E. Semih Yalçın, Atatürk’ün Millî Dış Siyaseti, Berikan Yayınevi, Ankara, 2009, s.405-406.
8 Mustafa Yılmaz, “Atatürk Dönemi Türk Dış Politikası (1919-1938)”, Türkler, Cilt:16, Yeni
Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, s.1051.
422
le; gerek Millî Mücadele süresince Batılı devletlerle yapılan görüşmelerde gerekse
Lozan Barış görüşmeleri sonrasında bağımsızlık ilkesine gölge düşürülebilecek her
konuda hassas davranılmıştır.9
Millî Mücadele sonunda kurulan millî devletin, Türkiye Cumhuriyeti Devle-
ti’nin millî karakteri iç siyasette olduğu gibi dış siyasette de millî karakterini mu-
hafaza etmiştir. Millî devlet ve millî bir dış politika arasındaki ilişkiyi Mustafa Ke-
mal Atatürk şu şekilde açıklamaktadır: “Efendiler, dış siyasetin en çok ilgili bulun-
duğu ve dayandığı temel, devletin iç teşkilatıdır. Dış siyasetin iç teşkilatla uyum içeri-
sinde olması gerekir. Batıda ve doğuda, başka karaktere, kültüre ve ülküye sahip
birbirinden farklı unsurları tek sınır içinde toplayan bir devletin iç teşkilatı, elbette
temelsiz ve çürük olur. O halde, dış siyaseti de köklü ve sağlam olamaz. Böyle bir
devletin iç teşkilatı özellikle millî olmaktan uzak olduğu gibi, siyasî ilkesi de millî
olamaz. Buna göre, Osmanlı Devleti‘nin siyaseti millî değil, belirsiz, bulanık ve karar-
sızdı.”10
Atatürk dönemi dış politikasının bir başka özelliği barışın esas alınmasıdır.
Bunun en güzel örneği Millî Mücadele yıllarında verilmiştir. Savaş ortamı içerisin-
de bile görüşmeler yoluyla barışı temin için çabalar sürdürülmüştür. Bir asker
olarak savaşın ne demek olduğunu en iyi bilen kişi olarak Mustafa Kemal Paşa,
“Ben harpçi olamam. Çünkü harbin acıklı hallerini herkesten iyi bilirim.” demek-
teydi. Yine Mustafa Kemal Paşa, “Harp zaruri ve hayati olmalı… Öldüreceğiz diyen-
lere karşı, ölmeyeceğiz diye harbe girebiliriz. Lâkin millet hayatı tehlikeye uğra-
madıkça harp bir cinayettir.” demiştir. Atatürk’ün “Yurtta Sulh Cihanda Sulh” sözü,
onun barışı esas alan tutumuna bir örnektir.11
Atatürk’ün dış politikada titizlikle üzerinde durduğu bir diğer ilke eşitliktir.
Türkiye ile başka egemen devletlerarası ilişkilerde hukukî bakımdan mutlak eşitli-
ğin olması temeline dayanan eşitlik ve mütekabiliyet ilkesi özellikle kapitülasyon
uygulamalarının getirdiği tarihi tecrübenin ışığında gerekli görülmüştür.12
Yeni devlet bir diğer ilkesi akılcılık olmuştur. Bu ilke etrafında uluslararası
hukuka bağlı kalınmıştır. Atatürk Türkiye’sinin dış politika anlayışı ideolojik doğ-
malara, önyargılı saplantılara değil, aklı ve bilimi esas alan bir çizgi üzerine otur-
tulmuştur. Bu bağlamda uluslararası ilişkilerde, tarihi dostluk ve tarihi düşmanlık
yerine değişen şartlar ve karşılıklı çıkarlar esas alınmıştır.13
Bir diğer dış politika ilkesi Batılılık olmuştur. Büyük devletlere karşı bir mü-
cadele verilmiş olmasına rağmen yeni kurulan Cumhuriyette her fırsatta Batı ile

9 Yılmaz, a.e., s.1051-1052.

10 Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, (Hazırlayan: E. Semih Yalçın), Berikan Yayınevi, Ankara, 2009,
s.332.
11 Yılmaz, a.e., s.1052.
12 Aptülahat Akşin, Atatürk’ün Dış Politika İlkeleri ve Diplomasisi, TTK Basımevi, Ankara,
1991, s.35-36.
13 Yılmaz, a.e., s.1053.
423
yakınlaşmayı sağlayacak bir yol izlenmiştir. Bunda Atatürk’ün Türkiye’yi çağdaş-
laştırma yolunda takip ettiği uygulamaların rolü olmuştur. Türkiye’nin kendisine
hedef olarak seçtiği gelişmiş ülkeler düzeyine çıkma isteği, bu doğrultuda Batı
ülkeleriyle ilişkilerini geliştirmesi paralellik arz etmiştir. Bu politikaların kaçınıl-
maz sonucu olarak Batı ülkeleri ile iyi ilişi ve çağdaş medeniyetin bir parçası olma
yolunda bir Türkiye görülmüştür. Böyle bir yakınlaşmanın Osmanlı Devleti döne-
mine uzanan gerek Batılılaşma gibi kültürel, gerekse ülkenin jeopolitik konumu
nedeniyle güvenlik endişelerinden kaynaklanan denge politikası gibi siyasî bir
yönünün olduğu da söylenebilir.14
Türkiye dış politikasında bir diğer ilke güvenlik politikası ve ittifaklar sis-
temidir. Ülkenin kendini savunacak güce ve iradeye sahip olması gerektiğini Ata-
türk şöyle vurgulamıştır: “Bugün vardığımız barışın ebedi barış olacağına inanmak
safdillik olur. Bu o kadar önemli bir gerçektir ki, ondan bir an bile gaflet, milletin
hayatını tehlikeye sokar. Şüphesiz hukukumuza, şeref ve haysiyetimize saygı gös-
terildikçe mukabil saygıda asla kusur etmeyeceğiz. Fakat ne çare ki, zayıf olanların
hukukuna saygının noksan olduğunu veya hiç saygı gösterilmediğini çok acı tecrü-
belerle öğrendik. Onun için her türlü ihtimallerin gerektireceği hazırlıkları yap-
makta asla gecikmeyeceğiz.” Türkiye barışın korunması adına gücünün yetmeye-
ceği alanlarda ülkenin güvenliğini sağlamak için denge politikalarına yönelmiş,
bölgesel barış için ittifaklar yapmıştır.15

2.TÜRK-SOVYET İLİŞKİLERİ
Atatürk, Türkiye’nin dış politika esaslarını belirlerken, milletlerarası ilişki-
leri etkileyen ilkelerle, ülkenin millî çıkarlarını göz önünde bulundurmuştur. Tür-
kiye, Millî Mücadele’den sonra bağımsızlığını bu gerçekçi politika sayesinde koru-
yabilmiştir. Türkiye’de Millî Mücadele hareketi başladığı zaman Sovyetler Birliği
müstesna, diğer büyük devletlerle savaşmak zorunda kalınmıştır. Sovyetlerle si-
yasî ilişkilerin kurulması ideolojik sebeplerden ileri gelmemiştir. İki devlet arasın-
da imzalanan 1921 Antlaşması, şartların doğurduğu bir gereklilikti.16 1921 Ant-
laşması’nın imzalanması için Türk heyeti Moskova’ya hareket ettiği sırada Rus-
ya’nın dostluğu ile komünizm arasında bir bağın bulunup bulunmadığı sorusunu
Mustafa Kemal şu şekilde cevaplamıştır: “Komünizm içtimai bir meseledir. Memle-
ketimizin hali, memleketimizin içtimai şeraiti, dinî ve millî ananelerinin kuvveti Rus-
ya’daki komünizmin bizce tatbikine müsait olmadığı kanaatini teyit eder bir mahi-
yettedir. Son zamanlarda memleketimizde komünizm esasatı üzerine teşekkül eden
fırkalar da bu hakikati bit-tecrübe idrak ederek tatil-i faaliyet lüzumuna kani olmuş-

14 Yılmaz, a.e., s.1053.

15 Yılmaz, a.e., s.1052-1053.
16 Mehmet Gönlübol- Cem Sar, Atatürk ve Türkiye’nin Dış politikası (1919-1938), Atatürk Araş-
tırma Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1997, s.145-146.
424
lardır. Hatta bizzat Rusların mütefekkirleri dahi bizim için bu hakikatin sübutuna
kail bulunuyorlar. Binaenaleyh bizim Ruslarla olan münasebet ve muhadenetimiz
ancak iki müstakil devletin ittihat esasları ile alakadardır.”17
Millî Mücadele Dönemi Türk-Sovyet ilişkilerine bakıldığı zaman, bu dönem
iki devlet arasında bugüne kadar süregelen ilişkilerin en ilgi çekici dönemi olarak
görülmektedir. Daha 23 Nisan 1920 tarihinde Ankara’da Millî Hükûmet kurulma-
dan önce Sovyet Hükûmeti Türkiye ile ilgilenmiş ve “Dünya Proleter İhtilali”nde
Türkiye’ye de yer ayrılmıştı.18 Bolşevik Rusya, amaçlarını gerçekleştirebilmek için
dünya ülkelerini iki kısma ayırmış, her bir kısım için uygulanacak taktik ve desteği
belirlemişti. Ortadoğu ve Asya’da batı sömürgesine karşı ihtilalin öncülüğünü böl-
gedeki köylüler ve Batı sömürgeciliğine karşı bağımsızlık mücadelesi veren halk
yapacaktı. Sonuçta bu ülkelerdeki millî kurtuluş mücadelesi Bolşevik ihtilaline
çevrilecekti. Sovyet Rusya, 1919 yılı Mart ayından itibaren Türkiye’ye bu açıdan
bakmış ve bu konuda beklentileri Millî Mücadele boyunca devam etmiştir. Bir baş-
ka ifadeyle Millî Mücadele süresince Sovyetlerin Türkiye’ye karşı davranışının
temel noktasını bu beklenti oluşturmuştur. Sivas Kongresi’nin sona ermesinden iki
gün sonra 13 Eylül 1919’da Sovyetler, “Türkiye İşçi ve Köylülerine” hitaben Dışiş-
leri Bakanı Chicherin ve “Müslüman Yakın Doğu Dairesi” başkanı Neriman Neri-
manov’un imzaları ile ikinci bir demeç yayınlandı. Burada esas itibarıyla İngilte-
re’ye hücum edilerek Türk anavatanının kurtarılmasının Türk işçi ve köylüsüne
kaldığı belirtiliyordu.19
Nitekim Sovyetlerin 13 Eylül 1919 tarihli demecinin anlamı, 1919 Aralık
ayında Chicherin’in Bütün Rusya Sovyetlerinin VII. Kongresine sunduğu raporda
daha açık bir şekilde ifade etmiştir. Chicherin raporunda “Uyanan Doğu”dan söz
ederek İran, Çin, Kore, Türkiye ve Mısır’daki kapitalizm karşıtı hareketlerin gün
geçtikçe daha somut bir hal aldığını ve kaybolan hürriyetlerin tekrar kazanılması
için yapılan bu mücadelede yardımcı olmak arzusunda samimi olduklarını ifade
etmektedir. Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin açılmasından sonra 26 Nisan 1920’de
Mustafa Kemal’in gönderdiği bir mektupla Ankara ve Moskova arasında normal
ilişkilerin kurulması “askerî ve siyasî bir ittifak” ile “yabancı emperyalizmine kar-
şı” birlikte mücadele edilmesi istenmiş ve Ankara Hükûmetinin Misak-ı Millî’ye
dayalı olan politikası açıklanmıştır.20
Mustafa Kemal’in mektubuna 3 Haziran 1920’de Chicherin cevap vermiştir.
Bu mektupla Sovyet Hükûmeti askerî yardım ve ittifaktan bahsetmeden her iki
Hükûmet arasında derhal diplomasinin kurulması istenmiş ve iki ülke arasında

17 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, C.1-III, Atatürk Araştırma Merkezi Başkanlığı Yayınları,

Ankara, 1997, s.26.
18 Armaoğlu, a.e., s.308.
19 Armaoğlu, a.e, s.308-309. Geniş bilgi için Bkz. Saime Yüceer, Milli Mücadele Yılarında Anka-
ra-Moskova İlişkileri, Sentez Yayıncılık, İstanbul, 2016.
20 Armaoğlu, a.e., s.310.
425
diplomatik ilişkiler bu suretle başlamıştır. Ankara ile Moskova arasındaki resmî
ilişkiler haziran başında kurulmuş olmakla birlikte daha mayıs ayı başında Şerif
Manatov isimli Sovyet temsilcisi Ankara’ya gelmiş bulunuyordu.21
İstanbul Hükûmeti temsilcilerinin Sevr Antlaşması’nı imzalamak için 2 Ma-
yıs’ta İstanbul’dan hareket etmelerinin ardından 11 Mayıs’ta Ankara’dan Dışişleri
Bakanı Bekir Sami Bey başkanlığında bir heyet yola çıkarak, 19 Temmuz’da Mos-
kova’ya ulaşmıştır. Sovyetlerle bir dostluk antlaşmasının esasları 24 Ağustos’ta
hazır olmakla birlikte Sovyetlerin Bitlis, Van ve Muş illerinin Ermenistan’a terk
edilmesi talepleri sebebiyle Bekir Sami Bey’in söz konusu antlaşmayı imzalaması
mümkün olmamıştır.22
10 Ağustos 1920 tarihinde İstanbul Hükûmeti’nin Sevr Antlaşması’nı imza-
laması, Batı Cephesinde askerî durumun hassas kılmaktaydı. Bununla birlikte,
Doğu Cephesi’nde Türk birliklerinin başarı kazanmasının ardından Bolşevikler
özelinde Ermeni meselesi Gümrü Antlaşması’yla çözümlenmiştir. Diğer yandan da
General Ali Fuat Cebesoy Moskova Büyükelçiliği’ne atanmıştır. Bu doğrultuda teş-
kil edilen elçilik heyeti de 1920 Aralık ayı başında Moskova’ya gitmek üzere yola
çıkmıştır. Ruslar da bu çerçevede bir elçilik heyetini Ekim ayında Medivani baş-
kanlığında Ankara’ya göndermiş bulunuyordu.23 Moskova Antlaşması’na giden
süreçte Mustafa Kemal, hem Türk-Sovyet ilişkilerinde karşılıklı güveni ve yardımın
devamını sağlamak hem de yurt içindeki komünist faaliyetleri denetim altına alma
konusunda faydacı davranmıştır. Bu hususta, 22 Ocak 1921’de Türkiye Büyük
Millet Meclisi’ndeki gizli oturumda yaptığı konuşmada, Sovyetlerle ilişkide bulun-
manın gereğini ve komünizmle bunun ayrı tutulması hususunu açıklamıştır.24
Ali Fuat Cebesoy başkanlığında Türk elçilik heyeti 19 Şubat 1921 de Mosko-
va’ya ulaşmış ve hemen karşılıklı müzakerelere başlanmıştır. Ali Fuat Paşanın
enerjik ve kararlı tavrı ile Lenin’in olumlu yaklaşımı ile görüşmeler sürerken Le-
nin’in kararıyla Sovyet Hükûmeti, Türklerin yanı sıra Polonya, Orta Avrupa ve
Balkan milletlerinin de varlık ve bağımsızlıklarını geniş ölçüde tanımayı ve onlara
yardımcı görünme siyasetinin bir antlaşma ile teyidini kabul etmiştir. Fakat bu
durum Batıya karşı Sovyet Hükûmetinin, milletlerin bağımsızlıklarına Batıdan
daha fazla taraftar olduğunu ispat etmek gayretinden kaynaklandığı kadar aynı
zamanda uzun dönemde Sovyetlerin milletlerin içerisine girerek onları Mosko-
va’nın nüfuzu altına almaya çalışacakları biçiminde yorumlanmıştır. Bu maksadı
dikkate alan Türk heyeti Sovyet siyasetinin birinci kısmından azami surette fayda-
lanmak, ikincisinden ise mümkün olduğu kadar kaçınarak müzakereleri yürütmeyi

21 Gönlübol-Sar, a.e., s.16. Armaoğlu, a.e, s.311.

22 Armaoğlu, a.e., s.311-312.
23 Armaoğlu, a.e.., s.312-313.
24 Bülent Şener, “Atatürk’ün Dış Politika Anlayışında Gerçekçilik ve Pragmatizm Olguları, Millî
Mücadele Dönemi Türkiye-Sovyetler Birliği İlişkileri Örneği”, Askerî Tarih Araştırmaları Der-
gisi, 2007, 5/9, s.182-183.
426
başarmıştır.25 Sonuçta 16 Mart 1921 tarihinde Türk-Sovyet Dostluk Antlaşması
imzalanmıştır. Büyük Millet Meclisinin Moskova’yla yapmış olduğu antlaşmanın
olumlu sonuç vermesiyle Ankara’nın diplomasi alanındaki yalnızlığı son bulduğu
gibi özellikle İngiltere’nin Birinci Dünya Savaşı sonrasında uyguladığı politikaların
ve buna bağlı olarak yürüttüğü stratejiler de iflas etmiştir. 26
1923 yılından sonra Türkiye-Sovyetler Birliği arsındaki ilişkiler Lozan Ant-
laşması’ndan kalan sorunların çözümlenmesinde Batılı devletlerin Türkiye’ye kar-
şı davranışlarının etkisi altında gelişmiştir. Özellikle Musul Meselesi konusunda
Milletler Cemiyeti’nin tutumu Türkiye’yi komşusu Sovyetlere yakınlaştırmıştır.
Ayrıca Birinci Dünya Savaşı’nın galipleri ile Almanya’yı yakınlaştırmak için hazır-
lanan Locarno sistemi de Sovyetleri Türkiye’ye yaklaştırıyordu.27
Birinci Dünya Savaşı sonrasında galip devletlerin, mağlupları ağır şartlarla
barışa ikna etmiş olmalarına rağmen, savaşın oluşturduğu şartlar dünyadaki huzu-
run ve barışın kısa sürede tesis edilemeyeceğini ortaya koymuştur.28 Savaş sonra-
sında Orta Avrupa’da müttefiklerin lehlerinde siyasî ve askerî dengenin sağlanma-
sı yönünde 1925 Locarno Antlaşması ile Almanya’nın batı sınırları tespit edilirken,
bu devletin batı istikametinde yayılma ve hareket alanı sınırlandırılmıştır. Fakat
bu süreçte; Doğu Avrupa’da, Alman idaresinin Balkanlar’a yönelik yayılma ihtima-
line karşı bir güvenlik önlemi söz konusu değildir. Dünya savaşını takip eden aşa-
mada ise İtalya, Balkanlar’da tarafsızlık ve uzlaşma antlaşmaları yaparak Türkiye,
Arnavutluk ve Yunanistan’a yakınlık göstererek bölge ülkeleri arasında uzlaşmacı
bir rol ile etkinliğini arttırma siyasetine ağırlık vermiştir.
1 Aralık 1925’de Fransa, İngiltere, Almanya, İtalya, Belçika, Polonya ve Çe-
koslovakya arasında imzalanan Locarno Antlaşmaları Almanya’yı Sovyetler Birli-
ği’nden uzaklaştırmıştır. Musul Meselesinde Milletler Cemiyetinin tutumu Sovyet-
ler Birliği ile Türkiye’yi birbirine yaklaştırmış ve iki devlet arasında 17 Aralık
1925’te Paris‘te bir tarafsızlık ve saldırmazlık antlaşması imzalanmıştır. Chicherin
ile Tevfik Rüştü Aras arasında imzalanan bu antlaşma kısaca şu esasları içeriyor-
du: Akid taraflardan birisi saldırıya uğrarsa, diğer devletler tarafsızlığı muhafaza
edecekler, taraflar birbirine karşı saldırıda bulunmayacak, diğer devletlerle bu
devlete yöneltilmiş bir ittifak veya siyasî mahiyette bir anlaşma yapmayacak ve
diğer devletler tarafından girişilmiş düşmanca bir harekete katılmayacaktı.29
1925 Antlaşması ile Türk-Sovyet ilişkileri hukuki ve siyasî açıdan yeni bir
safhaya girmiştir. Üç yıl için imzalanan bu antlaşma, 1945 yılına kadar yürürlükte

25 Mehmet Saray, Atatürk’ün Sovyet Politikası, İstanbul, 1990, s.59.

26 Saray, a.e., s.62-64. Armaoğlu, a.g.e., s.313.
27 Durmuş Yalçın v.d., Türkiye Cumhuriyeti Tarihi II, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 2005,
s.420.
28 Christine Galitzi, “The Balkan Federation “, Annals of the Amrican Academy of Social Science,
Vol:168, American Policy in the Pacific, (Jul., 1933), pp.181.
29 Yalçın v.d., a.e., s.421.
427
kalmıştır. Antlaşma iki ülke arasındaki iktisadî ilişkilerden daha çok siyasî ilişkile-
rin gelişmesine katkı sağlamıştır. 1925 antlaşmasından sonra Türkiye ile Sovyetler
Birliği arasındaki siyasî yakınlaşma olmuş, ancak, Türkiye için çok önemli olan
iktisadî ve ticari ilişkilerde kayda değer bir gelişme sağlanamamıştır. Millî Müca-
dele sırasında gelişen siyasî ve askerî ilişkiler nedeniyle ticari ilişkiler de etkilene-
rek ticaret hacmi artmıştı. Lozan’dan sonra iktisadî yakınlaşma sürdürülememiş,
Şubat 1926’da Türkiye’nin bazı ihraç mallarına Sovyetlerin sınırlandırmalar koy-
ması ve Mayıs ayında Odessa Limanı’nda Türk mallarına giriş izni verilmemesi
Türk Hükûmetinin protestosuna sebep olmuştu.30
1925 Antlaşmasından sonra Türkiye-Sovyet ilişkilerini siyasî ilişkiler ve ti-
cari ilişler olmak üzere iki bakımdan ele almak gerekir. İki ülke arasındaki ekono-
mik sorunların çözülebilmesi maksadıyla Kasım 1926’da Tevfik Rüştü Aras Chic-
herin’le görüşmek üzere Odessa‘ya gitmiştir. Görüşmelerde, bir ticaret antlaşması
imzalanması, Musul Meselesi’nde Türkiye’nin Milletler Cemiyeti Meclisi’nde hare-
ket tarzı ve İtalya‘nın Türkiye’yi tehdit etmesi konuları görüşülmüştür. Görüşme-
ler sonunda Chicherin tarafından Atatürk’e sunulmak üzere bir de mektup veril-
miştir. Bu mektupta, Sovyetler Birliği’nin Türkiye’nin Balkanlardaki çıkarlarını
tehlikeye sokacak hiçbir teşebbüste bulunmayacağı belirtiliyordu.31
1926 yılında, Musul Meselesi’nin Türkiye’nin aleyhine sonuçlanmasından
sonra İngiltere, Türkiye’nin Milletler Cemiyetine girmesi için baskı yapmaya baş-
lamıştır. İngiltere bu yolla Türkiye’yi Sovyetler Birliği‘nden uzaklaştırmayı planlı-
yordu. Bunu sağlamak maksadıyla iktisadî boykot sayılabilecek bazı tedbirler de
almış, ancak başarılı olamamıştır. Görüşmeler sonunda Sovyetler Birliği‘nin Türki-
ye’den yapacağı ithalata yıllık değer tahditleri konulması, Kars ve Artvin hariç
diğer şehirlerde Sovyet ticaret mümessilliğinin şubeler açması ve bunlara bazı
diplomatik imtiyazlar tanınması kabul edilmiştir. Buna karşılık Batum Limanı’nın
Türkiye tarafından kullanılması sağlanmış, iki ülke arasında 11 Mart 1927’de An-
kara‘da bir Ticaret ve Seyr-i Sefâin Antlaşması imza edilerek ticari iş birliğinin
geliştirilmesine çalışılmıştır.32 Fakat buna rağmen, Sovyetlerle ticaretin en iyi ol-
duğu dönemlerde dahi bu ülkenin Türkiye’nin dış ticaretindeki yeri % 6-7’yi geç-
memiş, Ticaret Antlaşması iki ülke arasındaki sorunların devam etmesini önleye-
memiştir. Ticari ilişkilerdeki sıkıntılara rağmen siyasî ilişkilerde 1921 tarihinde
tesis edilen iyi ilişkiler korunmuştur.33
Milletler Cemiyeti’nin öncülüğünde Cenevre‘de toplanan Silahsızlanma
Konferansının Kasım 1927’de yapılan dördüncü toplantısında Sovyet temsilcisi
Litvinof, Türkiye’nin dünya siyasetinde oynamakta olduğu önemli rol ve jeopolitik

30 E. Semih Yalçın, Atatürk’ün Millî Dış Siyaseti, Berikan Yayınevi, Ankara, 2009, s.265-266.
31 Gönlübol-Sar, a.e., s.75-76.
32 Gönlübol-Sar, a.e., s.74,82.
33 Yalçın, a.g.e., s.267.
428
önemi nedeniyle toplantıya katılması gerektiğini ifade etmiştir.34 Mart 1928’de
Cenevre’ye davet edilen Türkiye, Lozan’dan sonra ilk defa katıldığı uluslararası
konferansta topyekûn silahsızlanmayı esas alan Sovyet tezini desteklemiştir. Muh-
temel bir savaşı önlemede Milletler Cemiyeti’nin yeterli olmayacağını düşünen
ABD Dışişleri Bakanı Kellogg ile Fransız Dışişleri Bakanı Briand uzun mektuplaş-
malar sonucunda 22 Ağustos 1928’de yeni bir milletlerarası doküman hazırladılar.
Amerika Birleşik Devletleri ve Fransa’nın girişimleriyle 28 Ağustos 1928’de Pa-
ris‘te dokuz Batılı devlet tarafından Briand-Kellogg Paktı oluşturuldu. Tecavüzî
savaşı yasaklayan bu belge, 19 Ocak 1929 tarihinde Türkiye Büyük Millet Mecli-
si’nde onaylanmıştır.35
Türkiye, 1930 yılına doğru Birinci Dünya Savaşı galiplerinden İngiltere,
Fransa ve Yunanistan’la meselelerini çözümleyip normal ilişkiler içine girmeye
başlamıştır. Türkiye’nin bu yıllarda uygulamaya çalıştığı dış politika Batılı devlet-
ler ve Sovyetler Birliği arasında bir denge politikası gözetmesiydi. 1923-1930 yıl-
ları arasında Türk-Sovyet ilişkileri dostane devam etmekle birlikte, Sovyetler Bir-
liği Türkiye’nin dayandığı tek büyük devlet olmaktan çıkmaya başlamıştı. Türkiye,
1928 yılında İtalya ile bir dostluk ve tarafsızlık antlaşması imzalanmış, 1930 yılına
doğru ise İngiltere, Fransa ve Yunanistan ile meselelerini çözmüş bulunuyordu.
Esas itibariyle, 1919 ve 1933 yılları arasında, dünya siyaseti üzerinde Birinci Dün-
ya Savaşı sonrasında yapılan anlaşmalar mağlup devletler üzerinde hoşnutsuzluk
ortamına sebep olmuştur.36 İtalya’da, kurulu sistem ve Almanya’nın Birinci Dünya
Savaşı sonrasında Orta Avrupa’da izleyeceği politikanın belirgin olmaması nede-
niyle; Balkan ülkelerinin kendi aralarında bölgesel askerî güç olmaları, Batı’nın ve
bölgede bulunan yerleşik devletlerin de lehlerine bir durum arz etmiştir.37
Türkiye’nin Batılı devletler ile yakınlaşması Sovyetler Birliği’nde Türkiye’yi
kaybetme endişesi uyandırmıştır. Yapılan görüşmeler sonucunda, 1925 tarihli
Dostluk ve Tarafsızlık Antlaşması 17 Aralık 1929 tarihinde imzalanan bir proto-
kolle iki yıl süreyle uzatılmıştır. Bu durum, Türkiye’nin Batılı devletler ile iyi ilişki-
ler kurmasını engellememiştir.38
Türkiye’nin Milletler Cemiyeti’ne girmesinden sonraki dönemde özellikle de
1933 yılının sonuna kadar zaman zaman görüş ayrılıkları ortaya çıkmasına rağ-
men gelişerek devam eden Türk-Rus ilişkileri, 1934 yılından itibaren gerilemeye
başlamıştır. Türkiye, Batılı devletlerle iş birliğine gittikçe Sovyetler Birliği’nden
belirli bir ölçüde uzaklaşmaya başlamıştır. Bu uzaklaşma özellikle Montrö (Mont-
reux) Boğazlar Sözleşmesi’nden sonra artarak devam edecektir. Sovyetlerin iste-

34 Gönlübol-Sar, a.e., s.75.

35 Yalçın, a.e.., s.267-268.
36 Louis Dallot, Siyasî Tarih, İstanbul 1966, s.60-61.
37 Yalçın, a.e.., s.305.
38 Gönlübol-Sar, a.e., s.79.
429
memesine rağmen Türkiye’nin Milletler Cemiyeti’ne üye olması Batı’ya biraz daha
yaklaşmasına sebep olmuştu. Türkiye’nin Milletler Cemiyeti’ne girmesinden sonra
Sovyetler Birliği‘nin de 1934’te cemiyete üye olması iki ülke arasındaki doğabile-
cek muhtemel çatışmayı da önlemiştir.39
1933-1936 yılları arasında Türkiye ile Sovyetler Birliği sıkı bir işbirliği dev-
resine girdiler. Bunun esas sebebi Avrupa’da büyük devletler arasındaki gruplaş-
malardır. 1932 yılında Mussolini’nin teşebbüsü ile revizyonist Almanya ve İtal-
ya’nın anti-revizyonist İngiltere ve Fransa arasında dörtlü bir pakt imzalamak
üzere olduğu söyleniyordu. Bu ihtimal Almanya ve İtalya’nın toprak iddialarında
bulundukları ülkelerde endişe uyandırmıştır. Türkiye de bu devletler içinde bulu-
nuyordu. Bu durum hem Türkiye’yi hem de Sovyetler Birliği’ni yeni arayışlara
itmiştir. 1933 yılında Londra’da toplanan Dünya İktisat Konferansı’nda ilgili devler
arasında görüşmeler yapılmış “tecavüzün tarifi” konusunda 3-4 Temmuz 1933
tarihinde iki antlaşma imzalanmıştır. Bu antlaşmalardan birincisine Türkiye, Es-
tonya, Letonya, Polonya, Romanya, Sovyetler Birliği, İran ve Afganistan, ikincisine
de Türkiye, Romanya, Sovyetler Birliği, Çekoslovakya ve Yugoslavya taraf olmuş-
lardır.40
1933-1939 yılları arasında Türk Sovyet ilişkilerinde en önemli konu Boğaz-
lar Meselesi olmuştur. Lozan’da tespit edilen Boğazlar Rejiminin değiştirilmesi için
Türkiye 1933 yılından itibaren teşebbüste bulunmaya başlamıştı. Sovyetlerin Tür-
kiye’ye verdiği desteğin de etkisiyle iki ülke arasındaki dostluk gelişmiş, 7 Kasım
1935’te, Ankara’da Türk Dışişleri Bakanı Tevfik Rüştü Aras ile Sovyet Büyükelçisi
Karahan arasında bir protokol imzalanmıştır. Bu protokol ile 17 Aralık 1925 tarihli
Dostluk ve Tarafsızlık Antlaşması ile 17 Aralık 1929 ve 30 Ekim 1931 tarihli iki
protokol ve esas anlaşmaya ek olarak 7 Mart 1931 tarihli Deniz Protokolü 7 Kasım
1945 tarihine kadar on yıl süre ile uzatılmıştır.41
Montrö Boğazlar Sözleşmesi’nin Türk-Sovyet ilişkilerine etkisi oldukça fark-
lıdır. 1936 yılına kadar yakınlaşarak devam eden ilişkiler, Montrö Konferansında
ve daha sonraki yıllarda Türkiye’nin İngiltere ile iş birliği yapması üzerine soğu-
maya başlamıştır. Türkiye’nin ilk olarak 23 Mayıs 1933’te Londra‘da toplanan
Silahsızlanma Konferansının genel görüşmeleri sırasında uluslararası şartların
değiştiği gerekçesi ile Boğazlar Sözleşmesi’nin yeniden ele alınması şeklindeki
talebi Sovyetler Birliği dışında Boğazlar Sözleşmesi’ne taraf olan büyük devletler
tarafından uygun bulunmamıştı. Ancak 1935 yılında Almanya‘nın Ren bölgesini
silahlandırması üzerine önce Balkan Paktı ülkeleri ve daha sonra İngiltere Türk
görüşünü kabul etmek zorunda kalmıştır. Türkiye’nin bu teklifini İngiltere olumlu
karşılamış, Fransa karşı olmasına rağmen Sovyetler Birliği ile yakınlaşması nede-

39 Yalçın, a.e.., s.269.

40 Gönlübol-Sar, a.e., s.111.
41 Yalçın, a.e., s.270.
430
niyle olumlu cevap vermiş, Lozan Boğazlar Rejiminden memnun olmadığı için
sözleşmeyi imzalamamış olan Sovyetler Birliği ile Nöyi (Neuilly) Antlaşması’nın da
tadiline gerekçe olabileceğini düşünen Bulgaristan olumlu, Romanya ve İtalya ise
olumsuz tavır takınmışlardır.42
Montrö tasarısında askersizleştirmeden hiç bahsedilmiyor, Boğazlar Komis-
yonu kaldırılıyordu. Ticaret gemilerinin Boğazlardan geçişinde Lozan Sözleşme-
si’ndekine benzer esaslar getiriliyordu. Savaş gemilerine barış durumunda bazı
şartlarla geçiş hakkı veriliyor, ancak Karadeniz‘e kıyısı bulunan ülkelere avantaj
tanınıyordu. Savaş durumunda Türkiye tarafsız ise aynı esaslar uygulanacak, Tür-
kiye taraf ise savaş gemilerinin geçişi Türkiye’nin iznine tabi olacaktı. Sovyetler
Birliği ile iş birliği hâlinde hazırlanan bu teklif genel olarak uygun bulunmuş, an-
cak İngiliz ve Sovyet görüşleri çatışmıştır. Sovyetler Karadeniz’e kıyısı bulunan
ülkelerin savaş gemilerinin de tahditsiz geçebilmesini istemiş, İngilizler ise Boğaz-
larda aynı anda bulundurulabilecek savaş gemilerinin azami tonaj miktarının artı-
rılmasında ısrar etmişlerdi. İki ay kadar süren görüşmelerden sonra Sovyetler ile
yakınlaşan Fransa’nın da desteği üzerine İngiltere ısrarından vazgeçmiş ve Montrö
(Montreux) Boğazlar Sözleşmesi imzalanmıştır. Montrö Sözleşmesi Türk-Sovyet
ilişkilerinde bir dönüm noktasıdır. Bu sözleşmeden sonra iki ülke ilişkileri giderek
bozulacaktır.43
Görüldüğü gibi Cumhuriyetin ilk yıllarında Batılı ülkelerle savaşlarını yeni
tamamlamış olan Türkiye ve Sovyetler Birliği şartların getirdiği zorunluluk nede-
niyle bir dayanışma ortamına girmişlerdi. Ancak, bu dayanışma iki ülke arasında
tam bir güven ortamı yaratılması için yeterli olamamış, Sovyetler Birliği sınırları
içinde yaşayan Türklerden; Türkiye ise Sovyetlerin rejim ihracı çalışmalarından
tedirgin olmuşlardır.44
Daha sonraki dönemde, genç Cumhuriyetin varlığını korumak maksadıyla
komünizmden özellikle uzak durmaya çalışılmış, Sovyetler Birliği ile yakın ilişkiler
sürdürülürken bu devletin rejimini ihraç çalışmalarına kararlı bir politika ile engel
olunmuştur. Buna karşılık “Yurtta sulh, cihanda sulh” prensibi gereğince dış Türk-
ler ve bu kapsamda Sovyetler Birliği’nde yaşayan Türklerle ilgilenilmemiş ve Sov-
yetlerle iyi ilişkilerin sürdürülmesi tercih edilmiştir. Sovyetlerle ilişkilerde döne-
min farklı bir özelliği de uluslararası şartlar nedeniyle Atatürk‘ün temel amacı olan
Türk-İngiliz yakınlaşmasının 1936 yılı sonundan itibaren şekillenmeye başlaması-
na zemin hazırlanmış olmasıdır. Bu politikayı engellemek amacıyla Sovyetler Birli-
ği‘nin Atatürk-Stalin toplantısı fikrini ortaya atması bir sonuç vermemiş, Sovyetler
Birliği de askerî ortaklık kurma fikrini 1939 yılına kadar bir daha gündeme getir-
memiştir. Esasında Sovyetler dış politikasını 1930’lu yıllardan itibaren değiştirmiş

42 Yalçın, a.e., s.270-271.

43 Yalçın, a.e., s.271.
44 Yalçın, a.e., s.272.
431
ve âdeta çıkabilecek muhtemel bir savaşın hazırlıklarını yapmaya başlamıştı. Al-
manya‘dan duyduğu endişe sonucunda bu ülkeden gelen ittifak çağrısına kulak
verecek ve 23 Ağustos 1939’da ittifak yapacaktır. Hatta 3 Mayıs 1939’da Alman-
ya’yı tatmin etmek maksadı ile Dışişleri Bakanı Litvinov’u Yahudi kökenli olması
nedeni ile görevinden alıp yerine Molotov’u getirmiştir.45
Sovyetler Birliği, Balkan Antantı sürecinde bazı endişelere sahip olmuş, fa-
kat iki devlet arasındaki ilişkilerin koparılmamasına özen gösterilmiş ise de 1935
yılında Türkiye’nin dış güvenlik problemlerini Akdeniz‘den gelecek İtalya tehlikesi
ile sınırlı görmesi ve İtalya’ya karşı Türkiye ile askerî bir ittifak yapma girişimi
diğer taraftan Montrö Boğazlar Konferansı’nda Boğazları Türkiye ile birlikte sa-
vunmak istemesi Türk-Sovyet ilişkilerinde istikrarsız bir dönemi başlatmıştır.46
1936 yılına kadar Türkiye’nin Sovyetler Birliği ile ilişkilerinin dostane bir şekilde
devam etmesi yönündeki çabalar Montrö Boğazlar Konferansı ve takip eden yıl-
larda Türkiye’nin İngiltere ile işbirliğine gitmesi üzerine aynı şekilde devam ettiri-
lememiştir.47 1939 yılından itibaren ise artık Sovyetler Birliği’nin Türkiye’ye yöne-
lik politikası tamamen değişmiştir.
1939 yılında Sovyetler Birliği tutum değiştirmiş, Hitler Almanya‘sı ile ant-
laşmayı menfaatlerine uygun bulmuştur. Bu anlaşma ile Rusya ve Almanya Polon-
ya’yı aralarında bölüşmüşlerdi. Nitekim kuzeyde Finlandiya’ya saldırıp Baltık
Devletleri’ni Sovyetleştirmiş, yani ilhak etmiştir. Bu gelişme Türk-Sovyet ilişkileri-
ne bir dönüm noktası olmuştur.48
İkinci Dünya Savaşı sırasında Sovyet politikasında meydana gelen değişiklik
1945’ten sonra olumsuz bir hava içerisinde yeni bir seyir takip etmiştir. Sovyetler
Birliği, Boğazlar Rejiminin değiştirilmesi için Türkiye’yi yine baskı altına almaya
çalışmıştır. Ankara’daki Sovyet Büyükelçisi M. Vinodradov, iki ülke arasındaki
soğukluğa rağmen Dışişleri Bakanlığı’na resmî bir ziyarette bulundu. Burada Dışiş-
leri Bakan Vekili Sümer’e Boğazlar sorununu halletmek için Sovyet Hükûmeti’nin
bölgesel iddiaları geçici olarak gündem dışında bırakabileceğine dair imalarda
bulunmuştu. Haziran ayında Sovyetlerin niyeti daha da netleşti. Vinogradov, Baş-
bakan Saraçoğlu’yla bir görüşme yaptı ve sorunun çözümünün Rusya’ya karşı sa-
vaş zamanında kurulan askerî üssün tasfiyesi ve sınırların düzenlenmesinde oldu-
ğunu bildirdi. Saraçoğlu’nun bu düşüncelere karşı çıkmasının hemen ardından,
Vinogradov eğer Türkiye Sovyetler Birliği için Boğazların diğer ülkelerden daha
önemli olduğunu kabul etmeyip Rusya ile böyle bir zeminde görüşmelere başla-
mazsa, Türkiye’nin bazı vilayetleri konusunda görüşülecek hiçbir konunun olama-

45 Yalçın, a.e., s.272-273.

46 Aydın Güngör Alacakaptan, “Türk-Sovyet İlişkileri (1921-1945)”, Çağdaş Türk Diplomasisi iki
Yüz Yıllık Süreç, Ankara, 1999, s.286.
47 Gönlübol-Sar, a.e.., s.113.
48 Aptülahat Akşin, Atatürk’ün Dış Politika İlkeleri ve Diplomasisi, TTK Basımevi, Ankara,
1991, s.83-84.
432
yacağını söyledi.49 8 Ağustos 1946’da Sovyet Rusya, Türkiye hakkında ilgili devlet-
lere başvurarak Boğazları Türkiye ile müşterek olarak kontrol etmek amacıyla
‘Boğazlar Rejiminin’ değişmesini istedi. Sovyet Maslahatgüzarı Ankara’ya
Hükûmetinin talepleri olan beş maddelik bir nota sunmuştur.50

3.TÜRK-İNGİLİZ İLİŞKİLERİ VE MUSUL MESELESİ

Birinci Dünya Savaşı öncesinde Musul bölgesi petrol varlığı dolayısıyla İngil-
tere, Fransa, Almanya hatta Birleşik Amerika arasında rekabet konusu olmuş,
1926 Sykes-Picot anlaşması ile bu bölge Fransa’ya bırakılmıştı. 1920 yılında, San
Remo Konferansı’nda Fransa, kendisini Ortadoğu’da desteklemesine karşılık bu
bölgeyi İngiltere’ye bırakmıştı. Lozan Konferansı’nda Türkiye-Irak sınırı görüşü-
lürken Türkiye, Musul ve Süleymaniye bölgeleri halkının çoğunluğunun Türk ol-
ması sebebiyle buraların Türk sınırı içine katılması gerektiğini ileri sürmüş, man-
dater devlet olan İngiltere buna karşı çıkmıştı. Bu durum üzerine mesele, dokuz ay
içerisinde çözümlenmek şartıyla Türk-İngiliz ikili görüşmelerine bırakılmıştır. Bu
görüşmeler 19 Mayıs 1924’te İstanbul Konferansı ile başlamış ve 5 Haziran 1924
tarihine kadar devam etmiştir. Tarafların Lozan’daki tutumlarında bir değişiklik
olmadığı için uzlaşmaya varılamamıştır.51
Lozan Konferansı sırasında görüşmelerde en buhranlı konulardan birisi Mu-
sul Meselesi olmuştur.52 Musul Meselesi, Lozan Antlaşması’ndan sonra da Türkiye
ile İngiltere arasında en önemli siyasî çatışma konusudur. 1924 yılında İstanbul
Konferansı’nda taraflar arasında bir anlaşma sağlanamayınca konu Milletler Cemi-
yeti’ne havale olunmuş, uluslararası komisyonun çalışmaları sonunda verdiği ra-
poru Milletler Cemiyeti Konseyi’nin kabul etmesi üzerine sonuçta Türkiye ile İngil-
tere arasında Milletler Cemiyeti’nin kararı doğrultusunda 5 Haziran 1926 tarihin-
de bir anlaşmaya varılmıştır.53 Türkiye’de Cemiyetin kararı tepki çekmiş, İngiliz
aleyhtarlığı yeniden kuvvetlenmiş, basında bir Türk-İngiliz savaşından dahi söz
edilmişse de ilgili antlaşmayla bugünkü Türk-Irak sınırı kesin şeklini almıştır.54

49 Bilindiği gibi Molotov Türkiye Büyükelçisiyle 7 Haziran tarihli görüşmesinde Kars ve Ardahan’ı
ifade eden toprak talebi ile Boğazlarda üs bulundurmak isteklerini iletmişti. Geniş bilgi için baskı-
nız. Feridun Cemal Erkin, Türk-Sovyet İlişkileri ve Boğazlar Meselesi, Başnur Matbaası, Anka-
ra, 1968, s.257-265.
50 Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nin Boğazların diğer ülkeler tarafından Karadeniz’e kıyısı
olan ülkeler zararına yönelik amaçlarla kullanılmasını önlemek için Boğazların savunulması konu-
sunda ortak önlemler alma önerisi hakkında geniş bilgi için bakınız. Erkin, a.e., s.294-297.
51 Armaoğlu, a.e., s.321-322.
52 Lozan Konferansı’nda Musul hakkında bkz. Durmuş Yılmaz, Musul Meselesi Tarihi, Çizgi
Kitabevi, Konya, 2003, s.75-155.
53 Oral Sander, Siyasî Tarih 1918-1994, İmge Kitabevi, Kıralı Matbaası, Ankara, 1998, s.89-90.
Ayrıca Bkz. Akşin, a.e., s.126-131.
54 Armaoğlu, a.e.., s.322-323.
433
 Musul, Misak-ı Millî sınırları içerisinde yer almasına rağmen Türkiye, Millet-
ler Cemiyeti Meclisi kararından sonra Musul’u kuvvet kullanarak geri alma teşeb-
büsünde bulunmamıştır. 1926 Antlaşması’na göre sınır, Milletler Cemiyeti Meclisi
tarafından Brüksel’de belirlenen hat olup, bu hatta Türkiye lehine bazı küçük deği-
şiklikler yapılabilecekti. Ayrıca Irak Hükûmeti, Musul üzerindeki haklarından vaz-
geçen Türkiye’ye 25 yıl süre ile petrolden alacağı aidatın %10’unu verecekti. Fakat
sonradan 1926 Antlaşmasına ek notalarda öngörülen esaslar dairesinde Türkiye
500.000 İngiliz lirası karşılığında petrol üzerindeki hakkından vazgeçmiştir.55
Musul Meselesi’nin 1926 yılında kesin bir şekilde çözümlenmesinden sonra
iki devlet arasındaki ilişkiler çok sıkı olmamakla birlikte normal bir seyir takip
etmiştir. Bundan sonra Türk-İngiliz ilişkileri önce İtalya’nın sonra da Almanya’nın
Ortadoğu’daki siyasî ve ekonomik nüfuzlarını artırma çabalarının etkisi altında
gelişme göstermiştir. 1934 yılından sonra beliren İtalyan tehlikesi Türkiye’yi İngil-
tere’ye yaklaştırmış, öte yandan İtalyan’ın Habeşistan’a saldırması İngiltere’yi
Doğu Akdeniz’in güçlü ve istikrarlı devleti olan Türkiye ile işbirliği yapmaya yö-
neltmiştir.56 Diğer yandan Türkiye’nin savaşı kanun dışı ilan eden Briand-Kellog
Paktı’na katılması, 1932 yılında Milletler Cemiyeti’ne üye olması gibi önemli ge-
lişmeler Türkiye ile İngiltere’yi birbirine yakınlaştırmıştır.57
Türk-İngiliz yakınlaşması Montrö Konferansı’nda daha belirgin bir şekilde
ortaya çıkmıştır. İngiltere burada konferanstan memnun olarak ayrılmayan bir
Türkiye’nin revizyonist gruba katılması endişesini taşıyordu. 1935 yılında Türki-
ye’nin Alman ekonomik nüfuz alanına girmesini önlemek ve Türk-İngiliz ticaretini
geliştirmek amacıyla ticari ilişkilere girişilmiştir. Ayrıca 1936 yazında Kral VIII.
Edward’ın İstanbul ziyareti İngiltere’ye karşı öteden beri yerleşmiş olan aleyhtar-
lığın değiştirilmesine yardımcı olmuştur.58
1937 yılında ilişkiler devamlı bir gelişme gösterdiği halde iki devlet arasın-
daki münasebetler bir dostluk yada tarafsızlık antlaşmasına bağlanmamıştı. Aynı
yıl Türkiye tarafından bir ittifak antlaşması yapılması teklif edilmiş fakat Cham-
berlain Hükûmetince reddedilmişti. Daha sonra Alman iktisadî nüfuzunun artması
endişesi karşısında İngiltere ile 1938’de bir kredi antlaşması imzalanmıştır.59
Avrupa’daki güçler dengesine bağlı olarak sınırların değişmezliğini savunan
anti-revizyonist bir dış politika benimseyen İngiltere ve Fransa gibi devletlere
karşı Almanya, İtalya ve Japonya gibi devletler de Revizyonist bir dış politikayı
benimsemişlerdi. Türkiye’nin bu dönemde dış politikasındaki temel hedef sınırla-
rın değişmezliği ilkesi olmuş ve İngiltere gibi devletlere uygun bir dış politika iz-

55 Gönlübol-Sar, a.e., s.73-74.

56 Gönlübol-Sar, a.e., s,122.
57 Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, (Editör: M. Derviş Kılınçkaya), Siyasal Kitabevi,
Ankara, 2004, s.285.
58 Gönlübol-Sar, a.e., s.122-123.
59 Gönlübol-Sar, a.e., s.123.
434
lemiştir.60 Mart 1939 yılında Almanya’nın Çekoslovakya’ya saldırması sonucunda
İngiltere’de Türkiye ile ittifakın bir gereklilik olduğu kanısı uyanmıştır. Bunun
üzerine Türkiye, 12 Mayıs 1939’da İngiltere, 23 Haziran 1939’da Fransa ile birer
bildiri imzalanmış ve 19 Ekim 1939’da Türk-İngiliz-Fransız ittifakı imzalanmıştır.
Bu ittifakla kısaca savaşın Akdeniz bölgesine yayılması halinde taraflar arasında
fiili işbirliği yapılması öngörülmekteydi.61
1942 yılına kadar Türkiye, İkinci Dünya Savaşı’nda tarafsız kalma konusun-
da fazla zorlanmamış, ancak 1943 yılından itibaren bu durum değişmiştir. Savaşın
Türk sınırlarına yaklaşması karşısında müttefikler Türkiye’yi kendi saflarına çek-
me çabalarını artırmışlardı. Bu durumun bir sonucu olarak Churchill ve İsmet İnö-
nü arasında 1943 Ocağı sonunda Adana’da somut bir kararın çıkmadığı bir konfe-
rans yapılmıştır. Daha sonra müttefiklerin çabaları sonucu Kahire’de 4-6 Aralık
1943’de İnönü, Roosevelt ve Churchill arasında bir konferans gerçekleştirilmiş ve
sonuçta Türkiye Almanya ile diplomatik ve ekonomik ilişkilerini kesmiştir.62 İkinci
Dünya Savaşı sonunda milletlerarası mücadeleler soğuk savaş atmosferi içerisinde
cereyan etmiştir. Savaştan sonra dünyada iki yeni kuvvet ortaya çıkmış ve bu iki
güç Birleşik Amerika ve Sovyet Rusya etrafında milletlerarası politikada ikili bir
yapı oluşmuştur.63

4.TÜRK-YUNAN İLİŞKİLERİ VE ETABLİ ANLAŞMAZLIĞI

Lozan Antlaşması’ndan sonra Türk-Yunan ilişkilerini, gerginlik dönemi
(1923-1928) ve dostluk dönemi (1930-1938) olmak üzere iki devrede ele almak
gerekir. Bu ilk devrede azınlıklar, patrikhane ve ahali değişimi meseleleri gibi Lo-
zan Antlaşması’nın uygulanması ve Lozan’da çözüme kavuşturulamayan konular
iki devlet arasında gerginliklerin yaşanmasına sebep olmuştur.64 Lozan Konferansı
sırasında Türkiye’de kalan Rumlarla, Yunanistan’da kalan Müslümanların değişimi
meselesi de ele alınmış, bu konuda 30 Ocak 1923’de bir sözleşme ve protokol im-
zalanmıştı. Bu sözleşmeye göre, Türkiye’de kalan Rumlarla, Yunanistan’da kalan
Müslüman-Türklerin değişimi yapılacak, yalnız 30 Ekim 1918’den önce İstanbul
belediye sınırları içine yerleşmiş bulunan Rumlarla Batı Trakya Türkleri bu deği-
şimin dışında tutulacaktı. Bu sözleşmeyi uygulamak üzere Türk ve Yunan temsilci-
lerden oluşan bir uluslararası karma komisyon kurulacaktı. Sözleşmenin uygu-
lanması ve değişim işinin ele alınmasıyla birlikte yerleşmiş/etabli deyiminin kap-
samı konusunda Türk ve Yunan temsilciler arasında görüş ayrılığı ortaya çıkmış-

60 Yaşar Akbıyık v.d., Türkiye Cumhuriyeti Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi, 2004, s.264.
61 Sander, a.e., s.98-99, Gönlübol-Sar, a.e., s.124.
62 Akbıyık ve v.d., a.e., s.267-268.
63 Armaoğlu, a.e., s.419-422.
64 Patrikhane hakkında bkz. Seyfi Yıldırım-Adnan Sofuoğlu, Siyasî Faaliyetleriyle Osmanlı’dan
Cumhuriyet’e İstanbul Rum Ortodoks Patrikhanesi, Köksav Yayınları, Ankara, 2010.
435
tır.65 Aslında Muhtelit Mübadele Komisyonu çalışmalarına Ekim 1923’te başlamış,
takip eden bir yıl içinde önemli bir engelle karşılaşmadan bir kısım Rum ve Tür-
kün mübadele işlemini gerçekleştirmişti.66 Fakat antlaşmanın 2. Maddesinde yer
alan ve mübadele dışında bırakılan “Dersaadet Run ahalisi ve Garbî Trakya Müs-
lüman ahalisinin” yaşadığı yerlerde uygulamalarla ilgili uyuşmazlıklar yaşanmıştır.
Mübadele meselesinde çıkan uyuşmazlık, Yunan Hükûmeti’nin İstanbul ve çevre-
sinde yaşayan Rum halkın mümkün olduğu kadar fazlasını mübadele dışında bı-
rakma çabasından ileri geliyordu. Ayrıca Yunanistan, Batı Trakya’daki Müslüman-
Türk halkın mallarına el koyarak gelen mübadil Rumları buraya yerleştiriyordu.67
Etabli anlaşmazlığı iki devlet arasında gerginliğe yol açınca, iki devlet bir çö-
züm yoluna gitti ve 1 Aralık 1926’da bir antlaşma imzalandı. Antlaşma ahali deği-
şiminin birçok meselesini çözüyordu. Yine de Türk-Yunan ilişkileri bu dönem ger-
gin geçmiştir. Sonuç olarak Yunan Devlet Başkanı Venizelos, Türk-Yunan ilişkile-
rindeki bu gerginliğin Yunanistan’a vereceği siyasî ve iktisadî zararları göz önüne
alarak ortamı yumuşattı. Yunanistan’ın bu tutumu Ankara tarafından da olumlu
karşılandı ve iki devlet arasında ahali değişimi meselesini yeni esaslara göre dü-
zenleyen 10 Haziran 1930 tarihli antlaşma imzalandı. Bu antlaşma ile yerleşme
tarihleri ve doğum yerleri neresi olursa olsun, İstanbul Rumları ve Batı Trakya
Türklerinin hepsi “etabli” kavramı kapsamı içerisine alınmış, ayrıca her iki ülkede
azınlıklara ait mallar konusunda da düzenlemeler yapılmıştır.68
1930 Antlaşması’ndan sonra Türk-Yunan ilişkileri yeni bir döneme girmiş-
tir. Venizelos Türkiye’ye davet edilmiş, Venizelos’un Türkiye ziyareti 1930 yılı
Ekim ayında gerçekleşmiştir. Bu ziyaret sırasında 30 Ekim 1930’da iki devler ara-
sında “Dostluk, Tarafsızlık, Uzlaşma ve Hakem Antlaşması”, “Deniz Kuvvetlerinin
Sınırlanması Hakkında Protokol” ve “İkamet, Ticaret ve Seyri Sefâin Sözleşmesi”
olmak üzere üç anlaşma imzalanmıştır.69

5.TÜRK-İTALYAN İLİŞKİLERİ
Türkiye-İtalya ilişkilerinin son yüzyılı, uluslararası siyasetin yansımaları ve
iç politik etkilerle inişli çıkışlı bir seyir izlemiştir. Osmanlı Devleti’nin son döne-
minde İtalya önce Trablusgarb’ı, burada başarılı olduktan sonra da Güneybatı
Anadolu bölgesini hedef coğrafya olarak seçmişti. Birinci Dünya Savaşı’na girişin-
de de bu bölgeye hâkim olma ihtirası olan İtalya, savaşı galip bitirdi. Fakat gizli
antlaşmalarla kendisine söz verilen topraklara yerleşme konusunda İngiltere ve

65 Armaoğlu, a.e., s.325.

66 Mübadelenin uygulanışı ve sonuçları hakkında bakınız. Ramazan Tosun, Türk-Yunan İlişkileri
ve Nüfus Mübadelesi, Berikan Yayınları, Ankara, 2002, s.119-146.
67 Gönlübol-Sar, A.e., s.59-60. Bu dönem Türk-Yunan ilişkileri hakkında bkz. M. Murat Hatipoğlu,
Yakın Tarihte Türkiye ve Yunanistan 1923-1954, Ankara, 1997.
68 Armaoğlu, a.e., s.326.
69 Armaoğlu, a.e., s.326-237.
436
diğer müttefikleriyle fikir ayrılığına düşen İtalya, Türkiye politikasını bağımsız
hale getirmiştir. Müttefiklerinin vermediği desteği, onlara dost olduğunu ve hakla-
rını savunduğunu göstermek suretiyle Türklerden almaya çalışan İtalya, bunda da
başarılı olamayınca Anadolu’dan kendi iradesiyle çekilmeyi tercih etti.70
Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasıyla birlikte Millî Mücadele hareketi sıra-
sındaki yakınlık göz önüne alınarak İtalyanlarla iyi ilişkiler kurma yoluna gidilmiş-
tir. Ekonomi alanında gelişen iyi ilişkiler siyasî alanda aynı görüntüyü vermemiş-
tir. Mussolini’nin İtalya’da iktidara geldiği ilk andan itibaren “Roma İmparatorlu-
ğunu” canlandırmak için sömürgeci ve yayılmacı politikalara yönelmesi, Doğu
Akdeniz’i kontrol altına almaya çalışması, Türkiye’yi endişelendirmiştir. 1926-
1927 yılları bu ilişkilere dönüm noktası oluşturmaktadır. Musul Meselesinin çö-
zümünden sonra Türkiye’nin Fransa ve İtalya ile ilişkilerini düzenleyen bir dostluk
ve tarafsızlık antlaşması imzalanmıştır. Buna göre taraflar birbirine yönelmiş her-
hangi bir ittifaka katılmayacaklar, taraflardan birisine bir veya birkaç devletin
saldırması halinde tarafsız kalacaklardı.71 Bu sırada İtalya’nın Arnavutluk’u nüfuzu
altına alması, Yugoslavya’da korku uyandırmış ve bu ülke 1927 yılında Fransa’nın
Alman tehlikesine karşı Çekoslovakya ve Romanya ile imzaladığı Küçük Antant’a
katılmıştır.
Lozan Barış Antlaşması’ndan sonra Türkiye ile İtalya arasındaki ilişkilerin,
aslında her iki ülke arasında ciddi bir sorun olmamasına rağmen, kritik bir sürece
girdiği görülmektedir. Lozan Antlaşması’ndan arta kalan sorunları çözmeye ve
çağdaşlaşmaya öncelik veren Türkiye’nin barışçı çabaları İtalya tarafından olumlu
karşılanmadığı gibi, ciddi bir tehdit olarak ortaya çıktı. Yeni dönemin enerjik, idea-
list fakat bir o kadar da hayalperest lideri olarak ön plana çıkan Benito Mussoli-
ni’nin, Türkiye coğrafyasına dönük siyaseti nedeniyle iki ülke ilişkileri bir türlü
istenen düzeye gelmemiştir.72
1930 yılından itibaren İtalya’nın tekrar yayılmacı bir politika takip etmeye
başlaması Türkiye’yi rahatsız etmiş, 1934 yılında Yakındoğu’daki yayılmacı eğilim-
leri bu ilişkileri olumsuz etkilemiştir. İtalya’nın 1935 yılında Habeşistan’a saldır-
ması Türkiye’yi kaygılandırmış, Türkiye bu sırada Milletler Cemiyeti tarafından
İtalya’yı bu saldırgan politikasından vazgeçirmek maksadıyla alınan tedbirlere de
katılmıştır. Bu durum ilişkileri kötü yönde etkilemiştir. İtalya’nın 1936 yılında
Oniki Adayı kuşatması, Türkiye’yi huzursuz etmiştir. Bu durum İtalya’nın 1928
Antlaşması’na bağlı olduğunu bildirmesiyle kısmen yumuşamıştır. Yine bu sırada
İtalya ve İngiltere arasında sağlanan yakınlaşmayla birlikle iki ülkenin 2 Ocak
1937 tarihinde Akdeniz merkezli bir antlaşma yapmaları Türk-İtalyan ilişkilerinin

70 Mevlüt Çelebi, “Atatürk Dönemi ve Sonrasında Türkiye-İtalya İlişkilerini Etkileyen Faktörler”,

Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Sayı:91, (Bahar 2015), s.125.
71 Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, (Editör: M. Derviş Kılınçkaya), Siyasal Kitabevi,
Ankara, 2014, s.286.
72 Çelebi, a.e., s.125.
437
iyileşmesine yardımcı olmuştur. Bu dönemde Türkiye Dışişleri Bakanı Şubat
1937’de İtalya’yı ziyaret etmiş, Milano’da tarafların bir araya gelmesi ve iki ülke
arasında bir mesele olmadığına dair bir bildiri yayınlamaları ilişkileri yumuşatmış-
tı. Fakat İtalya’nın Türkiye’yi İtalya ve Almanya yanına çekmeye çalışması bu ya-
kınlaşmanın uzun süreli olmasını engellemiştir.73
Mussolini, Türkiye ile doğrudan bir savaşa girmektense, gelişmeleri takip
etmeyi ve ona göre hareket etmeyi tercih etmiştir. Türkiye’ye karşı bir işgal siyase-
ti izlemektense, gözdağı vererek yeni Türkiye’den kendi menfaatlerini korumayı,
İtalyan okullarını ve diğer kurumları muhafaza etmeyi ve iktisadî imtiyazlar alma-
yı hesaplıyordu. Mussolini, Türkiye’nin başta İngiltere ile Musul olmak üzere, so-
runları olan diğer devletlerle ilişkilerini de takip ederek kendi lehine kullanmaya
çalışmıştır. Türkiye’nin kararlı tutumu ve diğer devletlerle sorunlarını çözmesi,
İtalya’yı daha normal bir ilişki izlemeye yöneltti.74 Atatürk döneminde Türkiye için
büyük tehdit olarak kabul edilen İtalya ile ilişkiler, İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra
düzelmeye başlamıştır.

6.TÜRK-FRANSIZ İLİŞKİLERİ VE HATAY MESELESİ

Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra İskenderun Sancağı, Fransa’nın nüfuz böl-
gesine dâhil edilmişti. Millî Mücadele Döneminde Türkiye ve Fransa arasında 20
Ekim 1921 tarihinde imzalanan Ankara İtilâfnamesi ile Suriye sınırları içerisinde
bırakılan İskenderun Sancak’ına özel bir idare şekli tanınmıştı. Fransa’nın manda-
ter devlet olarak Suriye’ye yerleşmesi kolay olmamıştı. Avrupa buhranlarının aldı-
ğı istikamet karşısında Fransa, Suriye ve Lübnan ile ilişkilerini yeni bir düzene
sokarak 9 Eylül 1936’da Suriye’ye, 1936’da ise Lübnan’a bağımsızlık verdi. Fakat
Fransa ile Suriye arasında ittifak kuran 1936 Antlaşmasında Sancak hakkında bir
hüküm bulunmuyordu. Bir başka ifade ile Fransa Suriye’den çekilirken Sancak
üzerindeki haklarını da Suriye’ye bırakıyordu. Bu sebeple Türk Hükûmeti bu du-
rumu kabul etmemiştir.75
İskenderun Sancağı Misak-ı Millî sınırları içindeydi, Millî Mücadelenin henüz
kesin bir zafere ulaşmadığı bir sırada bölgenin anavatandan ayrı kalmasını kabul
etmek zorunlu olmuştu. Mustafa Kemal Paşa’nın liderliğinde yürütülen askerî ve
siyasî mücadele sonunda Türkiye bağımsızlığına kavuşmuş, İkinci Dünya Savaşı
öncesinde uluslararası siyasal ortam ustaca değerlendirilerek bu millî mesele tek-
rar gündeme getirilmiş ve uygulanan politikalar ile sonuca ulaşılmıştır.76 Türki-
ye’nin Hatay politikasında iki aşamalı bir strateji izlenmiştir. Birincisi, Milletler

73 Refik Turan v.d., Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi, Okutman Yayıncılık, Ankara, 2011, s.246-
247.
74 Çelebi, a.e., s.106-107.
75 Armaoğlu, a.e., s.348. Geniş bilgi için bkz. Abdurrahman Melek, Hatay Nasıl Kurtuldu, TTK
Basımevi, Ankara, 1986. Bkz. Akşin, a.e., s.302.314.
76 Yusuf Sarınay, “Atatürk’ün Hatay Politikası I (1936-1939)”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergi-
si, Cilt:XII, Sayı:34, (Mart 1996), s.3.
438
Cemiyeti’nden de destek alacak olan Suriye’nin ve Hatay’ın bağımsızlığını savun-
mak ve ilhakı reddetmek, Suriye’ye bağlı olarak belirli şartlarda muhtariyet ka-
zandırıp Hatay’ın bağımsızlığı desteklenerek Suriye’den koparmaktı. Diğeri ise
Hatay’ın şartlar oluşunca Türkiye’ye ilhak edilmesi şeklindeydi. Hatay’ın ilhakında
Avrupa’daki uygun ortamın oluşması beklemiş ve Fransa’nın Avrupa’da zor du-
rumda kaldığı Avrupa siyasî yapısı üzerine İkinci Dünya Savaşı öncesinde Türki-
ye’ye bütün safhası ve şartları hukuki bir zemin üzerinde tesis edilmek üzere ilhak
olunmuştur. Atatürk başta olmak üzere Türk yetkilileri Hatay’ın durumuyla daha
Mondros Mütarekesi’nden itibaren ilgilenmeye başlamışlar, yalnız Türkiye’nin
hayati çıkarları sebebiyle meselenin çözümünü sağlayamamışlardı.77
Fransa’nın 9 Eylül 1936 Antlaşması ile Suriye’ye bağımsızlık vermesi üzeri-
ne Milletler Cemiyeti Meclisi’nin 26 Eylül 1936 tarihli toplantısında Dışişleri Baka-
nı Tevfik Revfik Rüştü Aras, bu antlaşma hakkında bilgi vererek Fransa’ya Sancak
meselesi hakkında ikili görüşme teklif etmiştir. Fransız temsilci bu teklife verdiği
cevapta Fransa’nın Suriye üzerindeki hak ve yükümlülüklerini yeni Suriye
Hükûmetine devrettiğini, bundan dolayı yapılacak bir görüşmeye Suriye Hükûmeti
temsilcisinin de katılması gerektiğini bildirmiştir.78
Türk Hükûmeti Milletler Cemiyeti Konseyi’nin toplantı sırasında Cenevre’de
Fransa ile yapılan görüşmeler sırasında uygun bir ortam bulunca 9 Ekim 1936’da
Fransa’ya bir nota vererek Suriye’ye yapıldığı gibi İskenderun Sancağına da ba-
ğımsızlık tanınmasını istedi. Fransız Hükûmeti 10 Kasımda verdiği cevapta, San-
cak’a bağımsızlık vermenin Suriye’yi parçalamak olacağı, mandater devlet olarak
buna yetkisi olmadığını ifade etti. Bu arada Fransa, meselenin Milletler Cemiye-
ti’ne havalesini teklif ve Türkiye de bu teklifi kabul edecektir.79
Türkiye ve Fransa arasında bu tartışmalar olurken Türk kamuoyunda heye-
can artmış ve bir tepki oluşmuştur. Atatürk de Ocak 1937’de Konya’ya ve oradan
Ulukışla’ya kadar bir seyahat gerçekleştirmiş, Ankara’ya döndüğü zaman Türk-
Fransız ilişkileri iyice gergin bir safhaya girmişti.80 Sancak konusunda Türkiye’den
sert bir tavır beklemeyen Fransa’nın Avrupa’da gerginleşen durum karşısında
Türkiye’yi karşısına almak istememesi üzerine Fransa durumu Milletler Cemiye-
ti’ne götürmeye karar vermiştir. Türkiye de bunu uygun bulmuş ve 14 Aralık 1936
tarihindeki olağanüstü bir toplantıda görüşülmesini talep etmiştir.81
Atatürk’ün Ankara Palas’ta 10 Aralık 1936 tarihinde Fransız Büyükelçisi M.
Pansot ile yaptığı görüşme sırasında Sancak meselesinin her iki tarafın vaziyetini
kurtaracak şekilde hallini istemesi, ilhak talep etmediğini, Sancak’ın Türkiye ve

77 Sarınay, a.e., s.34.

78 Gönlübol-Sar, a.e., s.133.
79 Armaoğlu, a.e., s.348-349.
80 Armaoğlu, a.e., s.349.
81 Sarınay, a.e., s.12-13.
439
Fransa’nın müşterek kontrolünde bulunmasını istemesi82 ve TBMM’nde yapılan
konuşmalarda Sancak’ın Türkiye’ye ilhakından bahsedilmesi Fransa tarafından
dikkatle takip edilmiştir.
İngiltere’nin de arabuluculuğu ile Milletler Cemiyeti 14 Aralık 1936 tarihin-
den itibaren soruna müdahil olmuş, Cemiyet Meclisi 14 Aralık’ta İsveç temsilcisi M.
Sandler’i Sancak Meselesi konusunda raportör tayin etmiştir. Sandler Raporu 27
Ocak 1937’de görüşülmüş ve Sancak için bir statü kabul edilmiştir. Bu statüye göre
İskenderun Sancağı içişlerinde tamamen bağımsız, dışişlerinde Suriye’ye bağlı,
kendine özgü bir anayasa ile idare edilen “ayrı bir varlık” olacaktı. Burası Milletler
Cemiyeti’nin gözetimi altında kalacak ve bu gözetin Fransa aracılığıyla yürütüle-
cekti. Türkiye ile Fransa bir antlaşma yaparak Sancak’ın toprak bütünlüğünü bir-
likte garanti altına alacaklar, Sancak’ın adı da bundan sonra Hatay olacaktı.83 Gö-
rüşmeler sırasında Türkiye, Hatay’ın tamamen bağımsız bir devlet olmasını, Suriye
ve Lübnan ile bir konfederasyon teşkil etmesini, bu konfederasyonun dış ilişkiler,
gümrük ve para birliği konularında yetkili olmasını teklif etmiş ise de bu düşünce-
ler Fransa tarafından kabul edilmemiştir.84
Milletler Cemiyeti, Hatay için bir anayasa hazırlamak üzere bir de komisyon
kurmuştu. Bu komisyonun Türkiye ve Fransa’nın görüşlerini de alarak hazırladığı
anayasa Milletler Cemiyeti Konseyi tarafından 29 Mayıs 1937 tarihinde kabul
edilmiştir. Türkiye ve Fransa arasında Sancak’ın toprak bütünlüğünü teminat altı-
na alan bir de antlaşma imzalanmıştır.85 Yapılan antlaşma ve anayasanın Hatay’da
uygulanması kolay olmamıştır. Hatay’daki Fransız temsilcinin olumsuz tavrı, Fran-
sızların Hatay’daki diğer azınlıkları Türklere karşı kışkırtması ilişkileri gerginleş-
tirmiştir. Hatay Anayasası 29 Kasım 1937’de yürürlüğe girecekti, seçimlerin ya-
pılması gerekiyordu. Fakat seçimler mevcut olumsuz şartlar altında yapılamadı.
Diğer yandan seçim sistemi hakkında da Türkiye ve Fansa arasında görüş ayrılığı
çıkmıştır. Nihayet Milletler Cemiyeti’nin kurduğu bir komite bir seçim tüzüğü ha-
zırlamış ve seçimlerin 15 Temmuz 1939 tarihine kadar tamamlanması istenmiş-
tir.86
Almanya’nın 1938 Martında Avusturya’ya ilhak etmesi, Fransa’nın Hatay
Meclisi’ndeki politikasını da etkilemiştir. Berlin-Roma mihverinin ağırlığının git-
tikçe artmaya başladığı bir sırada, Fransa’nın Doğu Akdeniz’indeki stratejik önemi
olan ve Boğazların kuvvetli bir bekçisi görünümünde olan Türkiye’ye de ihtiyacı
artmıştı. Bu sebeplerledir ki 1938 yazından itibaren Fransa’nın Hatay Meselesi

82 N. Bilal Şimşir, “Atatürk’ün Yabancı Devlet Adamlarıyla Görüşmeleri”, Belleten, C. XLV/1,

Sayı:177, (Ocak 1981), s.199-202.
83 Armaoğlu, a.e., s.349. Gönlübol-Sar, a.e., s.134-135.
84 Sarınay, a.e., s.18-19.
85 Armaoğlu, a.e., s.349. Ayrıca bkz. Soysal, İsmail, “Hatay Sorunu ve Türk-Fransız Siyasal İlişkile-
ri (1936-1939)”, Belleten, C. XLIX, Sayı:193, (Nisan 1985), s.567-568.
86 Armaoğlu, a.e., s.350.
440
karşısındaki tutumu da değişmiş ve gelişmeler Türkiye lehine bir yön göstermiş-
tir.87 Türk Dışişleri Bakanı Tevfik Rüştü Aras ile Fransız meslektaşı arasında 30
Ocak 1938’de Paris’te yapılan görüşme, Avrupa’daki bu gelişmelerin yarattığı hava
içerisinde geçmiştir. Diğer yandan Türkiye’nin itirazını dikkate alan Milletler Ce-
miyeti Konseyi de 31 Ocak 1938’de seçim yönetmeliğinde gerekli düzenlemelerin
yapılmasına karar vermiş ve seçim komitesi 7 Mart 1938’de gerekli düzenlemeleri
tamamlamıştır.88 Ayrıca 3 Haziran’da Antakya’da Türk ve Fransız askerî heyetleri
arasında yapılan görüşmeler sonunda 3 Temmuz 1938’de Türk-Fransız Askerî
Antlaşması imzalanmış, 32 maddelik bir protokolle Hatay’ın toprak bütünlüğü ve
siyasî konumunun iki devlet tarafından korunması ve bu amaçla her iki tarafın da
Hatay’da 2.500 kişilik bir askerî kuvvet bulundurması kabul edilmiştir.89 Bu askerî
antlaşmanın ardından devam eden görüşmeler sonrasında 4 Temmuz 1938’de
Ankara’da bir de Türk-Fransız Dostluk Antlaşması imzalanmıştır.90
Türk-Fransız Antlaşması’ndan sonra Milletler Cemiyeti Seçim Komisyo-
nu’nun bıraktığı yerden seçimlere devam edileceği açıklanmış ve seçim çalışmaları
başlamıştır. Ağustosta yapılan seçimler sonunda Sancak Türkleri Sancak Mecli-
si’nde 40 mebusluktan 22’sini elde etmiştir. Sancak Meclisi ilk toplantısını 2 Eylül
1938’de gerçekleştirmiştir.91 Meclisin açılmasından sonra bütün milletvekilleri
Türkçe yemin etmişlerdir. Halk Partisi başkanı Aldülgani Türkmen başkanlığına,
Tayfur Sökmen de Abdurrahman Melek’i Hükûmeti kurmakla görevlendirmiştir.92
Oluşturulan Bakanlar Kurulu ile 6 Eylül 1938’ de toplanan Hatay meclisi bu
Hükûmete güvenoyu vermiş, aynı gün Milletler Cemiyeti tarafından hazırlanan
anayasa onaylanmış, devletin resmi adı Hatay Cumhuriyeti olarak değiştirilmiş,
Türk İstiklal Marşı ve yeni Bayrak Kanunu kabul edilmiştir.93
Bağımsız Hatay Devletinin kurulması ile Türkiye açısından Hatay konusu
büyük oranda bir çözüme bağlanmıştır. Fransa’nın Suriye’ye bağımsızlık vadeden
1936 anlaşmasını askıya alması ile Hatay’ın geleceğinin Suriye’ye bağlı tutulması
için de bir sebep kalmamıştır. Bu arada 4 Kasım 1938’den itibaren Hatay Devleti-
nin sınırlarını tespit etmek amacıyla kurulan Milletler Cemiyeti sınır komisyonu da
çalışmalarına başlamıştır. Bu çalışmalar devam ederken inisiyatifin Türkiye lehine
geçtiğini gören Suriye; Hatay’ın Türkiye ile Suriye arasında paylaşılması teklifini

87 Armaoğlu, a.e., s.350.

88
Yusuf Sarınay. “Atatürk’ün Hatay Politikası-II (1938-1939)” Atatürk Araştırma Merkezi Der-
gisi, C:XII, Sayı:35 (Temmuz 1996), s.407.
89 Armaoğlu, a.e., s.350.
90 Gönlübol-Sar, a.e., s.138.
91 Gönlübol-Sar, a.e., s.138. Armaoğlu, a.e., s.351.
92 Tayfur Sökmen, Hatay’ın Kurtuluşu İçin Harcanan Çabalar, TTK. Basımevi, Ankara, 1978,
s.108.
93 Sarınay, a.e., s.117-119. Armaoğlu, a.e., s.351.
441
getirmişse de, Hatay sınırlarında Suriye lehine düzeltmeler yapılabileceğinin ileri
sürülmesi üzerine bir uzlaşma sağlanamamıştır.94
Türk ve Fransızlar arasında Hatay üzerinde görüşmelerin devam ettiği sıra-
da Avrupa’da savaş siyaseti başlamıştı. 15 Mart 1939’da Almanya Çekoslovakya’yı
işgal etmiş, 7 Nisan 1939’da İtalya Arnavutluk’u işgal etmiş ve Avrupa konjonktürü
değişmişti. Avrupa’da olayların 1939 yılından itibaren savaşa doğru yön alması,
Türk-İngiliz ittifakının ilk adımlarının atılması ve batılıların barış cephesi çabaları
dolayısıyla Fransa Türkiye’nin ve Hataylıların isteklerini kabul etmek zorunda
kalmıştır. Hatay’ın Türkiye’ye ilhakı hususunda iki devlet arasında 23 Haziran
1939’da bir antlaşma yapıldı. Antlaşma ile Fransa, Hatay’ın Türkiye’ye katılmasını
kabul etti, buna karşılık Türkiye de Suriye’nin bağımsızlık ve toprak bütünlüğüne
saygı gösterecekti.95 Hatay Devleti yöneticileri Hatay’ın Türkiye’ye katılma arzu-
sunu birçok vesileler ile dile getirmişlerdi. Nihayet Hatay Meclisi son toplantısını
29 Haziran 1939 günü yapmış ve oybirliği ile aldığı bir kararla Türkiye’ye katılma-
ya karar vermiştir. Temmuz ayı içerisinde de Hatay, Türkiye Cumhuriyeti sınırları
içerisine katılmıştır.96

7. TÜRKİYE’NİN MİLLETLER CEMİYETİ’NE KATILMASI

Birinci Dünya Savaşı’nın galip devletleri Versay (Versailles), St. Cermen (Sa-
int Germain), Tiriyanon (Trianon), Nöyi (Nevilley) Antlaşmaları ile sağlanan du-
rumun (Status Quo) korunmasına çalışarak antirevizyonist grubu meydana getir-
mişlerdir. Buna karşılık Almanya, Birinci Dünya Savaşı’nın galip devletlerinden
olmasına rağmen umduğunu bulamayan İtalya, Versay Antlaşması’nda kaybettik-
lerini tekrar alma çabasına girerek revizyonist grubu oluşturmuştur.97
Birinci Dünya Savaşı’ndan galip çıkan devletler tarafından uyuşmazlıkları
barışçı yollarla çözümlemek, uluslararası hukuka saygı çerçevesinde devletlerarası
işbirliğini geliştirmek, böylece barış ve güvenliği korumak maksadıyla uluslararası
bir örgüt olarak Milletler Cemiyeti kurulmuştur. Milletler Cemiyeti Yasası, yenilmiş
devletlerle yapılacak barış antlaşmalarına paralel olarak Paris’te hazırlanmış ve
müttefiklerin 25 Ocak 1919 tarihindeki toplantısında kabul edilmiştir. Milletler
Cemiyeti Yasası, 1923 yılında Lozan Antlaşması hariç savaş sonunda yapılan barış
antlaşmalarına konmuştur. Buna rağmen, Lozan Antlaşması’nda Milletler Cemiye-
ti’ne pek çok rol ve yetki de tanınmıştı.98

94 Sarınay, a.e., s.421.

95 Armaoğlu, a.e., s.351.
96 Gönlübol-Sar, a.e., s.139.
97 İsmet Türkmen, “Atatürk ve Türkiye’nin Balkan Antantı Üyeliği”, XIV Yüzyıldan Günümüze
Balkanlar ve Balkan Tarihi (On Dördüncü Askerî Tarih Kongresi Bildirileri-II), (03-07 Ara-
lık 2012), Genelkurmay Basımevi, Ankara, 2014, s.716.
98 Durmuş Yalçın vd., a.e., s.440-441.
442
 Bu sırada Türkiye, Lozan’da Misak-ı Millî ilkelerini tam manasıyla gerçekleş-
tiremediği hâlde antirevizyonist devletlerin yanında yer almayı tercih etmiştir. Bu
kararın alınmasında iki sebep etkilidir. İlki “Türkiye’nin emniyetini gaye tutan
hiçbir milletin aleyhinde olmayan bir sulh istikameti bizim düsturumuz olacaktır”
ilkesi; diğeri ise, Millî Mücadele Dönemi’nden itibaren Türkiye’nin kuvvetli bir
müttefiki olan Rusya’nın Alman ve Japon tehlikelerine karşı anti-revizyonist gruba
yönelmesidir. Bu yöneliş Türkiye’yi de bu istikamette etkilemiştir.
Dünya Savaşı sonrasında uluslararası barışın korunması ve iş birliğinin sağ-
lanması için galip devletler tarafından kurulan Milletler Cemiyeti, Versay Antlaş-
ması ile statükonun devamını sağlamayı hedeflemiştir. Türkiye, Birinci Dünya
Savaşı’nda yenilgiye uğradığı için kurumun aslî üyeleri arasına alınmamıştır. Bu-
nunla beraber Versay’dan kısa bir süre sonra uluslararası ilişkilerde meydana
gelen değişmeler tesirini Milletler Cemiyeti üzerinde de göstermiş ve Dünya Sava-
şı’nda yenilen devletler tek tek teşkilata alınmaya başlamıştır.
Türkiye Lozan Antlaşması’yla Milletler Cemiyeti’ne girmeyi taahhüt etmiş
bir devlet değildi. Bununla birlikte Türkiye, Lozan Antlaşması’nın kapsadığı Musul
Meselesi, azınlıklar ve Boğazlar gibi bazı konularda cemiyetin yetkisini fiilen tanı-
mıştı. Akşin’e göre Türkiye’nin Milletler Cemiyeti’ne girmesinin gecikmesi Türkiye
Cumhuriyeti’nin kuruluş yıllarında içinde bulunduğu çeşitli hayati meseleler kar-
şısında bu konuya yeterince dikkat gösterememiş olmasından kaynaklanmaktadır.
Ayrıca Musul Meselesi’nin Milletler Cemiyeti’nde geçen safhası Türkiye için hayal
kırıcı ve Cemiyetle olan ilişkilerin bakımından kötü bir başlangıç olmuştur. Yine
Cemiyetin fiilen İngiltere ve Fransa’nın sevk ve idaresi altında olması da bir etken-
di.99 Bu durum Türkiye’de Milletler Cemiyeti aleyhine bir tepki uyandırmıştı. Tür-
kiye’nin milletlerarası işbirliği ve barış çabalarına katılış süreci, 1928 yılında silah-
sızlanma konferansının hazırlık komisyonu çalışmalarına davet edilmesi ile baş-
lamıştır. Bu komisyon çalışmaları esnasında, Rus Dışişleri Bakanlığı, Türk
Hükûmeti’nin milletlerarası siyasette oynadığı mühim rol ve coğrafî öneminden
hareketle Türkiye’nin de davetini talep etmiştir. Türkiye, 1930 yılına doğru ulusla-
rarası çalışmalara aktif olarak katılmış, Briand-Kellog Antantı’nı imzalamış, silah-
sızlanma konferansı çalışmalarında da bulunmuştur. Ayrıca, konferans sırasında
Rusya’nın silahsızlanma hususu üzerinde ısrarını destekleyen devlet Türkiye ol-
muştur. 1932 yılına gelindiğinde Türkiye komşularıyla münasebetlerini büyük
ölçüde hallederek uluslararası ilişkilerde oldukça güçlü bir konuma gelmiştir. Tür-
kiye’nin elde ettiği bu haklı konumu, dış ilişkilerde bağımsız ve eşit bir statü ka-
zanmasından dolayı önemlidir.100
1930 yılına doğru Avrupa’da gruplaşma hareketleri hız kazanmış, bu durum
milletlerarası barış ve güvenliğe karşı bir tehdit unsuru olmaya başlamıştır. Bu

99 Akşin, a.e., s.169-170.

100 Türkmen, a.e., s.717.
443
durum karşında, o zamana kadar kendi iç meseleleriyle meşgul olması sebebiyle
uluslararası politikanın dışında kalan Türkiye, statükocu Batılı devletlerin önem
verdiği bir devlet olmaya başlamıştı. Türkiye’nin 1930 yılına doğru milletlerarası
çalışmalara aktif olarak katılması er geç Milletler Cemiyeti’ne gireceğini gösteri-
yordu.101
Türkiye’nin Milletler Cemiyeti’ne girmesinde önemli olan bir diğer husus
Sovyetler Birliği’nin Cemiyete karşı tutumuydu. Türk-Sovyet ilişkileri, Türkiye’nin
Milletler Cemiyeti’ne girerken bu devlet ile ilişkilerini göz önünde bulundurmasını
gerekli kılıyordu. Sovyetler Birliği’nin 1932 yılına kadar Batılı devletlerle iyi ilişki-
ler kuramamış olmasının da etkisi bulunmaktadır.102
Türkiye Milletler Cemiyeti Meclisi’nin üyesi olmak şartıyla teşkilata girmeyi
prensip olarak kabul ediyordu. Fakat, Cemiyet Meclisi’nde daimî üyelik sadece
“büyük devletlere” verildiği için Türkiye’nin bu haktan yararlanamayacağı açıktı.
Türkiye ile Sovyetler Birliği arasında 1925 yılında Paris’te yapılan Dostluk ve Ta-
rafsızlık Antlaşması’nı yenileyen 17 Aralık 1929 tarihli protokol hükümlerine göre
antlaşmayı imzalayan taraflardan birisi komşularını ilgilendiren siyasî taahhütlere
girerken diğerinin onayını alacaktı. Bu sebeple Türkiye, 1932 yılında Milletler
Cemiyeti’ne girmeyi kabul ettiği zaman Sovyetler Birliği’nin onayını almıştır. Çün-
kü Türkiye, Milletler Cemiyeti’ne girdiği zaman Cemiyet Misâkı’nın 19. Maddesi
gereği mütecaviz devletlere karşı alınacak zorlama tedbirlerine de katılmak du-
rumunda kalacaktı. Yukarıda adı geçen 1925 Antlaşmasına göre Türkiye’nin Sov-
yetler Birliğine karşı girişilecek böyle bir harekete katılmaması gerekiyordu. Bu
sebeple Türkiye, Cemiyet’e girerken Ankara’da bulunan Sovyet Maslahatgüzarına
verilen bir nota ile bu hususta teminat vermiştir.103
Sovyetler Birliği’ne verilen teminat notasından sonra Türkiye, Mustafa Ke-
mal Atatürk’ün direktifleri üzerine Milletler Cemiyeti’ne bu amaçla kendisi müra-
caat ederek değil de Milletler Cemiyeti tarafından davet edilerek girmek istediğin-
den politik girişimlerde bulunmuştur. Milletler Cemiyeti Genel Kurulu, 6 Temmuz
1932’de Çin-Japon uyuşmazlığını görüşmek için yaptığı olağanüstü toplantı sıra-
sında İspanya temsilcisinin teklifi, Yunan temsilcisinin desteği ile Türkiye’nin Mil-
letler Cemiyeti’ne davetini öngören karar tasarısını 18 Temmuz 1932’de 43 üyenin
oy birliği kabul etmiştir. Türkiye’nin barış yanlısı devletler safında yer almaya
çağrılması ve Cemiyet üyeliğinin kabulünün Türkiye’ye bildirilmesi üzerine
TBMM, 9 Temmuz 1932’de bu daveti kabul ettiğine dair genel kurul kararı almış,
Türkiye’nin böylece Milletler Cemiyeti’ne giriş süreci tamamlanmıştır.104

101 Gönlübol-Sar, a.e., s.95-96.

102 Gönlübol-Sar, a.e., s.96.
103 Gönlübol-Sar, a.e., s.97-97.
104 Akşin, a.e., s.172., Gönlübol-Sar, a.e.,s.98-99. TBMM Zabıt Ceridesi, Devre 5, Cilt 10, s.337-
343. Düstur, Tertip, Cilt:13, s.1231. Yuluğ Tekin Kurat, “Elli Yıllık Cumhuriyetin Dış Politikası
(1923-1973)”, Belleten, Sayı:154, (1975), s.266.
444
 Dikkat edileceği üzere, 1930’dan sonra Türkiye’nin uluslararası politikada
ağırlığını arttırması ve kolektif barış anlayışıyla, statükocu devletlerle meselelerini
halletmesi Milletler Cemiyeti’ne dahil oluş sürecinde olumlu etki yapmıştır.
Atatürk ve Türkiye’nin önemli bir başarısı olan karar Türkiye’ye bildirilmiş,
TBMM, 9 Temmuz 1932’de bu daveti kabul ettiğine dair genel kurul kararı almış,
böylece Türkiye’nin Milletler Cemiyeti’ne girişi gerçekleşmiştir. Bu üyelik, Türki-
ye’nin millî menfaatleri bakımından yararlı olacağı gibi, Sovyetler Birliği‘nin de
Türkiye vasıtasıyla Milletler Cemiyeti’ndeki çıkarlarını korumaya katkıda buluna-
caktı. Türkiye’nin Milletler Cemiyeti’ne girmesi sadece Sovyetler Birliği ile ilişki
kurmaktan sakınması ve Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Batılı devletler tarafın-
dan itilmiş, izole edilmiş bir Türkiye’nin bu şartlardan kurtulması anlamına gel-
mekteydi.105 Dönemin Dışişleri Bakanı Tevfik Rüştü (Aras) Türkiye’nin Milletler
Cemiyeti’ne girişine ilişkin şu ifadeleri kullanmıştır: “Bizim gözümüzde bu müesse-
se, hiç olmazsa bütün milletlerin bir buluşma yeri olabiliyordu. Bütün milletler için
böyle bir yerde sık sık toplanma imkânı olunca birbirleriyle temas ederek, konuşarak
en iyi anlaşma çarelerini bulabileceklerini ümit etmek, bir hayal veya bir hata sayı-
lamazdı. Nitekim tecrübelerimiz de bu görüşümüzü teyit etmiştir… Milletler Cemiyeti
müessesesine girmiş olmak sayesinde birçok devletle, seyahat ve ziyaretlere kapı
açan vasıtalara müracaat imkânlarını kazandık”.106

8.TÜRKİYE’NİN BALKAN DEVLETLERİYLE İLİŞKİLERİ VE BALKAN AN-

TANTI
Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin Milletler Cemiyeti’ne dahil olduğu dönem-
de, Balkan devletleri arasında da bu yönde bir yakınlaşma ve işbirliğinin başladığı
dikkati çekmektedir. Mustafa Kemal Atatürk’ün önderliğinde dış siyasette Türki-
ye’nin geleceği için “modernleşen” fakat “bloklar dışı” kalmayı öngören bir yol takip
edilmiştir. Balkan devletleri arasında bir birlik kurulması düşüncesi daha Birinci
Dünya Savaşı öncesinde doğmasına rağmen ciddi adımlar atılamamıştır. Birlik
tezinin ortaya çıkmasında etkili olan en önemli faktörün, Balkan Yarımadası’nı bir
gerilim sahası olmaktan kurtardıktan sonra, Balkanlıları bir arada tutmak, siyasî,
iktisadî ve askerî bir birlik tesis ederek, kalkınmayı ve ortak müdafaayı kolaylaş-
tırmak düşüncesi olduğu düşünülebilir.107
Misak-ı Millî sınırları içerisinde kurulan Türkiye Cumhuriyeti, kuruluş tari-
hinden itibaren Balkanlar, Kafkaslar ve Ortadoğu üçgeninin jeopolitik duyarlılığını
hissettirmiştir. Türkiye Cumhuriyeti’ni kuran Mustafa Kemal ve arkadaşları, bu
duyarlılık çerçevesinde hareket etmişlerdir. Doğu dünyasının en batısında olan ve
Batı dünyasına Balkanlar yoluyla bağlanan Türkiye Cumhuriyeti’nin 29 Ekim

105 Yalçın, a.e., s.292.

106 Tevfik Rüştü Aras, Atatürk‘ün Dış Politikası, Kaynak Yayınları, İstanbul, 2003, s.105-109.
107 Tahsin Ünal, Türk Siyasî Tarihi 1700-1958, 4. Baskı, Ankara, 1977, s.384.
445
1923’ten sonra bir taraftan çağdaş devlet olmanın gereklerini yerine getirirken;
diğer taraftan da komşuları ile ilişkilerini düzeltme gayreti içerisinde olduğu gö-
rülmektedir. Türkiye Cumhuriyeti’nin Balkan politikasını (1923-1930) ve (1930-
1938) yıllarını kapsayan iki devrede ele almak gerekir.108
Türkiye, Misak-ı Millî esaslarına sadık kalarak sınırları dışında kalan Balkan-
lardaki eski varlığı üzerinde bir iddiada bulunmadığı için Yunanistan’la olan prob-
lemler dışında Balkan devletlerine karşı izlediği politika Lozan Antlaşması ile be-
lirlenmiş olan statükonun korunması üzerine olmuştur. Bu çerçevede Balkan dev-
letleriyle ikili dostluk antlaşmaları yapılmıştır. Arnavutluk ile 15 Aralık 1923’te
Ankara’da, Bulgaristan’la 18 Ekim 1925’te Ankara’da, Yugoslavya ile 28 Ekim
1925’te Ankara’da dostluk antlaşmaları yapılmıştır.109
Birinci Dünya Savaşı sonunda galip gelen güçler tarafından yeniden çizilen
Balkan sınırlarında tartışmalar bitmemiş, ulus-devlet süreci yaşayan Balkanlar’da
azınlıklar sorunu da eklenmiştir. Bundan dolayı iki savaş arası dönemde Balkan-
lar’da sınırlar ve azınlıklar meselesi olarak iki büyük sorun ortaya çıkmıştır.110 Bu
çerçevede gerek 1912-1913 Balkan Savaşları, gerekse Birinci Dünya Savaşı’ndan
arta kalan uyuşmazlıkların çözümlenmesi için gayret sarf edilmiş ve Balkan dev-
letleri kendi aralarında iki taraflı antlaşmalar yapmışlardır. 1929 yılına doğru he-
men hemen bütün Balkan devletleri arasındaki ilişkiler düzelmiş ve Balkanlarda
işbirliği için gerekli ortam hazırlanmıştı.111
Balkan devletleri arasında ilişkilerin geliştirilmesi konusunda en önemli
adım 6-10 Ekim 1929’da Atina’da düzenlenen 27. Evrensel Barış Kongresi’nde,
Eski Yunan Başbakanı Papanastasiu tarafından, Balkan ülkeleri arasında problem-
leri değerlendirmek üzere Balkan Birliği Enstitüsü’nün kurulması teklifi ile atıl-
mıştır. Teklife olumlu bakan bölge ülkelerinin Dışişleri Bakanları öncelikli olarak
kendi aralarında konferans yapılması kararını almışlardır.112 Bölgesinde ilişkileri-
ni geliştirmek isteyen Türkiye, Balkan Antantı’nın çok öncesinde Balkan devletleri
ile ikili dostluk antlaşmaları yapmıştır. Arnavutluk ile 15 Aralık 1923’te Ankara’da
imzalanan Dostluk Antlaşması; Bulgaristan’la 18 Ekim 1925’te Ankara’da imzala-
nan Dostluk Antlaşması, Yugoslavya ile 28 Ekim 1925’te Ankara’da imzalanan
Barış ve Dostluk Antlaşmaları, Balkan devletleriyle Türkiye’nin münasebetlerinin
iyileşmesini hızlandırmıştır. Fakat bu antlaşmalar arasında 1930 tarihli Türk-
Yunan İşbirliği Antlaşması, Balkan Antantı’nın esas unsurudur.113 Dikkat edileceği

108
Hikmet Öksüz, Türkiye Cumhuriyeti Devletinin Atatürk Dönemindeki Balkan Politikası
(1923-1938), İstanbul Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, (Doktora Tezi), İs-
tanbul, 1996, s.182.
109 Gönlübol-Sar, a.e., s.99.
110 Öksüz, a.e., s.182.
111 Gönlübol-Sar, a.e., s.100.
112 Melek Fırat, Türk Dış Politikası 1919-1980, (Ed. Baskın Oran), Cilt 1, İstanbul, 2004, s.350.
113 Yalçın, a.e., s.305.
446
üzere, 1923 yılı sonrasında Mustafa Kemal Atatürk’ün önderliğindeki dış siyasetin
önceliği milletlerarası ilişkileri düzene koyma yönündedir. Bu amaçla millî dış
siyasetin ana hedeflerini Türkiye’nin jeopolitik konumuna, tarihi çizgisine, Cum-
huriyetin kuruluş felsefesine ve dünyanın içinde bulunduğu konjonktüre uygun
esaslar teşkil etmekteydi.114
Türkiye, 1923-1930 yıllarını kapsayan devrede Arnavutluk, Bulgaristan,
Romanya ve Yugoslavya ile diplomatik temaslar kurarak ikili antlaşmalarla ilişki-
lerini güçlendirmişti. Yunanistan ile Nüfus Mübadelesi sorunu 1930 yılına kadar
sarktığı için bu ülke ile ilişkiler bu tarihten sonra olumlu bir seyir kazanmıştır. İkili
ilişkileri düzenleme dönemi olarak niteleyebileceğimiz bu dönemde Türkiye Cum-
huriyeti Devleti, sorunların çözümündeki samimi yaklaşımı, işbirliği arzusu ve
güven veren tutumuyla, 1930-1938 devresinde izleyecek olduğu aktif Balkan Poli-
tikası’nın zeminini oluşturmuştur. Bu zeminin oluşumunda Türkiye ile Yunanistan
arasında yapılan 10 Haziran 1930 tarihli Ankara Antlaşması’nın önemi büyüktür.
Çünkü Atatürk, izleyecek olduğu Balkan Politikası’nda, Yunanistan ile uzlaşmayı
ilk adım olarak görüyordu.115
Bu dönemde Türkiye, sınır komşularıyla yakın ilişkiler kurmak için çaba
göstermiştir. Atatürk, batıdaki komşularıyla iyi ilişkiler kurmanın uluslararası
alanda Türkiye’nin konumuna yapacağı katkının ötesinde Avrupa sistemi ile sıkı
bağlar oluşturacağını da düşünüyordu. 1925 yılında Bulgaristan ile bir Dostluk ve
İşbirliği Antlaşması imzalanmıştır. 1925 Antlaşması Türkiye ve Bulgaristan ara-
sında dostluk ve işbirliğini geliştirmek, Türkiye’deki Bulgar azınlık ile Bulgaris-
tan’daki Türklerin isteğe bağlı ve serbest göç izni ve azınlık haklarının korunması-
nı içeren özel garantiler getiriyordu. Ayrıca göç edenler mülklerini satabilecek ve
özel eşyalarını da yanlarına alabilecekti.116
Türkiye, Balkan devletleriyle ilişkilerinde bazı zorluklara karşın işbirliği
oluşturma konusunda çaba içerisinde olmuştur. Esas itibariyle Türkiye’nin Millet-
ler Cemiyeti’ne üyeliğinin öncesinde Balkan coğrafyasındaki gelişmelerin yakın-
dan takip edildiği Türk Hükûmet’inin Dışişleri Bakanlığı yazışmalarında dikkati
çekmektedir. 1929 yılının Mayıs ayında Türkiye’nin Budapeşte Elçiliği vasıtasıyla
Macaristan ve Yugoslavya idarelerinin Balkanlar’daki emniyet ve barış ortamının
sağlanması yönündeki düşünceleri belirlenmeye çalışılmıştır.117 Bu birliğin tesisi-

114
Sadet Altay vd., “Türkiye’den Balkanlara Uzanan Dost Eli: Balkan Antantı”, 5. Balkan Tıp Ta-
rihi ve Etiği Kongresi (11-15 Ekim 2011), İstanbul, 2011, s.704.
115 Öksüz, a.e., s.182-183.
116 Oral Sander, Türkiye’nin Dış Politikası, (Derleyen: Melek Fırat), İmge Kitabevi, Ankara, 2013,
s.179.
117 Bu husustaki raporda, özellikle Cemiyet-i Akvam’ın özellikle azınlıklar hususunda Balkan saha-
sında etkin bir siyaset ortaya koyamadığı, bu durumun Balkan devletlerinin kendileri arasında hal-
ledilmesi yönünde girişimleri zorunlu kıldığı işaret edilmiştir. Bkz. Başbakanlık Cumhuriyet
447
ne yönelik en önemli adım Türkiye’den gelmiştir. Türkiye’nin misak-ı millî sınırla-
rına bağlı kalmak suretiyle, Balkanlar’da kaybedilmiş olan toprakları üzerinde hak
iddia etmeyeceğini Lozan’da ve sonrasındaki dünya barışına katkı sağlamaya yö-
nelik girişimleriyle kanıtlaması, Balkan ülkeleri başta olmak üzere diğer çevre
ülkelerde de olumlu karşılanmıştır ve Antant’ın imzası öncesinde de bu durum
hızlandırıcı bir etkiye zemin hazırlamıştır.118 Afet İnan, Balkan birliğinin tesisine
ilişkin şu değerlendirmeyi yapmıştır:
“Türkiye’nin komşularıyla iyi ilişkiler siyasetinin en belirgin örneği de 9 Şubat
1934’de yapılan Balkan Paktı’dır. Bu paktın imza edilmesinden önceki yıllarda Ata-
türk’ün devlet reisi olarak bu husustaki fikirlerini gerçekleştirmek için yabancı devlet
adamlarıyla temasları ve bu hususta zemini hazırlamak gayreti vardır. Bu maksatla
bilhassa Türkiye’ye gelen Yunan, Yugoslav ve Romen devlet adamlarıyla konuşmala-
rında, böyle bir paktın zaruretine onları inandırmıştır. Bunun hazırlık devri başla-
rında Balkan devletlerinin Türkiye’de bir konferans tertip etmişlerdir. (Ekim 1931).
Bunun maksadı, Balkan milletlerinin birliğini temin etmekti. Nitekim 1934’te yapılan
Balkan Paktı ile taraflar, sınırlar ve her türlü güvenlik konularında birbirlerine ga-
ranti vermişlerdir.”119
Balkan coğrafyasındaki yakınlaşmanın esas unsuru; Lokarno Antlaşması,
Kellog Paktı ve Litvinoy Protokolü gibi barışçı teşebbüslerle, Küçük Antant gibi
statükocu ittifakların ortaya çıkması ve 1930 Ekimindeki Türk-Yunan anlaşmala-
rının doğurduğu Türk-Yunan yakınlaşmasıdır. Bu anlaşma Balkan devletleri ara-
sında siyasî dayanışmanın gerçekleşmesinde fevkalade etkili olmuştur. Ayrıca
1933’te Nazi Partisi’nin Almanya’da iktidara gelmesi de işbirliği çalışmalarını hız-
landırmıştır.120
Balkan Antantı’na giden yolda ilk Balkan Konferansı Arnavutluk, Bulgaris-
tan, Romanya, Türkiye, Yugoslavya ve Yunanistan temsilcilerinin katılımıyla 5
Ekim 1930’da Atina’da toplanmıştır. Bu toplantıda Balkan devletlerinin dışişleri
bakanları seviyesinde her yıl bir araya gelmeleri, bir Balkan Paktı’nın hazırlanma-
sı, daimî bir teşkilat kurularak Balkan milletleri arasında ekonomik, sosyal, kültü-
rel ve siyasal yakınlaşmayı sağlayacak bir Balkan Birliği’nin kurulmasını kolaylaş-
tırmak konularını içeren kararlar alınmıştır. Daha sonra İkinci Balkan Konferansı
Ekim 1931’de İstanbul’da, Üçüncü Balkan Konferansı 23-26 Ekim 1932 tarihleri
arasında Bükreş’te ve Dördüncü Balkan Konferansı da 5-11 Kasım 1933 tarihinde

Arşivi, Fon Kodu:30.10, Yer No: 232.564.8, Tarih: 05.1929. (Bundan sonra arşiv ismi BCA, Fon
Kodu; FK, Yer No; YN, Tarih; T şeklinde kısaltılacaktır)
118 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre:4, Cilt:21, s.16.
119 A. Afetinan, Türkiye Cumhuriyeti ve Türk Devrimi, 4. Baskı, Türk Tarih Kurumu Yay., Anka-
ra, 1998, s.135.
120 Anlaşma hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. İsmail Soysal, Türkiye’nin Siyasal Anlaşmaları 1920-
1945, Cilt:I, Ankara, 2000, s.399-404. Armaoğlu, a.e., s.414-416.
448
Selanik’te toplanmıştır.121 Bulgaristan’ın revizyonist dış politikası ve Türkiye ile
Yunanistan arasında nüfus mübadelesi konusundaki anlaşmazlık Balkan ülkeleri
arasında yakınlaşmayı engelleyen belirgin etkenler olmuştur. Ancak 1930 yılında
Türk-Yunan yakınlaşması sonunda 1930 ve 1933’te Bulgaristan’ın da yer aldığı
Balkan konferanslarının yolu açılmıştır.122
İlk konferans öncesinde Balkan Antantı denilen bir yasal belgenin temelle-
rini, doğabilecek sorunları ele almak amacıyla özel bir komite atanmıştır. Bu du-
rum üç ya da dört gün gibi kısa bir süre içinde Balkan devlet temsilcilerinin görüş
alışverişi içinde bulunmalarının bir sonucu olarak değerlendirilmiştir. Bu durum
“Balkan milletlerinin akıllarının, kalplerinin ve ruhlarının altında yatan psikolojik ve
sosyolojik unsurlar ve düşünceler olduğu” şeklinde kabul edilebilir. Bu kararların
sonucunda 1930’un Eylül ayında Selanik’te ve aynı yıl Atina’da ilk konferansın
hazırlanması için bir toplantı yapılmıştır.123
Konferansta özetle şu kararlar alınmıştır:
1-Balkan devletleri arasında her yıl Dışişleri Bakanları seviyesinde toplantı
yapılması.
2-Devletlerarası uyuşmazlıkların barışçı yoldan çözülmesi ve bir saldırı du-
rumunda karşılıklı olarak yardımlaşma konusunda Antant hazırlanması, Antant
içinde savaşın yasaklanması, problemlerin çözümünde barışçı yollara başvurul-
ması, tahkim ve uzlaştırma yoluyla Uluslararası Lahey Adalet Mahkemesi’ne baş-
vurulması.
3-Balkan devletlerinin uzun süredir devam eden düşmanlıklarının doğasına
özgü şikâyetlerini incelemek üzere bir komite tayin etmek, antlaşmayı imzalayan
devletlerden biri ile bu devletler arasında olmayan devletler arasında savaş ilanı
durumunda, üye ülkeler arasında karşılıklı güvenlik anlaşması hazırlanması.
4-Balkan milletleri arasında kurulacak daimi teşkilat aracılığıyla Balkan ül-
keleri arasında ekonomik, sosyal, kültürel ve siyasî alanda yakınlaşmanın sağlan-
ması.124
Bu maddelerden anlaşılacağı üzere, konferansta Balkan birliğinin kurulması
amacını taşıyan sürekli bir örgüt oluşturmak gibi önemli bir karar da alınmıştır.
Birinci Balkan Konferansı’nın en önemli kazanımı, Balkan milletlerinin kendi ara-
larında meselelerini görüşerek çözüme kavuşturabilecekleri kanaatine ulaşmış
olmalarıdır. Konferans sırasında özel bir komisyon tarafından da ikinci konferans-
ta sunulmak üzere bir taslak metin hazırlamıştır.

121 Gönlübol-Sar, a.e., s.100-101.

122 Sander, a.e., s.179.
123 “Entelektüel zemin” için bir yakınlaşma sağlayacak, taslak anlaşmalar ve taslak sözleşmeler,
kanunlaştırılmak üzere hazırlanmıştır. Bkz. M. A. Caloyanni, “The Balkan Union, the Balkan
Conferences, and the Balkan Pact “, Transactions of the Grotius Society, Vol.18, (1932), pp.
103.
124 Galitzi, a.e., s.178-179.
449
 İkinci Balkan Konferansı 20-26 Ekim 1931’de İstanbul’da toplanmıştır. Bu
konferansın hazırlıklarına bir yıl önceden başlamıştır.125 İlk konferanstan sonra
Türkiye ile Yunanistan arasında yapılan anlaşma, görüşmelerde etkisini olumlu
yönde göstermiştir. Esas itibariyle, bu toplantıda statükocu ve revizyonist Balkan
devletlerinin bir araya getirilmesine çalışılmıştır. Ancak bu sırada devletlerin tu-
tumu da netleşmiş, Türkiye ve Yunanistan her alanda ortak hareket ederken, re-
vizyonist politika izleyen Bulgaristan ile İtalya’nın tesiri altındaki Arnavutluk muh-
temel bir Antant’tan uzak durmaya özen göstermiştir. Yugoslavya ve Romanya ise,
Küçük Antantın üyeleri olmaları sebebiyle, “Balkan Birliği” fikrini ikinci plana at-
mışladı.126 Balkan Antantı’nı daha ileri götürmeyi hedefleyen ikinci konferansta bir
Balkan Federasyonunun kurulması yönünde adım olarak değerlendirilebilecek
olan Balkan ülkeleri arasında bir posta birliğinin kurulması, Balkan Devletleri Sağ-
lık Bilgi Bürosu oluşturulması ve İstanbul’da Balkan Devletleri Ticaret Odası’nın
kurulması öneriler görüşülmüştür.127
Konferansın son oturumuna katılmış olan Mustafa Kemal Atatürk, 25 Ekim
1931 tarihinde Balkan konferansı delegelerinin, TBMM salonundaki merasim top-
lantısında yaptığı Fransızca konuşmasında görüşlerini şöyle belirtmiştir: “…Balkan
milletleri içtimaî ve siyasî ne çehre arz ederlerse etsinler, onların Orta Asya’dan gel-
miş, aynı kandan, yakın soylardan müşterek cedleri olduğunu unutmamak lazımdır.
Balkan milletlerinin asırlara şamil müşterek bir tarihi vardır. Bu tarihin elemli hatı-
raları varsa, onlara sahip olmakta bütün Balkanlar müşterektir. Türklerin hissesi ise
daha az acı olmamıştır, Siz, mazinin karışık his ve hesaplarının üstüne çıkarak, derin
kardeşlik hisleri arayacaksınız. İnsanları mesut edecek yegâne vasıta, onları birbirle-
rine yaklaştırarak, onlara birbirlerini sevdirerek, karşılıklı maddî ve manevî ihtiyaç-
larını temine yarayan hareket ve enerjidir.”128 Buna rağmen konferansta Türk
Hükûmeti’nin beklediği sonuç tam olarak alınamamakla birlikte, daha çok ekono-
mi, teknik ve kültürel alanlarda işbirliği sağlayacak konular ve azınlık sorunları
üzerinde durulmuştur.129
Üçüncü Balkan Konferansı 23-26 Ekim 1932’de Bükreş’te toplanmıştır. Bu-
rada temel sorunların tartışılması sırasında, Bulgaristan azınlıklar meselesinde
isteği doğrultusunda bir sonuç alamayacağı düşüncesinden hareketle konferans-
tan çekilmiştir.130 Yaşanan bu gelişme Balkan Antantı’nın imzalanmasını tehlikeye

125 Konferansa katılacak olan delegelerin pasaportlarının vize işlemlerinde kolaylık sağlanması ama-
cıyla 13 Mayıs 1926 tarih ve 320 sayılı kanunun 2. maddesine bir fırka ilavesi için 18 Mart
1931’de bir kanun layihası hazırlanmıştır. Bkz. BCA, FK: 30.18.1.2, YN: 18.18.2, T: 18. 3.1931.
126 Gönlübol, a.e., s.101.
127 Galitzi, a.e., s.180-181.
128 Şevket Süreyya Aydemir, Tek Adam Mustafa Kemal, Cilt:3, 26. Baskı, İstanbul, 2011, s.390.
129 Armaoğlu, a.e., s. 416.
130 Bulgar yönetimi tarafından konferans esnasında ileri sürülen azınlıklar meselesine ilişkin
2.10.1932 tarihli “Near East” gazetesinde yayınlanan makalenin Dışişleri tarafından Fransızcaya
450
düşmüştür. Konferansın diğer üyeleri aralarında ekonomik ve sosyal meseleler
üzerinde görüşmeye devam edilmiş ve Balkan devletleri arasında bir gümrük bir-
liği kurulmasına karar verilmiştir.131
Bu konferansın sonunda, Balkan Ticaret ve Sanayi Odası, Balkan Denizcilik
Bürosu, Balkan Ziraat Odası, Balkan Turist Federasyonu, Balkan Hukukçuları Ko-
misyonu, Balkan Tıp Federasyonu gibi teşekküller ortaya çıkmıştır. Üçüncü Balkan
Konferansı ilk kez bir Balkan Antantı tasarısı ortaya çıkarmıştır ki, bu suretle işbir-
liği faaliyetleri siyasî münasebetler alanına geçirilmiştir132. Konferansa katılmış
olan devletlerarasında bu fikri en fazla Türk Hükumeti desteklemiştir. Balkan bir-
liği tezine inanan Türkiye esas itibariyle; Balkan devletleri arasında iki taraflı ant-
laşmaların ötesinde bir anlam ihtiva eden kuvvetli bir güvenlik sistemi kurulması
yönündeki düşüncesini ortaya koymuştur.133
Dördüncü Balkan Konferansı 5-11 Kasım 1933’de Selanik’te toplanmıştır.
Bu sırada konferansın öncesinde Ekim 1933’te Balkan Devletleri arasında diplo-
matik girişimler başlamıştır. Esas itibariyle bu diplomatik girişimler Balkan Antan-
tı’nı kuracak olan misâkın ön hazırlık aşaması olarak değerlendirilmiştir. Bu giri-
şimler sırasında Bulgaristan’ın revizyonist emellerden vazgeçmesini ve Antant’a
katılmasını sağlamak öncelikli mesele olarak görülmüştür.134 Fakat Bulgaristan bu
birlikteliğe dahil olmaktan da öte Balkan devletlerini kendi yanına çekmeye çalış-
mıştır. Türkiye ve Yunanistan, Bulgaristan’ın bu emelinin önüne geçemeye çalış-
mış, fakat bu girişimleri sonuçsuz kalmıştır.135
Netice itibariyle, konferansa katılan devletler daha sonra Bulgaristan’a birli-
ğe girme hakkı tanımak suretiyle, açık kapı bırakarak, Bulgaristan olmaksızın yola
devam etme kararı almışlardır. Bulgaristan’ın daha sonraki tarihlerde revizyonist
bir dış politikaya yönelişi Balkan iş birliği çalışmalarından çekilmesine sebep ol-
muştur. Arnavutluk ise İtalya’nın etkisiyle çalışmalardan uzaklaşmıştır.136 Anlaşı-
lacağı üzere, Balkanlar’da siyasî işbirliğinin hayata geçirilmesi mümkün olmamış-
tır. Balkan konferanslarında Bulgaristan’ın işbirliğinde çekingen davranması ve

tercüme edilerek Başbakanlık makamına takdim edilen yazısı için bkz. BCA, FK: 030.10, YN:
226.523.32.1, T:27.2.1932.
131 Fırat, a.e., s.351. Akşin, a.e, s.264.
132 Armaoğlu, a.e., s 416.
133 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 6, Cilt: 20, s. 2. BCA, FK: 030.10, YN: 240.621.11.1, T:
30.3.1932.
134
Bulgaristan olmadan bir Balkan Birliği projesinin eksik kalacağı kanaati ile İsmet Paşa ile Tevfik
Rüştü Aras 20 Eylül 1933’te Bulgaristan’ı ziyaret etmişlerdir. Ziyaret ile 1929 tarihli Tarafsızlık,
Uzlaşma ve Hakemlik Antlaşması beş yıllığına uzatılmıştır. Bkz. Yalçın, a.e., s.280.
135 Konferansta gözlemci sıfatı ile gönderilen Atina Büyükelçisi Enis Bey, Dışişleri Bakanlığı’na
gönderdiği telgrafta konferansta barış ortamının ileriye yönelik olarak ümit vaat ettiği üzerinde
durmuştur. Bkz. BCA, FK: 030.10, YN:228.535.1, T: 14. 5.1934.
136 Tevfik Rüştü Aras hatıralarında “…biz Bulgarların Balkan birliğine iştirakini can ve gönülden
istedik” demektedir. Bkz. Aras, a.e., s.56. Yalçın, a.e., s.280.
451
Arnavutluk ile birlikte Balkan konferanslarında, revizyonist gayelerini dolaylı bir
şekilde belirterek azınlık meselelerinin de tartışmasında ısrar etmiş olmaları du-
rumu zorlaştıran temel faktörlerdir. Türkiye, Yunanistan, Yugoslavya ve Roman-
ya’nın bu duruma engel olmaya çalışmalarına rağmen, özellikle Türkiye uzlaştırıcı
bir politika izleyerek Bulgaristan’ın tam işbirliğini sağlamaya çalışmış fakat muvaf-
fak olamamıştır.137 Esas itibariyle, Birinci Dünya Savaşı sonrasında Bulgaristan
azınlık meselesi ve toprak taleplerinden dolayı komşuları ile anlaşmazlık içine
düşmüştür. Bulgaristan bu tavrı ile Balkan ülkeleri arasında anlaşmayı teşvik et-
mek ve kolaylaştırmak amacı ile konferanslar sırasında toprak taleplerini daha
açık bir şekilde ortaya koyarak komşuları ile herhangi bir Balkan birliği içinde
olmayacağını göstermiştir.
Türkiye’nin ortak güvenlik örgütlenmelerine girme yolundaki önemli adım-
larının Balkan konferansları sırasında atıldığı kabul edilebilir.138 Bu konferanslar
sırasında daha önce de değinildiği üzere, İtalya’nın tesiri altında kalan Bulgaristan
ve Arnavutluk’un revisyonist doğrultudaki talepleri neticesinde bu iki devletin
Antantın tesisi öncesinde gruptan ayrılmalarına sebep olmuştur.139 Bu gelişmeler
üzerine, Türkiye’nin davetine rağmen Antantı kendisine karşı bir oluşum gibi de-
ğerlendiren Bulgaristan, Balkanlar’da statükonun korunmasını amaçlayan bir iş-
birliğine yanaşmamıştır. Diğer taraftan Türk-Yunan Anlaşması, Romanya’yı hare-
kete geçirecek ve Başbakan Titulescu’nun Ankara’yı ziyareti sırasında 17 Ekim
1933 tarihinde Türkiye ile Romanya arasında “Dostluk, Saldırmazlık, Hakem ve
Uzlaşma Anlaşması” imzalanmıştı.140 Romanya, Bulgaristan’ın revizyonist istekle-
rinden endişe duyduğu ve kendi deniz ticareti de Boğazlardaki serbest geçişe bağlı
bulunduğu için bu anlaşmayı menfaatlerine uygun bulmuştur. Türkiye’nin yaptığı
bu ikili anlaşmalar, Bulgaristan’da tepkiyle karşılanmış ve Bulgar basını Türkiye
aleyhinde bir kampanya başlatmış, Bulgaristan’ın Balkanlar’da statükonun ko-
runmasına bu denli sinirlenmesi Yugoslavya’yı endişeye sevk etmiştir. Bunun üze-
rine, Türk Dışişleri Bakanı’nın Belgrad’ı ziyareti sırasında 27 Kasım 1933 tarihinde
bir “Dostluk ve Saldırmazlık Anlaşması” imzalanmıştır.141
Dikkat edileceği üzere, 1933 yılı içinde taraflar arası bu gelişmelerin ortaya
çıkması diğer taraftan Almanya’da Nazi Partisi’nin iktidara gelmesi Avrupa’da
revizyonist doğrultudaki gelişmelerin yaşanmasına zemin hazırlamıştır. Bal-
kanlar’daki Alman ve İtalyan baskısının yoğunlaşarak artması neticesinde Arna-
vutluk’un da İtalya’nın kontrolü altına girmesine neden olmuştur. Bu durumda
Balkanlar’da Türkiye’nin önderliğini yaptığı statükocu devletler, aralarında yaptık-

137 Armaoğlu, a.e., s.416-417.

138 Vera Micheles Dean, “The New Balance of Power in Europe”, Annals of the American Aca-
demy of Political and Social Science, Vol. 175, (September, 1934), pp.183.
139 Oral Sander, Siyasî Tarih 1919-1990, 2. Baskı, Ankara, 1991, s.71-72.
140 Ünal, a.e., s.584.
141 Armaoğlu, a.e., s.417.
452
ları ikili anlaşmaları birleştirerek dörtlü bir Antant imzalama yoluna başvurmuş-
lardır.142 Balkan Antantı’nın hazırlık safhalarında Balkan meselelerine ilgi göste-
ren devletlerle İtalya, İngiltere, Fransa ve Rusya ile de temaslar ihmal edilmemiş-
tir.143
Karşılıklı anlayışa rağmen ekonomi alanında, azınlık haklarının korunması
ve Bulgaristan’ın Ege Denizinde çıkışa sahip olması gibi siyasal konularda ilerleme
kaydedilememiştir. Böylece revizyonist İtalya’nın etkisi altında Bulgaristan ve
Arnavutluk konferanslardan çekilmiş, bunun sonucu olarak dört devlet (Türkiye,
Yunanistan, Romanya ve Yugoslavya) Balkanlarda statükoyu korumanın gereklili-
ğini de göz önüne alarak 9 Şubat 1934 tarihinde Balkan Antantı’nı oluşturmuş-
tur.144 Antlaşma gereğince dört devlet Balkanlardaki sınırlarını güvence altına
alıyor ve ortak çıkarlarına karşı herhangi bir tehdit durumunda birbirleriyle daya-
nışmayı taahhüt ediyorlardı.145 Antant, Balkan sınırlarını Bulgaristan gibi küçük
devletlere karşı güvence altına almayı amaçlıyor ve sınırlı askerî amaçlarla bir
araya getiriyordu. Revizyonist İtalya ve Almanya gibi büyük devletlerden gelebile-
cek saldırılara karşı bir güvence yoktu. Bu durumu dikkate alan Türkiye, Bulgaris-
tan ile komşuluk ilişkilerini sürdürerek Bulgaristan’ı da birlik içinde görmek, ba-
şından beri saldırgan güçlere karşı bölgeyi savunabilecek güçlü bir Balkan bloku
oluşturmak istemiştir.146

142
Gönlübol-Sar, a.e., s.103-111.
143 Avrupa ve Akdeniz siyaseti açısından konu ile ilgilenen İngiltere, İngiliz Hükûmetinin gayriresmî
surette bilinmesinde yarar gördüğü görüşleri yazılı olarak Ankara’daki İngiliz elçisi vasıtasıyla
Türk Dışişlerine vermiştir. Bkz. Dilek Barlas, “Türkiye’nin 1930’lardaki Balkan Politikası”, Çağ-
daş Türk Diplomasisi İkiyüz Yıllık Süreç, Ankara, 1999, s.364.
144 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre 4, Cilt 20, s.12-26. Akşin, a.e., s.140-141. Armaoğlu, a.e., s.338-
339. Ayın Tarihi, Sayı:3 (Mart 1934), Ankara, 1934, s.91. Üç maddeden oluşan Antanta göre; 1-
Türkiye, Yugoslavya, Yunanistan ve Romanya tüm Balkan sınırlarının güvenliğini karşılıklı ola-
rak güvence altına alırlar. 2-Antantta imzası bulunan taraflar çıkarlarını bozabilecek gelişmeler
karşısında aralarında görüşmeler yaparak sorunları çözerler. Taraflar birbirlerine haber vermeden
Balkan ülkelerine karşı siyasî eylemde bulunamazlar ve tarafların izni olmadan siyasî bir yüküm-
lülüğü üstlenemezler. 3-Bu Antant imza tarihinden itibaren yürürlüğe girer. Her Balkan devleti
Antanta katılmaya müracaat edebilir. Fakat bu katılım talebi diğer imzası bulunan devletlerin
onaylamasından sonra geçerli olacaktır. Düstur, 3. Tertip, Cilt:15, s.185. Bkz. Armaoğlu, a.e.,
s.440.
145 Sander, a.e., s.179-180. Antantın önsözünde, mevcut Balkan topraklarının sınırlarının muhafaza-
sını korumak, Balkan barışının sağlanmasının garantisi pekiştirmek amacıyla, taraflar sınırlarını
karşılıklı olarak garanti altına alarak, birbirlerine danışmadan, herhangi bir Balkan devletiyle bir-
likte bir siyasî harekette bulunmamayı veya bir siyasî anlaşma yapmamayı taahhüt etmektedirler.
Dışişleri Bakanı Tevfik Rüştü Aras, Balkan Antantı çerçevesinde yapılan görüşmeleri sırasında
Meclis gizli oturum konuşması sırasında özetle; herhangi bir Balkan Devleti veya devletlerinin
saldırıya uğraması halinde birlik içinde yer alan devletler bu saldırıyı “kendilerine yapılmış telakki
ederek” savaş ilan edeceğine işaret etmiştir. Bkz. TBMM Gizli Celse Zabıtları, Devre:4, Cilt:3,
s.585.
146 Sander, a.e., s.180.
453
 Antantın metninin yumuşak bir ifade ile yazılmış olması ve özellikle üçüncü
maddesi dikkate alındığında, Bulgaristan’ın hassasiyetini artırmamak ve onun
Antant’a girmesini kolaylaştırmak amaçlı olduğu düşünülebilir. Antant’ta iktisadî
hükümler olmamasına rağmen imzacı devletler arasındaki ticarî ilişkileri geliştire-
ceği tahmin ediliyordu. Nitekim sonra, bir Balkan iktisadî meclisi kurulmasına
karar verilmiştir. Antantın TBMM’de tasdiki de bu vesile ile Balkanlı müttefiklere
karşı dostluk gösterilerine sebep olmuştur147. Dikkat edilirse; bu Antant Türki-
ye’nin gözünde, Balkan ülkelerinin siyasî iş birliği sonucunda, Balkanlar üzerine
yönelebilecek herhangi bir dış kaynaklı saldırıya, özellikle de bir İtalyan saldırısına
karşı önemli bir güvenlik tedbiri olarak tasarlanmıştır.148
1930-1938 döneminde Türkiye, genel barışı korumak ve sınırlarını güven-
ceye almak için aktif bir dış politika izlemiştir. 9 Şubat 1934 tarihinde Türkiye,
Yunanistan, Yugoslavya ve Romanya arasında imzalanan Balkan Paktı’na, Türki-
ye’nin iyi niyetlerine ve samimi gayretlerine rağmen revizyonist politika izlemekte
direnen Bulgaristan ve İtalya’nın kontrolünde bulunan Arnavutluk katılmamıştı.
Türkiye’nin güvenliği açısından bölgesel barışa önem veren Atatürk, bu Paktı, Bal-
kanlar’ı büyük devletlerin nüfuzuna kapama olarak gördüğü gibi aynı zamanda
onlara karşı bir denge unsuru olarak da kullanmayı düşünüyordu. Balkan Paktı’nın
oluşumundaki beklentiler, Türkiye’nin Balkan politikasının özeti olarak da yorum-
lanabilir.149 Ancak, Balkan Paktı, gerek oluşum gerekse güç ve dayanıklılık bakı-
mından Türkiye’nin hem kendisi hem de Balkanlılar için arzuladığı seviyenin al-
tında kalmıştır. Bununla birlikte, Balkan Paktı yürürlük süresince Bulgaristan’ın
yayılmacı emellerine set çekerek Ege Denizi’ne inme arzusunu engellemiştir.150
Yugoslavya kendisi gibi hassas ve çok milletli olan bir ülkeye karşı Bulgaris-
tan ile ilişkilerini normalleştirme yolunu seçmiştir. İttifakın ruhuna aykırı olarak
1937’de bir Yugoslav-Bulgar yakınlaşması gerçekleşti. İtalya’nın tutumundan ra-
hatsız olan Yunanistan, ortak bir İtalyan-Arnavut saldırısı durumunda Yugoslav-
ya’yı savunmak için isteksizdi. Türkiye, kendi adına ne kadar çaba gösterdiyse de
Balkan Antantı geliştirilememiştir.151 Siyasal dengelerin ve tercihlerin çok kolay
değişebildiği bir bölgede kurulan bu Pakt, 1937’den itibaren gevşemeye başlamış
ve 1941 yılında Türkiye hariç tüm Balkan devletlerinin İkinci Dünya Savaşı’nın
içerisine çekilmesiyle son bulmuştur. İsmet İnönü, Celal Bayar ve Tevfik Rüştü
Aras Türk devlet adamlarının 1937-1938 yıllarındaki Balkan ülkelerine yönelik

147
Antantın Meclis onayının alınması sırasında oylamaya katılan 259 milletvekilinin tamamının oyu
ile kabul edilmiştir. Bkz. TBMM Zabıt Ceridesi, Devre:4, Cilt:24, s.9-11.
148 Bulgaristan ve İtalya’nın revizyonist emellerinin etkisinde kalan Arnavutluk, 9 Şubat 1934’te
imzalanan Balkan Birliğine katılmamıştır. Bkz. A. Şükrü Esmer, “Türk Diplomasisi (1920-1955)”,
Yeni Türkiye, İstanbul, 1959, s.81. Akşin, a.e., s.268.
149 Öksüz, a.e., s.183.
150 Öksüz, a.e., s.183-184.
151 Sander, a.e., s.180.
454
ziyaretleri Türkiye’nin Balkan Paktı’nı yaşatmak arzusunu ve Pakt’a yönelik sa-
mimiyetini açıkça göstermektedir.152
Türkiye, Antant imzalandıktan sonra Lozan ile silahtan arındırılmış Boğaz-
ların silahlandırılması üzerinde durmuştur. Bu arada Romanya, Türkiye ve Bulga-
ristan’ın sınırlarını genişletmek istemesi sonucunda Neuilly Antlaşması’nın bazı
hükümlerinin değiştirilmesinden rahatsızlık duymuştur. Yugoslavya ile Romanya,
Balkan Antantı’nın gelişmesi görüşünde birleşmişlerdir.153 Diğer yandan Romanya,
Fransız-Sovyet ittifakını desteklemişlerdir. Yugoslavya ise Belgrat’ta komünist Rus
etkisinin devam etmesini kabul etmek istememiştir.154 Bütün bu problemler Belg-
rat’ta Mayıs 1936’da yapılan Üçüncü Balkan Konseyi toplantısında görüşülerek,
toplantıda Yunanistan’ın İtalya hakkındaki rezervi ile Türkiye’nin Boğazları silah-
landırması kabul edilmiştir. Yunanistan ile Türkiye bu sorunların çözümünde bir-
birini sonuna kadar desteklemiştir. Ayrıca Türkiye ve Yunanistan, Bulgaristan’ın
denize çıkış talebine karşı olmuş ve Türkiye, Yunanistan’ı destekleyerek İkinci
Dünya Savaşı’na kadar Antant’ın en kuvvetli ve Balkanlar’da barışın en güvenilir
garantisi olmuştur.
1936’da Avrupa’da Almanya’nın üstünlüğünün artmasına paralel olarak,
Romanya, Bulgaristan ve Macaristan’dan fazla Almanya’dan endişe duymuş ve
Balkan Antantı ile ilgisini zayıflatmıştır. Yugoslavya ise, Berlin-Roma Mihveri kar-
şısında, İtalya ve Bulgaristan ile anlaşma yoluna gitmiştir. Bulgaristan ile Yugos-
lavya arasında 24 Ocak 1937 tarihinde bir “Dostluk Antlaşması” imzalanmıştır. Bu
anlaşmanın hemen ardından, Yugoslavya 25 Mart 1937 tarihinde İtalya ile de bir
antlaşma imzalamıştır. Antlaşmada, tarafların mevcut milletlerarası taahhütlerine
zarar vermemelerinin belirtilmesine rağmen, ikinci madde ile iki devlet, birbirle-
rini ilgilendiren ortak meselelerde birbirlerine danışma taahhüdünde bulunma-
mışlardır. Bu durumda, Balkan işbirliğinde Yugoslavya, İtalya’yı da hesaba katmak
zorunda kalacaktır. Bulgar-Yugoslav Hükumetleri arasındaki antlaşmanın imza-
sından önce Yugoslavya, diğer Balkan Antantı ortaklarının desteğini almasına kar-
şın, Balkan Antantı ilk planda Bulgaristan’a yönelmiştir. Yugoslav-Bulgar Antlaş-
ması bu birliğe aykırı olmakla birlikte, İtalya’nın giderek kuvvetlenmesi Yunanis-
tan ile İtalya arasında ilişkilerin iyileşmesine katkı sağlamıştır.155
Türkiye, Balkan devletlerinin bu siyasî girişimleri karşısında Antant’ı koru-
manın Balkanlar’da barışın korunması için önemli bir unsur oluğu kanaatindeydi.
Balkan Antantı’nı ayakta tutmak için Başbakan İsmet İnönü beraberinde Dışişleri
Bakanı Tevfik Rüştü Aras olmak üzere, 1937 yılının ilkbaharında Balkan devletle-

152 Öksüz, a.e., s.184.

153 Milan Hodza, “The Future of Central Europe”, International Affairs, Vol. 14, No. 4 (Jul.-Aug.
1935), pp.521.
154 Stephen P. Duggan, “Russia and Peace”, Proceedings of the Academy of Political Science,
Vol:16, No:2 (Jan. 1935), pp.109.
155 Ünal, a.e., s.586-587.
455
rini ziyaret etmişlerdir. İsmet İnönü, 14 Haziran 1937 tarihinde, bu seyahatinden
döndükten sonra Balkan devletleri arasındaki münasebetler hakkında yaptığı de-
ğerlendirmesinde, şu ifadelere yer vermiştir:
“Balkan Devletleriyle münasebetlerimizin bütün millet tarafından malûm ol-
mayan hemen hiç bir safhası yoktur. Dört devlet aramızda açık muahede ve onun
hükümlerine bir sulh dâvası için bağlıyız. Yakın bir zamanda ben ve Doktor Aras
Balkan müttefiklerimizin payitahtlarını beraber veya ayrı ayrı görmek bahtiyarlığı-
na nail olduk. Memleketimize karşı müttefiklerimiz tarafından gösterilen teveccüh ve
muhabbet bütün dünyanın dikkatini celbedecek sıcaklıkta idi. Bu memleket Yugos-
lavya’dan, Yunanistan’dan ve Romanya’dan gördüğü sıcak tezahüratı aynı hararetle
karşıladı. En yakın temaslarımızla anlıyoruz ki dört Balkan devleti kendilerini birleş-
tiren sulh idealinde samimî ve sabittirler. Bulgaristan komşumuzun evvelce de bir iki
münasebetle huzurunuzda arz ettiğim Balkanlarda sulhu muhafaza etmek ve diğer
komşularıyla iyi münasebetlerini artırmak için gösterdiği hüsnüniyetleri biz yakın-
dan ve en salahiyetli ağızlardan işittik. Bulgaristan bizimle hususi bir muahede ile
bağlıdır. Bulgaristan, Yunanistan ve Romanya ile münasebetlerini de bu hale getir-
mek kararında olduğunu söylemiştir. Bu arzularını Türkiye yalnız teşvik eder ve
elinden geldiği kadar teshil eder. Şüphe yok ki Balkanlar’da Bulgaristan’la diğer
komşuları arasında sıcak dostluk havasının teessüs etmesi ve bütün Balkan devletle-
rinin söyledikleri gibi ciddî ve iyi niyetli bir dostluk yoluna girmesi hepimiz için se-
vinçli bir emel ve Avrupa sulhu için bir mesnettir.”156 Balkan devletleri arasında
görüş ayrılıklarının olduğunun samimi olarak kabul edildiği İnönü’nün bu ifadeleri
Türkiye’nin Balkan Antantı’nı yaşatmak hususundaki arzularını açıkça ifade et-
mektedir.
1938 yılına gelindiğinde Avrupa’da Roma-Berlin ekseni korku ve tedirginlik
yaratmaya başlamıştır. 27 Şubat 1938’de Ankara’da toplanan Balkan Konseyi Top-
lantısı’nda Türkiye, Antant devletlerinin dayanışmasının güçlendirilmesi gerekti-
ğini savunmuştur.157 İkinci Dünya Savaşı’nın arifesinde Balkan Dışişleri Bakanları
değişmiş ve ufukta beliren İkinci Dünya Savaşı tehlikesi önünde Balkan devletleri
eski birliklerini koruyamamışlardır.158 İtalya’nın Arnavutluk’a müdahalesi karşı-
sında hareketsiz kalan Balkan Antantı fiilen dağılmış ve Almanlar, Balkanlara
hâkim olup Türk sınırına dayanınca Türk Hükûmeti durumdan endişelenmiştir.
Bunun üzerine Türkiye, Balkan Antantı’nı tekrar canlandırmaya çalışmış, fakat
Balkan devletlerinin diplomatları daha da ileri giderek Türkiye’nin Balkan devlet-
lerini İngiliz-Fransız birlikteliğine çekmeye çalıştığı şeklinde endişeye düşmüşler-

156 Gönlübol, a.e., s.113-114.

157 Brock Millman, “Turkish Foreign and Strategic Policy 1934-42”, Middle Eastern Studies,
Vol:31, No:3, (Jul. 1995), pp.501.
158 Frank Marzari, “Western-Soviet Rivalry in Turkey, 1939 II”, Middle Eastern Studies, Vol:7, No.
2 (May. 1971), pp.203-204.
456
dir. Asılsız bu endişeler nedeniyle Türkiye’nin çabaları neticesiz kalmıştır. Anlaşı-
lacağı üzere, Balkan Antantı’nı yıkan olaylar dizisi daha sonra süratle gelişmiştir
ve Balkan devletleri son toplantılarını 1940 yılında Belgrat’ta yaptıkları sırada,
teşkilâtın bir üyesi olan Romanya’nın parçalanması teşebbüslerine girişilmiştir.
Münih Konferansı ile Çekoslovakya’nın parçalanması Balkan Antantı’nın çözülme-
sinde etkili olmuştur.159
Sonuç olarak Türk dış politikası, Balkanlarda istikrarlı ve tutarlı bir seyir iz-
lemiştir. Lozan Barış Antlaşması ile Balkanlar’daki sınırlarını kesinleştiren Türki-
ye, Balkannkomşularıyla yapmış olduğu 15 kadar ikili antlaşma, sözleşme ve
uzatma protokolleriyle sorunlarını büyük ölçüde çözümlemiştir. Buna bağlı olarak,
Balkan ülkelerinin sınırları içerisinde kalan Türklerin hakları da güvence altına
alınmaya çalışılmıştır. Yönetimler değiştikçe, bu çalışmalarda aksamalar olsa bile
aynı politikayı sürdürebilmek mümkün olmuştur. Türkiye’nin nüfus politikası
gereği Balkanlar’dan göç eden Türkler Türkiye’de iskân edilmiştir. Türkiye’de
sosyal ve kültürel alanlarda yapılan yeniliklerin Balkan Türklerine yönelik olumlu
yansımaları olmuştur. Balkan ülkeleri arasında Lozan’dan sonra en az sorunun
yaşandığı ve en iyi diyaloğun kurulduğu ülke olarak Romanya olmuştur. Türkiye,
çok özen göstermiş olduğu Balkan Paktı’nın imzacı devletlerinden 1936 Motreaux
Boğazlar Konferansı sırasında destek görmüştür.160 Zayıf bir teşkilat olmasına
rağmen Balkan Antantı üyeleri 3 Ekim 1935’te İtalya’nın Habeşistan’a karşı girişti-
ği tecavüz hareketinde Milletler Cemiyeti kararına uyarak bu devlete karşı alınan
iktisadî zorlama tedbirlerine birlik halinde katılmışlardır.161 Ayrıca, Balkan ülkele-
ri (Arnavutluk, Bulgaristan, Romanya, Yugoslavya ve Yunanistan) diktatörlük yö-
netimleri altına girdiklerinden ötürü II. Dünya Savaşı’na kolayca sürüklenmişler,
Türkiye ise laik Cumhuriyeti demokrasiye yönelten lideri ve tartışan parlamento-
su ile II. Dünya Savaşı’nın dışında kalmayı başaran tek Balkan ülkesi olmuştur.162

9.TÜRKİYE’NİN İSLAM ÜLKELERİYLE İLİŞKİLERİ VE SADABAT PAKTI

İtalya’nın yayılmacı emellerinin bir parçası olan Habeşistan’ı işgal etmesi ile
Doğu Akdeniz’de ortaya çıkan İtalya tehlikesi Türkiye’yi bir yandan İngiltere’ye
yaklaştırırken, diğer yandan Ortadoğu devletleriyle savunma tedbirleri almaya
sevk etmiştir. Balkanlarda Bulgaristan ve İtalya tehlikesine karşı Balkan Antantı
nasıl kurulmuşsa, İtalya tehdidine karşı da Ortadoğu’da bir savunma sistemi ku-
rulması zorunlu hale gelmişti.163 Bu durumu dikkate alan Türkiye Ortadoğu’da da
Balkan politikasına benzer bir politika izlemeye başlamıştır. Bu sırada Türkiye’nin

159 Armaoğlu, a.e., s 419.

160 Öksüz, a.e., s.185.
161 Gönlübol-Sar, a.e., s.106.
162 Öksüz, a.e., s.186.
163 Armaoğlu, a.e., s.346-347.
457
ilişkilerini geliştirdiği ve sıkı işbirliği yaptığı devlet İran olmuştur. İran Şahı Rıza
Pehlevî 1934 yılı Haziran ayında Türkiye’yi ziyaret etmiş, bu ziyaretten sonra iki
ülke arasında samimi ilişkiler kurulmuştur. Diğer taraftan Musul Meselesi’nin hal-
linden sonra Irak ile de ilişki kurulması mümkün hale gelmiştir. Afganistan’la ise
daha Millî Mücadele sırasında başlayan karşılıklı dostluk ve kardeşlik ilişkileri
devam ettirilmiştir.164
Daha İtalya-Habeş anlaşmazlığı başında İran’ın girişimi ile Cenevre’de 2
Ekim 1935’te Türkiye, İran ve Irak arasında üçlü bir antlaşma parafe edilmişse de
hemen hayata geçirme imkânı olmadı. Çünkü İran ile Irak arasında sınır anlaşmaz-
lığı bulunuyordu. Bu süreçte komşularıyla ilişkilerini sıklaştıran Türkiye 1937
yılında İran ile anlaşmalar yaparak dostluğu kuvvetlendirmiştir. 5 Haziran
1926’da Irak’la imzalanan ve süresi biten Dostluk Antlaşması 1937 Nisan ayında
yenilenerek süresi uzatılmıştır. Bu sırada İran ile Irak arasındaki anlaşmazlık da
çözümlenince, 1935 Antlaşmasının önünde bir engel kalmıyordu. Ayrıca bu ant-
laşmaya Afganistan’ın da katılımı sağlanmıştır. Bunun üzerine 8 Temmuz 1937
tarihinde Tahran’da Sadabad Sarayı’nda, Türkiye, İran, Irak ve Afganistan arasında
Sadabad Paktı imzalanmıştır.165
Beş yıl için imzalanan bu dörtlü antlaşma ile taraflar aralarında dostluğu
devam ettirecekler, Milletler Cemiyeti ve 27 Ağustos 1928 tarihli Kellogg Paktı’na
bağlı kalacaklar, birbirlerinin iç işlerine karışmayacaklar, ortak çıkar konularında
karşılıklı danışacaklar, müşterek sınırların dokunulmazlığına riayet edilecek, bir-
birlerine karşı bir saldırı hareketine girişmeyecekleri gibi, saldırı amacı güden bir
siyasal birlikteliğe de katılmayacaklardı. Bu şekilde Türkiye, Balkan Antantı ile
batıda olduğu gibi Sadabad Paktı ile doğuda da bir güvenlik sistemi kurup barış
politikasını kuvvetlendirmiş oluyordu.166
Sadabat Paktı, Ortadoğu devletleri arasında yapılan çok taraflı bölgesel ilk
anlaşma olmasından dolayı önemlidir. Paktı önemli kılan iki temel sebepten birisi
sınır sorunlarının kalıcı biçimde çözülmesi, diğeri ise ülkelerin bağımsızlık ve
egemenliklerini vurgulama isteğidir. Sadabat Paktı, 1945’deki Arap Birliği’ne ve
1955 yılında yapılan Bağdat Paktı’na örnek olmuştur. Pakt, İtalya, İngiltere ve Sov-
yetler Birliği‘ne karşı yapılmamıştır. Sadabat Paktı, Atatürk‘ün barışçı dış politika-
sını ve Türkiye’nin komşularıyla oluşturmaya çalıştığı dostluk çemberini yansıt-
maktadır. Balkan Paktı ile Sadabat Paktı, Türkiye’nin batı ile doğu arasında bir
barış köprüsü olma görevinin de bir göstergesidir. Türkiye, Sadabat Paktı ile ayrı-
ca İran ile Irak arasında barış ve anlaşma için önemli rol oynayabilecek bir devlet
olduğunu da göstermiştir.167

164 Gönlübol-Sar, a.e. s.108.

165 Armaoğlu, a.e., s.347. Gönlübol-Sar, a.e., s.109.
166 Armaoğlu, a.e., s.347. Gönlübol-Sar, a.e., s.109.
167 Yalçın, a.e., s.344.
458
 10.MONTREUX BOĞAZLAR SÖZLEŞMESİ
Lozan Konferansı’nda imzalanan Boğazlar Sözleşmesi’ne göre Boğazlardan
serbest geçişin güvenliğini sağlamak için İstanbul ve Çanakkale Boğazlarının her
iki kıyısı, Marmara Denizi’ndeki adalarda asker bulundurulmayacak ve bu bölge-
lerde tahkimat yapılmayacaktı. Bu bölgelerin herhangi bir saldırı karşısında gü-
venliği ise sözleşmeyi imzalayan devletler ve Milletler Cemiyeti’nin garantisi altına
alınmıştı. Türkiye bu hükümleri istemeyerek kabul etmiş, her ne kadar Milletler
Cemiyeti’nin garantisi olsa da Japonya’nın Mançurya’ya saldırısı karşısında Millet-
ler Cemiyeti’nin seyirci kalması gibi bir örneği göz önüne alarak, 1935 yılından
itibaren asker bulundurmama hükmünü kaldırmak için teşebbüse geçmiştir.168
Bu hususta Almanya’nın silahsızlanmasını görüşmek için olağanüstü topla-
nan Milletler Cemiyeti Konseyi’nde 17 Nisan 1935 tarihinde bir konuşma yapan
Dışişleri Bakanı Tevfik Rüştü Aras, Boğazların silahsızlandırılması konusunun
Türkiye’nin güvenliğini yakından ilgilendirdiğini, Boğazların askerden tecrit edil-
mesinin gerçekte Türkiye’nin savunmasını zayıflattığını ifade ederek bu hükümle-
rin kaldırılmasını istemiştir.169
Türkiye’nin ilk olarak 23 Mayıs 1933’te Londra‘da toplanan Silahsızlanma
Konferansı’nın genel görüşmeleri sırasında uluslararası şartların değiştiği gerek-
çesi ile Boğazlar Sözleşmesi’nin yeniden ele alınması şeklindeki talebi Sovyetler
Birliği dışında Boğazlar Sözleşmesi’ne taraf olan büyük devletler tarafından uygun
bulunmamıştı. Ancak 1935 yılında Almanya‘nın Ren Bölgesi’ni silahlandırması
üzerine önce Balkan Paktı ülkeleri ve daha sonra İngiltere Türk Hükûmeti’nin gö-
rüşünü kabul etmek zorunda kalmıştır.170
Türkiye’nin bu teklifini İngiltere olumlu karşılamış, Fransa teklife karşı ol-
masına rağmen Sovyetler Birliği ile yakınlaşması nedeniyle olumlu cevap vermiş,
Lozan Boğazlar rejiminden memnun olmadığı için sözleşmeyi imzalamamış olan
Sovyetler Birliği ile Nöyi (Neuilly) Antlaşması’nın da tadiline gerekçe olabileceğini
düşünen Bulgaristan olumlu, Romanya ve İtalya ise olumsuz tavır takınmışlar-
dır.171
1923 Boğazlar Sözleşmesi’ni değiştirecek konferans, 22 Haziran 1936’da İs-
viçre’de Montreux’ta toplandı. Montrö tasarısında askersizleştirmeden hiç bahse-
dilmiyor, Boğazlar Komisyonu kaldırılıyordu. Ticaret gemilerinin Boğazlardan
geçişinde Lozan Sözleşmesi’ndekine benzer esaslar getiriliyordu. Savaş gemilerine
barış durumunda bazı şartlarla geçiş hakkı veriliyor, ancak Karadeniz‘e kıyısı bu-
lunan ülkelere avantaj tanınıyordu. Savaş durumunda Türkiye tarafsız ise aynı
esaslar uygulanacak, Türkiye taraf ise savaş gemilerinin geçişi Türkiye’nin iznine

168 Armaoğlu, a.e., s.343. Geniş bilgi için bkz. Akşin, a.e., s.277-301.
169 Armaoğlu, a.e., s.343.
170 Semih Yalçın, a.e., s.270-271
171 Yalçın, a.e., s.271
459
tabi olacaktı. Sovyetler Birliği ile iş birliği hâlinde hazırlanan bu teklif, genel olarak
uygun bulunmuş, ancak İngiliz ve Sovyet görüşleri çatışmıştır. Sovyetler Karade-
niz’e kıyısı bulunan ülkelerin savaş gemilerinin de tehditsiz geçebilmesini istemiş,
İngilizler ise Boğazlarda aynı anda bulundurulabilecek savaş gemilerinin azami
tonaj miktarının artırılmasında ısrar etmişlerdi.172
İki ay kadar süren görüşmelerden sonra Sovyetler ile yakınlaşan Fransa’nın
da desteği üzerine İngiltere ısrarından vazgeçmiş ve Montrö (Montreux) Boğazlar
Sözleşmesi 20 Temmuz 1936’da imzalanmıştır.173 Sözleşme; Türkiye, İngiltere,
Fransa, Sovyetler Birliği, Japonya, Romanya, Bulgaristan, Yunanistan ve Yugoslav-
ya arasında imzalanmıştır. İtalya ise 1938 Mayıs ayında sözleşmeye katılmıştır.
Sözleşme, Boğazlar hakkında silahsızlanma kaydını kaldırıyor, Türkiye’nin Boğaz-
lar üzerinde tam egemenliği kuruluyordu. Sözleşme, ayrıca 1923 Sözleşmesi’ne
nispeten Türkiye ve Karadeniz devletleri lehine değişiklikler getirmiştir. Özellikle
savaş gemilerinin Boğazlardan geçmesi meselesinde, Türkiye tarafsız ve savaş dışı
ise savaşan tarafların savaş gemileri Boğazlardan geçemeyecekti. Türkiye bir sa-
vaşa girerse veya kendisini yakın bir savaş tehlikesinde görmesi halinde, diğer
devletlerin savaş gemilerinin Boğazlardan geçmesi kararı Türkiye’nin takdirine
bırakılmıştır. Karadeniz devletleri lehine yapılan değişikliğe gelince, Karadeniz’e
kıyısı olmayan devletlerin Karadeniz’e geçirebilecekleri savaş gemilerinin, cinsi,
büyüklüğü ve toplam tonajı sınırlandırılmıştır. Ayrıca Karadeniz’e kıyısı olan dev-
letlerin savaş gemilerinin Boğazlardan geçişi için bir hayli geniş serbestlik tanın-
mıştır. Montreux Sözleşmesi, yirmi yıl için imzalanmakla birlikte, imzacı devletler
tarafından feshedilmemiş olduğundan yürürlüktedir.174 Sözleşmenin süresi hak-
kında Türk tarafı 15 yıl, İngiltere ise 50 yıllık bir devre öngörmüştür, Türkiye, bu
görüşü ileri sürerken uluslararası hayatın değişen şartlarına uygun bir hale getir-
mek endişesi ile hareket ettiğini belirtiyordu. Sonuçta 18. yıldan itibaren iki yıl
evvel verilecek peşin bildiri ile fesih imkânı da öngörülmek üzere sözleşme 20
yıllık bir süreyle kabul edilmiştir.175
Montrö Sözleşmesi, Türk-İngiliz ve Türk-Sovyet ilişkilerinde bir dönüm nok-
tasıdır. Türk-İngiliz yakınlaşmasının bu konferansın en önemi gelişmesi olduğu
söylenebilir. Bu sözleşmeden sonra iki ülke ilişkileri giderek bozulacaktır. 1936
yılına kadar Türkiye’nin Sovyetler Birliği ile ilişkilerinin dostane bir şekilde devam
etmesi yönündeki çabaları Montreux Boğazlar Konferansı ve takip eden yıllarda
Türkiye’nin İngiltere ile işbirliğine gitmesi üzerine aynı şekilde devam ettirileme-
miştir.176

172 Yalçın, a.e., s.271

173 Montreux Boğazlar Sözleşmesi metni için bkz. Akşin, a.e., s.315-332. Erkin, a.e., s.397-410.
174 Armaoğlu, a.e., s.344-345.
175 Erkin, a.e., s.98-99.
176 Gönlübol-Sar, a.e., s.113.
460
 11.TÜRK-ALMAN İLİŞKİLERİ
Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Müttefik Devletler tarafından Almanya’ya
zorla kabul ettirilen Versay (Versailles) Antlaşması, bir müddet bu devletin Avru-
pa diplomasisinden uzak kalmasına sebebiyet vermişti. 1919-1932 yılları arasında
Türk-Alman ilişkileri Birinci Dünya Savaşı sırasında yapılan işbirliğinin etkisi al-
tında kalmış, bu ilişkiler normal siyasî temastan ileri gidememiştir. Almanya, 1933
yılında Hitler’in iktidara gelmesinden sonra iktisadî ve siyasî nüfuzunu artırarak
Avrupa ve dünya politikasında önemli bir güç unsuru olmuştur.177 Türkiye’nin
hammadde potansiyelini çok iyi bilen Almanya geniş pazar imkânlarını iktisadî
kalkınma ve yeniden güç kazanmak için bir fırsat olarak değerlendiriyor, bu se-
beple Türkiye ile yeniden iktisadî ve siyasî ilişki kurmak istiyordu, bu ilişkilerin
başlatılmasına Türkiye de istekliydi.178
Lozan Barış Antlaşması’ndan sonra Türkiye, Almanya ile diplomatik ilişkiler
kurulmasını engelleyen daha önceki antlaşma hükümleri geçersiz hale gelince,
Türk Hükûmetinin aldığı kararla Dışişleri Müsteşarı Tevfik Kamil Bey ve Hukuk
Müşaviri Münir Bey Almanya ile dostluk antlaşması yapmak üzere görevlen-
dirilmiştir. Alman Hükûmeti de görüşmelerde bulunmak üzere daha önce, 5 Ocak
1924 tarihinde, Bükreş elçisi Dr. Hans Freytag’ı yetkili kılmıştır. Bu gelişme üzeri-
ne 26 Şubat 1924’te Ankara’da görüşmelere başlanmış, Türkiye Cumhuriyeti ile
Almanya Cumhuriyeti arasında 3 Mart 1924 tarihinde “Muhadenet Muahedena-
mesi” imzalanmış ve diplomatik ilişkiler yeniden kurulmuştur. Dostluk Antlaşması
13 Nisan 1924 tarihinde TBMM tarafından onaylanmış, 16 Mayıs günü de yürürlü-
ğe girmiştir.179
Almanya uluslararası ilişkilerde dışa dönük bir politika izlemiş, üzerindeki
tecrit edilme durumunu ortadan kaldırmaya çalışmıştır. 9 Şubat 1926 tarihinde
Milletler Cemiyeti üyeliği için başvuran Almanya aynı yıl üyeliğe kabul edilmiştir.
Bu durum, dostluk antlaşmaları imzalamış olduğu Türkiye ve Sovyetler Birliği
cephelerinde yakından ve zaman zaman da kaygıyla izlenmiştir. Almanya, Sovyet-
ler Birliği’nin Milletler Cemiyeti ile ilgili olumsuz görüşlerini bilmekle beraber,
İngiltere ve Fransa’ya karşı kendisine destek olacağını düşündüğü için Türkiye’yi
de bu cemiyetin bir üyesi olarak görmek istiyordu. Ayrıca Musul Meselesi çözüm-
lenmedikçe bu durumun gerçekleşemeyeceğini biliyor, Türkiye’nin Sovyetler Bir-
liği’ne daha da yakınlaşmasını önlemek için Türkiye’ye etki veya baskıda bulun-
maktan da kaçınıyordu.180

177 Gönlübol-Sar, a.e., s.118. Armaoğlu, a.e., s.345.

178 Yavuz Özgüldür, 1923-1945 Dönemi Türk-Alman İlişkileri, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilim-
ler Enstitüsü, (Doktora Tezi), Ankara, 1991, s.209.
179 Yalçın, a.e., s.345-346. Cemil Koçak, Türk-Alman İlişkileri (1923-1939), Ankara, 1991, s.9.
180 Koçak, a.e., s.19-24.
461
 1924 yılında Türkiye, Almanya ile ilişkilerini yeniden başlatırken daha tem-
kinli bir siyaset izlemiş, ilişkilerini hukukî temeller üzerine oturtmuştu. 1923-
1933 yılları arasında hiçbir tarafa ayrıcalık tanımayan, karşılıklı çıkarlar etrafında
bağımlılığa yol açmayacak biçimde şekillenen siyasî ve iktisadî ilişkiler iki ülkeye
de yarar sağlamıştır. 1927 ve 1930 yıllarında imzalanan Türk-Alman Ticaret Ant-
laşmaları Alman sanayi ve yatırımcıları güvencelerle garanti altına aldığı için Tür-
kiye’ye yöneltmiştir.181 Bu dönemde Türkiye, her ne pahasına olursa olsun sağla-
nan barış ortamının korunması niyetiyle, komşusu olsun olmasın tüm devletlerle
diplomatik ilişkilerini özenle ve çatışmaya yol açmadan sürdürmek istiyordu. Gazi
Mustafa Kemal Paşa, 1 Kasım 1930 tarihinde, TBMM’nin açış konuşmasında, barı-
şın korunması için gösterdikleri çabayla ilgili olarak; “Hariciye siyasetimizde, sulh
ve iyi niyet gayesi, samimiyetle takip olunmaktadır. Ümit ederim ki, beynelmilel mü-
nasebetlerde dostluklara vefakâr olan ve hiçbir milletin aleyhinde bulunmayan açık
ve salim meslek ve zihniyetimiz gittikçe daha iyi anlaşılmaktadır.” demiştir.182
1923-1933 dönemi Türk-Alman ilişkileri, karşılıklı çıkarlara dayalı, dünya
ve bölge barışına olumsuz etki yaratmayacak bir şekilde seyretmiştir. Türk-Alman
ilişkilerinde görülen bu denge 1933 yılından sonra giderek artan bir hızla bozula-
caktır. Almanya’da Nasyonal Sosyalist Parti’nin iktidara gelmesi, Türk-Alman iliş-
kilerinde değişikliğe yol açmıştır.183
Almanya 1934 yalından itibaren Türkiye’yi iktisadî yönden kendine bağımlı
hale getirebilecek ticari girişimlerde bulunmuştur. Ayrıca, Almanya ihtiyacının çok
ötesinde Türk ihraç ürünlerini piyasa fiyatlarının üzerinde satın almıştır. 1934-
1936 yılları arasında meydana gelen bu gelişmelerle Almanya, hemen hemen Türk
ihraç ürünlerinin tek alıcısı konumuna gelmiştir. 1936 yılından sonra bu durum
değişmiş, Türkiye’ye yaptığı sanayi yatırımları, Türkiye’yi tek kaynağa yönelten
ticari ilişkiler, Türk ekonomisini kontrol altına alma girişimi Almanya lehine den-
geyi bozmuştur. Bir süre sonra Türkiye’nin Almanya’ya olan ihracatı, ithalatını
karşılayamaz hale gelmiş, bu durum Türk ekonomisi için zorluklar meydana ge-
tirmiştir.184 Bu süreçte Almanya’nın Türkiye üzerinde kurmaya çalıştığı iktisadî
nüfuzun siyasî sonuçları daha belirgin bir mahiyet kazanmıştır. Almanya Türki-
ye’yi iktisadî nüfuzu ile Türk-İngiliz ve Türk-Sovyet ilişkilerini bozarak Türkiye’yi
revizyonist gruba çekmeye çalışıyordu. Türkiye de Alman baskısını azaltmak için
çeşitli tedbirler almaktaydı.185

181 Özgüldür, a.e., s.211-212.

182 Semih Yalçın, a.e., s.350.
183 Özgüldür, a.e., s.212-213.
184 Özgüldür, a.e., s.216.
185 1936 yılında Karabük’te kurulacak demir çelik işletmelerinin kurma hakkının bir Alman firmasına
verileceği söylentisi dolaşırken bir İngiliz firmasına verilmesi bir tedbir olarak değerlendirilmiştir.
Gönlübol-Sar, a.e., s.119.
462
 Bu süreçte Almanya’nın Montreux Sözleşmesi’ne karşı tavrı, Türkiye ile olan
ilişkilerindeki amacını daha açık hale getirmiştir. Almanya, Boğazlar Sözleşmesi’ne
tabî olmadığı için Montreux Konferansı’na çağrılmamıştır. Bununla birlikte Avru-
pa’nın geleceği ile ilgili olduğu için görüşmeleri yakından izlemiş, hatta bir göz-
lemci de göndermiştir. Almanya stratejik önemini koruyan Boğazların kendisi
tarafından onaylanmayan yeni bir rejime bağlanmasından endişe etmiştir. Nitekim
sözleşmenin imzalanmasından hemen sonra, 26 Şubat 1937’de Almanya Türki-
ye’ye verdiği bir notada sözleşmenin bazı hükümlerinin, özellikle Sovyet savaş
gemilerinin Akdeniz’e serbestçe çıkabilmeleri ile ilgili olanların Alman Hükûmeti
tarafından uygun bulunmadığını açıklamıştır. Türkiye, 9 Mart 1937 tarihli cevabî
notasında Almanya’nın Lozan Boğazlar Sözleşmesi’ne taraf olmaması ve Akdeniz’e
sahili bulunmaması sebebiyle Boğazlar rejiminde müdahale hakkı olmadığını bil-
dirmiştir.186 Türkiye’nin Boğazlara hâkim bir devlet olması gerçeğinden hareketle,
Almanya ve İngiltere’nin çıkarları arasında bir denge politikası izlemeye çalışıyor-
du. Almanya’nın Türkiye’ye verdiği önem sadece Boğazların Türkiye’nin elinde
bulunmasından ileri gelmiyordu. Almanya, Türkiye’yi Ortadoğu’ya atlayabilmek
için bir basamak olarak da kullanmak istiyordu.187
1938 yılında Almanya’nın Türkiye üzerindeki siyasî ve iktisadî baskısı de-
vam etmiştir. Nitekim 7 Temmuz 1938’de Dışişleri Bakanlığı Genel Sekreteri Nu-
man Menemencioğlu Berlin’de Alman Dışişleri Bakanı ile yaptığı görüşme sırasın-
da Alman Bakan Ribbentrop, Türkiye’nin Montreux ve Sancak Meseleleri’ndeki
tavrı ile revizyonist bir devlet olduğunu, bu yüzden revizyonist devletlerin grubu-
na katılması gerektiğini söylemiştir.188 1939 yılı başında Nazi Almanya’sında, Tür-
kiye ile imzalanan ticaret ve kredi antlaşmaları ile Almanya’nın iktisadî açıdan
Türkiye’yi kendisine bağımlı hale getirme çabası yaygın bir düşünceydi. Alman-
ya’nın yayılmacı siyasetinden rahatsız olan Türkiye, savaşın yakınlaştığı 1939 yılı
ortalarında tavrını netleştirmiştir. 1936-1938 yılları arasında ilişkilerini kendi
lehine geliştirme gayreti içerisinde olan Türkiye, Almanya’dan koparak, İngiltere
ve Fransa ile siyasî ve iktisadî ilişkiler geliştirme ihtiyacı duymuştur. Bu süreçte
Türkiye üzerinde etkisini yitirmeye başlayan Almanya, Balkanlarda yarattığı teh-
ditle Türkiye’nin ilişkileri yeniden gözden geçirmesine sebep olmuştur.189
Almanya, 1939 yılında Türkiye’nin dış politikasını değiştirmek için teşeb-
büste bulunmuş, Türkiye üzerindeki iktisadî nüfuzunu kullanarak Türk-Sovyet ve
Türk-İngiliz münasebetlerinde gerginlik yaratıp Türkiye’yi revizyonist guruba
çekmeye çalışmışsa da başarılı olamamıştır. İtalya-Almanya tehlikesi, Türkiye’nin

186 Gönlübol-Sar, a.e., s.119.

187 Gönlübol-Sar, a.e., s.121.
188 Gönlübol-Sar, a.e., s.120.
189 Özgüldür, a.e., s.218-219.
463
kararını 1939 yılında kesinleştirmiş, ve anti-revizyonist devletlerin yanında yer
almasına yol açmıştır.190
Almanya, Mart 1939’da Çekoslovakya’yı ele geçirerek, yayılma politikasına
başlamıştır. İkinci Dünya Savaşı süresince Türkiye ve Almanya kâğıt üzerinde bir-
birine düşman iki blokun ayrı birer mensubu olmalarına karşın, 1939-1945 dö-
neminde birbirlerine düşmanca tavır almak, ilişkileri tamamen kesmek niyet ve
eyleminde de olmamışlardır. Aslında her iki devlet de böyle bir siyaset izlemeye
neredeyse zorunluydular.191

190 Gönlübol-Sar, a.e., s.121-122., Armaoğlu, a.e., s.353.

191 Özgüldür, a.e., s.219-220.
464
KAYNAKÇA

Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi

BCA, Fon Kodu:30.10, Yer No: 232.564.8, Tarih: 05.1929. BCA, FK: 30.18.1.2, YN:
18.18.2, T: 18. 3.1931. BCA, FK: 030.10, YN: 226.523.32.1, T:27.2.1932. BCA,
FK: 030.10, YN: 240.621.11.1, T: 30.3.1932. BCA, FK: 030.10, YN:228.535.1,
T: 14. 5.1934.

Resmî Yayınlar
Ayın Tarihi, Sayı: 3 (Mart 1934), Ankara, 1934.
Düstur, 2. Tertip, Cilt 13. Düstur, 3. Tertip, Cilt 15.
TBMM Zabıt Ceridesi, Devre 4, Cilt:3, 20, 21, 24. TBMM Zabıt Ceridesi, Devre 5,
Cilt:10. TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 6, Cilt:20. Türkiye İş Bankası Yayınla-
rı, Ankara, 1985.

Kitaplar ve Makaleler
AFETİNAN, A., Türkiye Cumhuriyeti ve Türk Devrimi, 4. Baskı, Türk Tarih Ku-
rumu Yay., Ankara, 1998.
AKBIYIK, Yaşar v.d.: Türkiye Cumhuriyeti Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi,
2004.
AKŞİN, Aptülahat, Atatürk’ün Dış Politika İlkeleri ve Diplomasisi, TTK Basıme-
vi, Ankara, 1991.
ALACAKAPTAN, Aydın Güngör, “Türk-Sovyet İlişkileri (1921-1945)”, Çağdaş Türk
Diplomasisi iki Yüz Yıllık Süreç, TTK Yayınları, Ankara, 1999, s.286-291.
ALTAY, Sadet vd., “Türkiye’den Balkanlara Uzanan Dost Eli: Balkan Antantı”, 5.
Balkan Tıp Tarihi ve Etiği Kongresi (11-15 Ekim 2011), İstanbul, 2011,
s.703-721.
ARAS, Tevfik Rüştü, Atatürk‘ün Dış Politikası, Kaynak Yayınları, İstanbul, 2003.
ARMAOĞLU, Fahir, 20. Yüzyıl Siyasî Tarihi, Alkım Yayınevi, 11. Baskı, İstanbul,
(t.y.).
Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, (Editör: M. Derviş Kılınçkaya), Siyasal
Kitabevi, Ankara, 2014.
ATATÜRK, Mustafa Kemal, Nutuk, (Hazırlayan: E. Semih Yalçın), Berikan Yayınevi,
Ankara, 2009.
Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, C.1-III, Atatürk Araştırma Merkezi Başkanlığı
Yayınları, Ankara, 1997.
465
AYBARS, Ergün, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi I, Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk
Fakültesi Yayınları:2, Ankara, 1988.
AYDEMİR, Şevket Süreyya, Tek Adam Mustafa Kemal, Cilt: 3, 26. Baskı, İstanbul,
2011.
BARLAS, Dilek, “Türkiye’nin 1930’lardaki Balkan Politikası”, Çağdaş Türk Diplo-
masisi İkiyüz Yıllık Süreç, Ankara, 1999, s.359-370.
CALOYANNI, M. A., “The Balkan Union, the Balkan Conferences, and the Balkan
Pact”, Transactions of the Grotius Society, Vol.18, (1932), pp.97-108.
ÇELEBİ, Mevlüt, “Atatürk Dönemi ve Sonrasında Türkiye-İtalya İlişkilerini Etkile-
yen Faktörler”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Sayı:91, (Bahar 2015),
s.93-130.
DALLOT, Louis, Siyasî Tarih, İstanbul, 1966.
DEAN, Vera Micheles, “The New Balance of Power in Europe”, Annals of the Ame-
rican Academy of Political and Social Science, Vol:175, (September,
1934), pp.175-189.
DUGGAN, Stephen P., “Russia and Peace”, Proceedings of the Academy of Politi-
cal Science, Vol. 16, No. 2 (Jan. 1935), pp.104-111.
ERKİN, Feridun Cemal: Türk-Sovyet İlişkileri ve Boğazlar Meselesi, Başnur
Matbaası, Ankara, 1968.
ESMER, A. Şükrü, “Türk Diplomasisi (1920-1955)”, Yeni Türkiye, İstanbul, 1959,
s.76-87.
FIRAT, Melek, Türk Dış Politikası 1919-1980, (Ed. Baskın Oran), Cilt 1, İstanbul,
2004.
GALİTZİ, Christine, “The Balkan Federation “, Annals of the Amrican Academy of
Social Science, Vol.168, American Policy in the Pacific (Jul., 1933), pp.178-
182.
GÖNLÜBOL, Mehmet; SAR, Cem Atatürk ve Türkiye’nin Dış Politikası (1919-
1938), Atatürk Araştırma Merkezi Başkanlığı, Ankara, 1997.
HATİPOĞLU, M. Murat: Yakın Tarihte Türkiye ve Yunanistan 1923-1954, Anka-
ra, 1997.
HODZA, Milan, “The Future of Central Europe”, International Affairs, Vol. 14, No.
4 (Jul.-Aug. 1935), pp.514-530.
KOÇAK, Cemil, Türk-Alman İlişkileri (1923-1939), Ankara, 1991.
Kurat, Yuluğ Tekin, “Elli Yıllık Cumhuriyetin Dış Politikası (1923-1973)”, Belleten,
Sayı:154, (1975).
MARZARİ, Frank, “Western-Soviet Rivalry in Turkey, 1939:II”, Middle Eastern
Studies, Vol. 7, No. 2 (May. 1971), pp.201-220.
466
MELEK, Abdurrahman, Hatay Nasıl Kurtuldu, TTK Basımevi, Ankara, 1986.
MILLMAN, Brock, “Turkish Foreign and Strategic Policy 1934-42”, Middle Eastern
Studies, Vol. 31, No. 3 (Jul. 1995), pp.483-508.
ÖKSÜZ, Hikmet, Türkiye Cumhuriyeti Devletinin Atatürk Dönemindeki Bal-
kan Politikası (1923-1938), İstanbul Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkı-
lap Tarihi Enstitüsü, (Doktora Tezi), İstanbul, 1996.
ÖZGÜLDÜR, Yavuz, 1923-1945 Dönemi Türk-Alman İlişkileri, Ankara Üniversi-
tesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Doktora Tezi), Ankara, 1991.
SANDER, Oral, Türkiye’nin Dış Politikası, (Derleyen: Melek Fırat), İmge Kitabevi,
Ankara, 2013.
SANDER, Oral, Siyasî Tarih 1919-1990, 2. Baskı, Ankara, 1991.
SANDER, Oral, Siyasî Tarih 1918-1994, İmge Kitabevi, Kıralı Matbaası, Ankara,
1998.
SARAY, Mehmet, Atatürk’ün Sovyet Politikası, İstanbul, 1990.
SARINAY, Yusuf, “Atatürk’ün Hatay Politikası I (1936-1939)”, Atatürk Araştırma
Merkezi Dergisi, Cilt: XII, Sayı:34, (Mart 1996), s.3-65.
SARINAY, Yusuf, “Atatürk’ün Hatay Politikası-II (1938-1939)” Atatürk Araştırma
Merkezi Dergisi, C:XII, Sayı:35 (Temmuz 1996), s.407-454.
SARINAY, Yusuf, “Atatürk’ten Günümüze Türk Dış Politikası Hakkında Genel Bir
Değerlendirme”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt: XVI, Sayı:48,
(Kasım 2000), s.857-886.
SOYSAL, İsmail, “Hatay Sorunu ve Türk-Fransız Siyasal İlişkileri (1936-1939)”,
Belleten, C. XLIX, Sayı:193, (Nisan 1985), s.567-568.
SOYSAL, İsmail, Türkiye’nin Siyasal Anlaşmaları 1920-1945, Cilt: I, Ankara,
2000.
SÖKMEN, Tayfur, Hatay’ın Kurtuluşu İçin Harcanan Çabalar, TTK. Basımevi,
Ankara, 1978.
ŞENER, Bülent: “Atatürk’ün Dış Politika Anlayışında Gerçekçilik ve Pragmatizm
Olguları, Millî Mücadele Dönemi Türkiye-Sovyetler Birliği, İlişkileri Örneği”,
Askerî Tarih Araştırmaları Dergisi, 2007, Cilt:5/9, 175-185.
ŞİMŞİR, N. Bilal, “Atatürk’ün Yabancı Devlet Adamlarıyla Görüşmeleri”, Belleten,
C. XLV/1, Sayı:177, (Ocak 1981), s.157-209.
TOSUN, Ramazan: Türk-Yunan İlişkileri ve Nüfus Mübadelesi, Berikan Yayınla-
rı, Ankara, 2002.
TURAN, Refik v.d., Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi, Okutman Yayıncılık, Anka-
ra, 2011.

467
TÜRKMEN, İsmet, “Atatürk ve Türkiye’nin Balkan Antantı Üyeliği”, XIV Yüzyıldan
Günümüze Balkanlar ve Balkan Tarihi (On Dördüncü Askerî Tarih
Kongresi Bildirileri-II), (03-07 Aralık 2012), Genelkurmay Basımevi, An-
kara, 2014, s.715-743.
ÜNAL, Tahsin, Türk Siyasî Tarihi 1700-1958, 4. Baskı, Ankara, 1977.
YALÇIN, Durmuş v.d., Türkiye Cumhuriyeti Tarihi II, Atatürk Araştırma Merkezi,
Ankara, 2005.
YALÇIN, E. Semih, Atatürk’ün Millî Dış Siyaseti, Berikan Yayınevi, Ankara, 2009.
YILDIRIM, Seyfi-Sofuoğlu, Adnan: Siyasî Faaliyetleriyle Osmanlı’dan Cumhuri-
yet’e İstanbul Rum Ortodoks Patrikhanesi, Köksav Yayınları, Ankara,
2010.
YILMAZ, Durmuş, Musul Meselesi Tarihi, Çizgi Kitabevi, Konya, 2003.
YILMAZ, Mustafa, “Atatürk Dönemi Türk Dış Politikası (1919-1938)”, Türkler,
Cilt:16, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, s.1044-1078.
YÜCEER, Saime, Millî Mücadele Yılarında Ankara-Moskova İlişkileri, Sentez
Yayıncılık, İstanbul, 2016.

468
İSMET İNÖNÜ DÖNEMİ
TÜRK DIŞ POLİTİKASI
(1939-1950)

Yrd.Doç.Dr. İsmail Özer

Ordu Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi,
Tarih Bölümü
ismailozer@odu.edu.tr

469
 1.II. DÜNYA SAVAŞI SIRASINDA TÜRK DIŞ POLİTİKASINI ETKİLEYEN
KOŞULLAR
Mustafa Kemal Atatürk döneminde Türkiye, dış politikası vasıtası ile kendi
varlığını ve bu varlığın dayanağı olan Türk kimliğini meşrulaştırma gayreti içeri-
sinde olmuştur. Mustafa Kemal Atatürk, milli kimlik ve milli devlet ilişkisini milli
dış siyasetin kaynağı yapmayı hedeflemiştir1. 1923 yılında Cumhuriyet’in kuruluşu
itibarı ile Türk dış politikası iki ana eksen etrafında dönmekteydi:
1-Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin bağımsızlığının korunması ve Lozan Ant-
laşması ile oluşan statükonun devam ettirilmesi ile Sovyetlerin ideolojik ve bölgesel
yayılması karşısında güvenliğin sağlanması,
2- Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin laik, milli ve üniter rejiminin korunması2.
Tarih, Türkiye’yi dünyanın en stratejik ve en çok göz dikilen coğrafyasına
yerleştirerek ona son derece cömert davranmış ve bunun sonucunda da Türki-
ye’nin dünya siyasetindeki rolü, nüfusunun veya ekonomik gücünün sağlayabile-
ceğinden çok daha büyük olmuştur. Ne var ki aynı tarih onu Sovyetler Birliğinin
yanı başında ve kuzeydeki bu dev güce karşı koyabilmesine yetecek kaynaklardan
ve güçten yoksun bırakarak da Türkiye’ye son derece zalim davranmıştır. Bu coğ-
rafi durumun bilincinde olarak II. Dünya Savaşı öncesi ve sonrasında Sovyetler
Birliği ile barış halinin devam ettirilmesi Türk dış politikasının ana başlıklarından
olmuştur.
Mustafa Kemal Atatürk’ün halefi olarak onun en yakın yardımcılarından İs-
met İnönü, TBMM tarafından 11 Kasım 1938’de Cumhurbaşkanlığına, iki hafta
sonra da CHP tarafından yaşam boyu CHP Genel Başkanlığı’na seçildi3. 1939-1945
döneminde ülke yine tek parti rejimiyle yönetilmiş ve bu yönetimde İsmet İnönü,
Milli Şef payesi ile tek adam olmuştur. İsmet İnönü döneminde Meclis ve hüküme-
tin hukuki varlıkları dışında hiçbir işlevi yoktu ve politika doğrudan İsmet İnö-
nü’nün tekelinde olduğundan Türk dış politikasının tek karar vericisi oydu. Dönem
boyunca başta Numan Menemencioğlu olmak üzere Dış İşleri Bakanları öne çıksa
da İsmet İnönü her bakımdan idareyi elinde tutmuştur4. “II. Dünya Savaşı sırasında
izlediğim dış politikayı kararlaştırırken benimsediğim temel ilke, daha başlangıçta
işlenecek bir hatanın düzeltilmesinin zor olduğunu bilmektir” diyen İsmet İnönü
hemen her gün ve her saat önemli değişiklikler gösteren uluslararası ortamdaki
gelişmeleri ve değişen dengeleri yakından takip etmiş savaş dışında kalmak açı-
sından genellikle bu bilgilere dayalı bir biçimde zaman kazanma, özellikle savaşa
sürüklenme tehlikesi içeren kararların alınmasını çeşitli gerekçelerle erteleme,

1 E.Semih Yalçın, Atatürk’ün Millî Dış Siyaseti, Berikan Yay., Ankara 2010, s. 419.
2 Kemal H. Karpat, Türk Dış Politikası Tarihi, Timaş Yay., İstanbul 2012, s.161,249.
3 Stanford J. Shaw, Ezel Kural Shaw, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye,(Çev: Mehmet
Harmancı), C.II, E Yay, İstanbul 1983, s. 468.
4 Ali Balcı, Türkiye Dış Politikası, Etkileşim Yay., İstanbul 2015, s.58.
470
bunun da mümkün olmadığı durumlarda en kabul edilebilir ödünleri verme tü-
ründen taktikler izlemiştir5.
İfade ettiğimiz gibi stratejik bir coğrafyaya yerleşmiş olan Türkiye’nin dış
politikası çok yönlü tehditlerle uğraşmayı gerektirir, çok farklı bağlantılara girme-
ye zorlayıcıdır ve çok değişik çıkarları ilgilendirir6. İkinci Dünya Savaşı sırasında
tarafsızlık herhangi bir grubun veya bloğun yanında savaşa girmemek anlamına
gelirken savaşa girmemek için savaşan ülkelerle ittifaka girerek onları birbirlerine
karşı dengelemeye çalışmak aktif tarafsızlık olarak tanımlanmaktadır7. Bu açıdan
bakıldığında Türkiye, İkinci Dünya Savaşı’nda tarafsız kalmadı; aktif tarafsızlık
ilkesine bağlı olarak “savaş dışı” kaldı. Türkiye’nin amaçları, dönemin başından
sonuna kadar, savaşın gidişatına göre değişiklikler gösterdi8. Savaş dışı kalma poli-
tikasının başlıca iki temel öğesi söz konusu idi. Bir kanattan gelebilecek aşırı bir
baskı neticesinde diğer tarafa kayabilecekmiş gibi görüntü veren esnek, bağımsız
bir siyasî duruş ve de kendisine herhangi bir saldırı gelmesi halinde kesinlikle
karşılık vererek savaşacağını gösteren kararlı bir tutum9. Kısaca hem müttefiklerle
ittifak halinde kalmalıydık hem mihver ile dost. Büyük emperyalist devletlerin
dünyayı bölüşmek için yaptıkları savaşlarda, sanayi itibarı ile küçük devletler,
büyük devletler için dengede kullanmak için kullandıkları ağırlıklardır. Büyük
devletler politik bloklar arasında tampon bölge olarak bırakılan küçük devletleri
kendi taraflarına çekerek dengede üstünlük kurmaya çalışırlar. Küçük devletler de
coğrafi durumları, ekonomik ilişkileri, politik güvenlikleri bakımından bu gruplar-
dan birine katılırlar. Bloklardan birinin zaferi ile galip, yenilgisi ile mağlup olur-
lar10.
İkinci Dünya Savaşı öncesinde “Büyük Devlet”, sonrasında da “Süper Güç”
olarak adlandırılan devlet kategorisinin tanımı göreli olarak kolaydır: Sahip oldu-
ğu güç unsurları sayesinde (nüfus, ülke yüzölçümü, ekonomi, kaynaklar, askeri
güç, vb.) bölgesel ve evrensel dengeleri ciddi biçimde etkileyen devlet. Küçük dev-
let ise gerek bölgesel gerekse evrensel politika tarafından ciddi biçimde etkilenen
ve politikaları ve uluslararası sistemi etkileme şansı pek bulunmayan devlet olarak
tanımlanabilir. Bununla birlikte bu ikisi arasında kalan üçüncü bir devlet türü da-
ha belirlemek mümkündür. Uluslararası sisteme etkileri kısıtlı, bölgesel politikayı
özellikle küçük komşularını etkileyebilen, büyük devletlerden gelen zorlamalara

5 Faruk Sönmezoğlu, İki Savaş Sırası ve Arasında Türk Dış Politikası 1914-1945, Der Yay.,
İstanbul 2015, s.400.
6 Baskın Oran, “TDP’nin Temel İlkeleri”, Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne
Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt I, İletişim Yay., İstanbul 2009, s. 28-29.
7 Balcı, Türkiye Dış Politikası, s.55.
8 Baskın Oran, “Dönemin Bilançosu”, Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgu-
lar, Belgeler, Yorumlar, Cilt I, İletişim Yay., İstanbul 202, s. 393.
9 Sönmezoğlu, a.e., s.406.
10 Sabiha Sertel, II. Dünya Savaşı Tarihi, Cumhuriyet Kitapları, İstanbul 2010, s.228.
471
bir miktar dayanabilen, onlarla zaman zaman pazarlığa girişebilen ve hatta o gün-
kü konjonktürü iyi değerlendirerek onların kimi davranışlarını belli bir oranda
etkileyebilen devletler yani “orta büyüklükte devlet”.
Bu açıdan kabaca “Bölgesel Güç” olarak da adlandırılabilecek olan orta bü-
yüklükteki devlet, bu etki durumunu hiçbir zaman büyük devletlere fazla direne-
cek ve özellikle de onlarla savaşa girebilecek boyuta ulaştıramaz. Büyük devlet
tehdidi altında kaldığı zaman da çözümü dışarıda arar. Böyle bir durumda orta
büyüklükte devlet için iki temel seçenek vardır: Büyük devletler arasındaki güç
dengesine oynamak ya da bir ittifakın kanadına sığınmak.
Orta büyüklükte devlet için bu seçim hem kolay değildir hem de tamamen
kendisine bırakılmamıştır. Kolay değildir, çünkü güç dengeleri durmadan değişebi-
lir; ittifak durumunda olsa dahi müttefiki büyük devlet orta büyüklükteki devleti
uydusu durumuna indirgeyebilir. Kendisine bırakılmamıştır, çünkü bu seçim o
andaki uluslararası sistemin doğasına ve orta büyüklükteki devletin o sistem için-
deki pozisyonuna bağlıdır. Çok katı bir iki kutuplu sistemde bir orta büyüklükteki
devletin, hele jeostratejik pozisyonu bu kutup liderlerini çok yakından ilgilendiri-
yorsa, taraflardan birini seçmeye zorlanması ciddi bir olasılıktır11.
İkinci Dünya Savaşı, “stratejik” olmanın bir orta büyüklükte devletin başına
açabileceği belaları en somut biçimde gösteren bir dönemdir. Yine de Türkiye,
olağanüstü bir ortamda ortaya çıkan dengeleri ve çelişkileri ustaca kullanarak ve
“ulusal çıkar” kavramını en çıplak biçimde uygulayarak ayakta kalabilmesinin en
mümtaz örneği olmuştur. Dört yanı ateşle çevrilen Türkiye bu dönemde çeşitli
ülkelerle ilişkiler yürütmedi; deyim yerindeyse II. Dünya Savaşı ile ilişkiler yürüt-
tü. Gerek iç gerekse dış politikasını savaşın gidişatına göre, günü gününe ayarladı
ve kurtulmayı başardı12. Türkiye’nin bütün diplomatik olanakları tek bir hedefe
odaklaması kayda değerdir. Hedef savaşın dışında kalmaktır bu da bir devleti di-
ğerine karşı koz olarak kullanarak önce vakit kazanmak demektir13.
İkinci Dünya Savaşı sırasında Türk dış politikasının hedefi, savaşa katılma-
dan Türkiye’nin toprak bütünlüğünü korumak oldu. Türk politikasının yönünü
çizenler, yabancı askerleri Türk sınırlarından uzak tutarken, Türk askerlerini de
yabancı sınırlardan uzakta tutmaya yönelmiş bir tarafsızlık siyaseti izlediler. Türk
önderleri, ne bir karış toprak vermeyi, ne de bir karış daha toprak edinmeyi düşü-
nüyordu. Türkiye’yi savaşa sürükleyecek serüvenci bir politika izlememiş Türki-
ye’nin güvenliğini sağlamayı uygun bulmuşlardır14.

11 Oran, “TDP’nin Temel İlkeleri”,28-29.

12 Oran, “Dönemin Bilançosu”,s. 398.
13 Zehra Önder, II. Dünya Savaşı’nda Türk Dış Politikası, (Çev: Leyla Uslu),Bilgi Yay., Ankara
2010, s.95
14 Edward Weisband, İkinci Dünya Savaşı’nda İnönü’nün Dış Politikası I, Cumhuriyet Yay.,
İstanbul 2000, s. 7.
472
 Türkiye’nin bu dönemde bloklar arası siyaseti iyi okuyabilmesi gerekmek-
teydi ki bu çok hassas bir konuydu. Bu yüzden Fahir Armaoğlu’nun ifadesi ile
“Türk Tarihinin hiçbir devri İkinci Dünya Harbinde olduğu kadar güç ve karışık saf-
halardan geçmemiş, hiçbir devlet diğer devletlerin diplomasisinde Türkiye derece-
sinde bir önem kazanmamıştır….Türkiye’nin İkinci Dünya Savaşı içerisinde takip
etmiş olduğu dış politika diplomatik münasebetler tarihinin en ilgi çekici konuların-
dan birini teşkil eder”15.
Bu karmaşık dış politikayı zorlaştıran bir diğer husus da iktisadidir. Türkiye
ekonomik açıdan batılı sanayileşmiş metropollere bağlıydı. Yeni kurulan Türk
sanayisinin donatımı ve Türk ordusunun modern silahlarla teçhiz edilmesini fi-
nanse edebilmek için Türkiye dış yardıma, dış kredilere ve Türk tarım ürünlerinin
Avrupa tarafından satın alınmasına muhtaçtı16.
Türkiye savaşa giden süreçte kendisini doğrudan savaşa çekebilecek düzen-
lemelerden kaçınmaya çalıştı. Sadece karşılıklı saldırmazlık ve güvenlik taahhütle-
ri içeren anlaşmalar imzalayarak Avrupa’da beliren gruplaşmalara doğrudan dâhil
olmadan sınırlarının güvenliğini garanti altına almaya uğraştı. Bu çerçevede, Eylül
1939 itibariyle Türkiye’nin savaş boyunca dış politikasına sınırlamalar getirebile-
cek geçerli uluslararası taahhütleri içerisinde sadece Balkan Paktı Türkiye için
belirli şartlarda savaşa katılma mecburiyeti getiriyor, diğerleri böyle bir yükümlü-
lük içermediği gibi, saldırmazlık öngörüyordu. Zaten, Balkan Paktı’nın hükümleri
de büyük devletlerle çatışmayı içermiyordu. Bu çerçevede, Türkiye’nin İkinci Dün-
ya Savaşı’nın resmen başladığı 1 Eylül 1939 tarihine kadar üstlenmiş olduğu ve
savaşan taraflarla ilişkilerini etkileyebilecek taahhütleri kronolojik olarak şunlar-
dır:
1. Savaşı uluslararası politikanın aracı olmaktan çıkartan 1928 Briand-
Kellogg Paktı;
2. Sovyetlerle 17 Aralık 1925 yılında imzalanan Dostluk ve Tarafsızlık Ant-
laşması ve uzatma protokolleriyle üstlenilen tarafsızlık ve saldırmazlık
taahhüdü;
3. 25 Mayıs 1928’de Afganistan’la imzalanan Dostluk ve İşbirliği Antlaşması
çerçevesinde birbirleri aleyhine bir pakta girmeme taahhüdü;
4. 30 Mayıs 1928’de İtalya ile imzalanan Tarafsızlık, Uzlaştırma ve Yargısal
Çözüm Antlaşması çerçevesinde “içlerinden birine karşı yöneltilmiş hiç-
bir siyasal ya da ekonomik anlaşmaya ve hiçbir tertibe” katılmama yü-
kümlülüğü ve saldırıya uğrama durumunda tarafsız kalma taahhüdü;
5. 17 Aralık 1929’da Sovyetlerle imzalanan 17 Aralık 1925 Dostluk ve Ta-
rafsızlık Antlaşması’nın uzatılmasına ilişkin protokolle “...Öteki Tarafa

15 Fahir Armaoğlu, “İkinci Dünya Harbinde Türkiye”, AÜSBFD, c.13, S.2, Ankara, 1958, s.139.
16 Önder, a.e., s.40.
473
 bildirmeksizin, onun kara ya da denizden doğrudan komşusu olan devlet-
lerle siyasî anlaşmalar yapmayı amaçlayan görüşmelere girişmeme ve bu
gibi anlaşmaları ancak söz konusu tarafın mutabık kalması”yla yapma ta-
ahhüdü;
6. 5 Aralık 1932’de İran’la imzalanan Dostluk Antlaşması ile Güvenlik, Ta-
rafsızlık ve Ekonomik işbirliği Antlaşması çerçevesinde saldırmazlık ve
tarafsızlık taahhüdü;
7. 9 Şubat 1934 tarihli Balkan Paktı çerçevesinde, Pakt üyelerinin bir Bal-
kan devletinin veya bir Balkan devletiyle başka bir devletin saldırısına
uğraması halinde müdahalede bulunma taahhüdü;
8. 8 Temmuz 1937 tarihli Sadabat Paktı ile içişlerine karışmama, sınırların
dokunulmazlığına saygı ve saldırmazlık taahhüdü;
9. 12 Mayıs 1939’da İngiltere ve 23 Haziran 1939’da Fransa’yla imzalanan
bildirgeler çerçevesinde, Akdeniz’de bir savaş çıkarsa yardımlaşma taah-
hüdü ve bu maksatla bir antlaşma yapma konusundaki niyet beyanı17.
Savaş boyunca Türk liderleri Türkiye’nin kapasitesi ve olanaklarının ülke
bütünlüğünü korumaya yetmeyeceğinin bilincindeydiler. Bu nedenle, çatışan farklı
taraflarla işbirliğini sürdürerek onları ülke sınırlarından uzak tutmaya çalıştılar.
Türk devlet adamlarının Türkiye’nin durumunu gerçekçi bir yaklaşımla anlamaları
faşist Mihver, demokratik İngiltere ve komünist Sovyetler arasında ustalıkla ma-
nevra yapmalarını sağlamıştır. Ülkeyi kutuplaştıracak muhalefet, devrim, darbe
endişesi yoktu. Bu nedenle hükümet esasa ilişkin bir kez aldığı kararları, bir devle-
ti diğerine karşı koz olarak kullanmak suretiyle duraksamadan uygulamayı sürdü-
rebilmiştir18. Türkler, uzun vadede güvenlik sağlayabileceğine inandıkları Batılı
müttefiklerine ülkenin egemenliğinden ödün vermeden mümkün olduğunca yakın
durdular, ama bunu da savaş boyunca Sovyetleri karşılarına almadan yapmaya
çalıştılar. Türkiye’nin kuzeydeki büyük komşusundan duyduğu endişe, savaşın her
döneminde Demokles’in kılıcı gibi Türk liderlerin tepesinde asılı kaldı. Bu nedenle
savaş süresince Türk dış politikasının temel hedefi Sovyet karşıtı gözükmeden
Türkiye’nin güvenliğini sağlayacak Müttefik garantilerini sağlamak oldu. Öte yan-
dan Türkiye, İngiltere ve Fransa’yla ittifakı dolayısıyla sürekli Müttefik yanlısı bir
politika izlediyse de, aynı zamanda Almanya’yla da ilişkilerini mümkün olduğunca
dengede tutmaya çalıştı ve bu çerçevede Kasım 1940-Haziran 1941 dönemi hariç
Almanya’dan kendisine yönelik ciddi bir tehdit hissetmedi. Haziran 1941’den son-
ra duyulan tedirginlik ise, olası bir Alman işgalinden çok, “işgalden Sovyetler tara-
fından kurtarılma” ihtimalinden kaynaklanmaktaydı. Nitekim başarılı bir dış poli-
tika uygulamasıyla savaş dışında kalmayı başarmış olan Türkiye’yi savaşın hemen

17 Mustafa Aydın, “İkinci Dünya Savaşı ve Türkiye 1939-1945”, Türk Dış Politikası, Kurtuluş
Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt I, İletişim Yay., İstanbul, 2009, s.400.
18 Önder, a.e, s.110.
474
ardından bekleyen tehlike savaş boyunca kaçınmaya çalıştığı şey olacaktır: Ortaya
çıkan uluslararası konjonktürde güçlenen ve yayılmayı hedefleyen Kuzey komşu-
suyla baş başa kalmak. Bu korku ise Türkiye’nin İkinci Dünya Savaşı sonrası dö-
nemdeki iç ve dış politikalarının en önemli belirleyicilerinden biri olacak, Sovyet
tavırlarından endişeye kapılan Türkiye kuzey komşusundan algıladığı tehdidi Batı-
lı güçlerin, özellikle ABD’nin, desteğini elde ederek karşılama yoluna gidecektir19.

2. II. DÜNYA SAVAŞI SIRASINDA TÜRK DIŞ POLİTİKASI

Tablo:1 İkinci Dünya Savaşı Sırasında Türk Dış Politikasına Yön Verenler:
Cumhurbaşkanı Hükümetler
II. Refik Saydam Hükümeti
(03.04.1939-09.07.1942)
I. Şükrü Saraçoğlu Hükümeti
İsmet İnönü (09.07.1942-09.03.1943)
II. Şükrü Saraçoğlu Hükümeti
(09.03.1943-07.08.1946)
Dış İşleri Bakanı
M.Şükrü Saraçoğlu
Numan F. Menemencioğlu
Numan F. Menemencioğlu
(09.03.1943-16.06.1944)
Hasan Saka
(13.09.1944-07.08.1946)20

II. Dünya Savaşı’na kadar Türk Dış Politikası’nda en yakın münasebetler ku-
rulan devlet Sovyetler Birliği olmuştur. 16 Mart 1921 Moskova Antlaşması ile baş-
layan bu yakınlaşma 17 Aralık 1925 tarihli Dostluk ve Saldırmazlık Paktı ile daha
da geliştirilmiş ve bazı dalgalanmalar ile beraber 1939’a kadar Türk dış politikası-
nın en önemli unsuru olarak kalmıştır21. 1930’lu yılların sonuna doğru Avrupa
Devletleri’nin gruplaştığı bir savaş öncesi ortam Türk devlet adamlarını bölgesel
paktlarda yaklaşık olarak eşit güçteki devletlerarasında güvenlik önlemleri ara-
maya itmiş, “ast” ve “üst” ilişkisine dönüşebilecek bağlantılardan uzak durulmuş-
tur22 . Türkiye gittikçe hızlanan bir tempoda Batılı devletlere yaklaşmış, Batı ile
ilişkilerin düzelmesine ters orantılı olarak da Türk-Sovyet ilişkileri bozulmaya
başlamıştı23. Bu tercihi yaparken belirleyici unsur İtalya ve onun lideri Benito
Mussolini olmuştur. İtalya’nın Akdeniz hâkimiyeti iddiaları ve bunun Türk toprak-
larını da içine alması Türkiye ile İtalya arasında dostane ilişkilerin gelişmesini
engellemiş ve bu güvensizlik durumu Türkiye’nin dış politikasına istikamet veren
bir faktörlerden birisi olmuştur.

19 Aydın, “İkinci Dünya Savaşı ve Türkiye, 1939-1945”, s.475.

20 Sönmezoğlu, a.e., s. 399.
21 Armaoğlu, “İkinci Dünya Harbinde Türkiye”,s. 140.
22 Selim Deringil, Denge Oyunu, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2003, s.61.
23 Cemil Koçak, Türkiye’de Milli Şef Dönemi, Yurt Yay, Ankara, 1986, s. 83.
475
 İtalya’nın Habeşistan’ı ele geçirmesinden sonra Akdeniz’de İtalyan tehlikesi
belirgin bir hale gelmiştir. Kızıldeniz’i, Aden Körfezi’ne bağlayan Mendep Boğazı
ve Akdeniz’i Kızıldeniz’e bağlayan Süveyş’in İtalyan tehdidi altında bulunması
İngiltere ile Türkiye’yi birbirlerine yaklaştırmıştır. Diğer taraftan Almanya’nın 15
Mart 1939’da Çekoslovakya’yı işgale başlaması Almanya’nın 1933 yılından beri
uyguladığı dış politikaya yeni bir şekil vermekteydi. Zira Almanya bu döneme ka-
dar kendisini kısıtlayan ve denetleyen Versailles Antlaşması’nın hükümlerinden
kurtularak tüm Alman ulusunu bir araya toplamıştı. Çekoslavakya’nın işgali ise
bunun tamamen dışında emperyalist bir girişimin ilk aşaması oluyordu24. İngilte-
re ve Fransa’nın Alman-İtalyan birlikteliğini engellemeye yönelik tüm çabalarına
karşın Avrupa’daki Kasım 1936’da revizyonist “Roma-Berlin Ekseni” kavramı çer-
çevesinde Benito Mussolini ile Alman lider Adolf Hitler arasındaki ilişkiler gelişti25.
Aynı çerçevede Sovyetler Birliği’ne karşı işbirliği yapma kararında olan Almanya
ve Japonya, 25 Kasım 1936’da Berlin’de “Anti-Komintern Paktı”ı oluşturmuşlardır.
Bu pakt ile siyasî rejim temeline dayalı bir ittifak yapılmış ve “Berlin-Tokyo Mihve-
ri” kurulmuştur. Yayılmacılık konusunda Almanya ve Japonya’dan geri kalmak
istemeyen İtalya da, 5 Kasım 1937’de Roma’da imzalanan bir antlaşmayla Anti-
Komintern Pakt’a katılmıştır. Böylece, İkinci Dünya Savaşı’na giden süreçte önemli
bir dönüm noktası olan “Berlin-Roma-Tokyo Mihveri”oluşturulmuş olmaktaydı26.
7 Nisan 1939’da Arnavutluk’un İtalya tarafından işgali üzerine İngiltere ve
Fransa 13 Nisan 1939’da Yunanistan ve Romanya’ya saldırıya maruz kalmaları
halinde yardım garantisi verdiler. İngiltere yardım garantisini Türkiye’ye de teklif
etmişse de Türkiye Almanya ve İtalya’nın tepkisinden çekinerek ihtiyatlı bir tutum
sergileme yolunu tercih etmiştir. Ancak bu girişimle birlikte Türk İngiliz görüşme-
leri de başlamış oluyordu27. İtalya’nın Arnavutluk harekâtını daha önceden Mihver
devletleri arasında hazırlanmış planın bir parçası olarak gören ve kendisini olası
gelişmelere karşı koruma zamanının geldiğine inanan Türkiye’nin hedefi hem İn-
giltere ve Fransa’yla yakınlaşmak, hem de Sovyetler Birliği ile dostluğunu sürdür-
mekti.
Türkiye bu tarihten itibaren İngiltere ve Fransa ile yürütülen temaslar hak-
kında Sovyetler Birliği’ne muntazaman bilgi vermiştir. Zira 17 Aralık 1925 tarihli
Türk-Sovyet Antlaşması’na göre Türkiye, Sovyetler Birliği’ni hedef alan hiçbir
ekonomik veya siyasî birliğe katılamazdı. İngiltere ve Fransa’nın 13 Nisan’daki
teklifleri aynı gün Sovyetler’e bildirilerek gelişmeler karşısında Sovyet tutumu
öğrenilmeye çalışılmıştır. Bu girişim üzerine Vyaçeslav Molotov iki gün sonra İnö-

24 Armaoğlu, “İkinci Dünya Harbinde Türkiye”, s. 140.

25 Hüseyin Emiroğlu, “İkinci Dünya Savaşına Giden Süreçte Küresel ve Bölgesel Aktör-Devlet
Davranışlarının Çözümlenmesi”, Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Dergisi, C.2007-1, S.14, s. 73.
26 Kemal Yakut, İkinci Dünya Savaşı, Anadolu Üniversitesi, s.139.
27 Armaoğlu, “İkinci Dünya Harbinde Türkiye”, s. 142.
476
nü’ye gönderdiği cevabî mesajında, “Balkanlar ve Karadeniz bölgesinde ortaya çı-
kan yeni durum çerçevesinde, iki ülke arasında bir saldırıya karşı alınması gereken
tedbirlerin görüşülmesini” teklif ederek dışişleri komiser yardımcısı Vladimir Po-
temkin’i 28 Nisan’da Ankara’da olacak şekilde göndermeye karar verdiklerini bil-
dirmiştir28. 5 Mayıs’a kadar süren görüşmelerde Türkiye kendi dış politikasını
tayin etmeye çalışırken, Sovyetler’den ayrılmak niyetinde değildir. Moskova da
Türkiye’nin İngiltere ile olan ilişkilerinden rahatsız olmayıp bilakis memnuniyet
duymaktadır. Zira kendileri de Batı bloğuna yaklaşmaya çalışıyorlardı. Ancak gö-
rüşmeler sürerken Sovyet dış politika anlayışında önemli bir değişiklik gerçekle-
şerek Sovyet Dışişleri Bakanı Maksim Litvinov’un yerine Molotov getirildi. Bu de-
ğişim Sovyet politikasının sistemdeki devletlerden birinin güvenliğinin tüm bloğun
sorunu olduğu kollektif güvenlik ilkesinden ayrılması ve Almanya’ya yönelmesi
demektir. Sovyetler Birliği batı ile ortak bir tutum izlemek yerine batılı devletlerin
Almanya’yı kendi üzerine kışkırttıklarını düşünerek Almanya ile iyi ilişkiler kurma
yolunu seçmiştir. Bu açıdan Türkiye’nin tarafı batıdan yana olduğundan Potem-
kin’in Türkiye ziyareti sonuç vermemiştir29.
Türkiye ile İngiltere arasında 15 Nisan 1939’da başlayan müzakereler 12
Mayıs 1939’da yayınlanan bir deklarasyon ile neticelendi. Buna göre, her iki devlet
kendi milli güvenlikleri açısından bir ittifak anlaşması imzalayacaklar ve savaşın
Akdeniz’e sıçraması halinde her iki devlet birbirlerine yardım edecekti. Diğer ta-
raftan Türkiye İngiltere’den askeri ve iktisadi yardım da talep etmiştir. İngiltere
Başbakanı Winston Churchill bu deklarasyonu İtalya’nın Arnavutluk’u işgaline
karşı, İngiltere’nin verdiği cevap olarak tanımlamıştır30.
Türkiye Cumhuriyeti Başbakanı Refik Saydam, 12 Mayıs’ta TBMM’de dekla-
rasyon hakkında yapmış olduğu konuşmada; “Büyük komşumuz ve dostumuz Sov-
yet Rusya ile en sıkı, en samimî temaslarda devam etmekteyiz “31 derken, Sovyetlerle
de antlaşma yapmak ümidini muhafaza etmekteydi.
Diğer yandan Türk-İngiliz yakınlaşması Almanya’yı çok rahatsız etmiştir.
Türkiye ile Almanya arasında 1939 yılına kadarki diplomatik ilişkiler sağlıklı bir
denge ve karşılıklı çıkar esası üzerine oturtulmuştu. Ancak Almanya’nın 1936-

28 Aydın,”İkinci Dünya Savaşı ve Türkiye 1939-1945”,s.415-416. ; Gürün, Türk Sovyet İlişkile-

ri,178,185.; Önder, a.e., s.29.
29 Armaoğlu, “İkinci Dünya Harbinde Türkiye”,s. 144. ; Sovyet resmi yayınlarında görüşmlerin
sonuçsuz kalması şöyle yorumlanmıştır: ‘Sovyet Hükümeti, Dışişleri Komiser Yardımcısı Potem-
kin’in Nazi saldırılarına karşı genel cephe çerçevesinde bir karşılıklı yardımlaşma paktı teklifi ile
Ankara’ya yolladı. Ancak Türkiye, Sovyetler ile anlaşmaları sabote etmek yolundaki İngiliz-
Fransız-Amerikan politikasına uyarak Sovyet tekliflerine kesin bir cevap vermediler” Bkz. GÜ-
RÜN, Türk Sovyet İlişkileri, s. 188. ; Önder, a.e, s.22.
30 Armaoğlu,”İkinci Dünya Harbinde Türkiye”,s. 142. ; Ahmet Şükrü Esmer, Oral Sander, “1939-
1945 Dönemi”, Olaylarla Türk Dış Politikası (1919-1995), Siyasal Kitabevi, Ankara, 1996,
s.139.
31 T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, On Birinci İnikad, 12.V.1939 Cuma, s.69.
477
1938 döneminde Avrupa politikasını giderek sertleştirmesi Türk-Alman ilişkile-
rinde 1939 yılından itibaren belirgin bir değişim yaratmıştır. Almanya, Türk ihraç
ürünlerinin Avrupa’daki hem büyük alıcısı hem de Türkiye’ye en fazla mal ihraç
eden ülke olması dolayısıyla Türkiye açısından önemli idi. Fakat imzalanan kredi
ve ticaret antlaşmaları dolayısı ile Türkiye’nin kendilerine bağımlı olduğunu düşü-
nen Almanya, Alman yanlısı politika izlemeyen Türkiye izlediği dış siyasetten ol-
dukça rahatsızdı. Alman Dışişleri, I. Dünya Savaşı’nda zarara uğramış bir devlet
olarak Türkiye’nin Almanya ile işbirliği yapması gerektiğini iddia etmişse de Tür-
kiye bunu kesin bir dil ile reddetmiştir. Bu doğrultuda, Türkiye’yi kendi yanına
çekemeyeceğini anlayan Almanya, Alman Büyükelçi Von Keller’in 1938 Kasım
ayında emekli olmasından sonra beş ay büyükelçi atamayarak Türkiye ile ilişkile-
rini soğuk tutmuştur. Türk-İngiliz ilişkileri gelişince Franz von Papen’i 1939 yılı
Nisan ayında Türkiye’ye göndermiştir32. Türk-İngiliz deklarasyonu karşısında
Alman Büyükelçisi Von Papen Türkiye’nin savaş ihtimalini arttıran bu girişimden
vazgeçmesini istemiştir. Ayrıca Von Papen, Türkiye’ye sunduğu teklifte ise Balkan
Antantı’na İtalya ve Bulgaristan’ın da katılımlarının sağlanacağını söylese de Tür-
kiye bu deklerasyona İtalya’nın Arnavutluk’u işgalinin sebep olduğunu ifade et-
miştir33.
Türk-İngiliz deklarasyonun ilanından sonra Türkler ile Fransızlar arasında
görüşmeler başlamıştır. Öncelikle İskenderun Sancağı meselesinin halledilmesi
gerekmektedir. Sancak Temmuz 1938’de Türkiye’nin girişimi üzerine Türk-
Fransız ortak hâkimiyeti altına girmiştir. Genel seçimlerde Türk nüfus, parlamen-
todaki 40 sandalyeden 22’sini kazanmıştır34. Türkiye’nin girişimleri ile 27 Ocak
1937 tarihinde Sancak’ın kendi anayasası ile yönetilen ancak dışişlerinde Suri-
ye’ye bağlı özel statüsü kabul ettirilmiş ve 6 Haziran 1938’de idarede yapılan bir
değişiklikle Fransız valisinin yerine Dr. Abdurrahman Melek, Sancak Genel Valili-
ği’ne getirilmiştir35. 7 Nisan 1939’da İtalya’nın Arnavutluk’u işgali Fransa’yı Türki-
ye ile bir an önce antlaşma yapmaya iten nedenlerin başında gelmekteydi. Nitekim
23 Haziran 1939 günü Ankara’da Türk Dışişleri Bakanı Şükrü Saraçoğlu ile Fran-
sa’nın Ankara Büyükelçisi Rene Massigli, Hatay’ın Türkiye’ye bırakılmasına ilişkin

32 Yavuz Özgüldür, Türk-Alman İlişkileri (1923-1945), Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1993, s.

109,122.
33
Armaoğlu, “İkinci Dünya Harbinde Türkiye”,s. 146.
34 Önder, a.e., s.24.; Bahsi geçen genel seçimlere ilişkin Fransız istatistiklerine göre yaklaşık
219.000 olan Sancak‘taki nüfusun yüzdelik dağılımı özetle şu şekildedir: Türk nüfus %39,7, mil-
letvekili sayısı 22, Alevi nüfus oranı %28, milletvekili sayısı 9, Ermeni nüfus oranı %11, millet-
vekili sayısı 5, Sünnî Arap nüfus oranı %10, milletvekili sayısı 2, Rum-Ortodoks nüfus oranı %9,
milletvekili sayısı 2, %3’ü ise Kürt, Çerkes, Yahudi, İsmailî ve Arnavut idi. Bkz. İsmail Soysal,
Türkiye’nin Siyasal Anlaşmaları 1920-1945, Cilt: I, Ankara 2000, s. 544.
35 Mustafa Turan, Siyasî ve Hukuki Açıdan Milli Mücadele, Berikan Yay., Ankara 2011, s. 223.
478
antlaşmayı imzaladılar36. Böylece Fransa ile Türkiye arasındaki problem hallolmuş
ve Türkiye Batı blokuna bir adım daha yaklaşmıştır.
Sovyet Hükûmeti, 4 Ağustos 1939’da Türk Hükûmeti’ne müracaat ederek 28
Nisan-5 Mayıs tarihleri arasında Potemkin ile yapılan görüşmelerde üzerinde du-
rulan karşılıklı yardım anlaşmasının müzakerelerine başlanılmasını talep etmiştir.
Bu arada Sovyetler Birliği, Almanya ile yapmış olduğu müzakereleri bitirmiş ve 23
Ağustos 1939 tarihinde Sovyet-Alman Saldırmazlık Paktı ilan edilmiştir37.
Bu paktın imzası Türk dış işlerinde yeni bir safhanın açılması manasına
gelmekteydi. Türkiye, Sovyetler Birliği’nin de katılacağını umarak bağlanmış oldu-
ğu batı bloğunda İngiltere ve Fransa ile yalnız kalmıştı. Sovyet sınırını garanti altı-
na alan Almanya, 1 Eylül 1939’da Polonya’ya saldırmıştır. 3 Eylül 1939’da ise İngil-
tere ve Fransa, Almanya’ya savaş ilan etmişlerdir. Bu gelişmeler üzerine, Türk
Dışişleri Bakanı Şükrü Saraçoğlu, 25 Eylül 1939’da Moskova’ya gitmiştir. Amacı
imzaya hazır hale gelmiş olan Türk-İngiliz-Fransız İttifakı ile Türk-Sovyet dostluğu
arasında bir bağlantı noktası aramaktı. Sovyetlerin hedefi ise, Montreux’ü kendi
lehine değiştirmenin yanı sıra, imzaya hazır Üçlü İttifak’ın içeriğini tam olarak
öğrenmek ve bu arada Türkiye’nin tarafsızlığını sağlamaktı. Görüşmelerin ilk günü
olan 26 Eylül’de sona ererken Molotov’un daha sonra üzerinde görüşülmek ama-
cıyla incelenmesi için Saraçoğlu’na vermek istediği bir belgede Sovyetlerin Mont-
reux’de yapılmasını istediği değişikliklere yer vermesi ve Saraçoğlu’nun, böyle bir
kâğıda elini sürmeyi dahi reddetmesi görüşmeleri gerginleştirdi. Sovyetlerin, Bo-
ğazların statüsü üzerinde öngördükleri hususlar ile Çanakkale Boğazı’nın Türkiye
ve Sovyetler Birliği tarafından ortak müdafaası türünden istekler Türk Hüküme-
ti’nce kabul edilmemesi üzerine bir antlaşmanın imzalanması da imkansız hale
geldi ve görüşmeler 16 Ekim’de son bularak Şükrü Saraçoğlu Türkiye’ye doğru
yola çıktı. Moskova görüşmelerini Türk-Sovyet ilişkilerinde bir dönüm noktası
olarak kabul edebiliriz. O tarihe kadar Türkiye devamlı olarak Sovyetler’e danışa-
rak hareket etmiş, aleyhine hiçbir pakta girmediği gibi bilgi vermeden hiçbir an-
laşma yapmamaya da özen göstermişti. Ancak Sovyetler’in Saraçoğlu’nun Moskova
ziyareti boyunca Türkiye’yi Üçlü İttifak’tan vazgeçirmeye çalışmaları ve imzalan-
ması için daha önce üzerinde anlaşılan metnin dışındaki konuları içeren yeni bir
metni ortaya çıkarmaları Türkiye’nin tepkisini çekmiş ve özellikle Montreux konu-

36 Ömer Erden, Fransa-Suriye Kıskacında Hatay, Gece Yay., Ankara 2015, s.181.
37
“Sovyetler Birliğinin zikzaklı politikasını anlamak kolaydır: Sovyetler Birliği, devletler arasında
bir ahlak siyaseti değil, bir rejim ve doktrin mücadelesi yürüten bir ülkeydi. Bu mücadelede onun
karşısında şu veya bu komşu, dost veya düşman yoktu. Tümü ile bir dünya kapitalizmi cephesi
vardı ve bu cepheyle münasebetlerinde şekli ne olursa olsun ancak fırsatlar ve menfaatler değer-
lendirilmeliydi. O devletlerarası bir siyasetler sisteminin değil, rejimler arası bir mücadelenin da-
imi savaşı içinde sayıyordu kendini. Her anı ve olayı ancak bu açıdan değerlendiriyordu. Dostluk-
lar da düşmanlıklar da…” Bkz. (Şevket Süreyya Aydemir, İkinci Adam, C.II, Remzi Kitabevi,
İstanbul, 2011, s. 147-148).
479
sundaki talepleri Sovyet niyetlerinden şüphe duyulmasına neden olmuştu. Bu
şüphe savaşın sonuna kadar devam edecektir38.
Haddizatında, 24 Ağustos’ta Sovyet-Alman Saldırmazlık Paktı’nın imzalan-
ması ile Sovyetler’in İngiltere ve Fransa ile Almanya aleyhine bir antlaşma yapma-
sı imkânsız hale geliyordu. Türkiye’nin sürükleneceği bir savaşta muhtemel düş-
manları İtalya ve Almanya olacağından Sovyetlerin Almanya aleyhine bir antlaşma
yapması beklenemezdi39. Sovyetler Birliği ile antlaşma yapılamaması karşısında
Saraçoğlu yoldayken Türkiye 19 Ekim 1939’da Ankara’da İngiltere ve Fransa ile
ittifak antlaşması imzaladı Ankara İttifakına göre:
1- Türkiye bir Avrupa Devleti tarafından saldırıya uğraması durumunda İn-
giltere ve Fransa Türkiye’ye tüm olanakları ile yardım edecektir.
2- İngiltere ve Fransa bir Avrupa devleti tarafından Akdeniz’de savaşa yol
açan bir saldırıya uğrarsa bu kez Türkiye tüm olanakları ile İngiltere ve
Fransa’ya yardım edecektir. Fransa ve İngiltere Yunanistan ve Roman-
ya’ya verdikleri garanti nedeniyle savaşa girdikleri takdirde Türkiye tüm
olanakları ile yardım edecektir.
3- İngiltere ve Fransa antlaşma hükümleri dışında bir Avrupa devletinin
saldırısına uğrarsa Türkiye tarafsız kalacaktır.
4- Anlaşmaya ek 2. Protokole göre bu antlaşma hükümleri ile kabul edilen
yükümlülükler Türkiye’yi Sovyetler Birliği ile bir çatışma ve anlaşmazlığa
asla sürüklemeyecektir.
Türkiye bu antlaşma ile batı askeri ittifakı içinde bazı yükümlülükler altına
girmiş bir ülke konumuna girmiştir40. İttifakın imzalanmasından bir gün sonra
ittifaka ek olarak iktisadi ve mali anlaşmalar da imzalandı. Bu anlaşmalara göre
İngiltere ve Fransa savaş Türkiye’ye askeri malzeme ihtiyacını karşılamak üzere
20 yıl vadeli ve %4 faizli 25 milyon sterlinlik kredi açmayı kabul etmişlerdir41.
Türk-İngiliz ilişkilerindeki gelişme iktisadi alanda da kendisini hissettirmekteydi.
1940 yılı sonuna kadar Türkiye’nin İngiltere’den ithalatı %6,25 ten %14,02’ye
çıkarken Almanya’dan ithalat ise %50,86’dan %11,73’e inmiştir. İngiltere’ye ihra-
cat %5,73’ten %10,36’ya çıkarken Almanya’ya ihracat %37,29’dan %8,69’a geri-
lemiştir. Dış ticaretteki bu esneklik Türkiye’ye Almanya’nın ekonomik baskısından
kurtulma imkanı vermiştir42.
Türk-İngiliz-Fransız Antlaşmasındaki “Sovyet çekincesi”ne rağmen Sovyet-
lerin antlaşmaya tepkileri oldukça sert olmuş Sovyetler Birliği Türkiye’ye petrol

38 Esmer, Sander, “1939-1945 Dönemi”, s.143. ; Armaoğlu, “İkinci Dünya Harbinde Türkiye”,s.
146-148. ; Aydın, “İkinci Dünya Savaşı ve Türkiye, 1939-1945”,s.419-422.
39 Kâmuran Gürün, Türk Sovyet İlişkileri, TTK, Ankara, 1991, s. 191.
40 Koçak, Türkiye’de Milli Şef Dönemi, s.94.
41 Esmer, Sander, “1939-1945 Dönemi”, s.143.
42 Önder, a.e.,s.50.
480
teslimatını durdurmuştur. Molotov da 30 Ekim 1939’da Türkiye’nin tarafsızlığın-
dan vazgeçtiği ve savaşan taraflar safında yer aldığı tespitinde bulunarak Saraçoğ-
lu ile Moskova’da yaptığı görüşmelerde sınır tashihi ve Montreux Antlaşmasında
değişiklik gibi konuları gündeme getirdiği iddialarını reddetmiştir43.
10 Haziran 1940’ta İtalya’nın da Almanya yanında savaşa girişi ile birlikte
Fransa ve İngiltere 19 Ekim 1939 tarihli Türk-İngiliz-Fransız antlaşması gereğince
Türkiye’nin savaşa girmesini veya hiç değilse İtalya ile olan münasebetlerini kes-
mesini, Fransa ve İngiltere’ye askeri kolaylıklar sağlayarak boğazları müttefikler
lehine kapatmasını istedi. Türkiye 1925 Dostluk ve Tarafsızlık Paktı gereğince
meseleyi Sovyetler ile paylaştığında Sovyet Dışişleri Bakanı Molotov Türkiye’yi
açıkça tehdit etti. Türkiye de Sovyetler ile bir çatışmaya sürüklenmek tehlikesin-
den dolayı İngiliz ve Fransız taleplerini geri çevirdi44. 1940 Haziran ayında İtalya
savaşa girene kadar Türkiye’nin tehdit algılaması açısından henüz acil bir durum
söz konusu değildi. Bu duruma yönelik askeri hazırlıklarını sürdürürken diğer
yandan da Balkan Paktı’nın daha da etkinleştirilmesi doğrultusunda çaba sarf edi-
yordu. Türkiye ayrıca savaş ortamını fırsat bilen Bulgaristan’ın girişeceği bir aske-
ri hamleden de endişe ediyordu45. Türkiye Balkanlardan gelecek olan tehdidi ön-
leyebilmek için Balkan Antantını geliştirme çabasına girişti. Türkiye Almanya’ya
karşı Balkanlar’da kuvvetli bir birlik kurmak böylece batısında bir güvenlik alanı
meydana getirmek istiyordu46.
Türkiye, 9 Şubat 1934 tarihli Balkan Antantı’na Bulgaristan’ın da dahil ol-
masına önem vermekteydi. Sovyetler ve Almanya’yı tehdit olarak gören Romanya
da bu fikre sıcak bakmaktaydı. Ancak Bulgaristan’ın Romanya ve Yunanistan’dan
toprak talebinde bulunması uzlaşmayı mümkün kılmamaktaydı. Almanya’yı bal-
kanlarda kendisi için bir tehlike olarak gören Sovyetler de bu oluşuma sıcak bak-
maktaydı. İtalya’nın Arnavutluk’u işgalinden sonra 23 Nisan 1939 tarihinde Anka-
ra’ya gelen Potemkin Sovyetlerin Türkiye’nin balkanlardaki tutumunu olumlu
karşıladığını ve Bulgaristan ile Romanya arasındaki sorunların çözümüne yardım

43 Önder, a.e. s.40. ; Koçak, Türkiye’de Milli Şef Dönemi, s. 83. ; Gotthard Jaeschke, Türkiye Kro-
nolojisi (1938-1945), (çev.) Gülayşe Koçak, ATAM, Ankara, 1990, s.19.
44 Armaoğlu,a.e., s. 150.; Gürün, a.e.,s.226.
45 Sönmezoğlu, a.e., s.424.
46 Esmer, Sander, “1939-1945 Dönemi”,s.145. ; İtalya’nın 1935 yılında Habeşistan’a saldırması ve
Milletler Cemiyetinin İtalya’ya karşı uyguladığı ekonomik zorlama tedbirlerini sonuna kadar götü-
rememesi, Güneydoğu Avrupa’nın hamisi rolündeki Fransa’nın bir saldırgan karşısında ne kadar
zayıf kaldığını göstermekle kalmamış, aynı zamanda Balkan Antantını da etkilemiştir. Çünkü Bal-
kan Antantına bağlı devletlerin İtalya’ya karşı ekonomik ambargoya samimi bir şekilde katılmala-
rı bu devletlerin İtalya ile ticaretlerini sıfıra indirmiş ve bundan yararlanan Almanya güneydoğu
Avrupa ekonomisini ele geçirmiştir. Alman ilerlemesi karşısında Antant devletlerinin dağılmaları
ve bazılarının da Almanya ile birleşmelerinin temel nedenlerinden biri de budur. Balkan ülkele-
rinde kurulan dikta rejimleri Almanların Balkanlara sızmasını kolaylaştırmıştır. Bkz. Oral Sander,
Balkan Gelişmeleri ve Türkiye (1945-1965), Sevinç Matbaası, Ankara 1969, s.12-13.
481
etmeye hazır olduğunu ifade etmiştir. Konu Türk Dış İşleri Bakanı Şükrü Saraçoğ-
lu’nun Moskova ziyareti esnasında da görüşülse de 22 Ağustos 1939 tarihinde
Alman-Sovyet Antlaşmasının imzalanması ile sonuçsuz kalmıştır.
Sovyet Büyükelçisi Terentiev’in Sovyetler’in Romanya’ya karşı belli askeri
önlemler alması halinde Türkiye’nin nasıl davranacağını sorması üzerine Bulgaris-
tan’ın Balkan Antantına dahil olması Türkiye için daha önemli hale gelir. Zira Türk
hükümeti Romanya’nın boğazlar üzerindeki ilk hedef olduğunun bilincindedir.
Türk Dış İşleri Bakanı Şükrü Saraçoğlu’nun Bulgar Kralı Boris ile yaptığı görüşme-
ler bir sonuç vermez ancak 13 Ocak 1940 ‘ta Türk-Bulgar Bildirisi yayımlanarak
iki ülkenin Balkanlarda barıştan yana oldukları, karşılıklı olarak tarafsızlığa saygı
gösterecekleri ifade edilir. Diğer taraftan Bulgar Başbakanı Kiosseivanov’un Alman
elçisine Bulgaristan’ın toprak talebinden vazgeçmediği, bildirinin tek amacının
Türkiye’yi müttefiklerden uzaklaştırmak olduğunu söylemesi de dikkat çekicidir.
Bulgaristan toprak taleplerini Almanya ile birlikte olduğu zaman gerçekleştirebi-
leceğini bildiğinden tutumunu Alman politikalarına göre ayarlamaktaydı. Bu yüz-
den Bulgaristan antanta girmeyi reddetmiştir. Romanya, Macaristan ve Bulgaris-
tan arasındaki toprak sorunları Almanya ve İtalya’nın girişimleri ile çözülmüştür.
Romanya Transilvanya’nın kuzeyini Macaristan’a Güney Dobrucayı da Bulgaris-
tan’a terk ederek, buna karşılık kalan toprakları için sınır garantisi alarak 23 Ka-
sım 1940’ta Mihver’e katılmıştır. Türkiye, 28 Haziran 1940 tarihinde Bulgaris-
tan’ın Güney Dobrucaya girmesi durumunda Türkiye’nin Balkan Antantından do-
ğan yükümlülüklerini yerine getirerek Bulgaristan’a savaş açacağını söylemesine
rağmen Doburca meselesinin taraflar arasında barışçı yollardan çözüldüğünü bu
yüzden de yükümlülüklerini yerine getirmeye gerek kalmadığını ifade etmiştir47.
İngiltere ve Fransa da balkan bloğu oluşturabilmenin peşindeydi. Bulgaris-
tan dışında Balkanlardaki ülkelerin Almanya ve İtalya’dan çekindikleri bir gerçek-
ti. Toplam kuvvetleri 110 tümene varan Türkiye48, Romanya, Yugoslavya ve Yuna-
nistan’ı Almanya’ya karşı savaşa çekmek Fransa açısından hayati öneme sahipti.
Almanya’nın Polonya’dan sonra Fransa’ya yönelmek yerine Balkanlara ilerlemesi
halinde Fransa hazırlık yapmak için gerekli zamanı bulacak hem de Alman ordula-
rı yıpranmış olacaktı. Almanya Balkan devletlerini ve Türkiye’yi mağlup edip top-
raklarını işgal etse bile bu Fransa’yı çok da alakadar etmeyecekti. Fransızlar sava-
şın başlaması ile birlikte savaş stratejilerine Türkiye’nin bilgisi ve onayı olmadan
daima Türkiye’yi de dahil etmişlerdir49. Örneğin Fransız Başbakanı Edouard Dala-

47
Önder, a.e., 57,59,89.
48 Savaşın başında Türk Ordusunda silah altında bulunan asker sayısı 510 bindi. Daha sonra 210 bin
yedeğinde askere alınması ile sayı bir milyona yaklaştı. Ordunun komuta kademesi büyük ölçüde
I. Dünya Savaşı öncesi ve sonrasında ilaveten de Kurtuluş Savaşı’nda cephe tecrübesi olan gene-
rallerden oluşmaktaydı. Türk Hava Kuvvetlerinde 600 uçak, deniz kuvvetlerinde ise dört destro-
yer, dokuz denizaltı ve Yavuz Kruvazörü bulunmaktaydı. Bkz. Sönmezoğlu, a.e., s.412.
49 Kâmuran Gürün, Savaşan Dünya ve Türkiye:3 Savaş 1939-1945, Tekin Yay., İstanbul 2000,
s.103,111.
482
dier Sovyetler’in Bakü’deki petrol sahalarının bombardıman edilmesini istemiştir.
Bu proje 31 Ocak 1939’da İngiliz genelkurmayına da iletilmiş ancak destek bula-
mamıştır. Mart ayında projeden haberdar olan Sovyetler bölgeye asker kaydırma-
ya başlamışlardır. Bombardıman uçaklarının Irak ve İran’daki havaalanlarından
kalkarak Bakü’yü bombalamaları için Türk ve İran hava sahasını kullanmaları
gerekecekti. Türk Hükümeti kendisini çok zor bir duruma sokacak bu teklife haliy-
le sıcak bakmadı. Ancak Almanya’nın Fransa’yı işgalinin ardından Almanlar, Fran-
sız arşivlerinden aldıklarını iddia ettikleri kimi belgelerde Türkiye’nin Bakü Bom-
bardımanına sıcak baktıkları yönünde neşriyat yapınca Türk-Sovyet ilişkilerinde
gerginlik yaşanmıştır50.
Alman ordusu Batı Avrupa’da taarruza geçerek 10 Mayıs 1940’ta Hollanda,
Belçika ve Lüksemburg’a girdi. Fransa’ya saldıran Alman orduları 14 Haziranda
Paris’e girdiler ve 22 Haziran 1940’ta Almanlarla Fransızlar arasında Compiegne
Mütarekesi yapılarak Fransa teslim oldu51.
Türkiye İngiltere’nin arzu ettiği gibi Balkanlarda bir cephe kurulmasını ka-
bul ediyordu. Fakat bunun için öncelikli olarak ABD’nin yardımı sağlanmalıydı. Bu
noktadan hareketle Balkanlarda Sovyet-Alman rekabetinin başladığını sezen Tür-
kiye bölgenin savunulması bakımından bir plan hazırladı. Türkiye’nin Washington
Büyükelçisi Münir Ertegün’ün 9 Ekim 1940 günü ABD dış işlerine sunduğu plana
göre Sovyetler Birliği, İngiltere, Türkiye, Yunanistan ve Bulgaristan arasında bir
blok kurulursa ve ABD de bu bloğa yardım ederse Almanların balkanlara yerleş-
meleri ve Süveyş Kanalına sarkmaları engellenebilirdi. Ancak ABD, Sovyetler Birli-
ğine güvenemediğinden ve Türkiye’yi doğrudan savaşa sokacak bu bloğu çıkarla-
rına uygun bulmadığından plana sıcak bakmadı.
28 Ekim 1940 tarihinde İtalya’nın Yunanistan’a saldırması ve savaşın Akde-
niz’e sıçraması Türkiye’nin savaşa girmesini gerektirmekteydi. Türkiye Bulgaris-
tan Yunanistan’a saldırdığı veya İtalya Selanik’i aldığı takdirde kendisinin de sava-
şa katılacağını İngiltere ve Yunanistan’a bildirdi. Böylece Türkiye Bulgaristan’ı
hareketsizliğe mahkum ederek Yunanistan’a büyük bir yardımda bulunmuş olu-
yor52 ama diğer taraftan taahhüt ettiği üzere fiili bir yardımda bulunmaktan kaçı-
nıyordu.
Adolf Hitler 13 Aralık 1940 tarihinde Berlin’de Bulgar Elçisi Türkiye’den çe-
kindiklerini dile getirdiğinde ona Türkiye’nin kıpırdayamayacağı konusunda şöyle
güvence vermiştir: “Bugün Moskova’ya gitsem ve Stalin ile nihai bir çizgi çekerek
nüfuz bölgelerini paylaşsak Türkler ne yapabilir? O zaman Baltık ülkelerinin başına
gelenler Türkiye’nin de başına gelir. Türkler bir çatışmaya girdikleri takdirde bunun
Boğazlar üzerindeki hâkimiyetlerinin sonu demek olduğunun farkındalar. Türklerin

50 Gürün, Türk Sovyet İlişkileri,s.215-216.

51 Jaeschke, Türkiye Kronolojisi (1938-1945),s.28-30.
52 Armaoğlu, “İkinci Dünya Harbinde Türkiye”,s. 151-152.
483
birkaç Alman zırhlı tümeni ile nasıl başa çıkacaklarını görmek isterim. Bir yan bakı-
şın İstanbul’u kaybetmeye yeteceğini biliyorlar”53.
İngiliz Büyükelçisi Knatchbull-Hugessen Türk hükümetinin hala tarafsız
kalmaya çalışmasını kınayarak ittifaktan doğan yükümlülüklerini yerine getirme-
sini istediği zaman Cumhurbaşkanı İsmet İnönü İngiltere ile yaptıkları anlaşmanın
karşılıklı pakt olduğunu ve Fransa’nın Almanlar tarafından işgalinden sonra bu
paktın geçerliliğini yitirdiğini ifade ederek Türkiye ancak saldırıya uğrarsa savaşa-
cak ve bunu müttefikler yardım etmese de yapacaktır. Müttefikler Türkiye’nin
durumunu anlayışla karşılamıyorlarsa, Türkiye müttefiklerden aldığı krediyi der-
hal iade etmeye hazırıdır cevabını vermiştir. Yalnızca saldırıya uğradığı takdirde
savaşmaya kararlı olan Türkiye Almanya ve İtalya’yı kendisine karşı savaşa tahrik
edecek her şeyden kaçınmaktaydı54.
12-13 Kasım 1940 tarihinde Berlin’de Molotov-Hitler görüşmesi gerçekleşti.
Görüşmenin ana konusu Sovyetler Birliğinin de Üçlü Pakta dahil olması ve bu su-
retle dünyanın Almanya, İtalya, Japonya ve Sovyetler Birliği tarafından paylaşılma-
sı idi. Hitler’e göre Sovyetler Kafkaslardan Basra’ya kadar olan bölgeyi almak sure-
tiyle sıcak denizlere çıkmalıydı. Molotov bunu kabul etmeyerek Boğazlar ve Ege
Adaları üzerinde kontrol noktalarına sahip olmak istediklerini bildirdi. Batum ve
Bakü’nün güneyinde İran Körfezi yönündeki bölgenin de Sovyet nüfuz alanı olarak
tanınmasını istiyordu. Hitler buna karşı çıkarak Montreux Antlaşmasının Sovyetle-
rin güvenliğini sağlayabilecek şekilde değiştirilmesine taraftar olduklarını ifade
etti. Molotov ise kağıt üzerindeki bir garantiden ziyade fiili garantiye ihtiyacı ol-
duklarını belirtti. Berlin görüşmeleri herhangi bir netice vermediği gibi Almanya
ve Sovyetler arasında derin bir uçuruma yol açtı55. Sovyetlerin hem Berlin görüş-
meleri sırasında hem de daha sonraki yazışmalarda stratejik öneme sahip Boğaz-
lar konusundaki talepleri Hitler’i Sovyetlerle işbirliğini bitirme zamanının geldiği-
ne ikna etmişti. Çünkü Sovyetler gibi Almanya da boğazları başka biriyle paylaş-
mak niyetinde değildi. Ayrıca Balkanları kendi nüfuz alanında gören Almanya,
Sovyetlerin Bulgaristan üzerinden bölgeye adım atmasını istemiyor ve Türkiye’nin
de savaşın Almanya’nın istediği şekilde gelişmeye devam etmesi halinde kısa sü-
rede kendiliğinden Alman nüfuzu altına gireceğine inanıyordu. Sonuçta Hitler 18
Aralıkta Sovyetleri işgal planı olan "Barbarossa Harekatı"nın başlaması ve 15 Ma-
yıs 1941’e kadar da tamamlanması emrini verdi56.
1941 Ocak ayında Almanya, Romanya’ya askerlerini sokup Bulgaristan’a da
girmeye hazırlandığı sıralarda İngiltere Başbakanı Churchill Türkiye Cumhurbaş-
kanı İsmet İnönü’ye yazdığı 31 Ocak 1941 tarihli mektupta Almanya’nın Bulgaris-

53 Önder, a.e., s.78,90.

54 Önder, a.e., s.72,82.
55 Armaoğlu, “İkinci Dünya Harbinde Türkiye”,s. 156.
56 Aydın, “İkinci Dünya Savaşı ve Türkiye, 1939-1945”, s.433.
484
tan’a girmesinin Türkiye için büyük tehlikeler doğuracağından hareketle Türki-
ye’nin savaşa girmesini istiyordu. Churchill’in teklifine göre İngiliz uçak filoları
Türk hava alanlarında üslenecekler ve Almanlar Bulgaristan’a girdiği takdirde bu
filolar Romanya petrol kuyularını tahrip edeceklerdi. İngiliz teklifine göre Türki-
ye’nin Sovyetlerden çekinmesine gerek yoktu zira Sovyetler Almanya’ya yardım
ettiği takdirde Türkiye’de üslenmiş uçaklar Bakü petrollerini de bombardıman
ederlerdi.
İngiltere’nin bu teklif ve değerlendirmeleri Türk Dış Politikasında herhangi
bir değişikliğe yol açmadı. ABD başkanı Roosevelt İngiltere’nin Balkan cephesi
açılması gayretleri ile yakından ilgilendiğinden 1941 Ocak ayında Albay William J.
Donovan’ı Ortadoğu ve Balkanlarda bir tetkik gezisine gönderdi. Kahire, Atina,
Sofya ve Belgrad’ı ziyaretlerinin ardından Ankara’ya da gelerek temaslarda bulun-
du57. Türkiye bu tekliflere kesinlikle karşı çıktı çünkü Almanya’yı tahrik edecek
hiçbir harekette bulunmak istemiyordu. Zira Hitler 30 Ocak 1941 tarihinde yaptığı
açıklamada “İngiltere nerede görünürse ona orada saldıracağız” beyanında bulun-
muştur58.
Almanya’nın Balkanlarda ilerlemesi karşısında Türkiye sınır boyunca gü-
venlik tedbirleri almaya başladı. Bu askeri hareketliliğin Bulgaristan’ı rahatsız
etmemesi için de 17 Şubat 1941’de Türk-Bulgar Saldırmazlık Paktı imzalandı59. Bu
pakt imzalanırken de Türkiye hiçbir taahhüt altına girmemeye dikkat etmiştir.
Bulgar-Alman yakınlaşması bilindiğinden paktın Bulgaristan topraklarından ya-
bancı birliklerin geçişinin yasaklanması ile ilgili bir hüküm içermemesine özellikle
dikkat edilmiştir60. Nitekim Bulgaristan 1 Mart 1941’de Mihver devletlere katılınca
2 Mart 1941’de Alman birlikleri Bulgaristan’a girmişlerdir61.
İngiliz Dışişleri Bakanı Anthony Eden 28 Şubat 1941 tarihinde balkan cep-
hesi açılması için Türk yetkililerle görüşmeler yaptı. Türk yetkililer Almanların
Balkanları istila etmesinden sonra sıranın Türkiye’ye geleceği konusunda İngiltere
ile hemfikir olduklarını ancak Almanya Türkiye’ye saldırmadıkça Türkiye’nin ha-
rekete geçmeyeceğini bildirmişlerdir. Zira Yugoslavya Almanya’dan çekindiğinden
dolayı İngiltere’nin tekliflerine yanaşmamıştır. Yunanistan da İtalya savaş halinde
olduğundan bu durumda Almanya’ya karşı girişilmesi planlanan bir harekette
Türkiye’nin tek başına kalması mukadderdi. Bu durumda Türk Ordusunun teçhizat
ve mühimmatının mükemmel olması gerekirdi ki İngiltere’nin bu oranda bir yar-
dım yapamayacağı aşikârdı62.

57 Armaoğlu,”İkinci Dünya Harbinde Türkiye”,s.153.

58 Jaeschke, Türkiye Kronolojisi (1938-1945),s.42.
59 Esmer, Sander, “1939-1945 Dönemi”,s.152. ; Cumhuriyet, 18 Şubat 1941.
60 Önder, a.e., s.113.
61 Jaeschke, a.e., s.44.
62 Armaoğlu, “İkinci Dünya Harbinde Türkiye”,s. 154.
485
 Almanya, Sovyetlerin batıya doğru genişlemelerini önlemek ve bir güvenlik
ağı oluşturmak amacıyla Sovyetleri balkanlardan çıkarmak için harekete geçmeye
karar verdi63. Almanya, Yugoslavya ve Yunanistan’a saldırmadan bir gün önce
Türk hükümetine bilgi vererek Yunanistan’a girecek Alman birliklerinin Türk sını-
rına yaklaşmayacağını söylemişlerdir. Hitler tarafından gönderilen mektupta Tür-
kiye’ye yönelik bir saldırı planları olmadığından bahsediliyor ve Alman birlikleri-
nin Türkiye sınırına yeterince uzakta duracaklarına söz veriliyordu. 6 Nisan’da
Alman saldırısının başlaması ile birlikte İngiltere ve ABD Türkiye’nin taahhütleri
gereği derhal savaşa girmesini talep etseler de Türkiye işgaller karşısında Alman-
ya’yı kınayan bir beyanat dahi vermekten kaçınmıştır64. Örneğin 8 Nisan 1941
tarihinde Yugoslav Büyükelçisi, Bulgaristan Almanya ile beraber sınırı geçtiği için
Türk Hükümetinden Balkan Antantından doğan yükümlülüklerini yerine getirme-
sini istese de Türkiye’nin tutumunda herhangi bir değişiklik olmamıştır65.
Balkanların Alman işgali altına girdiğini gören Sovyetler, Türkiye’nin Al-
manya’ya göstereceği mukavemetin kendileri açısından önemini fark etmişlerdi.
Bulgaristan’ın Almanya tarafından istilası sonrası huzursuzluğun artması nedeniy-
le Türk-Sovyet müzakereleri başlamış ve 9 Mart 1941 tarihinde Türk-Sovyet Dek-
larasyonun imzalanması ile sona ermiştir66.
Türkiye 1941 baharında yeni bir Alman tehlikesi ile karşılaşmıştır. Irak’ta
eski başbakanlardan Raşid Ali Geylani 4 Nisan 1941’de bir hükümet darbesi yapa-
rak iktidarı ele geçirdi. İngiltere buna mani olmak için Basra’ya asker çıkartınca
Raşid Ali savunma bakanı Seyid Naci Şevket’i Ankara’ya Von Papen’in yanına gön-
dererek 29 Nisan’da Almanya’dan yardım talep etti. Almanya, Raşid Ali’ye yardım
edebilmek için Türkiye üzerinden geçmeye mecburdu. Bu durum Almanlar için
Irak’ta etkin olmanın yanı sıra, teslim olan Fransa’nın Suriye’de Almanya’ya bırak-
tığı üslere ulaşmak, İran ve Irak petrollerini denetimine almak ve ardında da Sü-
veyş’e uzanmak ya da Basra yoluyla Hint Okyanusundaki Japon ordusu ile doğru-
dan temas sağlamak için iyi bir fırsattı67. Alman Dış İşleri Bakanı Ribbentrop 17
Mayıs 1941 tarihinde Ankara’daki elçileri Von Papen’e bir telgraf yollayarak Raşid
Ali’ye yardım edebilmek için Türkiye üzerinden silah, mühimmat ve kamufle edil-
miş asker geçirme müsaadesi karşılığında Türk-Alman Saldırmazlık antlaşmasının
imzalanacağını ve hatta Ege adaları ve Batı Trakya’dan toprak verileceğini bildirdi.
Türkiye ise İngiltere ile olan ittifakına ihanet edemeyeceğini, herhangi bir toprak
talebi olmadığını belirtti. Türkiye tarafından görüşmelerden haberdar edilen İngi-
liz Hükümeti 26 Mayıs’ta Türkiye’yi sert bir şekilde uyarınca Türk Hükümeti de

63 George Vernadsky, Rusya Tarihi, Selenge Yay., İstanbul, 2011, s. 496.

64 Özgüldür, a.e., ,s. 141,144.
65 Önder, a.e., s.109.
66 Önder, a.e., s.121. ; Armaoğlu, “İkinci Dünya Harbinde Türkiye”,s.154,157.
67 Aydın, “İkinci Dünya Savaşı ve Türkiye, 1939-1945”, s.442.
486
Irak’a cephane geçirilmesine izin vermedi. Mayıs 1941 sonunda İngilizler Irak’ta
duruma hakim olunca Almanlar Irak konusunda Türkiye’yi bir daha sıkıştırmadı-
lar. Almanlar için bu dönemde asıl önemli olan Sovyetler üzerine yapmayı planla-
dıkları harekat sırasında Türkiye’nin tarafsız kalması idi 68.
Alman Ordusunun Irak’a yönelerek Ortadoğu’yu ele geçirme planları suya
düşmüş ve uzun süredir planlanan Sovyetler Birliği saldırısı, gecikme eğilimi gös-
termişti. Haziran başında Almanya için iki seçenek vardı. Birincisi Türkiye’ye sal-
dırmak ve Ortadoğu’ya hakim olmak. Almanya bu konuda her türlü hazırlığı yap-
masına rağmen Türklerin sert direnişi, boğazlardan asker sevki sorunu, Toros
dağları dolayısı ile ulaşım engelleri gibi sorunlarla karşı karşıyaydı. İkincisi ise
Türkiye ile saldırmazlık antlaşması yapıp Sovyetler Birliği’ne saldırmaktı. Hitler
ikinci yolu seçerek Türk-Alman Dostluk ve Saldırmazlık Antlaşmasının bir an önce
imzalanması için talimat verdi69.
14 Mayıs 1941’de Von Papen İsmet İnönü’ye Almanya ve Türkiye arasında
dostane işbirliği arzu ettiklerini Sovyetlerin boğazlar konusundaki görüşlerinin de
Türkiye tarafından da bilindiğini söyleyerek konuşmasına şöyle devam etmiştir
“Ya sizinle dost olacağız yahut aksi olacak ve Sovyetler Hindistan’a ve Basra’ya in-
mek için bizimle beraberlik yapmak isteyecekler. Bu sizin için de bizim için de fena-
dır. Sovyetler bizimle müttefik olarak Hindistan’a hücum etmek isterlerse bittabi bu
ihmal olunamaz. Tarihin bir dönüm noktasında bulunuyoruz. Eğer siz de bizim gibi
düşünüyorsanız sizinle konuşmaya hazırız” 70.
Almanya’nın antlaşma ile alakalı öne sürdüğü maddeler Türkler tarafından
İngilizlere bildirilmekte ve Almanya’ya verilecek cevap buna göre ayarlanmaktay-
dı. Başlangıçta Almanların çok kapsamlı olmasını istedikleri fakat Türkiye’nin an-
cak bir saldırmazlık paktı şeklinde kabul edeceğini bildirdiği anlaşma, uzun süren
müzakereler sonucunda 18 Haziran 1941 günü Ankara’da Alman elçisi Von Papen
ile Dış İşleri Bakanı Şükrü Saraçoğlu arasında imzalanmıştır71. Türk-Alman Sal-
dırmazlık Paktı’nın imzalanmasından önceki süreç Türkiye’nin savaş içerisinde
yaşadığı en endişeli günler olmuştur. Hükümet İstanbul’un boşaltılmasına karar
vermiş, Anadolu’da gidecek yeri olanlardan isteyenlerin 50kg eşyaları ile parasız
taşınacağı gazetelerde ilan olunmuştur. Trakya’daki Türk birlikleri Çatalca hattına
çekilerek tahkimat yapmaya başlamış, Edirne tamamen boşaltılmıştır72. Türk-
Alman Saldırmazlık Paktı İngiltere ve ABD’nin tepkisine yol açmıştır. ABD bu paktı

68 Gürün, Savaşan Dünya ve Türkiye:3 Savaş 1939-1945, Tekin Yay., İstanbul 2000, s.205. ; Arma-
oğlu, “İkinci Dünya Harbinde Türkiye”,s.159.; Glasneck, Türkiye’de Faşist Alman Propaganda-
sı,s.149.
69 Özgüldür, Türk-Alman İlişkileri (1923-1945),s.148.
70 Gürün, Savaşan Dünya ve Türkiye:3…,s.368.
71 Gürün, Türk Sovyet İlişkileri, s.238.
72 Gürün, Savaşan Dünya ve Türkiye:3…, s.367.
487
ihanet olarak yorumlayıp ödünç verme ve kiralama kanunu73 gereğince yaptığı
yardımları kesmiş; İngiltere ise Türkiye’yi yalnız bırakmanın onu Alman saflarına
iteceğini düşündüğünden kendisi için ABD’den aldığı silah yardımından bir kısmı-
nı Türkiye’ye vermeye devam ettirmiştir74.
18 Haziran 1941’de Türk-Alman Saldırmazlık Paktı’nın imzalanmasından
dört gün sonra 22 Haziran 1941 tarihinde Almanya’nın Sovyetler Birliğine saldır-
dığı haberi Türkiye’de derin bir rahatlama yaratmıştır. Almanya ile Sovyetlerin
beraberce Türkiye’ye saldırma tehlikesi de artık ortadan kalkmış ve iki ülkenin de
ilgisi boğazlardan uzaklaşmıştır75.
Alman-Sovyet savaşı başladığında Türkiye tarafsız kalacağını 25 Haziran
1941 günü Sovyet dış işlerine bildirdi. Halihazırda iki ilke arasında daha önce ya-
pılan saldırmazlık anlaşması da bunu öngörmekle birlikte Sovyetler için artık Tür-
kiye’nin tarafsız olması arzu edilen bir politika olmaktan çıkmıştı. Sovyet toprakla-
rı içerisinde Alman harekatı devam ettiği müddetçe Sovyetler Türkiye’nin Alman-
ya’ya karşı savaşa girmesini isteyecek fakat bu taleplerini hiçbir zaman doğrudan
Türkiye’ye yapmayarak araya İngiltere’yi koyacaktır.
Sovyet topraklarına Alman saldırısının başladığı gün İngiliz Başbakanı
Churchill’in radyoda yaptığı konuşmada “Hatıram yıllar arasında dolaşarak Rus
ordularının aynı düşmana karşı müttefikimiz olduğu günlere, o kadar kahramanlıkla
çarpıştıkları ve kendi kusurları olmaksızın bir payını dahi alamadıkları zaferin ka-
zanılmasına yardım ettikleri zamana gidiyor” şeklinde bir beyanda bulunması ve
İngiltere ile Sovyetler arasında imzalanan 12 Temmuz 1941 ve 1 Ağustos 1941
ABD-Sovyet anlaşmaları Türk dış işlerinde kendi üzerlerinden anlaşılabileceği
düşüncesi ile endişe uyandırdı. Türklerin endişelerinin artmasının onları Almanya
tarafına iteceğinden endişelenen Sovyetler Birliği ve İngiltere 10 Ağustos 1941
tarihinde Türk Dış İşlerine şu notayı vermişlerdir: “Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler
Birliği Hükümeti, Montreux sözleşmesine olan sadakatini teyid ile Boğazlar konu-
sunda saldırgan bir niyet veya talebi bulunmadığı hususunda Türk Hükümetini te-
min eder. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği Hükümeti ve İngiltere Hükümeti
Türkiye Cumhuriyeti’nin toprak bütünlüğüne titizlikle riayet etmeye hazırdır”76.
Türklerin boğazları müttefiklere açmaması Sovyetler açısından hayati tehli-
ke yaratmaktaydı. Sovyetler’in Almanya’ya direnmesi için özellikle ABD’den gele-
cek silah ve mühimmata ihtiyacı olduğundan yardımın ulaştırılabilmesi için Türki-
ye’nin komşusu ve Sadabad Paktı üyesi İran İngiltere ve Sovyetler Birliği tarafın-

73 Japonya’nın İtalya ve Almanya ile 27 Eylül 1940’ta ittifak anlaşması yapması üzerine Amerikan
Kongresi milli savunma menfaatleri açısından Amerika’nın savunmasında hayati olan ülkelere
yardım etmek üzere 11 Mart 1941 tarihinde Ödünç Verme ve Kiralama Kanunu kabul etti. Bkz.
Fahir Armaoğlu, Belgelerle Türk Amerikan Münasebetleri, TTK, Ankara 1991, s.143.
74 Armaoğlu, “İkinci Dünya Harbinde Türkiye”,s. 159.
75 Önder, a.e., s.156.
76 Gürün, Türk Sovyet İlişkileri, s.239-241.
488
dan 25 Ağustos 1941 de işgal edildi. İran Şahının yardım beklediği Türk Hükümeti
işgali üzüntü ile karşıladığını belirtmekle yetinmiştir77. Türkiye bu işgalin kendisi
açısından tehlikeli bir örnek olabileceğini düşünmekteydi. Türkiye, İngiltere’nin
bağımsız bir ülkenin toprağına Sovyetler Birliği ile birlikte tecavüz etmesini endi-
şeyle karşılamıştı. İran Alman yanlısı bir politika izlediği bahanesi ile işgal edilmiş-
ti ki Türkiye de böyle bir bahaneyle Sovyet işgali ile karşılaşabilirdi. Türk devlet
adamlarına göre İran’ın işgali İngiltere gibi ilkelerle hareket ettiğini ülkelerin ba-
ğımsızlıklarına saygı gösterdiğini söyleyen bir devlet için dahi çıkarların tek önem-
li şey olduğunu gösteriyordu. İngiltere özgürlük uğruna Almanya ile mücadele
ettiğini belirtirken İran’ın sonu ne olacağı belli olmayan şekilde işgaline göz yum-
muştu78.
İngiltere, ABD ve Sovyetler birliği cenahına göre ise bu işgal zorunluluktan
kaynaklanmaktaydı. Türkiye boğazları kapattığından Sovyetlere yardımı aksaya-
rak da olsa yapmak için Hint Denizinden, Basra Körfezinden ve İran üzerinden yol
aranmak zorunda kalmıştı. Bu yol hem çok uzak hem de elverişsizdi. Bu elverişiz
yolu bile açık tutmak ve korumak için İngiltere ve Sovyetler sıkışık durumlarına
rağmen cephelerinden asker çekerek İran’a göndermek zorunda kalmışlardı. ABD
veya İngiltere’den Sovyetlere gönderilecek bir motorlu vasıta veya bir batarya
topun, Afrika’nın güneyinden Ümit Burnunu dolaşarak Hint Denizini geçmesi Bas-
ra Körfezine varması, İran kıyısına ulaştıktan sonra da bütün İran’ı baştanbaşa kat
ederek Hazar Kıyılarına veya Türkistan sınırlarına ulaşması buradan da Sovyet
cephelerine dağıtımı gerekiyordu. Ama ne var ki Türk Hükümeti hem de antlaşma-
lara dayalı taahhütlerinde müttefiklerin yanında savaşa girmeyi kabul etmelerine
rağmen kımıldamıyorlardı. Savaş Akdeniz’e inmekle kalmamış Akdeniz’den ve
Kuzey Afrika’dan Mısır-Süveyş önlerine bile varmıştı79. 2 Eylül 1941’de Amerikalı
Amiral Sterling Türkiye’nin Boğazları İngiltere’ye açmak zorunda olduğunu aksi
takdirde boğazlara hücum ederek zorla açılmasının gerekli olduğunu söylemiştir.
Her ne kadar ABD Büyükelçiliği bu beyanı tamamen kişisel bir görüş olarak nite-
lendirse de amiralin bu kadar önemli ve sorumluluk gerektiren bir beyanatı kendi
başına veremeyeceği açıktı 80.
9 Ekim 1941’de Türkiye’nin Almanya ile 90000 tonluk yeni bir krom ant-
laşması imzalaması ABD’yi biraz daha kızdırmıştır. Türkiye Almanya’dan silah
almaktaydı. Krom da silah imalinde kullanıldığından Almanya Türkiye’ye silah
verirken bunun karşılığı olarak krom alıyordu. Nitekim yapılan anlaşma uyarınca
Almanya Türkiye’ye 100 milyon liralık savaş malzemesi verecekti. İngiltere Türki-
ye üzerindeki Alman baskısını bildiğinden krom anlaşmasını anlayışla karşıladı.

77 Önder, a.e.,s.195. ; Jaeschke, Türkiye Kronolojisi (1938-1945),s.57.

78 Deringil, a.e.,,s.152-155.
79 Aydemir, İkinci Adam,s. 192.
80 Aydemir, İkinci Adam, s. 147-148. ; Jaeschke, Türkiye Kronolojisi (1938-1945),s.58.
489
Churchill ABD başkanı Roosevelt’e yazdığı mektupta Türkiye’nin mevcut durumu-
nun İngiltere açısından son derece önemli olduğunu bildirse de ABD’nin tutumun-
da bir değişiklik olmadığından Aralık 1941 tarihine kadar Türk-Amerikan ilişkileri
gergin bir şekilde devam etti. Japonya’nın Almanya safında savaşa katılmasının
Türkiye üzerinde olumsuz tesir yapmasından çekinen81 Amerika Cumhurbaşkanı
Roosevelt 4 Aralık 1941 tarihinde Türkiye’nin savunmasının, Amerika savunması
için hayati bir ehemmiyette olduğunu beyan ederek, kendi arzuları ile ve bir söz-
leşme imza etmeksizin Türkiye’ye ödünç verme ve kiralamadan malzeme verece-
ğini ilân etmiştir82.
1941 yılı sonunda Japonya’nın Pearl Harbour limanına saldırısı ile ABD fii-
len savaşa katılırken Almanya Sovyetler içerisinde zaferden zafere koşmaktaydı.
Türkiye ise her iki bloğun yoğun baskılarına karşı hareket özgürlüğünü korumaya
çalışıyordu. Amaç iki tarafın da hiddetini çekecek bir durum yaratmadan olanaklar
elverdiğince savaşın dışında kalmaktı83.
1942 yılında da Türkiye’nin en büyük korkusu Sovyetler olmaya devam et-
mekteydi. Geniş çaplı müttefik yardımlarından yararlanan Sovyetlerin Avrupa’daki
en büyük güç haline gelmeleri ve savaş sonrası Avrupa’sının düzenini dikte etme-
leri kuvvetle muhtemel olduğundan Türk Hükümeti dış politikasını buna göre
yönlendirmeye gayret ediyordu. Türkiye’nin beklentilerini belki de en kısa şekilde
özetleyen Ankara’daki İtalyan Büyükelçisi DePeppo şu değerlendirmede bulun-
muştur: “Türkiye’nin ideali son Alman askerinin son Rus cesedi üzerine düşmesi ola-
caktır”84.
Türk-Sovyet ilişkileri 1942 yılına da gergin başlamıştır. 24 Şubat 1942’de
Almanya’nın Ankara Büyükelçisi Franz von Papen’e bir suikast girişimi olmuş,
Papen yara almadan kurtulurken olayın faili Ömer Tokat olay yerinde ölmüş Geor-
ge Pavlov ve Leonid Kornilov adlı iki Sovyet vatandaşı tutuklanmıştır. Bu durum
Türk-Sovyet ilişkilerinde gerginliğe yol açmıştır85.
Türk hükümeti savaş içerisinde ve sonrasında İngiltere’nin Sovyet istekleri-
ne karşı koyamayacağından korkmakta ve Sovyet-İngiliz ittifakından huzursuzluk
duymaktaydı86. İsmet İnönü 11 Mart 1942’de ABD Ankara Büyükelçisi Steinhardt
ile yaptığı görüşmede “Almanya’nın yenilgiye uğraması halinde Sovyet emperyaliz-
minin Avrupa ve Yakındoğu’yu istila edeceğine, ABD ile İngiltere’nin bunu dizginle-
meye gücünün yetmeyeceğini“ söylemiştir. Savaşın bu döneminde İngiliz-Sovyet

81
Armaoğlu, “İkinci Dünya Harbinde Türkiye”,s. 161-162.
82 “Amerika ile Ödünç verme ve Kiralama Sözleşmesinin imzalanması 23 Şubat 1945 tarihindedir”
Bkz. T.B.M.M. Tutanak Dergisi, Birinci Birleşim, 1.XI.1945 Perşembe, s.4.
83 Deringil, a.e.,s.166.
84 Deringil, a.e.,s.,s.174,168.
85 Nurettin Gülmez-Ersin Demirci, “ Von Papen’in Türkiye Büyükelçiliği”, Çağdaş Türkiye Tarihi
Araştırmaları Dergisi, XIII/27,2013-Güz, s. 243.
86 Kâmuran Gürün, Dış İlişkiler ve Türk Politikası, AUSBF Yay., Ankara, 1983, s.163.
490
işbirliğinin uyandırdığı yoğun güvensizlik nedeniyle, Türk hükümetine göre zorla
savaşa sürüklendiği takdirde Türkiye kendi başının çaresine bakmak zorundadır.
Çünkü böyle bir durumda İngiltere’den yardım bekleyemeyecektir87.
Türk-Sovyet ilişkilerindeki gerginlik ve Sovyetlerin Türkiye üzerindeki
emelleri dolayısı ile Türk kamuoyunda Almanya’ya karşı oluşan sempati Almanlar
açısından ümit vericiydi. Adolf Hitler 29 Nisan 1942’de İtalyan lider Mussolini ile
yaptığı görüşmesinde Sovyetlerden korkan Türkiye’nin yavaş ama emin bir şekilde
kendilerine yaklaştığını belirtmiştir. Hitler’in Türkiye’nin Sovyetlerden çekindiği
hakkındaki mütalaası doğruydu ancak Türkiye’nin savaşa katılmaya hiç niyeti
yoktu. Başbakan Şükrü Saraçoğlu88 27 Ağustos 1942’de Von Papen ile yaptığı gö-
rüşmede bir Türk olarak Sovyetlerin yıkılmasını çok arzu ettiğini, böyle bir fırsatın
bin yılda bir defa ortaya çıkabileceğini ancak bir başbakan olarak Türkiye’nin ta-
rafsızlık politikasını takip etmesinin zaruri olduğuna inandığını ifade etmiştir.
Buna sinirlenen Alman Dış İşleri Bakanı Ribbentrop 1942 Eylülünde Von Papen’e
verdiği talimatla Kırım ve Kafkas Türkleri hakkında Türk Hükümeti ile yaptığı
görüşmeleri durdurmasını bildirmiştir89.
1942 yılı Almanlar için güçlerinin zirvelerinde olduğu bir dönemdi. Alman
orduları zaferden zafere koşmaktaydı. Kuzey Afrika’da Alman General Rommel
Mısır’a doğru ilerlerken Sovyet Ordularını yenen Almanlar Moskova’ya 50 km yak-
laşmış durumdaydılar. Böyle bir ortamda Türkiye üzerindeki Alman baskısı da
elbette ki çok fazla idi. Almanya’nın Türkiye üzerindeki baskısı bir sonuca ulaş-
mamakla birlikte 1942 sonlarından itibaren Almanların yenilmeye başlaması ile
birlikte Türkiye üzerinde İngiltere, ABD ve Sovyetlerin baskısı artmaya başladı.
Von Papen’in ifadesi ile “Almanya’nın her yenilgisi Türkiye üzerindeki müttefik bas-
kısının ağırlaşmasına sebep oluyordu” 90.
Almanya, Sovyet cephesinde nihai bir zafer kazanarak Türkiye’yi yanına
çekmenin imkansız olduğunu görerek Türkiye’nin müttefikler karşısında daha
bağımsız bir tavır takınabilmesi için askeri gücünün arttırılması gerektiğini dü-
şünmüş ve 2 Haziran 1942 tarihinde Türkiye ile Almanya arasında krom satışı
konusunda düzenleme yapılmıştır. Almanya’nın Türkiye’ye kendisinden silah
alımında kullanılmak üzere 100 milyon reichmark’lık bir kredi açması sağlan-
mıştır91.

87 Önder, a.e., s.216,219.

88
Dr. Refik Saydam’ın 8 Temmuz 1942 tarihinde kalp krizi sonucu ölümü üzerine Şükrü Saraçoğlu
Başbakan olmuştur. Kemal Arı, “Cumhuriyetin Sağlık Devrimcisi Dr.Refik Saydam”, Vatan ve
Sıhhat, Tıbbiyenin Yurtseverliği, İzmir 2015, s.305.
89 Ayrıntılı bilgi için bkz. Süleyman Tüzün, İkinci Dünya Savaşı Yıllarında Türk İç Politikasında Dış
Türkler Meselesi (1939-1945), Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Ensti-
tüsü Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 1998.
90 Armaoğlu, “İkinci Dünya Harbinde Türkiye”,s. 165.
91 Sönmezoğlu, a.e., s.453.
491
 İran sınırına birlik kaydıran Türkiye müttefik tepkisinden dolayı bunun Al-
manların Kafkaslara ulaştıktan sonra İran üzerinden Türkiye’ye girmelerine mani
olmak için olduğunu söylerken, Eylül 1942 yılı başında on Türk tümeni Trakya
sınırından alınarak Ege-Karadeniz kıyıları ile Türk-Rus sınırına yığılmış92 ve Sov-
yet Hükümetine de Almanların Kafkas cephesini arkadan vurmak için Trabzon’dan
ve Hopa’dan çıkarma yapmaları ihtimaline karşı, buralarda kuvvet topladığı tebliğ
edilmiştir93.
9 Ekim 1942’te Moskova’da gerçekleşen ABD-İngiliz-Sovyet Dış İşleri Ba-
kanları görüşmesinde, Sovyet Dış İşleri Bakanı Molotov Türkiye’nin savaşa katıl-
ması için zorlanmasını teklif etmiş, eğer girmezse askeri yardımın kesilmesini
talep etmiştir94.
Sovyetler Birliği Alman ilerleyişini durdurup avantajlı bir duruma geçtikten
sonra Türkiye’nin savaş içindeki dış politikası Sovyetlerin tenkitlerine hedef olma-
ya başladı ve ilişkiler gerginleşti95. Kasım 1942’de başlayan Stalingrad Muharebe-
sini Almanların kaybetmesi, Avrupa’dan yeni bir cephe açılarak Almanya’nın sıkış-
tırılması fikrini yeniden canlandırdı. Sovyetlerin güney Rusya’da taarruza geçip
Balkanlara ilerlemesi ve eş zamanlı olarak Türkiye üzerinden Balkanlara yürün-
mesi fikri İngiltere tarafından hararetle dillendirilmekteydi. Bunun gerçekleştiril-
mesi için ise Türkiye geniş çapta silahlandırılmalı ve 1943 ilkbaharında savaşa
dahil edilmeliydi96. Bu tarihe kadar Almanya’nın Avrupa dışına taşmasını önlemek
için Türkiye’nin savaş dışı kalması yeterli olmuştu, fakat şimdi Türkiye’nin duru-
mu Almanya’yı Avrupa’da sıkıştırmak için Avrupa’ya geçmek isteyen Müttefiklere
engel oluşturuyordu97. ABD ile İngiltere arasında ikinci cephenin nerede açılacağı
bir çekişme konusu halindeydi. ABD bu cephenin 1943 yılı içerisinde Fransa’da
açılmasını istiyor, İngiltere ise Fransa’daki Alman kuvvetlerinin büyük bir kısmı-
nın başka bir cepheye sevk edilmesi sağlanmadan yapılacak bir çıkartmanın başa-
rısızlıkla sonuçlanmasından endişe ediyordu. Balkan Cephesi işte böyle bir ortam-
da gündeme yeniden geldi98. ABD Başkanı Roosevelt 12 Kasım 1942 tarihli mektu-
bunda Churchill’e “Karadeniz’den Alman cephesine taarruz için Türkiye’nin desteği-
nin sağlanması dahil olmak üzere Sardunya, Sicilya, İtalya, Yunanistan ve diğer Bal-
kan bölgeleri yönünde ileri harekat imkanları gözden geçirilmeli” fikrini beyan et-
miştir. İngiliz Genelkurmayı’nın silah ve teçhizat eksiklikleri bulunan Türkiye’nin
savaşa girişinin İngiltere için bir yük teşkil edeceği yolundaki kanaatine rağmen

92
Önder, a.e.,s.217.
93 T.B.M.M. Tutanak Dergisi, Birinci Birleşim, 1.XI.1945 Perşembe, s.5.
94 Sina Akşin, Ana Çizgileriyle Türkiye’nin Yakın Tarihi 1789 – 1980, İmaj Yayıncılık, Ankara,
1998, s. 216.
95 Gürün, Dış İlişkiler ve Türk Politikası, s.163.
96 Armaoğlu, “İkinci Dünya Harbinde Türkiye”,s. 166.
97 Aydın, “İkinci Dünya Savaşı ve Türkiye, 1939-1945”, s. 450-451.
98 Gürün, Savaşan Dünya ve Türkiye:3…, s.398.
492
Churchill “ Türkiye’yi önümüzdeki baharda savaşa sokmak için en yüksek seviyede
devamlı bir çaba sarf edilmelidir” 99 düşüncesinde ısrar etmekteydi. Churchill bu
düşüncelerini 24 Kasım 1942’de Stalin’e de bildirmiş ve Stalin de cevaben “ Türki-
ye’yi 1943 baharında yanımızda savaşa sokmak için mümkün olan her şey yapılma-
lıdır100” demiştir. Bu yıl içerisinde Türkiye’nin savaşa girişi hakkında başka bir
müzakere yapılmayıp Casablanca Konferansına kadar durum sabit kalmıştır101.
1942’den itibaren İngiltere Türkiye’ye bir tür şantaj uygulamaya başlamıştır. İngil-
tere’ye göre Türkiye savaştan sonra belirecek Sovyet tehlikesine karşı ancak müt-
tefik davasına somut katkılarda bulunarak Batı’nın desteğine mazhar olabilirdi.
Türkiye’yi Sovyetler ile tehdit etme İngiltere’nin umduğundan farklı sonuçlar do-
ğurarak Türk devlet adamlarının kendilerinden başka kimseye güvenmeme eğili-
mini güçlendirmiştir102.
Savaş içerisinde ve özellikle de 1942 yılında Türk Dış Politikasının en büyük
başarılarından biri savaşan her iki taraftan da silah temin etmiş oluşudur. Türkiye
Almanya’nın saldırısına uğramaktan kendisini kurtarmakla kalmamış, Almanları
ve İngilizleri çıkarları için Türkiye’ye silah vermek zorunda oldukları noktasında
ikna etmiştir. Türkiye ne kadar güçlü olursa zorlamalara direnme ihtimali de o
ölçüde artacaktı. 1942 yazında Türkiye’ye Almanya tarafından 100 milyon reich-
mark’lık bir kredi açıldı103. Türkiye’nin 1 Haziran 1942’de imzaladığı yeni bir tica-
ret anlaşması ile silah karşılığında olmak üzere Almanya’ya 45 bin ton krom ver-
meği taahhüt etmesi müttefiklerde özellikle de Amerika’da tekrar bir kötü etki
yarattı. Bir taraftan mihver devletleri diğer tarafta ise müttefikler kendi yazışma-
larında Türk dış politikasını “ikiyüzlü”, “kurnaz” veya “ahlakdışı” buluyorlardı.
İngilizler Türkiye’nin “sigara içmesi yasaklanmış ama gene de her fırsatta içip du-
manını bacadan yukarıya üfleyen küçük bir çocuğa benzediğini” söylüyorlardı.
Türkiye’yi yalnızca kendi stratejik amaçları doğrultusunda kullanılacak bir
araç konumunda gören bir göz tarafından Türkiye’nin politikası tutarsız olarak
değerlendirilebilirdi. Türkiye’nin savaşın dışında tutulmasını birincil derecede
önemli gören ve tüm verilmiş sözleri, ittifakları, anlaşmaları bu çerçevede değer-
lendiren Türk bakış açısına göre ise hiçbir tutarsızlık yoktu104. İsmet İnönü içinde
bulundukları durumu şu şekilde ifade etmiştir “Gün geçtikçe şiddetlenen düşmanlık
havası içinde her gün biraz daha sinirlenmiş taraflar ortasında tarafsızlık politikası
yürütmek hükümet için çok yorucu olmaktadır”105.

99 Gürün, Savaşan Dünya ve Türkiye:3…, s.382.

100 Akşin, Ana Çizgileriyle Türkiye’nin…,s. 216.
101 Armaoğlu,”İkinci Dünya Harbinde Türkiye”,s. 166.
102 Deringil, a.e., s.186.
103 Deringil, a.e.,s.170-171.
104 Deringil, a.e.,s.176,177
105 T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, Birinci inikat, 1.XI.1942 Pazar, s.3.
493
 1943 senesi Türkiye açısından oldukça sıkıntılı bir yıl olarak geçmiştir. Tür-
kiye üzerindeki Alman baskısı hafiflemekle birlikte müttefiklerin baskısı oldukça
artmıştır. Bu sene içerisinde içlerinde Türkiye’nin durumunun da yer aldığı birçok
konferans ve görüşme yapılmıştır106. Roosevelt ve Churchill savaşın gidişatını tar-
tışmak üzere 14 Ocak 1943’de Fas’ın Casablanca şehrinde bir araya gelmişler ve
savaşın sonuyla ilgili belki de en önemli kararı burada almışlardır. Buna göre savaş
düşmanın kayıtsız şartsız teslim olmasına kadar sürdürülecekti. Türkiye bu fikrin
tamamen karşısındaydı. Almanya’nın Avrupa’da sürdürülebilir barış için özellikle
savaştan sonra Sovyetlere karşı bir denge unsuru olarak korunması gerektiğine
inanmaktaydı. Almanya’nın Avrupa’dan silinmesi Sovyetlerin istedikleri gibi Av-
rupa’yı şekillendirmesi demekti107. 14-24 Ocak 1943 tarihleri arasında yapılan
toplantılarda toplantıda savaşın genel seyri değerlendirilmekle birlikte Türki-
ye’nin savaşa dahil edilmesi meselesi de ele alınmıştır. Churchill konferansta Sov-
yetleri boğazlar konusunda kontrol edebilmek için Türkiye’nin bir an önce savaşa
girmesi gerektiğini savunmuştur. İngiliz ve ABD Dış İşleri ise Türkiye’nin mevcut
eksiklikleri ile savaşa girmeye zorlanmasının akıllıca bir iş olmadığını savunmak-
taydılar. Churchill Türkiye’yi savaşa zorlamayacağını kabul etmekle birlikte Türk-
lere silah ve malzeme teklifinde bulunacağını ve saldırıya uğradığı takdirde de
yardım sözü vereceğini ifade etmiş108 ve bu konunun Türklerle görüşme işinin
İngilizlerce yapılması konusunda ABD ile anlaşmıştır. Buna göre Türkiye’deki bü-
tün müttefik çıkarlarının İngilizlerce kullanılması kabul edilerek gönderilecek
yardım malzemesinin sevk ve denetleme işi İngiltere’ye bırakılmıştır. İngiliz ve
ABD Kurmay Başkanlarınca 20 Ocak 1943’te imzalanan protokolde şöyle deniyor-
du: “Türkiye topraklarının İngiltere’nin sorumluluğu altında kalmasında ve Türkiye
ile ilgili bütün sorunların İngiltere tarafından yürütülmesi kararının uygulanması
için gerekli idari kararların İngilizler tarafından alınması konusunda anlaşmaya
varılmıştır”109. Türk Hükümeti bu haberleri müthiş bir şaşkınlıkla karşılayıp Tür-
kiye ‘ye yapılacak yardımın denetimini İngilizlere vermenin, İngiltere’nin Sovyet-
lere karşı Türkiye’yi zayıf bırakmak için verilmiş sözünü yerine getirme amacını
güttüğü konusunda derin kuşkulara kapıldılar.
Türkler için böyle bir denklem, hiç de istenilir türden bir şey değildi. Türk
politikasını çizenler, Sovyetlerin savaştan sonra Avrupa’yı Sovyetleştirmeye kal-
kışmalarından korktukları için Avrupa’da Amerikan varlığından yanaydılar. Anka-
ra’nın Washington’la ilişkilerini kesmeyi hedef tutan her türlü anlaşma ya da Was-
hington’un Türkiye’ye karşı doğrudan doğruya sorumlu olmasını engelleyen ka-
rarlar, Türk devlet adamlarını endişelendiriyordu. Dolayısıyla Casablanca Konfe-

106 Bkz. World War II Inter-Allied Conferences, Joint History Office, Washington, 2003.
107 Aydın, “İkinci Dünya Savaşı ve Türkiye, 1939-1945”, s.451.
108 Esmer, Sander, “1939-1945 Dönemi”, s.165.
109 Mahmut Goloğlu, Milli Şef Dönemi, Türkiye İş Bankası Yay., İstanbul, 2012, s. 195.
494
ransı Türk önderlerine iki şey göstermekteydi: Birincisi, Amerika’nın Türkiye’den
yavaş yavaş elini çektiği; ikincisi de, İngiltere’ye, sömürgeci bir devlet gibi dav-
ranma hakkının tanındığı. Türkler, İngilizlerin Sovyetler ile gizli bir anlaşma yap-
mış olmalarından ve Stalin’in sonuna kadar savaşmayı kabul etmesi şartıyla, Sov-
yetlere Türkiye’de rahatça at oynatma hakkını tanıdıklarından kuşkulanmaktaydı.
Eğer öyle olursa, Türkiye, Sovyetler Birliği’nin karşısında tek başına bırakılacaktı.
Üstelik kayıtsız şartsız teslim ilkesinin açıklanması da bu tahmini doğruluyordu110.
Casablanca Konferansından sonra Churchill, Başbakan Şükrü Saraçoğlu’na
Kıbrıs’ta buluşmayı teklif etti. Türkiye bu teklifi kabul etmekle birlikte eğer Churc-
hill Türkiye’ye gelmek isterse toplantının İsmet İnönü ile yapılabileceğini bildirin-
ce 30-31 Ocak tarihleri arasında Adana Buluşması yapılmıştır. Türk tarafında
Cumhurbaşkanı İsmet İnönü, Başbakan Şükrü Saraçoğlu, Dış İşleri Bakanı Numan
Menemencioğlu, İç İşleri Bakanı Hilmi Uran, Genel Kurmay Başkanı Mareşal Fevzi
Çakmak, Hava Tuğgeneral Şefik Çakmak ve Feridun Cemal Erkin bulunmaktaydı.
Churchill gelişi esnasında “Türkiye’ye bir istekte bulunmak için değil, silah ve mal-
zeme ihtiyaçlarınızı incelemek için geldim” demiştir. Churchill Adana’da Türki-
ye’nin savaşa girmesi için doğrudan bir talep veya zorlama yapmamış, ancak savaş
dışı kalması halinde ortaya çıkabilecek zorluklara değinerek Sovyet endişesini
bertaraf etmek için en emin politikanın savaşa girmek olacağını telkin etmiştir.
Churchill Adana’ya gelirken Türkiye’yi Almanya’ya karşı savaşa girmeye zorlamak-
tan ziyade Almanya’nın Türkiye’ye saldırmasına yol açacak bir imtiyaz sağlama
peşindeydi111. Görüşmeler sırasında Türk heyeti tarafından Churchill’e Türk ordu-
sunun acil ikmali için gerekli “Adana Listesi” diye bilinen 50 tümenlik bir ihtiyaç
listesi verildi112. Churchill Türk ordusunun savaşa katılmak için tam hazırlıklı
olmadığını kabul ederek ilk etapta Türk ordusunu teçhiz etmeyi, sonrasında müt-
tefiklerin Türkiye’nin kara ve deniz üslerinden faydalanmasını sonrasında ise Tür-
kiye’nin doğrudan savaşa girişini sağlamayı düşünüyordu113. Churchill Türkiye’nin
Sovyetler Birliğinden duyduğu endişeyi bertaraf etmeye çalışarak Molotov ve Sta-
lin’le konuştuğunu, ABD ve İngiltere’yle barışçı ve dostça ilişkiler arzuladıklarını,
Sovyetlerin gelecek on yılda yeniden kalkınma ve imar faaliyetleriyle fazlasıyla
meşgul olacağını, bunun için Müttefiklerin teknik yardımına ihtiyaçları olduğunu,
komünizmin değişime uğradığını ve sonuçta Sovyetlerin İngiltere ve ABD’yle iyi
ilişkiler kuracağına inandığını söylüyordu. İnönü ve Saraçoğlu ise Sovyetler Birli-
ğinin savaştan sonra emperyalist bir devlet haline gelebileceğine işaret ederek,
Almanya nihai olarak yenildiği zaman, bütün Avrupa’ya yayılmış olan Slav ve ko-

110 Edward Weisband, İkinci Dünya Savaşın’da İnönü’nün Dış Politikası II, Cumhuriyet Yay.,
İstanbul 2000, s.18-24.
111 Gürün, Türk Sovyet İlişkileri, s.246,249. ; Gürün, Savaşan Dünya ve Türkiye:3…s.399; Feridun
Cemal Erkin, Dışişlerinde 34 Yıl Anılar-Yorumlar, C.I, TTK, Ankara, 1987, s. 137.
112 Goloğlu, Milli Şef Dönemi, s.200.
113 Sönmezoğlu, a.e. s.456-457.
495
münistlerin savaşta Almanya’nın müttefiki olan devletleri Sovyetlerin yanına çe-
keceğini belirttiler. Buna karşılık Churchill, savaştan sonra barış ve güvenliği ko-
rumak için Milletler Cemiyetinden daha kuvvetli bir uluslararası örgütün kurula-
cağını, kendisinin komünizmden korkmadığını, Sovyetlerin savaştan sonra Alman-
ya gibi hareket etmesi halinde kurulacak olan yeni örgütün bütün üyeleriyle birlik-
te Sovyetlere karşı çıkacaklarını ileri sürdü114. Adana buluşması sonrası Türkiye
ihtiyatı elden bırakmayarak ortalığı yatıştırıcı bir açıklama yapmıştır. Tam bir
dostluk ve samimiyetten söz ederek, Churchill’in Türk dış politikasını övdüğünü ve
bu politikada değişiklik yapılmamasını rica ettiğini açıklamıştır. Churchill de Sta-
lin’e gönderdiği 1 Şubat 1943 tarihli mesajda Türklerin müttefikler lehinde büyük
bir istikamet kat etmiş bulunduklarını söyleyerek yapılacak şeyin Türk ordusunu
modern silahlarla donatarak savaşa girişinin sağlanması olacağını ifade etmiş-
tir115.
Türkiye’yi alakadar eden bir diğer konferans Churchill ile Roosevelt arasın-
da 11-24 Ağustos 1943 tarihleri arasında Kanada’da gerçekleştirilen Quebec Kon-
feransıdır. Bu görüşmelerde Türkiye’nin Müttefikler yanında savaşa katılması için
henüz erken olduğuna, buna karşılık Türkiye’ye silah yardımına devam edilerek
Balkanlarda açılacak yeni bir cephe için gerekli olan Türk havaalanlarının derhal
Müttefiklerin kullanımına açılmasının ve müttefik savaş gemilerinin boğazlardan
geçişine izin verilmesinin Türklerden istenilmesine karar verilmiştir116.
1943 sonbaharından itibaren Sovyetler Türkiye ile ilgili yeni bir dış politi-
kaya yönelmiştir. Doğu cephesinde Alman baskısı azalmıştı ve Sovyetler artık sa-
vaştan galip çıkacaklarından emindiler. Sovyet basınında çıkan haber ve yorum-
larda tarafsızlık politikası sürdüren Türkiye’ye neden askeri yardım yapıldığı, eğer
Almanya’ya karşı savaşa girmeyecekse Türkiye’nin bu silahları kime karşı kullana-
cağı soruluyordu117.
Sovyetler, "savaşın kısaltılması" gerekçesiyle Türkiye’nin derhal savaşa gir-
mesinde ve hava üslerini Müttefiklere açmasında ısrar ederken diğer taraftan Al-
manların endüstri bölgelerinin bombalanması için Amerikan uçaklarının Sovyet
topraklarındaki üsleri kullanması yolundaki Müttefik isteklerini de olumsuz karşı-
lamaktaydılar. Üzerlerindeki baskının azaldığı ve savaşın kaderinin Almanya’nın
aleyhine döndüğü bu ortamda Sovyetler artık var olma mücadelesinin ötesinde
savaş sonu projelerini düşünmeye başlamışlardı. Bu çerçevede, Balkanlarda ikinci
bir cephe açılarak İngiliz ve Amerikan askerlerinin bölgeye sevk edilmelerini ön-
lemeye çalışıyorlardı. Öte yandan, İngiltere de Balkanlarda yeni bir cephe açarak

114 Aydın, “İkinci Dünya Savaşı ve Türkiye, 1939-1945”, s.452.

115 İlhan Tekeli, Selim İlkin, Dış Siyaseti ve Askeri Stratejileriyle İkinci Dünya Savaşı Türkiyesi,
C.I, İletişim Yay., İstanbul 2014, s. 270-271.
116 Mustafa Ekincikli, İnönü-Bayar Dönemleri Türk Dış Siyaseti, Berikan Yay., Ankara, 2007, s.
50.
117 Gürün, Türk Sovyet İlişkileri, s.256-257.
496
yavaş yavaş batıya yönelen Sovyetlerin Balkanlara sarkarak burada kendilerine ait
bir nüfuz bölgesi oluşturmalarını önlemeye çalışmaktaydı118.
19 Ekim 1943’te Sovyet, ABD ve İngiliz Dış İşleri Bakanları Moskova’da bu-
luşarak savaşın seyri hakkında bir konferans yapmışlardır. Rus Dış İşleri Bakanı
Molotov ilk toplantıda “üç büyükler Türkiye’nin hemen savaşa katılmasını Türki-
ye’ye telkin etmeliler” görüşünü ortaya atmıştır. ABD ve İngiltere ise Türkiye’nin
savaşa katılması için değil zorlama, içinde bulunulan o dönemde teklif yapılmasını
bile uygun görmemişlerdir. Bu sırada İtalya’da şiddetli bir savaş devam ediyordu.
Türkiye’ye vaat edilen askeri malzeme teslim edilmediği gibi Avrupa’da ikinci cep-
he açılması planlanırken vaadin yerine getirilmesi de mümkün görünmüyordu.
Bütün bu gerçeklere rağmen Sovyetleri küstürmemek için konferans sonunda
Türkiye’nin 1943 yılı bitmeden savaşa girmesine ve bu konuda Türkiye’ye telkinde
bulunulmasına ve Türk hava üslerinin müttefik kullanımına açılmasının istenme-
sine karar verildi119. Bu antlaşmadaki kararları Türk Dış İşleri Bakanına bildirmek
için İngiliz Dış İşleri Bakanı Anthony Eden, Türk Dış İşleri Bakanı Numan Mene-
mencioğlu’nu Kahire’ye çağırdı. Numan Menemencioğlu’nun Kahire’ye hareketin-
den önce Alman Büyükelçisi Von Papen, Moskova’da Türkiye’nin savaşa davet
edilmesi kararının alındığını Türk Dış işlerine bildirdiğinden dolayı120 Menemen-
cioğlu Kahire’ye hazırlıklı gitmiştir. 5-8 Kasım 1943 tarihleri arasında yapılan Ka-
hire görüşmelerinde Eden, İngiliz savaş uçaklarının üç hafta içerisinde Türk top-
raklarında üslenmesinin kabul edilmesini istedi. Numan Menemencioğlu ise bu
girişimin Almanya’yı Türkiye’ye karşı savaşa davet etmek olacağını söyleyerek
kesinlikle reddetti.
İngilizler için bu durumu kabul etmek oldukça güçtü. Türkler İngiliz askeri
personelinin sivil kıyafetle Türkiye’ye gelerek havaalanları inşasını hızlandırmala-
rına müsaade ve İngiliz uçaklarının koruma amaçlı Türkiye’de üslenmesini kabul
etmiyorlar ama aynı zamanda Almanlara karşı hava savunmalarının olmadığından
şikayet ediyorlardı. Türklere tarafsızlıklarını koruyarak müttefiklere hava üslerini
vermesi gerektiği söylendiğinde “hayır savaşa gireceksek pasif bir rol oynayamayız”
ama “savaşa girin” dendiği zaman da “hayır yeterli silah ve mühimmatımız yok daha
fazla silah verin” diyorlardı. Türkiye’nin müttefikler yanında savaşa girmek için
hazırlıklarını tamamlamaya çalıştıklarını sanan İngilizler için bu durum anlaşıla-
maz bir tutumken sessiz ama bunun tam tersi bir yol izleyen Türkler için mantığın

118 Aydın, “İkinci Dünya Savaşı ve Türkiye, 1939-1945”, s.457-458.

119 Gürün, a.e., s.256,257.
120 Ekim 1943- Nisan 1944 yılları arasında Ankara’daki İngiliz Büyükelçiliği’nde kavas olarak çalı-
şan Elyesa Bazna gizli belgeleri para karşılığı Alman Büyükelçiliğine satmıştır. Bkz. Nurettin
Gülmez, Ceyhun Demirkollu, “Bir İstihbarat Savaşı: Çiçero Olayı”, CBÜ Sosyal Bilimler Dergi-
si, 2013, C.11, S.2; Savaş Sertel, “İkinci Dünya Savaşı Sırasında Türkiye’de Yürütülen Casusluk
Faaliyetleri”, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 4, Sayı: 25, Mart 2016.
497
ta kendisiydi121. Görüşmelerde Eden’in Türkiye’nin savaşa girmesi konusundaki
aşırı ısrarı Türk Hükümetince bu işin arkasında Sovyetlerin olduğu izlenimini
uyandırmıştır122. Savaşa girerlerse Türklerin İngiliz-ABD yardımının yetersiz
kalmasından ziyade en çok korktukları şey Sovyetlerden gelecek aşırı yardımla-
rıydı.
Kahire görüşmesi Menemencioğlu’nun hava üslerinin kullanılması talebini
peşinen reddetmesi, Türkiye’nin savaşa girmesi talebinin ise Ankara’da karara
bağlanabileceğini bildirmesi ile sonuçlanmıştır123. Eden-Menemencioğlu müzake-
releri Türk-İngiliz İlişkilerinde bir dönüm noktasıdır zira 17 Kasım 1943’te Türki-
ye ilke olarak savaşa girmeyi kabul etmiş bulunmaktaydı. Bu hamle ile Türk Dış
Politikası savunma hattında taktik bir geri çekilmeden söz edilebilir. Savaştaki
yeni gelişmelerin ışığında artık Türkiye’nin tarafsızlığı üzerinde durulmayarak
savaşa girmeyi kabul ettiği söylenecek, ancak hazırlıksız olduğu ve savaşta ne rol
oynayacağını bilmediği savları arkasında yeniden mevzilenilecekti124. Türkiye’nin
savaşa girmesi için TBMM’nin sunduğu ön şartlar şunlardır: 1-Türk ordusunun
savaş kabiliyetinin ve memleketin savunmasının gerektirdiği bütün araçların te-
mini; 2-Müttefik İngiliz ordusu ile yakın işbirliği; 3-Türkiye’nin çıkarlarının sağlam
esaslarla belirlenmesi125. Numan Menemencioğlu Kahire ile ilgili olarak “Harp
talihinin kendilerine gülmeye başladığı 1943 yılı sonunda Sovyetler, bir gün bizi iş-
galden kurtarmak için harbe girmemizi istiyorlardı”126 şeklinde değerlendirme
yapmıştır.
İngilizler 25 Temmuz 1943’te İtalya’da Mussolini iktidarı sona erince fırsat-
tan istifade Ege denizindeki adalardan bazılarını istila etmek için çeşitli teşebbüs-
lerde bulundularsa da, Rodos’taki başarısızlık Churchill’in Türkiye’yi savaşa sok-
mak için açtığı kampanyanın sonunu getirdi. İngilizler bir İtalyan garnizonunun
bulunduğu Rodos’u istila etmeyi başaramadıkları gibi, büyük bir direnişle karşı-
laşmayan Almanlar Rodos’u almış, ayrıca Akdeniz’deki savaşın başından beri İngi-
lizlerin elinde bulunan İstanköy, Leros ve Sisam’ı istilaya başlamıştı127. İngiltere
Akdeniz’de kendi başına Almanlar ile mücadele edemezken, Türklerin Almanları
yenmesini nasıl sağlayacaktı.
Türkiye’nin savaş içerisindeki yerinin tartışıldığı bir diğer konferans ABD
Başkanı Roosevelt, İngiliz Başbakanı Churchill ve Sovyet lider Stalin’in katılımları
ile 28 Kasım-1 Aralık 1943 tarihleri arasında İngiliz-Sovyet işgali altındaki İran’ın

121
Goloğlu, Milli Şef Dönemi, s.222; Deringil, a.e.,s.172,176,177; Gürün, Savaşan Dünya ve Türki-
ye:3…, s.414.
122 Gürün, Türk Sovyet İlişkileri, s. 258.
123 Gürün, Savaşan Dünya ve Türkiye:3…, s.417.
124 Deringil, a.e,s.212.
125 Weisband, İkinci Dünya Savaşın’da İnönü’nün Dış Politikası II,s.105.
126 Gürün, Savaşan Dünya ve Türkiye:3…, s.432
127 Weisband, İkinci Dünya Savaşın’da İnönü’nün Dış Politikası II,s.68,88.
498
başkenti Tahran’da gerçekleştirilmiştir. ABD’nin Türkiye’nin savaşa zorla sokul-
masına çok da sıcak bakmadığını bilen Churchill istediği desteği Sovyetlerden bu-
labilme ümidi ile ilgisini Stalin üzerinde yoğunlaşmıştır. Ancak Stalin İtalya ve
Türkiye’de kuvvet harcanmasını sert bir tavırla eleştirmiş ve Fransa çıkartmasına
ağırlık verilmesini istedi. Gerekçe olarak da açılacak olan bir balkan cephesinin
müttefik güçleri bölerek hazırlıkları sürdürülen Fransa üzerinden yapılacak çı-
kartma harekatını aksatacağını öne sürmüştür. Sovyetlerin Tahran Konferansın-
daki pasif tavrı bir ay önce yapılan Moskova Konferansındaki Türkiye’nin savaşa
sokulması ısrarı ile karşılaştırıldığında dikkat çekici hale gelmektedir. Sovyetler
Balkanlardaki emellerine ulaşmalarında müttefiklerce desteklenmiş bir Türki-
ye’nin ayak bağı olacağını düşünmüşlerdi128. Ayrıca bu politika ile Sovyetler barış
masasında Türkiye’ye karşı herhangi bir borçları olduğunu kabul etmeyecek ve
Türkiye’ye karşı olacak tutumunda Moskova Konferansında ABD ve İngilizler ile
birlikte hareket edeceğine dair taahhütten de kurtulacaktı129.
Fransa çıkartmasına ağırlık verilmesi noktasında Roosevelt de Stalin’i des-
tekleyince yalnız başına kalan Churchill Türkiye’nin aktif katılımından ziyade bo-
ğazların müttefiklerce kullanımı ve Türk topraklarında üs verilmesi konularında
Türkiye’nin zorlanmasını Türkiye buna yanaşmadığı takrirde de petrol sevkiyatı-
nın durdurularak barış konferansına katılmasına izin verilmemesini önermiştir.
Churchill Sovyetleri ikna edebilmek için Stalin’e İngiltere’nin Türkiye-Sovyetler
arasındaki problemlerde tarafsız bir tutum sergileyeceğini ve Türkiye’ye mesele-
lerini Sovyetler Birliği ile ikili olarak halletmelerini önereceğini söylemiştir. Elbet-
te ki Stalin de bu sözü Boğazların statüsünün değiştirilmesinin onaylanması olarak
yorumlamıştır. Churchill bununla da kalmayarak Stalin’in Türk ordusunun eksik-
likleri nedir sorusuna ayrıntılı bir şekilde cevap vermiştir130.
Roosevelt ve Churchill, daha Tahran’dan ayrılmadan, İnönü’ye, 1 Aralık gü-
nü birer telgraf göndererek, kendisini, birlikte görüşmek üzere Kahire’ye davet
ettiler. Bu davete Türkiye’nin reaksiyonu, eğer konuşmaların konusu Tahran’da
Stalin ile alınmış bir kararın tebliği olacak ise, İnönü’nün daveti kabul etmeyeceği,
eğer ortak davaya yararlı en iyi yolların eşitlik içinde ve peşin hükümler olmaksı-
zın konuşulması olacaksa daveti kabul edeceği şeklinde olmuştur. Roosevelt, gö-
rüşmelerin eşit devletler arasında özgür tartışma ortamında geçeceği konusunda
güvence vermiştir131.
4-7 Aralık 1943 tarihleri arasında gerçekleştirilen Kahire Konferansında
İsmet İnönü Adana’da Churchill tarafından vaat edilen malzemenin kısmen Türki-
ye’ye gönderildiğini ancak çoğunun eski olduğunu, hava üslerini hazırlamanın

128 Deringil, Denge Oyunu,s.217.; Goloğlu, Milli Şef Dönemi, s.230.

129 Gürün, Türk Sovyet İlişkileri, s.269.
130 Önder, a.e., s.257-258.; Deringil, a.e.,s.218-219.
131 Gürün, Dış İlişkiler ve Türk Politikası, s.113. ; Deringil, a.e.,s.220.
499
müttefiklerin istediği şekilde 15 Şubat 1944’e kadar hazır hale getirmenin müm-
kün olmadığını söyleyerek Türkiye’nin savaşa giriş hazırlıkları için kesin bir tak-
vim ister. İnönü’nün taktiğinin amacı açıktır: Vakit kazanmak ve artan talep ve
şartlar ileri sürerek müttefiklerin Türkiye’yi savaşa sokma hevesini kaçırmak132.
Türkler, "prensip olarak" savaşa girmeyi kabul etmişlerdi ama bu aslında içtenlik-
ten uzak bir tutumdu. Müttefiklere, hava üslerini kullanma yetkisi vermedikleri
gibi üsleri yönetme konusunda İngiliz teknisyen ve subaylarına da izin vermeye de
yanaşmadılar.
Belirli bir sonuç vermemiş olmasına rağmen, İkinci Kahire Konferansı’nın
bir başka yönden de önemi büyüktür. Savaş yıllarındaki Türk diplomasisinin bi-
rinci döneminin sona erip ikincisinin başlamasını bu konferans sağlamıştır. Birinci
dönem, özellikle Sovyetler ve Almanlardan gelebilecek askeri bir tehdide karşı
düşünülmüştü; ikincisi ise, Sovyetlerin Doğu Avrupa üzerindeki emellerini engel-
leme amacını gütmekteydi. Bu konferans, Türk dış politikasının askeri tehlikeleri
uzakta tutmayı hedef alan savaş dönemi stratejisinden, savaşın son aşamalarına ve
savaş sonrası dünyasında doğabilecek siyasal çatışmalara karşı yöneltilmiş bir
politikaya dönüşmesine başlangıç teşkil etmiştir133. İlk bakışta Kahire Konferan-
sında Türkiye’nin savaşa girmemek konusundaki tutumunu sürdürdüğü sanılabi-
lir. Oysa müzakerelerin içeriği iyice incelendiğinde Türkiye’nin önemli bir şekilde
taktik değiştirdiği görülmektedir. Artık Türkiye, savaş dışı kalmaktan çok savaş
biterken alacağı rolün ne olacağının belirlenmesini isteyen bir söyleme geçerek
İngiltere’yi zor bir konuma itmiştir134.
Uçakla Adana’ya ve oradan trenle Ankara’ya dönen İsmet İnönü hükümet
tarafından Kayaş istasyonunda karşılandı ve sabahın erken saatlerinde Kayaş’ta
bakanlar kurulu toplantısı yapıldı. İnönü, Kahire toplantısındaki bütün kışkırtma-
lara rağmen savaşa katılma isteğini hükümete götürmeyi kabullenmekten başka
olumlu bir söz vermediğini açıkladı135. Türkiye tarafından 12 Aralık 1943 tarihin-
de İngiltere’nin Ankara büyükelçiliğine verilen notada verilmesi taahhüt edilen
malzemelerin tamamı Türkiye’ye ulaşmadan, Türk ve İngiliz askeri makamları
tarafından gerekli ortak hazırlık tamamlanmadan, savaş sonrasına ilişkin siyasî
konular üzerinde bir anlaşmaya ulaşılmadan 15 Şubat 1944 tarihinde Türk hava
alanlarına müttefik uçakların gelmesi teklifine olumsuz cevap verdikleri belirtil-
miştir136.
Türkiye’nin savaşa katılması için gerekli askeri yardımı tespit etmek gayesi
ile 1944 yılı başından beri Ankara’da devam eden Türk-İngiliz askeri görüşmeleri

132 Önder, a.e., s.262.

133 Weisband, İkinci Dünya Savaşın’da İnönü’nün Dış Politikası II,s.123-128.
134 Tekeli,İlkin, Dış Siyaseti ve Askeri Stratejileriyle İkinci Dünya…, s. 312-313.
135 Goloğlu, Milli Şef Dönemi, s.244.
136 Sönmezoğlu, a.e. s.467.
500
müzakerelerin tıkanması üzerine 3 Şubat 1944’te İngiltere tarafından kesildi ve
İngiliz askeri heyeti Türkiye’den ayrıldı137. Heyetin Türkiye’yi terk etmesinden bir
gün sonra İngiliz Dışişleri Amerikan Dışişlerine gönderdiği bir telgrafla Türk-
İngiliz ilişkilerinin dondurulduğunu bildirerek Amerika’dan da aynı şekilde dav-
ranmasını istedi. 7 Şubat 1944’te ABD’nin Ankara Büyükelçisi Steinhardt’a ilişkile-
ri soğutma talimatı gönderildi. 2 Martta İngiltere, l Nisanda da ABD Türkiye’ye
yaptıkları silah ve malzeme yardımını durdurdular. Böylece Türkiye ile Müttefikler
arasındaki ilişkiler en alt düzeye indirilmiş oldu138. İngiliz basını Türkiye’yi savaşa
girmemek için bahaneler üretmekle suçlayınca Milletvekili ve gazeteci Necmettin
Sadak şöyle cevap vermiştir: “İngiltere, Türkiye’nin, Hintli veya zenci paralı askerle-
rinin rolünü mü oynayacağını düşündü?” 139.
Türkler, İngilizlerin Stalin’in ekmeğine yağ sürdüğüne gittikçe daha çok ina-
nıyordu. İngilizler de, Türklerin Müttefiklerden yana oldukları söylemlerini politik
oyun sayıyordu. Sonuç olarak bu durum, 1944 yılı başlarında taraflar arasında bir
güvensizlik bunalımına yol açtı140. Türkler milli çıkarlarını savaşan tarafların çı-
karlarına bağlı kılmamak için İngiltere ile ilişkilerin kötüleşmesini ve hatta tama-
men kopmasını göze almıştır. Böylece milli çıkarların emperyalist güçlerin çıkarla-
rından üstün tutulması şeklindeki Atatürk’ün dış politika çizgisi de uygulanmış
olmaktaydı141.
İngiltere, askeri heyetini Türkiye’den çektikten sonra, Türkiye’ye karşı so-
ğuk davranmaya ve hatta onu atık müttefik gibi görmemeye başlamıştır. Daha
önce İngiltere iktisadi açıdan Türkiye’nin satmak mecburiyetinde olduğu kromun
tamamını satın almayı kabul etmemiş ve bir kısmının silah alımı karşılığında Al-
manya’ya satılmasını uygun görmüştü. İngiltere bu yeni dönemde bu satışın derhal
durdurulmasını Almanya’ya krom satışının devam etmesi halinde Türkiye’yi ablu-
ka edeceklerini bildirdiler. Bunun üzerine Türkiye 21 Nisan 1944 tarihinden itiba-
ren Almanya’ya krom satışlarını durdurmuştur.
Krom dışında müttefiklerin Türkiye üzerinde ikinci baskı konusunu, Türki-
ye’nin boğazlardan ticaret gemisi kılığında geçen silahlı gemilere göz yumması
oluşturuyordu. İngiltere Montreux Antlaşmasına göre 100 tondan hafif gemileri
kontrol yetkisi olamayan Türkiye’den Alman gemilerinin askeri amaçlarla kulla-
nıldığını iddia ederek geçişlerinin önlenmesini istemekteydi. Haziran ayı başında
İngiliz Büyükelçiliğinin ihbarı üzerine Alman bandralı Kassel gemisi aranmak için
durduruldu ancak gemi aranmayı kabul etmedi. Numan Menemencioğlu Alman
Büyükelçisi Von Papen’in gemide silah bulunmadığına dair kişisel güvence verme-

137 Armaoğlu, “İkinci Dünya Harbinde Türkiye”,s. 172.

138 Aydın, “İkinci Dünya Savaşı ve Türkiye, 1939-1945”, s.465.
139 Önder, a.e., s.280.
140 Edward Weisband, İkinci Dünya Savaşı’nda İnönü’nün Dış Politikası I, Cumhuriyet Yay.,
İstanbul 2000, s. 9.
141 Önder, a.e., s.284.
501
si üzerine geminin geçişine izin verdi. İngiltere büyükelçileri vasıtası ile konuyu
Cumhurbaşkanı İsmet İnönü’ye şikayet ettiler. Bakanlar kurulunda yapılan gö-
rüşmelerde İnönü, Montreux Antlaşmasının 24. Maddesinin Türkiye’ye arama
yapma yetkisinin verdiğini söylemesi üzerine Numan Menemencioğlu itiraz ede-
rek antlaşmanın böyle bir yetkisinin olmadığını sertçe ifade etti. Kassel gemisinde
yapılan aramada silah ve cephanenin bulunması üzerine Türkiye Almanya’yı pro-
testo ederek boğazlardan geçecek tüm Alman gemilerinin aranacağını ilan etti. Bu
kararları ilan eden 15 Haziran 1944’te istifa etmek zorunda kalan Dış İşleri Bakanı
Numan Menemencioğlu sonrasında Dış İşleri Bakanlığı görevini de üzerine almış
olan Başbakan Şükrü Saraçoğlu idi142. Dışişleri Bakanının görevinden ayrılması,
Türk dış politikasının yeniden düzenlenmesinin bir unsuru olmaktan çok, simge-
siydi. Almanlar yenilmiş, Sovyetlerin Doğu Avrupa’yı istila edecekleri açıkça belli
olmuş, İngiliz ve Amerikalıların da Doğu Akdeniz’de önemli bir saldırıya başlaya-
cak durumda olmadıkları anlaşılmıştı. Türk dış politikasına yeni bir yön vermek
için, İngilizlere ve Amerikalılara yanaşmak gerekiyordu. Yoksa Türklerin artık
önlenemeyeceğini anladıkları Doğu Avrupa’nın Sovyetler tarafından istilası karşı-
sında, Türkiye tek başına kalabilirdi. Bir politika değişikliği gerekli olmuştu. Üste-
lik bu değişim dramatik ve görünür bir değişiklik olmalıydı. İnönü bunun üzerine,
Dışişleri Bakanından istifa etmesini istedi143. Geçici bir süre Başbakan Şükrü Sara-
çoğlu’nun vekaleten sürdürdüğü bu göreve 13 Eylül 1944’te Hasan Saka getirilmiş-
tir144.
30 Haziran günü İngiliz Büyükelçisi, Saraçoğlu’nu ziyaretle kendisine şu no-
tayı iletmiştir: "Türkiye ile İngiltere ve Müttefiklerini biri birine düşürmekten ibaret
Alman oyununa son vermek maksadıyla, Türk Hükümeti için Almanya ile iktisadi ve
diplomatik münasebetleri kesmeyi göze almak zamanı gelmiştir. Ancak bu suretledir
ki Türkiye, son hadiseler neticesinde karanlık ve karışık olan politikasını aydınlatabi-
lecek ve kendisine ait olan milletlerarası rolü harp esnasında olduğu gibi sulh anında
da oynayabilecektir”145.
Stalin 15 Temmuz 1944’te Churchill’e yazdığı mektubunda şöyle diyordu.
“Türkiye’yi sakin bırakmak daha iyidir. Tabiatıyla bu Türkiye için savaş sonrası me-
selelerinde özel haklara sahip olma iddialarının da yok olması demektir”. Ameri-
ka’nın Moskova Büyükelçisi Avarell Harriman 30 Temmuz 1944’te Washington’a
gönderdiği telgrafında Sovyetlerin Türkiye’ye karşı ilgisizliğini savaş sonrası dev-
resinde Türkiye’nin güvenliği bakımından İngiltere ve ABD’ye karşı herhangi bir
taahhütten bulunmaktan kaçınma şeklinde yorumlamaktaydı 146. Sovyetler bu

142 Tekeli,İlkin, Dış Siyaseti ve Askeri Stratejileriyle İkinci Dünya…, s.336.

143 Edward Weisband, İkinci Dünya Savaşı’nda İnönü’nün Dış Politikası III, Cumhuriyet Yay., İstan-
bul 2000, s.62-63.
144 Aydın, “İkinci Dünya Savaşı ve Türkiye, 1939-1945”, s.68.
145 Gürün, Dış İlişkiler ve Türk Politikası, s.128.
146 Armaoğlu, “İkinci Dünya Harbinde Türkiye”,s. 174.
502
politikalarını gizli bir şekilde de yürütmüyorlardı. 11 Mart 1944’te Sovyet Dış İşle-
ri Bakanı Molotov Türkiye’nin savaşa girmesini istemediğini Türk-Sovyet antlaş-
masının yenilenebilmesinin de sadece Montreux’nün gözden geçirilmesinin kabulü
ile mümkün olduğunu ifade etmiştir147.
İngiltere, Temmuz 1944’te Türkiye’ye Almanya ile diplomatik ilişkilerini
kesmesi için son bir uyarıda bulundu. 1 Ağustos 1944’te olağanüstü toplantıya
çağırılan TBMM, 2 Ağustos tarihli toplantısında Almanya ile diplomatik ilişkilerin
kesilmesine karar verdi148. Türk-Alman ilişkilerinin kesilmesi üzerine Türkiye’de
bulunan 3 bin Alman vatandaşından 10 gün içerisinde Türkiye’yi terk etmeleri
istenilmiştir. Diğer taraftan Nazi olmayan ve isteyen Almanların Türkiye’de kalabi-
lecekleri ilan edilmiştir. Sovyetler tarafından Almanlarla işbirliği yaparak Sovyet-
lere karşı savaştıkları iddia edilen Türk kökenli 200 mülteci Sovyetlere teslim
edildiği gibi, Sovyetlerden kaçıp Romanya’ya iltica eden 30 bin Kırım Tatar’ının da
Türkiye’ye girişlerine müsaade edilmemiştir149.
Türk-İngiliz ilişkilerinin sıfıra indiği bir dönemde, Türk-Sovyet ilişkileri teh-
like çanları çalarken ve Almanya’nın çöküşünün arifesinde, Türkiye 1945 yılına,
kendisini tedirgin hissedecek kadar yalnız giriyordu.
Almanya’nın yenilgisi kesinleşip müttefik zaferinin güneşi doğmaya başladı-
ğında müttefikler 4-11 Şubat 1945 tarihinde Kırım’ın Yalta kentinde bir araya
geldiler150. Yalta Konferansı öncesinde Churchill ve Stalin Moskova’da savaş son-
rası nüfuz bölgeleri üzerine gizli bir anlaşma yapmışlardır. Buna göre İngiltere,
Polonya’nın tümünü Sovyetler Birliğinin nüfuz bölgesine bırakmıştır. Sovyet nüfu-
zu Romanya’da yüzde 90, Bulgaristan’da yüzde 75, Yugoslavya ve Macaristan’da
ise yüzde 50 olarak saptanmıştır. Sovyetler ise Akdeniz’in İngiliz nüfuz alanı ola-
cağını kabullenmişlerdir. Türkiye İngiliz nüfuz bölgesi içinde kalırken Yunanis-
tan’da İngiliz nüfuzu yüzde 90 olarak düşünülmüştür. ABD bu antlaşmadan haber-
dar olduğu gibi Churchill Roosevelt’e de bizzat bilgi vermiştir151. Yalta Konferan-
sında Stalin-Roosevelt ve Churchill arasındaki görüşmelerde Türkiye’nin durumu
iki sebepten konu olmuştur. Birincisi San Francisco Konferansına çağrılacak dev-
letlerin kimler olacağı, ikincisi de boğazlar meselesidir. ABD Heyeti Yalta’ya gider-
ken hazırlamış oldukları raporlarında “Boğazlar rejiminde yapılacak kapsamlı bir
değişiklik Türk hâkimiyetini ihlal edip balkanlar ve yakın doğudaki politik ve strate-
jik dengeyi ters yönde etkiler. Türkiye Boğazların çok iyi bir bekçisidir” görüşüne yer
vermişlerdir152. Stalin 10 Şubat 1945’te, savaş sonunda Boğazlar rejiminin yeni-
den gözden geçirilmesini beklediğini belirterek, " ... Türkiye’nin bir elini Rusya’nın

147 Önder, II. Dünya Savaşı’nda Türk Dış Politikası,s.282.

148 Özgüldür, Türk-Alman İlişkileri(1923-1945), s. 162.
149 Koçak, Türkiye’de Milli Şef Dönemi, Yurt Yay, Ankara 1986, s.321.
150 Armaoğlu, Belgelerle Türk Amerikan Münasebetleri,s.127.
151 Tekeli,İlkin, Dış Siyaseti ve Askeri Stratejileriyle İkinci Dünya…, s.354.
152 Gürün, Türk Sovyet İlişkileri, s.272.
503
gırtlağına dayamış duran durumunu kabul etmenin mümkün olmayacağını" söyle-
di153. Roosevelt ve Churchill de Türkiye’nin bağımsızlığı garanti edilmek şartıyla
Stalin’in isteğine olumlu baktıklarını ifade etmişlerdir154. Konferans sonunda üç
ülkenin dış işleri bakanları tarafından oluşturulan toplantı protokolünde Mont-
reux Boğazlar Sözleşmesi ile ilgili olarak, Sovyetlerin yapılmasını istedikleri deği-
şiklikleri bir teklif haline getirerek üç ülkenin dış işleri bakanları tarafından ince-
lenmesi ve Türkiye’nin uygun bir zamanda bilgilendirilmesi kararlaştırılmıştır155.
Yalta Konferansı sonuçlandıktan sonra 20 Şubat 1945 günü Ankara’daki İn-
giltere Büyükelçisi, Türkiye’nin San Fransisco Konferansına katılabilmesi ve ku-
rulması planlanan Birleşmiş Milletlere ortak üye olarak girebilmesi için 1 Mart
1945’ten önce Almanya ve Japonya’ya savaş ilan etmesi gerektiğini bildirmiştir.
Türkiye 23 Şubat 1945 tarihinde her iki ülkeye de savaş ilan etmiştir156.
Molotov, 19 Mart 1945 tarihinde saat 15.00’da kabul ettiği Türkiye Büyü-
kelçisi Selim Sarper’e 17 Aralık 1925 tarihinde imzalanmış olan ve 7 Kasım
1945’te sona ermesi gereken Türk-Sovyet Tarafsızlık ve Saldırmazlık Antlaşmasını
İkinci Dünya Savaşı sırasında ortaya çıkan derin değişiklikler münasebeti ile yeni
şartlara uymadığından feshetmek istediklerini bildirdi157. Uluslararası alanda yal-
nızlık içinde bulunması bu notayı aldıktan sonra Türkiye’nin Sovyetler Birliği’ne
uygun düşen bir anlaşma zemini aramasını zorunlu kılmıştır158. Türk Dış İşleri
Bakanlığı, Sovyet büyükelçisine 4 Nisan 1945’de bir nota vererek, Türk Hüküme-
ti’nin, feshedilen anlaşma yerine iki tarafın bugünkü menfaatlerine daha uygun
yeni bir akdin imzalanması hususundaki Sovyet telkinini kabul ettiğini ve bu an-
lamada kendisine yapılacak teklifleri büyük bir dikkatle ve iyi niyetle tetkik etme-
ye hazır olduğunu bildirdi159.
İkinci Dünya Savaşını izleyen ilk yılda Türkiye’nin dış politikasının en önem-
li sorunu, savaş içinde düştüğü yalnızlıktı. Savaşın son günlerinde Almanya ve

153 Weisband, İkinci Dünya Savaşı’nda İnönü’nün Dış Politikası III,s.105.

154 Erkin, Türk-Sovyet İlişkileri…, s. 266.
155 Sönmezoğlu, a.e. s. 477.
156 Kâmuran Gürün, Türk Sovyet İlişkileri, TTK, Ankara 1991, s.276. ; İsmet İnönü: “Bizim, Alman-
lar ve Japonlarla harp haline girmemiz yalnız müttefiklerin isteği üzerine olmuştur. Onlar için
herhangi bir ehemmiyeti var idi ki, bizden bunu istediler. Müttefik zaferi kesin olduktan sonra
harb ilân ettiğimiz bize söylenemez. Karanlık günlerde beraberdik; zafer günlerinde, ganimetten
bir hisse almak dâvamız yoktu ki fırsattan istifadeyi düşünelim. Hareketimiz sadece müttefiklerin
isteği üzerine ve onlarla beraberlik gereği yapılmıştır. 1944 Ağustosunda, münasebet kestiğimiz
zaman, derhal harbe girmeyişimiz de tenkit olunuyor. Münasebet kestiğimiz anda, İngiltere ile
aramızda yazı ile kararlaşan durum şudur: Karar, fiili savaşkanlığa doğru birinci adımdır. Türki-
ye’nin harbe girmesinin teferruatını Britanya Hükümeti sonradan bizimle görüşeceğini bildirmiş-
tir” Bkz. T.B.M.M. Tutanak Dergisi, Birinci Birleşim, I.XI.1945 Perşembe, s.5
157 Gürün, Türk Sovyet İlişkileri,s.277.
158 Esmer, Sander, “1939-1945 Dönemi”,s.192.
159 Ömer Erden, “II. Dünya Savaşı Sonrası Sovyet Rusya’nın Boğazlarla İlgili Talepleri”, Uluslara-
rası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C.7, S.34, s.260.
504
Japonya’ya savaş ilan etmesi ile asli üyeleri arasına girmeyi başardığı Birleşmiş
Milletler Teşkilatının kurulması amacıyla 25 Nisan 1945’te toplanan ve Almanya
ile Japonya’ya savaş ilan etmiş olan 45 ülkenin katıldığı San Francisco Konferan-
sında Türkiye bu yalnızlığı belirgin biçimde hissetmiştir160. Konferansta kabul
edilen Birleşmiş Milletler Antlaşması, TBMM tarafından da 15 Ağustos 1945 tari-
hinde onaylanmıştır161.

3.1945-1950 ARASI TÜRK DIŞ POLİTİKASI

Tablo 2: 1945-1950 yılları arasında Türk Dış Politikasına Yön Verenler162.

Cumhurbaşkanı Hükümetler Dış İşleri Bakanı

II. Şükrü Saraçoğlu Hükümeti Hasan Saka
(09.03.1943-07.08.1946) (13.09.1944-10.09.1947)

Recep Peker Hükümeti

(07.08.1946-10.09.1947)
İsmet İnönü
I. ve II.Hasan Saka Hükümeti Necmettin Sadak
(10.09.1947-16.01.1949) (10.10.1947-22.05.1950)

Şemsettin Günaltay Hükümeti

(16.01.1949-22.05.1950)

24 Nisan 1945 günü Berlin Sovyetler tarafından kuşatılmış ve San Francisco

Konferansının toplandığı 25 Nisan’da ise Sovyet ordusu ile ABD Ordusu Alman-
ya’nın Torgau şehrinde birleşmişlerdir. Adolf Hitler muhtemelen 30 Nisan 1945’te
intihar ederken yerine geçen Amiral Karl Dönitz Kayıtsız ve Şartsız Teslim Ant-
laşmasını imzalamıştır163.
Türk Büyükelçisi Selim Sarper’in Moskova’da 7 Haziran’da Molotov ile yap-
tığı görüşmede Molotov ilk olarak 1921 Moskova Antlaşmasından bahsederek
bunun Sovyetlerin zayıf bir anında imzalamış bir anlaşma olmasından hareketle
haksızlığa uğradıklarını ve bugün bunun telafisini beklediklerini belirtmişlerdir.
İkinci olarak Türkiye’nin iyi niyetinden emin olmakla birlikte Boğazları müdafaa
hususunda kabiliyetlerinden emin olmadıklarını söyleyerek164 eğer Sovyetler Bir-
liği ile anlaşma yapmak isteniyorsa Türkiye’nin şu isteklerini kabul etmesi gerek-
tiğini söylemiştir:

160 Esmer, Sander, “1939-1945 Dönemi”,s.191.

161 Resmi Gazete, 24 Ağustos 1945.
162 Baskın Oran, “1945-1960: Batı Bloku Ekseninde Türkiye-1”, Türk Dış Politikası, Kurtuluş
Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt I, İletişim Yay., İstanbul 2009, s. 479.
163 Goloğlu, Milli Şef Dönemi, s.331.
164 Gürün, Türk Sovyet İlişkileri,s.285.
505
 1- 16 Mart 1921 Moskova Antlaşması ile tespit edilen Türk-Sovyet sınırında
Sovyetler Birliği lehine bazı düzeltmeler yapılması 2- Boğazların Türkiye ile Sov-
yetler Birliği tarafından ortaklaşa savunulması 3- Montreux Sözleşmesinde yapıl-
ması gereken değişiklikler konusunda Türkiye ile Sovyetler Birliği arasında bir
prensip mutabakatına varılması. Selim Sarper ise sınırın değiştirilmesi ve üs ve-
rilmesi gibi konularda taviz verilemeyeceğini, Montreux Sözleşmesinin de yalnızca
Türkiye ve Sovyetleri değil bütün taraf devletleri ilgilendirdiğini söylemiştir165.
Molotov ile Selim Sarper arasındaki ikinci görüşme 18 Haziranda yapılmış
ve Molotov 7 Hazirandakine benzer görüşler ileri sürerek Türkiye yeni bir dostluk
antlaşması istiyor ise önce bazı sorunların halli gerektiğini, bu sorunlar arasında
Kars ve Ardahan’ın geri verilmesi ve Karadeniz’in güvenliğini sağlayabilecek ted-
birler de bulunduğunu belirtmiştir. Sovyetler, Türkleri sıkıştırmak için farklı yolla-
ra da başvurmuşlardır. Ermeni Katolikosu I. Horen 1938 yılında ölmüş ancak Sov-
yet yönetimi 1945 yılına kadar yeni bir seçim yapılması için izin vermemişti. 1945
Haziran ayında yapılan kongrede VI. Kevork, Katolikos olarak seçildikten sonra
Stalin’e başvurarak Ermenistan’ın Türkiye toprakları üzerindeki arazi taleplerini
desteklemesini talep etmiştir. Stalin ve Sovyet Hükümeti tarafından kabul edilen
bu istek Sovyet resmi yayın organları olan Pravda ve İzvestiya gazetelerinde de
yayınlanmıştır166. Böylece Ermeni diasporası aracılığıyla ABD’nin desteğini de
almaya çalışılmaktaydı.
Türk Hükümeti, Sovyet talepleri hususunda İngiltere ve ABD’yi de bilgilen-
dirmiştir. İngiliz Hükümeti Sovyet talepleri karşısında Türklerle aynı düşündükle-
rini ve Sovyetlerin boğazlar meselesini Türkiye ile baş başa kalarak çözmeye ça-
lışmasını tasvip etmediklerini ifade etseler de bu sıralarda henüz teslim olmamış
Japonya’ya karşı Sovyetler Birliğinin savaşa girmesi arzusunda olan ABD belirgin
bir tutum almaktan kaçınmıştır167. Roosevelt’in 12 Nisan 1945 tarihinde ölümü ile
Harry. S. Truman’ın başkan olduğu ABD, Sovyetlerin boğazlar ile birincil derecede
ilgili olan büyük devlet olmalarını kabul ediyordu. Hatta ABD “Boğazlarda Sovyet-
ler Birliği tarafından üsler tesis edilmesinde Amerikan Hükümetince bir sakınca gö-
rülmemektedir. Ancak bu istihkam ve üsler Türkiye’nin özgürce verilen onayına bağ-
lıdır” diyerek Sovyetlere açık çek veriyordu168.
17 Temmuz-2 Ağustos 1945 tarihleri arasında yapılan ve savaş içerisindeki
son büyük zirve olan Potsdam Konferansının ana konusu yenilmiş olan Alman-
ya’nın nasıl idare edileceği meselesi idi. Türkiye ile ilgili meseleler konferans gün-
demine 23 Temmuz 1945’te girmiş ve boğazlar meselesi ile Sovyetlerin Türki-

165 Esmer, Sander “1939-1945 Dönemi”,s.193.

166 Gürün, Türk Sovyet İlişkileri, s.288.; Sovyetler Milli Mücadele döneminde de Ermeniler için
benzer taleplerde bulunmuşlardı. Bkz. Ömer Erden, “Milli Mücadele Dönemi Türk-Ermeni İlişki-
lerinde Sovyet Faktörü”, s.3307.
167 Sönmezoğlu, a.e. s.481.
168 Deringil, a.e., s. 253.
506
ye’den toprak talepleri konusu ele alınmıştır. Molotov, konferansa sunduğu hari-
tada Artvin, Kars ve Ardahan illerinin Sovyetlerden ilhak edildiğini ve söz konusu
arazinin gerçek sahiplerine geri verilmesi gerektiğini söylemiş, boğazlarla ilgili de
şu şu maddeleri sunmuştur.
“1-Günün şartlarına artık uymayan, Montreux’da imzalanmış milletler arası
Boğazlar Sözleşmesi usulü çerçevesinde fesh edilecektir.
2-Karadeneniz’e tek geçit oluşturan boğazların rejimini tespit, ticari seyrüse-
fer serbestisini ve Karadeniz Boğazları güvenliğini sağlamaya muktedir ve bununla
ilgili devletler olarak Türkiye ile Sovyetler Birliğinin yetkisine girecektir.
3-Kendi güvenlikleri yararına ve Karadeniz bölgesinde barışın korunması için
Türkiye ile Sovyetler Birliği, boğazların üçüncü devletlerce Karadeniz devletlerine
düşmanca maksatlarla kullanılmasını, boğazlardaki Türk askeri üslerine ilaveten
Sovyet askeri üsleri de kurularak önleyeceklerdir. “
Churchill boğazlarda bir Sovyet üssü kurulmasına Türklerin razı olmayacak-
larını ve bu teklifi kabul etmeyeceklerini söylediğinde Stalin, Türkler boğazlarda
Sovyetlere bir deniz üssü vermeyeceklerse o zaman Sovyetler Birliğine Sovyet
donanmasını ikmal ve tamir edebilecek ve boğazları savunabilecek bir başka deniz
üssü vermeliydi169. Molotov boğazlarda Sovyetlerin üs talep etmesinde bir garip-
lik olmadığını zira Osmanlı Devleti’nin Çarlık Rusyası ile 1805 ve 1833 yıllarında
da aynı nitelikte anlaşmalar imzaladığını söylemiştir170.
ABD Başkanı Truman, boğazların milletlerarası bir statü kazanmasını bütün
büyük devletlerce garanti altına alınmasını istedi. Boğazlar konusu ile Sovyetlerin
Türkiye’den toprak taleplerinin birbirinden ayrı konular olduğunu söyleyen Tru-
man, boğazların bütün dünyayı ilgilendiren bir konu iken sınır meselesinin Türk-
ler ile Sovyetler arasında bir konu olduğunu belirtiyordu. Potsdam Konferansı
sonucunda üç büyüklerin her birinin Türkiye’ye Montreux’un revizyona tabi tu-
tulmasını desteklediklerini ayrı ayrı bildirmeleri karara bağlandı. Böylece Sovyet
diplomasisi Türkiye’yi sıkıştırmak için hareket alanını genişletmiş olmaktaydı171.
Esasında Türkiye de ulusal egemenliği ve bağımsızlığını zedelememek şartıyla
boğazlar konusunun görüşülmesine karşı değildi172. Sovyetler Birliğine karşı tek
başına kalmak istemiyorsa Türkiye’nin bunu kabul etmekten başka çaresi de yok-
tu173. Boğazlar için istenilen düzenlemelerin reddi İngiltere ve ABD’yi Türkiye’den
uzaklaştırıp Sovyetler ile tek başına bırakabilir veya üçü aralarında anlaşarak ka-

169
Gürün, Türk-Sovyet İlişkileri, s.295.; Türk Dış Politikası Çalışmaları,(Der.: Engin Berber),
İstanbul Bilgi Üniversitesi Yay., İstanbul 2012, s. 158.
170 Fahir Armaoğlu, 20.Yüzyıl Siyasî Tarihi, Ankara 1986, s. 416.
171 Aleksandr Sotniçenko, “1945-1956 Yıllarında Türk-Sovyet Diplomatik Mücadelesi ve Sonuçları”,
Atatürk’ten Soğuk Savaş Dönemine Türk-Rus İlişkileri, ATAM, Ankara 2011, s. 326. ; Derin-
gil, Denge Oyunu, s. 254.
172 Esmer, Sander, “1939-1945 Dönemi”,s.196.
173 Önder, a.e., s.306.
507
rarlarını Türkiye’ye tebliğ ederek zorla uygulamaya kalkabilirlerdi. Bütün bunları
dikkate alan Türkiye gerek anlam ve gerekse uygulanmasında Türkiye’nin ege-
menlik ve güvenliğine hiçbir engel teşkil etmemesi ve tavsiye edilecek olan ant-
laşma şeklinin Türk-Sovyet ilişkilerinde iyileşmeye yol açarak huzursuzluğa son
vermesi şartlarıyla boğazlar üzerinde görüşme yapılmasını kabul etti174.
Postdam Konferansında yapılan tartışmalar ve bilhassa Stalin’in Boğazlarda
kara ve deniz üstlerinden söz etmesi Türkiye’de endişeye sebep olmuştur. Türki-
ye’nin bu endişesi sadece Sovyet isteklerinden doğmuyordu. Amerika ve İngilte-
re’nin bu istekler karşısında net bir tutum almaması da Türkiye’yi endişelendir-
mişti. Türkiye 20 Ağustos 1945’te Londra ve Washington’a birer nota vererek ge-
çiş serbestisine ve boğazlar bölgesinde barışın muhafazasına Amerikan garantisi-
nin de katılması ve Boğazlar için bulunacak formülün, gerek anlam itibarı ile gerek
uygulamasında Türkiye’nin egemenliğine ve güvenliğine hiçbir engel teşkil etme-
mesini talep etmiştir175.
ABD kendi görüşlerini 2 Kasım 1945 tarihinde bir nota ile bildirdi. Buna gö-
re; 1-Boğazlar her zaman bütün milletlerin ticaret gemilerine açık bulunmalıdır. 2-
Boğazlar her zaman Karadeniz’de sahili bulunan devletlerin savaş gemilerinin
transit geçişine açık olmalıdır. 3- Barış esnasında sınırlı bir tonaj dışında Karade-
niz’e sahili olmayan devletlerin savaşa gemilerine, kıyısı olan devletlerin onayı
dışında kapalı tutulmalıdır. Türkiye bu teklifin özellikle ikinci maddesini çok tehli-
keli buldu zira böyle bir durumda bütün Sovyet Donanması aynı anda İstanbul
önüne gelebilirdi. Halbuki Montreux ‘ta tonaj sınırlaması vardı.
20 Aralık 1945 günü bir Tiflis gazetesinde iki Gürcü profesörünün ortak bir
mektubu yayımlandı. Bu mektupta Giresun’a kadar olan Karadeniz sahilinin Gür-
cistan’a ait olduğu ve iadesi istenmekteydi. Bunu Sovyet Büyükelçiliğinin Sovyet
Ermenistan’ına dönmek isteyen Ermenilerin kayıt olmak için İstanbul Başkonso-
losluğuna müracaat etmeleri yolundaki ilan takip etti ve 1945 yılı bu şekilde ka-
pandı176. Savaşın sona ermesinden sonra Sovyetlerin ileri sürdüğü talepler, Türki-
ye’nin sürekli olarak Sovyetler Birliğinden korkmasının ne kadar yerinde ve Ata-
türk’ün Türkiye’yi Sovyetler ile çatışmama konusunda uyarmakta ne kadar haklı
olduğunu göstermekteydi177.
ABD başlangıçta benimsediği şekliyle Türk boğazlarının bütün uluslararası
suyolları gibi genel bir statüye sahip olması ve bütün ulusların buradan geçiş ser-
bestliğine sahip olması gerektiği şeklindeki görüşü de kısa süre sonra değişmiştir.
Çünkü Boğazlara uluslararası suyolu statüsü verilecek olursa bu yolun iki tarafın-

174 Feridun Cemal Erkin, Türk-Sovyet İlişkileri ve Boğazlar Meselesi, Başnur Matbaası, Ankara
1968, s.270.
175 Armaoğlu, Belgelerle Türk Amerikan Münasebetleri,s.142.
176 Gürün, Türk Sovyet İlişkileri, s.300-302. ; Ömer Erden, Türkiye’nin Doğu Sınırının Oluşumu
(Antlaşmalar-Protokoller-Problemler), ATAM, Ankara 2017, s. 258.
177 Önder, a.e. s.307.
508
da geniş bir alanı silahsızlandırmak gerekeceğinden bu durum Türkiye’nin sa-
vunmasını güçleştirecekti178. 1945 yılı sürecince Sovyetlerin Türkiye’den arazi
taleplerini Türkiye ile Sovyetler arasında ikili bir konu olarak kabul eden ABD’nin
tutumu 1946’dan itibaren değişmeye başladı. 1946 yılında ABD Dış İşleri Türki-
ye’den arazi isteklerinin Türk-Sovyet ikili ilişkilerini aşarak Birleşmiş Milletler
anayasası çerçevesine girmekte olup ABD hükümetinin bunun ihlaline müsaade
etmeyeceğini bildirirken İngiliz Avam Kamarasında 20 Şubat 1946 tarihinde ko-
nuşma yapan İngiliz Dış İşleri Bakanı Ernest Bevin toprak ve üs taleplerinin karşı-
sında olduklarını söyleyerek Türkiye’nin bağımsız bir devlet olarak kalmasını des-
teklediklerini ifade etmiştir 179.
İkinci Dünya Savaşı içerisinde İngiltere ve Sovyetler Birliği İran’ı işgal ettik-
lerinde bunu İran ile bir antlaşma imzalayarak savaşın sona erdiği tarihten itiba-
ren altı ay içinde askerlerini çekmeyi taahhüt etmişlerdir180. Buna göre 2 Mart
1946’da Sovyetler Birliği yükümlülüklerine göre ordusunu İran’dan çekmeliydi
ancak Sovyetler çekilmekten ziyade yerleşiyor görüntüsü çiziyorlardı. İran duru-
mu Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyine götürdüyse de ABD ve İngiltere yeni
kurulmuş olan Birleşmiş Milletlerin böyle ciddi bir mesele ile itibarının sarsılma-
sını istemediklerinden İran’ı desteklemediler. Serbest kalan Moskova, Tahran’dan
daha fazla sadakat ve İran petrolleri için İngiltere’ye verilen imtiyazların aynısını
talep ederek İran Başbakanı Ahmed Kavam ile petrollerinin %51’ni Sovyetlere
bırakan bir antlaşma imza ettiler. Anlaşma uyarınca Sovyet ordusu İran’dan çekil-
miş ancak İran Meclisi antlaşmayı onaylamayınca gerginlik tekrar başlamıştır.
ABD ise 20 Eylül 1947’de yaptığı bir açıklama ile İran’ın toprak bütünlüğü konu-
sunda teminat verdiklerini ifade etmiştir181. İran konusunda gerginliğin artması ile
birlikte Sovyetler Türkiye’ye yönelik baskılarını da arttırmışlardır. Krizin başla-
rında Tebriz’deki Sovyet askerlerinin sayısı arttırılmış ve Türkiye’ye doğru tatbi-
katlar yapılmıştır. Türkiye-Ermenistan sınırında sahra hastaneleri kurulmuş, hazır
halde bekleyen birliklere yakıt ikmalleri yapılmış ve Sovyet subaylara kapalı zarf-
lar içerisinde savaş harekât planları dahi verilmişti182.
ABD’nin İkinci Dünya Savaşı sonrasında Türkiye’ye vermeye başladığı öne-
mi Ankara’ya gösterme fırsatı 1946 Martında doğdu. Türkiye’nin 11 Kasım 1944’te
ölen ve ABD’de defnedilen Washington Büyükelçisi Münir Ertegün’ün naaşı 16 ay
sonra mezarından alınarak Amerikan donanmasının en büyük zırhlılarından Mis-
souri ile Türkiye’ye yollandı. ABD Missouri’yi Çanakkale Boğazından geçirip, 5
Nisan l946’da İstanbul’da Dolmabahçe önüne demirleterek, Sovyetler Birliğine,

178 Esmer, Sander, “1939-1945 Dönemi”,s.197.

179 Gürün, Türk Sovyet İlişkileri,s.303-304.
180 Fahir Armaoğlu, 20.Yüzyıl Siyasî Tarihi, Ankara 1986, s. 416.
181 Armaoğlu, 20.Yüzyıl Siyasî Tarihi, s.425-426.
182 Sotniçenko, “1945-1956 Yıllarında Türk-Sovyet Diplomatik Mücadelesi ve Sonuçları”,330-331.
509
Türk Boğazlarının statüsünün kendi rızası alınmadan değiştirilemeyeceği mesajını
veriyordu. Nitekim Missouri’nin İstanbul’a geldiği gün, Washington’da Ordu Günü
dolayısıyla bir konuşma yapan ABD Başkam Truman, Ortadoğu ve Boğazların ABD
için çok büyük ekonomik ve stratejik önemi olduğunu vurguladı. Truman, bu böl-
gedeki devletlerin hiçbirinin bir saldırıya karşı koyabilecek güce sahip olmadıkla-
rını belirterek, ABD’nin gerektiğinde bu devletlere yardımcı olabileceği yönünde
bir işaret daha verdi. Missouri’nin ziyaretini izleyen günlerde Türk-Amerikan iliş-
kilerinin daha da sıcak bir döneme girmesini sağlayan gelişmelerden biri de 7 Ma-
yıs 1946’da yapılan bir anlaşmayla ABD’nin, Türkiye’nin ikinci Dünya Savaşı sıra-
sında Ödünç Verme ve Kiralama Yasası yoluyla aldığı borçlarının tamamını silme-
sidir183.
Türk-Sovyet münasebetlerinin gergin durumu stabil bir şekilde devam
ederken 1946 yazında yeniden şiddetini arttırarak bir buhran dönemine girildi.
Potsdam’da alınan kararlara uygun olarak Sovyetler Boğazlar ile ilgili görüşlerini
Türk Hükümetine 7 Ağustos 1946 tarihinde verdikleri nota ile açıkladılar:184
1-Boğazlar bütün devletlerin ticaret gemilerine barışta ve savaşta açık tu-
tulmalıdır.
2-Boğazalar Karadeniz’e kıyısı olan devletlerinin savaş gemilerinin geçişine
her zaman açık tutulmalıdır.
3-Özel surette öngörülecek haller dışında boğazlar Karadeniz’e kıyısı ola-
mayan devletlerin savaş gemilerine kapalı olmalıdır.
4-Boğazlar rejiminin düzenlenmesi sadece Karadeniz’e kıyısı olan devletle-
rin yetkisi dahilinde olmalıdır.
5-Türkiye ve Sovyetler Boğazların savunmasını müştereken gerçekleştirme-
lidir.
ABD’ye göre 7 Ağustos tarihli Sovyet istekleri kabul edilirse, İngiltere ve
ABD’nin boğazlar üzerinde söz sahibi olmaları zorlaşacak daha da önemlisi Türki-
ye’nin bağımsızlığı ortadan kalkacaktır. II. Dünya Savaşı sonrası gelişmelere bakıl-
dığında savaş sırasında Sovyet ordusunun girdiği her yerin kısa süre sonra Sovyet
nüfuzu altına geçtiği görülmekteydi185.
15 Ağustos 1946’da Beyaz Saray’da Başkan Truman ile Dış İşleri Bakanı ve
kurmay başkanlarının katıldıkları toplantıda ABD’nin Sovyet isteklerine karşı ke-
sin bir tavır takınması ve Sovyetlerin Türkiye’ye yerleşmelerine mani olunması
kararı alındı. Bu çerçevede Ankara’daki ABD Büyükelçisi ile temasa geçilerek ona
Türk idarecilere “Amerikan cevabının mesele en yüksek kademelerde büyük bir
dikkatle incelendikten sonra kaleme alındığını” bildirmesi istenilmiştir. Sovyetlere

183 Çağrı Erhan, “İkinci Dünya Savaşı ve Türkiye, 1939-1945”, Türk Dış Politikası, Kurtuluş Sava-
şından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt I, İletişim Yay., İstanbul 202, s.419.
184 Armaoğlu, 20.Yüzyıl Siyasî Tarihi, s.428.
185 Esmer, Sander, “1939-1945 Dönemi”,s.204-206.
510
verilecek Türk cevabı konusunda ise Truman bu cevabın sert ama makul olmasını
istemiştir186. Sovyet notasına ABD 19, İngiltere 21 ve Türkiye 22 Ağustos’ta cevap
verdiler. Verilen cevaplarda Montreux üzerinde belirli bir revizyon kabul edilmek-
le birlikte dördüncü ve beşinci maddelerin uygulanamayacağı ifade edilmiştir.
Sovyetler Birliği 24 Eylül 1946’da yeni bir nota vererek Boğazlar hakkında
yapılacak konferans öncesi Türk hükümeti ile doğrudan görüşmek istediklerini
belirtse de Türk Hükümeti İngiltere ve ABD’nin desteğini alarak 18 Ekim’de Türki-
ye Cumhuriyeti Devleti hükümetinin bugüne kadar Boğazlar konusundaki görüşle-
rini açık bir şekilde dile getirdiğinden bahisle ikili görüşmeyeceğini bildirmiştir.
Sovyetler bu Türk notasına cevap vermedikleri gibi konferansın toplanmasını da
talep etmediler187.
ABD’de 9 Ekim 1946’da Sovyetlere bir nota vererek Montreux Sözleşmesi-
nin yalnız Karadeniz Devletleri tarafından değiştirilemeyeceği ve Türkiye’nin bo-
ğazların savunmasından sorumlu devlet olarak kalması görüşünde olduklarını,
boğazlar saldırıya maruz kalırsa BM Güvenlik Meclisinin harekete geçmesini ge-
rektireceğini belirtmiştir188. Boğazlar üzerine uluslararası bir konferans toplan-
madığından da Montreux Sözleşmesi geçerliliğini korumaktadır.
Churchill, 5 Mart 1946’da yaptığı konuşmada savaş sonrasında gelinen du-
rumu gayet açık olarak ortaya koyuyordu: “Çok kısa süre önce müttefik zaferleri-
nin aydınlattığı harp alanlarının üzerine gölge düşürülmüştür. Sovyetler ve komü-
nist enternasyonalin yakın gelecekte ne yapmayı düşündüğünü kümse bilmiyor.
İstilacı ve komünistleştirici eylemlerin, şayet varsa, sınırlarını kimse tayin edemi-
yor. Baltık Denizi’ndeki Stettin’den Adriyatik Denizi’ndeki Triyesete’ye kadar Av-
rupa Kıtası boyunca bir demir perde inmekte olduğu anlaşılıyor”189.
Batı Avrupa’nın geleceğinin şekillendirilmeye çalışıldığı bir dönemde, bu
bölgeye komşu Yunanistan’da iç savaş bütün hızıyla sürmekteydi. Türkiye ise üstü
kapalı tehdit içeren Sovyet istekleriyle karşı karşıyaydı. Bu iki ülkedeki gelişmele-
rin sonuçları ABD’nin batı Avrupa’nın geleceği için planladığı amaçların gerçekle-
şebilmesi açısından son derece önemliydi. İngiltere, savaş sonrasında Yunanistan’a
yaptığı büyük askeri ve ekonomik yardımı, kendi ekonomisinin karşı karşıya bu-
lunduğu kriz nedeniyle, 1947 Martından itibaren keseceğini ilan etmişti. Bu nok-
tada, 21 Şubat 1947’de ABD Dışişleri Bakanlığına Türkiye ve Yunanistan’ın durum-
larıyla ilgili birer nota veren İngiltere, kendi bırakacağı boşluğun ABD tarafından
doldurulmasını isteyerek bu iki ülkenin batı savunması için önemlerini vurgula-
mıştır190.

186 Esmer, Sander, “1939-1945 Dönemi”,s.206.

187 Gürün, Türk Sovyet İlişkileri, s.306-308.
188 Esmer, Sander, “1939-1945 Dönemi”,s.197.
189 Tekeli,İlkin, Dış Siyaseti ve Askeri Stratejileriyle İkinci Dünya…, s.394.
190 Çağrı Erhan, “ABD ve Nato’yla İlişkiler”, Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne
Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt I, İletişim Yay., İstanbul 2002, s.530. ; Armaoğlu, Belgelerle
Türk Amerikan Münasebetleri,s.153.
511
 Bu gelişmeler üzerine Türkiye ve Yunanistan’a yardım etmek kararını alan
ABD Başkanı Truman 12 Mart 1947’de Truman Doktrini adıyla bilinen mesajını
Senato ve Temsilciler Meclisi önünde okumuştur. Türk ve ABD Dış Politikasında
köklü değişiklikler yaratacak bu muhtıranın muhtevasında Türkiye ve Yunanis-
tan’a 400 milyon dolar yardım yapmak ve seçilecek sivil ve askeri personelin
ABD’de yetişmesini sağlamak vardı191. Truman Doktrininin kongredeki görüşme-
leri sırasında ABD Dış İşleri Bakanlığı yetkilileri Türkiye’nin Sovyet Baskısı altında
bulunmasının Boğazlardan Çin’e kadar olan bütün Ortadoğu ve Asya’yı tehlikeye
soktuğunu belirtmişlerdir192. Başbakan Recep Peker ABD’nin Türkiye’ye yardımda
bulunmayı kabul etmesinin yalnız Türkiye’nin kuvvetlenmesine değil dünya barı-
şına da hizmet edeceğini ifade etmiştir. İsmet İnönü de yayınlamış olduğu mesajda
“Büyük Amerika Cumhuriyetinin memleketimiz ve milletimiz hakkında beslemekte
olduğu yakın dostluk duygularının yeni bir örneğini teşkil eden bu sevinçli olayı her
Türk’ün candan alkışladığını söylemiştir “193. 12 Mart 1947 tarihli Truman Doktrini
ve bu doktrin çerçevesinde Türkiye ile ABD arasında imzalanan 12 Temmuz 1947
Antlaşması194 iki taraf arasında yardım bakımından bir askeri bağ teşkil etmekte
ise de bu bağ hiçbir zaman bir ittifak niteliğinde değildi. Truman Doktrini ABD’nin
tek taraflı bir irade beyanı şeklinde idi195.
Doktrin Türk dış politikasında devrim niteliğinde değişikliklere yol açtı. Baş-
langıçta doktrini, Türkiye ve ABD arasında sıcak ilişkilerin gelişmesine ve Sovyet
isteklerinin geri çevrilmesine yardımcı bir unsur olarak değerlendiren Türk devlet
adamları, Sovyetlerin Ortadoğu’da izlediği politikalar karşısında, bütünüyle Batı ve
özellikle Amerikan yanlısı bir dış politika yürütmeye başladılar. Amerikan askeri
yardımı çerçevesinde Türk ordusuna verilen malzemenin bakımı ve yedek parça
ihtiyaçlarının ancak bu ülkeden sağlanabilmesi, kısa süre sonra Türkiye için bir
başka problem ortaya çıkarttı. Zira karşılıksız olarak verilen 100.000.000 dolarlık
(280.000.000. TL’lik) savaş artığı askeri malzemenin bakımı ve yedek parçaları
için bütçeden yılda 143.000.000 dolar ayrılması gerekiyordu. Bu meblağın har-
canmasıyla, Türkiye’nin savaş sonrasında elinde tutmayı başardığı dolar rezervleri
kısa sürede eridi. İleriki yıllarda ABD’den yapılan ithalat arttıkça, dolar sıkıntısı

191 Esmer, Sander, “1939-1945 Dönemi”,s.214.

192 Armaoğlu, 20.Yüzyıl Siyasî Tarihi, s.442.
193 Esmer, Sander, “1939-1945 Dönemi”,s.215.
194 “Dördüncü Madde: Türkiye Hükümeti, Birleşik Devletler Hükümetinin muvafakati olmadan, bu
neviden hiç bir madde veya malûmatın mülkiyet veya zilyetliğini devretmeyeceği gibi, aynı muva-
fakat, olmadan Türkiye Hükümetinin subay, memur veya ajanı sıfatını haiz bulunmayan bir kimse
tarafından bu maddelerin veya malûmatın kullanılmasına veya bu malûmatın bu sıfatı haiz olma-
yan bir kimseye açıklanmasına ve bu maddeler ve malumatın verildikleri gayeden başka bir gaye-
de kullanılmasına müsaade etmeyecektir”. Bkz. Resmi Gazete, 5 Eylül 1947 Cuma. ; 1964 Hazi-
ran ayında Türkiye’nin Kıbrıs’a yapmayı düşündüğü silahlı müdahaleyi önlemek için bu maddeyi
öne sürmüştür.(Y.N)
195 Armaoğlu, Belgelerle Türk Amerikan Münasebetleri,s.181.
512
daha da büyüyecek, bir kısır döngüye giren dış ticaret dengesi bir daha düzeltile-
meyecek biçimde bozulacak, Türkiye’nin askeri ve ekonomik olarak dışa bağımlılı-
ğının temelleri Truman Doktrini ile atılmış olacaktır. Askeri ve ekonomik bağımlı-
lık, geleneksel bazı dış politika tercihlerinin de Amerikan tercihleri yönünde değiş-
tirilmesine yol açtı. Bunun en çarpıcı örneği Filistin sorununda görüldü. Sorunun
çözümü konusunda Arap ülkelerinden yana taraf olan ve sürekli veren Türkler,
kuruluşundan 10 ay sonra İsrail’i tanıyan ilk Müslüman ülke oldu. Ülkesindeki
Musevilerin İsrail’e göç etmelerine izin vererek, Yahudi nüfusunun artmasına yar-
dımcı olan Türkiye, bu politikası sonucunda Arap devletleriyle ilişkilerinde soğuk
bir döneme girdi. Öte yandan, 1949’da toplanan Asya Devletleri Kongresine de,
Asyalı değil Avrupalı bir devlet olduğu gerekçesiyle katılmayan Türkiye, yüzünü
tamamen Batı’ya döndü. Dış politika hedeflerini, Batı’nın dış politika hedefleriyle
uyumlu hale getirme çabası içine girdi196. Bu nedenle Türkiye için temel hedef
batının öncülüğünde kurulan tüm siyasî, askeri ve ekonomik organizasyonlara üye
olmaktı197.
23 Mayıs 1947’de General Lunsford Oliver başkanlığındaki ABD heyeti An-
kara’ya gelerek Türkiye’ye yapılacak yardım konusunda çalışmalara başladı. Altı
haftalık çalışma neticesinde heyet Türkiye’ye verilecek 100 milyon doların Türk
Ordusunun modernleştirmesinde kullanılması gerektiği ifade edilmiştir198. Türki-
ye’ye yardım olarak verilen 100 milyon dolardan %48.5’i Kara Kuvvetleri,
%26.75’i hava kuvvetleri, %14.75’i deniz kuvvetleri, %5’i teçhizat yenilemesi ve
%5’i de yol yapımı için harcanmıştır 199 çünkü ABD, olası bir Sovyet saldırısının
durdurulabileceği hat olarak planlanan Torosların güneyi ile İskenderun limanı
arasında ikmal yollarının yapımına büyük önem veriyordu200.
Truman Doktrini Sovyet tehdidi karşısında Türkiye ile Yunanistan’ın askeri
gücünü arttırma amacına yönelmişti. Bu bakımdan daha ziyade askeri niteliğe
sahip bulunuyordu. Altı yıllık savaş dünya genelinde ülkelerin ekonomik durumla-
rını mahvetmişti. Ekonomik problemler komünizm propagandasının etkisini ol-
dukça kolaylaştırmaktaydı. ABD 50’den fazla ülkeye 15 milyar dolar kadar yardım
yapmasına rağmen herhangi bir değişiklik hasıl olmamıştı. Avrupa’nın kalkınması
için ABD’nin bulduğu yeni yöntem Dış İşleri Bakanı George Marshall’ın 5 Haziran
1947 tarihinde Harvard Üniversitesinde yaptığı bir konuşma ile ortaya atıldı.
Marshall Planı denilen bu konuşma 16 Nisan 1948’de Avrupa İktisadi İşbirliği Teş-
kilatı (OECD)’nın da kurulmasını sağladı201.

196 Erhan, “ABD ve Nato’yla İlişkiler”,s.5376-537.

197 Hüseyin Bağcı, Türk Dış Politikasında 1950’li Yıllar, ODTÜ yay., Ankara 2014, s.8.
198 Esmer, Sander”1939-1945 Dönemi”,s.216.
199 Sotniçenko, “1945-1956 Yıllarında Türk-Sovyet Diplomatik Mücadelesi ve Sonuçları”, s.333.
200 Erhan, “ABD ve Nato’yla İlişkiler”,s.535.
201 Armaoğlu, Belgelerle Türk Amerikan Münasebetleri, s.164.
513
 Amerikalılara göre, İkinci Dünya Savaşının getirdiği büyük yıkım Avrupa’da
kaos yaratmış, bu nedenle komünist partiler ve dolayısıyla Sovyetler yükselişe
geçmişti. Sovyetlerin yayılması karşısında, Avrupa maddi ve manevi olarak güç-
lendirilmeliydi. Avrupa, ekonomik olarak kendi ayakları üzerinde durabilirse, si-
yasal olarak da bağımsızlığını koruyabilirdi. ABD bu noktada İngiltere, Batı Al-
manya ve Fransa’yı ve sonra tüm Avrupa’yı artan bir biçimde siyasal ve ekonomik
işbirliği içine sokmak, böylece bütünleşmiş bir Avrupa yaratarak Sovyet ilerleme-
sini durdurmak istiyordu. Alım gücü sıfırlanan Avrupa, ABD üretimini ve ekonomi-
sini de olumsuz etkilemekteydi. Amerikan mallarının alıcı bulabilmesi için, önce-
likle Avrupa’nın ekonomik olarak kalkındırılması gerekmekteydi202.
Türkiye’nin de dahil olduğu 16 Avrupa ülkesi Marshall Planının öngördüğü
Avrupa Kalkınma Planını hazırlamak üzere 1947 Temmuzundan itibaren Paris’te
çalışmaya başladılar. Bu toplantıda Dış İşleri Bakanı Hasan Saka Türkiye’nin 615
milyon dolarlık ekonomik yardıma ihtiyacı olduğunu belirtse de ABD’li yetkililer
Türkiye’nin savaşa girmeyerek ekonomik ve sosyal yönden diğer Avrupalı devlet-
lerden daha iyi durumda olduklarını söyleyerek yardım alamayacağını açıkladır-
lar203. Amerikalı uzmanların bu tutumu Türk kamuoyunda büyük bir endişeyle
karşılandı. Türkiye’yi ekonomik olarak yalnız bırakan ABD’nin, ileride siyasal ola-
rak da yalnız bırakabileceği dile getirilmeye başladı. Kamuoyundan gelen bu tep-
kinin de zorlamasıyla Türk hükümeti doğrudan Amerikan hükümetine başvurarak,
Türkiye’nin de Marshall Planı içine alınmasını istedi204. Türk Hükümetinin ABD’ye
başvurusu ve Türkiye’nin de programa dahil edilmesi isteği ABD tarafından yeni-
den değerlendirilerek olumlu bulundu ve Paris’te hazırlanan kalkınma planı Eylül
ayında ABD’ye iletildi. Amerikan Kongresi bu ortak planı finanse etmek üzere 3
Nisan 1948’de Ekonomik İşbirliği Kanunu’nu kabul etti. TBMM tarafından 8
Temmuz 1948 tarihinde kabul edilen anlaşma 13 Eylül’de Resmi Gazetede yayım-
landı 205.
Marshall Planı çerçevesinde Türkiye’ye, 1948-1952 döneminde toplam
352.000.000 dolar tutarında yardım yapıldı. Yardımların 175.000.000 dolarlık
kısmı, Amerikan piyasalarından mal satın alınması için verilen doğrudan yardım-
lardı. Doğrudan yardımların 84.000.000 dolan borçlanma, 73.000.000 doları hibe
ve 17.000.000 dolan da şarta bağlı yardım olarak verildi. Geriye kalan 177.000.000
dolarlık bölümse OECD ülkelerinden mal satın alınması için yerilen dolaylı yardım-
lardı. Türkiye’nin aldığı yardım, tüm Marshall yardımlarının sadece binde 36’sını
oluşturuyordu. Bu yardımlar, aynı dönemde verilen 687.000.000 dolar tutarındaki
Amerikan askeri yardımının gerisinde kalmıştı. Türkiye’ye gelen Amerikalı uzman-

202 Erhan, “ABD ve Nato’yla İlişkiler”,s.538.

203 Ekincikli, Türk Dış Siyaseti,s. 148.
204 Erhan, “ABD ve Nato’yla İlişkiler”,s. 540.
205 Armaoğlu, Belgelerle Türk Amerikan Münasebetleri, s.168.
514
ların görüşleri çerçevesinde yardımların yüzde 60’ı tarım alanında kullanıldı. Böy-
lece, 1953’de Türkiye ilk defa buğday ihracatçısı oldu. Diğer yandan tarım aletleri-
nin yurtdışından alınması dolayısıyla, Amerikan askeri yardımları sonunda ortaya
çıkana benzer biçimde yedek parça, bakım onarım nedenleriyle dışarıya bağımlılık
arttı. Bu durumda, uzun vadede yardımla verilen miktarın büyük bölümü dolaylı
olarak ABD’ye geri döndü.
Truman Doktrini ve Marshall Planı Sovyetlerin Ortadoğu ve Avrupa’da gi-
rişmiş oldukları yayılma faaliyetlerine karşı ABD’nin almış olduğu ilk tedbirlerdi.
Berlin Buhranı ABD’ye Sovyetler ile işbirliği yapma imkanının kalmadığını göster-
di. Berlin’in 1948 yılında Sovyetler tarafından işgal edilmesi ve komünist partisi-
nin Çekoslavakya’da iktidarı ele geçirmesi üzerine, Sovyet yayılmasını durdurmak
için etkili bir tedbir almaya karar verilerek Batı Avrupa Birliği düşüncesinden
kaynaklanan Kuzey Atlantik Paktı düşüncesi ortaya çıktı. 4 Mart 1948’de Belçika,
Fransa, İngiliz, Hollanda ve Lüksemburg delegeleri Brüksel’de bir araya gelerek
Brüksel Antlaşmasını imzaladılar. Anlaşmayı imzalayan ülkeler ortak bir savunma
sistemi geliştirmenin yanı sıra ekonomik ve kültürel bağları da güçlendirmeyi
taahhüt ediyorlardı. Böylesine geniş cepheli bir plan ancak ABD’nin garantörlü-
ğünde yaşama şansı bulabileceğinden ABD de bu organizasyona dahil oldu. Türki-
ye kurulması düşünülen bu organizasyona kurucu üye olmak istediği halde bu
ittifaka Kuzey Atlantik bölgesi devletlerini ilgilendiren coğrafi bir savunma kon-
septi olduğu gerekçesi ile dahil edilmedi. Dış İşleri Bakanı Necmettin Sadak 16
Mart 1949’da TBMM’de yaptığı bir konuşmada Türkiye’nin coğrafi konum itibarı
ile bu ittifaka girmesinin mümkün olamadığını bununla birlikte bir Akdeniz Pak-
tı’nın kurulması gerektiğini ifade etti. Bu açıklamanın hedefi kurulması planlanan
Kuzey Atlantik Paktı’na değişik yollardan dahil olmaktı. Ancak ABD Dış İşleri Ba-
kanı Acheson’un 18 Mart 1949’da Türkiye gibi bir Akdeniz ülkesi olan İtalya’nın
pakta dahil olacağını söylemesi Türkiye’de bir şok etkisi yarattı. Türkiye savunma
sistemi dışında tutularak yine Sovyetler ile baş başa bırakılmıştı. Nitekim 4 Nisan
1949’da Belçika, Danimarka, Fransa, İngiltere, İzlanda, İtalya, Kanada, Lüksem-
burg, Hollanda, Norveç ve ABD Dış İşleri Bakanları Washington’da Kuzey Atlantik
Antlaşmasını(NATO) imzaladılar206.
Türkiye’nin NATO’ya alınmaması Türk kamuoyunda sert tepki yarattı. Tür-
kiye 11 Mayıs 1950’de, CHP iktidarının son günlerinde, NATO’ya üyelik başvuru-
sunda bulundu207.

206 Hüseyin Bağcı, Türk Dış Politikasında 1950’li Yıllar, ODTÜ yay., Ankara 2014, s.11-12.
207 Erhan, “ABD ve Nato’yla İlişkiler”,s.542-545.
515
KAYNAKÇA

AKŞİN, Sina, Ana Çizgileriyle Türkiye’nin Yakın Tarihi 1789 – 1980, İmaj Ya-
yıncılık, Ankara 1998.
ARMAOĞLU, Fahir, Belgelerle Türk Amerikan Münasebetleri, TTK, Ankara
1991.
ARMAOĞLU, Fahir, “İkinci Dünya Harbinde Türkiye”, AÜSBFD, c.13, S.2, Ankara
1958.
ARMAOĞLU, Fahir, 20.Yüzyıl Siyasî Tarihi, Ankara 1986.
ARI, Kemal, “Cumhuriyetin Sağlık Devrimcisi Dr.Refik Saydam”, Vatan ve Sıhhat,
Tıbbiyenin Yurtseverliği, İzmir 2015.
AYDEMİR, Şevket Süreyya, İkinci Adam, C.II, Remzi Kitabevi, İstanbul 2011.
AYDIN, Mustafa, “İkinci Dünya Savaşı ve Türkiye 1939-1945”, Türk Dış Politikası,
Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt I, İletişim
Yay., İstanbul 2009.
BALCI, Ali, Türkiye Dış Politikası, Etkileşim Yay., İstanbul 2015.
BAĞCI, Hüseyin, Türk Dış Politikasında 1950’li Yıllar, ODTÜ yay., Ankara 2014.
DERİNGİL, Selim, Denge Oyunu, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2003.
EKİNCİKLİ, Mustafa, İnönü-Bayar Dönemleri Türk Dış Siyaseti, Berikan Yay.,
Ankara, 2007.
EMİROĞLU, Hüseyin, “İkinci Dünya Savaşına Giden Süreçte Küresel ve Bölgesel
Aktör-Devlet Davranışlarının Çözümlenmesi”, Abant İzzet Baysal Üniver-
sitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C.2007-1, S.14.
ERDEN, Ömer, Fransa-Suriye Kıskacında Hatay, Gece Yay., Ankara, 2015.
ERDEN, Ömer “II. Dünya Savaşı Sonrası Sovyet Rusya’nın Boğazlarla İlgili Taleple-
ri”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C.7, S.34.
ERDEN, Ömer, Türkiye’nin Doğu Sınırının Oluşumu (Antlaşmalar-
Protokoller-Problemler), ATAM, Ankara, 2017.
ERKİN, Feridun Cemal, Dışişlerinde 34 Yıl Anılar-Yorumlar, C.I, TTK, Ankara,
1987.
ERKİN, Feridun Cemal, Türk-Sovyet İlişkileri ve Boğazlar Meselesi, Başnur
Matbaası, Ankara, 1968.
ERHAN, Çağrı, “İkinci Dünya Savaşı ve Türkiye, 1939-1945”, Türk Dış Politikası,
Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt I, İletişim
Yay., İstanbul, 2002.
ESMER, Ahmet Şükrü, Sander Oral, “1939-1945 Dönemi”, Olaylarla Türk Dış Po-
litikası (1919-1995), Siyasal Kitabevi, Ankara, 1996.
516
ERHAN, Çağrı, “ABD ve Nato’yla İlişkiler”, Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşın-
dan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt I, İletişim Yay., İstanbul,
2002, s.530. ;
GÜRÜN, Kâmuran, Türk Sovyet İlişkileri, TTK, Ankara, 1991.
GÜRÜN, Kâmuran, Savaşan Dünya ve Türkiye:3 Savaş 1939-1945, Tekin Yay.,
İstanbul, 2000.
GÜRÜN, Kâmuran, Dış İlişkiler ve Türk Politikası, AUSBF yay., Ankara, 1983.
GÜLMEZ,Nurettin-Demirci, Ersin, “ Von Papen’in Türkiye Büyükelçiliği”, Çağdaş
Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, XIII/27,2013-Güz.
GÜLMEZ, Nurettin, Demirkollu, Ceyhun “Bir İstihbarat Savaşı: Çiçero Olayı”, CBÜ
Sosyal Bilimler Dergisi, 2013, C.11, S.2.
GOLOĞLU, Mahmut, Milli Şef Dönemi, Türkiye İş Bankası Yay., İstanbul, 2012.
JAESCHKE, Gotthard, Türkiye Kronolojisi (1938-1945), (Çev.: Gülayşe Koçak),
ATAM, Ankara, 1990.
KARPAT, Kemal H., Türk Dış Politikası Tarihi, Timaş Yay., İstanbul, 2012.
KOÇAK, Cemil, Türkiye’de Milli Şef Dönemi, Yurt Yay, Ankara, 1986.
ORAN, Baskın, “TDP’nin Temel İlkeleri”, Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşın-
dan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt I, İletişim Yay., İstanbul
2009.
ORAN, Baskın, “Dönemin Bilançosu”, Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından
Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt I, İletişim Yay., İstanbul 2002.
ORAN, Baskın, “1945-1960: Batı Bloku Ekseninde Türkiye-1”, Türk Dış Politikası,
Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt I, İletişim
Yay., İstanbul 2009.
ÖNDER, Zehra, II. Dünya Savaşı’nda Türk Dış Politikası, (Çev: Leyla Uslu),Bilgi
Yay., Ankara 2010.
ÖZGÜLDÜR, Yavuz, Türk-Alman İlişkileri (1923-1945), Genelkurmay Basımevi,
Ankara 1993.
SANDER, Oral, Balkan Gelişmeleri ve Türkiye (1945-1965), Sevinç Matbaası,
Ankara 1969.
SERTEL, Sabiha, II. Dünya Savaşı Tarihi, Cumhuriyet Kitapları, İstanbul 2010.
SHAW, Stanford J., Shaw Ezel Kural, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türki-
ye,(Çev: Mehmet Harmancı), C.II, E Yay, İstanbul 1983.
SÖNMEZOĞLU, Faruk, İki Savaş Sırası ve Arasında Türk Dış Politikası 1914-
1945, Der Yay., İstanbul 2015.
SERTEL, Savaş, “İkinci Dünya Savaşı Sırasında Türkiye’de Yürütülen Casusluk Faa-
liyetleri”, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 4, Sayı: 25, Mart
2016.

517
SOTNIÇENKO, Aleksandr, “1945-1956 Yıllarında Türk-Sovyet Diplomatik Mücade-
lesi ve Sonuçları”, Atatürk’ten Soğuk Savaş Dönemine Türk-Rus İlişkile-
ri, ATAM, Ankara 2011.
T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, On Birinci İnikad, 12.V.1939 Cuma.
T.B.M.M. Zabıt Ceridesi, Birinci inikat, 1.XI.1942 Pazar.
T.B.M.M. Tutanak Dergisi, Birinci Birleşim, 1.XI.1945 Perşembe.
T.B.M.M. Tutanak Dergisi, Birinci Birleşim, 1.XI.1945 Perşembe.
T.B.M.M. Tutanak Dergisi, Birinci Birleşim, I.XI.1945 Perşembe.
TEKELİ, İlhan; İLKİN, Selim, Dış Siyaseti ve Askeri Stratejileriyle İkinci Dünya
Savaşı Türkiyesi, C.I, İletişim Yay., İstanbul 2014.
TÜZÜN, Süleyman, İkinci Dünya Savaşı Yıllarında Türk İç Politikasında Dış Türkler
Meselesi (1939-1945), Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkı-
lap Tarihi Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 1998.
Türk Dış Politikası Çalışmaları,(Der.: Engin Berber), İstanbul Bilgi Üniversitesi
Yay., İstanbul 2012, s. 158.
TURAN, Mustafa, Siyasî ve Hukuki Açıdan Milli Mücadele, Berikan Yay., Ankara
2011.
VERNADSKY, George, Rusya Tarihi, Selenge Yay., İstanbul 2011.
YALÇIN, E.Semih, Atatürk’ün Millî Dış Siyaseti, Berikan Yay., Ankara 2010.
WEISBAND, Edward, İkinci Dünya Savaşı’nda İnönü’nün Dış Politikası I, Cum-
huriyet Yay., İstanbul, 2000.
WEISBAND, Edward, İkinci Dünya Savaşın’da İnönü’nün Dış Politikası II,
Cumhuriyet Yay., İstanbul, 2000.
WEISBAND, Edward, İkinci Dünya Savaşı’nda İnönü’nün Dış Politikası III,
Cumhuriyet Yay., İstanbul, 2000
World War II Inter-Allied Conferences, Joint History Office, Washington 2003.

518
 1950’Lİ YILLARDA
TÜRK DIŞ POLİTİKASI

Doç.Dr. İsmet TÜRKMEN

Gaziosmanpaşa Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi,
Tarih Bölümü
iturkmentug@gmail.com

519
 1. İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI SONRASI TÜRKİYE’DE SİYASİ DÖNÜŞÜM
İkinci Dünya Savaşı’nın ardından; Almanya, İtalya, Japonya’da faşist yöne-
timlerin yıkılması sonrasında dünya siyasî tarihinde önemli gelişmelere şahit
olunmuştur. Bu süreçte bir yandan demokrasi ve uluslararası barış, yani evrensel
idealler esas alınmaya başlanırken, diğer taraftan Amerika ve Rusya yeni güç den-
gesi olmak üzere ön saflara yerleşmişlerdir. Ayrıca bu denge değişiminin de tesiri
ile Avrupa politikası yerine uluslararası politikadan söz edilmeye de başlanmıştır.
Dünya siyasetine savaş sonunda yön verecek olan bloklar politikası ve soğuk savaş
tanımlamaları, 1945 yılı ve devamının ürünleridir. Esasında bu dönem gelişmeleri,
bloklar politikasının doğması ile kalmamış ayrıca Fransa kaynaklı cumhuriyet
yönetimine karşı İngiltere kaynaklı demokrasi oluşumuna da yol açmıştır. Ayrıca,
cumhuriyetin devletle bütünleşen yapısına karşılık, demokrasinin topluma yöne-
len çizgisi, giderek birbirinden ayrılan bir rota izlemiş ve 20. yüzyılın ortalarına
doğru tek partili ve çok partili rejimler yavaş yavaş karşı karşıya gelmeye başla-
mıştır.1

1.1.Türkiye’de Demokrasiye Dönüş Süreci ve Demokrat Parti’nin Ku-

ruluşu
Yeni düzenin temellerinin atıldığı, blokların şekillendiği, soğuk savaşın baş-
ladığı ve geri kalmış ülkelerin başkaldırdığı bu bunalımlı süreci, Türkiye de endişe
ile takip etmiştir.2 Türkiye’de, Tek Parti Dönemi’nin son yıllarına damgasını vur-
muş olan İkinci Dünya Savaşı, etkilerini yakından hissettirmiştir. Özellikle İkinci
Dünya Savaşı sonunda Türk siyasî yapısının önemli derecede değişikliğe uğramış
olduğu hakikattir.3 Bu süreç Türkiye’nin toplumsal dinamiklerini görmek ve anla-
mak açısından son derece kritik olmakla beraber 1946 yılı sonrası çok partili ha-
yat deneyimi esasında savaş yıllarının sosyal yaşamdaki dönüşümleri ile bağlantı-
lıdır4. Bu bağlamda İkinci Dünya Savaşı, sadece savaşan ülkelerin tarihlerinde de-
ğil, Türkiye gibi savaşa katılmamış, fakat onun etkilerini yakından hissetmiş ülke-
ler açısından da önemli bir dönüm noktasını teşkil etmiştir.5 Türkiye, savaşa gir-

1 Anıl Çeçen,”Cumhuriyeti Demokrasi ile Tamamlamak”, Cumhuriyet ya da Demokrasi, (der.

Özer Ozankaya), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2002, s. 50.
2 Edward Weisband, İkinci Dünya Savaşı’nda İnönü’nün Dış Politikası II, (çev. M. Ali Kaya-
bal), Çağdaş Yay., İstanbul 2000, s. 128.
3
Tahsin Ünal, Türk Siyasî Tarihi (1700-1958),4. Baskı, Emel Yay., Ankara 1977, s. 603-604.
4 Asım Karaömerlioğlu, “Turkey’s Return to Multi-Party Politics”, East European Quaterly, Cilt:
40, Sayı: 1, (Nisan), s. 174.
5 İkinci Dünya Savaşı’na girmemiş olmasına rağmen Türkiye, etrafını saran büyük kargaşanın
etkilerinden de kendini tamamen koruyamamıştır. Bu süreçte Türk Hükûmeti gerek her an sefer-
ber olmaya hazır büyük bir orduyu beslemeye çalışırken diğer yandan memleket içinde sıkı bir
kontrol sağlamaya çalışmıştır. Ülkede egemen olan tek parti idaresi, halkı baskı altında tutmakla
beraber, egemen sınıfları tedirgin edecek tasarruflara girişmekten çekinmemiştir. Bunun en belir-
520
mediği halde savaşın sıkıntılarını yaşamış, olmakla beraber, 1923’ten itibaren
iktidarı elinde tutan Cumhuriyet Halk Partisi’ne (CHP) yönelik hoşnutsuzluk eko-
nomik sıkıntılarla birleşince had safhaya ulaşmıştır.6 Savaşın “Demokrasi Cephe-
si”nin zaferi ile sonuçlanması, bütün dünyada tek partili yönetimlerin gözden
düşmesine ve demokratik olmayan ülkelere karşı olumsuz bir görüşün yayılması-
na yol açmıştır.7 Böylece, İkinci Dünya Savaşı’nın son yılında cumhuriyetten de-
mokrasiye geçmedeki kararlılık herkes tarafından açıkça dile getirilmiştir.8 Türk
siyasî yaşamında 1945-1950 yılları arasında Türkiye, kurulan düzende yerini alma
çabasına girmiş ve bu döneme değin varlığını sürdürmekte olan rejim değişerek,
çok partili siyasî yaşama dönülmüştür. Ayrıca, Türkiye’nin içinde bulunduğu zor
şartlar birçok sorunu da beraberinde getirmiştir. Ülke siyasetine tesir eden gerek
savaş yıllarında gerekse sonrasında Türkiye genelinde etkisini hissettirmiş olan
iktisadî yıkım, Demokrat Parti (DP) başta olmak üzere diğer siyasî partilerin orta-
ya çıkmalarında etkili olmuştur. Bu doğrultuda, tek parti iktidarının yerini DP’ye

gin örnekleri, 1945 yılında bir ay ara ile karar bağlanan toprak reformu ve ormanların devletleşti-
rilmesidir. Bkz. (Cem Eroğul, Demokrat Parti Tarihi ve İdeolojisi, İstanbul 2014, s.18).
6 Ekmeğin karneye bağlanması, şeker yerine üzüm, incir gibi tatlandırıcılar kullanılması ve karabor-
sanın alıp yürümesi karşısında halk bütün bunların sorumlusu olarak CHP idaresini görmekteydi.
Bkz. (Kemal H. Karpat, “Political Developments in Turkey, 1950-70”, Middle Eastern Studies,
Vol. 8, No. 3 (Oct., 1972), s.349-351).
7 Teoman Gül, Türk Siyasal Hayatında Recep Peker, Ankara:1992, s.51; Türkiye’de, 1945 yılın-
dan itibaren Hükûmetin çok partili hayata geçiş ve hızla demokratikleşme yönünde adımlar atma-
sının arkasındaki itici güçlerden birisi de basındır. Savaşın gelişimi içinde Tan, Vatan, Akşam ve
Tanin gazeteleri genellikle demokratik cepheyi desteklerken, Cumhuriyet, Tasvir-i Efkâr ve öteki
bazı gazeteler Türkiye’nin Almanya ile yakın ilişkiler kurmasını savunmuşlardır. Savaşı demokra-
si cephesinin kazanacağı daha 1944 yılında belli olduğundan Tan, Vatan, Tasvir-i Efkâr gibi gaze-
teler, Hükûmet aleyhine eleştiriler yapmakta ve çok partili hayata geçiş yönünde bir kamuoyu
oluşturmuştur. Basının vermeye çalıştığı mesaj açıktır: “Basın, doğacak muhalefet partilerine
yardım ve destek vermeye hazırdır.” Bkz. (M.Ali Aybar, TİP Tarihi I, İstanbul: 1988, s. 27).
8 Orhan Koloğlu, “Cumhuriyet ve Demokrasi Deneyimimizin Çevremizdeki Toplumlara Yansıyışı”,
Cumhuriyet ya da Demokrasi, (der.Özer Ozankaya), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2002,
s. 135; Savaş sonlarına doğru “Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu”nun Millet Meclisi’nden çıktığı
günlerde bu vekillerden dördü parti grubuna bir önerge vermişlerdi. İzmir Milletvekili Celal Ba-
yar, Kars Milletvekili Fuat Köprülü, İçel Milletvekili Refik Koraltan, Aydın Milletvekili Adnan
Menderes 7 Haziran 1945 tarihinde “Dörtlü Takrir” adıyla tanınan önergeyi imzalamışlardır. Tak-
rirde özetle; Anayasanın, Atatürk’ün, İnönü’nün CHP’nin demokratik yönlerine vurgu yapılırken
dönem şartlarında talihsizlikler sonucunda (gericilik, savaş vs. gibi nedenler) demokrasinin uygu-
lamaya sokulamadığını, fakat halkın olgunluğu ve dünyaya egemen olmuş olan demokratik ilkeler
dolayısıyla artık buna sıra geldiği öne sürülmüştür. Ayrıca, sırasıyla Meclis denetiminin gerçek bir
biçime kavuşmasını, yurttaşların siyasal hak ve hürriyetlerini Anayasa’nın gerektirdiği genişlikte
kullanabilmelerinin sağlanmasını ve bütün parti çalışmalarının bu esaslara uygun hale gelmesini
belirtmişlerdir. Anlaşılacağı üzere önergenin özü, siyasal özgürlüklerin genişletilmesi, 1924 Ana-
yasası’nın demokratik ruhunun geri getirilerek hak ve özgürlüklerin genişletilmesi yönündedir.
Ancak önerge verildiği gün reddedilmiş ve belli yasa ve yönetmelikleri değiştirmeyi amaçladığı
için grubun yetki alanı dışında olduğu gerekçe gösterilmiştir. Bkz. (Sina Akşin, “Demokrat Parti-
nin Kurulması”, Tarih ve Toplum, C.9, S.53, İstanbul: İletişim Yayınları, 1988, s. 13).
521
bırakması 1950 yılında gerçekleşmiştir9. Bu nedenle, Türkiye’de savaşın bittiği
1945 yılı ile iktidarın el değiştirdiği 1950 yılı arasındaki gelişmelere “demokrasiye
geçiş dönüş” olarak bakılmaktadır.10 Esasında çok partili hayata geçişten, kırlardan
kentlere göç olgusuna kadar Türkiye yakın tarihinin birçok önemli gelişmesi, savaş
yılları ve sonrası toplumsal dinamiklerle ve gelişmelerle doğrudan ilişkilidir. Esa-
sında; Türkiye’de çok partili siyasî sistemde yaşanılmış olan bu dönüşümü; siyasî,
sosyal ve ekonomik iç gelişmeler ile cumhuriyetin temelinde var olan liberal fikir-
ler hazırlamıştır.11
Savaşın hemen sonrasında 1945’te Birleşmiş Milletler (BM)’e üye olan Tür-
kiye, demokratik prensiplere uygun, daha hür bir rejime geçmeyi taahhüt etmiş ve
Batıya, özellikle Amerika’ya doğru bir adım atmıştır.12 Bu aşamada dikkat çekmek-
te olan diğer bir nokta ise, Batılı devletlerin Türkiye’nin tam üye olarak kabul
edilmesi için ülkede sistemin demokratikleştirmesi gerektiğine dair bazı telkinler
yapıyor olmasıdır.13 Kanaatimizce, bunun arkasında yatmak olan sebep daha çok
CHP Hükûmeti’nin Dünya Savaşı sırasında izlemiş olduğu ve Batılı devletlerce
tepki çekmekte olan dış politikasıdır.
Melih Aktaş Türkiye’de çok partili hayata geçişte dış faktörlerin etkisinin
daha fazla önemsenmesi gerektiğini şu ifadeleri ile özetlemektedir:
“Dış faktörler bu denli etkide bulunmamış olsaydı Tek Parti yöneticileri belki
bir süre daha çok partili hayata geçmeyi düşünmeyeceklerdi. İç politikanın dış politi-
kaya uyarlanmasındaki en belirgin örnek olan bu durum, yöneticilerin birincil olarak
sorumlu oldukları vatandaşlarının taleplerini gözetme konusunda gösterdikleri di-
renci dış belirleyiciler söz konusu olduğunda gösteremediklerini ortaya çıkarması
açısından da önemlidir. Genellikle devlet yöneticileri dış siyasetlerini iç siyasete mal-

9 TBMM’de 29 Mayıs 1946 tarihinde yapılan bütçe oylamasında, 368 lehte oya karşı Celal Bayar,
Refik Koraltan, Fuat Köprülü, Adnan Menderes, Emin Sazak, Hikmet Bayur, Recep Peker aleyhte
oy kullanmıştır. Bilindiği üzere bu isimlerden ilk dördü Demokrat Parti’nin kurucusu olmuştur.
Bkz. (Erik Jan Zürcher, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, (Çev. Yasemin Saner Gönen), İletişim
Yay., İstanbul 1998, s. 299-300).
10 Nilgün Gürkan, Türkiye’de Demokrasiye Geçişte Basın (1945-1950), İstanbul: İletişim Yayınla-
rı, 1998, s. 13.; C.H. Dodd, “The Development of Turkish Democracy”, British Journal of
Middle Eastern Studies, Vol. 19, No. 1 (1992),s. 16.
11 Frank Tachau-Mary Jo D. Good, “The Anatomy of Political and Social Change: Turkish Parties,
Parliaments, and Elections”, Comparative Polititics, Vol. 5, No. 4 (Jul., 1973), pp. 552.
12
Türkiye’nin özellikle ABD’den malî yardım alabilmek için siyasî sistemini reforme ettiğine işaret
etmedir. Fakat bu yönlü bir yaklaşım İspanya ve Portekiz gibi otoriteryen siyasî sisteme sahip ül-
kelerin savaş sonrasında varlıklarını muhafaza ettikleri ve geniş ölçüde ABD yardımı aldıkları ba-
sit gerçeğini dikkate almamaktadır. Ayrıca 1946 yılında Truman’ın Türkiye’ye dair mevcut duru-
muna dair yaptığı tespitinde, ülkede siyasî sistemin değiştirilmesinin zamansız olduğunu vurgula-
maktadır. Bkz. (Coşkun Üçok, Siyasî Tarih Dersleri, 3. Baskı, Fakülteler Matbaası, İstanbul
1955, s. 364-365).
13 Çetin Yetkin, Türkiye’de Tek Parti Yönetimi, İstanbul: 1993, s. 254.
522
zeme olarak kullanma eğilimindedirler. Bu kez yaşanan tam tersidir ve Türkiye siya-
sal rejimini demokratikleştirerek dış politikasında bir koz edinmek istemiştir.”14
Bu bağlamda; Türkiye özelinde siyasî yapının çok partili bir yapı içinde ye-
niden düzenlenmesinin arka planında uluslararası faktörler arasında, Sovyetler
Birliği’nin Türkiye’yi tehdit yönündeki yaklaşımları da etkili olmuştur.15 Sovyet
yönetiminin Türk Hükûmeti’nin bağımsızlığını zedeleyecek ağır istekleri Türki-
ye’nin uluslararası arenada durumunu iyice zorlaştırmıştır. Bu açıdan Türkiye
özelinde çok partili hayata dönüşü hızlandıran etkenlerin başında şu gerekçeler
özetle sıralanabilir: Batı dünyasının dikkatini çekmek ve sempatisini kazanmak,
demokratikleşmek ve Sovyet baskısına karşı Batı’nın desteğini sağlayarak caydırı-
cılık kazanmak düşüncesi gibi hassasiyetler gelmektedir.16
Bu esaslar dâhilinde Türk siyasî hayatında son derece önemli bir yer işgal
eden DP hareketini anlamak mümkün olmakla birlikte, partinin tam anlamıyla bu
yeni düzenin bir ürünü olduğunu söylemek mümkündür.17 Çok partili hayata dö-
nüşle ilgili Amerikan basınında da Türkiye’nin rejimi tartışılmakta, rejimim libe-
ralleşmesi istenmekte ve Türkiye’ye baskı yapılmaktaydı.18 Bu dönemde Batı bası-
nında da bu tür baskıların arttığına dair yazılar yoğunluktadır.19 Batılı büyük güç-
ler tarafından Türkiye’nin iç siyasetindeki değişimin doğru anlaşılması yönünde
1945’te San Francisko’ya giden Türk delegeleri, Türkiye Cumhuriyeti’nin modern
demokrasi yolunda ilerlediğini ve Türk anayasasının en ileri ülkelerin anayasala-

14
Melih Aktaş, 1950-1960 Demokrat Parti Dönemi Türk-Sovyet İlişkilerinde Amerikan Faktö-
rü, İstanbul 2006, s. 32.
15 Mustafa Sıtkı Bilgin- Steven Morewood, “Turkey’s Reliance on Britain: British Political and
Diplomatic Support for Turkey Against Soviet Demands, 1943-47”, Middle Eastern Studies,
Vol. 40, No. 2 (Mar., 2004), s. 24-57.
16 Necdet Ekinci, Türkiye’de Çok Partili Düzene Geçişte Dış Etkenler, İstanbul: 1997, s. 352.;
Türkiye’ye yönelik Sovyet baskısına ilişkin İngiliz Büyükelçiliği raporunda, Sovyetler Birliği’nin
Türkiye’den toprak ve Boğazlarda üs konularındaki emellerinden ve bu konudaki propaganda faa-
liyetleri ve etkilerinden bahsedilmektedir. Bu konuda, Sovyetlerin Türkiye’yi zora sokmak için
yaptıkları faaliyetlere örnek olarak raporda, Ermenilerin kaybedilen topraklardaki geri isteme poli-
tikasının Sovyetlerin Türklere karşı kullandıkları silahlardan biri olarak değerlendirilmiştir. Bkz.
Mehmet Serhat Yılmaz, “İngiliz Büyükelçiliği Yıllık Raporlarında Türkiye’nin Dış İlişkileri
(1946-1949), KÖK Sosyal ve Stratejik Araştırmalar Dergisi, Cilt X, Sayı. 1, (Bahar 2008), s.
71.
17 Abdullah İlgazi, “İkinci DSünya Savaşı’nda Türkiye’nin Dış Politikası”, İstanbul Üniversitesi
Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, İstanbul 1995, s. 223-224 (Yayınlanmamış doktora
tezi); İsmet İnönü’nün girişimlerinin önemli, olduğunu iddia eden çevrelerce, ülkenin yönetici
kadroları, çok partili düzene uymaya çalışıyorlardı. Bu doğrultuda çok yönlü bir siyasî yaklaşım
öngörülmekte idi. Bu doğrultuda; bir yandan Batılı büyük güçlere yakın bir siyaset benimsenirken
diğer yandan ülke iç siyasetinde “biçimsel bir demokrasi düzeni” öngörülmüştü. Bkz. (Cem Ero-
ğul, Demokrat Parti Tarihi ve İdeolojisi, İstanbul 2014, s.15-17).
18 Metin Toker, Tek Partiden Çok Partiye, İstanbul 1970, s. 275.
19 Mehmet Serhat Yılmaz, “İngiliz Büyükelçiliği Yıllık Raporlarında Türkiye’nin Dış İlişkileri
(1946-1949), KÖK Sosyal ve Stratejik Araştırmalar Dergisi, Cilt X, Sayı. 1, (Bahar 2008), s.
78.
523
rıyla kıyaslanabileceğini hatta bazılarından üstün bile olduğunu Reuters Ajansı
muhabirine belirtmişlerdir. Ayrıca “Türkiye’de her türlü demokratik cereyanların
gelişmesine müsaade edileceğini”de ilave etmek suretiyle, durumun geçici bir ma-
hiyet taşımadığını yenilemişlerdir.20 Görüleceği üzere, Türkiye’de liberal eğilimle-
rin ayak sesleri San Fransisko konferansı sırasında görülmekle beraber, daha ön-
cesinde bu yönde ilk resmî açıklama Cumhurbaşkanı İsmet İnönü’nün 19 Mayıs
1945 tarihli nutkunda verilmiştir. Bu bağlamda savaşın demokrasi cephesi öncüle-
rince kazanılması ve bu nedenle dünyada tek parti diktatörlük yönetimlerinin
gözden düşmesi, Türkiye’nin de kendi siyasî rejimini gözden geçirmesinde hızlan-
dırıcı bir tesir yaratmıştır.21
Bu doğrultuda demokratik eğilimler, başta Cumhurbaşkanı İnönü olmak
üzere devletin önde gelen siyasî aktörlerince de dillendirilmiştir. İnönü açıklaması
esnasında son derece ihtiyatlı olmakla birlikte, demokrasiye yönelik tavrın her
geçen gün belirginleşeceğine ve bu yönde gösterilen çabalara da destek olunacağı-
na dair emareleri ortaya koymuştur: “En büyük demokrasi müessesemiz olan Türki-
ye Büyük Millet Meclisi ilk günden itibaren idareyi ele almış ve memleketi demokrasi
yolunda mütemadiyen ilerletmiştir. Meclisin kudreti elinde olan millet iradesi, de-
mokrasi yolunda gelişmesinde devam edecektir. Siyaset ve fikir hayatımızda demok-
rasi prensiplerinin daha geniş ölçüde memleketimizde hüküm süreceğini müjdele-
rim…İleri bir insan cemiyeti kurmanın maddi şartlarını, hele manevi vasıflarını
mümkün olduğu kadar açık olarak yapmak ödevindeyiz. Memleketimizin siyasî ida-
resi Cumhuriyetle kurulan siyasî idaresinin ilerleme şartıyla gelişmeye devam ede-
cektir. Harp zamanlarının ihtiyatlı tedbirlere lüzum gösteren darlıkları kalktıkça
memleketin siyaset ve fikir hayatında demokrasi prensipleri daha geniş ölçüde hü-
küm sürecektir, Millet iradesi, demokrasi yolundaki gelişmesinde de devam edecek-
tir”22 İfadelerden de anlaşılacağı üzere; Cumhurbaşkanı İnönü, Türk siyasî siste-
minin ilerleyen süreçte demokratik parlamento niteliğini kuvvetle vurgulamış ve
ayrıntılarıyla ele almıştır. Ayrıca Türkiye’de rejimin daha demokratik bir mahiyet

20 Records of the U.S. State Department Classified Files, Belge No (BN.), 782.00/5-2750.(http://
www.gale.com/c/democracy-in-turkey-1950-1959-records-of-the-us-state-department-classified-
files); Kemal H. Karpat, Türk Demokrasi Tarihi (Sosyal, Ekonomik, Kültürel Temeller), İs-
tanbul: Afa Yayınları, 1996, s. 128.;
21 Kemal H. Karpat, “The Turkish Elections of 1957”, The Western Political Qartetly, Vol. 14,
No. 2 (Jun., 1961), s. 436.
22
Cem Eroğul, Demokrat Parti Tarihi ve İdeolojisi, İstanbul 2014, s.15; Hamza Eroğlu, Türk
Devrim Tarihi, Ankara: 1981, s. 209; Sina Akşin ülkede demokratik yönelimlerin bu tarihten da-
ha önce başladığına işaret etmekle buna dair 9 Aralık 1938 tarihli Kastamonu CHP Kongresini
açış konuşmasına ve 2 Mart 1939 tarihli İstanbul Üniversitesi’ndeki konuşmalarını örnek vermek-
tedir. Ayrıca 1939’da CHP’nin 5. Kurultayı’nda 30 kişilik bir müstakil grup kurma kararının ve
1943 yılı seçimlerde aday sayısının iki katı olarak saptanmasının, bu doğrultudaki davranışlar ol-
duğuna işaret etmektedir. Bkz. (Sina Akşin, “Demokrat Partinin Kurulması”, Tarih ve Toplum,
C.9, S.53, İstanbul: İletişim Yayınları, 1988, s. 13).
524
taşıması için de söz vermiştir. Fakat önlemlerin neler olduğunu veya olacağına
dair açıkça bir değerlendirme yapmamıştır.23
Liberal eğilimlerin etkisiyle de bu koşulları kendisine bir çıkış noktası ola-
rak ifade eden DP kuruluş amaçlarını özetle şu ifadelerle yansıtmıştır: “Yurttaşın
ferdî ve içtimaî bütün hak ve hürriyetlerine sahip olmasını, insanlık ana haklarının
güvenlik altına alınmasını ve bütün devlet mevzuatında bu prensibe aykırı hükümler
bulunmamasını istemektedir. Demokrat Parti iktisadî hayatta özel sermaye ve te-
şebbüsü esas kabul etmektedir. Özel teşebbüs ve sermayeye serbestlik ve güvenle
çalışma şartları, yeni iş alanları sağlamasını istemektedir. Demokrat Parti Türki-
ye’de fertlere hak ve hürriyet tanınmadığını ferdîn elinden bütün hak ve hürriyetle-
rinin alındığını iddia etmekteydi. Devletin keyfî hareket ettiğini, bu hareketlerin de
yurttaşta devlete karşı güvensizlik ve huzursuzluk uyandırdığını ifade etmişlerdir.”24
İfadelerden de hareketle DP, CHP’ye kıyasla daha liberal bir çizgide yer almak is-
tediğinin altını çizmektedir25. 1950 seçimlerine hazırlanan DP’nin kuruluşundan
iktidara gelişine kadar geçen süreçte en çok mücadele ettiği konu, demokratik bir
seçim kanununun hazırlanması olmuştur. 1950 seçimlerinin hemen öncesinde
5545 sayılı kanunun çıkarılması ile seçimler bu yasanın verdiği güvence altında
yapılmıştır26. Özetle iktidarının son döneminde kabul edilen seçim kanunu
CHP’nin aleyhine işlemiştir27. Böylece CHP iktidarı sona ermiş, on yıl sürecek olan
DP iktidarı dönemi başlamıştır28.

23 Cumhurbaşkanı İnönü, 10 Mayıs 1946 tarihinde toplanan CHP Kurultayı’na ülkenin iç ve dış
siyasî şartlarının yeni seçimleri gerektirdiğini ve seçimleri daha demokratik bir şekle sokmak ihti-
yacına işaret etmiştir. Bkz. Erik Jan Zürcher, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, (Çev. Yasemin
Saner Gönen), İletişim Yay., İstanbul 1998, s. 308-309.
24 Nuran Kılağız, Türk Siyasî Hayatında 1965 Seçimleri, Berikan Yay., Ankara 2007, s. 90.
25 Özellikle yurt çapında birçok sahada teşkilatlanma çabası içinde olan DP hızla genişlemiş etki
sahasını kısa sürede arttırmayı başarabilmiştir. DP’nin hızlı büyümesi ve muhalefeti, belediye se-
çimlerini boykot amacıyla seçime girmeyişi, bunun sonucu olarak dış dünyada oluşan kötü imajın
bir an önce yıkılmak istenmesi, Batı Devletleri ve Amerika’nın Türkiye’ye yardımının sağlanması
düşünceleri CHP’nin seçimleri yapılması gereken tarihten bir yıl önceye almasına neden olmuştur.
Bkz. Haluk Ülman, Türk Amerikan Diplomatik Münasebetleri (1939-1947), AÜSBF Yayınla-
rı, Ankara 1967, s. 104.
26 Bu dönemde, 4320 sayılı Mebus Kanunu kaldırılarak yerine 1946 tarih ve 4918 Sayılı Milletvekili
Seçimi Kanunu çıkarılmıştır. Fakat bu kanunla çok partili sistemin gerçeklerine uygun köklü se-
çim sistemi ve seçim kuralları getirilmemiş, sadece iki dereceli seçim sistemi yerine, tek dereceli
seçim esası kabul edilmiştir. Seçim bölgesi olarak vilayetlerin esas alınması kuralı değiştirilmemiş
olduğundan, liste usulüne dayalı tek turlu basit çoğunluk sistemi iyice kökleşmiştir. Bkz. (Tevfik
Çavdar, Türkiye’nin Demokrasi Tarihi (1839-1950), İmge Kitabevi, Ankara, 1999, s. 416-417).
27
Türkiye genelinde 1950 seçimi sonucunda seçilen 574 milletvekilinin %81,2 gibi büyük bir ço-
ğunluğunu oluşturan 385’i 1950 yılında ilk kez milletvekili seçilenlerden oluşuyordu. 89 milletve-
kili %18,8 daha önceki meclislerden herhangi birinde veya birkaçında milletvekili olarak katılmış-
tır. Bu durum –milletvekillerindeki bu değişim- 1950 seçimi için kullanılan “Beyaz İhtilal” teri-
mini haklı çıkaracak ölçüde büyük bir değişimdir. Bkz. Ahmet Demirel, “50. Yıldönümünde 1950
Seçimleri”, Tarih ve Toplum, C. 33, Sayı: 197, (Mayıs 2000), s. 17.
28 İlk kez DP iktidarının başlangıç sürecini başlatacak olan ve katılım oranının %89,3 olduğu 14
Mayıs 1950 tarihli seçimde 8.905.743 kayıtlı seçmenin 7. 953.085’i oy kullanmıştır. Sandıktan çı-
525
 Seçimden hemen sonra kabinenin başbakanı Adnan Menderes 29 Mayıs
1950 tarihinde Hükûmetin dış politikasına ilişkin açıklamasında; “Ülkeye yabancı
sermaye getirmek için ne gerekiyorsa yapılacağını” ifadelerine yer vermiştir.29
Hükûmetin etkin isimlerinden Fuat Köprülü ise Menderes’in açıklamasından sonra
Brüksel’de yaptığı konuşmasında “İkinci Dünya Savaşı’ndan bu yana batıya dönük
olan dış politika daha aktif bir halde aynı istikamette devam edecektir… Dış Politi-
kada hiç bir değişikliğin olmayacağını ekonomik yapının güçlendirilerek yabancı
sermayenin önünün açılacağını üretimin arttırılmasına çalışılacağını” şeklindeki
benzer bir ifade ile yeni hükûmetin politikası hakkında ipuçlarını ortaya koymuş-
tur.30
DP’nin iktidarda bulunduğu dönemde esasında İkinci Dünya Savaşı’ndan
sonra hâkim olan dış politika prensiplerinin de bir devamı olmakla dış siyasetteki
süreklilik geleneğini ortaya koymuştur. Bu dönemde Avrupa dengesinde meydana

kan seçim sonuçlarına göre oyların %53’üne tekabül eden 4.241.393 kişi DP’yi, oyların
%39,9’una karşılık gelen 3.176.571 kişi ise CHP’ye oy vermiştir. 1950-1965 Milletvekili ve
1961, 1964 Cumhuriyet Senatosu Üye Seçimleri Sonuçları, DİE Yayınları, Ankara, 1966, s.
VI.; 1950 seçimleri üzerine yapılan çalışmaların birçoğunda, TÜİK (DİE)’in yayınlamış olduğu
seçim sonuçlarında tutarsız noktalar olduğu dikkatimizi çekmiştir. Örneğin, Ahmet Kardam ve
Seçkin Tüzün’ün birlikte kaleme aldıkları “Türkiye’de Siyasî Kutuplaşmalar ve Seçmen Davranış-
ları” adlı çalışmada şu ifadeler dikkati çekmektedir: “1950 yılındaki seçimlerin açıklanan resmi
sonuçlarında tutarsızlık vardır. Oy kullanan seçmen sayısı 7.953.085’tir. Partilerin aldıkları oyların
toplamı ise 8.051.650’dir. Görüleceği üzere partilerin aldıkları oyların toplamı, oy kullananların
toplamından fazla tespit edilecektir. Bkz. Ahmet Kardam, Seçkin Tüzün, Türkiye’de Siyasî Ku-
tuplaşmalar ve Seçmen Davranışları, Ankara 1998, s.99.; Ahmet Demirel ise başka bir yanlışlı-
ğa daha işaret etmektedir. Devlet İstatistik Enstitüsü’nün her partinin illerde aldığı oyların toplan-
dığında verilen sayılardan farklı daha farklı rakamlara ulaşıldığına işaret etmektedir. Bkz. Ahmet
Demirel, “50. Yıldönümünde 1950 Seçimleri”, s. 13. DP’nin 408 milletvekiline karşı CHP ancak
69 milletvekili çıkarabilmiştir. Yüzde oranları karşılaştırıldığında iki partinin milletvekili sayısın-
daki farklılığın sebebinin uygulanan liste usulü çoğunluk sistemi olduğu hatırlatılmalıdır. Seçimle-
rin hemen öncesinde 16 Şubat 1950’de meclisten geçirilen seçim kanunu ile nispi temsil yerine
çoğunluk esasının kabul edilmesi CHP’nin Meclis’teki temsil gücünü hayli zayıflatmıştır. Mü-
semma Sabancıoğlu, “14 Mayıs 1950:Bir Seçim Böyle Geçti”, Toplumsal Tarih, Sayı: 77, Mayıs
2000, s. 4. CHP’nin aldığı oy oranına nazaran çıkardığı milletvekili sayısı uygulanan seçim siste-
minden dolayı düşük olmuştur. Seçim sistemine göre her seçim çevresinde, partiler liste halinde
adaylarını göstermekte, listesi en çok oyu alan parti o ildeki milletvekillerinin tümünü kazanmak-
tadır. Cemile Burcu Kartal, “Türk Siyasal Hayatında “Beyaz İhtilal” 1950 Seçimleri”, Atatürk
Dergisi, C. III, Sayı: 4, Temmuz 2003, s. 278.
29 Cumhuriyet, 30.05. 1950.
30 Cumhuriyet, 01.06.1950; Cezmi Eraslan, “Atatürk’ten Sonra Türkiye’nin İç Politikası”, Türkiye
Cumhuriyeti Tarihi II, Durmuş Yalçın v.d. AKDTYK, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları,
Ankara, 2004, s.549; Politikanın somut neticeleri ise ilerleyen günlerde ortaya çıkmıştır. Birleşmiş
Milletler’in çatısı altında Güney Kore’ye yapacağı yardımın niteliği ve boyutu DP ile CHP’ye ya-
kın basın organları arasında münakaşaya neden olurken, CHP taraftarları “Bizden yardım isteyen
ABD’dir. Marshall planından yaralandığımız için bu yardım bizim için mecburiyettir” demekte-
dirler. Böylece, onlara göre Türkiye’nin Marshall Planından istifade ettiği oranda olacaktır. Bkz.
(Mim Kemal Öke, Unutulan Savaşın Kronolojisi Kore 1950-53, Boğaziçi Yayınları, İstanbul,
1990, s.65).
526
gelen boşluklardan yararlanan ve bütün ağırlığı ile Türkiye üzerine de çöken Sov-
yet emperyalizmine karşı güvenliğini sağlama endişesi, Türkiye’nin dış politikası-
na hâkim olan esas mesele olmuştur. Bu doğrultuda Türkiye, NATO’ya girmekle bu
güvenliğe kavuşmuş ise de, Doğu Asya’da Çin Halk Cumhuriyeti’nin ortaya çıkması
neticesinde, Kore Savaşı ile milletlerarası komünizmin dünyanın çok geniş bir
alanında tehlike yaratması karşısında, Türkiye kendi güvenlik sistemini genişlet-
me yoluna gitmiştir. Bu amaçla Balkan ve Bağdat ittifaklarının kuruluşunda aktif
bir rol oynamıştır. Bu gelişmeler Türk dış politikasını 1945-1955 arasında meşgul
ederken, 1954’de milletlerarası mahiyet kazanan Kıbrıs meselesi ise, Türk dış poli-
tikasının 1955-1960 arasındaki başlıca konusunu teşkil edecektir.

2. 1950-1953 YILLARI ARASINDA TÜRK DIŞ POLİTİKASINDAKİ

GELİŞMELER
2.1.1950 Seçimleri ve DP’nin İktidara Gelişi
1950 seçimlerine hazırlanan DP’nin kuruluşundan iktidara gelişine kadar
geçen süreçte en çok mücadele ettiği konu, demokratik bir seçim kanununun ha-
zırlanması olmuştur. 1950 seçimlerinin hemen öncesinde 5545 sayılı kanunun
çıkarılması ile seçimler bu yasanın verdiği güvence altında yapılmıştır.31 1950
Genel Seçimi yaklaşırken halkın büyük çoğunluğunun DP’yi desteklemesinin yanı
sıra dönemin basın yayın orgaları da DP’yi desteklemekteydi32. Ancak seçim dö-
nemine girildiğinde DP liderleri ve örgüt yöneticileri dışında kimse DP’nin seçim-
leri kazanabileceğine ihtimal vermiyordu. DP liderleri iktidara gelme inancıyla
seçim kampanyası boyunca özellikle hayat pahalılığının arttığını savunarak bunun
sebebinin, CHP’nin halkı düşünmeyen politikalardan kaynaklandığını vurguluyor-
lardı. DP seçim boyunca başta basın özgürlüğü olmak üzere birçok konuda anti-
demokratik yasaların kaldırılacağını ve işçilere grev hakkının sözünü veriyordu.
DP’nin seçimlerde demokrasi kavramı temelinde propagandasını sürdürmesi aynı
zamanda CHP tarafından da kullanılmıştır33. Ayrıca DP, 1950 seçim kampanyala-
rında CHP’nin ekonomik ve yönetim anlayışındaki eksiklikler üzerinden eleştire-
rek toplumsal taban oluşturma çabası içerisinde olmuştur.34 Böylece CHP iktidarı

31 Tevfik Çavdar, Türkiye’nin Demokrasi Tarihi(1839-1950), İmge Kitabevi, Ankara, 1999, s.

416-417.; Kemal H. Karpat, “Political Developments in Turkey, 1950-70”, Middle Eastern Stu-
dies, Vol. 8, No. 3 (Oct., 1972), s. 352.
32
DP’yi destekleyen gazeteler arasında kendi resmi yayın organı olan Kudret ve Vatan Gazetesi’nin
yanında Tasvir, Cumhuriyet gibi dönemin önemli gazeteleri iktidara karşı açık/gizli olarak iktidara
karşı muhalefet yapmaktaydı.
33 Mehmet Serhat Yılmaz, “İngiliz Büyükelçiliği Yıllık Raporlarında Türkiye’deki İç Politik Geliş-
meler ve Türk Ekonomisi (1946-1949), KÖK Sosyal ve Stratejik Araştırmalar Dergisi, Cilt X,
Sayı. 2, (Güz 2008), s. 93.
34 Frank Tachau-Mary Jo D Good,. “The Anatomy of Political and Social Change: Turkish Parties,
Parliaments, and Elections”, Comparative Polititics, Vol. 5, No. 4 (Jul., 1973), s. 556.
527
sona ermiş, on yıl sürecek olan DP iktidarı dönemi başlamıştır.35. Anlaşılacağı üze-
re, iktidarının son döneminde kabul edilen seçim kanunu CHP’nin aleyhine işle-
miştir.
DP yöneticileri bu dönemde gerçekleştirdikleri icraatla, ülke idarecilerinin
1947’den itibaren Batı’ya yönelim girişimlerini yoğunlaştırmışlar. Bu yönelim 14
Mayıs 1950 tarihli seçim sonuçlarının Batı blokunda yarattığı memnuniyetle karşı-
lık bulmuştur. DP’nin seçimi kazandığının anlaşılması üzerine ABD resmî çevreleri,
sonucu demokrasinin Yakındoğu’da gelişmesinin bir işareti olarak telakki etmiş-
lerdir. ABD basınında ve resmî çevrelerinde seçim neticeleri konusunda yapılan
değerlendirmelere bakıldığında, memnuniyetin büyük ölçüde, ABD ideolojisinin
bir devlette daha kabul görmesinden kaynaklandığı anlaşılmaktadır.36 Ayrıca, bu
memnuniyetin arka planında yaklaşmakta olan Uzakdoğu’da Kore geriliminin
içinde aranması gerekebilir. Kore Savaşı öncesinde de Batı bloku dâhilinde politika
izleme yönelimi en açık çizgileriyle bu dönemde gerçekleşmiş olgulardan da birisi
olmuştur.37

2.2. Kore Savaşı ve Türkiye’nin Savaşa Katılması (1950)

Kore, 1910 yılında Japonya’nın egemenliği altına girmiş. Bu durum Kore
halkının uzunca bir dönem mücadele vermesine rağmen, 1945 yılına kadar sürdü-
rülmüştür. Savaşın kazananlarının 1947’den itibaren birbirlerine karşı Sovyetler

35
Kenan Olgun, “Türkiye’de Cumhuriyet’in İlanından 1950’ye Genel Seçim Uygulamaları”, Ata-
türk Araştırma Merkezi Dergisi, C. XXVII, Sayı:79, Mart 2011, s. 29-30.; Seçimlerin hemen
öncesinde 16 Şubat 1950’de meclisten geçirilen seçim kanunu ile nispi temsil yerine çoğunluk
esasının kabul edilmesi CHP’nin Meclis’teki temsil gücünü hayli zayıflatmıştır. Bkz. (Müsemma
Sabancıoğlu, “14 Mayıs 1950:Bir Seçim Böyle Geçti”, Toplumsal Tarih, Sayı: 77, Mayıs 2000,
s. 4).; CHP’nin aldığı oy oranına nazaran çıkardığı milletvekili sayısı uygulanan seçim sistemin-
den dolayı düşük olmuştur. Seçim sistemine göre her seçim çevresinde, partiler liste halinde aday-
larını göstermekte, listesi en çok oyu alan parti o ildeki milletvekillerinin tümünü kazanmaktadır.
Bkz. Cemile Burcu Kartal, “Türk Siyasal Hayatında “Beyaz İhtilal” 1950 Seçimleri”, Atatürk
Dergisi, Cilt: III, Sayı: 4, Temmuz 2003, s. 278.; İlk kez DP iktidarının başlatacak olan ve katılım
oranının %89,3 olduğu 14 Mayıs 1950 tarihli seçimde 8.905.743 kayıtlı seçmenin 7. 953.085’i oy
kullanmıştır. Sandıktan çıkan seçim sonuçlarına göre oyların %53’üne tekabül eden 4.241.393 kişi
DP’yi, oyların %39,9’una karşılık gelen 3.176.571 kişi ise CHP’ye oy vermiştir. DP’nin 408 mil-
letvekiline karşı CHP ancak 69 milletvekili çıkarabilmiştir. Yüzde oranları karşılaştırıldığında iki
partinin milletvekili sayısındaki farklılığın sebebinin uygulanan liste usulü çoğunluk sistemi oldu-
ğu hatırlatılmalıdır. Türkiye genelinde 1950 seçimi sonucunda seçilen 574 milletvekilinin %81,2
gibi büyük bir çoğunluğunu oluşturan 385’i 1950 yılında ilk kez milletvekili seçilenlerden oluşu-
yordu. 89 milletvekili %18,8 daha önceki meclislerden herhangi birinde veya birkaçında milletve-
kili olarak katılmıştır. Bu durum –milletvekillerindeki bu değişim- 1950 seçimi için kullanılan
“Beyaz İhtilal” terimini haklı çıkaracak ölçüde büyük bir değişimdir. Bkz. Ahmet Demirel, “50.
Yıldönümünde 1950 Seçimleri”, Tarih ve Toplum, Cilt: 33, Sayı: 197, (Mayıs 2000), s. 17.
36 Melih Aktaş, 1950-1960 Demokrat Parti Dönemi Türk-Sovyet İlişkilerinde Amerikan Faktö-
rü, s. 41-44.
37 İsmet Türkmen, Betül Karcı, “Amasya da Milletvekili Seçimlerinin Yerel Basına Yansıması 1950
1957”, 329-349.
528
Birliği ve Birleşik Amerika güçleri öncülüğünde iki ayrı blokta toplanmaları yeni
gerilimlerin habercisi olmuştur. 1950’lerde bu güçlerden biri silahlarını asla bı-
rakmamış, diğeri tekrar hızla silahlanmaya başlamıştır. Bu nedenle bu güçler dün-
yanın çeşitli bölgelerinde önemli olay ve gelişmelerin yaşanmasına doğrudan veya
dolayı yol açmışlardır. Özellikle Sovyet yönetimi tarafından körüklenen “soğuk
savaş” geniş bir sahaya yayılmış ve karşı güçlerin mukavemet gücünü ölçmek için
mevzii çatışmalara zemin hazırlanmıştır. Sovyet politikası hemen bütün Doğu Av-
rupa’yı kendi vesayeti altına toplamış, 1949’da ise komünist idarenin Çin’de ikti-
dara gelmesi komünizmin nüfuzunun dünyada sesini daha etkin duyurmasında da
etkili olmuştur. Dünyadaki bu trajik ikiye ayrılış, bütün milletlerin uluslararası
ilişkiler düzeyinde kendini gösteren bir düzeye taşınmıştır. Esasında bağımsızlık-
larına kavuşan azgelişmiş ve herhangi bir bloğa bağlanamamış milletler iki blokun
giderek artan ağır baskıları karşısında kalmışlardır. İki blok arasındaki nüfuz, bir
ülke sınırlarını ikiye bölerken, her iki blok kendine bağlı parçayı Kore örneğinde
olduğu üzere kendi saflarına almaya çalışmıştır. Esasında İkinci Dünya Savaşı’nın
sonlarında Müttefikler arasında yapılan Yalta ve Postdam Konferanslarında, Ko-
re’den Japonları uzaklaştırma görevi, ABD ve Sovyetler Birliği’ne verilmiştir.38 Bu
süreçte, Doğu ve Batı bloklarını bir silahlı çarpışmaya getiren gelişmelerin netice-
sinde ise, Kore Savaşı patlak vermiştir. Bu sorun (diğerleriyle birlikte); blokların
oluşmasına ve bloklar arası ilişkilere olduğu gibi, Türkiye Cumhuriyeti’nin fiilen
savaşa katılmasına ve dış politikasının bu yönde şekillenmesinde etki yapmıştır.39
Bu nedenlerle, ana hatlarıyla da olsa, Kore Savaşı’na değinmek gerekecektir.
Japonya’nın mağlubiyeti kabul ederek teslim olmasının ardından Ruslar, Kore’nin
kuzeyini, Amerikalılar da güneyini işgal ederek, 38. enlemi ara sınır olarak ilan
etmişlerdir. Bu gelişme ise, Kore meselesinin başlangıcı olmuştur. Amerika Birle-
şik Devletleri (ABD), Eylül 1945’te Güney Kore’yi işgal ettikten sonra, burada bir
askerî bir yönetim kurmuş. Buna karşılık Sovyetler Birliği, kuzeyde kendi işgal
bölgesinde, Kuzey Kore Halk Cumhuriyeti’nin resmen kurulmasını sağlamıştır.
Neticede, Kore birdenbire Kuzey Kore ve Güney Kore olmak üzere iki ayrı devlete
ayrılmıştır. Sovyet yönetiminin bu müdahalesi Batı dünyasında kaygı uyandırır-
ken, Kore meselesi üzerine Müttefik Güçler; İngiltere, ABD, Sovyetler Birliği ve Çin
Dışişleri Bakanları Moskova’da 16-22 Aralık 1945 tarihleri arasında bir araya gel-
mişlerdir. Moskova toplantısında özetle şu neticeye ulaşılmıştır: Öncelikle bütün
Kore için bir demokratik hükûmet kurulması, bunu gerçekleştirmek üzere de Ko-
re’de Amerika ve Sovyet Rusya komutanları temsilcilerinden bir karma komisyon

38 John M. Vander Lippe, “Forgotten Brigade of the Forgotten War: Turkey’s Participation in the
Korean War”, Middle Eastern Studies, Vol. 36, No. 1 (Jan., 2000),s. 93-94.
39 Kore Savaşı üzerine Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’nin kararlan ve Türkiye’nin cevabı için
İsmail Soysal, Türkiye’nin Uluslar arası Siyasal Bağıtları (1945-1990), Cilt: 2 (Kesim A Çok
Taraflı Bağıtlar), 2. Baskı, TTK Yay., Ankara 2000, s. 84.
529
oluşturulması, Kore’nin beş yıl süreyle dört büyük devletin vesayeti altında bu-
lunması kabul edilmiştir.40 Fakat taraflar arasında, 20 Mart 1946’dan itibaren
Seul’de toplanmaya başlayan Karma Komisyon’da görüş ayrılıklarından dolayı,
Kore’nin birleştirilmesi sorununu bir çözüme ulaştırılamamıştır. Bunun üzerine
Amerika Birleşik Devletleri, sorunu BM’ye taşımıştır41. İlerleyen dönemde Kuzey
Kore’de de, 9 Eylül 1948’de Demokratik Kore Halk Cumhuriyeti kurulmuştur. Bu
devleti; Sovyetler Birliği, Polonya, Çekoslovakya derhal tanırken, 1948 yılında
Kore’de, biri Güney’de BM gözetiminde, diğeri Kuzey’de Sovyetler Birliği desteğin-
de olmak üzere, iki ayrı Hükûmet kurulmuştur. Bu gelişmeler bölgede gerginliğin
esasında giderek arttığının da işaretidir. 1948 yılı içinde Kuzey Kore’de, 1949’da
da Güney Kore’de tesis edilen iki ayrı ordu, bunalımı giderek daha da ağırlaştırmış,
bu durum bir savaş ihtimalini artırmıştır. Güney Kore ile Kuzey Kore arasında
güven ortamının kaybolduğu, karşılıklı talep ve suçlamaların arttığı dönemde, ABD
ile Güney Kore Cumhuriyeti arasında, 31 Aralık 1948 ve 26 Ocak 1950 tarihlerinde
askeri yardım ve güvenlikle ilgili iki anlaşma imzalamıştır. 42 Sovyetler Birliği de,
Demokratik Kore Halk Cumhuriyeti ile 20 Mart 1949’da on yıllık bir yardım an-
laşması imzalamıştır.43 Ayrıca Sovyet idaresi Çin Halk Cumhuriyeti ile de 14 Şubat

40 Ronald R.Krebs, “Perverse Institutionalism: NATO and the Greco-Turkish Conflict”, Internatio-
nal Organization, Vol. 53, No. 2 (Spring, 1999), s. 345.
41 BM Örgütü Genel Kurulu, 17 Eylül 1947 tarihinde ilk defa Kore’nin bağımsızlığı sorununu gün-
demine almış ve 14 Kasım 1947 tarihinde, Kore konusunda bu karar altı çekimsere karşı, kırk üç
oyla kabul edilmiştir. Karara göre; öncelikle BM Geçici Kore Komisyonun oluşturulması ve bu
komisyonunun denetiminde Kore’de 31 Mart 1948’de seçimlerin yapılması ve milli bir Kore
Hükûmeti kurulması sağlanacaktır. Sonrasında doksan gün içinde işgal kuvvetlerinin ülkeden çe-
kilmeleri planlanmıştır. Sovyetler Birliği, bu karara karşı çıkmış ve 12 Ocak 1948’de Seul’de ça-
lışmaya başlayan BM Geçici Kore Komisyonu ile işbirliğine yanaşmamış ve komisyonun 38. en-
lemin kuzeyine geçmesine izin vermemiştir. Yaşananlara rağmen, Birleşmiş Milletler kararı uya-
rınca Güney Kore’de 10 Mayıs 1 948 tarihinde seçim yapılmış ve 17 Temmuz 1948 tarihinde Gü-
ney Kore Cumhuriyeti ilan edilmiştir. Bunun üzerine 1948 yılı içinde yine Birleşmiş Milletler ka-
rarı gereğince, Sovyetler Birliği ve Amerika Birleşik Devletleri, Kore’yi boşaltacaklarını açıkla-
mışlardır. Kemal H. Karpat, “Political Developments in Turkey, 1950-70”, s. 353.
42 Savaş öncesinde Güney Kore’de donatım ve eğitim bakımından yalnız polis fonksiyonu yapabile-
cek düzeyde bir ordu bulunmaktadır. 1950 Haziran’ında Güney Kore Ordusu, 6 zayıf Piyade Tü-
meni’nden teşkil edilirken, Deniz Kuvvetleri ise hafif harp ve yardımcı gemilerden meydana gel-
mektedir. Teçhizat olarak Japonlardan ele geçen silah ve malzemelerden başka Amerikalıların
Güney Kore’yi terk ederken bıraktıkları silah ve cephane ile donatılmış ise de tank, uçak ve teknik
araç bakımından Kuzey Kore’ye göre oldukça zayıftır. Güney Kore Ordusu, ancak savaşın başla-
masından sonra teşkilatlanmasını yapabilmiş, 1951’in ortalarına doğru 10 Tümenlik bir orduya sa-
hip olabilmiştir. Bkz. Fahir Armaoğlu, 20. Yüzyıl Siyasî Tarihi, s. 455; Henry Kissinger, Diplo-
masi, (Çev. Halil İbrahim Kurt), 2. Baskı, İş Bankası Kültür Yay., İstanbul 2000, s. 457; Turgut
Sunalp, Kore Harbi, Harp Akademileri Basımevi, İstanbul 1954, s. 42; Veli Yılmaz, Yakın Dö-
nem Harp Tarihi Özetleri, Harp Akademileri Yay., İstanbul 1993, s. 54.
43 Savaşın hemen öncesinde Kuzey Kore’nin 13 piyade tümeni, 105. zırhlı tümen, 73 tanklık bir tank
alayı, 100’den fazla uçak, 32 parçadan oluşan bir deniz filosu vardır. Bkz. Ahmet Elmas, “Kore
Savaşı’nda Türk Ordusu”, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir 2004, s.
20-21 (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi).
530
1950’de otuz yıllık bir dostluk ve karşılıklı savunma antlaşması yapmıştır. Bölgede
silahlanma sürecinin bu şekilde dış destekle sağlanmasını takip eden dönemde
Kuzey Kore, 25 Haziran 1950 tarihinde, Güney Kore silahlı kuvvetlerinin 38. enlem
boyundaki sınırı geçtiklerini ileri sürerek saldırıya geçmiş ve Güney Kore Cumhu-
riyeti’ne resmen savaş açmıştır44. Savaşın başlaması üzerine ABD, Güney Kore’ye
hemen yardım göndermeye başlamış ve BM Örgütü’ne de bilgi ulaştırmıştır. BM
Güvenlik Konseyi, 25 Haziran toplantısında, çarpışmaların hemen durdurulmasını
ve Kuzey Kore’nin 38. enleme çekilmesini, 27 Haziran 1950 tarihli aldığı diğer
kararda, Kuzey Kore’yi barışı bozmakla suçlu ilan etmiş, bu bölgede silahlı saldırıyı
geri püskürtmek ve barışı sağlamak için, Güney Kore’ye yardım yapılmasını bütün
üye devletlerden istemiştir45. Bunun üzerine Güvenlik Konseyi’nin kararlarını,
örgüte üye elli altı devletten Sovyetler Birliği, Çekoslovakya ve Polonya reddeder-
ken, Türkiye Cumhuriyeti de dâhil olduğu elli üç ülke olarak kabul etmiştir.
Bunun üzerine Türkiye, Güvenlik Konseyi’nin çağrısına uyarak, Güney Ko-
re’ye askerî yardım göndermeye başlamıştır.46 25 Haziran 1950’de patlak veren
Kore Savaşı’na Türkiye, BM emrine bir tugaylık bir kuvvet vermek suretiyle, en
geniş ve en aktif bir şekilde katılan birkaç devletten biri olmuştur. DP Hükûme-
ti’nin 25 Temmuz 1950’de aldığı asker gönderme kararı, Türk kamuoyunda uzun
süren tartışmalara neden olmuştur. Hükûmet, Bakanlar Kurulu’nun almış olduğu
kararla, Kore’ye asker gönderme kararı verdiğini bildirmiştir. Ancak, verilen bu
kararda TBMM’nin onayı alınmamıştır. Bunun üzerine asker gönderme kararının
alınması sırasında kendilerine ve TBMM’ye danışılmamış olmasını eleştiren CHP
yetkilileri, ülkeyi derinden etkileyen bir kararın, sadece TBMM yetkisi dâhilinde
olduğunu ileri sürmüştür. Bu doğrultuda, DP Hükûmeti’nin Anayasa’yı ihlal ettiğini
ve Kore’ye asker gönderilmesinin, Sovyet yönetiminin Türkiye’ye düşmanlığını
artırabileceğini ve bu durumda Türkiye’nin güvenliğinin antlaşmalarla garanti
altına alınması gerektiğini belirtmişlerdir. Ayrıca CHP yönetimi, NATO ile güvenli-
ğini garanti altına almış olan devletlerin yardım konusunda kararsız kalmalarını

44 Güvenlik Konseyi bu gelişmeler üzerine, 7 Temmuz 1950 tarihinde aldığı bir kararla; Kore’de
Birleşmiş Milletler Komutanlığı kurarak bu göreve Amerikalı General Mac Arthur’u atamıştır.
Bkz. John M. Vander Lippe, “Forgotten Brigade of the Forgotten War: Turkey’s Participation in
the Korean War”, Middle Eastern Studies, Vol. 36, No. 1 (Jan., 2000), s. 94.
45 Bu sırada ise Kuzey Kore kuvvetleri, 29 Haziran 1950’de Seul’u ele geçirmiş ve Güney Kore’nin

tamamını tehdit edecek duruma gelmiştir. Bkz. (Mim Kemal Öke, Unutulan Savaşın Kronolojisi
Kore, s. 18).
46“ Kore Savaşına 4500 Kişilik Bir Askeri Kuvvetle Katılıyoruz”, Son Posta, (28 Temmuz 1950), s.

s.1.; Yardım gönderen bu devletler şunlardı: Amerika Birleşik Devletleri, Avusturalya, Belçika,
Filipinler, Fransa, Güney Afrika Birliği, Habeşistan, Hollanda, İngiltere, Kanada, Kolombiya,
Lüksemburg, Portoriko, Tayland, Türkiye, Yeni Zelanda, Yunanistan. Ancak bu on yedi devletten
bazıları kara, deniz ve hava kuvvetleri, bazıları da üç kuvvetten ikisini veya sadece birini gönder-
miştir. Yani, her devlet yardımı değişik şekilde ve ölçüde, hatta bazıları sembolik sayıda, yapmış-
tır. Bkz. (Feridun Cemal Erkin, Dışişlerinde 34 Yıl, C. II., K. I., Ankara 1986, s. 249-266).
531
ve NATO’ya üye olmayan Türkiye’nin Kore’ye asker göndermesini eleştirmiştir.
İsmet İnönü dış politikada bu hassas geçişe ilişkin şu değerlendirmeyi yapmıştır:
“…Şikâyet ettiğim mevzuları tekrar söylüyorum. Haber vermiyor, Meclise haber ve-
rilmiyor… Bu malûmatı alsak da dış politika meselelerinde herhangi bir vaziyetin
doğru teşhisi için Hükûmetin elinde bulunabilecek malûmata sahip olmamız lâzım-
dır. Olmuyoruz, olamayız. Ya lütfedecekler siyasî partilerin muhalif ve iktidar parti-
sinin liderlerini çağıracaklar, hususi malûmat verecekler, bu da kâfi gelmez. BM
Meclisine dış politika üzerinde müzakere fırsatını vereceklerdir. Bunları yapmazlar-
sa biz nereden malûmat alırız. Tahrikçi, sergüzeştçi politikadan, metottan şikâyetçi-
yiz.”47
Mehmetçik cephede savaştığı üç yıl süresince, savaşın hep can alıcı bölgele-
rinde görev yapmıştır. Türk askeri birliklerinin, üç yıl içinde kazandığı muharebe-
ler, savaşın kaderini ve seyrini değiştirmiştir.48 Bu destek Güney Kore’nin kurtarı-
larak, egemenliğine kavuşmasında etkili olmuştur. Kunuri Savaşı’nda Türk askeri
üzerine aldığı görevi başarıyla yapmış ve BM ordusunun imha edilmesini engelle-
miştir. Türk kuvvetleri Kore’de 1950 yılının Kasım ayı sonlarında ilk büyük sava-
şına girmiş ve Kunuri Savaşı olarak bilinen bu savaşlarda büyük bir başarı kazan-
mıştır. Bu dönemde gerek Türk kamuoyu, gerekse dünya basını, Türk askerlerinin
başarısına geniş yer ayırmıştır. Bazı gazeteler cepheye savaş muhabiri göndererek,
Türk askerinin mücadelesini yakından takip etmiş, gazeteler aracılığıyla Türk as-
kerleri ile aileleri arasında iletişim sağlanmıştır.49 Bu gelişme üzerine muhalefet,
Kore meselesine yönelik eleştirilerini yumuşatmak zorunda kalmıştır. Bu sırada
asker gönderme kararının Meclis’te oylanması, 11 Aralık 1950 tarihinde gerçek-
leştiği Kore’ye gönderilen askerî birlikler hakkında alınan kararın Anayasa’ya ve
kanunlara uygun olduğu 311 lehte oyla kabul edilmiştir.
Ayrıca Türk askerinin göstermiş olduğu bu başarılar, tüm dünyaca takdir
edilmiştir. Kunuri Savaşı’nın ertesinde gemilere binerek Kore’yi terk etme planları
yapan BM kuvvetleri, Türk askerinin “Kumyangjangni Zaferi” nden sonra, taarruza
katılarak, Kore’yi terk etmekten vazgeçmiştir. Kore’de ikinci kez savaşın kaderini
değiştiren Türk askerî birliği, bu başarısından dolayı Amerikan Kongresi tarafın-

47 Hükûmetler, Programları ve Genel Kurul Görüşmeleri (22 Mayıs 1950-20 Kasım 1961), (
Yay. Haz.: İrfan Neziroğlu-Tuncer Yılmaz), Cilt. 2, TBMM Basımevi, Ankara 2013, s. 1183.
48 “Kahraman Tugayımız Seul’u Müdafaa Edecek”, Cumhuriyet, (13 Aralık 1950), s. 1.
49 Türk halkı, Türk askerinin Kore’deki savaşlarına büyük bir ilgi göstermiş ve onların başarılarını,
Türk milletine has olan kahramanlığın açık bir delili saymıştır. Ayrıca, dünya barışı için savaşma-
nın, kendi vatan ve milletinin bağımsızlığı için savaşmak kadar önemli olduğunu düşünmüştür. Bu
düşüncesini ispat etmek için birçok yerde, mitingler düzenlemiş, okullarda, camilerde ve kilisede
şehit ve gaziler için törenler yapılmıştır. Binlerce kişi, gönüllü olarak Kore’de savaşmak için, Milli
Savunma Bakanlığı’na müracaat etmiştir. Türkiye’den binlerce kilometre uzakta Kore’de savaşan
askerlerimiz için çeşitli kampanyalar düzenleyerek, onlara hediyeler gönderilmiştir. Yurda dönen
gazilerimize, şehit ailelerine büyük sevgi ve saygı gösterilmiştir. Kemal H. Karpat, “Political De-
velopments in Turkey, 1950-70”, Middle Eastern Studies, Vol. 8, No. 3 (Oct., 1972), s. 354.
532
dan Mümtaz Birlik Nişanı ile ödüllendirilmiştir. Güney Kore Cumhurbaşkanlığı
tarafından da Birlik Nişanı verilmiştir. Kore Savaşı, başlangıçta Kuzey Kore ve ona
katılan Çin Halk Cumhuriyeti gönüllü kuvvetlerinin ilerlemesiyle sürmüş olmasına
rağmen, bir süre sonra BM Ordusu, bu saldırıyı durdurmuş ve sonra da onları 38.
enleme kadar geriletmiştir. Bunun üzerine Kuzey Kore’nin isteğiyle, 10 Temmuz
1951’de BM Komutanlığı ile Kuzey Kore arasında mütareke görüşmelerine baş-
lanmıştır.50 Mütareke, Panmunjom’da 27 Temmuz 1953 tarihinde imzalanmış olan
mütarekeye göre; 38. enlem çizgisi sınır olacak, iki taraf arasında askersizleştiril-
miş bir bölge ve bir askeri mütareke komisyonu kurulacaktır.51 Böylece üç yıl sü-
ren Kore Savaşı sona ermiştir. Ancak 38. enlem sınır kabul edilerek Kore, Kuzey
Kore ve Güney Kore devletleri olmak üzere, ikiye bölünmüştür. Kore Savaşı ile
Kuzey Kore’nin, Güney Kore’yi işgal etmesi, sonrasında bölgede komünizmin ya-
yılması önlenirken, ancak savaşın sonunda, yine savaş öncesi statü kabul edilmiş-
tir. Bu durumuyla savaş, yeni oluşan Doğu ve Batı bloklarım bu bölgede fiilen karşı
karşıya getirmiştir. Bir bakıma savaş bir yandan karşılıklı güç denemesi olurken,
diğer yandan taraflar birbirlerine karşı üstünlük sağlayamadan sona ermiştir.52
1953 yılında yapılan son taarruzu da engelleyen Türk Tugayı, 23 Temmuz
1953 tarihinde savaşı sona erdiren, Panmunjom Ateşkes Antlaşması’nın imzalan-
masını sağlamıştır. Bu başarısı nedeniyle de Türk Tugayı’na ikinci kez Mümtaz
Birlik Nişanı verilmiştir. Türk askerlerinin Kore’deki başarıları, tüm dünyanın Tür-
kiye’ye bakış açısını değiştirmiştir. Özellikle Amerikan Kongresi’nin tutumunun
değişmesinde, Türk askerinin Kore’deki mücadelesi etkili olmuştur.
Türkiye’nin BM Güvenlik Konseyi’nin kararına hemen uyarak Kore Savaşı’na
asker göndermesi ve bu askerlerin savaşta gösterdiği mücadele azmi Türkiye’nin
Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü (NATO)’ne kabul edilmesinde etkili olmuştur.
Esasında, Türkiye NATO’ya girmekle bu güvenliğe kavuşmuş ise de, Doğu Asya’da
Çin Halk Cumhuriyeti’nin ortaya çıkması neticesinde, Kore Savaşı ile milletlerarası
komünizmin dünyanın çok geniş bir alanında tehlike yaratması karşısında, Türki-
ye kendi güvenlik sistemini genişletme yoluna gitmiş ve Balkan ve Bağdat ittifakla-
rının kuruluşunda aktif bir rol oynamıştır. Bu gelişmeler Türk dış politikasını
1945-1955 arasında meşgul ederken, 1954 de milletlerarası mahiyet kazanan
Kıbrıs meselesi ise, Türk dış politikasının 1955-1960 arasındaki başlıca konusunu
teşkil edecektir.53

50 Cumhuriyet, 4 Temmuz 1951, s. 1.

51 Kore Savaşı’nda Amerika Birleşik Devletleri’nin savaş bölgesine 2 milyon asker gönderdiği ve
bunlardan 54 binden fazlasını kaybettiği hakkında Paul Kennedy, Büyük Güçlerin Yükselişi ve
Çöküşü, (Çev. B. Karanakçı), 6. Baskı, Ankara 1996, s. 449.
52 Mustafa Aydın, “Determinants of Turkish Foreign Policy: Changing Patterns and Conjunctures
during the Cold War”, Middle Eastern Studies, Vol. 36, No. 1 (Jan., 2000), s. 117-118.
53 Fahir Armaoğlu, 20. Yüzyıl Siyasî Tarihi (1914-1995), s. 625.
533
 2.3. Türkiye’nin NATO’ya Katılması (19 Şubat 1952 )
İkinci Dünya Savaşı sonrasında siyasî, askerî ve iktisadî yıkımın da etkisi ile
Batı Avrupa devletlerinin gücü Sovyet yönetimi karşısında dengeyi sağlamakta
zorlanmıştır. Bu nedenle ABD, Sovyetler Birliği’nin yayılmacı siyasetine ve bölge-
sinde artan tehditlerine karşı; ABD, İngiltere, Fransa, Belçika, Hollanda, Lüksem-
burg, Norveç, Danimarka, İzlanda, Portekiz, İtalya ve Kanada arasında 4 Nisan
1949 tarihinde Washington’da, Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü (NATOO) ku-
rulmuştur. Bu suretle, İkinci Dünya Savaşı’nın dünya güçler dengesini bozması ve
savaş sonunda güçler dengesinde boşluğun meydana gelmesi üzerine, müttefikler
arasında bu boşluğun doldurulması ve güçler dengesinin yeniden kurulması için
yapılan girişimler, 1950 yıllarına geldiğinde, dünyayı Doğu- Batı olmak üzere iki
bloklu ve iki kutuplu hale getirmiştir. Bir savunma sistemi olan NATO’nun kurul-
masıyla, ilk defa, Sovyet yayılmasına ve tehdidine karşı etkili bir set kurulmasına
ve caydırıcı bir güç meydana getirilmeye çalışılmıştır.54 Bu sayede, Batı güvenlik
sistemi ve Batı Bloku ortaya çıkmıştır.
Görüldüğü gibi Kuzey Atlantik Antlaşması, savaşın ortaya çıkardığı güçler
boşluğu ve gelişmeleri sırasında, antlaşmayı imzalayan devletlerarasında en geniş
işbirliğini öngören bir ittifakı oluşturmaktaydı. Tamamı on dört maddeden oluşan
bu antlaşmanın başlıca hükümleri şu şekilde özetlenebilir:
1. Birleşmiş Milletler Antlaşması’nda kararlaştırılmış olduğu üzere Taraf-
lar, dahil olabilecekleri tüm uluslararası anlaşmazlıkları barışçı yollar-
dan çözümlemeyi ve kuvvet kullanmaktan çekinmeyi esas kabul edecek-
lerdir (Madde 1).
2. Taraflar, uluslararası barışçı ve dostça ilişkilerin gelişmesine yardım ede-
cekler; uluslararası ekonomi politikalarındaki bütün ayrılıkları giderme-
ye ve birbirleriyle ekonomik işbirliğini sağlamaya çalışacaklardır (Madde
2).
3. İşbu Antlaşmanın amaçlarının daha etkin bir biçimde gerçekleşmesini
sağlamak üzere, Taraflar, bir silahlı saldırıya karşı koyabilmek üzere tek
tek ve toplu olarak güçlerini koruyacak ve artıracaklardır (Madde 3).
4. İçlerinden birinin toprak bütünlüğünün, siyasî bağımsızlığının ya da gü-
venliğinin, tehdit edilmesi durumunda, Taraflar birbirleriyle danışmalar-
da bulunacaklardır (Madde 4).
5. Taraflar, içlerinden birine ya da birkaçına karşı Avrupa’da ya da Kuzey
Amerika’da girişilecek silahlı bir saldırıyı, bütün taraflara yöneltilmiş bir
saldın sayacak ve Birleşmiş Milletler Antlaşması’nın 51. maddesi ile tanı-
nan tek başına ya da topluca meşru savunma hakkını kullanarak, silahlı

54 Malcolm Cooper, “The Legacy of Atatürk: Turkish Political Structures and Policy-Making”,
International Affairs (Royal Institute of International Affairs 1944-), Vol. 78, No.1 (Jan.,
2002), s. 124
534
 kuvvet kullanmak dahil olmak üzere, gerekli göreceği harekete, tek başı-
na ya da öteki Taraflarla birlikte, hemen girişecektir. Bu durum, Birleş-
miş Milletler Güvenlik Konseyi’nin bilgisine sunulacaktır (Madde 5).
6. Taraflardan her biri, işbu Antlaşmaya aykırı herhangi bir uluslararası
yüküm üstlenmeyecektir (Madde 8).
7. Taraflar, Antlaşmanın uygulanmasına ilişkin sorunlarda yetkili olmak
üzere, içlerinde her birinin temsil olunacağı bir Konsey kuracaklardır
(Madde 9).
8. Taraflar, Kuzey Atlantik Bölgesinin güvenliğine yardım edebilecek du-
rumdaki başka bir Avrupa Devletini Antlaşmaya katılmaya oy birliği ile
davet edebilecektir. Davet edilen her devlet kendi katılma bölgesini Ame-
rika Birleşik Devletleri ‘ne sunmakla Antlaşmaya Taraf olabilecektir
(Madde 10).
9. Taraflar, Antlaşmanın onay belgelerini, Amerika Birleşik Devletleri ‘ne
olabildiğince çabuk sunacak, Antlaşma, imzacı devletlerinin çoğunluğu-
nun onay belgeleri sunulur sunulmaz onaylanan devletler arasında yü-
rürlüğe girecektir (Madde 11).
10. Antlaşma 20 yıl yürürlükte kaldıktan sonra, Taraflardan her biri, Ameri-
ka Birleşik Devletleri Hükûmeti ‘ne ona son vereceğini bildirdiği tarihten
bir yıl sonra, kendisiyle ilgili olarak, Antlaşmaya son verebilecektir (Mad-
de 13).
11. Fransızca ve İngilizce metinleri eşit şekilde geçerli olan Antlaşma, Ameri-
ka Birleşik Devletleri Arşiv Dairesine sunulacaktır. Onaylı örnekleri bu
Hükûmet tarafından öteki imzacı Devletlere verilecektir (Madde 14)55.
Maddelerden de anlaşılacağı üzere; antlaşma öncelikle saldırıyı önlemeyi
hedeflemekle birlikte herhangi bir saldırının gerçekleşmesi halinde, bir yandan
saldırıyı püskürtmeyi amaçlayan askeri bir ittifakı, diğer yandan siyasî, ekonomik
ve sosyal alanlarda da ortak ve sürekli bir işbirliğini esas almaktaydı56. NATO’nun
kurulmasından hemen sonra oluşturulan Savunma Komitesi, 1 Aralık 1949 tari-
hinde Paris’te yaptığı toplantıda, Kuzey Atlantik Bölgesi’nin birleşik savunması
için gerekli strateji kavramı, silâh ve donatım üretimi ile ikmal programını da ha-
zırlamıştır. Bu program, Konsey’in 16 Ocak 1950’deki Washington toplantısında
kabul edilmiştir. Diğer yandan İttifakın en yüksek organı olan Kuzey Atlantik Kon-
seyi’nin, 15-18 Eylül 1950 tarihinde New York toplantısında, bütün üyeler, “İtti-
fak’a dâhil bütün Avrupa ülkelerini savunabilmek için saldırıya, Doğu’da, mümkün

55 İsmail Soysal, Türkiye’nin Uluslararası Siyasal Bağıtları (1945-1990), s. 409-412.

56 Antlaşma’nın en esaslı maddelerinden birisi olan 5. maddeye göre, “Taraflar, içlerinden birine ya
da birkaçına karşı bir saldırıyı bütün taraflara yöneltilmiş bir saldın sayacaklar...” ve buna karşı
tek başlarına veya diğer taraflarla birlikte, silahlı kuvvet kullanmak da dahil olmak üzere, gerekli
savunma hareketlerini yapacaklardır. Bkz. (Louis Doolot, Siyasî Tarih, (Çeviren: Oktay Akbal),
Tan Matbaası, İstanbul 1966, s. 1994).
535
olan en uzak noktada, karşı koymayı öngören bir savunma stratejisi”ni oybirliği ile
kabul etmişlerdir.57
Türkiye’nin ittifaka dâhil oluş sürecini şu tarihi arka plana bağlamak müm-
kündür: İkinci Dünya Savaşı sonrasında Türkiye’nin dış siyaseti üzerinde hâkim
olan temel mesele, savaş esnasında yönetici kadronun gündeminde olan ve savaş
sonrası Avrupa dengesinde meydana gelen boşluklardan yararlanan ve bütün ağır-
lığı ile Türkiye üzerine yoğunlaşan Sovyet taleplerine karşı ülke güvenliğini sağla-
ma endişesi olmuştur. Sovyet yönetimi 1945-1946 yıllarında resmî kanallarla bir
yandan Türkiye’nin Doğu Anadolu toprakları üzerinde toprak talebinde bulunur-
ken diğer yandan Türkiye’den Boğazlar statüsünün değiştirilmesini ve Türk bo-
ğazlarına yerleşmek hususundaki isteklerini açıklamıştır. Bu talepler ise, CHP
Hükûmeti’ni, Millî Mücadele’den beri en kritik safhaya sokmuştur. Egemenlik ve
toprak bütünlüğüne yönelen bu tehlike karşısında Türkiye, Sovyet Rusya karşısın-
da gerçekten denge unsuru olabilecek bir kuvvete dayanmak ve böyle bir kuvvetin
ittifakını elde etmek zorunluluğunu da hissetmiştir58.
Bu süreç Türkiye’nin savaş yıllarında takip ettiği politikanın aynı zamanda
bir uzantısını da teşkil etmektedir. Türkiye, Sovyet istek ve tehditleriyle karşılaş-
tığı 1945-1946 yıllardan sonra, dış siyasetteki yaklaşımı, öncelikle Türkiye-
Sovyetler Birliği ilişkilerinin güvensizlik ve gerginlik dönemine girilmesine yol
açmıştır. Bu durum Türkiye’nin dış siyasetini “Batıya sıkı bağlarla bağlamak” ilkesi
üzerine dayandırma sorunluluğunu gerektirmiştir. Bu doğrultuda; savaş sonrasın-
da çoğu Batı merkezli oluşturulan siyasî, askerî ve iktisadî kuruluşlara katılmayı
tercih etmiştir. Öncelikle Türkiye, Avrupa’nın ekonomik kalkınması amaçlı
1949’da tesis edilen Avrupa Konseyi’ne katılmıştır.
NATO’nun kurulması ve bu ittifak sistemi ile ABD’nin kollektif ittifak siste-
mini benimsemesinin, Türkiye için rahatlatıcı bir etki yapmış olduğu düşünülebi-
lir. Bunun için Türkiye, kurulduğu günden itibaren bu ittifak sistemine katılmış-
tır.59 Başbakan Adnan Menderes, hükümet programında ABD’nin ittifakına sahip

57 Konsey, 26 Eylül 1950’de yaptığı toplantıda da, bir ileri stratejinin, Avrupa’nın savunmasının
Alman topraklarında yapılması gerektiğini kabul ederek, Federal Almanya’nın siyasî yönden NA-
TO’ya katılmasının incelenmesine karar vermiştir. 18 Aralık 1950’de Brüksel toplantısında ise,
Almanya’nın ortak savunmaya alınmasını, Birleşmiş Avrupa Savunma Kuvveti kurulmasını ve
Yüksek Komutanlık görevinin bir Amerikalı subaya verilmesini kararlaştırmıştır. Konsey, bundan
sonra Amerika Birleşik Devletleri Başkam Truman’ın önerisi üzerine, 19 Aralık 1950’de Avrupa
Müttefik Yüksek Komutanlığı’na (SACEUR) General Dwight D. Eisenhower’i atamış ve 29 Ara-
lık 1950’de, Avrupa’da 1951 yılı başından itibaren bir genel Karargâhın kurulmasına karar veril-
miştir. İsmail Soysal, a.e., s. 409-412.
58 Sovyet emperyalizmi ve bu emperyalizmin kendisine yönelen tehdit ve tehlikeleri karşısında
Türkiye için en iyi yol, Sovyet Rusya’dan çok daha güçlü bulunan Birleşik Amerika’ya dayan-
maktı. İşte savaşın son yıllarından itibaren Türk dış politikasının yöneldiği doğrultu bu olmuştur.
Fahir Armaoğlu, 20. Yüzyıl Siyasî Tarihi (1914-1995), s. 625.
59 Fahir Armaoğlu, a.e. s. 626.; Türkiye 3 Ağustos 1950 tarihinde pakta girmek üzere resmi kanal-
lardan müracaata bulunmuştur. Türkiye’yi başvuru sürecinde İngiltere, ABD ve İtalya destekle-
miştir. Bkz. (Hürriyet, (3 Ağustos 1950), s. 1).
536
olunmasının gereklerini şu ifadeleri ile ortaya koymuştur: “Birleşmiş Milletler idea-
line olan samimi bağlılığımızı tekrara lüzum görmüyoruz. Ananevi İngiliz ve Fransız
ittifakına ve Birleşik Amerika ile en sıkı dostluk ve işbirliğine dayanan, dostluklarına
daima sadık kalan, uzak yakın ve büyük küçük bütün milletlerin istiklâl ve toprak
bütünlüklerine her zaman hürmetkâr olan dış siyasetimizin sulhçu mahiyeti bütün
dünyaca malumdur. Bu açık ve samimi siyasetimizin coğrafi durumumuzun ehem-
miyet ve nezaketi ve milletimizin en ağır şartlar altında dahi tebarüz eden yüksek
ruhi kudreti itibariyle, demokrasi cephesi ve cihan sulhu için mühim bir amil olduğu-
na inanmaktayız.”60
Bu türden çabaların olumlu sonuç vermesi, Türkiye bakımından sıkıntılı ge-
çen birkaç yılı almıştır. 13 Ekim 1951 de, Birleşik Amerika, İngiltere, Fransa ve
Türkiye, bir Ortadoğu Müttefik Komutanlığı kurulması hususunda Mısır’a bulun-
duğu teklifte; komutanlığa Avustralya, Yeni Zelanda ve Güney Afrika Birliği de
katılacak ve Süveyş Kanalı’nda bulunacak askerî kuvvetler, bu komutanlık emrin-
de olacaktır. Bu teklifi, İngiltere’nin Süveyş’ten çekilmemek için bulduğu yeni bir
fırsat olarak değerlendiren Mısır, 17 Ekim’de bu teklifi reddetmiştir. Bu aşamada
Kore’de Türk askeri Türk milletinin dünya kamuoyu nazarında yerini ispat etmesi,
Türkiye’nin NATO üyeliğine yapılan itirazları da bertaraf etmiştir. Neticede İngil-
tere, Süveyş konusundaki tasarısını gerçekleştirememiştir. Bunun üzerine NATO
Konseyi, aynı gün Londra’da imzaladığı bir protokol ile Türkiye ve Yunanistan’ın
NATO’ya katılmalarını kabul etmiştir61. Oluşan kanaat Türkiye’nin NATO’ya katıl-
ması için bir kazanç teşkil etmiştir. Bu sebeple, 1951 Eylülünde Ottovva’da topla-
nan NATO Bakanlar Konseyi, 21 Eylül 1951 tarihinde yayınladığı bildiride, Türkiye
ile Yunanistan’ı da NATO’ya katılmaya davet etmeye karar verdiğini açıklamıştır.
Fakat Türkiye’nin NATO’ya katılmasına ABD’nin itirazı olmadığı halde, NA-
TO’nun Norveç, Danimarka, Hollanda, Belçika gibi üyeleri ile İngiltere, duruma en
fazla itiraz edenlerin başındadır62. Sovyet tehdidine en ağır şekilde maruz bulunan

60 Hükûmetler, Programları ve Genel Kurul Görüşmeleri (22 Mayıs 1950-20 Kasım 1961), s. 759.
61 Protokolün metni için bkz. Lord Ismay, NATO: ilk Beş Sene (1949-1954), (Çeviren: Suat Bilge),
Türk Tarihi Kurumu Basımevi, Ankara 1956, s. 20-21.
62 İngiltere 1947 yılından itibaren, Truman Doktrini ile Amerika’nın ilgisini Doğu Akdeniz bölgesi-
ne çekmesinin ve bölgenin güvenliğinin sağlanması konusunda Amerika yönetiminin desteği son-
rasında, Ortadoğu’daki sömürgecilik hevesine yeniden hız vermeye çalışmıştır. Bu bağlamda İn-
giltere özellikle Süveyş’ten çekilmek istememektedir. İngiltere’nin Süveyş’ten çekilmek istemeyi-
şinin diğer bir sebebi de, Ortadoğu üzerindeki Sovyet tehdididir. İngiltere bölgedeki petrol rezerv-
leri dolayısıyla, Ortadoğu’da mevcudiyetini devam ettirmek istemiştir. Bu sırada Süveyş konusun-
daki İngiliz-Mısır görüşmelerinin tartışmalı bir şekilde devam ettiği sırada, Türkiye de NATO’ya
katılmak için ısrarcı davranmıştır. Burada dikkat çeken husus öncelikle İngiltere, Türkiye’nin gü-
venlik endişeleri ile kendisinin Süveyş menfaatlerini birleştirerek, Ortadoğu’da bir savunma sis-
temi kurmak istemesi gerçeğidir. Mısır’ın da katılacağı bu savunma sistemi içinde, İngiltere, Sü-
veyş’te kalma yetkisini elde edecektir. Fahir Armaoğlu, 20. Yüzyıl Siyasî Tarihi (1914-1995), s.
626; Türkiye bakımından mühim olan, Birleşik Amerika’nın fiilî garantisini, yani Amerika’nın it-
tifakını elde etmek olmuştur. Bu sebeple, Türkiye’nin, Ortadoğu savunma sistemine katılmakla
537
Türkiye’nin NATO’ya katılması halinde, bu devletler, Sovyetlerin buna sert bir
tepki göstererek, hemen bir savaş yoluna gitmesinden korkmuşlardır. Esasında bu
güçler, NATO’yu önemli bir güvenlik noktası olarak görmüşlerdir. Bahsi geçen
devletlerin bu itirazı, Türkiye’nin NATO’ya katılmasında geciktirici bir faktör ol-
muştur.63 TBMM’de, 19 Şubat 1952 tarihinde, Türkiye’nin NATO’ya katılmasına
karar vermiştir64. Bu sayede Türkiye, Sovyet tehdidine karşı, gerek ABD’nin, ge-
rekse diğer on üç ülkenin de desteği ile bölgesel güvenliğini sağlamıştır.65 Bu yeni
gelişme ile Türkiye şimdi Birleşik Amerika’yı, güvenliğinin, bağımsızlık ve toprak
bütünlüğünün korunmasında temel bir unsur olarak almış oluyordu66. Türkiye’nin
NATO üyeliği, Sovyet lider Stalin’in ölümünden sonra da Sovyetleri rahatsız etme-
ye devam etmiştir. Sovyet yönetimi 30 Mayıs 1953 tarihli bir açıklamada, Türki-
ye’den toprak talebinde bulunmaktan ve boğazların ortak savunması hakkındaki
görüşlerinden vazgeçtiklerini ifade etmiştir. Bu bildiriden, Boğazlarda üs istekle-
rinden vazgeçip geçmedikleri de kesinlikle anlaşılamamıştır.67
Dışişleri Bakanı Fuat Köprülü, 1955 yılı bütçe görüşmeleri sırasında
TBMM’de yaptığı bir konuşmada, Atlantik İttifakı hakkında özetle şu ifadelere yer
vermektedir: “Lafzı ve ruhu ile tamamen tedamü-î mahiyette olan Atlantik İttifakı,
bizim için millî bir politikadır. Çünkü Birleşmiş Milletler Misakı’nda ifadelerini bul-
muş olan gaye ve prensiplere bağlılık, bütün diğer milletlerle sulh içinde yaşamak

beraber NATO üyeliği üzerinde ısrar etmesi üzerine, İngiltere, 1951 Temmuz’unda, Ortadoğu Sa-
vunma Sistemine katılması şartıyla, Türkiye’nin NATO üyeliğini desteklemeye karar vermiştir.
Bkz. Mehmet Serhat Yılmaz, “İngiliz Büyükelçiliği Yıllık Raporlarında Türkiye’nin Dış İlişkileri
(1946-1949)”, s. 76-78.
63 Bu dönemde Rus Hükûmeti tarafından Türkiye’ye verilen notada, Türkiye’nin pakta dahil olması
sebebiyle Batılı güçlere Türkiye topraklarında hava ve deniz üsleri kurma imkanı verilmesine iti-
raz edilmiştir. Bkz. “Sovyetleri Türkiye’ye Bir Muhtırası”, Ulus, 5 Kasım 1951, s.1.; Fahir Ar-
maoğlu, 20. Yüzyıl Siyasî Tarihi (1914-1995), s. 628.
64 Türkiye’nin NATO’ya katılmasına dair 19 Şubat 1952 tarih ve 5886 sayılı kanun için bkz. Düs-
tur, 3. Tertip, Cilt 33, s. 314-315.
65 Records of the U.S. State Department Classified Files, (Democracy In Turkey 1950-1959), BN,
982.61/7-1452.(http://www.gale.com/c/democracy-in-turkey-1950-1959-records-of-the-us-state-
department-classified-files).
66 Oral Sander, Türk-Amerikan İlişkileri, 1947-1964, s. 55-85; Ferenc A. Vali, “Bridge Across the
Bosporus”, The Foreign Policy of Turkey, John Hopkins Press, Baltimore 1971, s. 115-125;
Türkiye’nin NATO’ya üye olmak için gösterdiği faaliyet, daha başlangıçtan itibaren Sovyet Rus-
ya’yı rahatsız etmiş ve bilhassa 1951 yılı sonbaharından itibaren Türkiye’nin NATO’ya katılma
kararını önlemek için her türlü çabayı harcamıştır. Türkiye ise, Sovyet Rusya’nın yapmış olduğu
bu baskılara boyun eğmemiş ve hatta NATO’ya girmek isteyişinin esas sebebinin, Sovyetlerin
Türkiye’ye yönelttiği tehditler olduğunu belirtmekten de kaçınmamıştır. Bkz. Krebs, Ronald R.,
“Perverse Institutionalism: NATO and the Greco-Turkish Conflict”, International Organization,
Vol. 53, No. 2 (Spring, 1999), s355-356.
67 Bu sebeple Sovyet yönetiminin Türkiye hakkındaki bu yeni tutumu, Türkiye’de bir güven duygu-
su yaratmaktan çok uzak kalmıştır. Türkiye’nin Sovyetlere karşı duyduğu bu güvensizlik, bundan
sonra, bilhassa Ortadoğu buhranları dolayısıyla daha da artacak ve Türk-Sovyet münasebetleri peş
peşe buhranlar ve gerginlikler içine girecektir. Bkz. Fahir Armaoğlu, 20. Yüzyıl Siyasî Tarihi
(1914-1995), s. 628-630.
538
arzusu, hürriyet ve toprak bütünlüğünü her ne bahasına olursa olsun korumak azmi
gibi, Türk dış siyasetinin sarsılmaz esasları, aynı zamanda NATO’nun da ana pren-
sipleridir.” Dönemin dış siyasetinin hassasiyetini ortaya koyan Cumhurbaşkanı
Celâl Bayar’ın 1956 Nisan ayındaki açılmasında benzeri ifadelere yer vermiştir:
“…Anlaşma teşebbüslerinin, dünya durumunun düzeltilmesine değil de, hür dünyanın
zayıflatılmasına, parçalanmasına matuf teşebbüsler teşkil etmesinden şüphelenilme-
sine imkân yoktur.” 68 Türkiye, NATO’ya katıldıktan sonra bütün milletlerarası
olayları bu teşkilât açısından değerlendirmek eğilimini göstermiştir. Atlantik İtti-
fakı, bu gelişmelerinin yanı sıra, önce 1952’de Türkiye ile Yunanistan’ın sonrasın-
da Almanya’nın da 1955’te dâhil olmasıyla, ilk genişleme hareketini gerçekleştir-
miştir.69 Daha sonra da, Türkiye’nin, Batının genel politikasına uygun olarak, kendi
bölgesi içinde birtakım siyasal ve askerî düzenler kurmaya çalıştığı dikkat çek-
mektedir. Nitekim bu türden çalışmalar sonunda, önce Balkan, daha sonra da
Bağdat Paktı’nın kurulması sağlanmıştır70.

3. 1954-1960 YILLARI ARASINDA TÜRK DIŞ POLİTİKASINDAKİ GELİŞ-

MELER
3.1. 1954 Seçimleri DP’nin Zaferi
DP iktidarının dört yıllık yönetiminden sonra gerçekleştirilen 1954 genel
seçimlerinde 10.262.063 kayıtlı seçmenden oy kullanan seçmen sayısı 9.095.617,
katılım oranı ise % 88,6 olarak belirlenmiştir71. Seçimlere DP, CHP ve Cumhuriyet-
çi Millet Partisi’nin yanında Köylü Partisi ve Türkiye İşçi Partisi de katılmış ancak
milletvekili elde edememiştir.

2 Mayıs 1954 Milletvekili Genel Seçim Sonuçları72

Parti Adı Oy Toplamı Oy Oranı (%) Milletvekili Sayısı

DP 5.313.659 58,4 503
CHP 3.193.471 35.1 31
CMP 480.249 5.3 5
BAĞIMSIZLAR 56.393 0.6 2

1954 genel seçim sonuçlarının DP lehine bu şekilde sonuçlanmasında etkili

faktörler şu şekilde sıralanabilir: DP’nin kalkınma politikasındaki başarısı ve Tür-

68 Mehmet Gönlübol vd., Olaylarla Türk Dış Politikası (1919-1973), s. 335 ,

69 Krebs, Ronald R., “Perverse Institutionalism: NATO and the Greco-Turkish Conflict”, Internati-
onal Organization, Vol. 53, No. 2 (Spring, 1999), s. 356.
70 Mehmet Gönlübol vd., Olaylarla Türk Dış Politikası (1919-1973), s. 335.
71 Karpat, “The Turkish Elections of 1957”, s. 452.
72 TÜİK, Milletvekili Genel Seçimleri (1923-2011), s.25.
539
kiye’nin imar ve inşasına büyük önem vermesidir. Ayrıca muhalefetin iktidara
karşı tenkitlerinin pasif olmasıyla halk nezdinde etkili olamadığı ve halkın çoğun-
luğunun DP iktidarından memnun olduğu belirtilebilir73.

3.2. Türkiye ve Bağdat Paktı Üyeliği (24 Şubat 1955)

20. yüzyılın başlarında diğer örneklerinde de olduğu üzere, Ortadoğu kav-
ramı siyasî bir tanımlama olmak üzere ilk olarak İngilizler tarafından kullanılmaya
başlanmıştır. Bu tanımlamanın tercihinde etkili olan durum ise, o dönemde Yakın-
doğu şeklinde Osmanlı Devleti’nin kapladığı coğrafi saha kavramının İngilizlerce
yetersiz kaldığının düşünülmüş olmasıdır. Bunun üzerine Osmanlı Devleti ile Hin-
distan arasında kalan bölgeyi kapsayacak Ortadoğu kavramı ortaya atılmıştır. An-
laşılacağı üzere, kavramın kullanılmaya başlanmasının temelinde yatan sömürgeci
kaygılar, bu bölgenin geleceğinin şekillenmesinde etkin rol oynar. Doğu ile batıyı,
Akdeniz ile Hint Okyanusu’nu, Rusya ile sıcak denizleri birbirine bağlayan Ortado-
ğu, jeopolitik konumu nedeni ile her devirde dünya siyasetine yön veren büyük
güçlerin dikkatini çekmiştir.74 Ortadoğu’nun dünya politikasındaki tarihi rolü,
Avrupa, Asya ve Afrika kıtaları arasında kültürel ve ekonomik bir aracı olmasından
kaynaklanır. İpek, şeker, narenciye, kâğıt, barut ve pusula gibi Uzakdoğu malları,
Ortadoğu kanalıyla Avrupa’ya ulaşmıştır. Bölge bütün yolların birleştiği yerde yer
alıyordu.
Olağanüstü jeopolitik öneme haiz olan ve 1918’e kadar Osmanlı Devleti’nin
kontrolü altında kalan Ortadoğu, Birinci Dünya Savaşı’nın sonlanmasının hemen
ardından İngiltere ve Fransa idarelerinin kontrolüne geçmiştir. Bu dönemde ayrıca
Ortadoğu’da hızla yoğunluğunu da attırmış olan millîyetçilik hareketleri, İkinci
Dünya Savaşı’nın hemen akabinde başlayan süreç körfez ülkelerinin bağımsızlıkla-
rını kazanmalarına kadar devam etmiştir. Birinci Dünya Savaşı sonrasında siste-
matik olarak adeta cetvelle çizilen sınırlar boyunca oluşan devletlerde siyasal ikti-
darlar bölgede daha köklü ve siyasî bir nüfuza haiz olan ailelerin eğitim görmüş
bireylerine ya da kraliyet hanedanlarına teslim edilmiştir. Yönetimleri altındaki
toplumları bütünüyle temsil etme meşruiyetinden uzak olan bu kimseler, en başta
aile ve aşiretlerinin, etnik ya da dinsel gruplarının çıkarlarını koruyan siyaset iz-
lemişlerdir. Bu travmalı süreç ise beraberinde rakip grupların birbirlerine yaban-
cılaşmalarına zemin hazırlamıştır.75 Ayrıca yeni kurulan Cumhuriyet Türkiyesi’nde

73 Feroz Ahmad, Demokrasi Sürecinde Türkiye (1945-1980), İstanbul 1996, 68-69; Joseph S.
Szyliowicz, “Political Participation and Modernization in Turkey”, The Western Political Quar-
terly, Vol. 19, No. 2 (Jun., 1966), pp. 275-276.
74 Ömer Turan, Tarihin Başladığı Nokta Ortadoğu, Step Ajans, İstanbul2002, s. 15-16.
75 Rifat Uçarol, Siyasî Tarih (1789-2001), 7. Baskı, Der Yay., İstanbul 2008, s. 944; Guy Feuer,
Çağdaş Ortadoğu Araştırma Kılavuzu, (Çev: Davut Dursun), İşaret Yayınları, İstanbul 1990, s.
85.
540
Halifeliğin 1924 Martı’nda kaldırılması, Kuzey Afrika’dan Hindistan’a kadar olan
bölgede tüm Müslümanlar arasında büyük güçler tarafından da oluşturulan olum-
suz algının tesiriyle hayal kırıklığına yol açarken Ortadoğu’da Türkiye’nin olumsuz
biçimde nitelenmesine de yol açmıştır.76
Bu algının önüne geçmek amaçlı Mustafa Kemal Atatürk, 1930’lardan sonra
da İslam ülkeleri ile çok taraflı bir iş birliğini devam ettirme gayreti içerisindeydi.
Bu iş birliğine gidişte İran’ın ve Irak’ın içinde bulunduğu şartların tesiri büyük
olmuştur. 30 Haziran 1930 tarihinde İngiltere Irak’la bir ittifak antlaşması imzala-
yarak Irak’a bağımsızlık tanımayı kabul etmiş, buna karşılık da Irak’ta askerî üsler
bulundurma, Irak ordusunu yetiştirme gibi bazı ayrıcalıklar elde etmiştir. İngilte-
re’ye tanınan bu ayrıcalıklar Irak’ta muhalefetin sert tepkisine yol açmıştır. Bunun
üzerine Irak Hükûmet yetkilileri, Türkiye ve İran ile siyasî bağlar kurabilmenin
yollarını aramaya başlamış ve 1931 yılı temmuzunda Türkiye’ye resmî bir ziyaret-
te bulunmuşlardır77. Irak, bu dönemde, sadakat sözü verdikleri İngilizleri ihmal
etmeden Türkiye ile dayanışma içerisinde bir politika uygulamaya çalışmıştır.
Dolayısıyla Irak, istikrar içerisindeki iki kuzey komşusuna yani İran ve Türkiye’ye
yaklaşma politikası uygulamaya başlamıştır. Irak başbakanı böyle bir yakınlaşma-
nın tarafsızlık, saldırmazlık ve iyi komşuluk anlaşmalarının gerçekleştirilmesiyle
mümkün olacağı bilincindeydi. Bunu gerçekleştirebilmesi için de Irak’ın İran’la
olan münasebetlerini düzeltmesi gerekmekteydi78.
Bunun üzerine Irak Hükûmeti, 1933 yılı sonbaharında İran’la arasını düzel-
tebilmek için bir tarafsızlık paktı teklif etmiştir. İran hem bölgede barış ve istikrarı
sağlamak hem de Irak’la arasındaki sınır anlaşmazlığında bazı avantajlar elde ede-
bilmek amacıyla bu teklifi iyi karşılamıştır. Türk Dışişleri Bakanlığı, 9 Aralık
1933’te Moskova Büyükelçiliği’ne bir telgraf yollayarak Sovyetler Birliği’nin görü-
şünün net bir şekilde öğrenilmesini istemiş, 20 Aralık 1933’te Sovyetler Birliği
Hükûmet yetkilileri ile yapılan görüşmelerin sonucunda Sovyetler Birliği’nin Pakta
katılacağı bildirilmiştir. Ancak İngiltere’nin Pakta katılmama kararı alması üzerine
bölgedeki devletlerarasındaki dengenin bozulabileceği düşünülerek Sovyetler
Birliği’ne bu hususla ilgili herhangi bir teklif götürülmemiş, Sovyetler Birliği de
pakta karşı çıkmamıştır. Almanya ve Fransa da etki alanlarının dışındaki bu bölge-

76 Tayyar Arı,”Geçmişten Günümüze Türkiye’nin Ortadoğu Politikasının Analizi ve İlişkileri Belir-

leyen Dinamikler”, 21.Yüzyılda Türk Dış Politikası, (Ed. İdris Bal), Nobel Yayın Dağıtım, An-
kara2004, s. 671.
77 İsmail Soysal,”1937 Sadabat Paktı“, X. Türk Tarih Kongresi, Ankara1994, s. 3129-3131.
78 İran’la Irak arasında bu dönemde “Şattü’l-Arap Meselesi” adı verilen bir sınır antlaşmazlığı söz
konusudur. Her iki devlet bu meseleyi kendi aralarında halledemeyince Milletler Cemiyeti’ne
1934 yılında müracaat etmişlerdir. Ayrıca Iraklı Kürtlerin isyan hareketlerinde İran’dan destek
beklemeleri, Irak’taki Sünni-Şii ayrılığı, İranlıların Kerbela ziyaretleri ya da Hac seferleri için ge-
çişlerde çıkan problemler nedeni ile Irak, İran’la siyasî bir anlaşma içine girmek istememiştir.
Bkz. (Gönlübol-Sar, Olaylarla Türk Dış Politikası, s.114-115).
541
de böyle bir Paktın yapılmasına menfî yönde tepki göstermemişlerdir. İtalya’ya
gelince 19 Mart 1934’te Mussolini’nin yaptığı bir açıklamada İtalya’nın geleceğinin
Avrupa’da değil, Asya ve Afrika’da olduğunu söylemesi, Türkiye ve bazı Arap ülke-
lerini, özellikle Suudi Arabistan’ı ve Yemen’i endişelendirmiştir. İtalya’nın 3 Ekim
1935’te Habeşistan’ı istilaya başlaması bu endişeleri artırmıştır. Bütün bunlara
rağmen İtalya, Paktın yapılmasına olumsuz bir tepki göstermemiştir79.
Türkiye paktın imzalanmasından önce İslam ülkeleriyle olan ilişkilerinde
önemli mesafe almıştır. İran’la 5 Kasım 1932’de Dostluk, Güvenlik, Tarafsızlık ve
Ekonomik İş Birliği Antlaşması80, 1937’de de iş birliğini sağlayan çeşitli antlaşmalar
imzalamıştır. Irak’la Bağdat’ta 1936’da nota teatisi ile 5 Haziran 1926’daki sınır ve
komşuluk antlaşmasının bazı bölümlerini uzatmıştır. Irakla ayrıca 1932’de suçlu-
ların geri verilmesi ve ticaret antlaşması imzalanmıştır. Mısır ile 7 Nisan 1937’de
Ankara’da Dostluk Antlaşması, Suriye ile de 29 Mayıs 1937’de Cenevre’de sınırla-
rın güvence altına alınmasına dair anlaşma imzalanmıştır81.
Türkiye’nin attığı bütün bu adımlar ve Paktın oluşturulması ile ilgili yapılan
görüşmeler sonucu İran ile Irak arasındaki sınır meselesi de halledildiğinden ant-
laşma 8 Temmuz 1937’de Tahran’da Sadabat Sarayı’nda Türkiye, Irak, İran, Afga-
nistan Dışişleri Bakanları tarafından imzalanmıştır82. Bu pakt askerî antlaşmadan
daha çok dostluk ve dayanışma özelliği taşımıştır. Esasında bir askerî ittifak ant-
laşması olmayan Sadabat Paktı, Ortadoğu devletleri arasında yapılan çok taraflı
bölgesel ilk anlaşma olmasından dolayı önemlidir. Paktı önemli kılan iki temel
sebepten biri; sınır sorunlarının kalıcı biçimde çözülmesi isteği, diğeri ise ülkelerin
bağımsızlık ve egemenliklerini vurgulama isteğidir83.
Sadabat Paktı, 1945’deki Arap Birliği’ne ve 1955 yılında yapılan Bağdat Pak-
tı’na örnek olmuştur. İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra hukukî olarak Paktın yürür-
lükte olduğu söylenebilse de fiiliyatta böyle bir durumdan bahsedilemez. Türki-
ye’nin gerek bölge özelinde gerekse Arap ülkeleri ile siyaseti, İkinci Dünya Sava-
şı’ndan sonra farklı bir çizgide devam edeceği sinyallerini vermiştir. DP muhalefet-
te bulunduğu yıllarda iktidardaki CHP Hükûmeti’ni eleştirerek Türkiye’nin yanlış
ve gereksiz bir şekilde doğu komşuları ile ilişkilerini ihmal ettiğini vurguluyordu.
CHP’nin Ortadoğu’yu ihmal eden bu dış politika felsefesi kamuoyu ve basın tara-
fından sürekli bir şekilde eleştiriliyordu. Özellikle Dışişleri Bakanı Necmettin Sa-

79 Gönlübol-Sar, a.e., s.115-116.

80
Düstur, 3. Tertip, Cilt 15, s.134.
81 Düstur, 3 Tertip, Cilt 18, s.1407. Mısır ile yapılan antlaşma metni için bkz. (Düstur, 3. Tertip,
Cilt 18, s. 548 vd.)
82 Düstur, 3. Tertip, Cilt 19, s.297.; Gönlübol, Olaylarla Türk Dış Politikası, s.116.; Paktın imza-
lanmasından sonra Atatürk ve Rıza Şah birbirlerine gönderdikleri telgraflarda söz konusu paktın
imzalanması sebebiyle duydukları memnuniyeti ifade etmişlerdir. Bkz. (Ulus, 11 Temmuz 1937.)
83 Aktay Develioğlu-Ömer Kürkçüoğlu, “Ortadoğuyla İlişkiler”, Türk Dış Politikası, 1919-1980,
(ed. Baskın Oran)], C. I, İstanbul, 2001, s. 369-370.
542
dak bu eleştirilerin odak noktasını oluşturuyordu. Esasında, Adnan Menderes
Hükûmeti’nin 14 Mayıs 1950’de iktidara gelmesi ile beraber aktif denebilecek
siyaseti yeni yönetim hayata geçirmiştir. Dış politikada batılılaşmanın Türkiye’nin
temel felsefesi olduğunu açıkça vurgulayan Menderes Hükûmeti, bununla beraber
yeni dönemin koşullarına uygun olarak tüm dış politika prensiplerini yeniden
gözden geçiriyordu. Menderes Hükûmeti, Ortadoğu dış politikasında üç temel ilke
üzerine hareket ediyordu:
1. Ortadoğu’da istikrarın ve güvenliğin korunması,
2. Arap ülkeleri ile İsrail arsındaki anlaşmazlığın tatmin edici bir çözüme
ulaştırılması,
3. Komünizmin bu hassas bölgeye girmesini engellemek için etkili bir güven-
lik sisteminin yaratılması.84
Türkiye’nin NATO üyesi olması, tercihini batıdan yana kullanması, yeni ku-
rulmuş olan hükûmetin ilk ve en önemli kararı ve başarısı sayılmıştır.85 Türkiye
NATO’ya girmekle, müttefiklerinin Ortadoğu’daki politikalarına ortak ve destek
olmuştur. Ortadoğu, Batılı güçlerin egemenliklerinden yeni yeni kurtulduğundan,
Araplar ile Batılılar arasında sürekli gerginliklere sahne olmuştur. Bu süreçte Tür-
kiye her seferinde Batılı müttefiklerinin yanında yer almıştır. Bunun karşılığında,
Ortadoğu’da kurulacak ittifak NATO ile ilişkilendirilerek Türkiye, Sovyetler karşı-
sında yalnız bırakılmamıştır.86
Batılı devletler bu doğrultuda ilk somut adımı atmak suretiyle Türkiye ön-
derliğinde Ortadoğu’da askerî bir pakt kurarak bölgedeki çıkarlarını korumak
niyetiyle 1954 yılı içinde Ortadoğu’da bir savunma sistemi meydana getirme ça-
lışmalarına girişmişlerdir. Bu savunma sisteminin tesisinde Türkiye önemli bir rol
üstlenmiş, 1954 Ağustos’unda Balkan ittifakını gerçekleştirir gerçekleştirmez he-
men arkasından, yine 1954 yazından itibaren faaliyete geçmiştir. Esasında bu te-
şebbüslerin, arka planında ise ABD’nin Sovyet yayılmasına karşı kurmak istediği
“Kuzey Kuşak” tasarısı önem arz etmekteydi. Pakistan, Hindistan ile ilişkilerini
düzeltemediği için ABD ile sıcak ilişkiler kurmuştur. Bu doğrultuda; ABD, Pakis-
tan’a istediği yardımı Ortadoğu’da kurulacak savunma ittifakına katılması karşılı-
ğında verebileceğini söylemiştir. Bunun üzerine, Türkiye ile Pakistan arasında 2
Nisan 1954’te Pakistan Dışişleri Bakanı Zafirullah Han ile Türk elçisi Selahattin
Refet Arel arasında Karaçi’de imzalanan antlaşma Kuzey Kuşak bölgesinin savun-
masında Pakistan’ın rolünü belirliyordu. Bu antlaşma askerî bir nitelik taşımamak-

84 Mustafa Ekincikli, Türk Dış Siyaseti (İnönü-Bayar Dönemleri), Berikan Yay., Ankara, 2007, s.
242.
85 Hüseyin Bağcı, Demokrat Parti Dönemi Dış Politikası, Ankara, İmge Yayınevi, 1990, s. 41.
86 Melek Fırat-Ömer Kürkçüoğlu, “1945-01960 Arap Devletleriyle İlişkiler” , Türk Dış Politikası
Kurtuluş Savaşından Bugüne Olaylar, Belgeler, Yorumlar, (ed. Baskın Oran), İletişim Yayın-
ları, İstanbul, 2003, s. 618.
543
la birlikte, ABD’nin, Ortadoğu sahasını kapsayacak bir savunma sisteminin hayata
geçirilmesi tasarısını ortaya atmış olduğu bu süreçte, bir yandan İngiltere ile Mısır
arasında Süveyş anlaşmazlığı sürdürülürken diğer yanda Arap-İsrail ilişkileri ger-
ginliğini devam ettirmektedir. Ortadoğu bu durumdayken, krallıkla yönetilen ve
birçok iç sorunu bulunan Irak ile Türkiye arasında da bir yakınlaşma başlamıştır.
Bu yakınlaşmanın tesisinde ise Birleşik Amerika Dışişleri Bakanı John Foster Dul-
les’ın tasarısı etkili olmuştur. Yakın geçmişte patlak vermiş olan Kore Savaşı, Ame-
rika yönetimini ve uydularını, daha güçlü tedbirler almaya sevk ederken, Uzakdo-
ğu’da alınan tedbirlerin devamı niteliğinde Dulles, Ortadoğu coğrafyasını da bir
ittifak sistemi içinde toplamak amaçlı hareket etmişlerdir. Bu amaçla bütün Orta-
doğu ülkelerini ziyaret eden Dışişleri Bakanı Dulles, 25-27 Mayıs 1953 tarihleri
arasında Ankara’da bulunmuştur. Bu sırada İngiltere ile Mısır arasındaki Süveyş
anlaşmazlığı henüz çözümlenmemiş ve Arap ülkeleriyle İsrail arasındaki münase-
betler de gerginliğini muhafaza ettirmiştir. Görüşmeleri neticesinde, Dulles, bütün
Ortadoğu’yu kapsayacak bir savunma sisteminin kurulması için müsait atmosferi
bulamamıştır87.
Ayrıca Dulles, hazırladığı raporda Arap ülkelerinin henüz bir Savunma Pak-
tı’na hazır olmadıklarını, çünkü Sovyetlerin tehditlerini Türkiye ve Pakistan dışın-
da hiçbir devletin kavrayamadığını belirtmiştir.88 Bu sırada İngiltere ile Mısır ara-
sındaki Süveyş anlaşmazlığını sona erdiren antlaşma, 19 Ekim 1954 tarihinde im-
zalanmıştır.89 Buna rağmen Türkiye, Amerika tarafından ortaya konulmuş strate-
jinin devamı konusunda uygun zeminin oluşmasını beklemiştir. Bu doğrultuda,
Irak Başbakanı Nuri Sait Paşa 1954 Ekim ayı içinde Ankara’yı ziyaret etmiştir.
Yapılan görüşmeler sonunda yayınlanan bildiride, Türkiye ile Irak’ın Ortadoğu’da
bir güvenlik örgütü kurmaya karar verdikleri açıklanmıştır. Ancak bu girişim, İs-
rail’in bu örgüte alınmayacağının dolaylı olarak açıklanmasına rağmen, bu durum
Mısır ve diğer Arap devletleri tarafından tepkiyle karşılanmıştır. Esasında tepkinin
arkasında yatan gerçeklik Mısır’ın, kendi liderliğinde bir Arap Birliği kurmak iste-
mesinden ve Türkiye ile Irak tarafından girişilen bu hareketi Arap birliğine indi-
rilmiş bir darbe olarak değerlendirmesinden başka bir şey değildir.90

87 Washington’a dönüşünde radyo ve televizyonlarda yaptığı bir konuşmada, Arap ülkelerinin bütün
dikkatlerini İsrail, İngiltere ve Fransa ile olan çatışmalara çevirmiş olduklarını ve bundan dolayı
Sovyet tehlikesine aldırmadıklarını söylemiştir. Bkz. Suna Kili, “Kemalism in Contemporary
Turkey”, s. 393.
88
Yaşar Canatan, Türk-Irak Münasebetleri:1926–1958, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1996,
s. 69.
89 Armaoğlu, 20. Yüzyıl Siyasî Tarihi (1914-1995), s. 634.
90 Mısır, bir yandan kurulması planlanan bu güvenlik örgütüne katılmayacağını açıklarken, diğer
yandan Arap devletleri üzerine de bu yolda baskılar yapmıştır. Anlaşılacağı üzere, bu baskılar
Türkiye ve Irak tarafından yapılan girişimi engelleyici gelişmelerdir. Bunun üzerine Başbakan
Adnan Menderes baskıların tesirini kırmak amacıyla 1955 Ocak ayında Şam ve Beyrut’u ziyaret
etmiştir. Lübnan yönetiminin kesin bir yanıt vermekten kaçınmış olmasına rağmen, Suriye yöne-
544
 Mısır Hükûmeti ise, Türkiye ile Irak arasında kurulması düşünülen Savunma
Paktı’nı Arap Birliği’ne karşı yapılan ciddi bir darbe olarak görmüş ve Mısır
Hükûmeti’nin çağrısı üzerine toplanan “Arap Başbakanları” toplantısı 25 Ocak
1954’te Kahire’de başlamıştır. Konferansa Suriye, Lübnan, Ürdün, Suudi Arabistan
ve konferans devam ederken de Yemen ve Libya başbakanları katılmışlardır.91 Bu
dönemde bir taraftan da Menderes Hükûmeti komünist olmayan ülkelerin bulun-
duğu bölgede anahtar rolünü sürekli olarak korumak istemiştir.92 Türkiye’nin dış
politikasındaki bu değişikliği iki temel esas dâhilinde açıklamak mümkündür:
1. Bölgede çıkarları olan devletlerin Türkiye’yi aktif olarak bölgeye sokmak
istemeleri.
2. Sovyet emperyalizminin Ortadoğu’ya sızma ihtimalidir.
Esasında Sovyet blokunun Ortadoğu’ya girmek istemesi kadar İngiltere de
bölgeden çıkmak istememiştir. İngiltere, Mısır, Irak, Ürdün, Kıbrıs, Libya, Yemen
ve Filistin’deki askeri üstlerinden dolayı bölgede hatırı sayılır bir askerî güce sa-
hipti. Mısır, Irak ve Ürdün ile iki taraflı savunma antlaşmaları da vardır.93 Neticede
Türkiye, 1955 yılından itibaren, dış politikasında ağırlığı daha çok NATO’ya ve
Ortadoğu’ya vermeye başlamış ve bunun ilk fiili sonucu olarakta Bağdat Paktı’nın
kurulmasını gerçekleştirmiştir. Bu paktların kuruluşunda çeşitli dış etkilerin rolü
bulunmakla beraber, dayandığı temel felsefe, Balkanlar ve Ortadoğu’da bir barış
alanı yaratma ilkesidir94. Bu politik gelişmeler içinde Türkiye ve Irak, Bağdat’ta 24
Şubat 1955 tarihinde Bağdat Paktı’nı imzalamıştır.15 Taraflar arasında güvenlik ve
savunma konusunda işbirliği yapılmasını öngören bu paktın beşinci maddesine
göre;”…Bir Arap Ligi üyesi olması veya taraflarca tanınmış devlet olması halinde
pakta her devlet katılabilir”di.95

timi bu ziyaret sırasında kurulması planlanan pakta katılmayı reddetmiştir. Diğer Arap devletleri
de bu pakta karşı çıktıkları gibi, Irak’a olan baskılarını devam ettirmişlerdir. Bkz. Mustafa Ekin-
cikli, Türk Dış Siyaseti: İnönü-Bayar Dönemleri, s. 251-253).
91 Başbakan Menderes Nasır ile özel olarak görüşmek ve Savunma Paktı hakkındaki düşüncelerini
anlatmak ve ortak bir strateji geliştirmek istiyordu. Ancak Nasır bu görüşme isteğini reddetti. Na-
sır bir yandan Batı emperyalizmine ve İsrail’in varlığına son vermek istiyor, diğer yandan da
Arapları bir devlet altında birleştirmek istiyordu. Bu amaçla Ortadoğu’da diplomatik, siyasî, askeri
propaganda faaliyetleri yürütüyordu. Nasır, Arap milletlerinin lideri olmak istiyordu. Ramazan
Gözen, “Ortadoğu’da Güç Dengeleri”, 21.Yüzyılda Türk Dış Politikası, (ed. İdris Bal), Nobel
Yayın Dağıtım, Ankara 2004, s. 647.; Arap dünyasını kendi liderliği altında birleştirmek istiyordu.
Hâlbuki Bağdat Paktı ile bu liderlik Türkiye’ye geçmiş gibi görünmekteydi. Bağdat Paktı Nasır’ın
tasarılarını alt-üst etmişti. Fahir Armaoğlu, 20. Yüzyıl Siyasî Tarihi (1914-1995), s. 491.
92 Hüseyin Bağcı, “Demokrat Parti’nin Ortadoğu Politikası”, s.171.
93 Behçet Kemal Yeşilbursa, “Dünden Bugüne İngiltere ve Amerika’nın Ortadoğu Savunma Projele-
ri”, Türkiye Günlüğü, S.77, Ankara, Yaz, 2004, s: 75-117, s.75.
94 Records of the U.S. State Department Classified Files, (Democracy In Turkey 1950-1959), BN,
882.10/1-2755.(http://www.gale.com/c/democracy-in-turkey-1950-1959-records-of-the-us-state-
department-classified-files).
95 Fahir Armaoğlu, a.e., s. 635.
545
 Pakt’a İngiltere’de, 4 Nisan 1955’te katıldığını açıklamıştır. İngiltere’nin Pak-
ta dâhil olması ile başlangıçtaki Amerikan liderliği, İngiltere’nin eline geçmiştir.
Balkan Paktı, NATO’nun güney cephesini İtalya ile birleştirmiştir. Türkiye’de kesi-
len bu cepheyi, doğuya doğru devam ettirerek, İran ve Pakistan’ı da içine alacak
yeni bir kuruluşa ihtiyaç vardı. İran, 3 Kasım 1955 tarihinde Bağdat Paktı’na ka-
tılmıştır. Sovyet tehlikesiyle karşı karşıya bulunmayan, fakat Keşmir sorunu dola-
yısıyla Batı’ya bağlanmak isteyen Pakistan, Bağdat Paktı’na katılmak istemiştir.
Esasında, 2 Nisan 1954 tarihli Türkiye ile Pakistan arasında, askerî nitelikte ol-
mamakla birlikte, yakın işbirliğini öngören bir anlaşma imzalanmış, bu nedenle iki
devlet arasında bir yakınlaşma olmuştur. Bu bakımdan, bu devletin isteği olumlu
karşılanmış ve Pakistan’da Bağdat Paktı’na 1 Temmuz 1955’de katılmıştır. Pakis-
tan’ın katılımı pakta yenilik getirmemiştir.96 Sonuçta Bağdat Paktı, böylece Arap
devletlerinin karşı koymasına rağmen, kurulmuş ve gelişmiştir.
Bu şekilde İran ve Pakistan’dan sonra Bağdat Paktı’nın büyümeye başlaması
Mısır önderliğinde pakta karşı cephe açan devletlerin endişesini arttırmıştır. Bu
durum Türkiye’nin Irak dışındaki Arap devletleri ile ilişkilerini olumsuz yönde
etkilemiştir. Bağdat Paktı’nın imzalanması, diğer Arap devletleri tarafından tepkiy-
le karşılanmış ve Arap dünyasının mutlak lideri olmak isteyen Mısır, Suriye ile
Irak’ı dışarıda bırakacak şekilde bir işbirliği yapmayı kararlaştırmıştır. Sonrasında
Suudi Arabistan da onlara katılmıştır.97 Bağdat Paktı’na Irak dışında Arap ülkesi-
nin katılmaması ve katılan Müslüman ülkelerin Arap kuşağına dâhil olmaması,
paktın Arap desteğinden mahrum olmasına neden olmuştur. Bu pakt için önemli
bir eksiklik olmakla beraber, çünkü ilk başlarda Türkiye’nin Ortadoğu ülkeleri ile
ilişkilerini arttırmak amaçlı olsa da katılımın fazla olmaması ülkelerin birbirinden
biraz daha fazla uzaklaşmasına neden olmuştur. Esasında, Menderes’te daha son-
raki yıllarda bunun hata olduğunu, bu gelişmenin bölgedeki Batı karşıtı kampı
güçlendirirken Türkiye’nin bölgede daha fazla yalnızlaşmasına yol açtığını itiraf
etmiştir. Türk Hükûmeti artık diğer Arap ülkelerinin de Pakta katılmasını Ürdün
ve Lübnan istemiştir. Irak ise Filistin sorununun çözülmesi için uğraşmış, Ameri-
ka’nın Pakta üyeliği sonucu daha kolay bir çözüme ulaşmayı ümit etmiştir. Türki-
ye’de bu hassas durumu İsmet İnönü’nün ağzından muhalefette dillendirmeye

96 İran’ın ise 3 Kasım’da Bağdat Pakt’ına katılmaları ile Cumhurbaşkanı Celal Bayar 1 Kasım
1955’te Meclisi açış konuşmasında Türkiye’nin NATO’ya, Balkan ve Bağdat Paktı’na üye olma-
sının amacının bu üç değişik yapıdaki bölgede güvenlik, istikrar ve gelişme için bir katkıda bu-
lunmak olduğunu söylüyordu. Bkz. (TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 10, Cilt 8, (1 Kasım 1955), s.
6-20).
97 Mısır’da günden güne Batı’ya ve Batı emperyalizmine karşı bir tepki hareketi gelişmekteydi.
Özellikle Kral Faruk devrilip yerine Nasır’ın geçmesi ile bu kampanya ve Arap milliyetçiliği hızla
gelişme gösterdi. Aynı zamanda Bağdat Paktı, Batı emperyalizminin bir vasıtası, İsrail’e hizmet
eden bir alet olarak gösterildi. Bkz: Mustafa Ekincikli, Türk Dış Siyaseti İnönü-Bayar Dönemleri,
s. 238).
546
çalışmıştır: “Bağdat Paktının genişlemesiyle mesuliyetlerimizin genişlediğini söyle-
memizi esasa itiraz seklinde almışlardır. Yanlıştır. Ben açık olarak söyledim ki Bağ-
dat Paktının Pakistan’a kadar genişlemesinde açık kalmış bir yer vardır. Amerika’nın
bu pakta girmesi meselesi. Çünkü Irak, Bağdat Paktı üyeliğinin ardından Arap dün-
yasından tamamen dışlanmıştır.”98
Diğer taraftan Sovyetler Birliği’nin tehdidine ve yayılmasına karşı, Bağdat
Paktı’nın kurulması, Türk-Sovyet ilişkilerini biraz daha gerginleştirmiştir.99 Türki-
ye’nin Ortadoğu’da Savunma Paktı ile önemli bir role soyunması Sovyetler Birliği
ile Ortadoğu’da karşı karşıya gelmesi anlamına gelmekteydi. Bu yüzden Sovyetler,
Bağdat Paktı’nın kurulmasına ilk tepkisini 16 Nisan 1955’te yayınladığı resmi açık-
lama ile dile getirmiştir. Açıklamada, bir süre önce Yakın ve Ortadoğu’da belli bazı
Batılı güçler tarafından kurdurulan askeri gruplaşmalar reddedilmiştir. Sovyet
Rusya, İngiltere’nin Bağdat Paktı’na katılımını yeni bir askeri gruplaşma olarak
nitelendirmiştir. Şiddetle kınamıştır. Bu meseleyi Birleşmiş Milletler Teşkilatı’na
götürmeyi planlamıştır.100 Diğer taraftan DP Hükûmeti’nin Batı ile olan askeri iş-
birliğini Ortadoğu’da daha da güçlendirmek için yeterli bir nedendi. Bağdat Paktı,
Mısır ve Sovyetler Birliği’nin protestolarına rağmen kısa süre içinde bir “Siyasî
Dayanışma Paktına” dönüşmüştür. Böylece Türkiye Ortadoğu’da bir siyasî faktör
olmuştur.101
Fakat Türk dış politikasının lehine görünmekte olan bu paktın etkinliği
Irak’ta, 14 Temmuz 1958 tarihinde yapılan ihtilal sonucunda krallık rejimi yıkıl-
ması ile zayıflamıştır. Bu sırada iktidarı ele geçiren General Kasım, emperyalizm ile
bağlarını kestiklerini ifade ederek pakttan çekildiklerini açıklamıştır. Sonrasında
da bu durum Irak’ın pakttaki varlığının sorgulanması sonucunu getirmiştir. Bunun
üzerine, 28-29 Temmuz 1958’de Londra’da, Irak dışında, paktın diğer üyeleri ile
ABD’nin Dışişleri Bakanları toplanarak durumu gözden geçirmişlerdir. Görüşmeler
neticesinde Irak dışında örgütü sürdürmeye, 23 Ekim 1958 tarihinde de paktın
merkezinin geçici olarak Ankara’ya taşınması kararı alınmıştır. Sonunda 21 Ağus-
tos 1959’da yapılan bir açıklama ile Bağdat Paktı Teşkilatı’nın adının Merkezi Ant-
laşma Teşkilatı (Central Treaty Organization-CENTO) olarak değiştirildiği bildiril-
miştir.

98 Hükûmetler, Programları ve Genel Kurul Görüşmeleri (22 Mayıs 1950-20 Kasım 1961), s. 1183.
99
Kamuran Gürün, Dış ilişkiler ve Türk Politikası-1939’dan Günümüze Kadar, SBF Yayınları,
Ankara 1983, s.354.
100 Bu süreçte Sovyet Rusya yönetimince Türkiye’ye yönelik Karadeniz hava sahasında bazı misille-
me girişimlerinin de gerçekleştiği dikkat çekmekte idi. Bkz. Records of the U.S. State Depart-
ment Classified Files, (Democracy In Turkey 1950-1959), BN, 782.5461/9-2955.(
http://www.gale.com/c/democracy-in-turkey-1950-1959-records-of-the-us-state-department-
classified-files).;
101 Cem Eroğul, Demokrat Parti Tarihi ve İdeolojisi, s. 153.
547
 3.3. Türkiye ve Merkezi Anlaşma Örgütü Üyeliği (CENTO)
(19 Ağustos 1959)
Bağdat Paktı’nın 18 Ağustos 1959 tarihinde adının “Merkezi Antlaşma Örgü-
tü” şeklinde değiştirilmesine rağmen antlaşma metninin, Bağdat’ta imzalanan şek-
liyle kalması konusunda uzlaşılmıştır. CENTO’nun ilk toplantısı ise, 7-9 Ekim 1959
tarihleri arasında Washington’da gerçekleştirilmiştir. Örgüt başlangıçta olduğu
üzere savunma amaçlı kurulmuş olmasına rağmen etkinliklerini daha çok üyeler
arasındaki ekonomik, kültürel ve teknik işbirliğine yöneltmiş bunda da daha belir-
gin başarılar kazanmıştır. Yeni dönemde ABD’nin de yoğun biçimde bağlandığı ve
iktisadi, kültürel ve teknik işbirliğine daha çok hız veren CENTO üyelerinden Tür-
kiye, İran ve Pakistan, 1964 yılı içinde, alanlardaki işbirliğini daha da geliştirmek
istemişlerdir. Bunun teşebbüslerin sonucu olarakta, CENTO’nun Nisan 1964’de
Washington’da yapılan Bakanlar Konseyi toplantısında, Kalkınma İçin Bölgesel
İşbirliği (RCD-Regional Cooperation for Development) örgütü doğmuştur.102 Bu
örgütün işleyiş esasları, 20-21 Temmuz 1964 tarihleri arasında, İstanbul’da Türki-
ye, İran ve Pakistan Devlet Başkanları arasında yapılan toplantıda belirlenmiş-
tir.103 Bu sayede Türkiye, İran ve Pakistan, kendi ülkelerinin ve dolayısıyla bölge-
lerinin birlikte kalkınması amaçlı, daha sıkı bir işbirliğine girmeyi hedeflemiş ol-
malarına rağmen, bu konuda istenen gelişme sağlanamamıştır. 104
ABD, Ortadoğu’da bu politikayı izlerken, Türkiye ile yakın ilişkiler sürdü-
rülmesine rağmen, iki devlet arasındaki bu yakınlık, 1963 Kıbrıs olayları ve özel-
likle 1964 tarihli Başkan Johnson’un mektubundan sonra değişmeye başlamıştır.
ABD, Ortadoğu’da İsrail ve Yunanistan’a daima öncelik tanıması, bunların
güçlenmesi ve yayılmasına yardım eden bir tutum içinde bulunması, Ortadoğu’da
bulunan öteki devletlerin birçoğunun tarafsızlığa kaymasına veya karşı bloka daha
yakın politika izlemesine yol açmıştır. Bu nedenle ABD, Ortadoğu’da devletlerin
birçoğunu tamamen karşısına alırken, bir kısmı üzerindeki etkisini de kaybetmeye
başlamıştır. Bu durum, bölgede ABD’nin nüfuzunu giderek azaltırken, bloklar ara-

102 CENTO ile Birleşik Amerika arasında 1959 da yeni bağlantılar kuran anlaşmaların bir incelemesi
için bkz. Hamza Eroğlu, “Türkiye Amerika Birleşik Devletleri İkili İşbirliği Anlaşması”, Milletle-
rarası Münasebetler Türk Yıllığı, 1960, s. 23-64
103 Oğuz Öner, Türkiye’yi Uluslararası Ekonomik Kuruluşlara Üye Yapan Antlaşmalar, Ankara
1974, s. 351-360.
104 11 Temmuz 1960 tarihinde Millî Birlik Komitesi Başkanı ve Başbakan Cemal Gürsel’in kurduğu
Hükûmet programında dünya barışının sağlanması yönündeki önceki çalışmaları da takdir eden şu
ifadeler dikkat çekmektedir: “…Dünya barışını mümkün kılacak zemini hazırlamak maksadıyla
sarf edilmekte olan gayretleri Türkiye büyük ve yakın ilgi ile takip etmektedir. Türkiye’nin bu ga-
yelere erişmek için sarf ettiği gayretlerde dayanağı, Birleşmiş Milletler ile NATO ve CENTO itti-
faklarıdır… Türkiye, NATO’ya ve bu camiaya mensup memleketlere bağlı olduğu kadar CEN-
TO’ya ve CENTO memleketlerine de bağlıdır. CENTO, yine Birleşmiş Milletler Anayasasının uy-
gun olarak Ortadoğu’da barış, güvenlik ve ilerlemeyi sağlamak üzere meydana getirilen bir sa-
vunma teşkilatıdır.” Bkz. Hükûmetler, Programları ve Genel Kurul Görüşmeleri (22 Mayıs
1950-20 Kasım 1961), s. 1308.
548
sındaki gerginliğe, baskı ve krizlere de ortam hazırlamıştır. Yirmi yıl süresince
varlığını devam ettirebilmiş olan örgüt, Mart 1979’da, üye devletler Pakistan ve
İran yönetimleri tarafından dağılmaya başlamıştır. Bu devletler tarafından bölge-
sel güvenliğin korunamadığı ve yalnız emperyalist güçlerin çıkarlarının gözetildiği
gerekçe gösterilmiştir Türkiye ise,13 Mart 1979 tarihinde bu devletlerin CEN-
TO’dan ayrılma konusunda aldıkları kararları saygıyla karşıladığını ve “CEN-
TO”nun bölgede işlevini fiilen yitirdiğini” belirterek, örgütün sona erdirilmesi için
gerekli girişimlerde bulunacağını açıklamıştır. Böylece, Bağdat Paktı’ndan sonra
onun bir devamı olan CENTO ve RCD örgütü de etkisini kaybetmiş, hukuki yönden
olmasa da, fiilen sona ermişlerdir.105

3.4. Türkiye ve Balkan Paktı Üyeliği (9 Ağustos 1954)

İkinci Dünya Savaşı öncesinde Almanya ve İtalya’nın Balkan sahasında baş-
latmış oldukları gerilim hatta savaş yıllarında bölgedeki pek çok ülkenin işgale
uğramaları daha önce tesisi edilmiş olan 9 Şubat 1934 tarihli Balkan Paktı sonunu
hazırlamıştır106. Yunanistan’ın 28 Ekim 1940’ta İtalyan işgaline uğraması sonra-
sında ise fiilen ortadan kalkan antant siyasî ömrünü 1941’de tamamlamıştır.107
İkinci Dünya Savaşı sonrası benzer bir teşebbüs daha olmuşsa da sonuç alınama-
mıştır. İkinci Dünya Savaşı’nı takip eden dönemde, Balkanlar’da savaş sonrasında
devletlerarasında meydana gelen gelişmeler, bölgedeki mutlak Sovyet üstünlüğü
gibi gerilimler Türkiye ve Yunanistan’ı endişeye düşürmüştür.108 Türkiye, NATO
üyeliğine dâhil edilmesi sonrasında, bir yandan Ortadoğu’da diğer yandan da Bal-
kanlar’da daha aktif bir dış politika izlemeye başlayarak, bölgenin güvenlik siste-
minin daha da güçlendirilmesi için yaptığı çalışmaları hızlandırmıştır.
Görüleceği üzere, DP’nin iktidarı döneminde önem verdiği bölgesel ittifakla-
rın kökeni Türk dış siyasetinin tarihi sürekliliğine dayanmakla birlikte, “Yurtta
sulh cihanda sulh” ilkesinin devamı niteliğinde düşünülebilir. DP Hükûmeti de iki
kutuplu yeni düzenin doğudaki kanadını oluşturan Sovyet tehdidine karşı Balkan-
larda birtakım önlemler almaya çalışmıştır. DP Hükûmeti, 1934 yılında imzalanan
Balkan Paktı’nın faydalarına inanarak tekrar diriltilmesini düşünmüştür. Fakat bu

105 Behçet Kemal Yeşibursa,”The ‘Revolution’ of 27 May 1960 in Turkey: British Policy towards
Turkey”, Middle Eastern Studies, Vol. 41, No. 1 (Jan., 2005), s. 128.
106 TBMM, Zabıt Ceridesi, Devre 4, Cilt 20, s.12-26.; Hakimiyet-i Milliye, 10 Şubat 1934.
107 Balkan Antantı’nın geleceği hakkında duyulan kaygıya 9 Ocak 1940 tarihli haberinde işaret eden
The Times üyeler arasındaki gerginliğin tırmanışına dikkat çekmiştir. Bkz. “Balkan Entente In
Travail”, The Times,( Tuesday, Jan 09, 1940), s. 7.; İsmet Türkmen, “Atatürk ve Türkiye’nin
Balkan Antantı Üyeliği”, s. 738.; Uzman, Nasrullah, “Yedinci Uluslararası Atatürk Kongresi
(17-22 Kasım 2011), C. 2, Üsküp-Manastır, Makedonya), Ankara 2015, s. 1261.
108 Yugoslavya’nın 1948 yılı yazında Sovyet blokundan çıkarılması durumu değiştirmemiştir.
1948’den sonraki gelişmeler, Balkanlar’da şekillenmeye başlayan iki blok arasındaki çatışmayı
çoğaltmıştır. Bkz. (Brock Millman, “Turkish Foreign and Strategic Policy 1934-42”, Middle Eas-
tern Studies, Vol. 31, No. 3 (Jul., 1995), s. 485).
549
durum dönem şartları göz önünde bulundurulduğunda Türkiye için yeterli değil-
dir. Çünkü NATO’nun sağ kanadı Balkanların büyük bir kısmını kapsıyordu ama
büyük bir boşluğun bulunduğu da bir gerçekti. Bununla birlikte Sovyetlerin, İkinci
Dünya Savaşı’ndan sonra izlemiş olduğu politikanın sonucu olarak Balkan devlet-
leri yavaş yavaş Sovyet kontrolü altına girmiştir. Balkanlarda gittikçe yayılan Sov-
yet tehlikesi Türkiye ve Yunanistan’ın bağımsızlık ve toprak bütünlüklerini tehli-
keye düşürmeye yetmiştir.109 Özellikle bölgenin stratejik öneme haiz gücü Yugos-
lavya’nın, 1948 yılında Sovyet lideri Stalin’in düşüncelerine ters düşerek Sovyet
bloğu güdümünden ayrıldıktan sonra, Batı merkezli ABD’ye yönelmesi sonrasında
bu bloktan ekonomik ve askeri yardım almaya başlamıştır. Diğer yandan, bahsi
geçen saha Sovyet uydusu olan Bulgaristan, Romanya, Macaristan tarafından yay
şeklinde sarılmıştır. Bu sebeple, güvenliğini tehlike altında görmekte ve bu üç dev-
letin her an saldırıya geçmesi endişesini taşımıştır. Bu süreçte Yugoslavya’nın ta-
şıdığı endişe, ülkeyi Türkiye ve Yunanistan ile sıkı bir işbirliğine iten başlıca etken
olmuştur.
Yunanistan’ın ise bu hassasiyeti taşımasının arkasındaki tarihi gerçeklik ku-
zey komşularının desteklediği iç savaştan yeni çıkmış olmasında aranmalıdır.110
Yunanistan’ın bu dönemde Bulgaristan ile arası bozulmuş, bunda Bulgaristan’ın
Ege Denizi’ne çıkmak istemesi gibi etkenler de önemli rol oynamıştır. Ayrıca, Sov-
yetler tarafından havadan desteklenebilecek Arnavutluk da, Yunanistan için ayrı
bir tehlike kaynağı olarak görülmüş, bu nedenlerden Yunanistan yönetimi, Arna-
vutluk ve Bulgaristan’a karşı güvenliğini sağlamak için Türkiye ve Yugoslavya ile
işbirliği yapmaktan yana bir siyaset takip etmiştir.111
Bu örnekte görüleceği üzere, bir yandan Türkiye’nin NATO üyeliği ile eş za-
manlı sürdürdüğü bölgesel barış arayışları diğer yandan Sovyetler Birliği’nin ve

109 Esin Yurdusev, “1945–1989 Döneminde Türkiye Balkanlar“, Çağdaş Türk Diplomasisi: 200
Yıllık Süreç, (Yay. haz. İsmail Soysal), Ankara 1999, s.374.
110 Yunanistan’ın 1941 yılında Almanlar tarafmdan işgal edilmesi üzerine, Alınanlara karşı direnişte
bulunmak üzere, yurt dışına kaçan Kral George tarafmdan Londra’da sürgünde bir Hükûmet kuru-
lurken, daha önce de belirtildiği gibi, Yunanistan’da da Komünist liderliği altında “Milli Kurtuluş
Cephesi (EAM)” ve bunun askeri kanadı olan “Milli Halk Kurtuluş Ordusu (ELAS)” ile aynı za-
manda bu örgütün en güçlü rakibi olan “Milli Cumhuriyetçi Yunanlılar Birliği (EDES)” gibi ör-
gütler kurulmuştu. Bu örgütler, bir taraftan Almanlarla mücadele ederken özellikle 1943 yılından
itibaren, ülkelerinin denetimini ele geçirmek amacıyla birbirleriyle de çatışmaya girişmişlerdi.
Cumhuriyetçi ve Komünist örgütler arasındaki bu çatışma, 1944 yılı Eylül ayında Alman askerle-
rinin Yunanistan’ı bu arada 12 Ekim 1944’te Atina’yı boşaltmasından sonra da sürmüş ve ancak,
12 Şubat 1945’te taraflar arasında varılan anlaşma ile durmuştur. Ne var ki, 1946 yılı sonlarından
itibaren bu defa Hükûmet ve orduya karşı Komünistler yeniden harekete geçmişler, bu şekilde
başlayan Yunanistan İç Savaşı da, Eylül 1949’da sona ermişti. Yunanistan’da İç Savaş sırasında,
Hükûmet taraftarlarından yaklaşık 70 bin, isyancılardan 38 bin kişi ölmüş, 700 bin de iç göç ol-
muştur. Bkz. İhsan Gürkan, “İkinci Dünya Savaşı’ndan Günümüze Kadar Balkanlar (1945-
1989)”, Balkanlar, İstanbul 1993, s. 138-147.
111 Rifat Uçarol, Siyasî Tarih (1789-2001), s. 945.
550
ona bağlı Balkan devletlerinin bölgedeki durumları; Türkiye, Yunanistan ve Yugos-
lavya’nın içinde yer aldıkları bir paktın kuruluşunun tarihi arka planını hazırlamış-
tır.112 Türkiye’nin NATO üyeliği dış politikasında aktif bir devir açmakla birlikte
Türk dış politikası, Ortadoğu ve Doğu Akdeniz bölgesindeki güvenlik ve savunma
sistemlerinin daha da pekiştirilmesine yönelmiştir. Sovyetler Birliği’nin savaş son-
rası tutumu ve Balkanlar’daki mevcut durum, Türkiye’yi bu defa bölgesel bir sa-
vunma sistemim kurmaya götürmüştür. Türk Hükûmeti’nin NATO’ya katılma ka-
rarını alması üzerine Sovyetler, 13 Kasım 1951 tarihinde gönderdiği bir notada,
doğrudan doğruya kendilerine yönelmiş olan bu ittifaka Türkiye’nin katılmasının
aralarındaki ilişkilere ciddi zararlar verebileceğini bildirmişlerdir. Sovyetler Birli-
ği, Türkiye üzerinde yapmakta olduğu baskı için, Bulgaristan’ı aracı olarak kul-
lanmaktan da çekinmemiştir.113

Türkiye, Yunanistan, Yugoslavya Dostluk ve İşbirliği Antlaşması (28 Şu-

bat 1953 )
Türkiye ile Yunanistan’ın 1951’de NATO’ya girmeleri ve bunu sağlamak için
yaptıkları ortak çalışmalar, iki devlet arasında zaten bir yakınlaşma meydana ge-
tirmiştir. Bu yakınlaşma, 1952 yılı başlarından itibaren, devlet adamlarının karşı-
lıklı ziyaretleriyle daha da yoğunlaşmıştır. Türk-Yunan yönetimleri arasındaki
yakınlaşma 1952 yılının başından itibaren yoğun bir şekil almış, sonrasında Yunan
Dışişleri Bakanı 1952 Ocak ayında Türkiye’yi ziyaret etmiş derhal bu ziyaret Tür-
kiye Başbakanı Adnan Menderes ile Dışişleri Bakanı Fuat Köprülü, Yunan Dışişleri

112 Türkiye’nin NATO üyeliği dış politikasında aktif bir dönem başlatmış ve Türk dış politikası,
Ortadoğu ve Doğu Akdeniz bölgesindeki güvenlik ve savunma sistemlerinin daha da pekiştirilme-
sine yönelmiştir. Türk Hükûmeti bu avantajı iyi kullanmakla birlikte ve aldığı inisiyatifle birinci
plânda rol oynamıştır. Türkiye’nin NATO’ya katılması Sovyet yönetiminin 13 Kasım 1951 tarihli
notasından da anlaşılacağı üzere rahatsızlık oluşturmuştur: “Doğrudan doğruya kendilerine yönel-
tilmiş olan bu saldırgan bloka Türkiye’nin katılmasıyla ve emperyalist Amerika’ya topraklarında
üs vermesiyle doğacak sorumluluğun, doğrudan doğruya Türk Hükûmetine ait olacağı”nı bildir-
mişti. Türk Hükûmeti 13 Kasımda verdiği cevapta ise, Türkiye’nin daima barış taraftarı olmasına
karşılık, yıllardan beri izledikleri politikaya bakınca aynı şeyin Sovyetler için söylenemeyeceğini
belirtmiştir. Sovyet yönetimince 30 Kasımda Türk Hükûmetine verilmiş ikinci nota, “Türk
Hükûmetinin memleketini, Sovyetler Birliğine karşı yöneltilmiş bulunan Atlantik Bloku’nun sal-
dırgan plânları içine çekmiş olması, Türkiye ile Sovyetler Birliği arasındaki münasebetlere şüphe-
siz ciddî zararlar verecek ve böyle bir politikanın sonuçlarından doğan sorumluluk da tamamıyla
Türk Hükûmetine ait olacaktır.” İfadeleri Sovyetlerin Türkiye’ye karşı davranışlarını yumuşata-
cağı yerde, daha da sertleştirmekte ve Türk bir tehdit mahiyeti taşımaktaydı. Bkz. (Ayın Tarihi,
Şubat 1953, Sayı. 231, s. 286-288)
113 Bulgaristan’ın, 1950-1951 yıllarında, ülkesindeki Türkleri göç ettirme politikası Türkiye’de endişe
uyandırmış, bu durum Sovyetlerin baskı politikasının bir sonucu olarak yorumlanmıştır. Türki-
ye’nin NATO’ya katılması ise, Bulgaristan tarafından da şiddetli tepkiyle karşılanmıştır. Bu olay-
lar da iki devlet arasındaki ilişkilerin karşılıklı şüphe üzerine gelişmesine neden olmuştur.
Bkz.(Mehmet Serhat Yılmaz, “İngiliz Büyükelçiliği Yıllık Raporlarında Türkiye’nin Dış İlişkileri
(1946-1949)”, s. 82-83).
551
Bakanı’nı ziyaretleri ile cevap vermişlerdir. Yunan Kral ve Kraliçesinin 8-16 Hazi-
ran 1952 tarihleri arasındaki Türkiye ziyaretleri ve sonrasındaki Cumhurbaşkanı
Celal Bayar’ın 27 Kasım - 2 Aralık 1952 tarihli karşılıklı ziyaretler, Balkan birliği
tezini yeniden canlanmıştır. Bu dönemde Yugoslavya da ihmal edilmemiş ve bu
ülke ile de temaslara devam edilmiştir. En başta Türkiye’nin çabaları ve çalışmala-
rı 28 Şubat 1953 tarihinde Ankara’da Türkiye, Yunanistan, Yugoslavya arasında
Dostluk ve İş Birliği Antlaşmasının imzalanması ile ilk meyvelerini vermeye başla-
mıştır.114 Esasında bu antlaşma ittifaka doğru atılan önemli bir adım olması açı-
sından fevkalade mühim olmakla birlikte, 14 maddeden oluşan bu antlaşmanın 6.
maddesine göre taraflar birbirlerinin aleyhine olan hiçbir ittifaka veya harekete
katılmayacaklardı. Ayrıca, antlaşmaya göre üç devlet aralarında, ekonomik ve kül-
türel işbirliğinden başka genelkurmayları vasıtasıyla ortak savunma konusunda da
işbirliği yapacaklardı.115

3.5. Balkan Paktı (9 Ağustos 1954)

Bu işbirliği ve dostluk antlaşmasını gerçek bir ittifak haline getirmek için
Ankara’da imzalanan muhalefetin de böyle bir iş birliğine olumlu yaklaştığı dönem
sonrasında,116 üç devletin Dışişleri Bakanları Fuat Köprülü, Stephanos Stephano-
pulos ve Koca Popoviç, 9 Ağustos 1954 tarihinde Yugoslavya’nın Bled şehrinde
imzalanan ikinci anlaşma ile bir ittifaka karar vermişlerdir.117
Yirmi yıllık bir süre için imzalanmış olan tamamı on dört madde olan bu an-
laşmanın ikinci maddesi, Kuzey Atlantik Antlaşması’nın beşinci maddesine de çok
benzemektedir. Buna göre, Yugoslavya’nın saldırıya uğraması halinde Türkiye ve
Yunanistan yardım sağlayacak, NATO’da işe karışarak gerekli desteği verecektir.118
Bu madde daha çok bir saldırı halinde, ortak bir savunma örgütü olmaksızın her
devletin kendi ordusu ile saldırıya karşı koymasını öngörmekteydi. Esasında bu
pakt gerçek bir askeri ittifak mahiyetinde olmamakla birlikte, özünde dostluk ve
işbirliği antlaşmasıdır. Ayrıca, burada üç devletin dışişleri bakanlarının Daimi
Konsey kurmaları kararı da alınmıştır. Bu ittifak ile NATO’nun sağ kanadının ve
özellikle Balkanlar cephesinin kuvvetlendirilmiş olduğu bir gerçektir. Bu nedenle
pakt bölge özelinde birtakım çözümlemeleri de beraberinde getirmiştir. Bu üç

114 Düstur, 3. Tertip, Cilt 34, s. 1347-1350.

115 Antlaşma metni için bkz. İsmail Soysal, Türkiye’ni Uluslar arası Siyasal Bağıtları, C. II., s. 409-
411.
116
Bu dönemde DP Hükûmeti Balkanlarda bir ittifakın hayata geçirilmesi amacıyla Yunanistan’ın
Kıbrıs meselesini kışkırtmakta olmasına rağmen ve Türk kamuoyunda Kıbrıs konusundaki Yuna-
nistan’ın olumsuz faaliyetleri karşısında rahatsızlığın yaşandığı süreçte taviz verilmemesi tercih
edilmiştir. Mustafa Ekincikli, Türk Dış Siyaseti İnönü-Bayar Dönemleri, s. 285.
117 Balkan ittifakının metni için bkz. Düstur, 3. Tertip, Cilt 36, ss. 286-290; Ayın Tarihi, Ağustos
1954. Sayı 249, s. 85-88.; İsmail Soysal, Türkiye’nin Uluslar arası Siyasal Bağıtları, C. II., K. A,
s. 481-485.
118 İsmail Soysal, a.e., s. 482.
552
devlet arasında imzalan pakt İtalya’yı büyük bir endişeye sevk etmiş olmasına
rağmen, İtalya’nın duyduğu endişelere gerekli güvenceler verilerek bu endişeleri
giderilmiştir. Endişelerinden kurtulmuş olan İtalya, daha sonra pakta dâhil olması
için davet edilmiş fakat olumlu sonuç alınamamıştır. Bu süreçte Balkan İttifakını
faaliyete geçirmekle Türkiye Yugoslavya’yı komünist bloktan uzaklaştırarak Ba-
tı’ya yakınlaştırmış. Bu gelişme bir yandan NATO’nun amaçlarına uygun olmakla
beraber, diğer yandan Türkiye’nin çıkarları için de önemlidir. Türkiye’nin bu pak-
tın gerçekleşmesi sırasında takındığı tavır Batı ülkelerinde Türkiye’ye itibar ka-
zandırırken haliyle bu durum Sovyet yönetimince tepki ile karşılanmıştır. Türkiye
ittifakı kurmakla yetinmemiş, karşılıklı ziyaretlerle ittifakı imzalayan devletlerara-
sında her türlü ilişkilerin geliştirilmesi için çaba harcamıştır. Ama ittifak üyeleri
Türkiye ile aynı niyeti taşımamaktaydı. Balkan ittifakı Sovyetlerden tehdit alan üç
ülkenin Batı’nın desteği ile kurdukları ittifaktı. Sovyetlerin dış politika anlayışı
değişince ittifakta önemini kaybetmeye başlamıştır.
Fakat bu ittifak sağlam temellere oturtulamamıştır. İttifaktan kısa bir süre
sonra 1955 ilkbaharından itibaren Rusya ve Yugoslavya özelinde yaşanan gelişme-
ler ittifakın gücünü kaybetmesinin yolunu açmıştır. Sovyet yönetimi Yugoslavya’yı
Batı’dan koparmak ve kendi safına yakınlaştırmak için Yugoslavya’ya karşı olan
politikasını yumuşatmış ve Yugoslavya yönelik ekonomik ambargoyu kaldırmıştır.
Bu gelişmeleri yakından takip etmek amacıyla Başbakan Adnan Menderes, 4-9
Mayıs 1955 tarihleri arasında Yugoslavya’yı ziyaret etmiş, 6 Mayıs’ta Yugoslavya
Federal İcra Konseyi İkinci Başkanı Edvard Kardelj ittifakın herhangi bir şekilde
değerini kaybetmemiş olduğunu, “Balkan İttifakı, dünya sulhu ufuklarının fazla
karanlık göründüğü bir zamanda teessüs etmişti. O zamandan beri dünyada birçok
şey değişmiş, daha devamlı barış ihtimalleri bugün daha ziyade hakikat sahasına
girmiştir.” ifadeleri ile özetlemeye çalışmıştır.119 Bununla birlikte, Başkan Kardelj,
Sovyet yönetimin bu sırada propagandasını yaptığı “Hiçbir gayret, milletlerarası
gerginliğin azalmasını, sulh içinde müşterek yaşamaya ve milletlerarası anlaşma
temayülünü kuvvetlendirdiği takdirde, fuzulî veya külfetli sayılmamalıdır.” şeklinde-
ki barış içinde bir arada yaşama sloganını da paylaşmaktan kaçınmamıştır. Aynı
yemekte Başbakan Menderes’in, “Kanaatimizce, dünyanın umumi vaziyetindeki
gerginliklerin biraz gevşemeye gittiğine dair olan nikbin iddialar, ciddî sebeplere
istinat etmekten ziyade hislere hitap etmektedir” şeklindeki sözleri ise, iki taraf
arasındaki görüş ayrılığını kısmen de olsa ortaya koymaktaydı. 120
Görüldüğü üzere, Yugoslav liderlerin bu türden ifadeleri, bir yandan Sovyet
liderlerin uzattığı eli sıkmaya hazırlandıklarının, diğer yandan da Balkan ittifakı-
nın değerini kaybetmediğini söylemekle, bu ittifakı Sovyetlere karşı aynı zamanda
bir koz olarak da kullanmak istemelerinden başka bir şey değildir. Kruşçev, 26

119 Ayın Tarihi, (Mayıs 1955), Sayı. 258, s. 131-132.

120 Ayın Tarihi, (Mayıs 1955), Sayı. 258, s. 132.
553
Mayıs 1955 tarihli Belgrat ziyaret ile dostluğa yönelik ilk önemli adımı da atmış-
tır.121 Tito’da Sovyetlerin iyi niyetli çalışmalarına olumlu karşılık vermiştir. Bu
durum Yugoslavya’nın komünist blokla arasını düzeltmiştir. Yugoslavya, Sovyet-
lerle ilişkileri düzelterek, bağlantısızlar hareketinde daha aktif faaliyet içerisine
girmeye başlamış ve bu durum Türkiye ile yolların tamamen ayrılmasına neden
olmuştur. Ayrıca bu gelişmelerin sonrasında Bulgaristan bu iki devlete yakınlaşır-
ken, Türkiye ile Batı arasındaki ilişkiler bu gelişmeler üzerine zedelenmiştir. Tür-
kiye’de bu durum muhalefet tarafından da eleştirilmiştir. İsmet İnönü, “Balkan
Paktında Yugoslavya’nın askerî mahiyetten çekildiğinin söylendiğine işaret ediyoruz.
Bunu ne suretle doğru bulmadılar, anlayamadım. Balkan Paktında Yugoslavya’nın
iştiraki için, daima, bu meselenin NATO ile iştiraki temin olunmadıkça açık tarafı
kalır…” ifadelerine yer verirken Paktın zayıf yönüne değinmiştir.122
İttifakın diğer bir üyesi olan Yunanistan ittifakın imzası takip eden dönem-
den itibaren, Kıbrıs meselesi vasıtasıyla bu ittifakı geri plâna atmak istediğini açık-
ça göstermiş ve 16 Ağustos 1954 tarihinde BM’ye resmen başvurup İngiltere’den
şikâyetçi olmuş ve ada halkına kendi mukadderatını kendisinin tayin hakkının
verilmesini “self-determination” istemiştir. Bu durum ittifakın üyesi olan Yunanis-
tan’ın samimi olmadığının ve değişik hesaplar içine girmiş olduğunun kanıtıdır. Bu
nedenle ittifaka asıl önemli darbeyi Yunanistan vurmuştur. Esasında Yunan
Hükûmetinin talebi, adanın Rum halkına, kendilerini Yunanistan’a katma yetkisi-
nin verilmesinden başka bir şey değildir. Bunun üzerine BM, 1954 Eylül’ünde me-
seleyi ele almış fakat bir karar vermeyi reddetmiştir.123 Yaşanan gelişmeler esa-
sında Balkan İttifakı’nın aslında ne denli zayıf dayanaklar üzerinde kurulduğunun
da göstergesidir. DP Hükûmeti, bütün bu gelişmeleri öncesinde öngörmekle bera-
ber Yunanistan ile ittifakın devamına önem vermiştir. Öncelikle Yugoslavya sonra-
sında da Yunanistan özelinde yaşanan gelişmeler devletlerin bölgesel bir ittifaktan
daha ziyade kendi ülkelerinin toprak kazanımı veya muhafazasının öncelikler ara-
sında olduğunu göstermektedir. Özellikle Kıbrıs meselesi dolayısıyla, Türkiye ve
Yunanistan’ın çatışma ortamına girdiği 1955’den itibaren Balkan ittifakı meşru
gücünü kaybeden bir belge haline gelmiştir. Türk-Yunan ilişkilerinde baş gösteren
bu gerginlik ile Yugoslavya’nın bu iki devletle arasında ortaya çıkan farklı politik
görüşler, Balkan İttifakı’nın resmen ortadan kalkmamasına rağmen, daha o tarih-
lerde fiilen işlemez duruma gelmesine neden olmuştur. Bu ittifakın Türk-Yunan
çatışması ile yaşadığı güç kaybı, Yugoslavya’nın bu ittifaktan ayrılmasında işine
yaramıştır.124

121 Rifat Uçarol, Siyasî Tarih (1789-2001), s. 953.

122 Hükûmetler, Programları ve Genel Kurul Görüşmeleri (22 Mayıs 1950-20 Kasım 1961), s. 1183.
123 Oral Sander, Balkan Gelişmeleri ve Türkiye (1945-1965), s. 83-125.
124 Fahir Armaoğlu, 20. Yüzyıl Siyasî Tarihi (1914-1995), s. 632-633.
554
 4. KIBRIS SORUNU VE TÜRKİYE’NİN DIŞ SİYASETİNE ETKİLERİ
4.1. Sorunun Ortaya Çıkması
Akdeniz’in doğusu diye tabir edilen bölgede yer alan ve 9251 kilometreka-
relik (2572 mil kare) bir yüz ölçüme sahip olan Kıbrıs Adası, Türkiye kıyılarının 40
mil uzağında stratejik önemini tarihin her döneminde muhafaza etmiştir. Ada,
Türkiye başta olmak üzere bölge ülkeleri açısından önemli olmakla beraber, bu
jeopolitik konum bölgenin yararına ve zararına olabilecek durumlara da sebep
olmaktadır. Yararına olduğu dönemlerde stratejik bir öneme haiz olmayan diğer
devletlere oranla daha etkili duyurmakla beraber, pazarlık gücünü, askeri gücünün
çok üzerine çıkarabilmektedir. Neticede bu durum güçlü ortaklıkların ve dostluk-
ları mümkün kılabilmektedir. Ancak bu konumu Kıbrıs adası için zarar verebil-
mekte ve emperyalist niyetler taşıyan devletlerin hedefi olmasına veya koruyucu-
luğa soyunmalarına neden olabilmektedir.125 Bu bağlamda, Kıbrıs’ın, Güney Ana-
dolu ve Suriye kıyılarını gözetim ve denetim altında tutabilecek bir konumda ol-
ması, tarihin en eski devirlerinden başlayarak gerek Anadolu’ya; gerekse Suriye’ye
egemen olan devletlerin Kıbrıs’ı kendi topraklarına katmak istemelerine neden
olmuştur.126
Bu saha üzerinde başlayan Türk hâkimiyeti,1571 yılından itibaren tam ola-
rak gerçekleşmeye başlamıştır. Rusya’nın özellikle Doğu Anadolu’da artan baskısı
1878 tarihli Osmanlı-İngiliz İttifak Antlaşması’nın imzalanmasına yol açmıştır.
Antlaşma ile Rusya’ya karşı İngiltere’nin yardımını sağlayan Osmanlı Devleti, bu
uzlaşmanın karşılığında Kıbrıs’a asker çıkarması ve yönetmesine rıza göstermiştir.
İngiltere ile yapılan antlaşma, Kıbrıs adasının sahipliğini Osmanlı Devleti’nden
almamakla birlikte Rusya’nın Doğu Anadolu’da işgal ettiği bölgelerden çekilmesi
hâlinde 1878 Osmanlı-İngiliz Antlaşması sona erecek ve Kıbrıs boşaltılacaktır.
Ancak İngiltere, Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti’nin İttifak Devletleri
safında yer alması üzerine, 5 Kasım 1914 tarihinde 1878 Antlaşması’nı feshederek
Kıbrıs‘ı İngiliz kralının mülkü hâline getirdiğini ilan etmiştir.127
Lozan’da Kıbrıs‘ın statüsü ile ilgili düzenleme yapılmış, antlaşmanın 16, 20
ve 21. maddeler ile konu Türkiye aleyhinde sonuçlanmıştır. Lozan Antlaşması’nın
20. maddesiyle Türkiye, İngiltere’nin 5 Kasım 1914 tarihli Krallık Konseyi Emir-
namesini tanıyarak Kıbrıs’tan hukuken de vazgeçmiştir. Antlaşmanın 21. maddesi
ile Kıbrıs Türklerinin vatandaşlık hakları düzenlenerek 5 Kasım 1914 tarihinde
yerleşik durumda olan Türkler, İngiliz uyruğuna geçmiş sayılarak, Türk uyruklu-

125 Selim Deringil, Denge Oyunu …, s. 3.; Mustafa Aydin, “Determinants of Turkish Foreign Policy:
Historical Framework and Traditional Inputs”, Middle Eastern Studies, Vol. 35, No. 4, Seventy-
Five Years of the Turkish Republic (Oct., 1999), s. 153.
126 Nasuh Uslu, “Kıbrıs sorunu” , 21.Yüzyılda Türk Dış Politikası, (ed. İdris Bal), Nobel Yayın
Dağıtım, Ankara 2004, s. 303.
127 Kudret Özersay, “KıbrısSorunu”, Yaşayan Lozan, (ed. Çağrı Erhan), Ankara 2003, s.191-192.
555
ğunu kaybedeceklerdi. Ancak Türklerin, Türkiye uyrukluğunu iki yıl içinde geçme
hakkı olmakla birlikte bu yönde tercih yapan Türkler Kıbrıs’ı terk etmek zorunda
kalacaklardı.128
İngiltere’nin Lozan Antlaşması’nı 6 Ağustos 1924 tarihinde onaylaması üze-
rine, adada Yüksek Komiserlik makamı kaldırılarak Valilik makamı oluşturulmuş-
tur. Bu dönemde İngiliz yönetiminden memnun kalmayan çok sayıda Türk aile iki
yıllık süre içinde Türkiye’ye göç etmiştir. 1878 Antlaşması sırasında Türk nüfusu
adanın dörtte biri nispetinde iken İngilizlerin 1914 ilhakından sonra 8 bin Türk
ailenin yine Lozan sonrasında çok sayıda ailenin Türkiye’ye göç etmesi demografik
yapının Rumların lehine değişmesine sebep olmuştur.129 1925 yılında adayı Taç
Kolonisine dönüştüren İngiltere 1959-1960 Kıbrıs Antlaşmalarına kadar Kıbrıs’ı
hâkimiyeti altında tutmuştur. İngiltere, Doğu Akdeniz’e egemen olabilecek bir
başka devletin stratejik pozisyon elde edebileceğini İkinci Dünya Savaşı boyunca
fark etmiş ve Kıbrıs’ın bu gücün ya da güçlerin eline geçmesi sonucu Ortadoğu
egemenliğinin el değiştireceğini anlamıştır.130
İngiltere yönetiminde panik yaratan asıl bu gerçek olmuştur. Dışişleri Baka-
nı Anthony Eden, anılarında Kıbrıs’ın İngiliz Ortadoğu stratejisi içinde kazandığı
konumla ilgili olarak şu ifadelere yer vermiştir: “Öncelikli olan adanın stratejik
değeriydi. Askeri danışmanlarımız, Basra Körfezi de dâhil, Ortadoğu’daki durumu-
muzu koruyabilmemiz için adanın en önemli varlığımız olduğunu bildiriyorlardı.
Coğrafya ve taktik düşünceler açısından Türkiye’nin, ırk ve dil açısından Yunanlıla-
rın, stratejik açıdan ise hayatımız, Basra Körfezi’nden gelen petrole bağlı olduğu
sürece, Kıbrıs ile ilgili iddiamız güçlü oluyordu”.131
Kıbrıs ile ilgili iddialı bu İngiliz yaklaşımına rağmen İkinci Dünya Savaşı yıl-
larında değişiklik iki önemli sonucun ortaya çıkmasına zemin hazırlamıştır. Bu
sonuçlardan ilki, Doğu Karadeniz’e sarkmak isteyen Sovyet yönetiminin Kıbrıs’ta
İngiliz varlığını, engel olarak görmesidir. Bunun üzerine Rusya’da eğitilen Rum
komünistleri Kıbrıs’a gönderilerek, Ada Rumları, Yunanistan ile birleşme için kış-
kırtılmaya başlanmıştır. Bu amaçla 1942 yılında Kıbrıs’ta “Akel” isimli bir Komü-
nist Parti de kurulmuştur. İkincisi ise şöyle özetlenebilir: 1945’te İngiltere’de ikti-
dara gelen İşçi Partisi’nin, sömürgeler konusunda çok esnek davranma yoluna
gitmesidir. Bu durum Rumların işlerini kolaylaştırmış, 1941 yılından itibaren
Rumların tüm ulusal ve dini törenleri, Yunanistan ile birleşme için gösteri yapma
aracı olmuştur. Ayrıca, Rum tarafının tüm siyasî parti temsilcileri 1947 yılında,

128 Seha Meray, Lozan Barış Konferansı..., C. VIII, s.7.

129 Irene B. Taeuber, “Cyprus: The Demography of a Strategic Island”, Population Index, Vol. 21,
No. 1 (Jan., 1955), s. 12-13.
130 Nazım Beratlı, “Sömürge Yıllarında Kıbrıs’ta Türk Ulusçuluğunun Ortaya Çıkışı”, Toplumsal
Tarih, C. 18, Sayı 103, (Temmuz 2002), s. 52-53.
131 Andrew Mango, “The Turkish Model”, Middle Eastern Studies, Vol. 29, No. 4 (Oct., 1993), s.
749.
556
Londra’ya giderek İngiliz sömürgeler Bakanı ile görüşmüş ve Kıbrıs’ın Yunanistan
ile birleşmesi için yardımlarını istemişlerdir. Ancak talebe Kıbrıs Türkleri şiddetle
karşı çıkmışlardır. Bu sayede Rum talepleri İngiltere’den olumlu karşılık bulama-
mıştır.
Bu gelişmelerin yaşandığı sırada ise Türkiye’de Kıbrıs için gösteriler ve top-
lantılar düzenlenmiştir. Esasında 1948-1950 yılları arası Türkiye’nin Kıbrıslı Türk-
leri ve Kıbrıs’ı “uzaktan” izlemekten “yakından” ilgilenmeye geçtiği dönem olmuş-
tur. CHP Hükûmeti kanadında ise, 17 Aralık 1949 tarihli Dışişleri Bakanı Sadak’ın
İngiltere’nin Kıbrıs’ı terk edeceğine dair ufak bir algı bulunmadığı ve Yunan
Hükûmeti’nin bu meseleyi resmen ele almadığı şeklindeki ifadeleri, bu konudaki
hareketsizliğinin arka planını ortaya koymuştur. Bakan Sadak 23 Ocak 1950 tari-
hinde TBMM’de bir milletvekilinin sorusuna verdiği cevapta; “Kıbrıs meselesi diye
bir mesele yoktur. Bunu bir müddet evvel Gazetecilerin bir sualine cevaben de söyle-
miştim. Kıbrıs diye bir mesele yoktur, Çünkü Kıbrıs İngiltere’nin hâkimiyeti ve idaresi
altındadır. İngiltere’nin bu adayı başka bir Devlete devretmek hususunda en küçük
bir niyeti, bir temayülü olmadığını İnliyoruz. Bu hususta tam kanaatimiz vardır.
Kıbrıs’ta yapılan şu veya bu hareket, bu vaziyeti değiştiremez, değiştiremeyecektir.
Böyle olunca, miting tertip eden nümayişler yapan gençlerimiz beyhude heyecana
kapılıyorlar boşuna yoruluyorlar. Bunu söylemiştim. Yine tekrar ediyorum. Şu nokta-
yı da huzurunuzda belirtmek isterim: Bu gibi dış meselelerde nümayişler her zaman
fayda vermez, bilâkis bâzan Devlete zarar getirebilir.” şeklindeki dönemin resmi
ağızdan Kıbrıs politikasını ortaya koymaktadır. 132
Bundan kısa bir süre sonra iktidara gelecek olan DP’nin Hükûmet progra-
mında Kıbrıs konusu ele alınmamış olmakla birlikte, DP Hükûmetinin ilk Dışişleri
Bakanı Prof. Köprülü de, 20 Haziran 1950 tarihli DP Meclis grup toplantısında,
Kıbrıs ile ilgili bir soruya; “Böyle bir mesele yoktur” yanıtını vermiştir.133 Gerek
CHP, gerekse DP Dışişleri Bakanlarının “Kıbrıs diye bir sorunumuz yoktur” deme-
lerini şöyle değerlendirebiliriz: Türkiye, Soğuk Savaş öncesi hem savunma gücü,
hem de dış politikada belirleyici aktör olmayışı nedeniyle Kıbrıs Türk toplumuyla
yakından ilgilenilmemiştir. Soğuk Savaş döneminde de Kıbrıs konusunu sorun
öğesi olarak gündeme getirip, İngiltere ve Yunanistan ile sorun çıkarmamayı stra-
teji olarak belirlemiştir. Buna rağmen Rum tarafının İngiltere’ye sürekli olarak
elçilerini gönderdiği ve taleplerini yineledikleri dikkat çekmiştir. Bu doğrultuda
Kıbrıs Ortodoks Kilisesi, 15 Ocak 1950 tarihinde bir adım daha atarak, Yunanistan

132 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 8, Cilt 23, (23 Ocak 1950), s. 288.
133 1951 yılında Yunanistan’ın konuyu resmen ele alması üzerine bile Köprülü, Türk- Yunan dostlu-
ğunun öneminden söz ediyor. Bu dostluğun bozulması, sürdürülen çabaların her iki ülkenin başın-
da bulunan insanların iyi görüşleri ve niyetleriyle hiç bir olumsuz etki yapamayacağından söz edi-
yordu. Bkz. Fiona B. Adamson, “Democratization and the Domestic Sources of Foreign Policy:
Turkey in the 1974 Cyprus Crisis”, Political Science Quarterly, Vol. 116, No. 2 (Summer, 2001),
s. 285-286.
557
ile birleşmek için gayri resmi bir plebisit gerçekleştirmiştir. Sadece Rumların katıl-
dığı oylama ve sonuçlarını İngiliz ve Türk Hükûmetleri reddetmişlerdir. Bir süre
sonra kilise oylamaya katılan 224.700 Rum’un 215.000’inin “katılma” yönünde oy
verdiğini duyurmuştur.134 Oylama sonrasında Başpiskoposluk koltuğuna oturmuş
olan III. Makarios oturmuş ve kilisede “ölüm pahasına da olsa ENOSİS’i gerçekleş-
tirmek için çalışacağına” yemin etmiştir.135 Bu süreçte, NATO’ya girinceye kadar
Yunan Hükûmetleri de Kıbrıs konusunda kesin bir davranış ortaya koymaktan
çekinmişlerdir. Bu durumda Yunan Hükûmeti 1950’den sonra bir ikilemle karşı
karşıya kalmıştır. Buna göre, bir yandan kamuoyunun ENOSİS doğrultusundaki
baskısını üzerinde hissetmekte, öte yandan da Batı İttifakı içinde yer almayı, başlı-
ca amacı olarak benimsemiş olduğundan, İngiltere ve Türkiye ile ilişkilerini boz-
mak istememiştir. Bu doğrultuda, 16 Şubat 1951 tarihinde Yunanistan Başbakanı
Venizelos, Kıbrıs’ın Yunanistan’a ilhak edilmesi gerektiğini ileri sürmüştür. Yunan
başbakanının bu söylemi ise Kıbrıs Türklerini telaşlandırmış ve bunun üzerinde
bölgedeki Türk nüfus TBMM’ye, Başbakan’a, Dışişleri Bakanı’na siyasal partilere
telgraflar çekerek, kendilerine sahip çıkılmasını istemişlerdir.

4.2. Türkiye’nin Kıbrıs Politikasında Değişiklikler

Kıbrıs’ın Türkiye ile olan tarihi, siyasî ve sosyo-kültürel bağları, bu nedenle
adada Türk toplumunun varlığı ve bu halka karşı girişilen baskı ve insanlık dışı
hareketler, sahanın Anadolu açısından taşıdığı jeopolitik ve jeostratejik önemi,
Türkiye’yi Kıbrıs sorununa taraf yapmıştır. Türkiye’nin Kıbrıs ile ilgili politika
oluşturmaya başlaması, Yunan Hükûmetlerinin tahrikinden daha çok sorunun
uluslararası mahiyet kazanması ile gerçekleşmiştir.136 Bu doğrultuda, Kıbrıs’ın
kendisi ile bütünleşmesi politikasına yönelmiş olan Yunanistan, adadaki İngiliz
hâkimiyetine son vermek maksadıyla da Kıbrıs Rumlarının terör gösteri ve eylem-
lerini desteklemiştir. 137 Diğer bir ifade ile adanın Kıbrıslı Türkler ve Türkiye’nin
muhalefetine rağmen, Yunanistan’a ilhak edilmek istenmesi (ENOSİS) öncelikle
adada Türkler ile Rumlar arasında, sonrasında da Türkiye ile Yunanistan arasında

134 800 Kıbrıslı Türk’te Yunanistan ile birleşmeden yana oy kullanmıştır. Bkz. Mihalis Mihailidis,
“Kıbrıs Türk İşçi Sınıfı ve Kıbrıs İşçi Hareketi”, Kıbrıs Dün ve Bugün, (der. Masis Kürkçügil),
İthaki Yayınları, İstanbul 2003, s. 325.
135 Stephen G. Xydis, “The UN General Assembly as an Instrument of Greek Policy: Cyprus, 1954-
58”, The Journal of Conflict Resolution, Vol. 12, No. 2 (Jun., 1968), ss. 143.
136 Melek M. Fırat, 1960-1971 Arası Türk Dış Politikası ve Kıbrıs Sorunu, s. 5-6.
137 Birgül Demirtaş Coşkun, “Değişen Dünya Dengelerinde Türk-Yunan İlişkileri”, 21.Yüzyılda
Türk Dış Politikası, (ed. İdris Bal), Nobel Yayın Dağıtım, Ankara 2004, s. 247; 1954 Kıbrıs Me-
selesinden itibaren ise Türkiye ile Yunanistan arasındaki anlaşmazlık Batı Trakya Türkleri, İstan-
bul Rumları, Fener Rum Patrikhanesi, kara suları sorunu, hava sahası ve Doğu Ege adalarının si-
lahlandırılması gibi meseleler yüzünden hâlâ devam etmektedir. Bkz: Şükrü Sina Gürel, Tarihsel
Boyutu ile Türk-Yunan İlişkileri, Ankara, 1992, s.130.
558
“Kıbrıs Sorunu” diye adlandırılan mücadeleyi ortaya çıkarmıştır.138 Kıbrıs uyuş-
mazlığının bu niteliğe bürünmesi, meseleyi Türk dış politikasının ana konuların-
dan birisi haline getirmiştir. Başbakan Menderes, Venizelos’a Türkiye’nin siyasî
yaklaşımını ve önceliklerini şu ifadelerle özetlemiştir: “Merak etmeyin. Bu konu
Yunan-Türk dostluğu çerçevesinde çözüme kavuşturulacaktır.” Kamuoyunda ise,
konuya gereken önem verilmekte ve Kıbrıs konusu yakından takip edilmeye çalı-
şılmıştır.139 Dışişleri Bakanı Köprülü konuya ilişkin; “…Coğrafi ehemmiyeti, oradaki
soydaşlarımızın mühim bir kütle teşkil eylemesi ve tarihi bağlarımız dolayısıyla,
Kıbrıs’ın durumunun bizi çok yakından alakadar etmesi gayet tabidir. Adanın bu
günkü hukuki vaziyetinin değişmesi için bir sebep görmemekteyiz. Fakat bu vaziyet-
te herhangi bir değişiklik ciddi surette bahis mevzuu olacak olursa, bunun bizsiz ve
haklarımıza aykırı bir şekilde yapılmasına imkân bırakmayız. Bu bakımdan oradaki
soydaşlarımızın müsterih olmaları lazımdır. Sözlerimin her hangi bir şekilde pole-
miklere vesile vermesini arzu etmediğim için, meselenin esası hakkında daha fazla
müteala beyanından içtinap edeceğim. Bu sebepledir ki, Hükûmetimiz bu mevzu
hakkındaki durumunu gereken taraflara açık ve dostane bir şekilde anlatmakla be-
raber ortada çalkalanan münakaşa ve gösterilerden ihtiyat ve temkinle uzak dur-
muştur. Biz Yunanistan ile aramızdaki dostluğun sıkı ve samimi mahiyette olmasına
büyük ehemmiyet vermekteyiz.” ifadelerine yer verdiği demecinde, Hükûmetin Kıb-
rıs konusunda yaklaşımının netlik kazanmaya başladığını görmekteyiz. Fakat bu
ilginin, henüz Hükûmet politikası veya devlet stratejisi olmadığı da dikkat çekmek-
tedir.140

138 Kıbrıs’ta yaşananların tarihsel süreci incelendiğinde Kıbrıs’ın aslında hiçbir zaman bir Yunan
adası olmadığı, oradaki Rum nüfusun Atina tarafından yapay olarak özel bir siyasetle artırıldığı
ortaya çıkan en bariz sonuç olacaktır. Dahası iki komşu ülke olan Türkiye ve Yunanistan arasında
sürekli sürtüşmeler ve savaşların tahrikçisi ve başlatıcısı her zaman Yunanistan olmuştur. Bu sür-
tüşmelerin ve savaşların temelinde yatan gerçek nedenin “Megalo İdea” olduğu ortaya çıkar. Bkz:
Fikret Alasya, Tarihte Kıbrıs, Ankara 1988, s.173.
139 Cumhuriyet, 21.12.1951; Türk kamuoyunda Kıbrıs’a ve Kıbrıs Türklerine yakın ve güçlü ilgi
bulunmakta ve 1940’lı yılların özellikle sonlasına doğru, Yunanistan’ın tutum ve davranışları ile o
arada Yunanistan Kralı’nın, ilhaktan bahsetmesi Kıbrıs sorununun doğrudan doğruya Yunanistan
ile İngiltere arasında çözümleme zamanının geldiğine inandığım açıklaması, Kıbrıs Türkleri ara-
sında ve Türkiye’de üzüntü ve tepkiyle karşılanmıştır. Bkz. (Hasene Ilgaz, Kıbrıs Notları, İstan-
bul 1949, s. 30-31. Kıbns Türklerinin Lefkoşa’da düzenlemiş oldukları mitingte İngiltere’nin Kıb-
rıs’tan çekilmesi halinde, Ada’nın sahibinin Türkiye olması gerektiği, bunun aynı zamanda Yuna-
nistan’la ortak demokrasi amacı için de çok yararlı olacağı, Ada’da Komünist kışkırtması yapıla-
mayacağı gibi Doğu Akdeniz’in ortasında ulusal ve güçlü bir üs olarak Türkiye’nin kontrolü altın-
da bulunmasının yararlarıyla ilgili düşüncelerini, ortaya koymuşlardır. Takip eden dönemde Anka-
ra’da 13 Haziran 1958 tarihinde düzenlenen mitingte ise, Kıbrıs Türklerine destek verilmiş vedü-
zenlenen toplantılarda Kıbrıs konusundaki hassasiyet ortaya konulmaya çalışılmıştır. Hürriyet, 13
Haziran 1958, s.1.
140 Fiona B. Adamson, “Democratization and the Domestic Sources of Foreign Policy: Turkey in the
1974 CyprusCrisis”, Political Science Quarterly, Vol. 116, No. 2 (Summer, 2001), s. 285.
559
 Kıbrıs sorunu 1954 yılından beri DP Hükûmeti’nin dış politikasının ana ko-
nularından biri haline gelmiştir. Türk Hükûmeti’nin uyuşmazlığı başından beri
ilgili devletlerarasında yapılan müzakereler ile çözümlemek istemesi, Yunanis-
tan’ın genel olarak oldu-bitti politikası gütmesi sebebi ile mümkün olmamıştır.
Dışişleri Bakanı Köprülü, 1 Nisan 1954 tarihinde şunları söylemiştir: “Dost ve müt-
tefik Yunanistan’ın devlet adamlarıyla yapılan görüşmelerde Kıbrıs üzerinde her
hangi bir muhabere veya müzakere cereyan etmiş değildir. Bunun sebebi, Türki-
ye’nin Kıbrıs meselesi diye bir şey mevcut olmadığı mütalâasında bulunması ve Kıb-
rıs’ın hâlen İngiltere’ye ait olduğuna göre, bu ada hakkında Yunanistan’la ikili ko-
nuşmalar yapılmasının caiz olmamasıdır. Günün birinde Kıbrıs’ın İngiltere ile müza-
kereye mevzu olması haline, pek tabii, bu adada mühim bir Türk ekalliyeti bulunması
keyfiyeti bizim de söz sahibi olmamızı gerektirecektir. Kaldı ki, biz bu adanın bugün-
kü statüsünde bir değişiklik yapılması lüzumuna kani değiliz.”141. DP Hükûmeti’nin
Kıbrıs meselesi ile ilgili olarak, bu türden bir politika izlemesi ise, Sovyet yöneti-
minin bu dönem ve öncesinde Türkiye için tehdit oluşturmasına engel olmak ve
dış baskısına karşı kendi varlığının ve güvenliğinin sürekliliğini sağlamanın birinci
planda olması şeklinde düşünülebilir. Ayrıca Türkiye, NATO’ya girmekle elde edi-
len güvenliğin daha da genişletilmesi ve güçlendirilmesine yönelmiş ve Yunanis-
tan’ın, İngiltere’ye başvurarak Kıbrıs’ı resmen istemesine karşı, Türkiye’nin Yuna-
nistan ile Balkan İttifakı’nı gerçekleştirmeye öncelik vermiştir. Kıbrıs sorununda
başlangıçta pasif kalınmasının bu nedenle olduğu düşünülebilir.
Kıbrıs uyuşmazlığı ada halkının çatışması sonucu Yunanistan’da ve Türki-
ye’de “Millî bir dava” haline gelmiştir. Kıbrıs meselesinin ilk defa uluslararası bir
mahiyet kazanması sürecinde, 1954 yılında Yunanistan’ın sorunu BM’ye götürme
çabaları yoğunluk kazanmaya başladığında, Türkiye de sorunla resmen ilgilenmek
gereğini hissetmiştir. 142 Sonrasında Yunanistan tarafından bir şikâyet konusu
olarak, 16 Ağustos 1954 tarihinde BM Genel Kurulu önüne taşınan meselede, Tür-
kiye, İngiltere ve Yunanistan doğrudan taraf olmuşlardır.143 Türkiye adada yaşa-

141 Suat Bilge,”Kıbrıs Uyuşmazlığı ve Türkiye-Sovyetler Birliği Münasebetleri”, Olaylarla Türk Dış
Politikası (1919-1965), (2. Baskı), Ankara, 1969, s. 363.
142 Kıbrıs Türk heyetinin talepleri özetle şu şekilde olmuştur:
 Kıbrıslı Rumların Enosis taleplerinin toptan reddi.
 ENOSİS’e giden ilk adım olarak görülen muhtariyete karşı çıkmak.
 Yeni bir anayasa Türk çıkarlarını korumak için anayasaya garantiler dahil etmek.
 Türk azınlığın Türklerin vakıf malları ve okullarının yönetimi konusunda daha etkin denetim
için harekete geçmesi. Bkz. (H.Fikret Alasya, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Tarihi, Anka-
ra 1987, s.65).
143 Kıbrıs sorununda, tarafların tezi ve iddiaları açısından incelenmesi hakkında geniş bilgi için bkz.
Sevin Toluner, Kıbrıs Uyuşmazlığı ve Milletlerarası Hukuk, İstanbul 1977, s. 16 vd.; Ayrıca,
Türk tezinin dayanakları için Nihat Erim, Bildiğim Gördüğüm Ölçüler İçinde Kıbrıs, 2. Baskı,
Ankara, 1975, s. 15 vd; 1946-1954 yılları arasında, “enosis” hareketinin hızlanması ve sorunun
560
yan Türklerin can güvenliğini sağlamak üzere, kendisine tarihi bağlarla bağlı bulu-
nan ve Anadolu’ya sadece 40 mil uzaklıkta olan Kıbrıs ile yakından ilgilenmeye
başlamıştır. Kıbrıslı Türklerden oluşan bir heyetinde Eylül 1954’te Türkiye’ye
gelerek yetkili makamlara görüşlerini iletmeleri neticesinde, Türkiye’nin de talebi
doğrultusunda 14 Aralık 1954 tarihinde BM’nin Siyasî Komisyon gündemine alın-
mıştır. Bu gelişme Kıbrıs sorununun, Türk dış politikasının en önemli ko-
nularından birisi haline gelmesinde de etkili olmuştur. Bu sebeple doğrudan Türk-
Yunan ilişkileri Türk dış politikasını etkileyen başlıca faktörlerden de biri haline
gelmiştir. Türkiye, BM’de, Yunanistan’ın Kıbrıs konusuyla ilgili yaptığı önerinin
oylanması sırasında, konunun İngiltere ile Yunanistan’ı ilgilendirdiğini göstermek
amacıyla olacak, çekimser oy vermiştir. Oylamanın sonucunun belli olmasından
sonra da Başbakan Adnan Menderes, 18 Aralık 1954 tarihinde yaptığı değerlen-
dirmede; “Bu mesele tamamıyla kapandığı için artık müttefikimiz Yunanistan ile
aramızdaki dostluğun hatta gölgelenmemesine dikkat ve itina göstermek zamanı
gelmiş bulunuyor.”144 ifadelerine yer vermiştir. Fakat gelişmeler Türk tarafının
beklediği gibi olmamış, BM’nin aldığı bu karar, Kıbrıs uyuşmazlığını sona erdire-
memiştir.
Nisan 1955’te Kıbrıs’ta EOKA yeraltı örgütünü kurulması ve örgütün İngiliz-
ler ve Türklere karşı tedhiş hareketlerine başlamaları gerginliği daha da tırman-
dırmıştır.145 Bu dönemde Yunanistan’ın da açık olarak destek verdiği, Makarios’un
emirleri ile terör faaliyetleri için kurulan ve komutanlığını Grivas’ın yaptığı EOKA
(Kıbrıslı Savaşçıların Ulusal Örgütü), silahlı direniş ve tedhiş hareketi başlatmış-
tır.146 EOKA’nın dağıtmış olduğu ilk bildirisinde dikkat çeken; “İki düşmanımız
vardır. Birincisi İngilizler, İkincisi Türkler…Önce İngilizleri ele alıp onları Ada’dan
kovacağız, sonra da Türkleri imha edeceğiz. Hedefimiz ENOSİS’tir. Her ne pahasına
olursa olsun görevimiz bu hedefin gerçekleştirilmesidir.” 147 açıklama sonrasında
Londra yönetimi, Türkiye’yi de soruna taraf yaparak, Kıbrıs ile ilgili politikasını,
Yunanistan’ın taleplerini dengelemek stratejisi üzerine kurmuştur. 148 Bu nedenle

uluslararası nitelik kazanmasıyla ilgili gelişmeler için Mehmet Serhat Yılmaz, “İngiliz Büyükelçi-
liği Yıllık Raporlarında Türkiye’nin Dış İlişkileri (1946-1949)”, s. 83.
144 Kâmuran Gürün, Dış İlişkiler ve Türk Politikası, (1939’dan Günümüze Kadar), Ankara, 1983,
s. 386.
145 Mehmet Demiryürek, “Belgeler ve Sözlü Tarih Çalışmaları Işığında Fetihten Günümüze Kıbrısta
Türk Varlığı”, Toplumsal Tarih, Cilt 18, Sayı 103, (Temmuz 2002), s. 47.
146
EOKA örgütü hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. (Vehbi Zeki Serter, “Kıbrıs Cumhuriyeti’nin Do-
ğuşu ve Yıkılış Nedenleri”, VIII. Türk Tarih Kongresi, (11-15 Ekim 1976), Ankara 1983, s.
2071; Kyriacos C. Markides, “Social Change and the Rise and Decline of Social Movements: The
Case of Cyprus”, American Ethnologist, Vol. 1, No. 2 (May, 1974),s. 309-330.
147 Aydın Akkurt, Türk Mukavemet Teşkilatı: 1957-1958 Mücadelesi, İstanbul 1999, s. 13.
148 Birgül Demirtaş Coşkun, “Değişen Dünya Dengelerinde Türk-Yunan İlişkileri”, 21.Yüzyılda
Türk Dış Politikası, (ed. İdris Bal, Nobel Yayın Dağıtım), Ankara 2004, s. 247; Yunan Hükûmeti
İngiltere ile görüşmelerden bir sonuç alamayınca İngiltere’yi Birleşmiş Milletler’e şikâyet eder.
561
Kıbrıs’ta yaşananları gerek iktidarın gerekse muhalefetin Millî bir dava olmak üze-
re atfetmesinin arkasında 1955 yılında cereyan eden bu gelişmenin ve İngiliz poli-
tikasının etkili olduğu düşünülebilir.149
İngiltere, sorunun ilgili üç devlet (Türkiye, Yunanistan, İngiltere) arasında
çözümlenmesini sağlamak maksadıyla Londra’da 30 Haziran 1955 tarihinde bir
konferans yapılacağına dair açıklama yapmış, İngiltere, Yunanistan karşısında,
Türkiye ile çıkmıştır. Bu üç devlet arasında, 29 Ağustos 1955 tarihinde Londra’da,
“Doğu Akdeniz ve Kıbrıs Hakkında Üçlü Konferans” toplanmıştır. İngiltere, bu kon-
feransta, adaya özerklik vermeyi önermesi üzerine Türkiye, statükonun devamını,
eğer durumda değişiklik olacaksa adanın kendisine geri verilmesini istemiştir.
Yunanistan tarafı ise, self-determination’da, ısrar ederken adanın kendisine katıl-
masında ısrarcı olmuştur. Tarafların beklentilerindeki farklılığın neticesinde 7
Eylül 1955’te sona eren bu konferansta bir sonuç alınamamıştır.
Bu sırada 6 Eylül 1955 tarihli basında yer alan Selanik’te Atatürk’ün evinin
bombalandığı haberleri üzerine 6-7 Eylül 1955’te İstanbul, İzmir ve Ankara’da
gerilimli bir döneme girilmiştir. Yaşanan gelişmeler bazı çevrelere göre azınlıklara
karşı Hükûmetin gereğince müdahale gerçekleştiremediği şeklinde değerlendiri-
lirken, bazı çevrelere göre ise; Kıbrıs sorununda Yunanistan’a karşı Türklerin fikrî
ve fiilî tepkisi olarak yorumlanmıştır. 150 Bu dönemde olaylara basında geniş yer
verilmiştir.151 Bu süreçte muhalefette meseleyi ısrarla takip ettiğini ortaya koyar-
ken DP’ye İsmet İnönü olayda suiistimal olduğu gerekçesi ile, “Bu bahsi bir neticeye
bağlamaya mecburuz. 1954’ten sonra bu suretle bütün delilleriyle bir rejim buhranı
içinde geçmiştir. 1955 senesinde bu buhran vahim tezahürlerini 6/7 Eylül hâdisele-
rine kadar göstermiştir. Memlekette muhalefet aleyhine, vatanseverliğine kadar dil
uzatılarak, sistemli ve umumi şekilde tecavüz edilmiştir. 6/7 Eylül hâdiseleri ilk önce
muhalefete yüklenmek istendi. Sonra komünist tahriklerine verilmeye çalışıldı. Mey-
danda Hükûmetten başka mesul kalmayınca kimse hiçbir ceza görmeden hâdise
tabiatıyla kapatılmış oldu. 6/7 Eylül vukuatından vahim bir surette mesul olan Bay
Adnan Menderes’in Hükûmetin başından ayrılması lâzımdır….6/7 Eylül hâdisesin-
den, dış politikadaki icraatından doğrudan doğruya Başbakan mesuldür.” ifadeleri
ile yüklenmiştir.152

İngiliz basınında adanın Türkiye’ye verilebileceğine dair çıkan haberler Atina’da korkuya sebep
oluyordu. Bkz. Cumhuriyet, 09.07.1954.
149 Panayiotis Persianis, “The British Colonial Education ‘Lending’ Policy in Cyprus (1878-1960):
An Intriguing Example of an Elusive ‘Adapted Education’ Policy”, Comparative Education,
Vol. 32, No. 1 (Mar., 1996), s. 60-61.
150 Dilek Güven, “Türk Milliyetçiliği ve Homojenleştirme Politikası 6-7 Eylül Olayları ve Failler”,
Toplumsal Tarih, Sayı 141, (Eylül 2005), ss. 38-49.; “6-7 Eylül’e Tanıklıklar”, Toplumsal Ta-
rih, Sayı 141, (Eylül 2005), ss.52-63
151 “İstanbul ve İzmir’deki Hadiseler Üzerine Örfî İdare İlan Edildi”, Yeni İstanbul, (7 Eylül 1955).
152 Hükûmetler, Programları ve Genel Kurul Görüşmeleri (22 Mayıs 1950-20 Kasım 1961), s.
1105-1106, 1181.
562
 Esasında İngiltere’nin, konferans sonrasında da kendi görüşünü yürütmesi
ve 1955 yılı sonundan itibaren Kıbrıs’a özerklik vermek için hazırlıklara başlaması
üzerine, Türk basınında şiddetli bir kampanya başlatılmıştır. Türk basınında
hâkim olan yaklaşıma göre, İngiltere Kıbrıs sorununu uluslararası bir konu haline
getirerek kendi kamuoyunu etkilemek istemiş ve isteklerini zorla kabul ettirmeyi
düşünmektedir. Bu sırada Makarios ile müzakereler Türk basınında hassasiyet
uyandırmıştır. Bunun giderilmesi için Dışişleri Bakanı Fuat Köprülü, 24 Ocak 1956
tarihinde Anadolu Ajansı’na bir demeç vererek Hükûmetin gelişmeleri faal bir
şekilde izlediğini ve İngiliz hükûmeti ile temas halinde bulunduğunu ve Makarios
ile müzakerelere itiraz edildiğini bildirmiştir. Bu doğrultuda; İngiltere Dışişleri
Bakanı Selwyn Lloyd, 11 Mart 1956 tarihinde Ankara’yı ziyaret etmiş, ziyareti
sonunda, yayınlanan ortak bildiride açıkça Kıbrıs konusuna yer verilmemiştir.153
Yalnız Selwyn Lloyd basın toplantısında gazetecilerin sorularına karşı Makarios ile
anlaşmaya varılmadığını, adada öncelikle düzen sağlandıktan sonra ilgililerin iş-
birliği ile bir self-goverment şekli üzerinde bir anlaşmaya varılması gerektiğini
açıklamıştır. Bu gelişme DP Hükûmeti tarafından yakından takip edilmekle birlik-
te, Dışişleri Bakanı Lloyd’un ziyareti sonrası, Başbakan Adnan Menderes’in 13
Mart 1956 tarihli Anadolu Ajansı’na verdiği demeçte, “Hükûmetimizin kanaatine
göre, İngiliz Hükûmeti, Başpiskopos ile yapmış olduğu müzakerelerde mümkün olan
azami tavizleri göstermek hususunda hatta çok ileri gitmiştir. Başpiskoposun bütün
gayesinin Kıbrıs’ın mukadderatı üzerinde yegâne muhatap ve sahibi selâhiyet kimse
sıfatını iktisap etmek olduğu bu müzakerelerde açıkça meydana çıkmış olduğu anla-
şılıyor.” ifadelerine yer vermiştir. Bu ifadeler üzerine İngiltere Başbakanı Eden ise,
14 Mart 1956 tarihinde Avam Kamarasında yaptığı konuşmada Kıbrıs uyuşmazlı-
ğının Türkiye’nin rızası olmadan sadece Yunanistan ile çözümlenemeyeceğini ve
Kıbrıs’ın Türkiye’nin savunması bakımından stratejik öneminin büyük olduğunu
açıklamıştır. Türk yönetimi ise Dışişleri Bakanı Fuat Köprülü aracılığıyla Mart ayı
sonunda Kıbrıs için bir self-government şeklini konuşulmasından evvel tedhişin
durmasının gerektiğini bildirmiştir. Gerek Türk gerekse Rum taraflarının itirazla-
rına rağmen İngiltere yönetimi Kıbrıs’a mahallî muhtariyet verilmesi amacıyla
hazırlık çalışmalarına devam etmiştir. Bu doğrultuda, bir tasarı hazırlaması amaçlı
Lord Radcliffe’i görevlendirilmiştir. Kıbrıs’taki cemaat temsilcileri ile görüşmesi
sonrasında Lord Radcliffe’in hazırlamış olduğu tasarı, Bakan Lennox Boyd tarafın-
dan ilgili devletlere iletmek amacıyla Türkiye’ye gelerek, 6 Aralık 1956 tarihinde
İstanbul’da Başbakan Adnan Menderes tarafından kabul edilmiştir. Ardından ta-
rafların da görüşlerinin alınmasının sonrasında, 19 Aralık 1956 tarihinde resmen
açıklanmıştır. Kıbrıs’a mahallî muhtariyet verilmesi için Lord Radcliffe tarafından

153 Nasrullah Uzman, “İktidardan Muhalefete M. Fuad Köprülü’nün Siyasi Mücadelesi (1956-1966),
Gazi Akademik Bakış, Cilt 7, Sayı 13, (Kış 2013), s. 199.
563
hazırlanan tasarı, self-government şekli ile ilgili olup self-determination konusu
kapsamına almamıştır.154
Radcliffe tasarısı hakkında Türkiye’nin görüşü bizzat Başbakan Adnan Men-
deres tarafından 20 Aralık 1956 tarihli Anadolu Ajansı’na verdiği bir demeçte açık-
lanmıştır. Tasarıya ilişkin Adnan Menderes uygulanma şartına dikkati çekmiş ve
özellikle İngiltere’nin taksim vaadi üzerinde durmuştur: “Radcliffe raporu üzerinde
yaptığımız iptidai mahiyetindeki inceleme ve İngiltere Hükûmeti tarafından verilmiş
olan izahat bu raporun makul bir müzakere mevzuu teşkil edebileceği kanaatim bize
vermiştir. Teferruatlı tetkikatımızı bitince İngiltere Hükûmetine yapacağımız bazı
telkinler olabilir. Kıbrıs’ın mukadderatının ileride Kıbrıs hakları tarafından tayini
(self-determination) mevzuuna gelince, müstemlekeler nazırı Mr. Lennox-Boyd’un
Avam Kamarasında bu hususda söyledikleri şayanı dikkattir. Nazır, Kıbrıs halkının
mütecanis olmaması keyfiyetini tebarüz ettirdikten sonra, ada halkının reyine müra-
caat edildiği takdirde Kıbrıs’taki Türk cemaatinin oradaki Rumca konuşanların teş-
kil ettiği cemaatten aslâ daha az olmayan şekilde kendi mukadderatını serbestçe
kendisi tespit etmek imkânına malik bulunacağım söylemiş ve bunun adanın taksimi
hususunun muhtemel neticelerden biri olacağı manasına geldiğini tasdik eylemiştir.
Bu esaslar dairesinde İngiltere Hükûmeti ile Kıbrıs meselesine müteallik işleri gö-
rüşmeye devam edeceğiz. Başbakan Adnan Menderes, 28 Aralık 1956 tarihinde Bü-
yük Millet Meclisi’nde yaptığı konuşmada bu demecine atıfta bulunarak…muhtariyet
idaresiyle onu ifanın nihaî olarak taayyün edecek kaderi arasında irtibat temin
edilmiştir... Biz nihaî vaziyet ne olacaktı, evvelâ onu öğrenmek istiyoruz. Bunu öğ-
rendikten sonra ki, nihaî vaziyet üzerinde tetkiklerimizi yapar, ondan sonra cevabı-
mızı veririz.” dediğini açıklamıştır.155

154 Kıbrıs halkının idaresine bırakılan alanlarda mahalli idarenin yönetimi için bir yasama meclisi,
Hükûmet ve mahkemeler kurulacaktır. Seçim ve kısmen tayinle üyeleri tespit edilecek 36 kişilik
yasama meclisinde altı üyelik Türklere ayrılmıştır. Radcliffe tasarısı kesin bir metin değildi. Kıb-
rıs’lı Rum ve Türkler ve Türkiye ve Yunanistan ile yapılacak görüşmeler ile son şeklini alacaktı.
Bu görüşmelere Türkler katılmışlar fakat ramlar tasarıyı kabul etmedikleri için bir anlaşmaya varı-
lıp müşterek tadil çalışmaları yapılamamıştır. Krebs, Ronald R., “Perverse Institutionalism: NATO
and the Greco-Turkish Conflict”, International Organization, Vol. 53, No. 2 (Spring, 1999), s.
362.
155 “Türkiye’de başta CHP olmak üzere muhalefet öncelikle statükonun değişmesi halinde adanın
Türkiye’nin egemenliği altına dönmesi istenmiştir. Muhalefetin tenkitlerine Başbakan Adnan
Menderes, TBMM’de 28 Aralık 1956 tarihli toplantıda verdiği cevapta; İngiltere, hiçbir zaman
«self determination» prensibini tatbik etmeyeceğim demedi… Zamanı gelince Selef -determination
prensibini tatbik edecek olursak onu tam mânasında tatbik edeceğiz. Yani Türk halkını, Rum halkı
gibi, kendi kaderini tâyin etmekte serbest bırakacağız, diyor. İngilizlerin, gerek Kıbrıs adası mev-
zuunda gerekse self -determination prensibinin tatbikatı etrafında böyle bir beyanat yaptığı vâki
değildir. Bu noktanın hâdisemizde yeni bir unsur olduğunu tebarüz ettirmek isterim ki, bu yeni un-
surun Lennox – Boyd’un beyanatında mündemiç olduğunu Cihad Baban bu kürsüden ifade etmiş
değildir. Şimdi arkadaşımız diyor ki, İngiltere adayı Yunanistan’a vermek için hazırlanmaktadır.
Biz bu kanaatta değiliz. Kendi kanaatlerine hürmet ederiz… Evvelâ tarih sırasiyle hâdiselere göz
attığımız takdirde, İngiltere, adayı Yunanistan’a vermeye daha ziyade hazırlanmıştır… Şimdi mü-
564
 TBMM gündemine taşınan Radcliffe tasarısı hakkında öncelikle Dışişleri Ba-
kan Vekili Etem Menderes söz almış ve tasarısı hakkında bilgi vermiştir. Etem
Menderes tasarının incelenme sürecinin tamamlanmasının ardından İngiltere
Hükûmeti ile temasa geçileceğini, tasarının geçici bir dönem için olduğunu, esas
olanın Kıbrıs’ın mukadderatının kesin olarak tayin edilmesi gerektiğini, bu mak-
satla adadaki Türk halkının -kendi mukadderatını tayin hakkının- kabul edildiğini
açıklamıştır. Meclis görüşmeler sırasında söz alan Başbakan Adnan Menderes,
“...Radcliffe raporu ile Kıbrıs’a muhtariyet veriliyor. Bu muhtar idareyi biz olduğu
gibi kabul etmiş değiliz... Kıbrıs’daki Türk cemaati liderlerini davet ettik, kendileriyle
müzakere halindeyiz. Bu müzakerenin neticesinde İngiltere Hükûmetine icabında
telkinlerde bulunacağız. Bu, İngiliz teklifinin aynen kabulün tazammun etmeyen bir
ifadedir.” ifadelerine yer verirken, esasında önemli olan yönün adanın ileriki statü-
sü olduğunu belirtmiştir.156 Türkiye, 1956 yılı sonunda, İngiltere’nin özerklik dü-
şüncesinde ısrarcı yaklaşımı üzerine bu yaklaşımı kabul etmiştir. Neticede, Radclif-
fe tasarısı Rum tarafının muhalefeti sonucunda uygulanamamıştır.

4.3. Birleşmiş Milletler ve NATO’nun Müdahalesi

1956 yılı içinde taraflar arasında yaşanan Kıbrıs uyuşmazlığı iki defa BM’nin
gündemine taşınmıştır. Yunanistan, Kıbrıs halkına self-determination prensibinin
uygulanması doğrultusunda, İngiltere ve Türkiye’nin itirazlarına rağmen BM Genel
Kurulu’nun tavsiye etmesini istemiştir. Yunanistan bu düşünce ile Kıbrıs uyuşmaz-
lığını BM’nin gündeminde tutmak istemiş, fakat ABD’nin tutumu nedeniyle ilk baş-
larda bir sonuç alamamıştır. Fakat ABD’nin BM’nin oy çokluğunu etkileyemez hale
gelmesi üzerine, örgütün kararlarında görülen değişme eğiliminden yararlanmak
istemiştir. Bu sayede ilk görüşme 1956 Şubatında gerçekleşmiştir. Bu görüşme
sırasında İngiltere’nin, BM Antlaşması’nın üye devletlerden birine diğer bir devle-
tin bir parçası için bağımsızlık istemek hakkını vermediğini ve bu nedenle Yuna-

saade ederseniz muhterem arkadaşlarım; tavizlerde nerelere kadar gidilecek? Sualine geleceğim.
Bu sual karşısında insan zanneder ki, Kıbrıs’ı bize sağlam, muhkem bir şekilde teslim etmişler de
biz Kıbrıs üzerinde fedakârlıklar yapıyoruz, tavizler veriyoruz. Hayır Cihad Bey. Hâdise öyle de-
ğildir… Yunanistan’ın bütün dünyada propagandalar yapmış olduğu hususunda, meşhur bir zatın
Avrupa Konseyinde ayağa kalkmak suretiyle şöyle demiş olmasından istimbatı ahkâm ederek ah-
valin son derece vahîm olduğunu söylemek istiyor. Hayır arkadaşlar, vaziyet böyle değildir. Türk
dâvası sağlamdır. Daha ileri bir iddia, bize adanın verilmesini iddiaya kalkarsak, dünyanın bu ka-
rışık zamanında Türk Devletinin meseleleri Kıbrıs Adasından ibaret değildir. Türkiye bütün maddi
mânevi potansiyeli ile bu Kıbrıs dâvasında kendisini bağlıyacak bir Devlet değildir. Her hususu
bırakalım, milletin toptan hayatlarının tehlikede olduğu zamanlar, hem kendi başımıza daha ileri
kaygılar, hem de dünyanın basma daha ileri müşküller çıkarmaktan başka, böyle bir hareket, bir
şey ifade etmeyecektir. Bir gayrimüsmir yolda yürümek; bu, Türk Devletinin şiarı olmamak lâzım
gelir. Hükûmetin düşüncesi budur.” Bkz.(TBMM Zabıt Ceridesi, Devre:10, Cilt 15, (28 Aralık
1956), s. 350-351).
156 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre:10, Cilt 15, (28 Aralık 1956), s. 352
565
nistan’ın Kıbrıs’taki tedhişçilik hareketlerine yardım etmekten vazgeçmesini iste-
miştir.
Türkiye, daimi delegesi Selim Sarper tarafından ortaya koyduğu görüşünde
Türkiye’nin Kıbrıs uyuşmazlığına yaklaşımının sebepleri sayılmıştır. Buna göre;
Yunanistan’ın self-determination prensibinin uygulanması istekleri arkasında
ilhak emellerinin bulunduğu anlatılmış, bu emellerine gerçekleştirmek için Yuna-
nistan’ın Kıbrıs’ta tedhişçiliği teşvik ettiği, teşkilâtlandırdığı ve yardımda bulun-
duğu ve Türkiye aleyhine bir propaganda kampanyasına giriştiği üzerinde durul-
muştur. Selim Sarper, BM’nin Kıbrıs uyuşmazlığının ilgili devletlerarasında barışçı
yollar ile çözümlenmesini ve bu amaçla bu devletlerin tekrar görüşmeye başlama-
larının teşvik edilmesini de istenmiştir. Bu doğrultuda; Siyasî Komisyonda yapılan
görüşmelerde Hindistan’ın Kıbrıs uyuşmazlığının BM antlaşmasına uygun olarak
ilgili taraflar arasında müzakere edilmek yolu ile çözümlenmesi şeklinde yaptığı
teklif çoğunluğun desteğini almış ve bu teklif sonradan Genel Kurul’da kabul edil-
miştir.157
Bu sırada, BM’ye giden Türk heyeti üyelerinden Fatin Rüştü Zorlu, Siyasî
Komisyonun kararından sonra, 23 Şubat 1957 tarihinde New York’ta; “Meselenin
taraflar arasında müzakere yolu ile halli arzusu tezahür etmiştir. Bu arzu dairesinde
hal çarelerinin aranması İngiltere’ye terettüp etmektedir... Kararda, sulh ve sükûnun
avdetinin müzakereler için başlıca şart olarak ileri sürülmesi Türkiye’nin baştan beri
müdafaa ettiği görüşe tamamen uygun bulunmaktadır... Fakat müzakereler esna-
sında bizi en fazla memnun eden nokta şüphesiz ENOSİS (Yunanistan’a ilhak) fikri-
nin ittifaka yakın bir şekilde bütün hatibler tarafından reddedilmesidir...” şeklindeki
verdiği demeçte; kararın Türk tezine uygunluğu hakkında değerlendirme yapmış
ve Türk tarafının memnuniyetini ifade etmiştir. Aralık ayı başında Yunanistan’ın
başvurusu üzerine BM, Kıbrıs uyuşmazlığını incelemiştir.158 Bunun üzerine Genel
Kuruldan öncesinde Siyasî Komisyonda yapılan görüşmeler sonunda self-
determination prensibinin Kıbrıs halkına uygulanmasını sağlama amacıyla görüş-
meler yapılması hakkında, Yunanistan’ın teklif ettiği tavsiye tasarısı 20’ye karşı 33
oyla kabul edilmiştir. Fakat Siyasî Komisyonun kararı Genel Kurulda gerekli 2/3
oy çoğunluğu elde edemediği için Yunanistan’ın teklifi kabul edilmemiştir. Bu oy-
lama, Türkiye tarafından self-determination prensibinin Yunanistan’ın istediği gibi
Kıbrıs’a uygulanmasının red edildiği şeklinde yorumlanmıştır. Bu karar üzerine
Türkiye’de DP Hükûmeti tarafından bir tepki gösterilmemiş, durumun Yunanis-
tan’ın lehinde olmadığı şeklinde açıklanmış. Başbakan Adnan Menderes 4 Mart
1957 tarihli Hükûmet programında Türk-Yunan dostluğunu bir kez daha yeniler-
ken şu ifadelere yer vermiştir: “Dış siyasetimizin hayati bir mevzuu olan Kıbrıs me-

157 Ronald R. Krebs, “Perverse Institutionalism: NATO and the Greco-Turkish Conflict”, , 364.
158 Naomi Rosenbaum, “Success in Foreign Policy: The British in Cyprus, 1878-1960”, s. 623-626).
566
selesine gelince; bu millî dâvamıza ait karar ve düşüncelerimiz katiyet ve sarahatle
ortaya konulmuş bulunmaktadır. Kıymet verdiğimiz Türk - Yunan dostluğunu koru-
mak ve hu ihtilâfı ortadan kaldırmak için azami hüsnüniyet göstermiş ve Kıbrıs’ın
taksimine razı olmak suretiyle yapabileceğimiz fedakârlığın hududuna varmış bulu-
nuyoruz. Türkiye’nin emniyetinin ve adadaki Türk cemaatinin istikbal ve inkişafının
korunması için aldığımız bu kararlı durumun muhafaza olunacağını bir kere daha
teyid ederiz.”159 CHP ise Yunanistan tezinin kabulünün üzücü olduğunu ve
TBMM’de genel görüşme isteyeceklerini açıklamıştır.
BM’nin bu teşebbüslerinin ardından, ilgili devletlerarasındaki görüşmeleri
başlatmak görevini NATO üzerine almak istemiştir.160 NATO Genel Sekreteri Lord
Ismay tarafından Paris’te 20 Mart 1957 tarihinde NATO tarafından resmî bir açık-
lama ile İngiltere, Türkiye ve Yunanistan temsilcilerine bir mektup gönderilerek,
Kıbrıs uyuşmazlığının ilgili devletlerarasında yapılacak görüşmelerle çözümlene-
bilmesi için arabuluculuk teklifinde bulunulduğu bildirilmiştir. Teklife İngiltere ve
Türkiye olumlu cevap verirken, Yunanistan’ın verdiği yanıtın muhtevası açıklan-
mamıştır. Aralık 1957’de Başbakan Adnan Menderes, Yunanistan Başbakanı Ka-
ramanlis ve İngiltere Dışişleri Bakanı Sehvyn Loyd arasında Kıbrıs uyuşmazlığının
görüşüldüğü ve dünya kamuoyuna duyurulmuş olan bu buluşmanın neticesinde
bir uzlaşma sağlanamamıştır. Takip eden dönemde Bakan Zorlu, 12 Haziran 1958
tarihinde verdiği demeçte, bu toplantıda Kıbrıs hakkında varılan neticeye dair
herhangi bir hususa değinmezken, NATO dayanışması üzerinde durmuş ve “Kıbrıs
meselesinin halli hususundaki taksim teklifinin de yapabilecek fedakârlığın son had-
dini teşkil ettiğini, İngiltere’nin planını aldıklarını” ve tarafların bunu anlayışla kar-
şılamaları gerektiğini ifade etmiştir.161
Gerek BM gerekse NATO nezdinde 1956 ve 1957 yıllarında yapılan resmî
beyanlar, Türkiye’nin Kıbrıs politikasının taksimi gerçekleştirmeye yöneldiğini
göstermiş olmasına rağmen, Türkiye’de muhalefet öncelikle statükonun değişmesi
halinde adanın Türkiye’nin egemenliği altına dönmesi istenmiş ve sonradan bun-
dan vazgeçilmesini tenkit konusu yapmıştır.

Macmillan Plânı
1957 yılı sonlarında İngiltere adada yönetiminde bir değişikliğe gitmiş Kıb-
rıs’ta bir çeşit askeri vali statüsü taşıyan Mareşal Harding’in yerine Sir Hugh Foot’u
tayin etmiştir. Sonrasında adaya mahalli bir muhtariyet vermek amacıyla Rum ve
Türk taraflarla yeni görüşme denemelerine başlamıştır. Kıbrıs Valisi Sir Hugh Foot,

159 Hükûmetler, Programları ve Genel Kurul Görüşmeleri (22 Mayıs 1950-20 Kasım 1961), s.
1209.
160 Ronald R. Krebs,, “Perverse Institutionalism: NATO and the Greco-Turkish Conflict”, s. 364.
161 Hürriyet, (13 Haziran 1958), s. 1.; Bu süreçte İngiltere’nin Kıbrıs siyaseti için bkz. ( Naomi Ro-
senbaum, “Success in Foreign Policy: The British in Cyprus, 1878-1960”, s. 623-626).
567
adadaki temasları sonrasında 1958 yılı başında Londra’ya giderek burada ilgili
bakanlıklarda Kıbrıs’a verilecek yeni yönetim şekli hakkında çalışmalar yapılmış-
tır. Çalışmaların Türk basınında tepkiler oluşturması üzerine Dışişleri Bakanı Fatin
Rüştü Zorlu, 9 Ocak 1958 tarihinde yaptığı bir açıklamada; “Türkiye Hükûmeti,
adanın istikbali konusunda kendisi ile istişare edilmeden herhangi bir karar itihaz
edilmeyeceğine dair İngiltere Hükûmetinden teminat almış bulunmaktadır. Bu se-
beple kendi malûmatı dışında olan bu yoldaki haberlere inanmakta mazurdur. Diğer
taraftar, Türkiye Hükûmeti iki cemaat arasında mevcut ve son zamanlarda büsbü-
tün artmış olan Adada herhangi bir muhtariyet idaresinin artık mevzuu bahis olma-
yacağını ve gittikçe vehamet kesbeden bu vaziyet karşısında acilen alınması gereken
yegane kararın taksim kararından ibaret olduğunu, bunun dışında herhangi bir
kararın Türkiye tarafından kabulüne imkân bulunmadığını mütaaddit defalar açık-
lamıştır.” derken, Türkiye’nin bu kararında da ısrarcı olduğunu yenilemiştir. Tür-
kiye’nin taksim üzerinde ısrar etmesine rağmen İngiltere Kıbrıs’a verilecek statü
hakkındaki çalışmalarına 1958 Mayıs ayı başında da devam etmiştir. Türkiye’nin
taksim üzerinde ısrarı TBMM’de 16 Haziran 1958 tarihinde yapılan toplantıda bir
kere daha yenilenirken, Kıbrıs uyuşmazlığının taksimle çözümlenmesi ve bunun
dünya parlâmentolarına bildirilmesini kararlaştırmıştır.162
TBMM bu beyanının hemen ardından Kıbrıs için hazırlanan statü, Avam
Kamarası’nda Başbakan Maurice Harold Macmillan tarafından 19 Haziran 1958
tarihinde açıklanmıştır. Sonradan Macmillan Plânı adını da alacak olan bu statü bir
ortaklık rejimi olarak sunulmuştur. Plâna göre, Kıbrıs’ın geleceği kesin olarak tes-
pit yerine yedi yıl devam edecek geçici bir yönetim öngörülmekteydi. Yedi yıllık
geçici devrede İngiltere, Türkiye, Yunanistan ve Türk ve Rum cemaatleri arasında
yapılacak işbirliğine dayanan üçlü bir yönetim kurulacaktır. Ayrıca yedi yıllık dev-
renin tamamlanmasının hemen sonrasında İngiltere, adanın egemenliğini Türkiye
ve Yunanistan’ın da istemeleri halinde paylaşabileceğini ifade ediyordu. Genel
esasları ile özetlemeye çalışılan Macmillan plânını Yunanistan Hükûmeti ve Ati-
na’da bulunan Makarios tarafından reddedilmiştir.
Macmillan plânına karşı Türkiye’nin ilk tepkisi Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü
Zorlu tarafından 18 Haziran 1958 tarihinde ortaya konulmuştur. Fatin Rüştü Zorlu
açıklamasında özetle; “Türkiye Hükûmeti Kıbrıs meselesini bir şekli halle bağlaya-
cak en iyi çarenin taksim olduğu hususundaki karar ve kanaatini elbette muhafaza
etmektedir. Bu nihai hal çaresini ihtiva etmeyecek bir teklifin bilhassa Türkiye Büyük
Millet Meclisinin son kararı muvacehesinde, elbette ki kabulüne imkân yoktur.” ifa-
delerine yer verirken, Kıbrıs’ın milletlerarası statüsünün kesin olarak tespiti için
İngiltere, Türkiye ve Yunanistan arasında yüksek seviyede bir konferansın top-
lanmasına işaret etmiştir.163 Anlaşılacağı üzere, Türkiye’nin Macmillan plânına ilk

162 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre:11, Cilt 4, (16 Haziran 1958), s. 495-497
163 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre:11, Cilt 4, (16 Haziran 1958), s. 495-497
568
tepkisi Radcliffe tasarısında da olduğu üzere Kıbrıs’ın kesin statüsü ile ilgilidir.164
Başbakan Adnan Menderes ise Macmillan plânına dair değerlendirmesinde özetle
şu hususa dikkat çemiştir. “Dr. Averofun ilk defa ortaya atıp, Mr. Lennox Boyd’un
kabul ederek İstanbul seyahatinde ileri sürdüğü taksim fikrini Türk Hükûmeti de bir
uzlaşma formülü olarak kabul etmiş ve bu surette bu mevzuda yapabileceği azami
fedakârlığın hududuna varmıştır…İngiltere ile Türkiye arasında bu mevzuda mevcud
yegâne anlaşma noktası, Türkiye tarafından yapılan bu büyük tavize müstenid bulu-
nan ve 19 Aralık 1956 tarihinde müstemlekât Nazarı Mr. Lennox Boyd tarafından
Avam Kamarasında yapılan beyanat ile bu beyana Aralık tarihinde verilmiş olan
cevap teşkil eylemektedir...”165 Gerek Başbakan Menderes gerekse Bakan Zorlu’nun
açıklamalarından çıkan neticeye göre, Macmillan plânı İngiltere ile varılan taksim
mutabakatının bir ihlâli gibi görülmüştür.
Türkiye ve Yunanistan taraflarının bu tepkilerine rağmen İngiltere Baş-
bakanı 7 Ağustos 1958 tarihinde öncelikle Atina’ya, 9 Ağustos 1958’de de Anka-
ra’ya gelerek plânı şahsen izah etmek suretiyle Türkiye ve Yunanistan Başbakanla-
rı ile bir görüş birliğine varmaya çalışmıştır. Bu görüşmenin sonrasında, Yunanis-
tan, plândan cemaatler ayrılığına dayanan esasların çıkarılmasını, taksimin reddini
ve Türkiye’nin Kıbrıs uyuşmazlığına taraf olma sıfatının tanınmamasını istemiştir.
Türkiye ise kesin hal şeklinin taksim olacağı hakkında teminat verilmesi halinde
plânı geçici bir çözüm şekli olarak görüşmeyi kabul etmiştir.166
Macmillan, ziyaretleri sonrasında plânını iki konuda değiştirmiştir: Türkiye
ve Yunanistan temsilcilerinin Vali başkanlığındaki kongreye katılmasından ve çifte
tabiiyet esasından vazgeçilmesidir. Birinci değişiklik için temsilcilerin daha ser-
best olarak görevlerini yapabilmeleri gerekçesi belirtilmiş, ikinci değişikliğin de
hukuki güçlükleri gidermek için yapıldığı söylenmiştir. Macmillan plânında yapılan
değişikliğin sonrasında Yunanistan ret yanıtını verirken, Türkiye Dışişleri Bakanı
Fatin Rüştü Zorlu’nun 25 Ağustos 1958 tarihli açıklaması ile Macmillan plânının
uygulanmasında İngiltere’yi destekleyeceğini bildirmiştir. Bunun üzerine, Türkiye
iyi niyet göstergesi olması amaçlı daha sonra plânın uygulanması için Kıbrıs’taki
başkonsolosunu temsilci olarak görevlendirmiştir. Yunanistan ve Kıbrıs Rumları-
nın işbirliğine yanaşmamaları ve aksine tedhiş faaliyetlerini arttırmaları üzerine
Macmillan plânı, 1958 Ekim ayında resmen uygulamaya başlandığı halde başarılı
bir sonuca ulaşamamıştır.

164
Naomi Rosenbaum, “Success in Foreign Policy: The British in Cyprus, 1878-1960”, Canadian
Journal of Political Science / Revue canadienne de science politique, Vol.3, No. 4 (Dec.,
1970), s. 625.
165 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre:11, Cilt 4, (18 Haziran 1958), s. 502.
166 Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu 11 Ağustos 1958 tarihinde yaptığı açıklamada, İngiltere Baş-
bakanının Ankara’ya ziyaretini bilgi almak amaçlı olarak nitelemiş, taksim tezinde ısrar edileceği-
ni belirtmekle beraber taksimle İngiltere Hükûmetinin ortaklık plânının bağdaşabileceğini kendi-
sine bildiren bir muhtıra verildiğini ifade etmiştir. Bkz. Hürriyet, (12 Ağustos 1958), s. 1.
569
 Kıbrıs’ta bu süreçte giderek yoğunlaşan tedhiş faaliyetleri üzerine NATO,
1958 yılı Eylül ve Ekim aylarında taraflar arasında yeniden arabuluculuk teşebbü-
sünde bulunmuştur. NATO planlanan yuvarlak masa konferansına ABD’den başka
Norveç’in de katılmasını öngörmüş olmasına rağmen bu girişim de sonuçsuz kal-
mıştır.
Neticede, Yunanistan yönetimi BM nezdinde Enosis tezine gösterilen tepki-
lerden dolayı Genel Kurul, 5 Aralık 1958 tarihinde anlaşmazlığın taraflar arasında
görüşmelerle çözümlenmesini tavsiye etmiştir. Bunun üzerine Yunanistan ve Kıb-
rıs Rum toplumu, Kıbrıs’ta bağımsız bir devletin kurulması tezine yönelmiştir. Bu
maksatla Yunanistan Dışişleri Bakam Averof ve Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu,
NATO toplantısı için Paris’te 17 Aralık 1958’deki toplantı sonrasında iki devlet
arasında Zürih’te bir toplantı yapılması kararlaştırılmıştır.

4.4. Zürih Anlaşması (11 Şubat 1959)

1959 yılı başlarında Kıbrıs hakkında bir konferans toplanmasını hazırlamak
üzere Türkiye ve Yunanistan Dışişleri Bakanları arasındaki ikili görüşmeler çeşitli
milletlerarası toplantılar vesilesiyle devam etmiştir. Nihayet belli noktalarda an-
laşmaya varılınca Türkiye ve Yunanistan başbakanlarının Zürih’te buluşup görüş-
meleri kararlaşmıştır.
İki başbakan 5-11 Şubat 1959 tarihleri arasında Zürih’te bir araya gelmiş ve
bu görüşmelerde Kıbrıs’ın milletlerarası statüsünün ve anayasasının dayanacağı
prensipler üzerinde anlaşmaya da varmışlardır. Fakat 11 Şubat 1959 tarihinde
yayınlanan ortak bildiride varılan anlaşmaların mahiyeti açıklanmamıştır. Bunun
sebebi ise bu antlaşmaların İngiltere tarafından da kabulünün gerekmesiydi.167
Zürih’te yapılan görüşmelerde bağımsız bir Kıbrıs Cumhuriyeti kurulmasına
karar verilerek, bu bağımsız devlet içinde Kıbrıs Türk toplumunun hürriyet ve
yaşama haklarını garanti altına alan anayasa esasları ile diğer ilgili anlaşmalar
tespit edilmiştir.

4.5. Londra Anlaşması (19 Şubat 1959 )

Zürih Anlaşması hakkında Türk ve Yunan Dışişleri Bakanlarının, İngiltere
Dışişleri Bakanı’na da bilgi vermelerinin ardından, Londra’da üç devlet ile Kıbrıs
Türk ve Rum toplumları liderlerinin katılacağı bir konferansın yapılması kararlaş-

167
Yayınlanan ortak bildiride Türkiye ile Yunanistan arasında Kıbrıs uyuşmazlığı dolayısıyla bozulan
münasebetlerin Atatürk ve Venizelos’un çizdikleri sıkı işbirliği ve yapıcı dostluk yoluna yeniden
sokmak karşılıklı arzusu belirtilmiş, Kıbrıs meselesi hakkında uzun görüşmeler yapılmıştır. Bu
meselenin arz ettiği ehemmiyetli güçlüklere rağmen mütekabil bir anlayış zihniyeti içinde nihaî ve
uzlaştırıcı anlaşmaya varıldığı açıklanmış ve Birleşik Krallığın dostu ve müttefiki Türkiye ve Yu-
nanistan’ın, üç ilgili memleket arasında bir anlaşmanın Kıbrıs meselesini kati hal tarzına götüre-
ceğine inanmakta oldukları ifade edilmiştir. Bkz. (Mustafa Ekincikli, Türk Dış Siyaseti (İnönü-
Bayar Dönemleri), s. 313).
570
tırılmıştır. Londra Konferansı’na İngiltere Başbakanı Macmillan, Türkiye Başbaka-
nı Menderes ve Yunanistan Başbakanı Karamanlis ile Kıbrıs Türk ve Rum cemaat-
leri liderleri olarak Dr. Küçük ve Makarios katılmışlardır. Konferansın hemen ön-
cesinde Türk heyetini konferansa götüren uçağın kaza yapması üzerine Başbakan
Adnan Menderes konferansı Londra’da klinikten takip etmiştir. Öncelikle görüş-
melerin sonucunda, Zürih Antlaşması esas olmak üzere, bağımsız Kıbrıs Cumhuri-
yeti’ni ortaya çıkartan anlaşmalar ve İngiltere hakkındaki bazı hükümlerin ilâvesi
ile 19 Şubat 1959 tarihinde konferans tarafından kabul edilmiştir.
Konferansın kabul ettiği kararlar 23 Şubat 1959 tarihinde üç devlet merke-
zinde açıklanmıştır.168 Konferansta imzalanan kararlar özetle şu esasları kapsa-
maktadır:
 Kıbrıs üzerindeki İngiltere egemenliğinin Kıbrıs Cumhuriyetine devrine
dair bir kurulma antlaşması,
 Kıbrıs’ın bağımsızlığını, toprak bütünlüğünü ve anayasa düzenini teminat
altına alan garanti antlaşması.
 Türkiye, Yunanistan ve Kıbrıs Cumhuriyeti arasında yapılacak askeri itti-
fak antlaşması,
 Kıbrıs Cumhuriyetinin Anayasasının temel maddeleri.169
Anlaşılacağı üzere, alınan bu kararlarla aynı zamanda Kıbrıs’ın statüsünün
değişmesine ve adanın bağımsız bir cumhuriyet haline gelmesine giden sürecin
önü açılmış oluyordu. Bu sayede ulaşılmaya çalışılan çözüm şekliyle ilgili üç devle-
tin ve iki cemaatin hak ve menfaatlerini bağdaştırılmaya çalışılmıştır. Esas itibariy-
le adada iki cemaatin ortaklığına dayanan ve Türkiye ve Yunanistan ile sıkı bir
işbirliği yapacak bağımsız bir çeşit federal bir cumhuriyetin kurulması öngörül-
müştü. Ayrıca Türk ve Rum cemaatlerinin yalnız kendi toplumlarını ilgilendiren
işleri kuracakları Cemaat Meclisleri ile yürütmeleri sağlanırken, ortak işler baş-
kanlık rejimine dayanan bir yürütme organı ile gerçekleştirilecekti. Yürütme orga-
nının başı Cumhurbaşkanı Rum, yardımcısı Türk olacak ve bunlara yardım edecek,
on kişilik Bakanlar Kurulunun üç üyesi Türk olacaktı. Temsilciler Meclisi adı veri-
len 50 üyeli yasama organı gene belli oranda kendi cemaatleri tarafından ayrı ola-

168 Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu ayni gün bir demeç vererek varılan kararları açıklamış ve
demecinin sonunda: “Artık Kıbrıs için yeni bir istikbal açılmıştır. İki cemaat gittikçe samimileşe-
cek bir işbirliği ile vahdete doğru giderken kendilerinin harsen bağlı oldukları Türkiye ve Yuna-
nistan ile müdafaa ve anayasalarını ziman altına alabilen tam bir ahenk içinde çalışmak ve Türki-
ye ile Yunanistan arasında bir nifak membaı olacak yerde tam bir teşrik mesainin sembolü olarak
bu iki memleket arasında her gün biraz daha kuvvetlenmesini temenni eylediğimiz ahengin tarsi-
nine yarayan bir hattı vasıl olacaktır. Türkiye, Yunanistan ve İngiltere ve Kıbrıslı Türk ve Rum
cemaatleri liderlerinin bir kardeşlik havası içinde tanzim ve intacına muvaffak oldukları bu an-
laşmaların beklenen meyvelerini vermesini ve Doğu Akdeniz’de sulh ve emniyetin takviyesine ha-
dim olmasını” temenni etmemiştir. Bkz. Hürriyet, (23 Şubat 1959), s. 1.
169 Antlaşmaların metinleri için bkz. Murat Sanca, Erdoğan Teziç, Özer Eskiyurt, Kıbrıs Sorunu,
İstanbul, 1975, s. 262-278.
571
rak seçilecek Türk ve Rum üyelerden kurulacaktı. Türk ve Rumların taraf olduğu
davalar da karma mahkemeler tarafından karara bağlanacaktır. Cumhuriyetin
anayasa düzeninin devamı Türkiye, Yunanistan ve İngiltere tarafından garanti
edilecektir. Ayrıca Kıbrıs Cumhuriyetinin başka bir devletle birleşmesi ve taksim
edilmesi yasaklanmıştı. Türk cemaatinin haklarının korunması için çeşitli alanlar-
da hukuki teminatlar ve bir karma Anayasa Mahkemesinin kurulması düşünül-
müştü. Adanın savunması Kıbrıs, Türkiye ve Yunanistan tarafından Askerî İttifak
Antlaşması çerçevesi içinde ortak bir kuvvet ile sağlanacaktı.170 İkinci Londra Kon-
feransı’nda yukarda özetlenen esaslara dayanmak üzere, Kıbrıs’ın milletlerarası
statüsünü ve anayasasını hazırlayacak iki ayrı karma komisyonun kurulması da
kararlaştırılmıştır.
Varılan mutabakat neticesinde İngiltere kendisi için Kıbrıs’ta önemli olan
askeri üsleri, bunlar üzerindeki egemenlik hakları ile birlikte muhafaza etmekte
idi. Yunanistan kabul edilen antlaşmalar ile Türkiye ile aynı hakları elde etmiş ve
Türkiye ile eski dostluk ve işbirliğini ihya ederek kendi güvenliğini kuvvetlendir-
miştir. Kıbrıs Rum cemaati de kendi işlerini görmek ve Türklerin haklarına saygı
göstermek şartıyla adayı yönetmek hakkını elde ediyordu. Türkiye ise, askeri itti-
fak antlaşması gereğince Kıbrıs’ta kurulacak olan ortak karargâha 650 kişilik asker
bir kuvvetle katılırken, Türkiye bu suretle, Kıbrıs’ın ve dolayısıyla Anadolu’nun
güvenliğini sağlamak imkânını elde ediyordu. Ayrıca, garanti Antlaşması Türki-
ye’ye adadaki anayasa düzenini korumak için gerektiğinde müdahale hakkı da
veriyordu.
Zürih ve Londra anlaşmaları 4 Mart 1959 tarihinde TBMM’de görüşülmüş-
tür. CHP Genel Başkanı İsmet İnönü yaptığı konuşmada özetle; Hükûmetin taksim
tezini değiştirdiği, anlaşmalarda Enosis’e karşı yeterli garantiler konmadığı ve
Türk cemaatine ekonomik yardım yapma imkânının öngörülmemesi üzerinde
durmuştur: “…Bu vesikalar, şimdiye kadar tarafların takip ettikleri tezleri terk ede-
rek yeni bir esası takip etmeleri neticesinde meydana gelmiştir... Türkiye’nin resmî

170 Yukarda belirtildiği üzere ortak işlerin yönetiminde yürütme organında Cumhurbaşkanı Muavinli-
ği ve 10 bakanlıktan üçü Türk cemaati temsilcilerine bırakılmıştı. Türk Cumhurbaşkanı muavinine
dışişleri savunma ve güvenlik işlerinde veto ve diğer konularda iade hakkı tanınmıştı. Kendisi ay-
rıca Türk cemaati aleyhine yapılacak ayır edici işlemlere karşı Anayasa Mahkemesine başvurabi-
lecekti. Bundan başka Türkler ortak yönetime ve güvenlik kuvvetlerine yüzde 30 ve orduya yüzde
40 oranında katılacaklardı. Ortak Yasama organı olan Temsilcilik Meclisine yüzde otuz oranında
Türk üye katılacaktı. Bu Meclisin seçim, belediye ve vergiler hakkında kabul edeceği kanun ve
kararlar Türk, temsilcilerinin ayrı hesap edilecek çoğunluk oylarına dayanması gerekiyordu. Türk-
lerin hukuk ve ceza davaları ayrı Türk mahkemelerinde, Rumlar ile olan davaları da eşit sayıda
Türk ve Rum hâkimlerinin katılacağı karma mahkemelerde görülecekti. Kurulacak olan Anayasa
Mahkemesi yetki uyuşmazlıklarında, ayırdedici işlemlerde ve Anayasaya aykırı kanun ve karar-
larda Türklerin haklarını korumakta ayrı bir teminat olacaktı. Türk cemaatine Türkiye’den teknik
ve mali yardım alma hakkı da tanınmıştı. Bkz. (Fiona B. Adamson, “Democratization and the
Domestic Sources of Foreign Policy: Turkey in the 1974 CyprusCrisis”, s. 288).
572
isteği... en son şu prensipte ifadesini bulmuştu: Kıbrıs’taki Türk menfaatleri ve Kıbrıs
cemaatlerinin bir arada yaşamaları imkânının kalmaması sebebiyle Kıbrıs adasının,
Türkiye ve Yunanistan arasında taksiminden başka çare yoktur denilmiştir. Bu tez,
Türk Hükûmetinin son fedakârlığı olarak Büyük Millet Meclisinde kesin karara bağ-
lanmış ve bu kararı Millet benimsemesini temin için her şey yapılmıştır... O kadar
kesin taahhütlerden ve memlekette geniş galeyanlardan sonra, Hükûmetin kendili-
ğinden prensip değiştirmesinin meclis huzurunda kaydedilmeye değer olduğunu
belirtmek isterim... Bir ENOSİS hareketine karşı Yunanistan bizimle beraber olması
az muhtemeldir. İngiltere müdahale için kati bir taahhütle bağlanmamıştır. İngilte-
re, Anayasanın ihlâl edildiğini ve -müdahale lüzumunu teslim etse bile, bu maksatla
yapılacak askerî harekâta iştirak edip etmemek kendi takdirine kalmıştır. İngiltere
bu şekilde hareket ederse, müdahale, dörtlü Antlaşmadaki gibi, beraberce kararlaştı-
rılmış olur ama müşterek olmaz. Bu halde, davasının ihlâline karşı Türkiye’nin yalnız
başına harekete geçmesi mevzuubahis olacaktır. Ayrıca unutmamalıdır ki, böyle bir
zamanda Antlaşmayı ihlâl eden Kıbrıs Cumhuriyeti Birleşmiş Milletlerin azası bulu-
nacaktır. İhtilâf, bütün Dünya Teşkilâtının ve hususiyle Güvenlik Konseyinin müşte-
rek meselesidir. Bu vaziyette, Türkiye, eğer süratle hakkını kullanarak müdahale
imkânına malik olursa, yapacağı haklı bir emrivakiyle kazanabilir. Hâlbuki şartların,
tarafımızdan süratli bir askerî hareket yapmaya müsait olduğu ve her zaman olaca-
ğı iddia edilemez. Bu sebeple, Anayasa dışı teşebbüs edilecek ENOSİS hareketini, işbu
Antlaşma hukuken bertaraf etmiş görünse de, fiilen bertaraf etmemektedir. Hâlbuki
taksim tezi hukuken olduğu gibi fiilen de bertaraf edilmiştir. İngiltere’nin kesin ta-
ahhüdü olmaması, mütecavizi teşvik edecektir. İngiltere’den böyle bir taahhüdü is-
temeyi mümkün ve haklı buluyoruz... Neticeye bağlıyorum: Yunanistan’a iltihak ka-
pısını fiilen açık bırakmakta olan antlaşmanın eksiği tamamlanmadıkça, bunu kabul
etmekte mazur olduğumuzu beyan ederiz... Gene ehemmiyeti haiz diğer bir mesele
de, Türkiye’nin adadaki Türk cemaatine iktisadi her nevi yardım yapabileceğinin
gerektiği şekilde tasrih edilmemiş olmasıdır. Anayasanın 24. maddesinde kendi ce-
maatimizin eğitim, kültür, spor ve hayır müesseselerine yardım edebileceğimiz ya-
zılmıştır. Bu kâfi değildir. Mutlak olarak, cemaatimizin malî ve iktisadi ihtiyaçlarına
koşabilmemiz temin edilmelidir. Azlıkta olan cemaatlerin yaşamaları ancak iktisadi
şartların elverişli olmasına bağlıdır. Biz, bunun, tarih boyunca çok misallerini gör-
müşüzdür. Şimdi beraber yaşama şartlarını kurarken, en esaslı bir maddeyi ihmal
etmemeliyiz. Dışişleri Bakanının, istediğimiz kadar malî ve iktisadi yardım yapabile-
ceğiniz yolunda encümendeki teminatı bir bakıma kıymetlidir. Bu ifade ile, Anayasa
maddesine mutlak surette yardım kaydının konmasına ciddî bir mâni bulunmadığını
şimdiden söylemiş olmaktadır. Durum gerçekten böyle ise, kolay tahakkuk ettirilebi-
lecek bir talepte bulunuyoruz, demektir! Ama bu kayda ihtiyaç vardır. Zamanla şifa-
hi teminat unutulur, vesikalara giren metinlerin hükümleri devam eder. İleride bir
573
güçlüğe mahal kalmamak ve bugün de geniş bir huzur sağlamak için, mutlak iktisadi
yardım hükmünün kayıt ve tasrih edilmesi, hayati bir ehemiyeti haizdir. Mâruzâtımı
çok esaslı iki noktada tesbit ediyorum.”171
Anlaşılacağı üzere, muhalefet özellikle adada Türkiye’ye bir üs sağlanmama-
sını eksiklik olarak belirtmiştir. Başta İsmet İnönü’nün olmak üzere, muhalefetin
bu tenkitlerini Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu yanıtlamıştır. Bakan Zorlu, adaya
Türkiye ve Yunanistan’ın uzaklığını karşılaştırarak üs kurulmasını Yunanistan’ın
menfaatlerine olacağını ifade etmiştir: “Sayın İnönü alakalı Hükûmetlerin Kıbrıs
meselesinde evvelce ittihaz etmiş oldukları politikalarını terk ederek yeni bir esas
üzerinde mutabakata varmış olduklarım kaydetmekle sözlerine başladı. Muayyen ve
sabit menfaatlerin korunabilmesi için elbette muhtelif usul ve çareler vardır. Düveli
ihtilâfların hallinde en mühim usul ve en iyi çare, hiç şüphesiz, muhasım olan tarafın
muvafakatini elde etmek suretiyle Millî menfaatlerin himaye edilmesinin teminidir.
Arkadaşlar, huzurunuza çıkardığımız anlaşmaların temelleri bu esaslara dayanması
bakımından Millî menfaatlerimize en uygun olanıdır... Sayın İnönü buyurdular ki,
bizim için esas ENOSİS’in, yani iltihakın bertaraf edilmemiş olmasıdır. Yunanistan
için asıl esas, taksimin bertaraf edilip edilmemiş olmasıdır... Gerek taksim, gerek
ENOSİS’in bertaraf edilmesi aynı maddelerin içinde yer almış bulunmaktadır... Şu
halde eğer teminat ENOSİS için yoksa taksim için de yoktur arkadaşlar. Binaenaleyh
her iki memleketin mukaddem iddialarına karşı aynı şekilde teminat mevcut bulun-
maktadır... Müşterek teminat mevzuunda en mühim nokta şudur: Taraflardan biri-
nin teminatı, diğerlerinin harekete geçmesini önler, müşterek garanti halinde müşte-
reken veya ferden hareket serbestisini temin etmektir. Binaenaleyh, Sayın İnönü’nün
burada zayıf olarak gösterdiği husus, hakikatte bir kuvvettir. Anayasada hayır cemi-
yetlerine, içtimai cemiyetlere, mekteplere, irfan ocaklarına, spor cemiyetlerine yar-
dım öngörülmüştür. Kendilerinden çok rica ederim, her hangi bir devlet anayasasın-
da buna mümasil bir kayıt bulurlarsa ben kendilerinin tebrik edeyim. Çünkü anaya-
salarda böyle bir kayıt yoktur. Bü yolda bir kaydın konulması Türkiye ile Yunanistan
arasındaki dostluğun bir tezahürüdür... Yapılan anlaşma ile hakikaten her üç taraf
da kendi menfaatlerini karşı tarafın haklı iddiaları ile hudutlandırmak imkânını
bulmuşlar, istikbali temin etmişler ve Kıbrıs Adasının hem daha büyük ve müreffeh
bir istikbale doğru ilerlemesini, hem de bu ilerleme esnasında kuvvetli dostluklara
istinat etmesini sağlamışlardır.”172
Müzakerelerden neticesinde TBMM, “Kıbrıs ihtilâfı mevzuunda Londra’da
imzalanan anlaşmalarda Hükûmetin takip ettiği politikanın tasvip edildiğinin kara-
ra bağlanması” teklifini 138 oya karşı 347 oy ile kabul etmiştir.

171 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre:11, Cilt 8, (4 Mart 1959), s. 21-24.

172 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre:11, Cilt 8, (4 Mart 1959), s. 25-26.
574
 4.6. Kıbrıs Cumhuriyeti’nin Kurulması (16 Ağustos 1960)
İkinci Londra konferansı kararları gereğince Kıbrıs’ta mart ayı sonunda ge-
çici bir Hükûmet kurulmuş ve aynı kararlar gereğince anayasa tasarısı ile yöneti-
min Kıbrıs Cumhuriyeti’ne devredilmesini hazırlamak ve Londra Konferansı’nda
alınan kararları uygulamaya koyabilmek için, düzenleme yapmak üzere Londra ve
Lefkoşa’da komisyonlar meydana getirilmiştir. Anayasa Komisyonu’nda Türkiye
Cumhuriyeti’ni Prof. Nihat Erim başkanlığında bir heyet temsil etmiştir. Komis-
yonların çalışmaları bir yıldan fazla sürmüştür. Kıbrıs’ın milletlerarası statüsünü
hazırlayan komisyonda; İngiltere’ye bırakılacak üslerin yüzölçümü ve Lefkoşe’deki
Anayasa komisyonunda yürütme organının yetkisi ve ayrı belediyelerin kurulması
konularında güçlükler çıkmıştır. Bu güçlükler Türklerin elde ettiği hakların fazla
olduğu kanısı ile hareket eden Kıbrıs Rum cemaati liderleri tarafından çıkarılmış-
tır. Bu liderler Londra prensip kararlarının ayrıntılı olarak tespitinde kendi aleyh-
lerine saydıkları bazı hükümleri değiştirmek istemişlerdir. Fakat Türkiye’nin ısrarı
ve o zamanlar Yunanistan Hükûmetinin rızası ile evvelce Zürih ve Londra’da tespit
edilen prensiplere sadık kalınmıştır. Başbakan Adnan Menderes duruma ilişkin
memnuniyetini şu ifadeleri ile dile getirmiştir: “ Kıbrıs’taki cemaatimizin haklarını
ve menfaatlerinin korunmasına ve Kıbrıslı soydaşlarımızın istikbalinin teminat altı-
na alınmasına imkân verecek olan Zürih ve Londra Anlaşmalarının nihai tekemmül
safhasına ulaşmaktayız. Kıbrıslı Soydaşlarımızın Kıbrıs Cumhuriyeti bünyesinde
milletimizden ve Hükûmetimizden daima görecekleri yakın alâka ve muhabbetle
yürekleri ferah ve basları dik olarak şeref ve vakârla vazifelerini yerine getirecekle-
rine, mesuliyetlerini alacaklarına ve refah ve saadet içinde yükselip ilerleyeceklerine
inanıyoruz.”173
1960 Temmuz ayı başlarında anayasa taslağı da son şeklini almıştır. Bunun
üzerine İngiliz Parlamentosu, 21 Temmuz 1960’ta, Kıbrıs’ın bir cumhuriyet olma-
sıyla ilgili kanun tasarısını kabul etmiş, tasarı 29 Temmuz 1960 tarihinde Kraliçe
tarafından da onaylanmıştır. Bu sırada antlaşma metinleri Lefkoşa’da, 16 Ağustos
1960 tarihinde Türkiye’yi temsilen Başkonsolos, Yunanistan temsilcisi, İngiltere
adına Vali Sir Hugh Foot, Türk toplumu lideri Dr. Fazıl Küçük, Rum toplumu lideri
Makarios tarafından imzalanmıştır. Aynı gün Kıbrıs Devleti Anayasası da yürürlü-
ğe girmiştir ve Kıbrıs Cumhuriyeti’nin bağımsızlığı 16 Ağustos 1960’da ilân edil-
miştir. 174

173 Hükûmetler, Programları ve Genel Kurul Görüşmeleri (22 Mayıs 1950-20 Kasım 1961), s.
1308-1309.
174 16 Ağustos 1960 tarihinde Lefkoşa’da on yedi adet antlaşma imzalanmıştır. İngiltere, bunlardan
taraf olmadığı İttifak Antlaşması dışındaki on altı antlaşmayı Birleşmiş Milletlere tescil ettirmiştir.
İmza tarihinde yürürlüğe giren bu antlaşmaların metinleri T.C. Resmî Gazete’de yayınlanmamış-
tır. Ancak, Kıbrıs sorununu tartışmak üzere 4 Mart 1959 tarihinde yapılan görüşmeler sonunda
TBMM, Londra’da imzalanan Anlaşmalarda Hükûmetin takip ettiği politikanın tasvip edildiğine
575
 İttifak antlaşması gereğince, aynı gün Türk ve Yunan askeri birlikleri Kıb-
rıs’a çıkarlarken, İngiliz kuvvetleri de kendilerine bırakılan üslere çekilmişlerdir.
Neticede İngiliz ve Amerika yönetimlerinin de desteğiyle Londra ve Zürih Antlaş-
malarıyla Kıbrıs’ın bir anlamda Türkiye açısından yeniden kazanılması Türk dış
politikacılarının cumhuriyet tarihi içerisinde belli başlı başarılarından biri olmuş-
tur. Osmanlı Devleti ve İngilizlerin geçmişte uyguladıkları politikalarla ve değişik
faktörlerin etkisi altında genel nüfus içindeki payları yüzde on sekizlerde kalan
Kıbrıs Türklerinin Kıbrıs Cumhuriyeti’nin kurucu ortakları haline getirilmeleri ve
yönetime tam anlamıyla ortak edilmeleri gerçekten büyük başarıydı.175 Zira Kıbrıs,
tarih boyunca kaderi dışarıdan belirlenmiş bir ada; halkına danışılmaya gerek bile
duyulmadan alınan, satılan; egemenliği devredilen bir ülke olmuştu.176

dair bir karan, 138 olumsuz, 2 çekimser oya karşı 347 olumlu oyla kabul etmiştir. Bkz. (TBMM
Zabıt Ceridesi, Devre:11, Cilt 8, (4 Mart 1959), s.55-59).
175 Fiona B. Adamson, “Democratization and the Domestic Sources of Foreign Policy: Tur-
key in the 1974 Cyprus Crisis”, Political Science Quarterly, Vol. 116, No. 2 (Summer,
2001), s. 288.
176 Şükrü Sina Gürel, Kıbrıs Tarihi 1878-1960, C.1, İstanbul 1984, s.11.
576
 SONUÇ

Totaliter ve faşist rejimlerle yönetilen ülkelere karşı demokrasi ile yönetilen

ülkelerin zaferi ile neticelenmiş olan İkinci Dünya Savaşı sonunda dünya arenası;
hem Avrupa açısından hem de uluslararası sitem açısından çok büyük değişiklikle-
re sahne olmuştur. İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra yaşanan bu en önemli değişim-
ler ülkelerin dış politikalarını gözden geçirmelerine yol açmıştır. Yaşanılan geliş-
meler Türkiye özelinde ise, bir yandan savaş sonunda oluşan yalnızlık psikolojisi,
bir yandan da Sovyet tehditleri siyasîler üzerinde bir sinir harbi yaratmıştır. ABD
ve Sovyetler Birliği arasında çıkan Soğuk savaşta Türkiye aktif bir biçimde
ABD’nin yanında yer almıştır. Bunun karşılığında Amerika’dan daha fazla ekono-
mik yardım ve savunma alanında destek beklenmektedir. Nitekim, ABD başkanı
Truman kendi adıyla anılan Truman Doktrini doğrultusunda Türkiye ve Yunanis-
tan’a önemli bir mali yardım yapmıştır. Amerika’nın daha sonra Marshall Planı
çerçevesinde sağladığı maddî destekle bu durum iyice perçinlenmiştir. Ancak Tür-
kiye’nin dış politikası neredeyse tamamen ABD’ye bağımlı hale getirilmiştir. Diğer
taraftan savaş sonunda Türkiye’nin Batı yanlısı bir politika izlemesinin Türkiye
açısından en büyük ve en önemli sonucu çok partili hayata geçiş hadisesi olmuştur.
1950’lerde DP döneminde doruk noktasına ulaşacak olan Amerika’ya koşulsuz
destek politikası, ilk olarak savaş sonrasında CHP Hükûmetleri döneminde gün-
deme gelmiştir. Bu dönemde Türk demokrasi tarihi sayfalarına giren DP gerek
Türk gerekse Batı kamuoyunda olumlu karşılanmıştır.
Bu dönemde Doğu Bloku liderliğini elinde bulunduran Sovyetler Birliği’nin
ideolojik marifetlerle yayılmaya başlaması ABD’yi endişelendirmiştir. ABD’nin
endişeleri, Türkiye’nin güvenlik kaygıları iki ülkeyi birbirine yakınlaştırmıştır. CHP
iktidarı döneminde bloklar arası politikalarda taraf olma konusunda tereddütler
yaşamış olan Türkiye, 1948’de kurulan NATO’ya dâhil olma gayreti içine girmiştir.
Bu ortamda, Türkiye’nin kuzey komşusu Sovyetler Birliği ile ilişkileri de giderek
gerginleşmiştir. DP iktidarının başladığı yılda ülkede muhalefete yol açan tek dış
politika konusu da, ülkenin NATO’ya katılmasını kolaylaştırmış olan Kore Sava-
şı’na, TBMM’nin onayını almadan asker gönderilmesi olmuştur. Sonunda Türkiye
1952 yılında, muhalefetteki CHP’nin de hararetli desteğiyle, NATO’ya kabul edil-
miştir. 1952 Şubatı’nda Türkiye’nin NATO’ya katılımı güvenlik problemlerini çöz-
düğü gibi, Batı’dan yana politika çizdiğini de göstermiştir. NATO’ya katılan Türkiye
uluslararası alanda da daha aktif bir politika izlemeye başlamıştır. Türkiye toprak-
ları üzerinde Amerikan üslerinin konuşlandırılması bu döneme rastlar. DP
Hükûmeti Doğu bloğu ülkelerine karşı bir dış politika geliştirirken, ülkeyi giderek
Amerika’ya yakınlaştırmıştır.
DP Türkiye’yi bölgesinde üstün bir konumuna getirerek uluslararası kaza-
nımlardan daha fazla yararlanmak istemiştir. Bu maksatla; Sovyetlerle ilişkilerin

577
normale dönmesinden sonra Balkanlardaki ilişkileri de düzeltmek isteyen DP yö-
netimi, Yugoslavya ve Yunanistan bölgesel bir pakt kurma arayışına girmiştir.
Bunda kuşkusuz Başbakan Menderes’in dünyanın kesin hatlarla iki kutba ayrıldığı
ve Türkiye’nin bu düzenden ancak Batı kampında yer alarak çıkar sağlayabileceği
yolundaki inancı etkili olmuştur. Türkiye ile Yunanistan Atlantik Paktı’na alındık-
tan sonra bu iki üye ile Yugoslavya arasında 1953’te antlaşma imzalayarak Balkan
Paktı kurulmuştur.
Başbakan Menderes, Türkiye’nin Ortadoğu politikalarına yeni bir anlayış ge-
tirmek amacıyla Ortadoğu politikasında önemli girişimlerde bulunmuştur. DP Batı
ile bütünleşme çabalarına harcadığı güç oranında Ortadoğu bölgesindeki politika-
larını da paralel bir şekilde devam ettirmeye çalışmıştır. Bu sayede Türkiye’nin de
katkıları ile Amerika’nın da bölgede güç dengeleri kurma çalışması sonucunda
Bağdat Paktı kurulmuştur. Pakta bütün Arap ülkelerinin katılması hedeflenirken
Mısır lideri Nasır, bölgede Millîyetçilik duygularını körükleyerek Paktın kurulma-
sına ve çalışmasına engel olmak istemiştir. Ancak Türkiye ile Irak arasındaki Sa-
vunma Paktı 24 Şubat 1955’te Bağdat’ta imzalanmıştır. 1955’de kurulan Bağdat
Paktı gibi örgütlenmelerde rol alarak Birleşik Krallık ve ABD’nin Ortadoğu politi-
kalarının hayata geçirilmesinde, Arap ülkelerini açıktan karşısına almak pahasına,
önemli bir rol oynamıştır. Paktı kısa sürede Mısır ve Sovyetlerin engellemelerine
rağmen siyasî dayanışma paktına dönüşmüş ve nihayet Irak’ta 1958’de gerçekleş-
tirilen askeri darbe sonucunda önemini kaybetmiştir. Türkiye bu dönemde takip
ettiği dış politikanın neticesinde, DP döneminde Amerika’nın çevresinde kurulan
bir güvenlik çemberinin bir halkası haline gelmiştir. Türkiye bu çemberin halkaları
olan ve Sovyetlere yönelmiş bulunan NATO, Balkan ve Bağdat Paktlarına girmiştir.
Hatta bunlara girmekle kalmamış özellikle bu son iki paktın kurulmasında öncülük
etmiştir.
DP iktidar döneminin önemli sorunlarından birisi de Kıbrıs meselesi olmuş-
tur. 1950’lerden itibaren Kıbrıslı Rumların adayı Yunan hâkimiyetine sokmak
amacıyla adada tedhiş hareketlerine başlamaları ve zamanla sorunun uluslararası
nitelik kazanması DP’nin Kıbrıs’ı yakından takip etmesinde etkili olmuştur. DP’nin
bu sorunu gündemine alması 1954 yılına dayanır. Kanaatimizce bunun temelinde
yatan en önemli etken İngiltere’nin adadan kesinlikle vazgeçmeyeceği düşüncesi-
dir. Adada Rumlar selfdeterminasyon isterken, Yunanistan adanın tamamını iste-
miştir. İngiltere ise adada askeri üs talebinde bulunmuştur. Türkiye yönetimi, İngi-
lizlerin adadan çekilmeleri halinde adanın Türkiye’ye verilmesini düşünmüştür.
Türkiye bu tezini 1957 yılına kadar savunurken, 1957 yılından itibaren bu tez
geçerliliğini kaybetmiştir. Türkiye bunun üzerine adada taksim esasını savunmuş,
Zürih’te ve Londra’da yapılan görüşmelere Türkiye’deki 6/7 Eylül 1955 tarihli
olaylar damgasını vurmuş olmasına rağmen, bağımsız Kıbrıs Cumhuriyeti kurul-
muştur. Neticede Türkiye’nin 1945’den 1960’a dış politikasında ABD’ye bağımlı
hale gelmesi iç politikadaki beklentilerle de örtüşüyordu.

578
KAYNAKÇA

Arşiv Belgeleri
Records of the U.S. State Department Classified Files, (Democracy In Turkey
1950-1959), Belge No (BN.), 782.00/5-2750.( http://www.gale.com/c/ de-
mocracy-in-turkey-1950-1959-records-of-the-us-state-department-
classified-files).; Records of the U.S. State Department Classified Files, (De-
mocracy In Turkey 1950-1959), BN, 982.61/7-1452.( http://www. ga-
le.com/c/democracy-in-turkey-1950-1959-records-of-the-us-state-
department-classified-files).;

Süreli Yayınlar
Akşam, Cumhuriyet, Hürriyet, Son Posta, The Times, Ulus, Yeni İstanbul, Zafer.

Resmî Yayınlar
Ayın Tarihi, (Şubat 1953), Sayı. 231.; (Ağustos 1954), Sayı 249.; (Mayıs 1955),
Sayı. 258,
DİE, 1950-1965 Milletvekili ve 1961, 1964 Cumhuriyet Senatosu Üye Seçim-
leri Sonuçları, DİE Yayınları, Ankara 1966.
Düstur, 3 Tertip, Cilt 15,18-19, 33, 34, 36.
Hükûmetler, Programları ve Genel Kurul Görüşmeleri (22 Mayıs 1950-20
Kasım 1961), ( Yay. Haz.: İrfan Neziroğlu-Tuncer Yılmaz), Cilt. 2, TBMM Ba-
sımevi, Ankara, 2013.
TÜİK, Milletvekili Genel Seçimleri (1923-2011), Ankara, 2012.
TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 8, Cilt 23, (23 Ocak 1950); Devre: 10, Cilt 8, (1 Ka-
sım 1955).; Devre:10, Cilt 15, (28 Aralık 1956).; Devre:11, Cilt 8, (4 Mart
1959).; Devre:11, Cilt 4, (16 Haziran 1958).

Kitap ve Makaleler
“6-7 Eylül’e Tanıklıklar”, Toplumsal Tarih, Sayı 141, (Eylül 2005), ss.52-63
ADAMSON, Fiona B., “Democratization and the Domestic Sources of Foreign Policy:
Turkey in the 1974 CyprusCrisis”, Political Science Quarterly, Vol. 116, No.
2 (Summer, 2001), ss. 277-303.
AHMAD, Feroz, Demokrasi Sürecinde Türkiye (1945-1980), İstanbul 1996.
AKKURT, Aydın, Türk Mukavemet Teşkilatı: 1957-1958 Mücadelesi, İstanbul
1999.

579
AKŞİN, Sina , “Demokrat Partinin Kurulması”, Tarih ve Toplum, C.9, S.53, İstan-
bul: İletişim Yayınları, 1988.
Aktaş, Melih, 1950-1960 Demokrat Parti Dönemi Türk-Sovyet İlişkilerinde
Amerikan Faktörü, İstanbul, 2006.
ALASYA, H. Fikret, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Tarihi, Ankara, 1987.
ARI, Tayyar “Geçmişten Günümüze Türkiye’nin Ortadoğu Politikasının Analizi ve
İlişkileri Belirleyen Dinamikler”, 21.Yüzyılda Türk Dış Politikası, (Ed. İdris
Bal), Nobel Yayın Dağıtım, Ankara 2004.
ARMAOĞLU, Fahir, 20. Yüzyıl Siyasî Tarihi (1914-1995), Alkım Yayınevi, 17.
Baskı, İstanbul, 2010.
AYDIN, Mustafa, “Determinants of Turkish Foreign Policy: Changing Patterns and
Conjunctures during the Cold War”, Middle Eastern Studies, Vol. 36, No. 1
(Jan., 2000), pp. 103-139.
AYDIN, Mustafa, “Determinants of Turkish Foreign Policy: Historical Framework
and Traditional Inputs”, Middle Eastern Studies, Vol. 35, No. 4, Seventy-
Five Years of the Turkish Republic (Oct., 1999), ss. 152-186.
BAĞCI, Hüseyin, “Demokrat Parti’nin Ortadoğu Politikası”, Türk Dış Politikasının
Analizi, (der. Faruk Sönmezoğlu), Der Yayınları, İstanbul, 2004.
BAĞCI, Hüseyin, Demokrat Parti Dönemi Dış Politikası, Ankara, İmge Yayınevi,
1990.
BAKŞIK, Şeref, “Demokrasi, DP ve İnönü”, Tarih ve Toplum, C.9, S.53, ss. 71-78.
BERATLI, Nazım, “Sömürge Yıllarında Kıbrıs’ta Türk Ulusçuluğunun Ortaya Çıkışı”,
Toplumsal Tarih, Cilt 18, Sayı 103, (Temmuz 2002), ss. 50-53.
BİLGE, Suat, “Kıbrıs Uyuşmazlığı ve Türkiye-Sovyetler Birliği Münasebetleri”,
Olaylarla Türk Dış Politikası (1919-1965), (2. Baskı), Ankara, 1969.
̇ ̇
BİLGİN, Mustafa Sıtkı- MOREWOOD, Steven, “Turkey’s Reliance on Britain: British
Political and Diplomatic Support for Turkey against Soviet Demands, 1943-
47”, Middle Eastern Studies, Vol. 40, No. 2 (Mar., 2004), pp. 24-57
CANATAN, Yaşar, Türk-Irak Münasebetleri:1926–1958, Kültür Bakanlığı Yayın-
ları, Ankara, 1996.
COOPER, Malcolm, “The Legacy of Atatürk: Turkish Political Structures and Policy-
Making”, International Affairs (Royal Institute of International Affairs
1944-), Vol. 78, No.1 (Jan., 2002), ss. 115-128.
COŞKUN, Birgül Demirtaş, “Değişen Dünya Dengelerinde Türk-Yunan İlişkileri”,
21.Yüzyılda Türk Dış Politikası, (ed. İdris Bal), Nobel Yayın Dağıtım, An-
kara, 2004.
ÇAVDAR, Tevfik, Türkiye’nin Demokrasi Tarihi(1839-1950), İmge Kitabevi,
Ankara, 1999.
580
ÇEÇEN, Anıl “Cumhuriyeti Demokrasi ile Tamamlamak”, Cumhuriyet ya da De-
mokrasi, (der. Özer Ozankaya), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2002.
DEMİREL, Ahmet, “50. Yıldönümünde 1950 Seçimleri”, Tarih ve Toplum, Cilt: 33,
Sayı: 197, (Mayıs 2000).
DEMİRYÜREK, Mehmet, “Belgeler ve Sözlü Tarih Çalışmaları Işığında Fetihten
Günümüze Kıbrıs’ta Türk Varlığı”, Toplumsal Tarih, Cilt 18, Sayı 103,
(Temmuz 2002), ss. 46-51.
DERİNGİL, Selim, Denge Oyunu-İkinci Dünya Savaşı’nda Türkiye’nin Dış Poli-
tikası-, 2. Baskı, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul, 2001.
DEVELİOĞLU, Aktay - Kürkçüoğlu, Ömer, “Ortadoğu’yla İlişkiler”, Türk Dış Politi-
kası, 1919-1980, (ed. Baskın Oran)], Cilt I, İstanbul, 2001.
DODD, C.H., “The Development of Turkish Democracy”, British Journal of Middle
Eastern Studies, Vol. 19, No. 1 (1992),s. 16-30.
DOOLOT, Louis, Siyasî Tarih, (Çeviren: Oktay Akbal), Tan Matbaası, İstanbul,
1966.
Ekinci, Necdet, Türkiye’de Çok Partili Düzene Geçişte Dış Etkenler, İstanbul,
1997.
EKİNCİKLİ, Mustafa, Türk Dış Siyaseti (İnönü-Bayar Dönemleri), Berikan Yay.,
Ankara, 2007.
ELMAS, Ahmet, “Kore Savaşı’nda Türk Ordusu”, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, İzmir 2004. (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi).
ERASLAN, Cezmi, “Atatürk’ten Sonra Türkiye’nin İç Politikası”, Türkiye Cumhuri-
yeti Tarihi II, Durmuş Yalçın v.d. AKDTYK, Atatürk Araştırma Merkezi Ya-
yınları, Ankara, 2004.
ERDOĞAN, Mustafa, Türkiye’de Anayasalar ve Siyaset, 2. baskı, Liberte Yayınları
Ankara, 1999.
ERKİN, Feridun Cemal, Dışişlerinde 34 Yıl, C. II., K. I., Ankara, 1986.
EROĞLU, Hamza, “Türkiye Amerika Birleşik Devletleri İkili İşbirliği Anlaşması”,
Milletlerarası Münasebetler Türk Yıllığı, 1960, s. 23-64.
EROĞUL, Cem, Demokrat Parti Tarihi ve İdeolojisi, İstanbul 2014.
FERENC, A. Vali, “Bridge Across the Bosporus”, The Foreign Policy of Turkey,
John Hopkins Press, Baltimore 1971, s. 115-125.
FEUER, Guy, Çağdaş Ortadoğu Araştırma Kılavuzu, (Çev: Davut Dursun), İşaret
Yayınları, İstanbul, 1990.
FIRAT, Melek– Kürkçüoğlu, Ömer, “1945-01960 Arap Devletleriyle İlişkiler” , Türk
Dış Politikası Kurtuluş Savaşından Bugüne Olaylar, Belgeler, Yorumlar,
(ed. Baskın Oran), İletişim Yayınları, İstanbul, 2003.

581
FIRAT, Melek M., 1960-1971 Arası Türk Dış Politikası ve Kıbrıs Sorunu, Siyasal
Kitabevi, Ankara, 1997.
GÖNLÜBOL, Mehmet vd., Olaylarla Türk Dış Politikası (1919-1973), Sevinç
Matbaası, Genişletilmiş Üçüncü Baskı, Ankara, 1974.
GÜL, Teoman, Türk Siyasal Hayatında Recep Peker, Ankara, 1992.
GÜREL, Şükrü Sina, Kıbrıs Tarihi 1878–1960, C.1, İstanbul, 1984.
GÜREL, Şükrü Sina, Tarihsel Boyutu ile Türk-Yunan İlişkileri, Ankara, 1992.
GÜRKAN, İhsan, “İkinci Dünya Savaşı’ndan Günümüze Kadar Balkanlar (1945-
1989), Balkanlar, İstanbul, 1993, s. 138-147.
GÜRKAN, Nilgün, Türkiye’de Demokrasiye Geçişte Basın (1945-1950), İletişim
Yayınları, İstanbul, 1998.
GÜRÜN, Kâmuran, Dış İlişkiler ve Türk Politikası, (1939’dan Günümüze Ka-
dar), Ankara 1983.
GÜVEN, Dilek, “Türk Millîyetçiliği ve Homojenleştirme Politikası 6-7 Eylül Olayları
ve Failler”, Toplumsal Tarih, Sayı 141, (Eylül 2005), ss. 38-49.
ISMAY, Lord, NATO: İlk Beş Sene (1949-1954), (Çeviren: Suat Bilge), Türk Tarihi
Kurumu Basımevi, Ankara, 1956.
İLGAZİ, Abdullah, “İkinci DSünya Savaşı’nda Türkiye’nin Dış Politikası”, İstanbul
Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, İstanbul 1995.
(Yayınlanmamış doktora tezi).
KARAÖMERLİOĞLU, M. Asım, “Turkey’s Return to Multi-Party Politics”, East Eu-
ropean Quaterly, Cilt 40, Sayı 1, (Nisan).
KARAÖMERLİOĞLU, M. Asım, “Türkiye’de Çok-Partili Hayata DönüşünToplumsal
Dinamikleri”, Toplum ve Bilim, No. 106, 2006, s. 174-191
KARDAM, Ahmet- Tüzün, Seçkin, Türkiye’de Siyasî Kutuplaşmalar ve Seçmen
Davranışları, Ankara 1998.
KARPAT, H. Kemal, Türk Demokrasi Tarihi (Sosyal, Ekonomik, Kültürel Te-
meller), AFA Yayınları, İstanbul, 1996.
KARPAT, Kemal H., “Political Developments in Turkey, 1950-70”, Middle Eastern
Studies, Vol. 8, No. 3 (Oct., 1972), ss. 349-375.
KARPAT, Kemal H., “The Turkish Elections of 1957”, The Western Political Qar-
tetly, Vol. 14, No. 2 (Jun., 1961), ss. 436-459.
KARTAL, Cemile Burcu, “Türk Siyasal Hayatında “Beyaz İhtilal” 1950 Seçimleri”,
Atatürk Dergisi, C.III, S.4, Temmuz 2003.
KENNEDY, Paul, Büyük Güçlerin Yükselişi ve Çöküşü, (Çev. B. Karanakçı), 6.
Baskı, Ankara 1996.
KILAĞIZ, NURAN, Türk Siyasî Hayatında 1965 Seçimleri, Berikan Yay., Ankara
2007.
582
KİLİ, Suna, “Kemalism in Contemporary Turkey”, International Political Science
Review / Revue internationale de science politique, Vol. 1, No. 3, (1980),
ss. 381-404.
KISSINGER, Henry, Diplomasi, (Çev. Halil İbrahim Kurt), 2. Baskı, İş Bankası Kül-
tür Yay., İstanbul 2000.
KOLOĞLU, Orhan, “Cumhuriyet ve Demokrasi Deneyimimizin Çevremizdeki Top-
lumlara Yansıyışı”, Cumhuriyet ya da Demokrasi, (der.Özer Ozankaya),
Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2002.
KREBS, Ronald R., “Perverse Institutionalism: NATO and the Greco-Turkish Conf-
lict”, International Organization, Vol. 53, No. 2 (Spring, 1999), pp. 343-
377.
LİPPE, John M. Vander, “Forgotten Brigade of the Forgotten War: Turkey’s Partici-
pation in the Korean War”, Middle Eastern Studies, Vol. 36, No. 1 (Jan.,
2000), ss. 92-102.
MANGO, Andrew, “The Turkish Model”, Middle Eastern Studies, Vol. 29, No. 4
(Oct., 1993), ss. 726-757.
MARKIDES, Kyriacos C., “Social Change and the Rise and Decline of Social Move-
ments: The Case of Cyprus”, American Ethnologist, Vol. 1, No. 2 (May,
1974),ss. 309-330.
MIHAILIDIS, Mihalis, “Kıbrıs Türk İşçi Sınıfı ve Kıbrıs İşçi Hareketi”, Kıbrıs Dün ve
Bugün, (der. Masis Kürkçügil), İthaki Yayınları, İstanbul 2003.
MILLMAN, Brock, “Turkish Foreign and Strategic Policy 1934-42”, Middle Eas-
tern Studies, Vol. 31, No. 3 (Jul., 1995), ss. 483-508.
OLGUN, Kenan, “Türkiye’de Cumhuriyet’in İlanından 1950’ye Genel Seçim Uygu-
lamaları”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C. XXVII, S.79, Mart 2011.
ÖKE, Mim Kemal, Unutulan Savaşın Kronolojisi Kore, 1950-1953, İstanbul 1990.
ÖNER, Oğuz, Türkiye’yi Uluslararası Ekonomik Kuruluşlara Üye Yapan Ant-
laşmalar, Ankara 1974.
ÖZERSAY, Kudret, “Kıbrıs Sorunu”, Yaşayan Lozan, (ed. Çağrı Erhan), Ankara
2003.
PERSİANİS, Panayiotis, “The British Colonial Education ‘Lending’ Policy in Cyprus
(1878-1960): An Intriguing Example of an Elusive ‘Adapted Education’ Po-
licy”, Comparative Education, Vol. 32, No. 1 (Mar., 1996), pp. 45-68
ROSENBAUM, Naomi, “Success in Foreign Policy: The British in Cyprus, 1878-
1960”, Canadian Journal of Political Science / Revue canadienne de sci-
ence politique, Vol.3, No. 4 (Dec., 1970), ss. 605-627.
SABANCIOĞLU, Müsemma, “14 Mayıs 1950:Bir Seçim Böyle Geçti”, Toplumsal
Tarih, S.77, Mayıs 2000.
583
SANCA, Murat-Teziç, Erdoğan-Eskiyurt, Özer, Kıbrıs Sorunu, İstanbul, 1975.
Sander, Oral, Balkan Gelişmeleri ve Türkiye (1945-1965), Siyasal Bilgiler Yayı-
nı, Ankara, 1969.
SERTER, Vehbi Zeki, “Kıbrıs Cumhuriyeti’nin Doğuşu ve Yıkılış Nedenleri”, VIII.
Türk Tarih Kongresi, (11-15 Ekim 1976), Ankara 1983.
SOYSAL, İsmail, “1937 Sadabat Paktı”, X. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 1994.
SOYSAL, İsmail, Türkiye’nin Uluslar arası Siyasal Bağıtları (1945-1990), Cilt: 2
(Kesim A Çok Taraflı Bağıtlar), 2. Baskı, TTK Yay., Ankara, 2000.
SUNALP, Turgut, Kore Harbi, Harp Akademileri Basımevi, İstanbul 1954.
SZYLİOWİCZ, Joseph S., “Political Participation and Modernization in Turkey”, The
Western Political Quarterly, Vol. 19, No. 2 (Jun., 1966).
TACHAU, Frank - Good, Mary Jo D., “The Anatomy of Political and Social Change:
Turkish Parties, Parliaments, and Elections”, Comparative Polititics, Vol. 5,
No. 4 (Jul., 1973), ss. 551-573.
TAEUBER, Irene B. “Cyprus: The Demography of a Strategic Island”, Population
Index, Vol. 21, No. 1 (Jan., 1955), ss. 4-20.
TOKER, Metin, Tek Partiden Çok Partiye, İstanbul 1970.
TURAN, Ömer, Tarihin Başladığı Nokta Ortadoğu, Step Ajans, İstanbul 2002.
TÜİK, Milletvekili Genel Seçimleri (1923-2011), TÜİK Yay., Ankara, 2012.
TÜRKMEN, İsmet, “Atatürk ve Türkiye’nin Balkan Antantı Üyeliği”, XIV Yüzyıldan
Günümüze Balkanlar ve Balkan Tarihi (On Dördüncü Askerî Tarih
Kongresi Bildirileri-II), (03-07 Aralık 2012), Genelkurmay Basımevi, An-
kara 2014, ss. 715-743.
TÜRKMEN, İsmet; KARCI, Betül, “Amasya da Milletvekili Seçimlerinin Yerel Basına
Yansıması 1950 1957”, III. Uluslararası Geçmişten Günümüze Merzifon
ve Amasya Yöresi Araştırmaları Sempozyumu, 329-349.
UÇAROL, Rifat, Siyasî Tarih (1789-2001), 7. Baskı, Der Yay., İstanbul, 2008.
USLU, Nasuh “Kıbrıs sorunu” , 21.Yüzyılda Türk Dış Politikası, (ed. İdris Bal),
Nobel Yayın Dağıtım, Ankara 2004.
UZMAN, Nasrullah, “İktidardan Muhalefete M. Fuad Köprülü’nün Siyasi Mücadelesi
(1956-1966), Gazi Akademik Bakış, Cilt 7, Sayı 13, (Kış 2013), s. 185-208.
Uzman, Nasrullah, “Yedinci Uluslararası Atatürk Kongresi (17-22 Kasım
2011), C. 2, Üsküp-Manastır, Makedonya), Ankara, 2015, s. 1257-1301
ÜÇOK, Coşkun, Siyasî Tarih Dersleri, 3. Baskı, Fakülteler Matbaası, İstanbul,
1955.
ÜLMAN, Haluk, Türk Amerikan Diplomatik Münasebetleri (1939-1947),
AÜSBF Yayınları, Ankara, 1967.

584
ÜNAL, Tahsin, Türk Siyasî Tarihi (1700-1958),4. Baskı, Emel Yay., Ankara, 1977.
WEİSBAND, Edward, İkinci Dünya Savaşı’nda İnönü’nün Dış Politikası II, (çev.
M. Ali Kayabal), Çağdaş Yay., İstanbul, 2000.
XYDIS, Stephen G., “The UN General Assembly as an Instrument of Greek Policy:
Cyprus, 1954-58”, The Journal of Conflict Resolution, Vol. 12, No. 2 (Jun.,
1968), ss. 141-158
YEŞİBURSA, Behçet Kemal, “The ‘Revolution’ of 27 May 1960 in Turkey: British
Policy towards Turkey”, Middle Eastern Studies, Vol. 41, No. 1 (Jan., 2005),
ss. 121-151.
YEŞİL, Ahmet, Türkiye Cumhuriyeti’nde İlk Teşkilatlı Muhalefet Hareketi Te-
rakkiperver Cumhuriyet Fırkası, Cedid Neşriyat, Ankara, 2002.
YEŞİLBURSA, Behçet Kemal, “Dünden Bugüne İngiltere ve Amerika’nın Ortadoğu
Savunma Projeleri”, Türkiye Günlüğü, S.77, Ankara, Yaz, 2004, ss. 75-117.
YETKİN, Çetin, Türkiye’de Tek Parti Yönetimi, İstanbul, 1993.
YILMAZ, Mehmet Serhat, “İngiliz Büyükelçiliği Yıllık Raporlarında Türkiye’deki İç
Politik Gelişmeler ve Türk Ekonomisi (1946-1949), KÖK Sosyal ve Strate-
jik Araştırmalar Dergisi, Cilt X, Sayı. 2, (Güz 2008), ss. 73-95.
YILMAZ, Mehmet Serhat, “İngiliz Büyükelçiliği Yıllık Raporlarında Türkiye’nin Dış
İlişkileri (1946-1949), KÖK Sosyal ve Stratejik Araştırmalar Dergisi, Cilt
X, Sayı. 1, (Bahar 2008), ss. 65-87.
YILMAZ, Veli, Yakın Dönem Harp Tarihi Özetleri, Harp Akademileri Yay., İstan-
bul 1993.
YURDUSEV, Esin “1945–1989 Döneminde Türkiye Balkanlar”, Çağdaş Türk Dip-
lomasisi: 200 Yıllık Süreç, (Yay. haz. İsmail Soysal), Ankara, 1999.
ZÜRCHER, Erik Jan, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, (Çev. Yasemin Saner Gö-
nen), İletişim Yay., İstanbul, 1998.

585
 1960’LI YILLARDA
TÜRK DIŞ POLİTİKASI

Yrd.Doç.Dr. Ozan Şahin

Gaziosmanpaşa Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi,
Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü
ozan.sahin@gop.edu.tr

587
 1. ULUSLARARASI ORTAM
1945 sonrası dünya Soğuk Savaş olarak adlandırılan bir döneme girmişti. Bu
dönemin en belirgin özelliği, dünyanın batı ve doğu bloğu olmak üzere ideolojik
temelli ikiye ayrılmış olmasıydı. 1960 ile 1970 arasındaki yıllar genel olarak bu
dönemin genel özelliklerini göstermekle beraber, Soğuk Savaş’ta bir “yumuşama”1
dönemine denk gelmektedir. Bu dönemin Soğuk Savaş dönemi içerisinde yumu-
şama dönemi olarak tanımlanmasının tabii ki bazı sebepleri vardı. İki taraf arasın-
da nükleer silahlanma neticesinde bir dengeye ulaşılması ve mevcut statükonun
iki taraf açısından da kabul edilebilir bir noktada olması en önemli nedenler ara-
sında sayılabilir. Özellikle, II. Dünya Savaşı ile başlayan ABD’nin SSCB karşısında
elde etmiş olduğu askeri ve teknolojik üstünlük, 1960’lı yıllara geldiğimizde artık
geçerliliğini yitirmeye başlamış ve nükleer denklik olarak tanımlanan Dehşet Den-
gesi politikaları uluslararası politikaya hâkim olmaya başlamıştı.
ABD-SSCB arasında rekabet devam etmekle beraber, bu dönemde iki ülke-
nin de çıkarlarının birleştiği alanlar ortaya çıkmaya başlamıştır. Ayrıca,
1960’lardan itibaren Blokların kendi içlerinde yaşanan sorunlar yumuşama dö-
nemine geçişte etkili olmuştur. Her iki blok içerisinde ABD ve SSCB’ye karşı mer-
kezkaç eğilimlerinin artması da yine bu döneme denk gelmiştir SSCB ile Çin ara-
sında devam eden ve çözülemeyen problemler, Çin’in ABD’ye daha yakın durması-
na ve bloklar arasında ilişkilerin başlamasına sebep olmuştur. Ayrıca, Yugoslavya
ve Romanya’nın SSCB’den uzaklaşmak istemesi Doğu Blokunda SSCB’nin sorgu-
lanmaya başlamasına neden olmuştur. Batı Bloku içerisinde de ABD’nin sorgulan-
maya başlaması hemen hemen aynı döneme denk gelmektedir. Fransa’nın NA-
TO’nun askerî kanadından çekilmeye karar vermesi de Batı Blokunda önemli so-
runlara sebep olmuştur.2 1965-1975 yılları arasında süren Vietnam savaşında
ABD birçok açıdan yıpranmıştır. Özellikle doların bu dönem devalüasyona uğra-
masıyla birçok ülkede ABD’ye duyulan güven azalmıştır. Avrupa’da birçok ülkenin
ABD’ye ihtiyaçları bu dönemden itibaren azalmaya başlamıştır.3 Vietnam Sava-

1 II. Dünya Savaşı sonrası uluslararası ilişkilerde “Yumuşama Dönemi”, Soğuk Savaş döneminde
Bloklar arasında artan gerginliği azaltmak amacıyla karşılıklı görüşmelerin yapılmaya başlandığı
bir dönemdir. 1960-1970 döneminde bu yönde izlenen politikalarla bloklar arasındaki gerginlik
önceki döneme göre nispeten azaltılmıştır. Yumuşama politikası, yakınlaşma, anlaşma ve işbirliği
aşamalarından oluşmaktadır. Yumuşama politikasının ortaya çıkmasında konvansiyonel silahlar-
dan nükleer silahlara geçiş, önemli bir etken olmuştur. 1960’lı yılların başında iki tarafın nükleer
silahlanma yarışı, dünyayı bir nükleer savaşın eşiğine getirmişti. Muhtemel bir nükleer savaşta her
iki tarafın da zarar görmeleri muhakkaktı. Bu sebeple çıkması muhtemel olan bir nükleer savaşın
engellenmesi zorunluydu. Bu doğrultuda ABD Başkanı John F. Kennedy ve SSCB Başkanı Kruş-
çev, 1961 yılında yumuşama sürecini başlattılar. Öncelikli olarak Bloklar, silahsızlanma ve silah-
ların sınırlandırılmasını hedeflediler.
2 Faruk Sönmezoğlu, İkinci Dünya Savaşından Günümüze Türk Dış Politikası, İstanbul, Der
Yayınları, 2006, s.205-206.
3 Mehmet Gönlübol, Ömer Kürkçüoğlu, “1965-73 Dönemi Türk Dış Politikası”, Olaylarla Türk
Dış Politikası, Siyasal Kitabevi, Ankara, 1996, s. 491.
588
şı’nın ABD iç siyasetinde yarattığı olumsuz durum ve Watergate Skandalı gibi ülke
içi gelişmeler, ABD’nin Soğuk Savaş döneminde ciddi bir güç kaybetmesine sebep
olmuştur.4
1960’lı yıllardan itibaren SSCB, Ortadoğu ve Doğu Avrupa’nın bazı ülkeleri-
ne yönelik olarak başlattığı yardım programları sayesinde bu bölgelerde güç ka-
zanmıştı. Bunun yanı sıra Arap-İsrail çatışmasında da Arap ülkelerinin yanında yer
alması SSCB’nin bölgedeki etkisini arttırmasına neden olmuştur.
ABD ve SSCB’nin liderliğinde korunan bloklararası güç dengesindeki dönü-
şüm, “eski sömürge ülkelerinin üçüncü bir güç olarak uluslararası politika arena-
sına girmeleri sonucunu doğurmuştur. Bu yeni öğe, hiçbir ideolojik sempati duy-
madığı Doğu Bloğunu güçlendirirken, Batı Bloğunu zayıflatmıştır”.5

2. ULUSAL ORTAM
27 Mayıs 1960 tarihinde gerçekleşen ihtilal sonrasında devrimi gerçekleşti-
ren askeri yönetimin yapmış olduğu açıklamalarda, mevcut dış politikanın uygu-
lanmaya devam edeceği belirtilmişti. Ancak, 1960 sonrası değişen uluslararası
ortamdan Türkiye’nin etkilenmesi ve Türk dış politikasında da önceki dönemlere
göre değişimlerin yaşanması ve uluslararası sistemde oluşan yeni güç dengesine
göre bir şekillenmenin başlaması da bu dönem içerisinde görülecekti.
Bu dönemde Kıbrıs’ta yaşanan olaylar, Türkiye’de gerek muhalefetin gerek-
se de kamuoyunun dış politikaya daha ilgili olması sonucunu doğurmuştur. Bu-
nunla beraber 27 Mayıs 1960 darbesi sonrası gelişmeler askerlerin siyasete olan
ilgilerinin arttığı bir döneme karşılık gelmekteydi. Aynı zamanda 1961 Anayasası,
askerlerin siyasete ilişkin konumlarını güçlendirmişti. 1961 Anayasası ile beraber
Milli Güvenlik Kurulunun oluşturulması ve Genelkurmay Başkanlığının doğrudan
Başbakanlığa bağlanması bunun en açık göstergeleri olarak görülebilir.6
II. Dünya Savaşı sonrasında Türkiye’nin ABD’nin liderliğindeki Batı ekse-
ninde izlemiş olduğu politika, 196o’lı yılların ortalarından itibaren “çok yönlü” bir
dış politika tercihi olarak karşımıza çıkmıştır. 1964 yılında ABD Başkanı John-
son'un Başbakan İnönü’ye gönderdiği ve Türkiye’nin Kıbrıs’a yapmak istediği mü-
dahaleyi önlemek amacını taşıyan mektubu, Türkiye’nin bu yönde bir tercih yap-
ma zorunluluğunu ortaya çıkarmıştır. Türkiye’nin Kıbrıs adasına yapacağı olası bir
müdahalenin Türkiye açısından çok olumsuz neticeler doğurabileceği yönündeki
tehditler, Türkiye’nin NATO’yla ve ABD’yle uzun yıllardır gerçekleştirdiği işbirliği-
nin sorgulamasına sebep olmuştur.

4 Baskın Oran, “1960-1980 Göreli Özerklik-Uluslararası Ortam ve Dinamikler”, (ed.) Baskın Oran,
Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt I: 1919-
1980, 5. bs., İletişim Yayıncılık, İstanbul, 2002, s.658-659.
5 A.e., s. 658-59
6 Sönmezoğlu, a.e., s.31-33.
589
 3. DÖNEMİN TÜRK DIŞ POLİTİKASI
1960’lı yıllar Türkiye’nin, sadece Batı merkezli bir dış politika tercihi yerine,
çok yönlü bir dış politika arayışı içerisinde olduğu bir dönemdir. Türkiye’nin bu
yönde bir politika izlemesinde uluslararası konjonktürün önemli derecede etkisi
olmuştur. Soğuk Savaş döneminde 1960’lı yıllarda yaşanan yumuşama, karşı blok-
larda yer alan ülkelerin birbiriyle olan ilişkilerindeki artış, Türkiye’nin çok yönlü
politika tercihinde önemli rol oynamıştır. Bununla beraber Kıbrıs Sorununda
ABD’nin ortaya koymuş olduğu tutum, Türkiye’nin Batı Bloğu içerisindeki konu-
munu sorgulamasına sebep olmuştur. Son olarak, 1960’lı yıllardan itibaren iç poli-
tikada yaşanan değişimle beraber İslamcı ve sol radikal düşüncelerin ortaya çık-
ması ve bu akımların Türkiye’nin Batı eksenli dış politika tercihine yönelttiği eleş-
tiriler, bu dönemde izlenen dış politikada etkili olmuştur.
1960-1970 arası uluslararası sistemin başat güçleri olan ABD ve SSCB’nin
belli konularda uzlaşmaya varması ve uluslararası sistemi oluşturan aktörlerin güç
dağılımında birbirine benzer bir görüntü sergilemesi, sistemin çok aktörlü bir
yapıya doğru evrilmeye başlaması anlamına gelmiştir. Bu doğrultuda, Türkiye’nin
dış politikası da göreli bir özerklik7 doğrultusunda şekillenmiştir. Bu dönem Tür-
kiye’nin iç politikasında meydana gelen değişiklikler de, bu doğrultuda bir politika
izlenmesini desteklemekteydi
1960 sonrası Türkiye’nin dış politikasında etkili olan konular genellikle Kıb-
rıs Sorunu’nun etkisinde oluşmuştur. Kıbrıs Sorunu ve Türkiye’nin bu konuda
izlediği politikalar Türkiye’nin ABD, Sovyetler Birliği, Yunanistan ve Ortadoğu
ülkeleri ile ilişkilerinde de doğrudan etkili olmuştur.8

3.1. Türkiye-ABD ve NATO İlişkisi

27 Mayıs 1960 askeri darbesinden sonra, Türkiye’de yönetimi eline geçiren
askeri yönetim uygulayacağı dış politikayı mevcut politikalardan farklı bir şekilde
düşünmemiştir. Darbenin sonrasında askeri yönetiminin yayımladığı bildiride:
“Müttefiklerimize, komşularımıza ve bütün dünyaya hitap ediyoruz. Gayemiz Birleş-
miş Milletler Anayasasına ve İnsan Hakları prensiplerine tamamen riayettir. Büyük
Atatürk’ün yurtta sulh ve cihanda sulh prensibi bayrağımızdır. Türkiye’nin bütün
ittifaklarına ve taahhütlerine sadık durumda bulunduğu dolayısıyla NATO’ya ve
CENTO’ya bağlı olduğu” belirtilerek dış politikada herhangi bir değişikliğin olma-
yacağını belirtmiştir.9 Bu açıklama, ABD’nin darbeye karşı vereceği tepkiyi ortadan

7 Oran, a.e., s. 657.

8 Fahir Armaoğlu, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi, (Cilt 1-2: 1914-1995), Alkım, İstanbul, 2004, s.783.
9 Mehmet Gönlübol, Haluk Ulman, Suat Bilge, Duygu Sezer, “1945-65 Dönemi Türk Dış Politika-
sı”, Olaylarla Türk Dış Politikası, Siyasal Kitabevi, Ankara, 1996, s. 323.
590
kaldırmak amacıyla yapılmıştır.10 Aslında askeri yönetim ABD ve Batı ile olan iliş-
kiler konusunda kendisinden önceki yönetimlerden farklı düşünmüyordu. Sovyet-
ler Birliği Türkiye için tehdit sıralamasında ilk sıradaki yerini korumaktaydı. Bu
tehdit algısına karşı tabii ki daha önceki dönemlere benzer bir şekilde Batı’ya ya-
kın durulması gerekmekteydi. Öyle ki askeri darbe sonrası Sovyetler Birliği’nin
Türkiye’ye yakınlaşma çabalarına karşılık Türkiye olumsuz yanıt vermek suretiyle
Batı ve ABD ile ilişkilerine aynen devam etmek arzusunda olduğunu göstermiştir.
ABD yönetimi de askeri yönetimin Batı’ya bağlı olma arzusunu memnuniyetle
karşılamış ve 30 Mayıs’ta yeni hükümeti tanıdığını beyan etmiştir.11
1960’lı yılların başlarında Türkiye-ABD arasında görülen olumlu ilişkiler
1960’ların ortalarına doğru gelindiğinde ise gerginleşmeye başlamıştır. Bu gergin-
liğin en önemli sebepleri arasında; Kıbrıs Sorunun iki devlet arasında bir sorun
olması, üçüncü dünya ülkelerinin uluslararası sisteme dâhil olması, uluslararası
sistemin yavaş yavaş iki kutupluluktan çok merkezli bir sisteme dönüşmesi göste-
rilebilir. Genel olarak bakıldığında bu dönemde Türkiye-ABD ilişkilerini etkileyen
olaylar olarak; U-2 olayı, Küba bunalımı, Kıbrıs Sorunu ve Johnson Mektubu, Tür-
kiye’deki Amerikan varlığı ve bununla ilgili sorunlar gösterilebilir.

3.1.1. U-2 Olayı

1957 yılında Sovyetler Birliği’nin uzaya ilk füzeyi göndermesi, ABD ile SSCB
arasındaki rekabeti farklı bir boyuta taşımıştır. İki devlet arasında II. Dünya Sava-
şı sonrasında başlayan rekabet, karşılıklı istihbarat çalışmalarının da artmasına
sebep olmuştur. Bu dönemde ABD, Sovyetler Birliği’nin nükleer silahlanma kapasi-
tesi, kabiliyeti ve saldırı potansiyelini takip edebilmek amacıyla U-2 uçaklarını
geliştirmiştir.12 U–2 uçaklarının en önemli özellikleri;
“Sovyet radarlarına yakalanmadan 30.000 metre yükseklikte uçabilmesi”,
“Motorları güç kaybedince 300 mil süzülebilmesi”.
“Yakıt ikmali yapmaksızın yedi buçuk saat ve 3.000 mil uçabilmesi”,
“Çok yüksekten net olarak fotoğraf çekebilecek kameralara sahip olmalarıy-
dı”.13
U-2 uçakları 1956 tarihinden itibaren Sovyetler Birliği toprakları üzerinde
keşif faaliyetlerinde bulunmaya başladı. Kullanılan hava üslerinden birisi de, Tür-

10
Çağrı Erhan, “ABD ve NATO’yla İlişkiler”, (ed.) Baskın Oran, Türk Dış Politikası, Kurtuluş
Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt I: 1919-1980, 10. bs., İstanbul, İletişim
Yayınları, 2004, s. 681.
11 New York Times, 31 May 1960.
12 Fahir Armaoğlu, Belgelerle Türk - Amerikan Münasebetleri, Ankara, Türk Tarih Kurumu
Yayınları, 1991, s.261.
13 Oral Sander, Türk - Amerikan İlişkileri 1947-1964, Ankara, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler
Fakültesi Yayınları, 1979, s.192.
591
kiye’de İncirlik hava üssüydü. Türkiye bu uçakların İncirlik hava üssünün kullanı-
larak uçmasına izin vermiş, ancak uçuşlarla alakalı detaylı bilgiler ABD tarafından
Türkiye’ye verilmemişti.14
Türkiye’deki Adana İncirlik hava üssünden 1 Mayıs 1960 tarihinde hava-
lanan bir U–2 uçağı, istihbarat amaçlı Pakistan’ın Peşaver kenti üzerinden Sovyet-
ler Birliği hava sahasına girerek bilgi toplamaya çalışırken, Sovyetler Birliği radar-
larına yakalanınca düşürülmüştür. ABD başlangıçta bu uçağın meteorolojik bir
araştırma uçağı olduğu iddia etmiştir. Uçağı kullanan pilot Gary Power’ın Sovyetler
Birliği’nin elinde olduğunu öğrenince ABD yetkilileri doğruyu söylemek zorunda
kalmış, uçağın meteorolojik bir araştırma uçağı olmadığını, istihbarat faaliyetle-
rinde bulunan bir U-2 uçağı olduğunu itiraf etmiştir.15 Bunun üzerine Sovyetler
Birliği Devlet Başkanı Kruşçev 5 Mayıs 1960’ta parlamentoda yaptığı bir konuş-
mada, Amerikan U-2 uçağının Sovyet toprakları üzerinde düşürüldüğünü ifade
ederek Batı’ya çok sert mesajlar vermiştir.16
“1 Mayıs günü saat 5.36’da bir Amerikan uçağı hududu geçerek toprakları-
mıza girmiştir. Müstevliyi düşürmek için ateş açılması emri verilmiştir. Emir yerine
getirilmiş ve uçak düşürülmüştür. İşaretleri silinmiş olmakla beraber uçak bariz
olarak Amerikan uçağıdır. Sert bir protestoda bulunulacaktır. Onlara, memleketimi-
zi savunmak için gereken bütün tedbirleri almak hakkına sahip olduğumuzu söyle-
yeceğiz. Sulh istiyoruz. Fakat buna kavuşmak için yalvaracak, avuç açacak da deği-
liz. Bir Sovyet uçağı New York veya Chicago üzerinde dolaşsaydı, ABD’nin tepkisi ne
olurdu? Amerikalı idareciler, misilleme için atom ve hidrojen bombalarını hazır tut-
tuklarını beyan ederlerdi. Bir Sovyet uçağının Amerikan toprağına yakın bulunması
harbe başlangıç teşkil edebilir.” şeklinde bir açıklama yapmıştır.17
Kruşçev’in, 7 Mayıs 1960 tarihinde yapmış olduğu bir başka açıklamasın-
da, düşürülen Amerikan uçağı ile ilgili daha somut bilgiler vermiştir. Düşürülen
uçağın Lockheed firmasına ait bir U–2 casus uçağı olduğunu, uçağın pilotunun
paraşütle atlayarak kurtulduğunu ve sağ olarak ele geçirildiğini ifade etmiştir.18
Uçağın bir casus uçağı olduğunun ispatı olarak da, pilotun üzerinde Rusya’daki
havaalanları ve askerî üslerin resimleri bulunduğunu göstermiştir.19 Kruşçev uça-
ğın 27 Nisan’da Türkiye’deki İncirlik üssünden kalkarak Pakistan’a doğru hareket
ettiğini, daha sonra, oradan Sovyet hava sahasına girdiğini belirtmiştir. Kruşçev
hükümetinin ABD uçaklarının faaliyetlerine izin veren ülkelere uyarıda bulunaca-
ğını ifade etmiştir. Herhangi bir saldırı olduğunda güdümlü füzelerle karşılık veri-

14 Nasuh Uslu, Türk - Amerikan İlişkileri, 21. Yüzyıl Yayınları, Ankara, 2000, s.182.
15 Erhan, a.e., s. 573.
16 Vatan Gazetesi, 6 Mayıs 1960, s.1.
17 Vatan Gazetesi, 6 Mayıs 1960, s.5
18 Tercüman Gazetesi, 8 Mayıs 1960, s.5
19 Milliyet Gazetesi, 8 Mayıs 1960, s.1.
592
leceğini, önceliklerinin saldırıda kullanılan üsler olacağını belirterek Türkiye’ye
karşı da açık bir tehditte bulunmuştur.20
U–2 Olayı, II. Dünya Savaşı sonrası gerginleşen Türkiye ile Sovyetler Birliği
arasındaki gerginliğin daha da artmasına yol açmıştır. U–2 uçağının Sovyetler Bir-
liği’ne doğru Adana İncirlik Hava Üssü’nden yola çıkması, Türkiye’nin ABD’nin
istihbarat çalışmalarına aracılık yapması olarak yorumlanmış ve Türkiye’ye karşı
suçlayıcı bir ifade kullanılmıştır.21 Buna karşılık 8 Mayıs 1960 tarihinde Türk Dı-
şişleri Bakanlığı tarafından yayınlanan bildiride: “Türkiye Hükümeti tarafından
hiçbir Amerikan uçağına Sovyet arazisi üzerinde keşif amaçlı ve diğer herhangi bir
maksatla uçuş müsaadesi verilmiş değildir. Böyle bir uçağın Türk hududunu aşarak
Sovyet Rusya’ya geçmediği malûmdur. Esasen Sovyet makamları da, buna aykırı bir
iddiada bulunmamıştır. Şurası muhakkaktır ki, Türkiye kendi hava sahası dışında
ancak kendi uçaklarından sorumludur. Daha önce kendi üzerinden geçmiş olsa bile,
bu geçiş Türkiye’yi hiçbir şekilde bağlamaz.” ifadesi kullanılmıştır. 22
U-2 olayı sonrasında ABD, Sovyetler Birliği üzerindeki U-2 uçuşlarını dur-
durmuş, sonrasında Karadeniz üzerinde bu uçuşları devam ettirmiştir. Türk ka-
muoyunda U-2 olayı mevcut konjonktürün de etkisiyle ciddi bir şekilde tartışma
yaşanmasına sebep olmuştur. Türkiye Cumhuriyeti toprakları üzerinde ABD üsle-
rinin varlığı ve bu üslerde yürütülen faaliyetlerin, Türkiye Cumhuriyeti’nin bilgisi
dâhilinde gerçekleşmediği ifade edilerek bu durumun ülkeyi savaşa dahi sürükle-
yebileceği yönündeki endişeler dile getirilmiştir.23

3.1.2. Küba Bunalımı

1960-1970 döneminde Türkiye ile ABD arasında ortaya çıkan sorunlardan
birisi de 1962 tarihli Küba Krizi’dir. Oral Sander’e göre Küba’da “Ekim Füzeleri”
bunalımın en önemli özelliği, nükleer güce sahip süper güçlerin “ilk kez doğrudan
karşı karşıya gelmesidir”. Küba bunalımı, hem Soğuk Savaşın zirveye çıkmasına
sebep olmuş hem de 1962 sonrası yavaş yavaş yerleşmeye başlayan “yumuşama”
olgusuna önemli katkı sağlamıştır.24
1962 yılında Sovyetler Birliği tarafından Küba’ya orta menzilli füzeler yer-
leştirilmeye başlanmış ve ABD istihbarat birimleri 16 Ekim 1962 tarihinde Kü-
ba’ya yerleştirilen bu füzelerin varlığını saptamışlardı.25 SSCB füzelerinin Küba’da
bulunduğu tespit edildikten sonra ABD Başkanı Kennedy 22 Ekim’de bir açıklama
yaparak, SSCB’nin bu girişimini sert bir şekilde kınamış, bu eylemin karşılıksız

20 Erhan, a.e., s. 574.

21 Tercüman Gazetesi, 8 Mayıs 1960, s.5
22 Armaoğlu (1991), a.e., s.262.
23 Sönmezoğlu, a.e., s.58-59.
24 Oral Sander, Siyasi Tarih 1918-1994, İmge Kitabevi, İstanbul, 2005, s.322-323.
25 Erhan, a.e., s. 681.
593
kalmayacağı ve SSCB gemilerinin Küba karasularına girmesi durumunda batırıla-
cağını açıklamıştır. 24 Ekim’den itibaren ABD Küba kıyılarını ablukaya almıştır.26
Bu olay, iki süper gücü karşı karşıya getiren bir krize sebep olmuştur. Bu süreçte
ABD Başkanı Kennedy ile Sovyetler Birliği Başkanı Kruşçev arasındaki mektup-
laşmalarda zaman zaman açık zaman zaman da örtülü bir şekilde bir pazarlık sü-
recinin işlediği anlaşılmıştır.27
Küba Krizi, Türkiye-ABD ilişkilerini önemli derecede etkilemiştir. Orta
menzilli Jüpiter füzeleri Küba Krizi öncesinde Türkiye’ye ABD tarafından yerleşti-
rilmişti. Sovyetler Birliği bu füzelerin yanı başına konuşlandırılmasına tepkiyle
yaklaşmıştır. Kruşçev, Türkiye’ye yerleştirilen bu füzelerin karşılıksız kalmayaca-
ğını belirterek sert bir şekilde kınamıştır. Aslında 1962 yılında Sovyetler Birliği
tarafından Küba’ya yerleştirilen füzeler, Kruşçev’in Türkiye’ye yerleştirilen füzele-
re karşılık atmış olduğu bir adım olarak düşünülmüştür. Bu durum aynı zamanda
Türkiye ile Sovyetler Birliği arasında gerilime de sebep olmuştur. Çünkü Sovyetler
Birliği Küba’da ki füzelerin sökülmesini Türkiye’deki füzelerin sökülme şartına
bağlamıştır.28 SSCB Genel Sekreteri Kruşçev’e göre, füzelerin Türkiye’den de aynı
anda sökülmesi koşuluyla Küba’daki füzeler kaldırılabilirdi. Türkiye’deki füzeler
Sovyet toprakları üzerinde ciddî bir tehdit oluşturuyordu. Kruşçev konuyla ilgili;
“(…) Roketleriniz İngiltere, İtalya’da bize çevrilidir. Roketleriniz Türkiye’ye yerleşti-
rilmiştir. Siz Küba’dan endişe duyuyorsunuz. Küba, Amerika Birleşik Devletlerinin
kıyılarından denizaşırı 90 mil mesafede bulunduğu için bu sizi endişelendiriyor. Tür-
kiye de bizim bitişiğimizdedir. (…) Taarruzî olarak nitelendirdiğiniz tahripkâr roket-
lerinizi bizim bitişiğimizde olan Türkiye’ye yerleştirdiniz. Bu durumda büyük devlet-
lerimiz arasında bu şekilde eşitsiz ilişkiler muvacehesinde askerî eşitliğimiz olduğu
hususunu nasıl kabul edebiliriz?” ifadesini kullanmıştır.29
Kruşçev, ülkesi tarafından Küba’ya yerleştirilen füze rampalarının sökülme-
sini ABD’nin de Türkiye’deki füzeleri kaldırması ve Küba’yı tehdit etmekten vaz-
geçmesi şartına bağlamıştır. Kennedy ise yazmış olduğu mektupta, Küba’da ki fü-
zeler söküldüğü takdirde Küba üzerine uygulamakta oldukları ablukayı kaldıraca-
ğını ve bu ülke üzerinde herhangi bir tehdit unsuru kalmayacağını ifade etmiştir.30
Ayrıca, Türkiye’deki füzelerin sökülmesi konusunda da net bir ifade kullanmamak-
la beraber olayın müzakere edilmesinin önünü de kapatmamıştır. 31

26 Armaoğlu (2004), a.e., s .610.

27 Sönmezoğlu, a.e., s.63-64.
28
Haluk Gerger, Soğuk Savaştan Yumuşamaya, Ankara, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları,
1980, s.58.
29 Türkiye-ABD İlişkilerinin Dünü, Bugünü, Yarını, Harp Akademileri Basımevi, İstanbul, 1994,
s.39.
30 Ayşegül Sever, “Yeni Bulgular Işığında 1962 Küba Krizi ve Türkiye”, Ankara Üniversitesi
Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi (Prof. Dr. Cemal Mıhçıoğlu’na Armağan), Cilt: 52, Sayı: 1-4,
1997, 647-660.
31 Gerger, a.e., s.58.
594
 Küba Krizi öncesinde ABD yönetimi Türkiye’de bulunan Jüpiter füzelerinin
kaldırılmasını birkaç kez teklif etmesine rağmen, Türk tarafı bunu her seferinde
reddetmiştir. Türk tarafının bu tutumunun daha ziyade psikolojik gerekçe ile açık-
lanması doğrudur. Türk tarafı Kruşçev’in Küba’daki füzelerin sökülmesini Türki-
ye’de bulunan Jupiter füzelerinin sökülmesi şartına bağladığını duyduğunda önce
fazla yorum yapmamıştır. Daha sonra ise konunun NATO düzleminde ele alınması
gerekliliğini belirtip, Küba’da ki Sovyet füzeleri ile Türkiye’deki Jüpiter füzelerinin
birbirinden farklı olduğunu iddia etmiştir. Türk tarafına göre, Küba’da ki füzeler
saldırıya yönelik ve mevcut statükoyu değiştirme amaçlı bölgeye gizlice gönderi-
len silahlardı. Buna karşılık Türkiye’deki Jüpiter füzeleri ise esas olarak savunma
amaçlı, statükoyu değiştirmeyi amaçlamayan, dünya kamuoyunun da açıkça bilgisi
dâhilinde yerleştirilen silahlardı. Ayrıca Türkiye’ye füzelerin NATO antlaşması
çerçevesinde yerleştirildiği iddia edilmiştir.32
27 Eylül’de Beyaz Saray’da yapılan toplantıda ABD, Sovyetler Birliği ile
Küba’daki Sovyet füzelerinin kaldırılması karşılığında ABD’nin de Küba’yı işgal
etmeyeceğine dair garanti vermesi ve Türkiye’deki Jüpiter füzelerini çekmesi şar-
tıyla anlaşma sağlanmıştır. ABD, anlaşmanın Türkiye ile ilgili olan ikinci kısmının
gizli tutularak, Beyaz Saraydaki toplantılara katılanlar dışında hiç kimsenin bun-
dan haberi olmamasını; Sovyet temsilcilerinin de aynı derecede gizlilik içinde dav-
ranmasını Kruşçev’den istemiştir. Sovyet gemileri geri çekilmeye başladığında
NATO üyesi ülkelere mektup gönderen Kennedy, ABD’nin Jüpiterleri kesinlikle
pazarlık konusu etmediğini vurgulamıştır. Tabii ki bu durum Türkiye’de büyük
memnuniyetle karşılanmıştır. Krizin barışçıl bir şekilde çözülmesi ve Türkiye’nin
herhangi bir pazarlık malzemesi olarak kullanılmaması, ABD’ye duyulan övgü ve
minneti arttırmıştır. Oysa krizin üzerinden daha üç ay bile geçmeden, 23 Ocak
1963’te Türkiye’ye Jüpiter füzelerinin sökülerek, daha modern teknolojiyle dona-
tılmış Polaris denizaltılarıyla ikame edilmesi teklifinin ABD tarafından iletilmesi
ülke içerisinde kuşkuları arttırmıştır.33
Kruşçev 28 Ekim 1962 tarihinde Küba’da ki füzelerin kaldırılacağını açık-
lamıştır. Bu açıklamada Türkiye’de ki füzelerden ise hiç bahsedilmemiştir.34 SSCB
füzeleri ABD ile yapılan anlaşma sonrasında Küba’dan 3 Kasım 1962’de kaldırıl-
mıştır. Türkiye’deki füzeler ise ABD tarafından Türkiye ikna edilerek 1963 Nisan
sonunda kaldırılmıştır. ABD Jüpiter füzelerinin eskidiği, Polarislerin daha önemli
olduğunu ve Türk Hava Kuvvetlerine yapacakları desteğin artacağı argümanlarıyla
Türkiye’yi ikna etmiştir.35 Küba Krizi detant dönemine (yumuşamaya) giden yolun

32 Sönmezoğlu, a.e., s.58-59.

33 Sezai Orkunt, Türkiye-ABD Askeri İlişkileri, Milliyet Yayınları, Ankara, 1978, s. 343.
34 New York Times, 29 October 1962.
35 Gerger, a.e.,58.
595
başlangıcı olarak görülmüştür. Bu doğrultuda gerek uluslararası ilişkiler açısından
gerekse de Türkiye açısından çok önemli gelişmelere sebep olmuştur.
Uluslararası ilişkiler açısından olayı değerlendirdiğimizde Küba bunalımı,
Soğuk Savaşın zirve yaptığı bir dönemde “yumuşama” ve “görüşme” havası yarat-
mıştır. İkinci olarak, NATO’nun Avrupalı ortakları kendilerini tehlikede bırakan
durumlarda kendi görüşlerinin büyük güçler tarafından alınmayacağını görmüş-
lerdir. Krizin başlangıcında ABD’nin ne BM’ye ne de NATO’ya danışmaması36, NA-
TO içerisindeki Avrupa ülkelerinin tepkisini çekmiş ve ABD’nin böylesine büyük
bir bunalımda kendi görüşlerine başvurmaması onlar açısından büyük hayal kırık-
lığı yaratmıştır. ABD kendi çıkarları söz konusu olduğunda her türlü kararı almak-
tan çekinmeyeceğini net olarak göstermiştir. Bu durum NATO içerisinde birtakım
siyasal sorunların varlığına sebep olmuştur. Fransa 1966 yılında NATO’nun askeri
kanadından ayrılarak kendi nükleer gücünü kurmak doğrultusunda çalışmalar
yapmaya karar vermiştir. Fransa’nın bu kararı Küba krizinin bir sonucu olarak da
görülmüştür.37 Üçüncü olarak, her iki ittifak üyelerinin stratejik değişikliklerle
başlayan yeni uluslararası ortama ayak uydurma çabalarına hız kazandırmıştır.
Dördüncü olarak; Washington ile Moskova arasında doğrudan bir haberleşme
hattının kurulmasının önemi net bir şekilde görülmüştür. 38
Küba krizi esnasında, ABD’nin yaklaşımını Türkiye açısından değerlendir-
diğimizde dış politik tutumlarda da bazı değişikliklere sebep olduğunu söyleyebili-
riz. ABD tarafından tek yanlı olarak alınan füzelerin kaldırılması kararı Türkiye’de
ABD’ye karşı bir güven kaybına yol açmıştır. Yaşanan bu olay göstermiştir ki, Was-
hington’da alınan kararlar Türkiye’nin kaderini ve hatta varlığını tehlikeye soka-
bilmektedir. Washington ise, “eğer kendi menfaatleri gerektirirse”, müttefiki Türki-
ye’yi masaya yatırıp Sovyetler ile pazarlık unsuru yapabilmektedir. Aynı zamanda
bu durum Türkiye’deki ABD karşıtlığını da güçlendirmiştir. Türkiye’nin II. Dünya
Savaşı sonrası izlemiş olduğu tekyönlü politikanın Türkiye açısından fayda getir-
mediği görülmüş ve bu durum Türkiye’nin dış politik kararlarda öncelikle mütte-
fiklerine danışma tutumunu da değiştirmiş ve önce karar alınıp daha sonra mütte-
fiklere danışma usulü benimsenmiştir.39 Türkiye açısından bakıldığında, füzelerin
kaldırılmasının olumlu yönleri de olmuştur. İlk olarak, bundan sonra ortaya çıka-
bilecek herhangi bir krizde Türkiye, SSCB’nin ilk hedefi olmaktan kurtulmuştur.
Aslında bu bir bakıma Türkiye-SSCB ilişkilerinin normalleşmesini sağlayan bir
unsur olmuştur.40 NATO’nun esnek karşılık stratejisi dâhilinde Türkiye’nin kon-

36 George Mc Ghee, The US –Turkish –NATO- Middle East Connection, New York, St. Martin’s
Pres, 1990, s.167.
37 Armaoğlu (2004), a.e., s.612.
38 Sander (2005), a.e., s. 326-329.
39 Erhan, a.e., s. 684-685.
40 Sönmezoğlu, a.e., s.66.
596
vansiyonel gücünün artırılması kararı vermesi Türkiye açısından bir başka sonuç
olmuştur.41
Sonuç olarak söylenebilir ki kısa dönemde Sovyetler Birliği-ABD arasında
geçen pazarlıktan haberdar olunmadığı için Jüpiter füzelerinin sökülmesi ABD-
Türkiye ilişkileri açısından çok önemli bir soruna sebep olmamıştır. ABD-Türkiye
müttefik ilişkisinin 1964 yılındaki Johnson Mektubundan sonra yoğun bir şekilde
sorgulanmaya başladığı söylenebilir. ABD tarafından tek taraflı olarak alınan Jüpi-
ter füzelerine ilişkin kaldırma kararının ABD’nin bir müttefik olarak Türkiye’yi
nasıl pazarlık konusu yaptığının ve Türkiye’nin de bu süreçte nasıl edilgen bir
konuma getirebildiğinin ilk önemli örneği olarak değerlendirilmektedir.42

3.1.3. Kıbrıs Sorunu ve Johnson Mektubu

1960’ların ortalarından itibaren, üçüncü dünya ülkelerinin uluslararası sis-
teme eklenmesiyle sistem iki kutupluluktan, çok kutuplu bir yapıya doğru evril-
miştir. Bu aynı zamanda Soğuk Savaşın gerginliğinden uzaklaşılmaya başlanması
anlamı da taşımaktaydı. Uluslararası konjonktür bu şekildeyken, 1960’lardan iti-
baren Kıbrıs Sorunu Türk dış politikası üzerinde yönlendirici, belirleyici hatta en
temel faktör olarak gözükmektedir. Kıbrıs Sorunu aynı zamanda ABD ile ilişkiler
açısından da çok belirleyici bir faktör olmuştur.
ABD, iki önemli NATO üyesi ülke arasında Kıbrıs’la ilgili ortaya çıkan sorun-
ların, NATO’nun hem bölgesel hem de Sovyetler Birliği’ne ilişkin güvenlik sorum-
luluklarını zarara uğratabileceğini düşünmüştür. Bu sebeple, ABD Kıbrıs Sorununu
tarafların barış yoluyla çözmesi gerektiğini, herhangi bir çatışma veya savaş yo-
luyla çözüm girişimlerinin söz konusu olamayacağını düşünmüştür. Aynı zamanda
ABD’de bulunan Yunan lobisinin ABD Kongresini etkileme çabaları Kıbrıs Sorunu-
nun çözümünün Türkiye’nin aleyhine gelişmesine sebep olmuştur. ABD için Kıbrıs
her zaman stratejik bir problem olarak görülmüştür. ABD’nin, Kıbrıs Sorunu ile
yakından ilgilenmesinde bölgedeki genel dengenin Sovyetler Birliği lehine değiş-
mesini engellemek ve Sovyetler Birliği’nin bölgeye nüfuz etmesini önlemeye yöne-
lik olduğu söylenebilir.43 Kıbrıs’ın Zürih ve Londra Anlaşmaları doğrultusunda
kabul edilen anayasası, “iki toplumlu, toprak ayırımına dayanmayan bir federasyon”
olarak tanımlanan bir yapı öngörmüştür. Adada belirlenen bu statünün oluşma-
sında ABD önemli bir rol oynamıştır. ABD, Kıbrıs Sorununun BM yerine, NATO
içinde tartışılıp çözülmesini savunmuştur. ABD’nin bu tercihinin altında yatan

41 Erhan, a.e.,s.684-685.
42 Sever, a.e., s.14.
43 H. W. J. Brands , “American Enters the Cyprus Tandle 1964”, Middle Eastern Studies, Vol
23,1987, s. 350-355.
597
nedenler BM’de SSCB ve Bağlantısızlar Grubu ülkelerinin etkin olması ve Maka-
rios’un bu ülkelerle iyi ilişkiler kurmuş olmasıdır.44
Kıbrıs Cumhuriyeti, 16 Ağustos 1960 tarihinde Kıbrıs Anayasası’nın yürür-
lüğe girmesiyle kurulmuştur.45 Anayasaya göre adada bulunan Rumlar ve Türkler
ortaklık esasına göre yaşayacaklardı. Ancak bu düzenlem adada huzuru sağlaya-
mamış ve Rumlar şiddet hareketlerine başlamışlardır. 21 Aralık 1963 tarihinde
Kıbrıs Cumhuriyeti Makarios tarafından fiilen yıkılmıştır. Makarios yönetimi baskı
ve ekonomik ambargo ile Türkler için Kıbrıs’ta yaşamayı zorlaştırmışken, aynı
zamanda Türkleri katletmekten de çekinmemiştir.
21 Aralık 1963’de “Kanlı Noel” olarak anılan ve Rumlar tarafından yapılan
saldırıdan sonra Cumhurbaşkanı Cemal Gürsel ABD Başkanı Lyndon Johnson’a bir
mektup göndermiştir. Mektupta, adada Rumlar tarafından yapılan katliamın dur-
durulması için ABD’den yardım isteniyordu. Johnson bu mektuba verdiği cevapta;
“Kıbrıs’ta meydana gelen olaylardan büyük endişe duyduğunu, bu çerçevede Baş-
kan Makarios ve Başkan Yardımcısı Küçük’e birer mektup gönderdiğini, üç garan-
tör devlet tarafından barışçı bir çözümü desteklemek için akılcı bir ümit veren her
türlü hareketi destekleyeceğini” belirtmiştir.46
Johnson bu sorun karşısında gerek Türkiye’nin yanında gözükmemek için,
gerekse de 1964 sonunda yapılacak olan başkanlık seçiminde ABD’deki Rum lobi-
sini kaybetmemek için hareketsiz kalmayı tercih etmiştir.47 Türkiye ABD’den bek-
lediği desteği alamamıştı. Türkiye Makarios’a bir mesaj göndererek Kıbrıs Türkle-
rine yönelik saldırıların durmasını istemiş aksi halde Kıbrıs Türk halkının can ve
mal güvenliğinin Türkiye tarafından korunacağını bildirmiştir. Türklere yapılan
saldırıların durmaması üzerine İsmet İnönü Türkiye Büyük Millet Meclisinden,
adaya gerektiğinde askerî müdahalede bulunma yetkisi almıştır. Türkiye’nin adaya
müdahale etme hazırlığı ve niyetinden haberdar olan ABD Başkanı Johnson, İnö-
nü’ye ünlü Johnson Mektubu’nu göndermiş ve bu mektup Türkiye-ABD ilişkilerin-
de çok ciddi sorunlar ortaya çıkarmıştır.
5 Haziran 1964’te Başkan Johnson, Başbakan İnönü’ye gönderdiği mektup-
ta; “Türkiye’nin 1960 garantörlük antlaşmaları uyarınca diğer garantör devletlerin
onayını almadan Kıbrıs’a müdahaleye hakkının olmadığını, ayrıca böyle bir müdaha-
le gerçekleşecek olur ise de, bunun 1947 yılı Temmuz ayında, Türkiye ile ABD arasın-
da imzalanan ve antlaşma neticesinde ABD tarafından Türkiye’ye verilen silahlarla,
ABD’nin rızası alınmaksızın yapılmasının da adı geçen antlaşmanın 4. maddesine

44 Thomas Adams and J. Arvin Cottrell, Cyprus Between East and West, Baltimore, John Hopkins
Press, 1968, s.59-60; A. Micheal Attalides; Cyprus, Nationalism and International Politics,
New York, St. Martin’s Press, 1979, s.16-17.
45 Bahadır Bumin Özarslan, Uluslararası Hukuk Açısından Kıbrıs Sorunu ve Avrupa Birliğinin
Yaklaşımı, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul, 2007, s. 27.
46 Erhan, a.e., s. 685.
47 A.e., s. 681.
598
aykırı olduğunu açıkça ve defaten” ifade etmiştir. “Müdahalenin iki NATO üyesi ülke
olan Türkiye ve Yunanistan arasında bir çatışmaya yol açacağını böyle bir durumun
NATO tarafından kesinlikle istenmediği” belirtilmiştir. NATO şartlarında, aralarında
herhangi bir savaş durumunun olmayacağını kabul etmiş olan iki devlet, Türki-
ye’nin Kıbrıs’a yapacağı bir askeri müdahaleyle aynı zamanda NATO tarafından
ortaya konulan şartlara da uymamış olacaklardır. Ayrıca, Türkiye’nin tek taraflı
müdahalesinin BM’nin sürdürdüğü arabuluculuk çalışmalarını sekteye uğratacağı
ifade edilmiştir. Johnson bununla birlikte, müdahale sonucu Sovyetler Birliği’nden
Türkiye’ye karşı herhangi bir saldırının gerçekleşmesi halinde, NATO’nun Türki-
ye’nin yardımına gelmeyeceğini de belirterek, Başbakan İnönü’yü konuyu ayrıntılı
olarak görüşmek üzere ABD’ye davet etmiştir.48
İnönü’nün 13 Haziran tarihinde Johnson’a yazmış olduğu mektubu şu cüm-
lelerle başlamıştır: “ Mesajınız gerek yazılış tarzı, gerek içeriği bakımından Amerika
ile ittifak ilişkilerine her zaman ciddi bir dikkat göstermiş bulunan Türkiye gibi bir
müttefikinize karşı hayal kırıcı olmuş, ittifak ilişkilerine değinen muhtelif konularda
önemli görüş ayrılıkları belirmiştir. Gerek bu ayrılıkların, gerek mesajın genel hava-
sının sadece çok sıkışık bir zamanda acele toplanmış görüşlere dayanarak yapılmış
iyiniyetli bir girişimin telaşından doğmuş konulardan ibaret olmasını yürekten dile-
rim” 49
Mektubun devamında, Türkiye’nin müdahale girişiminden önce ABD ile fikir
alışverişinde bulunduğu, BM gücünün oluşturulmasının gecikmesinin Rum tarafı-
nın saldırılarını artırdığını, Kıbrıs’taki mevcut durumun Kıbrıs Cumhuriyetinin
anlaşmaları iptal ederek anayasayı kaldırmasıyla ortaya çıktığını ve güvenliğin
tekrar sağlanmasının ancak Kıbrıs hükümeti üzerinde bir otoritenin işlemesiyle
mümkün olacağı ifade edilmiştir.
Johnson mektubu, Türkiye - ABD ilişkilerinde önemli bir dönüm noktası ol-
muş, Türkiye’nin Kıbrıs’a müdahale seçeneğinin ortadan kaldırılmasında çok etkili
olmuştur. Johnson mektubu sonrası Türk Dış Politikasında da önemli gelişmeler
yaşanmış, Türkiye-ABD ilişkileri sorgulanmaya başlanmıştır. Uzun bir süre Türki-
ye ile ABD arasındaki ilişkilerin ciddi anlamda sorgulanacağı bir dönem başlamış-
tır.50 Jüpiter füze krizi sonrası ABD’ye karşı azalan güven bu mektupla beraber
daha da azalmıştır. Bu doğrultuda NATO’ya üyelik Türk kamuoyunda daha yüksek
sesle tartışılmaya başlanmıştır. Johnson Mektubunun, Türkiye açısından büyük bir
hayal kırıklığına neden olmasının sebebi ise, “Türkiye’nin ABD ile olan ortaklığına
yüklemiş olduğu anlamda” saklıdır. ABD’ye göre, “bu ortaklık bir çıkar ilişkisidir,

48 Parker T. Hart, Two NATO Allies at the Threshold of War, Cyprus: A firsthand Account of
Crisis Management 1965-1968, Duke University Press, Durham & Londra, 1990, s.163-166.
49 Armaoğlu (2004), a.g.e., s. 270-276.
50 Vefa Kurban, Giray Saynur Derman, “Türkiye’nin SSCB ve ABD ile İlişkileri 1960-1980”,
Isparta, Süleyman Demirel Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Sosyal Bilimler Dergisi, Ağus-
tos, Sayı 35, 2015, s. 33-35.
599
Türkiye için ise bu ortaklık ortak değerlere bağlılık, kader birliği” olarak görülmek-
tedir.51 Türkiye bu olaydan sonra çok yönlü bir dış politika izlemeye çalışarak,
SSCB ve başka ülkelerle alternatif ilişkiler geliştirme arayışına girmiştir. Öte yan-
dan, Türkiye’nin ABD’nin her dış politika kararına destek olma konusunda bundan
sonra daha temkinli olduğu da bir gerçektir. Bundan sonraki Türk dış politikası,
daha reel politikaya dayalı ve ülkenin çıkarlarının daha ayrıntılı olarak hesaplan-
dığı bir yöntemle belirlenmeye çalışılmıştır.
Türkiye açısından çok hassas olan ve kendisini haklı hissettiği bir olayda
ABD ve dolayısıyla NATO tarafından terk edilmesi, gerek kamuoyunda ve gerekse
hükümet nezdinde büyük bir hayal kırıklığına sebep olmuştur. Bu olay, Türki-
ye’nin temel dış politika ilkelerinin, uluslararası ilişkilerinin yapısının sorgulan-
masına neden olmuştur. Türk kamuoyunda sol çevreler tarafından yürütülen anti-
Amerikanizm akımının zirve yapmasına neden olmuştur.52 Ayrıca, dış politika
konusu daha önceden bir tabu olarak görülmekteyken, bu dönemden sonra dış
politika tabu olmaktan çıkarak Türk kamuoyunda da tartışılmaya başlanmıştır.
Türkiye Kıbrıs Sorunu sebebiyle uluslararası alanda yalnız kalmıştır. Bu
yalnızlığa karşı tepkisi iki yönde gelişmiştir. Yumuşamanın imkânları çerçevesinde
Batı bloğundaki yükümlülüklerinden vazgeçmeden, başta Sovyetler Birliği olmak
üzere Doğu Bloğu ile diğer yandan tüm gelişmekte olan ülkeler ile özel olarak da
İslam dünyası ile ilişkilerin geliştirilmesi amaçlanmıştır.

3.1.4. Türkiye’deki Amerikan Varlığı ve Bununla İlgili Sorunlar

1960-1970 döneminde ABD ile yaşanan sorunlar sadece dış politik kararlar-
la alakalı olmamıştır. Türkiye’de bulunan ABD askerleri ve üsleri de, Türkiye ile
ABD arasında önemli problemlere neden olmuştur. ABD askerlerinin üslerden
aldığı gümrüksüz malları belirli kârlarla Türk vatandaşlarına satmaları kaçak bir
piyasa oluşmasına neden olmuştur. Ülke içerisinde ABD karşıtı eğilimlerin artma-
sı, ülkedeki Amerikan askerlerine karşı bir tepkiye dönüşmüştür. Ayrıca, bu dö-
nemde, ABD’nin ve NATO’nun Türkiye ile olan ilişkileri Türkiye içinde yükselen sol
hareket tarafından eleştirilmeye başlanmış, bu da kamuoyundaki tepkileri arttır-
mıştır.
Süleyman Demirel kamuoyunda var olan bu tepkileri azaltmak ve bir an-
lamda ülkede bulunan ABD askerlerinin statülerini düzeltmek için Amerikalı yetki-
lilerle görüşmeye başlamıştır. 1967 yılında başlayan resmi görüşmeler, 1969 yı-
lında Ortak Savunma İşbirliği Anlaşmasının imzalanmasıyla sonuca ulaşmıştır.
Bu dönemde ABD’nin Türkiye’ye yaptığı ekonomik yardımlar da büyük öl-
çüde bir azalış görülse de, Türkiye’nin SSCB ile yakınlaşabileceği endişesi bu yar-

51 Sönmezoğlu, a.e., s.74.

52 Aylin Güney, “Anti – Americanism in Turkey: Past and Present”, Middle Eastern Studies,
Vol.44, No.3, Mayıs 2008, s. 474-475.
600
dımların kesilmesinin önüne geçmiştir. Askerî yardımlar ise devam etmekle bera-
ber, Türkiye’nin bu yardımları kara ordusunu güçlendirmesi için kullanması konu-
sunda ABD ısrarcı olmuştur.

3.2. Türkiye-Sovyetler Birliği İlişkileri

Milli Mücadele döneminde iyi ilişkiler kurmuş olan Türkiye ve SSCB, II.
Dünya Savaşı’ndan sonra ideolojik anlamda birbirinden uzaklaşmış ve uluslararası
sistemde farklı noktalarda konumlanmışladır.
II. Dünya Savaşı sonrasında, özellikle Boğazlar ve Türkiye’nin doğusundaki
bazı illerin SSCB topraklarına katılması gibi konularda Türkiye üzerinde bir baskı
yaratmaya çalışan Stalin’in temel amacı, Türkiye’yi SSCB’ye bağımlı kılmaktı.
SSCB’nin bu stratejisi istediği doğrultuda gelişmemiş ve SSCB’nin baskıcı politika-
ları Türkiye’yi ABD ve Batı’ya yaklaştırmıştır. 1945-1950 arası dönemde Türkiye
daha statik bir dış politika izlemiş olmakla beraber, DP’nin iktidara gelmesiyle
beraber, Türkiye Batı bloğuna yakın bir politika izlemeye başlarken ve Sovyet
karşıtı bir dış politika izlemeye başlamıştır.
Türkiye, oluşan yeni uluslararası sistemde kendi yerini Batı’nın bir üyesi
olarak belirlemiş ve NATO’ya üyeliğini kesinleştirmiştir. Bunun sonrasında SSCB
ile olan ilişkiler daha da gerginleşmiştir. Bu durum Stalin’in ölümünden sonra
SSCB tarafından yumuşatılmaya çalışılmışsa da, Türkiye bu duruma pek sıcak
bakmamıştır. 1951 yılında Türkiye, NATO’ya üye olduğunda SSCB derhâl bir no-
tayla “bu üyeliğin Türkiye’nin kendi topraklarını SSCB’ye karşı saldırgan amaçlar
besleyenlere açmak” olduğunu belirtmiştir.53
1950-1960 arası dönemde Türkiye’nin blok siyasetine endeksli bir dış poli-
tika izlemesi ve ABD ile yakın işbirliği içerisinde bulunması, Türkiye-SSCB ilişkile-
rini belirleyen temel unsur olmuştur. 1953 sonrasında ilişkileri yumuşatma adına
Sovyet tarafının çabaları NATO çerçevesinde yürütülen Sovyet karşıtı politikanın
değişmesini sağlayamamıştır. Bu dönemde Sovyet yönetiminin Türkiye’ye ekono-
mik destek vaadinde bulunması, durumu değiştirmek için yeterli olmamıştır Öyle
ki, SSCB’nin 1946 yılında Türkiye’den talep ettiği topraklardan vazgeçtiğini Türk
tarafına bildirmesi ve Türkiye’nin buna verdiği olumsuz yanıt blok siyasetinin
Türkiye üzerindeki güçlü etkisini göstermektedir.54
Bu dönemde Türkiye-SSCB ilişkilerini gerginleştiren gelişmelere baktığı-
mızda; Bağdat Paktının kurulması, 1957 Suriye krizi, 1958’de Irak’ta gerçekleşen
askerî darbe sonrası gelişmeler karşımıza çıkmaktadır. Türkiye ile SSCB arasında-
ki ilişkilerin gerginleşmesine neden olan bir başka gelişme, 1957 yılından itibaren
ABD’nin Türkiye’ye Jüpiter füzelerini yerleştirmek istemesi olmuştur. SSCB, bu

53 Sönmezoğlu, a.e., s.125-126.

54 A.e., s.126.
601
girişimin NATO ve ABD tarafından kendisine karşı yapıldığını iddia etse de, Türki-
ye, gerçekleşen durumun sadece savunma amaçlı olduğunu iddia etmiş ve bu ko-
nuda yaşanan gerginlik 1962 Küba Krizi sonrası füzeler kaldırılana kadar devam
etmiştir.
1960 yılı ortalarında önce Adnan Menderes’in Moskova’yı ziyaret etmesi,
sonrasında da Kruşçev’in Türkiye’yi ziyaret etmesi düşünülmüştü. Karşılıklı olarak
yapılması planlanan bu ziyaretler ABD’yi oldukça rahatsız etmiştir. Planlanan bu
ziyaretler gerçekleşemeden 27 Mayıs’ta Türk Silahlı Kuvvetleri ülke yönetimine el
koymuştur.55 27 Mayıs 1960 askerî darbesiyle oluşan yeni yönetim 31 Mayıs tari-
hinde SSCB tarafından tanınmıştır. Sonrasında ise, Türkiye-SSCB arasında ikili
görüşmeler ve ziyaretler başlamıştır. Kruşçev 28 Haziran 1960 tarihinde Cum-
hurbaşkanı Cemal Gürsel’e bir mektup yazarak, Türkiye’nin içinde bulunduğu itti-
faklara ve genel dış politikasına ters düşmeden, diğer ülkelerle de ilişkilerini geliş-
tirebileceğini vurgulamıştır. Ayrıca, SSCB ile kurulacak iyi ilişkilerin hiçbir tarafın
zararına olmayacağını belirtmiştir.56
Cumhurbaşkanı Gürsel bu mektubu 8 Temmuzda yanıtlamıştır. Bağlaşma
politikasına bağlılığa dikkat çekerek, askeri harcamaların azaltılmasının ancak
silahsızlanmayla gerçekleşeceğini ifade etmiştir. Ve ilişkilerin iyileşmesini
SSCB’nin bu konuda göstereceği iyi niyete bağlamıştır.57 1960 sonrası dönemde
Türk-Sovyet ilişkilerinin “normalleşme” olgusu temelinde seyrettiği söylenebilir.
1960 sonrası ortaya çıkan bu gelişmeler Türkiye ile SSCB arasındaki ilişkile-
rin normalleşme çizgisinde devam ettiğini gösterse de, bu dönemde ortaya çıkan
bazı sorunlar ilişkilerin tekrar gerilmesine yol açmıştır. Ağustos 1961’de yaşanan
“CENTO belgeleri bunalımı” bunlardan birisidir. SSCB ele geçirmiş olduğu gizli
CENTO bilgilerini 18 Ağustosta yayınlamıştır. Bu belgelerde CENTO’nun savaş
planları ve nükleer çatışmada alacağı önlemler yer alıyordu. SSCB İstanbul Baş-
konsolosu Volov 8 Eylül’de belgeleri Türkiye basınına tanıtmıştır. Bu tanıtımı izin
almadan gerçekleştirdiği için Dışişleri Bakanlığı Türkiye topraklarında bu eylemin
gerçekleşmesinin uluslararası hukuk ve diplomatik nezaketle bağdaşmadığı ge-
rekçesiyle eleştirmiştir. Sonuçta bu sorun fazla bir probleme neden olmadan ka-
panmıştır. Bunda tarafların olumlu yaklaşımı ile beraber olayın ikili olmaktan çok
bloklararası nitelik taşımasının da etkisi olmuştur.58 Bir diğer sorun, 1962 Küba
krizi boyunca SSCB’nin Türkiye istememesine rağmen ABD tarafına Türkiye’deki
Jüpiter füzelerini kaldırılması konusunda yaptığı ısrardır. SSCB bu konuda başarılı
olmuş Jüpiter füzelerinin kaldırılması hususunda ABD ile anlaşmıştır. Kriz süresin-

55 Kurban ve Derman, a.e., s. 227-256.

56 Erel Tellal, “SSCB ile İlişkiler”, (ed.) Baskın Oran Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından
Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar Cilt I: 1919-1980, 10. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul,
2004, s.774.
57 A.e. , s. 774.
58 Tellal, a.e., 774-775.
602
ce ABD’nin tutumu ve daha sonra 1964 Kıbrıs krizinde Başkan Johnson’un Türki-
ye-ABD arasında diplomatik krize sebep olan mektubu Türkiye’nin izlediği tek
taraflı politikanın terk edilmesine ve çok yönlü, ulusal çıkarlar etrafında şekillenen
bir dış politika stratejisinin benimsenmesine yol açmıştır.
Küba Krizi sonrası Türkiye’den Jüpiter füzelerinin kaldırılması, Türkiye-
SSCB arasındaki ilişkilerin gelişmesine neden olmuştur. 1963 yılında resmi ziya-
retler yapılma aşamasına gelinmiştir. 19 Mayıs-14 Haziran 1963 tarihleri arasında
TBMM Başkanı Suat Hayri Ürgüplü başkanlığında bir heyet SSCB’ye gitmiştir. 30
Ekim-6 Kasım 1964 tarihleri arasında da Dışişleri Bakanı Feridun Cemal Erkin
resmi bir ziyarette bulunmuş, bu ziyaret 25 yıl sonra bir dışişleri bakanının
SSCB’ye ilk gezisi olmuştur. Bu gelişmeler iki devlet arasında yeni bir dönemin
başlangıcı olarak kabul edilmiştir. 1965 yılı ve sonrasında ikili ziyaretler ve anlaş-
malar da hız kazanmıştır. SSCB Dışişleri Bakanı 17-22 Mayıs 1965 tarihlerinde
Türkiye’yi ziyaret etmiş, 9-16 Ağustos tarihlerinde ise dönemin Türkiye Başbakanı
Suat Hayri Ürgüplü Moskova’da bulunmuştur. Bu ziyaret sırasında SSCB’den alına-
cak kredilerle ne yapılacağı ve nasıl geri ödeneceği kararlaştırılmıştır. Ayrıca ticari
ilişkileri artırma kararı 16 Ağustos tarihli ortak bildiriye de yansımıştır. Bildiride;
“Ayrıca taraflar, iki memleket arasındaki mal mübadelesini daima yüksek bir seviye-
de tutmak için şu hususta anlaşmışlardır. Türkiye tarafı Sovyetler Birliğinden sınai
tesisler kurmak için makine ve teçhizat satın alacak, Sovyet tarafı ise Türkiye’den
daha büyük ölçüde milli mahsuller mubayaa edeceklerdir” ifadeleri kullanılmıştır.
Bunun ardından 1966 yılında SSCB Başbakanı Aleksi Kosigin Türkiye’ye zi-
yarette bulunmuştur. 59 Demirel, ilk defa bir Sovyet başbakanının Ankara’ya geli-
şinin özel bir önem taşıdığını belirterek “Türkiye Hükümeti ve Türk Milleti Sovyet-
ler Birliği ile iyi komşuluk ilişkilerinin gelişmesini samimi olarak arzu etmektedir”
demiştir.60 Kosigin ise yapmış olduğu açıklamada, Türkiye’ye gerçekleştirdiği ziya-
retin dostluk ve iyi niyet doğrultusunda gerçekleştiğine işaret ederek “son yıllarda
iki ülke arasında meydana gelen gelişmeyi kuvvetlendirmek için buraya geldik” de-
miştir.61 Türk-Sovyet tarafları yaptıkları görüşmelerde öncelikli olarak Kıbrıs So-
rununu ele almış, bununla birlikte iktisadi, ticari ve sınaî işbirliği konuları hakkın-
da karşılıklı fikir alışverişinde bulunmuşlardır. Kosigin, Kıbrıs konusundaki daha
önceki düşüncelerinde herhangi bir farklılık olmadığını ifade etmiş, Çek silahları-
nın Kıbrıs Rum Yönetimi’ne satılmasını doğru bulmadıklarını ifade etmiştir.62
Adada askeri üs bulundurulmasına ve Enosis’e karşı olduklarını da ifade etmiştir.
Türk-Sovyet ilişkileri açısından 1966 yılı için öngörülen 44 milyon dolarlık ticari
mübadele hacminin 48 milyon dolara ulaşmasının çok önemli olduğu ifade edil-

59 Sönmezoğlu, a.e., s.354

60 Tercüman Gazetesi, 21 Aralık 1966, s.12.
61 Tercüman Gazetesi , 21 Aralık 1966,s.12.
62 Cumhuriyet Gazetesi, 22 Aralık 1966, s.8.
603
miştir.63 Başbakan Kosigin “Türkiye’nin iktisaden kalkınması için her türlü teknik ve
iktisadi yardımı yapmaya hazır olduğunu bildirmiş, Türkiye’nin bütün ihraç malla-
rından almaya hazır olduklarını” söylemiştir.64
Demirel Hükümeti, Ekim 1965’te iktidara geldiğinde SSCB ile ilişkilere tem-
kinli bir şekilde yaklaşsa da, SSCB’nin ilişkileri geliştirme yönünde atmış olduğu
somut adımlar ilişkilerin devamlılığı açısından önemli olmuştur. 1967 yılının
Türk-Sovyet ilişkileri açısından en önemli olayı, Demirel’in Sovyetler Birliği’ne
gerçekleştirmiş olduğu ziyarettir. 19 Eylül 1967’de başlayan tarafların bir araya
geldikleri görüşmelerde iyi komşuluk, ticari ilişkiler, silahsızlanma, Yakın ve Orta-
doğu sorunları, Vietnam Sorunu, Kıbrıs Sorunu ve Avrupa’nın güvenliğiyle ilgili
konular değerlendirilmiştir. Görüşmelerin sonucunda “Ortak Bildiri” imzalanmış-
tır. Bildiride, “Türkiye ve Sovyetler Birliği arasında temel çıkarlara aykırı hiçbir
meselenin mevcut olmadığı” belirtilmiştir. Ayrıca, ülkeler arasındaki son dönemde
görülen dostane ilişkilerin, “bağımsızlık, toprak bütünlüğü, egemenlik esasında ve
içişlerine karışmama” prensibine uygun olarak gelişmesinden duyulan memnuni-
yet ifade edilmiştir.
1968-1969 yıllarında Türkiye-Sovyetler Birliği arasındaki iktisadi ve ticari
ilişkilerin daha da geliştiği söylenebilir. 8-12 Temmuz 1968’de Dışişleri Bakanı
İhsan Sabri Çağlayangil’in yaptığı Moskova ziyareti iki ülke arasındaki görüşmele-
rin düzenli bir şekle girdiğinin kanıtı olmuştur. SSCB’den gelen resmi davet üzeri-
ne, 12-21 Kasım 1969 tarihlerinde Cevdet Sunay, SSCB’ye resmi ziyarette bulun-
muştur. Sunay, ziyaret sırasında “bu ziyaretimin, gelişmekte olan iyi komşuluk ilişki-
lerimize yararlı olacağını ümit ediyorum” açıklamasını yapmıştır.65 Brejnev-Sunay
arasında gerçekleşen görüşmeye, Sovyetler Birliği Başbakanı Kosigin, Devlet Baş-
kanı Podgorny, Dışişleri Bakanları Gromiko ve Çağlayangil, Türkiye’nin Moskova
Büyükelçisi Fuat Bayramoğlu da katılmışlardır. Görüşmelerde genel olarak bölge
ve dünya açısından önemli konular ele alınmış, ayrıca SSCB - Türkiye ilişkileri ve
Kıbrıs meselesi ile ilgili de görüşmeler yapılmıştır.66 Cumhurbaşkanı Cevdet Su-
nay’ın bu ziyareti, devlet başkanı seviyesinde yapılan ilk ziyaret olması sebebiyle
büyük önem taşımıştır. 21 Kasım 1969’da yayınlanan ortak bildiride ilişkilerin
ekonomik temelde geliştiği de ifade edilmiştir.
Yapılan bu karşılıklı ziyaretler önemli siyasi ve ekonomik sonuçlar vermiş-
tir. Kıbrıs Sorunu ile ilgili olarak daha önceleri Makarios liderliğindeki Rum Yöne-
timine destek veren, 1963-64 olaylarında Türkiye’nin adaya müdahale girişimine
karşı notalar gönderen Sovyetler Birliği adada iki ayrı topluluğun varlığını kabul

63 Cumhuriyet Gazetesi, 22 Aralık 1966, s.8

64 Akşam Gazetesi, 24 Aralık 1966, s.7.
65 Cumhuriyet Gazetesi, 13 Kasım 1969, s.11.
66 Cumhuriyet Gazetesi, 21 Kasım 1969, s.6.
604
etmiştir. Buna karşılık Türkiye de dış politikasında Sovyetler Birliğini rahatsız
edecek girişimlerden uzak durmaya çalışmıştır.67
1960’larda Sovyetler Birliği ile ilişkilerde görülen düzelme ABD ile olan iliş-
kilerimizde ortaya çıkan sorunlara paralel gelişmiştir. Bu dönemde, ABD tarafın-
dan gelen ekonomik yardım ve desteklerin azalması Türkiye’yi yeni alternatifler
arayışına itmiştir. SSCB ile yürütülen ilişkilerin, Türkiye’nin Batı ile olan sorunla-
rına verdiği bir siyasal yanıt olmadığı, daha çok ekonomik iş birlikleri şeklinde
gelişmiş olduğu da bir gerçektir.68

3.3. Türkiye-Avrupa Topluluğu İlişkileri

Türkiye’yi Avrupa Ekonomik Topluluğu ile kuruluş yıllarından itibaren ilişki
kurmaya iten nedenlerin başında politik amaçlar vardır. Türkiye’nin Topluluk ile
ilişki kurmaya çalışmasının temelinde, Batı dünyası içerisinde Türkiye’nin konu-
munu koruma ve geliştirme amacı olmakla beraber, Türkiye Cumhuriyeti’nin de-
ğişmekte olan uluslararası sistemde güvenlik arayışının bir sonucu olduğu da dü-
şünülebilir. Uluslararası sistemde ortaya çıkan değişikliklere paralel olarak, Türki-
ye mevcut duruma kendisini adapte ederek politik ve ekonomik sisteminde önemli
değişiklikler yapma zorunluluğu duymuştur. Bu doğrultuda, Avrupa Konseyi’ne,
OECD’ye ve NATO’ya başvurarak bu kurumlara üye olmuştur. Türkiye, Avrupa
Ekonomik Topluluğu’na ortaklık başvurusunu da 31 Temmuz 1959’da yapmıştır.
Bu başvurunun yapılmasında en önemli gerekçelerden birisi de Yunanistan’ın
Topluluğa yapmış olduğu başvurudur. Başvuru TBMM’de ele alınmamış, ülke ka-
muoyunda da fazla bir tartışma yaratmamıştır. Batı ile bir yakınlaşma sürecinde
bulunan ülkenin bu amaçla gerçekleştirdiği bir adım olarak görülmüştür.
Türkiye’nin Avrupa Topluluğu’na katılma çabasında Yunanistan’ın Toplulu-
ğa katılma talebi etkili olmuş olsa da, bu dönemde ekonomik açıdan sorunlarla
karşı karşıya kalan Türkiye’nin ekonomik açıdan da Topluluktan beklentileri
önemli rol oynamıştır. Türkiye açısından AT, ulusal refah düzeyini artırma ve ülke
içerisindeki ekonomik krizlerden kurtulma aracı olarak görülmüştür. 1960’lı yıl-
larda AET’nin göstermiş olduğu başarılı gelişim çizgisi dikkat çekici olmuştur. Ro-
ma Anlaşması 1958 yılında uygulamaya konulduktan sonraki 10 yıl içerisinde
Topluluk iç ticaretinin her yıl %28,4’lük artış göstermesi önemlidir.69 Türkiye’de
Topluluk üyesi olarak kendi ticaret hacmini geliştirmek hususunda büyük bir
umut taşımıştır.
Türkiye’nin Avrupa Topluluğuna üye olarak kabul edildiği takdirde ekono-
mik olarak ciddi bir kazanım elde edeceği düşünülüyordu. Bu düşünceyi ortaya

67 Sönmezoğlu, a.e., s.355

68 A.e., s.355
69 Esra Çayhan, Dünden Bugüne Türkiye-Avrupa Birliği İlişkileri, Boyut Yayınları, 1997, İstan-
bul, s.61.
605
çıkaran etkenlere baktığımızda; birinci olarak, ekonomik entegrasyon ve ortak
pazar gibi kavramların yavaş yavaş tüm dünyada rağbet görmeye başlaması ve bu
yönde atılacak adımların başarıya ulaşma konusundaki inancın artması; ikinci
olarak, AET üyelerinin genel olarak Türkiye’nin dış ticaretinde en fazla paya sahip
olan ülkeler olmaları; üçüncü olarak da AET ülkelerinin coğrafi yakınlıkları nede-
niyle Avrupa mallarının diğer pazarlara ulaştırılması konusunda Türkiye’yi çıkış
noktası olarak kullanma imkanlarını ve bunun Türkiye açısından önemli bir ticari
kazanç olasılığı ortaya çıkarması görülmektedir.70
Türkiye ile üyelik müzakerelerine 7 Haziran 1960’ta başlanacağı kararı 10
Mayıs 1960 tarihinde alınmıştır. Türkiye’de 27 Mayıs 1960’ta yaşanan askerî dar-
be, AET tarafından müzakerelerin süresiz olarak askıya alınmasına neden olmuş
ve bu tarihe kadar normal seyrinde devam eden görüşmeler kesintiye uğramıştır.
Bu dönem Topluluk ile ilişkilerde bir belirsizlik dönemi olarak da ifade edilebilir.
Darbe sonrası kurulan yeni hükümet 11 Temmuzda açıkladığı hükümet progra-
mında Ortak Pazar’a girişi kolaylaştıracak yeni ekonomik, ticari ve mali politikalar
izleneceğini ifade etmiştir.
27 Mayıs 1960 tarihinde gerçekleşen askeri darbeden sonra da AET ile gö-
rüşmeler devam etmiş ve resmi müzakerelerin başlamasına 1962 yılı Temmuz
ayında, karar verilmiştir. Daha sonra müzakereler başlamış, 12 Eylül 1963 tari-
hinde Türkiye ile AET arasında Ankara Anlaşması imzalanmıştır. Bu anlaşma ile
Türkiye ortak üye olarak kabul edilmiştir.71 Anlaşma 1 Aralık 1964’de yürürlüğe
girmiştir. Ankara Anlaşması, Roma Anlaşmasının 238. Maddesi gereğince yapılan
bir anlaşmadır. Bu maddede belirtilen amaçların gerçekleştirilmesi için bir güm-
rük birliği sürecinin hızlı bir şekilde tamamlanması hedeflenmiştir. Anlaşma Tür-
kiye ile Topluluk arasında daha yakın bağlar kurulmasını sağlayacak, ekonomik
ilerleme ve Toplulukla Türkiye arasında ticaretin gelişmesiyle hayat standartla-
rında yükselme sağlayacaktı. Ayrıca Türkiye ve Topluluk üyesi devletlerin ekono-
mileri arasındaki farkları azaltmak da hedeflenmişti. Anlaşmaya göre ilk beş yılda
Türkiye tam üyelik için hazırlık yapacak, sonraki on iki yıllık sürede geçiş dönemi-
ni bitirecek ve son beş yılda bu sürecin son aşamasına girecekti.72 Son dönemle
beraber Türkiye’nin Topluluğun kurucu anlaşması olan Roma Anlaşmasının bütün
yükümlülüklerini yerine getirerek fiilen tam bir üye olması ve bu durumun hukuki

70
Çağrı Erhan, Tuğrul Arat, “AET’yle İlişkiler”, (ed.) Baskın Oran, Türk Dış Politikası, Kurtuluş
Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar Cilt I: 1919-1980, 10. Baskı, İletişim Yayın-
ları, İstanbul, 2004, s. 832.
71 Ankara Anlaşması’nın temel amacı “Türkiye ekonomisinin hızlandırılmış kalkınmasını ve Türk
halkının çalışma düzeyinin ve hayat şartlarının yükseltilmesini sağlama gereğini tümüyle göz
önünde bulundurarak taraflar arasındaki ticari ve ekonomik ilişkileri aralıksız ve dengeli olarak
güçlendirmeyi teşvik etmek” olarak ifade ediliyordu.
72 Sönmezoğlu, a.e., s.88-89.
606
hale dönüşmesi için Türkiye ile AET arasında bir anlaşma imzalanması kabul
edilmiştir.
Ankara Anlaşması’nın imzalanması Türkiye içinde değişik şekillerde yorum-
lanmış, genel olarak bakıldığında ise gelinen nokta olumlu olarak görülmüştür.
Bazı çevreler Topluluk ile imzalanan bu anlaşmayı Türkiye’nin üyelik sürecinde
kendisini garantiye alması olarak yorumlarken, bazı çevreler ise AET’den gelecek
ekonomik yardımların muhasebesini yapmıştır. Bazı gazetelerde yapılan yorum-
larda, Türkiye’nin imzalanan bu anlaşmayla Avrupalı mı yoksa Asyalı mı olduğu-
nun cevabının net olarak verildiği ifade edilmiştir. Dönemin Başbakan Yardımcısı
Turhan Feyzioğlu, bu anlaşmanın Türkiye’nin Avrupalı bir devlet olduğunu kanıt-
lama yolunda önemli bir başarı olduğunu açıklamıştır. Dışişleri Bakanı Feridun
Cemal Erkin ise Cumhuriyet gazetesinde yayınlanan bir yorumunda, ortak pazarı
sadece bir gümrük birliği olarak değil ortak bir zihniyet olarak da algılamak gerek-
tiğini ifade etmiştir.73
Ankara Anlaşması ile ilgili kamuoyunda yapılan bu yorumlarda haklılık payı
olduğu gerçektir. Uluslararası sistemde ortaya çıkan yumuşama ile beraber blok
üyesi ülkelerin dış politikalarında çeşitlilik imkânı mümkün hale gelmiştir. ABD ile
1960’ların başından itibaren yaşanan sorunlar, Türkiye açısından ABD’ye bağlı bir
dış politika tercihinden kurulma isteği yaratmıştır. 1960-1970 döneminde Türki-
ye’nin ABD’den almış olduğu yardımların azalması, AET’nin yeni bir yardım kay-
nağı olarak görülmesinde etkili olmuştur.74
Kendisini Batı’nın bir parçası olarak gören ve Batı’ya yakınlaşma politikası-
nı, Osmanlı’nın son dönemlerinden itibaren takip eden, Batı ile modernleşmeyi
birlikte tanımlayan bir yaklaşıma sahip olan Türkiye’nin Avrupalı bir ülke olduğu-
nu gösterme gayreti günümüzde hâlâ devam eden bir dış politika hedefidir. Anka-
ra Anlaşması bu algıyı harekete geçiren önemli bir aşama olmuştur. Bu olumlu
yaklaşımların bir sonucu olarak Türkiye’nin 1963 yılından sonra Topluluğa katıl-
ma konusunda büyük bir çaba içerisinde olduğu da görülmüştür. 1966 yılında beş
yıl olarak öngörülen hazırlık aşamasının Türkiye tarafından öne çekilmeye çalışıl-
ması bu yönde yapılan bir hamledir. Nihayetinde 1968 yılında Brüksel’de yapılan
AET Ortaklık Konseyi toplantısında Türkiye ile geçiş dönemi şartlarının müzakere
edilmesine karar verilmiştir. 1969 yılı içerisinde AET ile geçiş dönemi şartları mü-
zakere edilmeye başlanmış ve Katma Protokol 22 Temmuz 1970’te imzalanmıştır.
Protokolün yürürlüğe gireceği tarih olarak 1 Ocak 1973 tarihi belirlenmiştir. Kat-
ma Protokolün içeriğine baktığımızda, Türkiye’nin ekonomik açıdan gümrük birli-
ğine ve tam üyeliğe hazırlık yapması için gerekli düzenlemelerin yer aldığı görül-
mektedir. Bu doğrultuda AET bazı gümrük tarifelerini, kotaları ve bazı tarımsal

73 Mehmet Ali Birand, Türkiye’nin Avrupa Macerası, 1959-1999, Doğan Kitapçılık, 2000, İstan-
bul, s.160-161.
74 Sönmezoğlu, a.e., s.283
607
ürünlerin kendi pazarına girmesi kolaylıklarını sağlarken, Türkiye AET’den gele-
cek sanayi ürünlerinin gümrüklerini kademeli olarak (12-22 yıl içerisinde) indir-
meyi kabul etmiştir.75
1960-1970 dönemi genel olarak bakıldığında, Türkiye ile Topluluk arasın-
daki ilişkilerin ciddi bir sorunla karşılaşmadan tamamlanan bir dönem olarak gö-
rülebilir. Bu dönemde Topluluk tarafından, Türkiye’ye bazı ticari kolaylıklar sağ-
lanmış aynı zamanda ekonomik yardımlarda bulunulmuştur. 1970 yılı sonrası
döneme bakıldığında ise, gerek Türkiye’de iç siyasal istikrarsızlıkların artması
gerekse dünya çapındaki petrol krizi gibi ekonomik sorunlar sebebiyle iki taraf
arasındaki ilişkilerde sorunlar ortaya çıkmaya başlamıştır.

3.4. Türkiye-Ortadoğu İlişkileri

1960’lı yıllar Türkiye’nin Ortadoğu ülkeleriyle ilişkilerinde önemli değişik-
liklerin yaşandığı bir dönemdir. Aynı dönemde Arap devletleri de yapısal anlamda
önemli değişiklikler içerisine girince, Türkiye bölgeye ilişkin politikalarını gözden
geçirmek zorunda kalmıştır. Türkiye’nin dış politika çıkarları bu dönemde Batı’nın
politikaları ile farklılaşmaya başlamıştır.
27 Mayıs darbesi sonrasında 11 Temmuz 1960 tarihli Hükümet Programın-
da Ortadoğu bölgesiyle ilişkilerin geliştirilmesi hedefi ortaya konmuştur. Bu doğ-
rultuda bundan sonraki dönemde Türkiye’nin ulusal bağımsızlık hareketlerini
destekleyeceği ifade edilerek, özellikle Cezayir’in Fransa’ya karşı mücadelesini
destekleme kararı alınmıştır. 27 Mayıs sonrası göreve gelen yeni hükümetin Ceza-
yir konusundaki tutumu Arap ülkeleri nezdinde büyük memnuniyetle karşılanmış-
tır. 20 Aralık 1961’de Cezayir Sorunu ile ilgili Birleşmiş Milletler de yapılan oyla-
mada Türkiye Cezayir halkına self determinasyon hakkı tanınmasına ilişkin öneri-
yi desteklemiştir. Bu Türkiye’nin yeni bir dış politika anlayışı içerisine girdiğinin
bir göstergesi olarak görülmüştür.76
1960’lı yıllarda yaşanan bir dizi kriz, Türkiye’nin Batı ile ilişkilerinde sorgu-
layıcı bir tavır takınmasına neden olmuştur. 1960 yılındaki U-2 casus uçağı krizi,
1962 Küba Ekim Füzeleri Krizi, 1964 Johnson Mektubu ve 1965’te Kıbrıs konu-
sunda Türkiye aleyhine alınan BM kararı Türkiye’nin Ortadoğu ile ilişkilerini göz-
den geçirmesi gerektiğini göstermiştir. 1960’lı yıllarda Soğuk Savaşın yerini yavaş
yavaş Soğuk Barışa bırakmasıyla beraber bloklararası ilişkilerde gevşeme görül-
müş bu da aynı zamanda blok içi çatışmaların ortaya çıkmasına sebep olmuştur.
Bu dönemde Kıbrıs meselesi nedeniyle Yunanistan’la karşı karşıya kalan Türkiye,
uluslararası platformda özellikle de bağımsızlığını yeni kazanan devletler nezdin-

75 Sönmezoğlu, a.e., s.283-285

76 Melek Fırat, Ömer Kürkçüoğlu, “Ortadoğu’yla İlişkiler”, (ed.) Baskın Oran, Türk Dış Politikası,
Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar Cilt I: 1919-1980, 10. bs., İletişim
Yayınları, İstanbul, 2004, s. 786.
608
de ne kadar yalnız kaldığının farkına varmıştır. Bu dezavantajlı durumdan kurul-
mak maksadıyla da Türkiye bu dönemde komşu Arap devletleriyle daha yakın
ilişkiler kurma çabası içerisine girmiştir.
Batı bloğu içerisinde yer alan Türkiye Kıbrıs meselesinde müttefikleri tara-
fından arzu ettiği desteği de bulamamıştır. Ayrıca ABD Başkanı Johnson’un, Cum-
hurbaşkanı İsmet İnönü’ye 5 Haziran 1964’te gönderdiği mektup Türkiye’nin ABD
ile ilişkilerinde de önemli bir krize sebep olmuştur. Bu nedenle Türkiye, bundan
sonraki süreçte dış politikasını çeşitlendirip çok yönlü bir dış politika tercihinde
bulunmuştur.
Türkiye’de çok-partili sisteme geçilmesinden sonra, Ortadoğu ve İslam dün-
yası Türk dış politikası açısından çok önem arz eden konular olarak görülmeye
başlanmıştır.77 Bununla beraber Türkiye’nin dış politikası esas olarak Batı ittifakı-
na dayanmaya devam ederek, Batı ile olan ilişkiler Ortadoğu’da farklılaşan politi-
kalarla uyumlaştırmaya çalışılmıştır.
1965 seçimleri sonrasında Adalet Partisi iktidara geldiğinde programında
Ortadoğu ülkelerine karşı önceki dönemlerden daha farklı bir politika yürütülece-
ği belirtilmiştir. Bu mesaj Ortadoğu ülkeleri tarafından olumlu olarak karşılanmış-
tır. Konuyla ilgili ilk olumlu yaklaşım Irak’tan gelmiş ve Irak Başbakanı Ankara’yı
ziyaretinde ikili ilişkilerin geliştirilmesinin Irak tarafından da arzulandığını ifade
etmiştir. Bununla beraber, Kıbrıs konusunda da Türkiye’ye destek vereceklerini
ifade etmiştir. Yine bu dönemde Mısır, Tunus ve Suudi Arabistan ile de dostane
ilişkiler geliştirilmiştir. 1967 yılı Mayıs ayında Ankara’da yapılan bir Büyükelçiler
toplantısında Ortadoğu’da izlenecek politikalar tartışılmış bu doğrultuda özellikle
üç ilkenin uygulanması konusunda mutabık kalınmıştır. “Bütün Arap ülkeleri ile
ikili ilişkiler geliştirilecek; Arapların kendi aralarındaki anlaşmazlıklara karışılma-
yacak ve taraf tutulmayacak; Arapları bölecek paktlar ve bölge anlaşmalarının dı-
şında kalınacak”.78
1967 yılında Dışişleri Bakanı Çağlayangil Mısır’ı ziyaret etmiştir. Bu ziyaret-
te Başkan Nasır tarafından kabul edilmiş, Başkan Nasır Türkiye’nin daha önce
yürütmüş olduğu Mısır karşıtı siyasetten büyük üzüntü duyduğunu ifade etmiştir.
“Türkiye’nin Kıbrıs’a olası bir müdahalesine karşı Mısır’da uçaklarının konuşlandı-
rılmasına izin isteyen Yunanistan’a olumlu cevap vermeye meylettiğini, fakat son
dakikada Müslümanlığının kendisini bundan vazgeçirdiğini” belirtmiştir..79
Türkiye’nin 1960 sonrası izlemiş olduğu çok yönlü dış politikasının Ortado-
ğu’ya ilk yansıması, Türkiye-İsrail ilişkilerinde görülmüştür. 1967 yılında Araplar-
la İsrail arasında bir savaş ortaya çıkınca Türkiye ülkesindeki üslerin Araplara

77 Oral Sander, Türkiye’nin Dış Politikası, İmge Kitabevi, Ankara, 1998, s.225-226.
78 İlter Türkmen, Türkiye Cumhuriyeti’nin Ortadoğu Politikası, s.15. (05.10.2017, çevrimiçi),
http://www.bilgesam.org/Images/Dokumanlar/0-22-20140717111.pdf,
79 A.e., s. 15.
609
karşı kullanılamayacağını ilan etmiştir. Türkiye sınırların güç kullanılarak değişti-
rilmesi düşüncesine karşı olduğunu belirterek Araplara desteğini ortaya koymuş-
tur. Ayrıca, savaş sırasında Arap ülkelerine yiyecek ve giyecek yardımında bulun-
muştur. Uluslararası platformlarda Araplarla daha yakın ilişki kurmak yolunda
Arap tezlerine destek vermeye ve BM çalışmalarında Araplarla ilgili konularda
onların lehine oy kullanmaya başlamıştır. Türkiye’nin bu politika değişikliği Arap
ülkeleri tarafından büyük bir memnuniyetle karşılanmıştır. Türkiye’nin İsrail Filis-
tin politikasının temelini, BM Güvenlik Konseyi’nin 242 sayılı kararı oluşturmuş-
tur. Türkiye İsrail’in varlığını meşru olarak görmekle beraber, 1967 savaşı öncesi
sınırlara geri dönülmesi konusunda ısrarcı olmuştur. Bununla beraber Filistinlile-
rin bağımsız bir devlet kurma haklarının meşru hakları olarak değerlendirilmesi
gerektiğini belirtmiştir.80
Kutsal Mescid-i Aksa, 1967 Savaşı sonrasında, İsrail işgali sırasında 21 Ağus-
tos 1969’da yakılmıştır. Bu olay, Müslüman ülkeler arasındaki büyük bir tepkiyle
karşılanmış ve aralarındaki dayanışmanın artmasında önemli bir rol oynamıştır.
Arap Dışişleri Bakanları 25 Ağustos’da Kahire’de bir araya gelerek bir Arap zirve-
sinden ziyade bir İslam Zirvesi yapılmasına karar vermiş ve bu gelişme İslam Kon-
feransı Örgütü’nün ortaya çıkmasına sebep olmuştur. İslam Zirve Konferansı
Fas’ın başkenti Rabat’ta 22-25 Eylül 1969 tarihlerinde 25 ülkeden gelen temsilci-
lerle gerçekleştirilmiştir. Türkiye son dönemde Ortadoğu’ya yönelik yakınlaşma
politikasının sürdüğünü göstermek için bu toplantıya katılmıştır. Türkiye, konfe-
rans sonunda alınan kararları “Birleşmiş Milletlerin kabul veya tasvip ettiği kararla-
ra uygunluğu oranında desteklediği” şeklinde yorumlamıştır. Türkiye yine bu top-
lantıda İsrail ile ilişkilerin kesilmesi doğrultusunda alınan karara da katılmamış-
tır.81
Türkiye’nin 1970’li yıllarda yürüttüğü bir politika olarak İslam Konferansı
Örgütü’ne katılması Ortadoğu’da güttüğü “reel-politik”in bir sonucu şeklinde ifade
edilebilir. Bu süreçte yaşanan gelişmeler Türkiye’nin kendisini Müslüman bir ülke
olarak görmesi ve bu doğrultuda izlediği bir politik tercih olarak görülmemelidir.

3.5. Kıbrıs Sorunu ve Yunanistan’la İlişkiler

1960’larda Türk Dış Politikasını şekillendiren en önemli unsur Kıbrıs Soru-
nu olmuş ve Türkiye’nin Yunanistan’la ikili ilişkilerinde de belirleyici bir rol üst-
lenmiştir.82

80 Süha Bölükbaşı, “Türkiye ve İsrail: Mesafeli Yakınlıktan Stratejik Ortaklığa”, Türkiye’nin Dış
Politika Gündemi: Kimlik, Demokrasi, Güvenlik, (der.) Ş. Çalış, İ. Dağı ve R. Gözen, Liberte,
Ankara, 2001, s.250-253.
81 Tayyar Arı, “2000’li Yıllarda Türkiye’nin Ortadoğu Politikası”, 21. Yüzyılın Eşiğinde Türk Dış
Politikası, Der: İdris Bal, İstanbul, Alfa Yayınları, 2001, s. 420.
82 Armaoğlu (2004), a.e., s.783.
610
 1960 yılında Londra Antlaşmalarının imzalanmasıyla Kıbrıs Cumhuriyeti
kurulmuş ve o dönem için sorunun ilk aşaması çözümlenmiştir. Bundan sonra iki
garantör ülke olan Türkiye ve Yunanistan iç meselelerine yoğunlaşmaya çalışmış-
lar ve 1963’te yaşanan olaylara kadar ikili ilişkilerde bir durgunluk dönemine gi-
rilmiştir. 1963’te başlayan olaylar aslında Kıbrıs Sorununun 1974’yılına kadar
sürecek olan ikinci aşamasını başlatmıştır diyebiliriz.
1960 Anayasası ile kurulan Kıbrıs Cumhuriyeti adadaki Türk ve Rumlar ara-
sındaki gerginliği sona erdirememiştir. Rum tarafı, ada nüfusunun yüzde yirmilik
bölümünü oluşturan Türklerle iktidarı paylaşmaktan rahatsız olmuş, sürekli ola-
rak anayasayı değiştirme isteğinde bulunmuştur. Adanın, mevcut durumunun
Enosis’e engel olduğu da Rumlar tarafından sürekli ifade edilmiştir. Türk tarafı ise
azınlığa düşme korkusuyla Rumların taleplerini kabul etmemiş, anayasada istenen
değişikliklerinin tüm anayasanın değişmesine neden olabileceğine inanmıştır. Bu
durum ise adadaki gerginliğin artmasına sebep olmuştur.83
Kıbrıs Sorunu artık sadece İngiltere, Yunanistan ve Türkiye arasında yaşana
bir sorun olmaktan çıkarak “bağımsız ve bağlantısız bir devlet içinde yaşanan”,
Kıbrıslı Rumlar ve Türklerden başka Garantör ülkelerin antlaşmalardan doğan
hakları dolayısıyla taraf olmayı sürdürdükleri, Soğuk Savaşın blok liderleri olarak
ABD ve SSCB’nin farklı motivasyonlarla yakından ilgilendikleri, BM ve Bağlantısız-
lar’ın gündeminde de yer alan uluslararasılaşmış ve daha da karmaşıklaşmış bir
sorun haline gelmiştir.84
Bu süreçte Türkiye bütün çabalarına rağmen Rum tarafının ve Yunanistan’ın
anayasaya uymaları konusunda etkili olamamıştır. ABD ise Kıbrıs ile ilgili anlaş-
mazlıkta çekinceli bir politika izlemiş ve herhangi bir harekette bulunmamıştır.
Bunun en önemli nedenlerinin başında, iki NATO üyesi ülke olan Türkiye ile Yuna-
nistan arasında bir denge bulmaya çalışmasıdır. Bir başka neden ise, Makarios’un
adada güçlenmeye başlayan komünist parti AKEL’le bir işbirliğine gitme ihtimali
ve bunun da ada yönetimini SSCB’ye yaklaştırabileceği endişesiydi.85
1963 yılında Makarios’un tek taraflı olarak anayasayı değiştirmeye çalışma-
sı, aslında basit bir anayasa değişikliğinden çok iki toplumun eşit ortaklar olarak
kurdukları düzenin yapısını bozacak türden düzenlemeler içeriyordu. Anayasada
yapmak istediği değişikliklerle ilgili olarak Ankara’yı da ziyaret eden Makarios’un
isteklerine Türk hükümeti tarafından kesin bir dille karşı çıkılmıştır. Aynı şekilde
Kıbrıs Türk tarafı da Makarios’un isteklerini reddetmiştir. O dönemde iki toplum
arasında hali hazırda var olan gerilim 21 Aralık 1963 akşamı bir çatışmaya dönü-

83 Süha Bölükbaşı, Barışçı Çözümsüzlük, Ankara, İmge Kitabevi, 2001, s.92.

84 Melek Fırat, “Yunanistan’la İlişkiler”, (ed.) Baskın Oran, Türk Dış Politikası: Kurtuluş Sava-
şından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar Cilt: I:1919:1980, 5. baskı, İletişim Yayıncılık, İs-
tanbul, 2002, s.719.
85 Bölükbaşı (2001), a.g.e., s.94.
611
şerek kısa sürede yayılmıştır. 21 Aralık 1963’te iki Rum polisin iki Türk sivili öl-
dürmesi sonucu olaylar başlamış ve sonraki günlerde toplamda 60 Türk öldürül-
müştür. Olayların yoğunlaşması üzerine Başbakan İnönü bir jet filosunun adada
ihtar uçuşu yapması ve çatışmaların sona ermemesi halinde de adanın bombalan-
ması emrini vermiştir.
Askeri hazırlıkları başlatan Türkiye, İstanbul’daki donanmayı Mersin’e kay-
dırmış ve ertesi gün Türk jetleri Kıbrıs üzerinde ihtar uçuşları yapmışlardır. Tür-
kiye, İngiltere ve Yunanistan’a bir nota göndermiş ve adada bulunan İngiliz ve
Yunan birliklerinin Türk birlikleriyle birlikte hareket ederek çatışan tarafların
aralarına girmelerini ve bir barış gücü oluşturulmasını istemiştir. Çatışmaların
önlenememesi halinde de Türkiye tek taraflı olarak müdahale edeceğini de bildir-
miştir. Yunanistan üç garantör devletin dışişleri bakanlarının görüşmesini teklif
etmiş ancak Türkiye ön koşul olarak çatışmaların durdurulmasını istemiştir. İngi-
liz ve Yunan tarafları 26 Aralık 1963’te ortak bir barış gücünün oluşturulmasını
kabul etmiştir. Lefkoşa 30 Aralık 1963’te ikiye ayrılmıştır. Bu tarihten itibaren bu
sınır “Yeşil Hat” olarak adlandırılmıştır. Barış gücünün oluşturulması Kıbrıs’ta
olayları kısmen yatıştırmış olsa da tamamen sona erdirilmesi konusunda başarılı
olamamıştır. Rumların Türklere yönelik saldırıları devam etmiştir. Kıbrıs’ta duru-
mun gittikçe daha da gerginleşmesi ve Türk hükümeti üzerinde kamuoyunun ar-
tan baskıları da göz önüne alınınca, Türkiye’nin adaya müdahale ihtimali gündeme
gelmiş ancak ABD başkanından gelen bir mektup ile Türkiye’nin müdahalesi en-
gellenmiştir.
İngiltere’nin girişimleri sonucunda Londra’da yapılacak bir konferansla Kıb-
rıs’ın durumu taraflarca görüşülmüştür. Londra Konferansı 15 Ocak 1964’te top-
lanmıştır. Konferansta Denktaş Türk tarafının görüşlerini ortaya koymuştur. Buna
göre 1960’ta yaratılan düzen Kıbrıslı Türklerin güvenliğini sağlayamamıştır ve bu
nedenle fiili güvencelere ihtiyaç vardır. Bu durumda çözüm olarak coğrafi olarak
ayrılmış ve zorunlu nüfus mübadelesini gerçekleştirmiş iki toplumlu federal bir
devlet yapısı öngörülmüştür.86
Rum toplumuna göre çoğunluğun çıkarlarına uygun olarak anayasada yapı-
lacak bazı değişiklikler yeterliydi. Kıbrıs’ta NATO çerçevesinde bir çözüm buluna-
mayacağını düşünen İngiltere Şubat 1964’te BM Güvenlik Konseyi’ne başvurmuş-
tur. Güvenlik Konseyi’nin aldığı 186 sayılı karar uyarınca Kıbrıs’ta bir BM Barış
Gücünün kurulmasına karar verilmiştir. Makarios her zaman Kıbrıs Sorununa NA-
TO çerçevesinde değil, Bağlantısız Ülkelerin ve SSCB’nin etkili olduğu BM içinde
bir çözüm bulunmasından yanaydı ve dolayısıyla BM Barış Gücünü kabul edecekti.
BM Barış Gücü adaya gelmeden önce Kıbrıs’ta bulunan EOKA üyeleri Atina’da bu-
lunan Grivas’la temas sağlayarak Yunan askerinin adaya girişini sağlamışlardır. İki

86 Fırat, Yunanistan’la İlişkiler, s.724.

612
toplumun da silahlanmaya çalıştığı böyle gergin bir ortamda Makarios’un İttifak
Antlaşması’nı tek taraflı olarak feshetme kararı Türkiye tarafından tanınmamış-
tır.87
Makarios’un bu denli sert bir politika izlemesinin ardında yatan en önemli
neden, Şubat 1964’te yapılan seçimleri kazanan Y. Papandreau’dan aldığı destek
gösterilebilir. Nisan ayında iki liderin yaptıkları anlaşmanın içeriğine bakılınca iki
hükümetin izleyecekleri politika net bir şekilde ortaya çıkmaktadır. Antlaşmada
özet olarak Kıbrıs Sorununa BM çerçevesinde bir çözüm bulunması, nihai hedef
olarak Enosis’in varlığı ve Türkiye’nin olası bir saldırısı karşısında Yunanistan’ın
Kıbrıs hükümetine yardım etmesi gibi maddelere yer verilmiştir. Yine bu anlaşma-
ya göre Yunanistan, Kıbrıs’a kaçak olarak 20.000 subay ve silah yardımı gönder-
miştir.88
Johnson mektubu ile Türkiye’nin adaya müdahalesi engellenmekle beraber,
adada huzursuzluğu gidermek için diplomatik çabalar da devam etmiştir. Başkan
Johnson’un özel temsilcisi sıfatıyla ABD Dışişleri Eski Bakanı Dean Acheson, yeni
bir arabuluculuk pozisyonunda 9 Temmuz 1964’te adaya yönelik, daha sonra Ac-
heson Planı olarak bilinecek planını sunmuştur. Buna göre; “
“Kıbrıs’ın Karpaz Yarımadası’nda bir bölgenin Türkiye’ye bırakılması kaydıyla
adanın Yunanistan ile birleşmesi kabul edilecek ve Meis Adası Yunanistan tarafından
Türkiye’ye verilecekti. Adanın Türklerin çoğunlukta bulunduğu bazı bölgelerinde
kantonal sisteme benzeyen bir idari yapı oluşturulacak, bu bölgenin dışında kalan
Türklere de Lozan Anlaşması’ndaki azınlık haklarından yararlanma imkânı sağla-
nacaktı.” 89
Plan esas itibariyle Türkiye tarafından kabul edilmişse de Yunanistan bazı
değişiklikler istemiş, adadaki Rum tarafı ise planı reddetmiştir.
1964 ve 1965 dönemi adada yaşayan Türk toplumu açısından gerek Maka-
rios yönetiminin uyguladığı ekonomik ve politik ambargo gerekse de hayatlarının
güvende olmaması nedeniyle çok sıkıntılı yıllar olmuştur. Bu durumu ortadan
kaldırmak için Kıbrıslı Türkler garantör devletlerden birisi olan Türkiye’ye baş-
vurmuşlardır. Türkiye Kıbrıslı Türklerin yaşamakta olduğu bu sıkıntıları ortadan
kaldırmak amacıyla durumu NATO ve CENTO’da gündeme getirmiştir. NATO’nun
bu doğrultuda çabaları, Makarios tarafından reddedilmiştir. Makarios sorunu Bir-
leşmiş Milletlere taşımayı tercih etmiştir. Özellikle Birleşmiş Milletler’de çoğu Af-
rika-Asya ülkeleri (Üçüncü Dünya ve Bağlantısız) ve Sovyet Bloğu Ülkeleri olan bu
ülkelerin Rumların önerisini destekleyecekleri düşünülmüştür. Makarios’un bu
öngörüsü doğru çıkmış, BM’de yapılan görüşmelerde Makarios’un beklentileri

87 A.e., s.725.
88 A.e., s.726.
89 Sönmezoğlu, a.e., s.75.
613
yönünde Rum tezine destek verilmiştir.90 Makarios’un Üçüncü Dünya ülkeleri ve
Sovyet Bloğu ülkelerinden almış olduğu desteğin sebepleri arasında, Rumların
Ada’da İngilizlere karşı verdiği mücadele ve Türkiye’nin NATO üyesi bir ülke ol-
ması gösterilebilir. 1964 ve 1965 yılları arasında Kıbrıs Sorununa kalıcı bir çözüm
bulunamamıştır.
1965 yılının sonlarında Türkiye ve Yunanistan’da önemli siyasal değişimler
yaşanmıştır. Türkiye’de yapılan seçimler sonucunda Adalet Partisi tek başına ikti-
dar olmuş, Yunanistan’da ise uzlaşmaz tutumuyla bilinen ve de ABD için de sorun
teşkil eden Y. Papandreau istifa etmiş, Atina’da istikrarsız koalisyonlar dönemi
başlamıştır. Bu dönemde her iki ülkenin de ortak paydada buluştuğu noktalar
mevcuttu. İkisi de ABD’den gelecek ekonomik ve askeri yardıma ihtiyaç duyuyor-
lardı. ABD’nin istediği ise NATO’nun Güneydoğu kanadında ortaya çıkan bu çatış-
manın bir an önce çözülmesi için görüşmeleri başlatmaktı.91
Makarios yönetiminin adada izlediği politikanın yavaş yavaş Yunanistan’dan
uzaklaşmaya başlaması bu dönemde Yunanistan’ı da endişelendirmiştir. Maka-
rios’a destek veren adadaki komünist AKEL Partisi’nin SSCB ile olan yakınlığı, bir
yandan Yunanistan’ı Enosisi gerçekleştirme açısından endişelendirirken, diğer
yandan da ABD’yi komünist bir tehlike noktasında endişelendirmiştir. Nitekim
Rum yönetiminin SSCB ile yakınlaşması ve Rum bandıralı bir geminin Kuzey Viet-
nam kıyılarına silah ve malzeme taşıdığı bilgisinin ortaya çıkması ABD’nin de Ma-
karios yönetimine karşı gitgide olumsuzlaşan bir tavır içine girmesine yol açmış-
tır.92
1966-67 yılları, Ankara ve Atina’nın gizli görüşmeler yaptıkları ve Kıbrıs
konusunda gerilimi azaltacak politikalar izlemeye çalıştıkları bir dönem olmuştur.
Ankara 1963 yılından beri silah altında tutulan TMT’ye bağlı öğrencilerin eğitimle-
rine devam etmek üzere Türkiye’ye dönmelerini sağlamış ve TMT’yi örgütleyen
Albay Kemal Coşkun’u geri çağırmıştı. Atina ise Makarios’un Çekoslavakya’dan
gizlice silah almasının ardından ABD ve Türkiye’nin tepkilerini dikkate alarak Lef-
koşa’ya baskı uygulayarak bu işlemi sonlandırmıştır.93
1967 Eylülünde Türkiye ve Yunanistan Başbakanları Kıbrıs Sorununun çö-
zümüne yönelik görüşmeler yapmışlar, ancak tarafların uzlaşması mümkün ol-
mamıştır. Bundan sonrası için iki ülke yetkilileri Kıbrıs’ta gerginliğe sebep olabile-
cek eylemler konusunda önlemler alınması konusunda görüş birliğine varmışlar-
dır. Ne var ki 1967 yılı Kasım ayında ortaya çıkan olaylarla yeni bir bunalım dö-
nemi başlayacak ve umutlar bir başka bahara kalacaktır.94

90 Salahi Sonyel, Cyprus, The Destruction of a Republic, British Documents 1960-1965, Hunting-
don, The Eothen Press, 1997, s. 156.
91 Fırat, Yunanistan’la İlişkiler, s. 734.
92 Sönmezoğlu, a.e., s.239.
93 Fırat, Yunanistan’la İlişkiler, s. 735.
94 A.e., s.736-738.
614
 Güney Kıbrıs’ta iki Türk köyüne yapılan saldırı sonucunda 17 Kasım
1967’de Türkiye Büyük Millet Meclisi hükümete yeniden adaya müdahale yetkisi
vermiş ve Yunanistan’a da sert bir nota göndermiştir. Yunanistan’a gönderilen
notada bazı taleplerde bulunulmuş, bunlar yerine getirilmediği takdirde adaya
müdahalede bulunacağını belirtmiştir. Temelde, Türkiye adada bulunan Yunan
askerlerinin geri çekilmesini, adadaki Ulusal Muhafızların dağıtılmasını, Kıbrıslı
Türklerin yaşadığı bölgelerde kendi polis ve yerel yönetim teşkilatlarını kurma
haklarının tanınmasını, Kıbrıslı Türklerin saldırılardan doğan can ve mal kayıpla-
rının tanzim edilmesini talep etmiştir. Türkiye’nin taleplerinin karşılanmaması
durumunda adaya müdahalede bulunabileceğini gören ABD, eski Savunma Bakan
yardımcısı Cyrus Vance’ı arabuluculuk yaparak krizi çözmesi için görevlendirmiş-
tir. Çalışmalarını daha çok Yunanistan ve Türkiye üzerinde yoğunlaştıran Vance,
adaya her iki taraftan da yapılacak bir müdahalede ABD yardımlarının kesileceği
baskısıyla tarafları uzlaşmaya zorlamıştır. 30 Kasım 1967’de Yunanistan, Türki-
ye’nin taleplerini kabul etmiştir. Bu taleplerin kabulünde ABD’nin Türkiye’ye daha
yakın bir pozisyonda durması etkili olmuştur.95
ABD’nin Türkiye’ye yakın duruşu hem ABD’nin daha önceki sorunlarda çe-
kimser bir tavır sergilemesini telafi etmek amacı taşırken hem de 1964 sonrasın-
daki Türkiye ile SSCB yakınlaşmasına karşı bir önlem niteliğindedir. Özellikle 1964
sonrası Türkiye ile SSCB ilişkileri gelişmeye başlamış, nihayetinde de SSCB, Kıbrıs
konusunda Türkiye’yi desteklemeye başlamıştır.
1968 yılına kadar soruna barışçı yollarla çözüm bulabilmek adına uygun bir
ortam olmamıştır, çünkü 1967 krizine kadar Kıbrıs Rum Kesimi, Kıbrıs Türkleri ile
müzakereyi reddetmişlerdir.96
1967 yılında yaşanan krizden sonra Kıbrıs sorununa barışçı bir çözüm bula-
bilmek için BM Genel Sekreter’i U Thant’ın girişimleri sonucu Haziran 1968 yılında
toplumlararası müzakereler başlamıştır97. 28 Aralık 1967’de kurulan Geçici Kıbrıs
Türk Yönetimi ile Kıbrıs Rum Yönetimi arasında 1974 Haziran ayına kadar sürdü-
rülen müzakerelere “ikili ve genişletilmiş görüşmeler dönemi” denilebilir.98

95 Sönmezoğlu, a.g.e., s.241-42.

96
Zaim M. Necatigil, The Turkish Republic Of Northern Cyprus In Perspective, Nicosia, Nort-
hern Cyprus, Tezel Offset and Printing Co. Ltd., 1985, s.21.
97 1968 yılında başlayan toplumlararası görüşmelerde Kıbrıs Türk ve Kıbrıs Rum tarafların tezleri ile
BM Genel Sekreterlerinin çözüm önerileri hakkında detaylı bilgi için bakınız: Sevil Ertuğrul,
Kıbrıs Sorunu ve BM Genel Sekreterlerinin Çözüm Önerileri, Yayımlanmamış Doktora Tezi,
Danışman: Prof. Dr. Faruk Sönmezoğlu, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ulusla-
rarası İlişkiler Ana Bilim Dalı, İstanbul, 2012.
98 Sönmezoğlu, a.g.e., s.289.
615
KAYNAKÇA

Kitap ve Makaleler
ADAMS, Thomas; COTTRELL, J. Arvin, Cyprus Between East and West, John Hop-
kins Press, Baltimore, 1968.
ARI, Tayyar, “2000’li Yıllarda Türkiye’nin Ortadoğu Politikası”, 21. Yüzyılın Eşi-
ğinde Türk Dış Politikası, Der: İdris Bal, Alfa Yayınları, İstanbul, 2001.
ARMAOĞLU, Fahir, Belgelerle Türk - Amerikan Münasebetleri, Ankara, Türk
Tarih Kurumu Yayınları, 1991.
ARMAOĞLU, Fahir, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi, (Cilt 1-2: 1914-1995) , İstanbul,
Alkım, 2004.
ATTALIDES, A. Michael, Cyprus, Nationalism and International Politics, New
York, St. Martin’s Press, 1979.
BİRAND, Mehmet Ali, Türkiye’nin Avrupa Macerası, 1959-1999, Doğan Kitapçı-
lık, İstanbul, 2000.
BÖLÜKBAŞI, Süha, “Türkiye ve İsrail: Mesafeli Yakınlıktan Stratejik Ortaklığa”,
Türkiye’nin Dış Politika Gündemi: Kimlik, Demokrasi, Güvenlik, Der: Ş.
Çalış, İ. Dağı ve R. Gözen, Liberte, Ankara, 2001, ss. 243-269.
BÖLÜKBAŞI, Süha, Barışçı Çözümsüzlük, İmge Kitabevi, Ankara, 2001.
BRANDS, H. W. J., “American Enters the Cyprus Tandle 1964”, Middle Eastern Stu-
dies, Vol 23,1987, pp. 350-355.
ÇAYHAN, Esra, Dünden Bugüne Türkiye-Avrupa Birliği İlişkileri, Boyut Yayın-
ları, İstanbul, 1997.
ERHAN, Çağrı, “ABD ve NATO ile İlişkiler”, Türk Dış Politikası: Kurtuluş Sava-
şından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt: I:1919:1980, 5. baskı,
(ed.) Baskın Oran, İletişim Yayıncılık, İstanbul, 2002, ss. 681-715.
ERHAN, Çağrı, Ömer Kürkçüoğlu, “Ortadoğu’yla İlişkiler”, Türk Dış Politikası,
Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt I: 1919-
1980, 10. Baskı, (ed.) Baskın Oran, İletişim Yayınları, İstanbul, 2004, ss.784-
801.
ERHAN, Çağrı, Tuğrul ARAT, “AET’yle İlişkiler”, Türk Dış Politikası, Kurtuluş
Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt I: 1919-1980, 10.
Baskı, (ed.) Baskın Oran, İletişim Yayınları, İstanbul, 2004, ss.808-853.
ERTUĞRUL, Sevil, Kıbrıs Sorunu ve BM Genel Sekreterlerinin Çözüm Önerile-
ri, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Danışman: Prof. Dr. Faruk Sönmezoğlu, İs-
tanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Uluslararası İlişkiler Ana Bi-
lim Dalı, İstanbul, 2012.

616
FIRAT, Melek, “Yunanistan’la İlişkiler”, Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşından
Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt: I:1919:1980, 5. baskı, (ed.) Bas-
kın Oran, İstanbul, İletişim Yayıncılık, 2002, ss. 716-767.
GERGER, Haluk, Soğuk Savaştan Yumuşamaya, Türkiye İş Bankası Kültür Yayın-
ları, Ankara, 1980.
GÖNLÜBOL, Mehmet; KÜRKÇÜOĞLU, Ömer, “1965-73 Dönemi Türk Dış Politikası”,
Olaylarla Türk Dış Politikası, Siyasal Kitabevi, Ankara, 1996, ss.491-540.
GÖNLÜBOL, Mehmet; ULMAN, Haluk; BİLGE, Suat; SEZER, Duygu, “1945-65 Dö-
nemi Türk Dış Politikası”, Olaylarla Türk Dış Politikası, Siyasal Kitabevi,
Ankara, 1996.
GÜNEY, Aylin, “Anti – Americanism in Turkey: Past and Present”, Middle Eas-
tern Studies, Vol.44, No.3, Mayıs 2008, pp. 471-487.
HART, Parker T., Two NATO Allies at the Threshold of War, Cyprus: A first-
hand Account of Crisis Management 1965-1968, Duke University Press,
Durham & Londra, 1990.
KURBAN, Vefa, DERMAN, Giray Saynur: “Türkiye’nin SSCB ve ABD ile İlişkileri
1960-1980”, Isparta, Süleyman Demirel Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakülte-
si, Sosyal Bilimler Dergisi, Ağustos, Sayı 35, 2015, ss.19-46.
MC GHEE, George, The US –Turkish –NATO- Middle East Connection, New York,
St. Martin’s Press, 1990.
NECATIGIL, Zaim M., The Turkish Republic Of Northern Cyprus In Perspective,
Nicosia, Northern Cyprus, Tezel Offset and Printing Co. Ltd., 1985.
ORAN, Baskın, “1960-1980 Göreli Özerklik- Dönemin Bilançosu”, Türk Dış Politi-
kası: Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt I:
1919-1980, 5. baskı, (ed.) Baskın Oran, İstanbul, İletişim Yayıncılık, 2002, ss.
655-680.
ORKUNT, Sezai, Türkiye-ABD Askeri İlişkileri, Ankara, Milliyet Yayınları, 1978.
ÖZARSLAN, Bahadır Bumin, Uluslararası Hukuk Açısından Kıbrıs Sorunu ve
Avrupa Birliğinin Yaklaşımı, İstanbul, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2007.
SANDER, Oral, Türk - Amerikan İlişkileri 1947-1964, Ankara Üniversitesi Siya-
sal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara, 1979.
SANDER, Oral, Türkiye’nin Dış Politikası, İmge Kitabevi, Ankara, 1998.
SANDER, Oral, Siyasi Tarih 1918-1994, İmge Kitabevi, Ankara, 2005.
SEVER, Ayşegül, “Yeni Bulgular Işığında 1962 Küba Krizi ve Türkiye”, Ankara
Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Prof. Dr. Cemal Mıhçıoğ-
lu’na Armağan, Cilt: 52, Sayı: 1-4, 1997, ss. 647-660.
SONYEL, Salahi, Cyprus, The Destruction of a Republic, British Documents
1960-1965, Huntingdon, The Eothen Press, 1997.
SÖNMEZOĞLU, Faruk, İkinci Dünya Savaşından Günümüze Türk Dış Politikası,
İstanbul, Der Yayınları, 2006.
617
TELLAL, Erel, “SSCB ile İlişkiler”, Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bu-
güne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt I: 1919-1980, (Ed.) Baskın Oran,
10. Baskı, İstanbul, İletişim Yayınları, 2004, ss. 769-783.
Türkiye-ABD İlişkilerinin Dünü, Bugünü, Yarını, İstanbul, Harp Akademileri
Basımevi, 1994.
TÜRKMEN, İlter, Türkiye Cumhuriyeti’nin Ortadoğu Politikası, ss.1-37
http://www.bilgesam.org/Images/Dokumanlar/0-22-20140717111.pdf
USLU, Nasuh: Türk - Amerikan İlişkileri, Ankara, 21. Yüzyıl Yayınları, 2000.

Diğer
Akşam Gazetesi
Cumhuriyet Gazetesi
Milliyet Gazetesi
New York Times
Tercüman Gazetesi
Vatan Gazetesi

618
 1970’Lİ YILLARDA
TÜRK DIŞ POLİTİKASI

Yrd. Doç. Dr. Sevil Şahin

Gaziosmanpaşa Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi,
Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü
sevil.sahin@gop.edu.tr

619
 GİRİŞ

12 Mart 1971’de Türk Silahlı Kuvvetleri emir komuta zincirinin en üst ka-
demeleri Cumhurbaşkanı, Senato ve Millet Meclisi Başkanlıklarına verdikleri bir
Muhtıra ile “kuvvetli ve inandırıcı bir hükümetin kurulmasını, bu husus süratle
tahakkuk ettirilmediği takdirde Türk Silahlı Kuvvetleri’nin, kanunların kendisine
vermiş olduğu Türkiye Cumhuriyeti’ni korumak ve kollamak görevini yerine geti-
rerek idareyi doğrudan doğruya üzerine almaya kararlı olduğunu” açıklamışlardı.1
Büyük ölçüde iç siyasi gelişmelerin bir sonucu olarak ortaya çıkan 12 Mart
muhtırası sonucu Demirel istifa etmiş, iki buçuk yıl boyunca bir ara rejim dönemi
yaşanmıştır. Bu ara rejim döneminin Türk dış politikası açısından ortaya çıkardığı
sonuç ise geleneksel çizgisinden bir sapma olmuştur. Demirel hükümetleri boyun-
ca hem ekonomik nedenlerle hem de o dönemde ülkede var olan anti-
Amerikancılığın yarattığı kamuoyu baskısıyla çok yönlü bir dış politika anlayışı
benimsenmeye başlanmıştı. Ancak 12 Mart ile birlikte yeniden Batı (ABD) yanlısı
dış politika ağırlık kazanmaya başlamıştır.2
1971’den sonra Türk Dış Politikasının “optimal denge noktası”na ulaştığı
söylenmektedir. Dışişleri Bakanı Osman Olcay’ın 17 Mayıs 1971’de yaptığı konuş-
ması da bu bağlamda okunmalıdır. “Aktif veya dinamik bir dış politika, dinamiz-
mini ulusal zorunluluk ölçülerinden aldığı, Türkiye’yi dünya’ya tanıtmak, Türk
ekonomisine yeni alanlar kazandırmak ve Türk çıkarlarını korumak ihtiyaçlarına
dayandığı oranda geçerli ve tutarlı olur. Görülebilir bir gelecekte etkisi olamayacak
faaliyetlerin, kadrosu ve olanakları sınırlı ülkeler için enerji israfı anlamına gelebi-
leceği göz önünde tutulmalıdır”.3
Soğuk Savaş döneminde, Türkiye zaman zaman sorgulansa ve ortaya çıkan
gelişmeler sonucu farklı yönelimlere girilse de genelde Batı yanlısı bir dış politika
anlayışı benimsemiştir. Türkiye’nin bu seçimi aslında Türk dış politikasının ana
çizgisine zıt değildir ne var ki zaman zaman aşırı Batı taraftarı olarak algılanan,
Amerika Birleşik Devletleri ve NATO’ya bağımlı bir dış politika izlemesi bazı so-

1 Mehmet Gönlübol, Ömer Kürkçüoğlu, “1965-1973 Dönemi Türk Dış Politikası”, Ed:Mehmet
Gönlübol, Olaylarla Türk Dış Politikası, Ankara, Siyasal Kitabevi, 9. bs, 1996, s. 538
2 Melek Fırat, “Yunanistan’la İlişkiler”, (ed.) Baskın Oran,Türk Dış Politikası: Kurtuluş Sava-
şından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt I: 1919-1980, İstanbul, İletişim Yayıncılık, 5.
bs., 2002, s.. 740
3 Gönlübol ve Kürkçüoğlu, a.e., s. 539-540
620
runlarla karşılaşmasına da yol açmıştır. Bu doğrultuda Kıbrıs Sorunu bağlamında
özellikle ABD ile yaşadığı sorunlar Türkiye’yi Batı dışındaki dünyayı da dikkate
alarak bir dış politika izlemeye sevk etmiştir. Kıbrıs Sorunu aslında Türkiye’nin
ulusal çıkarlarının ABD ve NATO çıkarları ile her zaman örtüşmeyebileceğini de
görmesine neden olmuştur. 1970-1980 Dönemi Türk Dış Politikası bağlamında
gerek Batı gerekse Doğu Bloğu ile ilişkileri büyük ölçüde Kıbrıs Sorunu ekseninde
şekillenmiştir. Bu doğrultuda çalışmamız kapsamında ele alınacak dönemde Kıbrıs
Sorununun Türk Dış Politikasına etkilerine ayrı bir başlık altında yer verilecektir.
Uluslararası ortam açısından bakıldığında 1970’lerde bir yumuşama dönemi
yaşanıyor olsa da Soğuk Savaşın iki süper gücü arasındaki mücadele varlığını ko-
rumaktadır. Henry Kissenger’ın tabiri ile bu dönem askeri açıdan iki kutuplu, siya-
sal açıdan çok kutuplu, iktisadi açıdan ise karmaşık bir yapı arz etmektedir.4 NA-
TO, Varşova Paktı ve Bağlantısızlar olarak bölünmüşlüğünü koruyan dünya petrol
fiyatlarındaki artış nedeniyle önemli bir ekonomik krizle de sarsılmıştır. Batı Blo-
ğu içinde yer alan Türkiye bu dönemde uluslararası ortamın siyasi, askeri ve eko-
nomik yapısının gereklerine göre bir dış politika belirlemeye çalışmakla birlikte,
bu dönemde gerek iç gerekse dış politikada belirleyici unsurun Kıbrıs sorunu ol-
duğunu söylemek yanlış olmayacaktır.
1970’lerde Batı ile ilişkilerde Kıbrıs Sorununun körüklediği bir soğuma dö-
nemine girildiğini söyleyebiliriz. Türkiye İkinci Dünya Savaşı’ndan bu yana izlemiş
olduğu Batı’ya endeksli tek yönlü dış politikanın bir sonucu olarak uluslararası
arenada yalnız kalmıştır. Bu doğrultuda 70’li yıllar Türkiye’nin güvenilir ve dost
bir ülke olarak tekrar uluslararası arenaya dönme çabalarına da sahne olacaktır.5
1970’lerin başında “başta Fransa olmak üzere pek çok Avrupa ülkesinin bi-
riktirdikleri dolarlar, Vietnam Savaşı’nın körüklediği para sürümü 1971 yılında
doların devalüe edilmesine ve Bretton Woods Sistemi’nin yıkılmasına yol açarak
ABD’ye olan güveni zedelemiştir”. Bu gelişmelerin yanı sıra Almanya ve Japon-
ya’nın güçlerini toplamış olmalarının da etkisiyle ABD’nin ekonomik üstünlüğüne
karşı bir mücadeleye girişmeleri, içeride yaşadığı Watergate Skandalı, 1979 yılında
Sovyetlerin Afganistan’ı işgali ve İran’da Şah’ın devrilmesi ABD’yi sarsan en önemli
gelişmelerdi.6
1970’lerde ABD’nin yukarıda açıkladığımız nedenlerle gerilemesinin aksine
Sovyetler önemli atılımlar gerçekleştirmiştir. “Bu döneme kadar adeta ABD’nin
tekelinde bulunan dış yardımı azgelişmiş ülkeleri etkileme aracı olarak devreye

4 Mehmet Gönlübol, Ömer Kürkçüoğlu, “1973-1983 Dönemi Türk Dış Politikası”, (ed.) Mehmet
Gönlübol, Olaylarla Türk Dış Politikası, Ankara, Siyasal Kitabevi, 9. bs., 1996, s.543.
5 Mustafa Aydın, “Determinants of Turkish Foreign Policy: Changing Patterns and Conjunctures
during the Cold War”, Middle Eastern Studies, Vol. 36, No. 1 (Jan., 2000), p.105.
6 Baskın Oran, “1960-1980 Göreli Özerklik-Uluslararası Ortam ve Dinamikler”, (ed.) Baskın Oran,
Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt I: 1919-
1980, İstanbul, İletişim Yayıncılık, 5. bs., 2002, s.658-659.
621
sokmuş, Ortadoğu’da askeri üsler elde etmiş, uçak gemileri yaparak Akdeniz’e
açılmış, Afganistan’ın işgali ile de Hint Okyanusu’na yaklaşmıştır”.7
Blokların karşılıklı mücadelesinin devam ettiği bu ortamdan yararlanan
Bağlantısızlık Hareketi, “eski sömürge ülkelerinin üçüncü bir güç olarak uluslara-
rası politika arenasına girmeleri sonucunu doğurmuştur. Bu yeni öğe, hiçbir ideo-
lojik sempati duymadığı Doğu Bloğunu güçlendirirken, Batı Bloğunu zayıflatmış-
tır”.8
Bu dönemde Türkiye’nin Batı’dan gerek askeri gerekse siyasi açıdan bekle-
diği desteği göremediği bir dönemdir. 1973 yılında yaşanan Petrol Krizi nedeniyle
ekonomik olarak da çok sıkıntılı bir döneme giren Türkiye sürdürdüğü tek yönlü
dış politika anlayışını terk etmek zorunda kalmış ve çok yönlü bir dış politika an-
layışı benimsemeye başlamıştır. Bu bağlamda gerek Sovyetlerle gerekse Ortadoğu
ile ilişkilerini geliştirme yoluna gitmiştir.

1. KIBRIS SORUNU VE TÜRK DIŞ POLİTİKASINA ETKİLERİ

1970’lerin başında Kıbrıs Sorunu hala çözümlenmiş değildi ancak 1968 yılı-
nın Haziran ayında toplumlararası görüşmelerin başlamasıyla sorun, gerek Kıbrıs
Türk ve Rum tarafını gerekse Türkiye ve Yunanistan’ı doğrudan karşı karşıya ge-
tirmeyecek bir çerçeveye oturtulmaya çalışılmıştı. Toplumlararası görüşmelerde
taraflar arasında en önemli anlaşmazlık noktası yerel yönetim meselesi olmuş ve
Makarios bu konuda “devlet içinde devlet kabul edilemez” anlayışı ile Kıbrıs Türk
tarafının sorunun esasına ilişkin bakış açısından çok uzakta olduğunu göstermişti.
Bu dönemde Makarios’un Çekoslavakya’dan gizlice silah aldığının ortaya çıkması
görüşmeler üzerinde olumsuz etki yaratan bir gelişme olmuştu.9 Bir süre gizli
yürütülen görüşmelerde Kıbrıs Rum yönetimi Kıbrıs’ın tek meşru hükümeti oldu-
ğu konusundaki tavrını değiştirmemiş, Türk tarafı ise bu dönemde federasyon
tezine yönelmeye başlamıştır. Kıbrıs Rum tarafı ise ileride taksime yol açabileceği
endişesi ile bu teze tepki göstermiş ve üniter devleti savunmaya devam etmiştir.10
Bu tepkinin bir sonucu olarak da Kıbrıs’ta devam etmekte olan beşli görüşmeler 4
Nisan 1974’te kesilmiştir.11
Genel Sekreterin talimatı ve Siyasi İşler Özel Müsteşarının taraflarla temas-
ları sonucu Görüşmeler 11 Haziran 1974’te tekrar başlasa da 12 Makarios’un enosis

7 A.e.,, s.659.
8 A.e., s.658-659.
9
Rauf Denktaş, The Cyprus Triangle, UK, George Allen&Unwin, 1982, p. 56. Yunanistan’da
iktidarda bulunan Cunta, Makarios’un silahları BM Barış Gücü’ne teslim etmesini istemiş ancak
Makarios tarafından reddedilmiştir; Pierre Oberling, Bellapais’e Giden Yol, Çev. Mehmet Erdo-
ğan, Ankara, Genelkurmay Basımevi, 1987, p.124.
10 UN Document S/11137 1 December 1973, paragraf 81.
11 Murat Sarıca, Erdoğan Teziç, Özer Eskiyurt, Kıbrıs Sorunu, İstanbul, Fakülteler Matbaası, 1975,
s.175.
12 UN Document S/11294 22 May 1974, paragraf 61-62.
622
amacından taviz vermediğini belirten açıklamaları13 EOKA-B’nin eylemleri, devam
eden siyasi gerilim ve Makarios ile Yunan cuntası arasındaki farklıklar14 da top-
lumlararası görüşmeleri negatif yönde etkilemiştir.15 Toplumlararası görüşmeler
Temmuz 1974’te tekrar başlayacaktı ancak 15 Temmuz 1974’te Makarios’a karşı
Atina’nın desteklediği ve Ulusal Muhafızlar tarafından gerçekleştirilen hükümet
darbesi sonucu bu mümkün olmamıştır. Darbeden sonra Devlet Başkanı olan EO-
KA lideri Sampson, hükümetini enosis yanlısı bakanlardan kurmuş,16 ilk basın kon-
feransında “Türk azınlık tehlikede olmadığı sürece Türkiye’nin müdahale etmesi
için bir neden göremiyorum”17 açıklamasını yapmış ve Türkiye’nin adaya müdaha-
lesini önlemeye çalışmıştı. Ancak bu ifadede dikkat çeken kendisini adanın eşit ve
ortak sahiplerinden bir olarak gören Kıbrıs Türk toplumun azınlık olarak nitelen-
dirilmesiydi.
Türkiye darbe ile ilgili olarak Yunan Hükümeti’ni Kıbrıs’a müdahale etmekle
resmen suçlamıştı. İngiltere’yi Türkiye ile birlikte askeri harekât yapmak konu-
sunda ikna etmeye çalışsa da darbenin ardından İngiltere’nin pasif bir rol oynadığı
söylenebilir. Bu dönemde İngiltere ekonomik olarak sıkıntılı bir süreçten geçiyor-
du. Bunun yanı sıra da Kuzey İrlanda sorunu ile uğraşıyordu. Kıbrıs’taki madenle-
rin bazıları da İngiliz şirketleri tarafından işletilmekteydi ve bu nedenle ekonomik
çıkarlarını tehlikeye atmak istemiyordu.18 Kıbrıs’ın bağımsızlığının korunması için
İngiltere Garanti Antlaşması’nın taraflara silahlı müdahale hakkı vermediği görü-
şünü öne sürmüştü. Makarios da İngiltere Başbakanı Wilson ve Dışişleri Bakanı
Callaghan ile görüşmeler yapmış, Kıbrıs’ta eski statüsüne kavuşmak için diploma-
tik destek ve Sampson hükümetinin tanımamasını talep etmişti.19 Makarios Yuna-
nistan’daki cuntanın darbedeki etkisini ortaya çıkarmak istiyordu ve gerekli ön-
lemleri alacağı konusunda ABD’ye güveniyordu. Ancak ABD, 15 Temmuz darbesi

13 Makarios’un açıklamaları için bakınız: Necati Münir Ertekün, The Cyprus Dispute, Nicosia: K.
Rüstem&Brother, 1984, pp. 26-27.
14 Cunta Enosis konusunda Makarios’tan daha da katıydı ve EOKA-B’yi destekliyordu. Aynı nihai
hedef doğrultusunda çabalamalarına rağmen Makarios sürecin daha yavaş ilerlemesinden yanaydı.
Adel Safty, “The Questions Of Palestine and Cyprus: Justice, Law And Politics”, Perceptions,
Journal of International Affairs, Vol. VI, No.3, (Sept.-Nov., 2001), p. 7.
15 Zaim M. Necatigil, The Turkish Republic of Northern Cyprus In Perspective, Nicosia, Nort-
hern Cyprus, Tezel Offset and Printing Co. Ltd., 1985. pp. 23-24.
16 Keesing’s Contemporary Archives, 1974, Vol. XX, p. 26662. Darbeciler radyodan yaptıkları
açıklamalarda “burası Elen Kıbrıs Cumhuriyetidir” deyimini kullanıyorlar ancak enosis’ten bah-
setmiyorlardı. Milliyet, 16 Temmuz 1974. Ne var ki, daha sonra Sampson sahneden çekildiğinde
enosis ilan etmek üzere olduğunu itiraf etmişti; Cyprus Mail, 17 July 1975. Yabancı basına göre
de darbe zamanında adada 20.000 Yunan askeri personeli bulunmaktaydı; aktaran. Necati-
gil,(1985), a.g.e., p.11.
17 Keesing’s Contemporary Archives, 1974, Vol. XX, p. 26663.
18 Ömer Kürkçüoğlu, “British Policy During 1974 Cyprus Crisis”, Dış Politika, Vol. 4, No. 2-3,
1974, p. 185.
19 Keesing’s Contemporary Archives, 1974, Vol. XX, p .26663.
623
ile ilgili olarak Yunan hükümetini açıkça suçlamamıştı ve Ioannides’i darbeden
vazgeçmesi konusunda etkileyememiş ya da etkilemek istememişti.20
Sovyetlerin darbeye tepkisi ise çok farklı olmuştur. Sovyet Hükümeti Maka-
rios dışında hiçbir hükümeti tanımayacağını belirtmiş ve darbenin bazı NATO üye-
leri ile bağlantılı olabileceğini ima etmiş aslında ABD’yi kast etmişti.21 Sovyetler
Birliği’nin Kıbrıs’ın bağımsızlığını desteklemesinin, bölünme ya da ilhaka karşı
çıkmasının temel nedeni adanın NATO’nun etki alanına girmesi ihtimalini ortadan
kaldırmaktı.22 Adanın Yunanistan tarafından ilhak edilmesi de istemediği bir du-
rumdu ve Batı yanlısı olarak değerlendirdiği darbeyi de bu yönde bir adım olarak
algılamıştı.
Soğuk Savaş’ın devam ettiği bir ortamda ABD ve SSCB’nin farklı tepkileri
dikkate alındığında, Kıbrıs’ın iki süper güç için bir mücadele alanı olduğu görül-
mektedir. Bu bağlamda da Kıbrıs’ta kalıcı bir çözüm ancak ABD ve SSCB’nin adanın
bağımsızlığını ve toprak bütünlüğünü garanti etmesi halinde mümkün olabilir ve
uluslararası bir garanti Türklerin enosis, Rumların ise Taksim korkusunu ortadan
kaldırabilirdi.23
Türkiye’nin 20 Temmuz 1974’te başlattığı Kıbrıs Barış Harekâtı ABD için
çok önemli sonuçlar doğurabilirdi. İlk olarak Doğu Akdeniz’deki başlıca müttefiki
olan Türkiye ve Yunanistan ile sorun yaşamak istemiyordu.24 ABD Türkiye’yi ha-
rekâttan vazgeçirememişti ve Bülent Ecevit, Garanti Antlaşması’nın 4. maddesine
göre müdahale hakkı doğduğu için Türk ordusuna harekât emri vermişti çünkü
adaya bir dış müdahale söz konusuydu. Türkiye’nin müdahalesi askeri darbeyi
başlatan Yunanistan’daki Ioannides rejimini ve Kıbrıs’ta bulunan hükümetin yı-
kılmasını sağlamıştı. Yunanistan’da Ioannides’in yerine, Fransa’da sürgünde bulu-
nan Konstantin Karamanlis geçmiş ve sivil hükümeti kurmuştu. Kıbrıs’ta ise Nicos
Sampson’un yerine ise ılımlı olarak kabul edilen Rum Temsilciler Meclisi Başkanı
Glafkos Klerides geçmiştir”.25

20 Bu konuda detaylı bilgi için bkz: Laurence Stern, The Wrong Horse, New York, Times Books,
1977, pp. 94-102; Christopher Hitchens, Cyprus, London, New York, Quartet Books, 1984, pp.
87-88; Michael Attalides, Cyprus: Nationalism and International Politics, New York, St. Mar-
tin’s Press,1979, p. 170; Kyriacos C. Markides, The Rise and Fall of The Cyprus Republic,
New Haven, Yale University Press, 1977, pp. 498-499 Süha Bölükbaşı, The Superpowers and
the Third World: The Turkish-American Relations and Cyprus, Lanham, University of Vir-
ginia, 1988, pp. 170-171; Sumantra Bose, Zone of Conflict, USA, Harvard University Press,
2007, p. 77.
21
Fahir Armaoğlu, “1974 Cyprus Crisis and The Soviets”, Dış Politika, Vol. 4, No. 2-3, 1974, p.
180.
22 Menter Şahinler, Türkiye’nin 1974 Kıbrıs Siyaseti, İstanbul, Rumeli Kültür ve Dayanışma Der-
neği Yayınları, 1979, s. 63.
23 Kyriacos C. Markides, The Rise and Fall of The Cyprus Republic, New Haven, Yale University
Press, 1977, p. 183.
24 Oberling, a.e.,, s. 137.
25 A.e.., s.136-137
624
 Harekâtın başlaması üzerine BM Güvenlik Konseyi acele toplanmış 353
(1974) sayılı kararını almıştır. 353 sayılı kararla taraflar ateşkes sağlamaya çağrı-
lıyordu. Bunun yanı sıra Ada’daki bütün yabancı kuvvetlerin çekilmesi isteniyor ve
bütün ülkeler Kıbrıs’ın egemenliğine, bağımsızlığına ve toprak bütünlüğüne saygı
göstermeye davet ediliyorlardı. Yine bu karara göre soruna barışçı yollarla çözüm
bulmak için Garantör Devletler ve Kıbrıs’ta bulunan tarafların katılacağı bir konfe-
rans düzenlenecekti. Bu doğrultuda Kıbrıs Sorununa barışçıl bir çözüm bulabilmek
amacıyla Cenevre’de iki konferans yapılmıştır.
BM’nin harekât öncesi herhangi bir çabası söz konusu olmamıştı çünkü ini-
siyatif ABD’ye bırakılmıştı. Genel bir tavır olarak Güvenlik Konseyi Soğuk Savaş
döneminde çatışmalarla ilgili neredeyse gelişigüzel bir yaklaşıma sahip olmuş ve
çatışmalar ortaya çıkmadan önce onları önlemeye konsantre olmak yerine, ortaya
çıktıktan sonra tepki gösterme eğiliminde olmuş ve verdiği tepkiler de Soğuk Sa-
vaş’ın sınırlayıcı ortamı tarafından şekillendirilmiştir.
Konferanslarda ABD ve SSCB özel temsilciler aracılığı ile tarafların temsilci-
leri ile ikili temaslarda bulunmuşlardır. Bu doğrultuda iki süper gücün Kıbrıs So-
runu ile direkt ilgili olduğu bir kez daha anlaşılmıştır. Sovyetlerin ada ile ilgili en
büyük korkusu ise adanın NATO toprağı haline gelmesiydi. SSCB Kıbrıs’ın Yunanis-
tan’a ilhakını da Türkiye ile Yunanistan arasında bölüşülmesini de desteklemiyor,
adanın bağımsızlığını savunuyordu.26
Cenevre’de yapılan konferanslarda bir anlaşmaya varmak mümkün olmamış
ve Türkiye Kıbrıs’ta ikinci harekâtı başlatmıştır. Türkiye’nin Kıbrıs’a ikinci ha-
rekâtı başlatmasıyla Yunanistan Batı’nın müdahaleyi önleyemeyişini protesto et-
mek için NATO’nun askeri kanadından ayrılmıştır.
Yunanistan ve Kıbrıs Rum tarafı ABD’yi Türkiye’ye baskı yapmadığı ve Kıb-
rıs konusunda Türkiye’nin yanında yer alan bir pozisyon sergilediği için eleştiri-
yordu. ABD bu sıralarda Watergate Skandalının etkileriyle meşguldü ve kararlı bir
şekilde hareket edemedi ya da etmek istemedi. Dönemin Dışişleri Bakanı Melih
Esenbel, Kissinger ile yaptığı telefon görüşmesinde geçenleri şöyle ifade ediyordu:
“Rumlar ilke olarak dahi bu öneriyi kabul etmezlerse II. Harekâtın başlayacağını
bildirdim. Kissinger, ben Türkiye’nin yalnız Kıbrıs’ta değil Ortadoğu’da da kuvvetli
olmasını istiyorum. Sizi oradan kimse çıkaramaz dedi”.27 Bu konuşma ABD’nin
tavrını tahmin etmek için yeterliydi ve ikinci harekâtın başlatılması halinde
ABD’den büyük bir baskı gelemeyecekti. Ne var ki, ABD o dönemde böyle bir tu-
tum sergilerken, daha sonra Yunan lobisinin baskısı ve Kongre’nin de etkisiyle
Türkiye’ye silah ambargosu uygulamaya karar verecek ve bundan sonra silah am-

26 Andrew Borowiec, The Mediterranean Feud, New York, Praeger, 1983, pp. 137-138.
27 “Kıbrıs’ın 50 Yılı”, Belgesel, Yönetmen: Rengin Güner, Yapımcı: Mehmet Ali Birand, Gösterim
Tarihi:1999, (2007 Vcd), Prodüksiyon Şirketi, Süre: 170.
625
bargosu da Kıbrıs sorununda etkili bir faktör olarak sık sık dile getirilmeye başla-
nacaktır.
Rum bakış açısına göre Türkiye’nin adaya müdahalesi sorunun doğasını et-
kilemişti ve toplumlararası müzakerelerin sonuçsuz kalmasının en önemli neden-
lerinden biri de 1974 yazında yaşananlardı.28 Kissinger’ın eski danışmanlarından
uluslararası hukuk uzmanı Monroe Leigh’in 20 Temmuz 1990’da yaptığı ve BM’ye
de sunulan (A/44/967 ve S/21420) yasal görüşüne göre; “Türkiye’nin müdahalesi
adada bulunan iki toplumun 1960 Anayasasında belirlenmiş eşit statüsünü değiş-
tirmemiştir. 1964’ten bu yana kendi kendini yöneten ayrı toplumlar olarak var
olan Kıbrıs Türk ve Rum toplumlarının bu durumunun kaynağı bu müdahale de-
ğildir”.29
Rum yönetimi sorunun çözümü için sınırlı bir kapasiteye sahip olduğunu ve
çözüme varmak konusunda dış güçlerin desteğine ya da etkisine ihtiyaç olduğunu
düşünüyordu. 1968’den beri sürdürülen toplumlararası müzakerelerle de sorunun
çözümü pek mümkün görünmüyordu. Ne var ki, uluslararası toplumun ve Batının
büyük güçlerinin tepkisini çekmemek için BM’nin müzakere çağrılarına olumlu
yanıt veriliyordu. Rum tarafına göre müzakereler aslında Kıbrıs Türk toplumu ile
değil onların siyasi, ekonomik, psikolojik ve askeri açıdan bağımlı olduğu Türkiye
ile yapılıyordu. Bu nedenle Kıbrıs Türk toplumunu taviz vermeye ikna etmesi için
Türkiye’ye baskı uygulanmalıydı. Bu baskıyı da ABD, Avrupa’nın büyük güçleri ve
uluslararası toplum uygulayabilirdi.30
13 Şubat 1975 tarihinde Kıbrıs Türk Federe Devleti’nin ilan edilmesi Kıbrıs
Rum Yönetimi ve Atina’da şok etkisi yaratmış ve yeni bir bunalım dönemi başla-
mıştı. KTFD’nin ilanından sonra Kıbrıs Rum Yönetimi, Yunanistan ile görüşerek
BM Güvenlik Konseyi’ne başvurma kararı almıştır.31
KTFD’nin ilanının ardından Güvenlik Konseyinin aldığı 12 Mart 1975’te
36732 sayılı karara göre Genel Sekreter yeni bir iyi niyet girişimi çerçevesinde ve
yeni bir prosedür altında bizzat katılacağı müzakereleri başlatacaktı.33 Genel Sek-
reter’in bu yeni görevi kapsamında yapılacak müzakereler de Viyana Görüşmeleri
olacaktır.

28 Michalis S. Michael, “The Cyprus Peace Talks: A Critical Appraisal”, Journal of Peace Rese-
arch, Vol. 44, No. 5 (Sep., 2007), p. 588. UN Document A/44/967; S/21420, 1 August 1990.
29
UN Document A/44/967; S/21420, 1 August 1990.
30 Michalis S. Michael, Resolving the Cyprus Conflict, New York, Palgrave, Macmillan, 2009, pp.
38-39.
31 Michalis S. Michael, “The Road to Vienna: Intercommunal Talks Between 1974-1977”, The
Cyprus Review, Vol.4, No.2, (Fall 1992), p. 102.
32 Güvenlik Konseyi’nde yapılan oylama sonucu 367(1975) sayılı karar 15 lehte oyla alınmıştır.
(14.04. 2011,çevrimiçi), http://www.unbisnet.un.org_ voting records
33 UN Document S/Res/ 367(1975) 12 March 1975 paragraf 6.
626
 Viyana Görüşmelerinde Makarios’un memnun olacağı bir antlaşma ortaya
konması çok zordu çünkü adanın bölünmesine izin vermeyeceği vaatlerini sık sık
tekrarlıyordu ki bölünme olarak algıladıkları federasyon önerisini kabul edemezdi.
Bu nedenle görüşmelerin uzayıp gitmesinin bir sonucu olarak uluslararası toplu-
mun baskıların artması ve özellikle de ABD’nin Türkiye’ye uyguladığı silah ambar-
gosunun devam etmesini sağlamak istediği bir durumdu. Denktaş ise Türkiye’den
bağımsız hareket edemiyordu, yeni Demirel hükümeti de özellikle toprak konu-
sunda taviz vermek istemiyor ve yapacağı hamlelerde dikkatli davranmaya çalışı-
yordu ki özellikle toprak konusunda taviz verilmemesi Denktaş’ı memnun edecek
bir durumdu.
Tarafları çıkmaza sokan sebeplerin başında öncelikleri konusunda anlaşma-
ya varamamalarıydı. Taraflardan biri merkezi devletin gücü ve fonksiyonlarının
öncelikle tartışılmasını, diğeri ise toprak meselesi ve mülteciler konularına öncelik
verilmesini istiyordu.34 Üçüncü tur görüşmelerde önemi bir gelişme olmuş ve ta-
raflar kapsamlı bir “nüfus antlaşması” imzalamışlardı. 1974’ten sonra imzalanan
ilk önemli antlaşma olan 1975 tarihli antlaşma nüfus değişimini yasallaştırmıştır.
Kıbrıslı Türklerin Kuzeye, Kıbrıslı Rumların güneye hareketine resmen izin veril-
miş ve bu antlaşma ile iki toplumun coğrafi ve mekânsal ayrımı tamamlanmıştır.35
Dördüncü tur görüşmeler de tarafların bilinen pozisyonlarını korumaları nedeniy-
le başarısızlıkla sonuçlanmıştı. Türkiye’deki ara seçimler Türk tarafının görüşme-
lerdeki pozisyonunu bir ölçüde zorlaştırmıştı. Hükümet muhalefetin konuyu seçim
malzemesi yapmasından endişe etmiş olabilirdi ve belki de bu nedenle Türk tarafı
toprakla ilgili net bir öneri ortaya koyamamıştı.
Toplumlararası görüşmeleri canlandırmak için Türkiye ve Yunanistan Dışiş-
leri Bakanları tarafından, Brüksel’de yapılan NATO zirvesinde imzalanan 12 Aralık
1975 tarihli Brüksel Antlaşması önemli bir gelişme olarak kabul edilebilir.36 Kleri-
des’e göre, ABD ve NATO’nun Yunanistan ve Türkiye’nin toplumlararası müzake-
releri canlandırmaları konusunda baskı uygulayabilirlerdi.37 Brüksel’de imzalanan
antlaşmanın birinci maddesi toprak, federal yapı ve merkezi hükümetin yetkileri
konularında iki toplum temsilcilerini görüşmelere devam etmeye çağırıyordu.38
Önemli bir husus da görüşmeler sonuçlanana kadar tarafların içerik hakkında
açıklama yapmamaları, görüşmeleri olumsuz yönde etkileyebilecek ya da sonucu-
nu tehlikeye sokabilecek hareketlerde de bulunmamaları isteniyordu.39

34 Keesing’s Contemporary Archives, 1975, Vol. XXI, p. 27219.

35 Angelos Kalodoukas, “İkinci Dünya Savaşı’ndan Annan Planı’na”, Yunancadan çev. Stefo
Benlisoy, Kıbrıs Dün ve Bugün, Ed., Masis Kürkçügil, İstanbul, İthaki Yayınları, 2003, s. 89-90.
36 Oberling, a.e.., s.160; Michael (2009) a.e., p. 49.
37 Michael (2009) a.e.,, p. 49.
38 Necati M. Ertekün, Intercommunal Talks and the Cyprus Problem, Lefkoşa, 1977, p. 104.
39 Necati Münir Ertekün, The Cyprus Dispute, Nicosia: K. Rüstem&Brother, 1984 p. 273.
627
 Taraflar 17 Şubat 1976’da Viyana’da beşinci tur görüşmelere başlamışlardı
ancak Klerides, Makarios’u ya da diğer Rum liderlerini haberdar etmeden Denktaş
ile gizli bir anlaşma yaptığını kabul ederek 7 Nisan’da bu görevinden istifa etmiş40
8 Nisan’da Klerides’in yerini alan Tassos Papadopoulos aynı zamanda Temsilciler
Meclisi sözcülüğünü de devralmıştır. 8 Nisan 1976’da Rum tarafı önerilerini41
açıklamışlardı ancak bu öneriler daha öncekilerden pek farklı değildi hatta Kıbrıs
Türk toplumuna 1960 Anayasası ile elde ettikleri hak ve ayrıcalıklardan daha azı-
nın verilmesi öngörülüyordu. Türk tarafının 17 Nisan’da sunduğu önerilerde ise
Rum tarafının kabul etmesi mümkün olmayan zayıf bir merkezi hükümete sahip
federal devlette egemenliğin Cumhuriyetin eşit kurucuları arasında eşit olarak
paylaşımı ve federe devletlerin kendi anayasaları ile yönetilmeleri öngörülüyordu.
Rum tarafı, Türk tarafının önerilerinin Kıbrıs Hükümetini ortadan kaldıra-
cağı gerekçesi ile kabul edilemeyeceğini ve önerilerin BM kararları ile de uyumlu
olmadığını ifade etmişti. Bunun yanı sıra Rum tarafına göre, Kıbrıs Türk tarafı as-
keri müdahale sonucu oluşan de facto durumun pekişmesi için müzakere sürecini
uzatmaya çalışıyordu. Türk tarafının temsilcisine göre ise asıl sorun Türk toplu-
munun Rum toplumu ile eşit statüye sahip olduğunun kabul edilmemesidir ki eşit-
lik anlamlı bir müzakere süreci için temel kriterdir.42
Eylül ayının başlarında Güney Kıbrıs’ta yapılan Parlamento seçimleri gö-
rüşmeler üzerinde yavaşlatıcı bir etki yaratmıştı. Klerides’in karşısında Makarios
yanlısı bir koalisyon vardı ve bu koalisyon toplumlararası görüşmelerde sert bir
pazarlık pozisyonu benimsemekten yanaydı. Onlara göre Türkiye’nin adadan kuv-
vetlerini çekmesi konusunda Batılı devletlerden yardım istenemezdi çünkü Türki-
ye’nin stratejik önemi buna engel olacaktı o nedenle aranan destek Birleşmiş Mil-
letler’de, Üçüncü Dünya Ülkelerinde ve sosyalist blokta bulunabilirdi. Bu hedef
doğrultusunda partiler üstü bir kimliğe sahip olan Makarios’un başkanlığı gerek-
liydi.43 Seçimler sonucunda Klerides’in yerine uzlaşmaz tavrı ile bilinen Kipriyanu
gelmiş ve seçimlerden sonra toplumlararası görüşmeleri canlandırmak için yeni
adımlar atılmadığı gibi toplumlararası görüşmeler uzun bir süre kesintiye uğra-
mıştır.
Taraflar 1976 yılının başlarında görüşerek toplumlararası görüşmelerin
1976 yılının Mart ayında Viyana’da yeniden başlamasına karar vermişler ve “dört
yol gösterici ilke” (four guidelines) olarak bilinen bildiriyi yayınlamışlardır.44 Ya-
yınlanan bildiri Rum tarafının pozisyonunda bir değişim sinyali veriyor gibiydi

40 AKEL ve onu destekleyenlerce bu istifa siyasi bir zafer olarak kabul edilmişti. “Pragmatizmin
avukatı” olarak gördükleri Klerides sahneden çekilmişti. Michael (2009) a.g.e., p. 49.
41 Rum tarafının önerilerinin tamamı için bakınız UN Document S/12093, 5 June 1976 Annex A.
42 Bu mektupların tam metinleri için bkz: UN Document S/12093, 5 June 1976, Annex C, Annex D.
43 The Times, 4 September 1976.
44 Michael (2009), a.g.e.,, p. 51; UN Document S/12323, 30 April 1977, paragraf 5.
628
hatta45 Makarios açısından bu antlaşma aslında bir taviz olarak değerlendirilebi-
lirdi.46 Antlaşmaya göre her toplumun yönetimine bırakılacak olan toprakların
ekonomik varlığını sürdürme esasına dayalı olması gerekiyordu. Şüphesiz iki top-
lumlu bir federasyon ifadesinin antlaşmada yer alması Kıbrıs Rum tarafını mem-
nun etmeyecekti.47 Makarios’un böyle bir antlaşmaya imza koymasının çeşitli ne-
denleri olabilirdi. Antlaşmada yer alan “iki toplumlu” terimi Denktaş’ın anladığı
anlamda “iki bölgelilik” demek değildi.48 Bu konuda Denktaş Waldheim’ın dikkati-
ni çektiyse de Makarios tarafından bu kavram karmaşası netleştirilmediği gibi,
Waldheim bu konu çözümlenmeden tarafların masadan kalkmaması için bir giri-
şimde bulunmamıştı. Söz konusu kavram karmaşasının netleştirilmemesi ise ileri-
de yapılacak müzakereleri de etkilemiştir.
Makarios’un taviz olarak değerlendirilebilecek bu tavrı belki de yeni ABD
Başkanını kazanmak ve Türkiye’ye yapılan baskıyı arttırması için ikna etmeye
yönelik olabilirdi. Yunan lobisinin ABD yönetimi üzerindeki etkisi ile de birleşince
Makarios istediğini elde edebilirdi.49 Yeni ABD Başkanı Carter Kıbrıs konusuna
önem veriyor gibi görünüyordu ve bu doğrultuda NATO’nun Güneydoğu kanadının
zayıflamasını önlemek ve Türkiye ile Yunanistan arasındaki gerginliğin azaltılması
yönünde çabalıyordu. Bunun için de Türkiye’ye uygulanan silah ambargosunun
kalkması ve NATO’nun Güneydoğu kanadının güçlendirilmesi için Türkiye ve Yu-
nanistan arasındaki gerginliğin sona ermesi gerekiyordu. Bu arada Ankara’da er-
ken seçim ihtimali ortaya çıkmıştı ve seçim öncesi ambargonun kalkması çok
önemliydi.50 ABD Başkanının, Özel Temsilcisi Clifford zirve görüşmeleri öncesi
Kıbrıs, Atina ve Ankara’ya ziyaretlerde bulunmuştu.51 Ortaya çıkan sonuca göre
Türkiye ABD ile ilişkilerini geliştirmek istiyorsa Kıbrıs Sorununun çözümü için
somut bir adım atmalıydı.52
Güney Kıbrıs Rum Yönetimi’nin Genel Kurul’a başvurması, uluslararası pro-
pagandaya ağırlık verilmesi, 8-15 Haziran 1977 tarihlerinde Londra’da yapılan

45 Van Coufoudakis, “Cyprus, The United States and The United Nations Since 1960”, Hellenic
Studies, , Vol.3, No.1, (Autumn 1994), p. 41.
46 Polyvios G. Polyviou, Cyprus: Conflict and Negotiations 1960-1980, London, Duckworth,
1980, p. 207.
47 Clement H. Dodd, “Confederation, Federation And Sovereignty”, Perceptions Journal of Interna-
tional Affairs, Vol. 4, No. 3, (Sept.-Nov., 1999), p. 2.
48 Mehmet Ali Birand, Diyet, Türkiye ve Kıbrıs Üzerine Pazarlıklar 1974–1979, İstanbul, Milli-
yet Yayınları, 1979, s. 222.
49 Polyviou, a.e., s. 207.
50 Brian Mandell, “The Cyprus Conflict: Explaining Resistance to Resolution”, Cyprus: A Regional
Conflict and Its’ Resolution, New York: St. Martin’s Press, 1992, p. 213.
51 “President’s Personal Emissary to Greece, Turkey, and Cyprus Designation of Clark M. Clifford”,
February 3, 1977. (http://www.presidency.ucsb.edu/ws/index.php?pid=7466#ixzz1wrfnxi00 (Eri-
şim Tarihi: 5 Ocak 2011)
52 Birand (1979), a.e.,, s. 297-300.
629
Commonwealth Konferansı’nda destek arama çabaları, Türkiye’nin 1974 müdaha-
lesi ile ilgili olarak iddialarını sunmak üzere Avrupa İnsan Hakları Komisyonuna
başvurması gibi eylemler Türk tarafınca, Rumların toplumlararası diyaloğu sür-
dürmek yerine uluslararası propagandayı tercih ettiği şeklinde yorumlanmıştır ve
bu şartlar altında müzakere etmek de anlamsızdır.53
3 Ağustos 1977’de Makarios’un ardından göreve gelen Kipriyanu Kıbrıslı
Türklere karşı izlediği siyasette Makarios’tan daha da uzlaşmaz bir tavır sergile-
miş ve diğer devletleri adadan kuvvetlerini çekmesi yönünde Türkiye’ye baskı
yapmak ve Kıbrıs Türk Federe Devleti’ni ekonomik olarak tecrit etmeyi amaçlayan
sert bir kampanya oluşturmaya çalışmıştı. Kipriyanu’nun gelişi ile Kıbrıs Sorunu
için coğrafi temelde bir çözüm daha da zorlaşmıştı. Kıbrıs Rum Yönetimi’nin Kıbrıs
Sorununu uluslararasılaştırma çabaları da devam ediyordu. Bu politika ile amaç-
lanan, Kıbrıs Sorununu çeşitli uluslararası platformlarda görünür kılmak, Türki-
ye’yi kınayan kararlar alınmasını ve BM kararlarının uygulanmasını sağlamak,
BM’yi ve etkili üyelerini kendi istedikleri yönde bir çözüm bulmak için harekete
geçirmek, “Kıbrıs Hükümeti’nin” tek yasal hükümet olarak tanındığının bir kez
daha onaylatılmasıydı.
Güvenlik Konseyi’nin aldığı bir kararla hareket geçen54 Genel Sekreter
Waldheim 1978 yılının Ocak ayında Türkiye, Yunanistan ve Kıbrıs’a yaptığı ziya-
retlerde Nisan 1977’de kesilen görüşmelerin tekrar başlayabilmesi için temaslar-
da bulunmuştur.55 13 Nisan 1978’de Türk tarafının önerileri Viyana’da Genel Sek-
retere sunulmuş,56 19 Nisan’da da Rum tarafına sunulmuştu ancak Rumlar Türk
tarafının önerilerinin felsefe ve konsept olarak tamamen kabul edilemez olduğunu
ayrıca bu önerilerin Birleşmiş Milletler’in Kıbrıs konusunda aldığı kararlara da
aykırı olduğunu ifade etmişlerdir.57
Kıbrıs Rum tarafı, önerilerin federal bir devlet yaratmayacağını ve var olan
devleti parçalayacağını düşünüyordu ayrıca “federal” kelimesinin kullanılması ile
de yasal kabul edilmeyen Kıbrıs Türk Yönetimi’nin yasallaştırılmaya çalışıldığını
düşünüyordu. Önerilen federal devlette de güç boşluğu vardı ve federal hükümet
ile vatandaşları arasında da olması gereken ilişki bağı yoktu. Ortada egemen bir
devlet yoktu ve egemenlik iki taraf arasında eşit olarak paylaşılıyor ve federal dev-
letin toprak bütünlüğü ortadan kalkıyordu.58
Türk tarafına göre, Kıbrıs Rum tarafının, Kıbrıs Türk tarafının sunduğu öne-
rileri reddetmesinin nedeni toplumlararası görüşmelerde ilerleme sağlandığı tak-

53 UN Document S/12463, 1 December 1977 paragraf 51.

54 UN Document S/Res/422(1977) 15 December 1977, paragraf 6
55 Keesing’s Contemporary Archives, 1978, Vol. XXIV, p. 22882.
56 3 Nisan 1978 tarihinde Kıbrıs Türk tarafının sunduğu önerilerin tamamı için bakınız UN Docu-
ment S/12723, 31 May 1978, Annex.
57 UN Document S/12723, 31 May 1978, paragraf 51, 52, 54.
58 UN Document S/12695, 5 May 1978, Annex, pp. 1-3.
630
dirde Amerikan Kongresi tarafından Türkiye’ye uygulanan silah ambargosunun
kaldırılabileceği endişesiydi.59 Bu nedenle Yunanistan ve Kıbrıs Rum tarafı müza-
kerelerde ilerleme sayılabilecek bir adım atmakta gönüllü değillerdi. 1978 yılı
boyunca Rum basını sıkça “ambargo tehlikede”, “ambargo olmazsa ne yaparız”,
“ambargo tehlikeye atılmamalı” gibi ifadelere sıkça yer vermişti. Nisan 1977’de de
görüşmelerin kesilme nedeni olarak da Türk tarafının anlamlı ve somut öneriler
sunmaması gösterilmişti.60 Oysaki Waldheim Türk tarafının önerilerini somut ve
tatmin edici olarak değerlendirmişti61 ama gerektiği gibi değerlendirilmeleri için
bir girişimde bulunmamıştı.
İki lider 1978 yılı Mayıs ve Haziran aylarında BM Genel Kurulu’nun onuncu
özel oturumuna katılmışlardı. Kipriyanu, Denktaş’ın gündemli ya da gündemsiz
görüşme talebini kabul etmediği gibi Waldheim’ın kokteyl davetinde de Denktaş
ile karşı karşıya gelmemişti. Bu dönemde Denktaş, bir iyi niyet göstergesi olarak
asker sayısının azaltılması ve Maraş bölgesine 35.000 Kıbrıslı Rum’un yerleştiril-
mesi konusunda bir teklif yapmıştı. ABD tarafından olumlu karşılanan bu gelişme
Türk tarafının uzlaşmacı bir çizgide olduğu imajını güçlendirmişti ve ABD Başkanı
Türkiye’ye uygulanan silah ambargosunun kaldırılması yolunda Kongreden destek
alacağını umut ediyordu.62 Ambargo kaldırılmıştı ve bu durumda Rum tarafı bü-
yük devletlerden Türkiye’ye adadan askerlerini çekmesi için baskı yapmasını bek-
leyemezdi. Bu düşüncelerle Kipriyanu Üçüncü Dünya ülkelerinin ve Demirperde
ülkelerinin desteğini aramak konusunda motive olmuştu.63
Nisan 1977’den beri sürüncemede kalmış toplumlararası görüşmeler taraf-
ların temsilcilerinin katılımı ile Perez de Cuellar’ın başkanlığında 15 Haziran–22
Haziran 1979 tarihleri arasında yapılmış ancak64 tarafların öncelik konusunda
anlaşmaya varamaması üzerine görüşmeler kesilmişti. Tarafların temel uzlaşmaz-
lık noktası değişmemişti. Federal hükümetin yetki ve fonksiyonları konusunda
farklı bakış açılarının varlığı nedeniyle Rum tarafı Türk tarafının Kıbrıs’ı parçala-
mak ve kendi hükümetlerini yasallaştırmanın peşinde olduğunu iddia etmiş, Türk
tarafı da Rum tarafını uluslararası alanda destek sağlamak adına çabalarını yoğun-
laştırmak suretiyle varılan antlaşmalara uymamakla suçlamış ve daha önce anlaş-
maya varıldığı halde federal bir sistem yerine üniter bir yapıyı savunduklarını
belirtmiştir.65 12 Şubat 1977’de varılan antlaşmaya göre tarafların iki bölgelilik,

59 Zaim M. Necatigil, The Turkish Republic of Northern Cyprus In Perspective, Nicosia, Nort-
hern Cyprus, Tezel Offset and Printing Co. Ltd., 1985, p. 30.
60 Ertekün (1984), a.e., p. 55.
61 Zaim M. Necatigill, The Cyprus Question and the Turkish Position in International Law,
Oxford, Oxford University Press, 1990, p. 133.
62 The New York Times, 25 May 1978, p. 15.
63 Oberling, a.e., s.172.
64 Keesing’s Contemporary Archives, 1979, Vol. XXV, p. 29812.
65 UN Document S/13672, 1 December 1979, paragraf 53.
631
Kıbrıs Türklerinin güvenliği konusunda anlaştıkları açıktı ancak bu kavramlar hala
tartışılmaktaydı ve nedeni de daha önce açıkladığımız gibi 1977 yılında tarafların
kavram karmaşasını ortadan kaldırmadan masadan kalkmasını engelleyemeyen
Genel Sekreterdi.66
Haziran 1979’da kesilmiş olan görüşmeler 9 Ağustos 1980’de Ledra Palas’ta
yeniden başlamıştı. Sonuçsuz kalan görüşmelerden sonra tarafların uzlaşmaya
varamaması nedeniyle Genel Sekreter 1980 yılı sonlarında ve 1981 yılı başlarında
müzakerecilerin geçici bir anlaşma yapmaları konusunda ısrarcı olmuştur. Buna
göre Maraş’ın BM gözetiminde yeniden yerleşime açılması, Lefkoşa Uluslararası
Havaalanının sivil trafiğe açılması, Kuzey Kıbrıs üzerindeki ekonomik ambargola-
rın %70 oranında kaldırılması, her iki tarafın da iyi niyet ve güven ortamının yara-
tılarak normal şartlara dönülmesi konusunda gerekenleri yapması, anayasa ve
toprakla ilgili meseleler yer alacaktı. Ne var ki, bu anlaşma tarafların müzakereci-
leri tarafından reddedilmiştir.67

2. TÜRKİYE -ABD İLİŞKİLERİ

Aslında başlangıcı daha önceki yıllara dayanmakla birlikte 1970’lere gelin-
diğinde ülkede çok güçlü bir anti-Amerikancılığın var olduğunu söyleyebiliriz. Öyle
ki artan anti-Amerikancılığın yol açtığı protesto eylemleri zor kullanılarak bastırı-
lıyordu. Bu ortam 12 Mart Muhtırası’na kadar bu şekilde devam etmişti. Demirel’in
ABD yanlısı duruşu da bu ortamda kendisine prestij kaybettirmişti. 1972’den iti-
baren Ecevit’in yükselişinde ise dış politikada ABD’den daha bağımsız bir siyaset
izleme eğilimi etkili olmuştur.68
Bu dönemde ABD ile Türkiye arasındaki ilişkilerin temelde Kıbrıs Sorunu
ekseninde şekillendiğini söylemek mümkündür. 1968 yılı itibarı ile toplumlararası
görüşmelere başlanması bir Türk-Yunan anlaşmazlığının yaşanmaması noktasında
ABD için yeterli görünüyordu. Bu dönemde Yunanistan’da Avrupa devletlerinin
desteğini kaybetmiş ve destek bağlamında ABD’ye güvenen bir cuntanın varlığı,
Kıbrıs sorunu çerçevesinde ABD için bazı fırsatlar da doğurabilirdi. Yunan cuntası
hem prestij kazanmak hem de ABD’yi memnun etmek için Acheson Planı çerçeve-
sinde bir çözüm için istekli görünüyordu. Türkiye’ye Kıbrıs’ta verilecek bir üs kar-
şılığında enosis hayalini gerçekleştirmek yani adayı Yunanistan’a bağlamak çok
önemli bir başarı olacaktı. Ne var ki bu konuda Makarios çok büyük bir engeldi.
Türkiye’ye en küçük bir taviz bile verilmesine karşıydı. Ona göre taviz vermekten-
se bağlantısız bir politika izleyerek Doğu Bloğunun desteğini kazanmak daha

66 Ertekün (1984), a.e., pp. 77-78.

67 Glen D. Camp, “Cyprus Between The Powers: 1980-1989”, The Cyprus Review, Vol. 1, No. 2,
(Fall 1989), p. 69.
68 Feroz Ahmad, Demokrasi Sürecinde Türkiye (1945-1980) Çev. AhmetbFethi, HillYayınları,
İstanbul, 1994, s. s. 505-506, 511.
632
önemli ve gerekliydi. ABD’nin teşvikleriyle Yunan cuntası ve Türk yetkililer ara-
sında yapılan gizli görüşmelerde Türkiye’ye taviz verilmesini engelleyen Maka-
rios’un bu katı tutumuydu. İddia edildiği üzere cuntanın Makarios’u ortadan kal-
dırma girişimlerine ABD istihbarat birimleri de destek veriyordu ya da en azından
ABD’nin bu girişimlerden haberi vardı.69
ABD, NATO’nun Güneydoğu kanadını güçlü tutmak için Türkiye veYunanis-
tan’a karşı dengeli bir tavır içinde olmaya gayret etmiştir. Türkiye ve Yunanistan
arasında ortaya çıkabilecek bir sorun NATO’nun Güneydoğu kanadının zayıflama-
sına yol açabileceği için ABD, Türkiye ve Yunanistan’ın doğrudan bir çatışma içine
girmesini engellemeye yönelik bir politika izlemiştir. NATO bağlamındaki endişe-
lerinin yanı sıra, ABD için adada anlaşmazlıkların varlığının SSCB’nin belli bir etki
alanı kazanmasına yol açabileceği endişesi de her zaman mevcuttu.
ABD için adanın Sovyet etkisi altına girmesinin önlenmesi öncelikli hedefti
ve bu bağlamda da Kıbrıs Sorununu her zaman etnik değil stratejik bir sorun ola-
rak algılanmıştı. ABD’nin adaya yönelik stratejik ilgisini pozitif ve negatif olarak
ikiye ayırdığımızda, negatif ilgisinin, SSCB’nin adadaki etkisini azaltmak ya da or-
tadan kaldırmak olduğunu söyleyebiliriz. Pozitif ilgisinin nedeni ise kendisinin de
kullandığı ve giderlerini de zaman zaman finanse ettiği İngiliz üsleridir. Bu doğrul-
tuda ABD ve İngiltere’nin uyum içerisinde hareket etmesi beklenen bir durumdur.
ABD’nin, Ortadoğu bölgesine ait istihbarat sağlamak için kullandığı U2 casus uçak-
ları da bu üslerde bulunmaktadır.70
Soğuk Savaş boyunca ABD ve NATO üsleri Sovyetler Birliği’ne karşı çok
önemli bir avantaj sağlamıştır. Ancak ABD’nin haşhaş üretimini yasaklaması için
Türkiye’ye baskı uygulaması ve 1974 Kıbrıs Harekâtı sonrası uyguladığı silah am-
bargosu nedeniyle bu üsler bir gerilim kaynağı olmaya başlamıştır. 1970’lerin
sonlarında gerek Türk hükümetinin gerekse Türk halkının üslerin kapatılması
yönünde istekleri gündeme gelmiştir.71
Nixon döneminde ABD uyuşturucu ile mücadele konusuna daha fazla eğil-
miş ve bu bağlamda Türkiye’ye haşhaş üretimini durdurması konusunda baskı
uygulamıştır. NATO üyesi Türkiye gerek askeri gerekse ekonomik açıdan ABD’ye

69 S.G. Xydis, “The Military Regime’s Foreign Policy” içinde Greece Under Military Rule, Eds: R.
Clogg ve G. Yannopoulos, Londra: Secker and Wraburg, 1972, ss. 195-196, 200, 203-204; Anreas
Papandreou, Democray and Gunpoint: the Greek Front, Londra: Andre Deutsch, 1970, ss. 219-
220, 295 aktaran Nasuh Uslu, “Türk Tarafı Açısından Kıbrıs Sorunun Boyutları”, s. 223-224, Der.
Şaban Çalış, İhsan Dağı, Ramazan Gözen, Türkiye’nin Dış Politika Gündemi, Ankara, Liberte,
2001.
70 Andrew Borowiec, The Mediterranean Feud, New York, Praeger, 1983, pp. 137-138.
71 Kemal Kirişçi, Günümüzde Türkiye’nin Dış Politikası, İstanbul, Boğaziçi Üniversitesi Yayınla-
rı, 2002, s. 203.
633
bağımlıydı ve bu durum haşhaş ekiminin yasaklanması için önemli bir kozdu.72
Nixon başkanlık seçimlerinde kampanyasını iki noktaya yoğunlaştırmıştı. Birisi
Vietnam Savaşı’nın sona erdirilmesi, diğeri de uyuşturucu ile mücadele önlemleri-
nin alınması.
ABD 1970’lerden itibaren haşhaş üretiminin yasaklanması konusunda Tür-
kiye üzerindeki baskısını yoğunlaştırmış, özellikle Kongre çevrelerinde, Türkiye’ye
yapılmakta olan yardımın bu konuda bir baskı aracı olarak kullanılması yönündeki
talepleri arttırmıştı. ABD Dışişleri Bakanlığına göre ise bu konuda uygulanacak
baskı NATO üyesi bir ülkenin farklı arayışlar içine girmesine hatta karşı bloktan
bir ülke ile yakınlaşmasına neden olabilirdi. ABD Dışişlerinin bu konudaki hassasi-
yeti Türkiye’nin Doğu Akdeniz ve Ortadoğu’daki önemi ile İncirlik Hava Üssü’nün
ABD için arz ettiği önem düşünülünce anlaşılmaktadır. Ne var ki ABD Dışişleri
Bakanlığı 1971’de Türk Hükümeti ile masaya oturduklarında ABD Kongresi ile
benzer bir duruş sergilemiştir.73
Demirel, Adalet Partisinin desteğini büyük ölçüde haşhaş ekiminin yapıldığı
kırsal kesimden sağlamasından dolayı ABD’nin baskılarına direnmiştir. ABD ülke-
sine giren uyuşturucunun büyük ölçüde Türkiye kaynaklı olduğu iddiasıyla üreti-
min durdurulması konusunda ısrarını sürdürmüş hatta Türkiye’ye yapılan askeri
yardımların askıya alınabileceğini açıkça ifade etmiştir. Bu durum karşısında Ba-
kanlar Kurulu haşhaş üretim alanlarını sınırlandıran bir karar almışsa da bu
ABD’yi memnun etmeye yetmemiştir. 12 Mart 1971 tarihli askeri müdahale sonra-
sı göreve gelen Nihat Erim Hükümeti ABD’nin desteğini kaybetmeyi göze alamadı-
ğı için, üreticinin uğrayacağı zararın tazmini için gelecek 30.000.000 dolar karşılı-
ğında haşhaş üretimini durdurmayı kabul etmiştir. Ne var ki ABD söz verdiği yar-
dımın sadece üçte birini göndermiş ve pek çok köylü ailesi büyük zarara uğramış-
tır.74 Türkiye’de haşhaş coğrafi olarak geniş bir bölgede çok büyük bir öneme sa-
hipti75 ve bu nedenle de ortaya çıkan durum kamuoyunda büyük bir hassasiyet
yaratıyordu.
1974 yılında iktidara gelen Ecevit liderliğindeki koalisyon hükümeti haşhaş
ekimini tekrar serbest bırakmıştır. Bu kararın sonucunda ABD’den Türkiye’ye
verilen borçlar, askeri ve ekonomik yardımlar durdurulmuştur. Türk Silahlı Kuv-
vetleri’nin adaya ikinci müdahalesi ABD tarafından bir işgal olarak değerlendiril-

72
Çağrı Erhan, “ABD ve NATO ile İlişkiler”, (ed.) Baskın Oran, Türk Dış Politikası: Kurtuluş
Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt I: 1919-1980, İstanbul, İletişim Yayıncı-
lık, 5. baskı, 2002, s.702.
73 Michael A. Turner, “The International Poltics of Narcotics: Turkey and the United States” Ph. D.
Thesis, Kent State University, 1975 aktaran Faruk Sönmezoğlu, II. Dünya Savaşı’ndan Günü-
müze Türk Dış Politikası, İstanbul, Der Yayınları, 2006, s.235-236.
74 Erhan, a.e.,, s.703.
75 Nasuh Uslu, Türk-Amerikan İlişkileri, Ankara, 21. Yüzyıl Yayınları, 2000, s.234-236.
634
miş, Türkiye’ye silah ambargosu uygulamaya başlamıştır. “Vietnam ve Watergate
olayı nedeniyle yürütmeye karşı güvenini kaybetmiş olan Kongre, Türkiye’ye veri-
len silahların amaçları dışında kullanıldığı gerekçesi ile ambargo kararı almıştır”.76
1974 Kıbrıs Harekâtı sonrası Türk dış politikasının temel sorunu olan Kıbrıs mese-
lesinin en önemli sonucu ABD’nin 1975 yılından itibaren uyguladığı silah ambar-
gosu olmuş ve 4 yıl boyunca da Türkiye’nin savunma sistemini doğrudan etkile-
mekle kalmamış, pek çok alanı da dolaylı olarak etkilemiştir.77
Ambargo kararı üzerinde etkili olan faktörlerden en önemlisi Vietnam ba-
taklığına saplanmış olan ABD’de Kongre’nin yürütmeye karşı güvenini kaybetmesi
ve dış politikada kontrol sağlaması sonucu ABD Başkanının dış politikadaki etkisi-
nin azalmasıdır. Bunun yanı sıra Watergate Skandalı sebebiyle Başkan Nixon’ın
istifa etmesi de bir diğer önemli etken olmuştur. Nixon’dan sonra Başkan olan
Gerald Ford ambargonun engellenmesi hususunda çabalamış ancak Yasama ve
Yürütme arasındaki uyumsuzluk buna engel olmuştur. Yürütmenin ambargo kara-
rına karşı çıkmasının asıl nedeni Türkiye’nin stratejik öneminin bilincinde olması-
dır.78
Ambargo kararı alındığı sırada iktidarda Türkiye’de bir hükümet krizi yaşa-
nıyordu. CHP-MSP koalisyon hükümeti kendi içinde yaşadığı bazı anlaşmazlıklar
nedeniyle bir çözülme dönemindeydi ve içeride yaşanan kriz ve bunun sonucu
olan siyasi zayıflık dışarıda da güçlü olunmasını engelliyordu.79
Ambargo sonrası dönemde Türk-Amerikan ilişkileri Kıbrıs meselesine en-
dekslenmişti. Türkiye ile ABD Kongresi arasında süren mücadelede ABD Başkanı
ve Yürütme adeta Türkiye ile Kongre arasında arabulucu durumuna girmiştir.
Başkan bir yandan Kongreyi yumuşatmaya çalışmış bir yandan da Türkiye’nin
Kıbrıs konusunda bazı tavizler vermesini sağlamaya çalışmıştır. Başkan Ford’un
bu çabalarının başarılı olduğunu söylemek zordur. Gerilen ilişkilerin sonucu ola-
rak Türkiye 26 Temmuz 1975 tarihinden itibaren 1969 tarihli Savunma ve İşbirliği
Anlaşması’nı yürürlükten kaldırdığını ve Türkiye’de bulunana Amerikan üs ve
tesislerinin Türk Silahlı Kuvvetleri’nin denetimi altına gireceğini 25 Temmuz ta-
rihli bir Nota ile ABD’ye bildirmişti. Türkiye’nin bu tavrı Temsilciler Meclisi’nde

76 Gönlübol ve Kürkçüoğlu, a.g.e., s.589.

77 A.e.
78 ABD’nin Türkiye’ye silah ambargosu uygulamasının nedeni Türkiye’nin Kıbrıs Harekâtı’nda
Amerikan silahlarını kullanmış olmasıdır. Kongre buna tepki göstererek Kıbrıs’ta barışçı bir çö-
zümü kabul edinceye kadar Türkiye silah satılmamasına yönelik bir çaba içine girmiştir. Başkanın
engelleme çabalarına rağmen 5 Şubat 1975 tarihinden itibaren silah ambargosu başlatılmıştır. Bu
tarihe kadar Türkiye ateşkese uyar ve Kıbrıs’a yeni asker göndermezse ambargo uygulanmayacak-
tı ancak o dönemde Türkiye’nin bu şartları kabul etmesi mümkün değildi. Fahir Armaoğlu, 20.
Yüzyıl Siyasi Tarihi, (Cilt 1-2: 1914-1995) , Genişletilmiş, 11. Baskı, Alkım Yayınevi, İstanbul
1999, 810-811.
79 Gönlübol ve Kürkçüoğlu, a.e., s.590.
635
bir yumuşama meydana getirmiş ve 5 Şubat 1975’ten önce anlaşması imzalanmış
ve Türkiye tarafından ödemesi yapılmış 185 milyon dolarlık askeri malzemenin
sevkine izin verilmiştir.80
1976 yılında Başkanlık seçimlerini kazanan Jimmy Carter Kıbrıs konusuna
özellikle Türk-Amerikan ilişkilerine önem veriyordu. 1977 yılında iktidarda bulu-
nan Süleyman Demirel başkanlığındaki hükümet parlamentoda azınlığa düşerek
çekilmek zorunda kalmıştı. 1978 yılı itibarı ile Bülent Ecevit başkanlığındaki CHP
hükümeti iktidara gelmişti. Ecevit hükümeti Kıbrıs konusunda taviz vermeye me-
yilli bir duruş sergilerken bir yandan da Sovyetlerle iyi ilişkiler geliştirmeye çalışı-
yordu.
ABD’nin uyguladığı silah ambargosu Türkiye’de milli savunma sanayinin
kurulması yolunda çabaları hızlandırmıştı ve bunun bir sonucu olarak 1978 yılın-
da hükümet tarafından “milli savunma konsepti” bağlamında bazı düşünceler or-
taya konulmuştu. Aynı zamanda Sovyetler Birliği’nin Türkiye açısından bir tehdit
oluşturmadığı düşüncesiyle SSCB ile bir yakınlaşma söz konusuydu. Ecevit SSCB’yi
ziyaret ettiği sırada iki ülke arasında bir anlamda 1972 yılında imzalanmış olan
Türk-Sovyet İyi Komşuluk Deklarasyonu”nun benzeri olan bir “Siyasi Belge” imza-
landı. Ne var ki bu gelişme NATO için bir endişe kaynağı olmuştur.81
Bu gelişmelerin de etkisi ile ABD’nin tutumunda bir yumuşama söz konusu
olmuştu. Bu dönemde Kıbrıs Türk tarafının yaptığı bir öneri de Kıbrıs konusunda
önemli bir taviz olarak değerlendirilebilirdi. Denktaş, Türk tarafının pozisyonunu
bir kez daha tekrar etmek için Genel Sekreter’e gönderdiği mektupta bir iyi niyet
göstergesi olarak asker sayısında azaltmaya gidilmesi (16.000), Türk kuvvetlerinin
denetimi altında bulunan bölgelere önemli sayıda Kıbrıslı Rum’un tekrar yerleşti-
rilmesi için bazı coğrafi düzenlemeler yapılması ve bir anlaşma olmaksızın Maraş’a
30.000-35.000 eski sakininin dönmesi teklifini82 yapmıştı. Denktaş’ın Amerikan
Dışişleri Bakanı Vance ile görüşmesinde de bu öneriler “olumlu ve cesaretlendiri-
ci” bulunmuş ve uzlaşma yoluyla çözüme gidecek yolda önemli bir adım olarak
değerlendirilmişti. Ayrıca Carter hükümeti bu uzlaşmacı önerilerin Türkiye’ye
uygulanan silah ambargosunun kaldırılması yönünde Kongredeki desteği arttıra-
cağını da ümit ediyordu83 ve beklendiği gibi olmuştu. Türkiye’ye uygulanan silah
ambargosunun kaldırılması Denktaş ve Ecevit için önemli bir diplomatik başarı
olmuştur. ABD’nin bu tavrı, Kıbrıs Rum tarafının büyük devletlerin adadan asker-

80 Armaoğlu (1999), a.e., s. 812.

81 Gönlübol ve Kürkçüoğlu, a.g.e., s. 592.
82 UN Document S/12715; A/33/107 23 May 1978 Annex.
83 The New York Times, 25 May 1978, p. 15.
636
lerini çekmesi için Türkiye’ye baskı yapacakları yönündeki düşüncelerini de orta-
dan kaldırmış oluyordu.84
1970’lerin sonunda İran’da yaşanan devriminin de Türk Amerikan ilişkileri
üzerinde önemli bir etkisi söz konusu olmuştur. 1979 yılında İran’da Şah devrilin-
ce yeni yönetim ABD ile ilişkilerini kesmiştir. Tahran’da bulunan ABD Büyükelçili-
ğine sığınan ABD vatandaşlarının ülkelerine dönmelerine izin verilmemesi iki ülke
arasında bir rehine krizi ortaya çıkarmıştır. Bunun üzerine ABD Başkanı Carter
dost ülkelere çağrıda bulunmuş ve İran’la diplomatik ilişkilerin kesilmesi, ticaretin
durdurulması ve İran vatandaşlarına vize verilmemesi gibi konularda birlikte yap-
tırım uygulanmasını istemiştir. Rehine krizi bağlamında Türkiye ABD’yi destekli-
yordu ancak İran Türkiye’nin petrol ithalatında önemli bir paya sahipti ve bu ne-
denle Türkiye yaptırımlar konusunda pek istekli değildi. Bunun yanı sıra uygula-
nacak yaptırımlar İran’ın SSCB’ye yakınlaşması sonucunu da doğurabilirdi ve Tür-
kiye doğu komşusunun Sovyet yanlısı bir politika izlemesini istemiyordu. ABD
yönetimi 17 Nisan 1979’da İran’dan petrol ithalatını ve ABD vatandaşlarının ülke-
ye seyahat etmesini yasaklayan bir karar aldı. Türkiye’nin de aynı önlemleri alma-
sını istediğini net bir şekilde dile getirdi. Türkiye NATO üyesi olarak Tahran’daki
Büyükelçiliğin açık tutulmasını Batı çıkarlarının korunması için gerekli olduğunu
savunuyordu. Türkiye ABD’nin ısrarlarına rağmen İran’a uygulanacak yaptırımlara
katılmayı reddetti ancak rehineler krizinin çözülmesi için ABD’ye arabuluculuk
teklifinde bulundu. İran Ocak 1981’de rehineleri serbest bıraktı ancak Türkiye’nin
bu dönemde sergilediği tavır ABD tarafından yoğun bir şekilde eleştirilmiş ve Tür-
kiye’nin bir müttefik olarak güvenilirliği sorgulanmaya başlamıştır.85
Ambargonun kalktığı 1978 Eylül ile Türkiye’de bir askeri darbenin gerçek-
leştiği 12 Eylül 1980 döneminde kadar Türkiye’nin içinde bulunduğu siyasi istik-
rarsızlık ABD için endişe kaynağı olmuştur. 1979 yılında İran’da meydana gelen
devrim de ABD için bir diğer endişe kaynağı olmuştur. 1979 yılında Sovyetlerin
Afganistan’ı işgali de gerçekleşince ABD’nin Ortadoğu stratejisinin alt üst olduğu-
nu söyleyebiliriz. Bu ortamda da Türkiye’nin ABD için öneminin arttığı muhakkak-
tır. 12 Eylül 1980 darbesinin de ABD tarafından memnuniyetle karşılandığı, ülkede
var olan siyasi istikrarsızlığın kontrol altına alınacağını düşündüğü söylenebilir.
1980 seçimlerini kazanan Reagan dönemi ile Türkiye-Amerika arasında yeni bir
yakınlaşma dönemi başlamıştır.86
1980 yılının Mart ayında ABD ile imzalanan Savunma ve Ekonomik İşbirliği
Antlaşması (SEİA/DECA) da bunun bir işareti olarak değerlendirilebilir. Bu an-
laşma üs ve tesisler üzerinde Türkiye’nin egemenlik haklarını tam olarak gerçek-

84 Oberling, a.e., s.172.

85 Erhan, a.e., s.714-715.
86 Armaoğlu (1999), a.e., s. 824-825.
637
leştiriyordu.87 12 Eylül 1980’de sivil hükümeti ortadan kaldıran askeri darbeden
etkilenmeyen bu anlaşma ile iki ülke arasında stratejik işbirliğinin kapsamı geniş-
letilmiş ve Türkiye-ABD ilişkileri iyileşmeye başlamıştır.88

3. TÜRKİYE-YUNANİSTAN İLİŞKİLERİ
1967 yılında yaşanan Arap İsrail savaşı sonrası Ortadoğu, iki bloğa ayrılmış
uluslararası sistemde ABD için son derece istikrarsız bir bölge haline gelmiş ve
Altıncı Filo’nun bölgedeki hareketleri de kısıtlanmıştı. Altıncı Filo’nun Türk liman-
larını ziyaret etmesi bile bir kriz yaratmaya yetecek bir olay oluyordu. ABD için
durum böyleyken 1967 sonrası SSCB’nin bölgede etkisinin arttığını söyleyebiliriz.
SSCB Suriye limanlarından yararlanıyor ve Mısır, Irak ve Güney Yemen Mosko-
va’ya yakın politikalar izliyorlardı. Bu gelişmelerin etkisiyle Türkiye ve Yunanis-
tan’ın ABD için önemi artıyordu. Ne var ki daha önce ifade edildiği gibi Türkiye ve
Yunanistan arasında Kıbrıs Sorunu nedeniyle yaşananlar NATO’nun Güneydoğu
kanadını zayıflatıyordu. Moskova’ya yakın duran Makarios’un liderliğindeki bir
Kıbrıs da NATO çıkarları açısından tehlikeli bir durum yaratıyordu. Bu bağlamda
Türkiye ve Yunanistan’ı doğrudan karşı karşıya getirmeyecek bir harekât ABD için
olumlu karşılanacaktı.89
Kıbrıs Sorunu bağlamında ikili ilişkilerde yaşananlar Kıbrıs Sorununun Türk
Dış Politikasına Etkileri başlığı altında ele alınmıştı. Bu kısımda ikili ilişkiler için
sorun teşkil eden ve Türk dış politikasını etkileyen Ege deniz alanlarına ilişkin
sorunlara ve Ege hava sahasına ilişkin sorunlara yer verilecektir.
Türk-Yunan ilişkileri bağlamında 1974 öncesi ve 1974 sonrası olarak bir ay-
rım yapmak mümkündür. 1974 öncesi ikili ilişkiler neredeyse tamamen Kıbrıs
Sorunu çerçevesinde şekillenmişken Ege Denizi bağlamında yaşanan sorunlar geri
planda kalmıştır. 1974’ten sonra ise Türk-Yunan ilişkilerinin Ege Denizinde yaşa-
nan sorunlar çerçevesinde şekillendiğini söyleyebiliriz. İki ülke arasında kıta sa-
hanlığı, karasularının genişliği ve hava kontrol sahası gibi meseleler sorun teşkil
eden alanlar olmuştur.90

3.1. Karasuları Sorunu

Lozan Atlaşması’nın 6. maddesine göre Ege’de karasuları 3 mil olarak kabul
edilmiş ancak Yunanistan 1936 yılında karasularını 6 mile çıkarmış, o dönem Ata-

87 A.e., s. 824.
88 Kirişçi, a.e., s. 205.
89 Melek Fırat, “Yunanistan’la İlişkiler”, (ed.) Baskın Oran, Türk Dış Politikası: Kurtuluş Sava-
şından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt I: 1919-1980, İstanbul, İletişim Yayıncılık, 5.
baskı, 2002, s. 739.
90 Armaoğlu (1999), a.e., s. 833.
638
türk ile Venizelos arasındaki yakınlaşmanın etkisi; o dönem “iki ülkenin Doğu Ak-
deniz’de İtalya’nın genişlemeci amaçlarına karşı işbirliği yapıyor olmaları ve bir
bakıma da konunun öneminin anlaşılamaması nedeniyle Türkiye bu konuda bir
girişimde bulunmamıştır. Ne var ki, Yunanistan’la ilişkilerin gerginleşemeye baş-
ladığı 15 Mayıs 1964 tarihinde çıkarılan bir kanunla Türkiye de karasularını 6 mile
çıkarmıştır”. 91 Aynı kanunun 2. Maddesine göre de karasuları daha geniş olan
devletlere karşı “karşılıklılık” ilkesinin gözetileceği belirtiliyordu.92
Uluslararası hukukta yaşanan gelişmeler karasularının 12 mile çıkarılması
doğrultusunda olunca Türkiye Yunanistan’a Ege Denizi’nin kendine has yapısı ve
özelliklerinin dikkate alınması gerektiğini ifade eden bir nota verdi. Buna göre
“Ege gibi kapalı ve yarı kapalı özellikler taşıyan denizlerde genel kapsamlı kurallar
uygulanamaz; kendi karasularının genişliğini 12 mil olarak belirleyen bir devlet,
komşu bir devletin açık denize çıkışını engelleyemez ve engellememek zorunda-
dır”.93
1982 BM Deniz Hukuku Sözleşmesi’nin 3. maddesine göre her devletin 12
mili aşmamak kaydıyla karasularına sahip olabileceği belirtilmektedir. Buna kar-
şın Türkiye 1982 yılında çıkardığı 2674 sayılı Karasuları Kanununa göre Türk
karasularını 6 mil olarak saptadığını ancak Bakanlar Kurulu’nun belirli denizler
için o denizin özellikleri ve hakkaniyet ilkesi çerçevesinde 6 milin üzerinde kara-
suları tespit etmeye yetkili olduğunu belirtmiştir.94
1982 sonrası Yunanistan’ın Ege’de karasularını 12 mile çıkaracağı yönün-
deki ifadeleri Türkiye tarafından uluslararası hukuka aykırı bulunduğu gerekçesi
ile hiçbir zaman kabul edilmemiş hatta bunu savaş nedeni sayacağını ısrarla vur-
gulamıştır.
Yunanistan’ın karasularını 6 milden 12 mile çıkarması büyük avantaj sağla-
masına neden olacaktır. Böyle bir uygulama Türkiye açısından güvenliğe ilişkin
sorunlar yaratmasının yanı sıra, Türkiye’nin Ege Denizinden ekonomik anlamda
da daha az yararlanması anlamına gelecektir. 1973 sonrasının uluslararası iktisadi
ortamında Türkiye’nin askeri ve siyasi güvenliğinin yanı sıra sağlanacak ekonomik
kazançlar da Ege’nin önemini arttırmaktaydı.95
Yunanistan’ın karasularını 12 mile çıkarması halinde Ege Denizinin %63,9’u
Yunan karasuları, %8,3’ü Türk karasuları ve %26,1’i uluslararası sular yani açık
deniz olacaktır. 12 millik karasuları Ege’yi bir Yunan gölü haline getirecek ve Tür-
kiye’ye bu denizde yaşam hakkı bırakmayacaktır. İşte bu nedenle Türkiye için Ege
Denizinde son derece dezavantajlı bir durum yaratacak 12 millik karasuları bir

91 Sönmezoğlu, a.e., s. 348.

92 Fırat, a.e., s. 750-751
93 A.e., s. 751.
94 A.e., s. 752.
95 Gönlübol ve Kürkçüoğlu, a.e., s. 581.
639
savaş sebebi olacak kadar önemlidir. Ege Denizinde 12 millik karasularına karşı
çıkan tek ülke Türkiye değildir. Karasuları konusunda SSCB ve ABD de Türkiye ile
benzer düşüncelere sahiptirler. Sovyetler karasularının 12 mile çıkarılması haline
Ege Denizinden geçişlerde Yunanistan’ın iznine tabi olacaktır. Amerika da Karade-
niz’e çıkabilmek için Ege Denizinden geçmek zorunda olduğu için büyük bir kısmı
Yunan karasuları sayılacak bir Ege Denizinde hareket serbestîsinin kısıtlanacağı-
nın bilincinde olarak 12 mile karşı çıkmaktadır.96

3.2. Kıta Sahanlığı Sorunu

1973 Ortadoğu Savaşı’nı takip eden petrol krizi, petrol arama faaliyetlerinin
hız kazanmasına neden olmuştur. Bunun sebebi de petrol fiyatlarındaki büyük
artışın deniz yatağında petrol aramayı çok maliyetli olmaktan çıkarmasıydı. Doğal
kaynakların öneminin arttığı böyle bir dönemde Türkiye ve Yunanistan arasında
Ege Denizinde kıta sahanlığı meselesi nedeniyle bazı gerginlikler yaşanacaktır.97
İki ülke arasında kıta sahanlığı sorununun ortaya çıkışı, Türk hükümetinin
Ege denizi açıklarında Türkiye’nin kıta sahanlığı içinde bulunan alanlarda 27 böl-
gede petrol arama çalışmaları yapmak üzere TPAO’ya (Türkiye Petrolleri Anonim
Ortaklığı) arama ruhsatı vermesi ve bu ruhsatın, harita ile birlikte 1 Kasım 1973
tarihinde Resmi Gazete’de yayınlanması ile başlamıştır. Yunan hükümetinin 7 Şu-
bat 1974 tarihinde Türkiye’ye verdiği nota, söz konusu ruhsatın kapsadığı alanla-
rın Yunan kıta sahanlığına girdiğini ve bu nedenle de ruhsatın geçersiz olduğunu
bildirmiştir. Türkiye’nin bu notaya verdiği cevapta Anadolu kıyılarından Batıya
doğru uzanan toprakların Anadolu’nun doğal bir uzantısı olduğu ve dolayısıyla
Türkiye’nin kıta sahanlığında bulunduğu belirtiliyor, Türkiye kıyılarına yakın ada-
ların Türkiye’nin kıta sahanlığında bulunmaları nedeniyle bu adaların kıta sahan-
lığının olamayacağı bildirilmiştir.98
Kıta sahanlığı meselesinde Yunanistan her zaman 27 Nisan 1958 tarihli Kıta
Sahanlığı Konvansiyonu çerçevesinde hareket ettiğini savunmuştur ancak Türkiye
imzacı devletler arasında bulunmadığından kendisini bununla bağlı saymamıştır.
Türkiye’nin bu konudaki düşüncesi uluslararası hukuk kurallarına bağlı kalmak
kaydıyla yapılacak müzakerelerle soruna bir çözüm bulunabileceği yönünde ol-
muştur.
Kıbrıs Harekâtının hemen öncesinde Türkiye TPAO’ya yeni bir arama ruhsa-
tı vermiş, Kıbrıs Harekâtının başlamasıyla iki ülke arasındaki ilişkiler son derece

96 Armaoğlu (1999), a.e., s. 841.

97 Gönlübol ve Kürkçüoğlu, a.e., s.580
98 Armaoğlu (1999), a.e., s. 834-835.
640
gerginleşmiştir.99 Bundan bir yıl sonra Türkiye bir yandan Ege’deki faaliyetlerine
hız veriyor diğer yandan Yunanistan Ege adalarını silahlandırıyordu. Bu durum
karşısında Türkiye 1975 yılı Temmuz ayında İzmir’de Ege Ordusu denilen Dör-
düncü Ordu’yu oluşturmuştur.100 Bu ordu NATO’nun dışında, doğrudan doğruya
Türkiye’nin emrinde olacak bir silahlı kuvvetti.101 Bu ordunun oluşturulması Yu-
nanistan için yeni bir tehdit kaynağı olmuştu.
Nisan 1976’da Karamanlis parlamentoda yaptığı konuşmasında Türkiye’yi
silahlanma yarışına son vermeye, bir saldırmazlık paktı imzalamaya ve sorunları
barışçı yollarla çözmeye çağırmıştı. Türkiye ve Yunanistan NATO üyesi olmaları
nedeniyle zaten müttefiktiler. Demirel buna cevaben teknik görüşmelere ağır ve-
rilmesini ve dışişleri bakanlarının bir araya gelmesi teklifinde bulunmuştur.102
Ağustos 1976’da Türk araştırma gemisi Sismik I Ege’ye açıldığında Yuna-
nistan kendi kıta sahalığının ihlal edildiği gerekçesi ile Türkiye’yi BM Güvenlik
Konseyi’ne şikâyet etmekle kalmamış, Uluslararası Adalet Divanı’na da başvur-
muştur.103 Yunanistan Türkiye’nin Ege’deki kıta sahanlığı üzerindeki haklarını
ihlal ettiğini, Sismik I’in Yunan kıta sahanlığına girmesinin tamiri mümkün olama-
yan zararlara sebep olduğunu104 ve Türkiye’nin uluslararası barış ve güvenliği
tehlikeye attığını ileri sürüyordu.105 Güvenlik Konseyi Yunanistan’ın başvurusu
üzerine tarafları bölgedeki gerilimi arttırıcı hareketlerden kaçınmaya ve sorunun
çözümü için görüşmelere başlamaya çağıran bir karar aldı. Yine bu karara göre
taraflar sorunu hukuki araçlarla özellikle Uluslararası Adalet Divanı aracılığı ile
çözmeye çağrılıyorlardı.106
Divanın yetkisizlik kararı üzerine 1976 yılı itibarı ile iki ülke kıta sahanlı-
ğının sınırlandırılmasına ilişkin görüşmelere başladılar. Kasım 1976’da Bern An-
laşmasını imzalayan taraflar kıta sahanlığı konusunda yapılacak görüşmelerle bir
çözüme ulaşılmadan Ege kıta sahanlığına ilişkin tek taraflı eylemlerden kaçınacak-
lardı. Bu konuda oluşturulan Karma Komisyon’un çalışmaları 1981 yılına kadar
devam etmiştir.107 18 Ekim 1981 seçimlerinde Pan Helenik Sosyalist Parti’nin (PA-
SOK) iktidara gelişiyle Papandreu başbakan olmuş ve Türk-Yunan ilişkileri için
yeni bir gerginlik dönemi başlamıştır.

99 A.e., s. 835.
100
Sönmezoğlu, a..e., s. 349.
101 Armaoğlu, a..e., s. 836.
102 Fırat, a.e., s. 755-756.
103 UN Document S/12167, 10 August 1976
104 Gönlübol ve Kürkçoğlu, a..e., s. 582
105 Fırat, a.e., , s. 757.
106 UN Document S/INF/32; S/Res/395, 25 August 1976, Vol:31, s.15.
107 Sönmezoğlu, a.e., s. 350-351
641
 1978 yılında yapılan Ecevit-Karamanlis zirvesi de bu konuda olumlu sonuç
getirmemiştir. Bu dönemde Yeni Savunma Anlayışı’nı gündeme getiren Ecevit’in
Türkiye için temel tehdidin Yunanistan’dan geldiğini ilan etmesi iki ülke arasında-
ki ilişkilerin gerginleşmesinin yeni nedeni olmuştur.108

3.3. Ege’de Hava Kontrol Sahasına İlişkin Sorun

Ege’de Hava Kontrol Sahası konusundaki anlaşmazlık 1974 sonrası Türk-
Yunan ilişkilerindeki bozulmaya paralel olarak ortaya çıkmıştır. Bu anlaşmazlıkta
iç içe geçmiş iki konu bulunmaktadır. Bunlardan birincisi Yunanistan’ın Ege adala-
rı üzerindeki milli hava sahasının genişliği, ikincisi FIR (Flight Information Region)
denilen ve uçakların Ege üzerinde uçuş yaparken bağlı olacakları kontrol kulesi ve
uçuş bilgilerini verecekleri ülkenin hangisi olacağı ile ilgilidir.109
Karasuları ile ilgi durum yukarıda ifade edilmişti. Uluslararası hukuk kural-
larına göre adalar üzerinde milli hava sahasının yüksekliği karasularının genişliği
kadar olmalıdır. Bu durumda Ege’de Yunan hava sahası 6 mili geçmemelidir. An-
cak Yunanistan 1974 sonrası karasularının genişliğini 12 mile çıkarma isteği ile
paralel olarak hava sahasının yüksekliğini de 12 mile ulaştırmak istiyordu. Karasu-
larında olduğu gibi hava sahası ile ilgili olarak da Türkiye’nin aleyhine bir durum
ortaya çıkaracağı için Türkiye buna tepki göstermiştir.
1952 yılında Türkiye ve Yunanistan’ın katılımı ile yapılan Milletlerarası Sivil
Havacılık Teşkilatı’nın bölge toplantısında Ege üzerinde uçan bütün uçakların uçuş
bilgilerini Atina’ya vermesine ancak Türk karasularına girerken gerekli bilgileri
İstanbul’a vermeleri hususunda anlaşmaya varılmış, o dönemde Türk-Yunan ilişki-
lerinde hâkim olan ılımlı havanın etkisi ile bu durum kabul edilmişti.110
Şunu belirtmeliyiz ki FIR hattının çizilmiş olması hiçbir devlete o hava saha-
sı üzerinde bir egemenlik hakkı doğurmamaktadır. Egemenlik hakkı uluslararası
hukuk kurallarına tabidir. Ne var ki 1974 krizi sırasında iki ülke bir savaşla karşı
karşıya kalınca Türk-Yunan ilişkileri bağlamında ciddi bir sorun ortaya çıkmış
oluyordu. 1952 FIR anlaşmasına göre Ege üzerinden gelen uçaklar karasularımıza
girmeden sadece birkaç dakika önce İstanbul’a bilgi vereceklerdi ki bu da Türkiye
açısından ciddi bir güvenlik zafiyeti anlamına gelecek ve sürpriz saldırılar karşı-
sında Türkiye’yi savunmasız bırakacaktı. Bu bağlamda Türkiye 6 Ağustos 1974
tarihinde yayınladığı 714 sayılı NOTAM (Notice to All Airmen-Bütün Havacılara
Tebliğ) ile Ege hava sahasını kuzey-güney istikametindeki bir çizgi ile ortadan
ikiye ayırdı ve bu çizgiye gelen uçaklar uçuş bilgilerini İstanbul’a vereceklerdi ki
bu durumda Türkiye sürpriz bir saldırı durumda 10-15 dakikalık bir zaman ka-

108 Fırat, a.e., s. 758.

109 Gönlübol ve Kürkçüoğlu, a.e., s. 583.
110 Armaoğlu (1999), a.e., s. 838-839.
642
zanmış olacaktı. Yunanistan 13 Eylül 1974’te yayınladığı 1157 sayılı NOTAM ile
Ege hava sahasının tehlikeli hale gelmesi dolayısıyla Ege üzerindeki bütün uçuş
koridorlarını kapattığını ilan etmişti. Böylece Ege üzerinde her türlü hava trafiği
durmuş oluyordu. Hava sahası meselesinde iki ülkenin Başbakanlarının 1975 ve
1976 yıllarında yaptıkları görüşmelerde taraflar kendi tezlerinde ısrarcı oldukları
için bir sonuç alınamadı. 1977 Mart ayında Türkiye Yunanistan’a Ege hava sahası-
nın ortak kullanımı ile ilgili bir teklif yaptı ancak bu teklif Yunanistan tarafından
kabul edilmedi ve görüşmeler kesildi111.
1978 yılının ikinci yarısında iki ülkenin uzmanları ve Dışişleri Bakanlığı Ge-
nel Sekreterleri tarafından konu ele alınmış fakat yine başarılı olunamamıştır.
1979 yılında NATO inisiyatifi ile Rogers Planı olarak bilinen plan gündeme gelmiş-
tir. İçeriği tam olarak açıklanmayan plan ile Türkiye Ege’deki hava sahasının ku-
zey-güney istikametinde ortadan ikiye ayrılması isteğinden, Yunanistan da 1974
öncesi statünün tekrar yerleşmesi konusundaki ısrarından vazgeçmiştir. Türk
Genel Kurmayı 22 Şubat 1980’de 714 sayılı NOTAM’ı kaldırırken, Yunanistan da
1157 sayılı NOTAM’ı kaldırmış ve Ege tekrar sivil hava trafiğine açılmıştır. Rogers
Planının kabulü ve Türkiye’nin vetosunu geri çekmesi üzerine Yunanistan 20 Ekim
1980 tarihinde NATO’nun askeri kanadına geri dönmüştür112.

4. TÜRKİYE’NİN SSCB VE DOĞU BLOĞU İLE İLİŞKİLERİ

1970’li yıllarda ikili ilişkilerin AGİK çerçevesinde olumlu olarak geliştiğini
söyleyebiliriz.113 ABD ile Türkiye arasında Kıbrıs meselesi dolayısıyla yaşanan
sıkıntılar,
iki ülke arasındaki ilişkilerin bozulmasına yol açarken, buna karşın dönem dönem
Sovyetler Birliği ile ilişkilerin de gelişmesine neden olmuştur. Sonuç olarak Kıbrıs
Sorunu Türk-Amerikan ilişkilerinde belirleyici unsur olmakla kalmamış, Türk-
Amerikan ilişkilerinin seyri Türk-Sovyet ilişkilerini de şekillendirmiştir.
1960’lı yılların sonlarında SSCB ile ilişkilerde olumlu yönde bir gelişme ya-
şanırken, ABD ile ilişkilerde kötüleşme yaşanıyordu. İkili ilişkilerin gelişmesinde
Soğuk Savaş’ta yaşanan Yumuşama da etkili olmakla birlikte Boğazların SSCB için
yarattığı güvenlik endişesinin kıtalararası füzeler sonucu azalması da önemli bir
husus olmuştur.114
Nisan 1972’de Yüce Sovyet Prezidyum Başkanı Podgorni’nin Türkiye’yi zi-
yareti sırasında imzalanan “İyi Komşuluk Bildirgesi” ikili ilişkilerin iyi olduğunun

111 A.e., s.839

112 A.e., s. 840-842.
113 Erel Tellal, “SSCB ile İlişkiler”, (ed.) Baskın Oran, Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşından
Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt I: 1919-1980, İstanbul, İletişim Yayıncılık, 5. baskı,
2002, s. 780-781.
114 A.e.., s. 778.
643
bir göstergesiydi. Daha sonraları AGİK çerçevesinde gündeme gelen bazı konular-
da iki ülke arasında karşılıklı kabullerin yer aldığı bir metin dışında, yayınlanan
ortak bir bildiri ile de tarafların Kıbrıs Sorunu bağlamında benzer bakış açılarının
varlığı ortaya konuyordu.115 Kıbrıs Sorunu bağlamında yaşananların ikili ilişkiler-
de belli oranda bir etki doğurması söz konusu olmakla birlikte yukarıda ifade etti-
ğimiz gibi genelde benzer bir bakış açısının söz konusu olması nedeniyle ikili iliş-
kilerde temel belirleyici olmamıştır.
Aslında 1973 sonrası Türkiye’nin, Sovyetlerle daha yakın ilişkiler geliştir-
mesi beklenebilirdi ki bu beklentinin en önemli nedeni ambargo nedeniyle Türk-
Amerikan ilişkilerinde yaşanan gerilimdi. Ne var ki, II. Kıbrıs Harekâtının Sovyet-
ler Birliği’nde endişe ile karşılanması, Türkiye’de yaşanan iç siyasi gelişmeler ikili
ilişkilerin daha fazla gelişmesini engellemişti.116
Bu dönemlerde Sovyet savaş uçaklarının Türk hava sahasını kullanarak Or-
tadoğu’daki hedeflerine yaptığı uçuşlar söz konusuydu. 1973 Arap-İsrail savaşı
sırasında da ABD’nin İsrail’e yardım taşıyan uçaklarına uçuş ve ikmal konusunda
gerekli kolaylıklar gösterilmemiş, Mısır ve Suriye’den havalanan yardım uçakları-
na gerekli kolaylıklar gösterilmişti. Bunun yanı sıra Sovyet donanmasının Akde-
niz’deki varlığını artırması başta ABD olmak üzere diğer Batılı güçleri endişelen-
dirmiş hatta bazı sorunlar ortaya çıkarmıştır. Buna bir örnek olarak 1976 yılında
Batılılara göre bir savaş gemisi olan Sovyetlere göre ise bu özellikleri taşımayan
Kiev’in Boğazlardan geçişinin uluslararası bir tartışma yaratması verilebilir. Ba-
tı’nın tepkisinin nedeni Montrö anlaşmasına göre boğazlardan uçak gemilerinin
geçişine izin verilememiş olmasıydı. Bu konuda Türkiye Sovyet tezine yakın dura-
rak Kiev’in bir uçak gemisi olmadığı gerekçesiyle Akdeniz’e geçmesine izin vermiş-
ti. Türkiye’nin bu tavrı hem Sovyetler Birliği’ni karşısına almak istememesinden
hem de Kıbrıs müdahalesi sonrası kendisine ambargo uygulayan ABD ile sorunlu
bir dönem içinde bulunmasından kaynaklanıyordu. ABD’nin Şubat 1975 yılında
Türkiye’ye ambargo uygulama kararı alması Türkiye için büyük bir güvenlik endi-
şesi gündeme getirmiş ve ikili ilişkilerde adeta yeni bir “Johnson Mektubu” etkisi
yaratmıştı.117
SSCB Türkiye’nin 1974 yılında Kıbrıs’a ilk müdahalesini desteklemiş ancak
ikinci müdahalesine karşı çıkmıştı. Bu tavrının ardında yatan nedenler arasında
Yunanistan’ın NATO’nun askeri kanadından ayrılması ve adanın %35’inin Türki-
ye’nin kontrolüne geçmesi sonucu adanın bölünme ihtimalinin ortaya çıkması
sayılabilir. Sovyetler Türkiye’nin ilk müdahalesi ile adada eski siyasi ve hukuki
düzenin tekrar tesis edileceğini ve Makarios’un adaya döneceğini ümit etmişti. Bu
bağlamda BM Güvenlik Konseyi’nin 353 sayılı kararını desteklemişlerdi. Ne var ki

115 Sönmezoğlu, a.e,, s. 355.

116 Gönlübol ve Kürkçüoğlu, a.e., s.593
117 Sönmezoğlu, a.e., s.356.
644
I. Cenevre Konferansı sonunda yayınlanan deklarasyonda Makarios’tan söz edil-
memesi Sovyetler için bir hayal kırıklığı olmuştu.118
SSCB’nin istediği soruna uluslararası platformda bir çözüm bulunmasıydı.
SSCB her zaman adanın bağımsızlığına, toprak bütünlüğüne, bağlantısızlığına ve
iki halkın eşit haklarına vurgu yapmıştır. Adada bulunan Türk askeri varlığının
NATO açısından sorunlu bir durum yaratması ve sorunun çözümsüzlüğü SSCB’nin
yararınaydı.119 Sovyet bakış açısına göre adanın bölünmesi Kıbrıs’ın bir NATO
üssü haline gelmesi sonucunu doğuracaktı ancak Makarios’un liderliğinde bağım-
sız ve bağlantısız bir Kıbrıs’ın varlığı buna engel olacaktı.
SSCB Kıbrıs konusundaki tavrını 23 Ağustos 1974 tarihli bir deklarasyonla
resmi olarak ortaya koymuştu. Bu deklarasyon Kıbrıs sorununu İngiltere, Türkiye
ve Yunanistan’ı ilgilendiren bir mesele olmaktan çıkarıyor, sorunun uluslararası
platformda ele alınması gerektiğini ortaya koyuyordu. Buna göre Güvenlik Konse-
yi’nin 353 sayılı kararı gereğince bütün yabancı askeri güçler yani Türk askerleri
“Kıbrıs Cumhuriyeti”nden derhal çekilmelidir. Kıbrıs’a verilen garantiler artık
işlemez olduğu için Garanti Anlaşmaları artık geçerli değildir ve bu nedenle de
Türkiye, Yunanistan ve İngiltere’nin bundan sonra müdahale hakları yoktur. Kıbrıs
sorunu bütün milletleri ilgilendiren bir özellik kazandığı için dünyadaki bütün
siyasi eğilimleri temsil eden bir platformda ele alınmalıdır ki bu platform da BM
Güvenlik Konseyi’nin 15 üyesi ile Türkiye, Yunanistan, İngiltere ve bazı bağlantısız
ülkelerden meydana gelmelidir.120 Sovyetlerin burada ortaya koyduğu teklifleri
Türkiye tarafından tabii ki kabul görememiş ancak Yunanistan tarafından destek-
lenmiştir. Sovyetler Kıbrıs Sorunu üzerinde söz sahibi olabilmek ve adada belli bir
etki alanı elde edebilmek doğrultusunda sorunu “uluslararasılaştırma” çabalarını
uzun yıllar devam ettirecektir.
ABD’nin ambargo kararı sonrası Türkiye ile SSCB ilişkilerinde bir canlanma
ve karşılıklı ziyaretlerde bir artış gözlenmiştir.121 Eylül 1975’te Sovyet Büyükelçi-
sinin Cumhurbaşkanı tarafından kabul edilmesi ve ikili ilişkilerin geliştirilmesi
anlamında olumlu bir hava yaratılmıştı. Aralık 1975’te Ecevit’in Danimarka’da
bulunduğu sırada yaptığı bir açıklama ile bazı komşularla saldırmazlık paktı imza-
lanabileceğini söylemesinden hemen sonrası Sovyet Başbakan Kosigin’in Türki-
ye’yi ziyareti söz konusu olmuş ve iki ülke arasında işbirliğinin arttırılması yönün-
de niyetlerini dile getirmişti. 1976 yılı itibarı ile ikili ilişkiler askeri alanda da geliş-
tirilmişti. Nisan 1976’da Genel Kurmay Başkanı yardımcısı Kenan Evren’in başkan-
lık ettiği bir askeri delegasyon SSCB’yi ziyaret etmişti. Askeri alanda yapılan işbir-
liği AGİK Helsinki Nihai Senedinin ilk sepetinde yer alan “Güven Getirici Önlemler

118 Armaoğlu (1999), a.e., s. 806.

119 Erel Tellal, “SSCB ile İlişkiler”, Editör: Baskın Oran, Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşından
Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt I: 1919-1980, 5. baskı, İletişim Yayıncılık, İstanbul,
2002, s. 779.
120 Armaoğlu (1999), a.e., s. 807.
121 Sönmezoğlu, a.e., s.356.
645
ile Güvenlik ve Silahsızlanmanın Bazı Yönlerine İlişkin Belge”ye dayanıyordu. Bu
kapsamda belgeyi imzalayan devlet yapacağı büyük çaplı askeri manevrayı, niteli-
ğini ve içeriğini önceden diğer devletlere bildirecek ve diğer devletlere askeri göz-
lemci gönderme çağrısında bulunacaktı. 1976 yılı itibarı ile bu düzenleme işleme
konuldu.122
1970’ler Türkiye için tam anlamıyla ekonomik bir bunalım dönemiydi. 1973
petrol krizinin etkileri, Kıbrıs sorununun getirdiği mali yük ve ABD’nin uyguladığı
silah ambargosu yaşanan ekonomik bunalımın en önemli sebepleriydi. 1970’lerin
ikinci yarısında SSCB ile bazı projeler imzalandı. Haziran 1975’te iki ülke arasında
İkinci Ekonomik ve Teknik İşbirliği Antlaşması imzalanmıştı. Anlaşmaya göre 5 yıl
için 700.000.000 dolarlık sanayi yatırımı öngörülüyordu. 1976 yılına kadar eko-
nomik ve teknik işbirliği proje bazlı olarak yürütülmeye devam etti. 1977 yılında 1
Milyar 300 milyon dolarlık 10 yılı kapsayan bir ekonomik yardım anlaşması imza-
landı.123
Sovyetler için ambargo nedeniyle Batı’ya esas olarak ABD’ye kırgın olan, si-
lah ve askeri malzeme konusunda sorunlar yaşayan Türkiye’nin NATO’dan uzak-
laşması arzu edilen bir durumdu. Demirel Hükümeti’nin niyeti ise Sovyetler ile
ilişkileri ABD ile ilişkilerde uyarıcı bir unsur olarak kullanmaktı. Ancak Sovyetlerle
ilişkilerin ekonomik ve ticari düzeyde tutulmak istendiği ve askeri-siyasi açıdan
ise Türkiye’nin bir arayış içinde olduğu izlenimi de verilmek istenmiyordu. Ecevit
başbakan olduğunda bu politikaya bağlı kalınacağı imajı var olsa da ambargonun
devam etmesi halinde Türkiye’nin güvenlik endişesi bağlamında yeni arayışlara
girebileceğinin ihtimal dâhilinde olduğu sinyalleri de verilmeye başlanmıştı. Ecevit
Hükümetine göre Türkiye her zaman Batı bloğunun sadık bir müttefiki ve bir NA-
TO üyesi olarak Sovyetlerin hedefleri arasındaydı ve bu bağlamda da bir güvenlik
endişesi vardı. Bu çerçevede de bir Yeni Savunma Anlayışı (New Defence Strategy)
geliştirilmeliydi. Türkiye Batı’nın bir müttefiki olarak güvenlik endişesi yaşıyor
hatta ambargo uygulanıyorsa, Türkiye kendi güvenliğini sağlamaya yönelik olarak
Sovyetler Birliği karşısında hedef olabileceği hususları gözden geçirmeliydi124 ve
güvenliğini sağlamak ulusal çıkarın bir gereğiydi.
1970’lerin sonlarında Carter yönetimi silah ambargosunu kaldırmaya çalış-
tığı bir dönemde Sovyetlerin Genel Kurmay Başkanı Ogarkov’un Türkiye’yi ziyareti
söz konusu olmuş ve Sovyetlerin Türkiye’ye silah yardımı yapabileceğini bildir-
mişti. Haziran 1978’de Ecevit SSCB’yi ziyaret etmeden önce Washington’a yaptığı
ziyarette ambargonun kalkacağı sözünü almıştı ancak bu gelişme SSCB ziyaretini
engellemediği gibi bazı anlaşmalara da imza konulmuştu.125 1978 yılı Ağustos

122 Tellal, a.e., s. 780.

123 A.e., s. 783.
124 Sönmezoğlu, a.e., s. 357.
125 Tellal, a.e., s. 780-781.
646
ayında ABD tarafından Türkiye’ye uygulanan silah ambargosu kalkmıştı ancak bu
durum Ecevit’in uygulamaya çalıştığı daha önce ifade ettiğimiz Yeni Savunma An-
layışı’nı etkilememişti. ABD’nin SSCB’ye yönelik olarak istihbarat uçuşlarına tekrar
başlamak yönündeki istediği karşısında da Türkiye’nin istekli olmadığı söylenebi-
lir.126
1979 yılı sonlarına kadar Sovyetlerle ekonomik ilişkiler en üst noktasına
ulaştı. Bunun sebebi de nükleer santral kurulması, mevcut rafinerilerin, demir ve
alüminyum tesislerinin geliştirilmesini öngören 8 milyar dolarlık bir yardım an-
laşmasıydı. Türkiye 1960’lardan itibaren iki süper güçten de yardım alan ender
devletlerden bir olmuştur.127
1979 yılında Ecevit hükümeti yerine gelen II. Milliyetçi Cephe Hükümeti ile
birlikte SSCB ile ilişkilerin yoğunluğunda bir azalma görülmüş ve Yeni Savunma
Anlayışı’ndan söz edilmemeye başlanmıştır. Aralık 1979’da Sovyetlerin Afganis-
tan’ı işgali ile de ikili ilişkiler bir soğuma dönemine girmiştir. İran’da yaşanan dev-
rim sonucu Şah’ın devrilmesi ve yerine Humeyni’nin gelmesi ile birlikte de ABD
için Türkiye’nin stratejik önemi yeniden hatırlanmış, ABD ile tekrar gelişme dö-
nemine giren ilişkilere karşın SSCB ile ilişkilerde bir soğuma yaşanmaya başlamış-
tır. 1980 yılının Ocak ayında Türkiye-ABD arasında yapılan “Savunma ve İşbirliği
Anlaşması” da ikili ilişkilerin gelişmesinin bir göstergesi olmuştur.128 Bu dönem
itibarı ile “Yeni Soğuk Savaş”ın başladığı düşünülürse, iki kutuplu bir ayrımın var
olduğu dünyada ayrımın yeniden keskinleştiği de hesaba katılınca Batı ile gelişen
ilişkilere paralel olarak SSCB yani Doğu ile ilişkilerin gerilemesi sürpriz değildir.
Kıbrıs Sorunu bağlamında Sovyetlerin izlediği politikaya bakacak olursak,
Sovyetlerin her zaman adanın bağımsızlığını desteklediğini söyleyebiliriz. 1967
yılında Yunanistan’da askeri yönetimin varlığı ile birlikte Kıbrıs solunun ve Maka-
rios’un Sovyetler için öneminin arttığını söyleyebiliriz. Makarios’un Atina ile ilişki-
lerinin bozulması içeride AKEL ile yakınlaşması sonucunu doğuruyor dışarıda ise
benzer bir durumu Sovyetlerle ilişkilerde ortaya çıkarıyordu.129 Sovyetler Birliği
Kıbrıs’ta her zaman 1960 yılında kurulan düzenin sürmesinden yana olmuştur.
Bağımsız ve bağlantısız bir Kıbrıs dışında ortaya çıkabilecek muhtemel durumlar-
da NATO’nun dolayısıyla ABD’nin adada etkisinin artması durumu ile karşılaşıla-
caktı. Bu bağlamda Temmuz 1974’te meydana gelen darbeyi adanın Yunanistan’a
bağlanmasına yönelik bir girişim olarak algılamış ve Türkiye’nin Kıbrıs’a müdaha-
le kararını olumlu karşılamıştır. Sovyetler Birliği’nin Ankara Büyük Elçisi Grubya-
kof Cumhurbaşkanı Fahri Korutürk’ü ziyaretinin ardından verdiği demeçte “Türk

126 Sönmezoğlu, a.e., s. 357.

127 Tellal, a.e., s. 783.
128 Sönmezoğlu, a.e., s.357-358.
129 Ömer Kürkçüğoğlu, “Türkiye’nin Ortadoğu Politika’sındaki Son Gelişmeler”, Dış Politika, Vol:1,
No:2, 1971, s.29.
647
hükümeti doğru istikamettedir. İsyan, dış kuvvetler tarafından düzenlenmiştir.
Sovyet Hükümeti isyancılarla mücadele edenlerin tarafındadır” diyordu.130 Ancak
ikinci harekât sonrası Türkiye’nin Makarios yönetiminin yeniden kurulması konu-
sunda istekli olmadığının anlaşılması üzerine Sovyetlerin aynı tavrı sürdürdüğünü
söylemek mümkün değildir. Birinci harekât sonrası BM Güvenlik Konseyi’nin aldı-
ğı 353 sayılı karar gereği Güvenlik Konseyi bütün devletleri Kıbrıs’ın bağımsızlığı-
na ve toprak bütünlüğüne saygı göstermeye, tarafları ateşkes yapmaya ve durumu
daha da kötüleştirecek hareketlerden kaçınmaya çağırıyor, askeri eylemlerin der-
hal sona erdirilmesi ve uluslararası antlaşmaların kapsamadığı yabancı askeri
personelin hemen geri çekilmesi isteniyor; vakit kaybetmeden Türkiye, İngiltere
ve Yunanistan’dan adada barışın ve anayasal hükümetin yeniden tesisi için derhal
görüşmelere başlanması talep ediliyordu.131 Bu kararda Sovyetler için en önemli
hususlardan biri anayasal hükümetin yeniden tesis edilmesi yani Makarios yöne-
timinin yeniden işlerlik kazanmasıydı.
Türkiye’nin ikinci harekâtı sonrası Sovyetler Birliği 22 Ağustos 1974 tari-
hinde bir çağrıda bulunmuş ve Kıbrıs Sorununun BM Güvenlik Konseyi üyeleri,
Kıbrıs, Yunanistan ve Türkiye’nin birlikte yer alacağı bir uluslararası konferansta
ele alınmasını ve bu çerçevede bir çözüm bulunması önerisini yapmıştır. Sovyetle-
rin istediği Kıbrıs Sorunun NATO çerçevesinde değil BM çerçevesinde çözülmesi
ve adaya yönelik olarak oluşturulacak garanti sisteminin BM Güvenlik Konseyi’nin
beş daimi üyesi tarafından oluşturulmasıydı.132
Kıbrıs Türk Federe Devleti’nin kurulmasının ardından BM Güvenlik Konse-
yi’nde konuşan Sovyet temsilcisi Kıbrıs’ın meşru hükümeti olarak Makarios hü-
kümetini tanıdığını açıklamış birinci harekât sonrası BM Güvenlik Konseyi’nin
almış olduğu 353 sayılı kararda yer alan ifadelerle benzer şekilde adadaki yabancı
askerin geri çekilmesi, mültecilerin evlerine dönmeleri gerektiği ifade edilmiş,
Kıbrıs’ın bağımsızlığı, egemenliği ve toprak bütünlüğünün desteklendiği yinelen-
miştir.133
ABD’nin Türkiye’ye uyguladığı silah ambargosunun yaklaşık dört yıl ikili
ilişkiler için olumsuz sonuçlar doğurması Sovyetler için memnun edici bir durum
olmuştur. Bu doğrultuda 1978 yılı Temmuz ayında ambargonun kalkma ihtimali
gündeme gelince Sovyetler Yunanistan’la birlikte buna tepki göstermişti. Burada
önemli olan Türkiye’nin silahlanması ve Türk-Amerikan ilişkilerinin düzelme gös-
terecek olmasıydı. Türkiye’nin silahlanmasının barış için bir tehdit oluşturacağını,
Doğu Akdeniz ve Ege’deki dengeleri sarsacağını söylemiştir. 12 Eylül 1980’de Tür-
kiye’de askeri darbe gerçekleştiği sırada Türk-Sovyet ilişkileri bir durgunluk dö-

130 Milliyet, 17 Temmuz 1974.

131 UN Document S/Res/353 (1974) 20 July 1974.
132 Keesing’s Contemporary Archives, Vol. XXI, 1975, s.26887.
133 Keesing’s Contemporary Archives, Vol. XXI, 1975, s.27034.
648
nemi içindeydi. Bu dönemde ABD’de Reagan’ın Başkan olması ve Türkiye ile iyi
ilişkiler geliştirmeye önem vermesi de Sovyetleri memnun etmeyen gelişmelerdi.
Ne var ki, 12 Eylül yönetiminin ABD ile iyi ilişkiler geliştirmeye çalışırken, çok
yönlü bir dış politika anlayışı çerçevesinde Sovyetlere de sırt çevirmemeye gayret
ettiği söylenebilir.134
Doğu Bloğu’nda Sovyetler dışında ikili ilişkilere bakıldığında Romanya ile
ilişkilerin geliştirilmeye çalışıldığı söylenebilir. Bu ilişkinin gelişmesinde Roman-
ya’nın SSCB’den, Türkiye’nin ise ABD’den farklı davranma isteği etkili olmuştur.
1960’ların sonlarında Romanya Devlet Başkanı Nikolaye Çavuşesku’nun Türkiye’yi
ziyareti söz konusu olmuş ve Balkan Paktı benzeri bir bölgesel örgütlenme isteği
gündeme getirilmiştir. Çavuşesku’nun bu fikri Türkiye tarafından pek kabul gör-
memiştir.135
Eylül 1970’te Demirel Yugoslavya’yı ziyaret etmiş ve bu ziyaret sırasında iki
ülke arasında önemli bir sorunun bulunmadığı, Yugoslavya’da yaşayan Türk ve
Müslümanların hayatlarında büyük bir sıkıntının yaşanmadığı ve iki ülkenin bölge
dengelerini gözetmeye çalıştığı ifade edilmiştir. Ankara-Belgrad ekseninde ikili
ilişkilerin askeri yönüne vurgu yapılmadığı halde Balkan Devletleri arasında muh-
temel bir birleşme için sağlam ve dayanıklı bir zemin bulunabilirdi. Hali hazırda
Yugoslavya, Romanya’nın bir Balkan Birliği oluşturulması yönündeki niyetlerin-
den de haberdardı. Yugoslavya’nın farklı arayışlara yönelmesinin altında yatan en
önemli neden 1968 yılında SSCB’nin Çekoslovakya’yı işgal etmesinin kendisi için
de önemli bir güvenlik endişesi ortaya çıkarması ve SSCB’nin tehditkâr duruş ser-
gilemesiydi.136
1974 Kıbrıs Harekâtı sonrası ABD’nin Türkiye’ye ambargo uygulaması Türk
dış politikasında bazı değişikliklere sebep olmuş ve bu durum Balkanlara yönelik
politikada da gözlenmiştir. Bu dönemde Sovyetlerle gelişme gösteren ilişkilere
paralel olarak Türkiye Bulgaristan ilişkilerinde de olumlu gelişmeler yaşanmıştır.
1975 yılı sonunda Başbakan Süleyman Demirel’in Sofya ziyareti sırasında Bulga-
ristan Devlet Başkanı Todor Jivkov ile “İyi Komşuluk ve İşbirliği Anlaşması” imza-
lanmıştır.137

5. TÜRKİYE’NİN ORTADOĞU İLE İLİŞKİLERİ

1964 Kıbrıs krizi ile ortaya çıkan“Johnson Mektubu” olayı Türk dış politikası
açısından önemli sonuçlar doğurmuş ve Türkiye’nin bu döneme kadar izlediği

134 Armaoğlu (1999), a.e., s. 832.

135 Sönmezoğlu, a.g.e., s.361.
136 Ferenc Albert Vali, Bridge Across the Bosporus, The Foreign Policy of Turkey, Baltimore: The
John Hopkins Press, 1971, s. 206-207.
137 Sönmezoğlu, a.e., s.362.
649
gerek bölgesel gerekse genel dış politika anlayışında bazı değişikliklere neden
olmuştur. Türkiye 1960’ların ortalarından itibaren Batı dünyasının izlediği belir-
gin İsrail yanlısı politika yerine, Arap-İsrail çatışması bağlamında daha dengeli ve
giderek Arap ülkelerini destekleyen bir politika izlemeye çalışmıştır. 1967 yılında
yaşanan Altı Gün Savaşı’nda Arap ülkelerine yakın durarak, İsrail’in yanında yer
alan ABD’nin İncirlik üssünü kullanmasına izin vermemiş, İsrail’in ele geçirdiği
topraklardan çıkmasını istemiş, ancak 1969 Rabat İslam Konferansında İsrail ile
diplomatik ilişkilerin kesilmesi önerisini ise kabul etmemiştir.138
1973 sonrası dönemde yaşana Ortadoğu savaşının da etkisiyle bu bölgenin
ve Arap ülkelerinin uluslararası alandaki siyasi ve iktisadi etkilerinin arttığı göz-
lenmiştir. Genel özellikli bu dış etkenin yanı sıra Türkiye’nin Kıbrıs Sorunu nede-
niyle dış desteğe olan ihtiyacı da artmıştı ve bu nedenle Arap ülkeleri ile yakınlaş-
ma gerekliydi. O dönem Türkiye’de Arap ülkeleri ile yakın ilişkiler kurma eğilimi
olan siyasi güçlerin yeniden iktidarda olması da bunu kolaylaştıran bir iç etken
olmuştu. Tüm bu etkenlerin varlığı Arap ülkeleri ile ilişkilerin canlanmasına neden
olmuştur.139
1973 Ekiminde yaşanan Arap-İsrail Savaşı karşısında Türkiye İsrail’in
1967’de elde ettiği topraklardan çekilmesi gerektiğini ileri sürmüştü. Ancak 1973
petrol krizi ortaya çıktıktan sonra İsrail’in ele geçirdiği topraklardan çekilmesi
konusunda daha ısrarcı bir tavır almıştır. 1973 Arap-İsrail Savaşı’nın Türkiye’nin
Ortadoğu politikası bağlamında ortaya çıkardığı bir değişiklik de Filistin Meselesi
ile ilgilidir. Daha önce Filistin halkının meşru hakları kavramına vurgu yaparken
bağımsız bir Filistin devletinin kurulması gerektiği üzerinde pek durmamıştır.
Bundan sonraki süreçte bu tutumu değişmiş ve Filistinlilerin devlet kurma hakları
Türkiye tarafından kabul edilmiştir.140
1973 Arap-İsrail Savaşı sonrası ortaya çıkan petrol krizi ile Türkiye Ortado-
ğu ülkelerine daha fazla yaklaşmıştır. 1973 sonrası petrol fiyatlarına artmasına
bağlı olarak 1977 yılından itibaren yükselen enflasyon sonucu Türkiye Arap ülke-
lerinden kredili petrol almak durumunda kalmıştır. Bunun bir sonucu olarak da
petrol faturasını karşılayabilmek için Arap ülkelerine yapılan ihracatını da arttır-
maya çalışmıştır. Bütün bunların etkisi ile Türkiye Ortadoğu politikası bağlamında
Arap ülkelerini daha fazla desteklemeye çalışmış141 gıda maddesi ve tüketim mal-
ları ihracatını arttırmak için Doğu pazarına girmek zorunda kalmıştır.142 1977 yılı
itibarı ile hizmete giren Kerkük Yumurtalık Petrol Boru Hattı da Türkiye’ye döviz

138 A.e., s.362-363.

139 Gönlübol ve Kürkçüoğlu, a.e., s. 594
140 Armaoğlu (1999), a.e., s. 849.
141 Sönmezoğlu, a.e., s.367-368.
142 Armaoğlu (1999), a.e., s. 850. Böyle bir atmosferde imzalanan Eylül 1978 tarihli Camp David
anlaşmalarına Arap dünyası gibi Türkiye de tepki göstermiştir.
650
getirmesi bakımından son derece önemli olmuş, Türkiye ile Irak arasında sınır
bölgeleri kaynaklı ticaretin gelişmesine katkı sağlayarak, 1980’lerde Türkiye’nin
Ortadoğu ülkelerine yaptığı ihracatı %40’lara ulaştırmıştır.143
Türkiye 1970 yılında Ürdün Kralı Hüseyin ile Filistinli Gerillalar arasında çı-
kan çatışmada taraf olmamıştır. Kral Hüseyin 1971 yılında ülkesinde üslenmiş
olan Filistinli örgütleri Lübnan’a sürmüş, Türkiye bu tür çatışmalara dışarıdan
müdahalenin söz konusu olmasının durumu daha da kötüleştireceği düşüncesiyle
bu kriz sırasında taraflardan hiç birine yakın gözükmemeye özen göstermiştir.144
Türkiye, 1974 yılında BM Genel Kurulunda alınan 3236 sayılı karara daya-
narak 1975 yılında FKÖ’yü Filistin halkının tek meşru temsilcisi olarak tanımış-
tır.1976 yılında FKÖ’nün Ankara’da büro açmasına izin veren Türkiye 1979 yılında
bunu diplomatik temsilcilik düzeyine çıkarmıştır. 1980 yılında ise Kudüs’ü baş-
kent ilan eden İsrail ile diplomatik ilişkilerini en alt düzeye indirmiş ancak İslam
Konferansı Örgütünde Devlet Başkanı düzeyinde temsil edilemeye başlayan Tür-
kiye, İsrail ile ilişkilerin kesilmesi yönündeki isteklere ise karşı çıkmaya devam
etmiştir.145
Bu dönemde Türkiye İsrail’in Arap dünyasına yönelik eylemlerine tepki gös-
termeye devam etmiştir ancak Türkiye’nin bu politikası Arap ülkelerini memnun
etmeye yetmemiştir. Türkiye’nin NATO üyesi olması, İsrail ile diplomatik ilişkile-
rini kesmemesi Arapların rahatsızlıklarının en önemli sebepleriydi. Türkiye için
Batı ittifakının bir üyesi olmak güvenlik sebebiyle taviz veremeyeceği bir husustu.
İsrail ile diplomatik ilişkiler konusu da yine çok önemli kabul edilen ABD ile ilişki-
lerin bir parçasıydı.146
İran ile Türkiye arasında Kürt sorunu nedeniyle yaşanan bir sıkıntı söz ko-
nusuydu. 1960’lardan itibaren bölgede başat olmak niyetinde olan ve bu yönde
politikalar izlemeye çalışan İran Şahı bu konuda rakip olarak gördüğü Irak’ı zor-
lamak için Kuzey Irak’taki Kürtleri desteklemekle kalmıyor onları Bağdat’a karşı
kışkırtıyordu. Bu durumdan rahatsız olan Türkiye ise iki ülke liderlerini ziyaret
ederek var olan güven bunalımını aşmaya çalışıyordu. İran Şah’ının bu tavrını sür-
dürmesi Türkiye’yi Irak’a yaklaştırıyordu. “1975 yılında İran ile Irak arasında im-
zalanan Kuzey Irak’taki Kürt sorununu da çözüme bağlayarak İran’ın konuyu Irak
aleyhine kullanma girişimlerine son veren Cezayir Anlaşması, belirli bir bölgesel
rekabeti yansıtan Türkiye-İran ilişkilerinde de nispi bir rahatlama yaratmıştı”.147
12 Eylül 1980’den itibaren Türkiye’nin Ortadoğu politikasının yeni bir di-
namizm kazandığı söylenebilir. Türkiye’nin 26 Kasım 1980’de İsrail ile diplomatik
ilişkilerini ikinci kâtip seviyesine indirme kararı alması bunu bir göstergesiydi.

143 Sönmezoğlu, a.e., s.368.

144 A.e., s.367.
145 Sönmezoğlu, a.e., s. 363, 368.
146 Armaoğlu (1999), a.g.e., s. 850.
147 Sönmezoğlu, a.g.e., s. 363.
651
1956-1980 arasında Türkiye-İsrail münasebetleri maslahatgüzar seviyesinde yü-
rütülmüştü. Türkiye 1956’da İsrail’in Mısır’a saldırısı üzerine Büyükelçisini geri
çekmiş ve diplomatik temsilini maslahatgüzar seviyesine indirmişti. 1980’de ise
ikinci kâtip seviyesine indirmesi Arap dünyasına yapılmış bir jest olarak değerlen-
dirilmişti. Aralık 1981’de İsrail’in Golan Tepelerini ilhak etmesi sonucu Türkiye
bunu protesto etmiş ve bu ilhakı tanımamıştır.148

148 Armaoğlu (1999), a.g.e., s. 850-851.

652
KAYNAKÇA

Kitaplar ve Makaleler
AHMAD, Feroz, Demokrasi Sürecinde Türkiye (1945-1980), (çev.) Ahmet Fet-
hi, Hil Yayınları, İstanbul, 1994.
ARMAOĞLU, Fahir, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi, (Cilt 1-2: 1914-1995), Genişletilmiş
11. Baskı, Alkım yayınevi, İstanbul, 1999.
ARMAOĞLU, Fahir, “1974 Cyprus Crisis and The Soviets”, Dış Politika, Vol. 4, No.
2-3, 1974, pp. 178-183
ATTALIDES, Michael, Cyprus: Nationalism and International Politics, New
York, St. Martin’s Press, 1979.
AYDIN, Mustafa, “Determinants of Turkish Foreign Policy: Changing Patterns and
Conjunctures during the Cold War”, Middle Eastern Studies, Vol. 36, No. 1
(Jan., 2000), pp. 103-139
BİRAND, Mehmet Ali, Diyet, Türkiye ve Kıbrıs Üzerine Pazarlıklar 1974–1979,
Milliyet Yayınları, İstanbul,1979.
BOROWIEC, Andrew, The Mediterranean Feud, New York, Praeger, 1983.
Bose, Sumantra: Zone of Conflict, USA, Harvard University Press, 2007.
BÖLÜKBAŞI, Süha The Superpowers and the Third World: The Turkish-
American Relations and Cyprus, Lanham, University of Virginia, 1988.
CAMP, Glen D., “Cyprus Between The Powers: 1980-1989”, The Cyprus Review,
Vol. 1, No. 2, (Fall 1989), pp. 65-90.
COUFOUDAKIS, Van, “Cyprus, The United States and The United Nations Since
1960”, Hellenic Studies, Vol.3, No.1, (Autumn 1994), pp.37-57.
DENKTAŞ, Rauf, The Cyprus Triangle, UK, George Allen&Unwin, 1982.
DODD, Clement H., “Confederation, Federation And Sovereignty”, Perceptions
Journal of International Affairs, Vol. 4, No. 3, (Sept.-Nov., 1999), pp.1-8.
ERHAN, Çağrı, “ABD ve NATO ile İlişkiler”, (ed.) Baskın Oran, Türk Dış Politikası:
Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt I: 1919-
1980, İletişim Yayıncılık, 5. baskı, 2002, İstanbul, ss. 681-715.
ERTEKÜN, Necati Münir, The Cyprus Dispute, Nicosia: K. Rüstem&Brother, 1984.
ERTEKÜN, Necati M., Intercommunal Talks and the Cyprus Problem, Lefkoşa,
1977.
FIRAT, Melek, “Yunanistan’la İlişkiler”, (ed.) Baskın Oran, Türk Dış Politikası:
Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt I: 1919-
1980, İletişim Yayıncılık, 5. baskı, İstanbul, 2002, ss. 716-767.

653
GÖNLÜBOL, Mehmet; KÜRKÇÜOĞLU, Ömer, “1965-1973 Dönemi Türk Dış Politi-
kası”, (ed.) Mehmet Gönlübol, Olaylarla Türk Dış Politikası, Siyasal Kita-
bevi, 9. baskı, Ankara, 1996, ss.491-540.
GÖNLÜBOL, Mehmet; KÜRKÇÜOĞLU, Ömer, “1973-1983 Dönemi Türk Dış Politi-
kası”, Ed: Mehmet Gönlübol, Olaylarla Türk Dış Politikası, Ankara, Siyasal
Kitabevi, 9. baskı, 1996, ss. 543-608.
HITCHENS, Christopher, Cyprus, Quartet Books, London, New York, 1984.
KALODOUKAS, Angelos, “İkinci Dünya Savaşı’ndan Annan Planı’na”, Ed: Masis
Kürkçügil, Kıbrıs Dün ve Bugün, Yunancadan çev. Stefo Benlisoy, İthaki
Yayınları, İstanbul, 2003.
KİRİŞÇİ, Kemal: Günümüzde Türkiye’nin Dış Politikası, Boğaziçi Üniversitesi
Yayınları, İstanbul, 2002.
KÜRKÇÜOĞLU, Ömer, “British Policy During 1974 Cyprus Crisis”, Dış Politika, Vol.
4, No. 2-3, 1974, pp. 184-188.
KÜRKÇÜĞOĞLU, Ömer, “Türkiye’nin Ortadoğu Politika’sındaki Son Gelişmeler”,
Dış Politika, Vol:1, No:2, 1971, ss.23-29
MANDELL, Brian, “The Cyprus Conflict: Explaining Resistance to Resolution”, Cyp-
rus: A Regional Conflict and Its’ Resolution, New York: St. Martin’s Press,
1992, pp. 201-226.
MARKIDES, Kyriacos C., The Rise and Fall of The Cyprus Republic, New Haven,
Yale University Press, 1977.
MICHAEL, Michalis S., “The Cyprus Peace Talks: A Critical Appraisal”, Journal of
Peace Research, Vol. 44, No. 5 (Sep., 2007), pp. 587-604.
MİCHAEL, Michalis S., Resolving the Cyprus Conflict, New York, Palgrave, Mac-
millan, 2009.
MICHAEL, Michalis S., “The Road to Vienna: Intercommunal Talks Between 1974-
1977”, The Cyprus Review, Vol.4, No.2, (Fall 1992), pp.93-121.
NECATIGIL, Zaim M., The Turkish Republic of Northern Cyprus In Perspective,
Tezel Offset and Printing Co. Ltd., Nicosia, Northern Cyprus, 1985.
NECATIGIL, Zaim M., The Cyprus Question and the Turkish Position in Interna-
tional Law, Oxford, Oxford University Press, 1990.
OBERLING, Pierre, Bellapais’e Giden Yol, Çev. Mehmet Erdoğan, Genelkurmay
Basımevi, Ankara, 1987.
ORAN, Baskın, “1960-1980 Göreli Özerklik- Dönemin Bilançosu”, Ed: Baskın Oran,
Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yo-
rumlar, Cilt I: 1919-1980, 5. baskı, İletişim Yayıncılık, İstanbul, 2002, ss.
655-680.
PAPANDREOU, Andreas, Democray and Gunpoint: the Greek Front, Londra:
Andre Deutsch, 1970.
PAZARCI, Hüseyin, Uluslararası Hukuk, 4. Bası, Turhan Kitabevi, Ankara, 2006.
654
POLYVİOU, Polyvios G., Cyprus: Conflict and Negotiations 1960-1980, London,
Duckworth, 1980.
SAFTY, Adel, “The Questions Of Palestine and Cyprus: Justice, Law And Politics”,
Perceptions, Journal of International Affairs, Vol. VI, No.3, (Sept.-Nov.,
2001), pp.1-18.
SARICA, Murat; TEZİÇ, Erdoğan; ESKİYURT, Özer, Kıbrıs Sorunu, Fakülteler Mat-
baası, İstanbul, 1975.
SÖNMEZOĞLU, Faruk, II. Dünya Savaşı’ndan Günümüze Türk Dış Politikası,
İstanbul, Der Yayınları, 2006.
STERN, Laurence: The Wrong Horse, New York, Times Books, 1977.
ŞAHİNLER, Menter: Türkiye’nin 1974 Kıbrıs Siyaseti, İstanbul, Rumeli Kültür ve
Dayanışma Derneği Yayınları, 1979.
TELLAL, Erel, “SSCB ile İlişkiler”, Ed: Baskın Oran, Türk Dış Politikası: Kurtuluş
Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt I: 1919-1980, 5.
baskı, İletişim Yayıncılık, İstanbul, 2002, ss.769-783.
TURNER, Michael A., “The International Poltics of Narcotics: Turkey and the Uni-
ted States” Ph. D. Thesis, Kent State University, 1975.
USLU, Nasuh, “Türk Tarafı Açısından Kıbrıs Sorunun Boyutları”, Der. Şaban Çalış,
İhsan Dağı, Ramazan Gözen, Türkiye’nin Dış Politika Gündemi, Liberte,
Ankara, 2001, ss. 213-242
USLU, Nasuh, Türk-Amerikan İlişkileri, 21. Yüzyıl Yayınları, Ankara, 2000.
XYDİS, Stephen G., “The Military Regime’s Foreign Policy” Eds: R. Clogg ve G. Yan-
nopoulos, Greece Under Military Rule, Londra: Secker and Wraburg, 1972.
VALİ, Ferenc Albert, Bridge Across the Bosporus, The Foreign Policy of Tur-
key, Baltimore: The John Hopkins Press, 1971.

Diğer
UN Document S/11137 1 December 1973
UN Document S/11294 22 May 1974
UN Document S/Res/353 (1974) 20 July 1974
UN Document S/Res/ 367(1975) 12 March 1975 paragraf 6.
UN Document S/12093, 5 June 1976 Annex A, Annex C, Annex D.
UN Document S/12167, 10 August 1976
UN Document S/RES/395, 25 August 1976
UN Document S/12323, 30 April 1977.
UN Document S/12463, 1 December 1977.
UN Document S/Res/422(1977) 15 December 1977
UN Document S/12715; A/33/107 23 May 1978 Annex
UN Document S/12723, 31 May 1978, Annex

655
UN Document S/13672, 1 December 1979.
UN Document A/44/967; S/21420, 1 August 1990.
Keesing’s Contemporary Archives, 1974, Vol. XX
Keesing’s Contemporary Archives, 1975, Vol. XXI
Keesing’s Contemporary Archives, 1978, Vol. XXIV
Keesing’s Contemporary Archives, 1979, Vol. XXV
Milliyet
Cyprus Mail
The Times
The New York Times
“Kıbrıs’ın 50 Yılı”, Belgesel, Yönetmen: Rengin Güner, Yapımcı: Mehmet Ali Bi-
rand, Gösterim Tarihi:1999, (2007 Vcd), Prodüksiyon Şirketi, Süre: 170.
“President's Personal Emissary to Greece, Turkey, and Cyprus Designation of Clark
M. Clifford”, February 3, 1977. (http://www.presidency.ucsb.edu/ws/ in-
dex.php?pid=7466#ixzz1wrfnxi00 (Erişim Tarihi: 5 Ocak 2011)

656
 1980’Lİ YILLARDA
TÜRK DIŞ POLİTİKASI

Doç.Dr. Ömer Kurtbağ

Gaziosmanpaşa Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi,
Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü
omer.kurtbag@gop.edu.tr
(Batı Dünyası ve SSCB ile ilişkiler )

Dr. Serkan Kekevi

Gaziosmanpaşa Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi,
Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü
serkan.kekevi@gop.edu.tr
(Ortadoğu İlişkiler ve Türk Dış Politikası Açısından Kıbrıs)

657
 1.BATI DÜNYASI İLE İLİŞKİLER
Türk dış politikasında 1980’li yıllar, askeri darbe sonrası üç yıllık askeri yö-
netim altındaki geçiş dönemi ve demokrasiye geri dönülmesi sonrasındaki Özal
yılları olarak iki alt döneme ayrılabilir. Darbe sonrası izlenen dış politikada, kuru-
lan askeri yönetim, Türkiye’nin Soğuk Savaş dönemi boyunca gözlenen geleneksel
Batı (ABD ve NATO) yanlısı dış politika çizgisini takip etti. Özal dönemi dış politi-
kası ise, birçok yazar ve uzmanca, bir taraftan ekonomiye ve ticarete endeksli di-
ğer taraftan da liderler düzeyinde şahsi dostlukların geliştirilmesini önceleyen
aktif ve girişken bir dış politika dönemi olarak anılır ve çözümlenir. Bu noktada,
öncelikle ekonomik ve ticari ilişkilerin geliştirilmesinin ve bunun sağladığı karşı-
lıklı bağımlılık ile güven ortamının siyasî sorunların da çözülmesine kapı aralaya-
cağı anlayışına dayanan bir bakış açısı, özellikle komşu ve yakın coğrafyadaki ülke-
lerle ilişkilerde uygulanmaya çalışılmıştır.1 Tuncer’in ifadesiyle,
“Politika ile ekonomi arasında sıkı bir bağ kuran Özal, dış politikayı ekono-
mik öğeler çerçevesinde biçimlendirmişti. Özal’ın görüşüne göre, bir ülkenin etkili
bir dış politika izleyebilmesi, ancak sağlıklı ve dinamik bir ekonomiye sahip olma-
sıyla mümkün olabilirdi. Bunun için de Türkiye, çevresinde bir barış ve istikrar
ortamı oluşturmalıydı. Özal, Türkiye’nin Doğu-Batı ve Kuzey-Güney eksenleri üze-
rinde bir serbest ticaret geçidi ve bağlantı noktası olabileceğini düşünüyordu.”2
Bu çerçevede Özal dış gezilere kalabalık bir işadamı grubunu çoğu zaman
yanında götürürken, ekonomi kurumlarının dış politikada etkisinin ve ağırlığının
da bu dönemde arttığı gözlenir. Türkiye’yi doğu ile batı arasında ve bunları birbi-
rine bağlayan bir köprü olarak gören bu anlayışın dışarıyla ilişkilere yansıması ise
çok yönlü bir dış politika arayışı olacaktır.3
Türkiye’nin yakın coğrafyası ve komşularıyla ilişkileri için geçerli olabilecek
bu ekonomi ve ticaret öncelikli liberal dış politika vizyonunun, ilişkilerin siyasî,
askeri ve güvenlik eksenli olarak kaldığı AT ve ABD/NATO ile ilişkiler bağlamında
o kadar da geçerli olmadığı ve sonuç vermediği ileri sürülebilir. Nitekim ekonomik
ve ticari ilişkilerin zaten güçlü olduğu AT’den Türkiye’ye yönelik darbe sonrası sık
sık demokrasi ve insan hakları eleştirileri gelirken ve böylece Türkiye-AT ilişkileri
iyice soğurken, askeri yönetimden pek de rahatsızlık duymayan ABD’nin yaklaşımı
ise daha pragmatiktir. Türkiye’nin ikinci Soğuk Savaş (1979-1985) döneminde
artan jeopolitik ve jeostratejik önemi üzerine, Reagan yönetimindeki Washing-
ton’ın, aşağıda çözümleneceği gibi, Türkiye’ye bölgesel güvenliğin sağlanmasında

1 Ramazan Gözen, İmparatorluktan Küresel Aktörlüğe Türkiye’nin Dış Politikası, Ankara,

Palme Yayıncılık, 2009, s. 77; Faruk Sönmezoğlu, Son Onyıllarda Türk Dış Politikası (1991-
2015), İstanbul, Der Yayınları, 2016, s. 14; Muhittin Ataman, “Özalist Dış Politika: Aktif ve Ras-
yonel Bir Anlayış,” Bilgi, C. VII, No. 2, 2003, s. 50-52.
2 Hüner Tuncer, Özal’ın Dış Politikası (1983-1989), İstanbul, Kaynak Yayınları, 2015, s. 35.
3 Ataman, a.e., s. 51, 53; Muhittin Ataman, “Pragmatik Bir Dış Politika: Özal’ın Batı’ya Bakışı,”
Liberal Düşünce, Kış 2003, s. 127.
658
anahtar bazı roller tanımlamaya çalıştığı gözlenir. Özal’ın 1983’te işbaşına gelmesi
sonrasında da, ABD’nin Türkiye’ye yönelik bu bakışında bir değişiklik olmamıştır.
Dolayısıyla, gerek askeri yönetim gerekse de Özal dönemlerinde demokrasi ve
insan hakları sorunlarından dolayı Avrupa ile arası iyice açılan Türkiye, ABD ve
Ortadoğu eksenli bir dış politika izlemeye yönelmiştir. Avrupa ile gerilen ilişkiler
1980’lerin ortalarından itibaren düzelmeye başlamış; bunu AT’ye tam üyelik ile
taçlandırmak isteyen Özal’ın 1987’deki katılım başvurusu ise Topluluk tarafından
kabul görmemiştir.
Özal dönemine hâkim olan bir başka dinamik de, ülke liderleri arasındaki
üst düzey şahsi dostlukların ikili ilişkilerdeki sorunların giderilmesinde önem
taşıdığı inancıdır. Bürokrasinin çok ağır işlediği görüşünde olan Özal, iç ve dış poli-
tikada çok daha hızlı ve seri karar almaktan yanaydı. Bu hızlı karar alma isteği,
gerektiğinde yerleşik bürokratik/ kurumsal statükonun ve dolayısıyla da gelenek-
sel güvenlik odaklı dış politika uygulamalarının dışına çıkılmasına bile neden oldu.
Nitekim Özal’ın, aşağıda örnekleri verileceği gibi, yetkileri kendi elinde toplayıp
Dışişleri Bakanlığı’na ve dışişleri bürokrasisine danışmadan dış politik karar aldığı
birçok durumdan söz edilebilir.4 Aynı şekilde Özal Hükûmeti, dış politikanın yürü-
tülmesinde TBMM’nin de çok etkin ve aktif olmasından yana değildi.5 Bu çerçeve-
de, Özal’ın dış dünyaya karşı tereddütlü, statükocu, pasif ya da tepkisel olan değil,
inisiyatifi elinde tutan, atılgan, yüksek profilli ve girişken bir anlayışla hareket
edilmesini savunan aktif bir dış politika izleme çabası vardı.6 Laçiner’in tanımla-
masıyla, “Özal Türkiye’deki ortodoks dış politika anlayışlarına, yapısına, metodolo-
jisine ve tarzına meydan okudu.”7 Yine Özal’ın dış politikasını tanımlamada kulla-
nılan diğer sıfatlar arasında faydacı (pragmatik) ve fırsatçı (oportünist) olmak da
yer almıştır.8 Muhaliflerince “maceracı” olmakla eleştirilen bu girişkenlik ve aktif-
lik, Özal’ın dış politika uygulamalarında çok yönlülük ve alternatifli bir dış politika
izleme arayışı olarak yansımasını bulacaktı.9 Bu bağlamda, izleyen başlıklarda,
Türkiye’nin gerek askeri yönetim altında gerekse Özal iktidarı boyunca öncelikle
ABD ve NATO, daha sonra Avrupa Topluluğu ve son olarak da Yunanistan ile ilişki-
leri çözümlenecektir.

4 Gözen, a.e., s. 74; Muhittin Ataman, “Leadership Change: Özal Leadership and Restructuring in
Turkish Foreign Policy,” Alternatives: Turkish Journal of International Relations, C. I, No. 1,
Spring 2002, s. 124.
5 Sönmezoğlu, a.e., s. 14.
6
Tuncer, a.e., s. 34; Ataman, Leadership Change…, s. 132; Hakan İnel, “Turgut Özal ve Süley-
man Demirel’in Siyasî Liderliklerinin Uluslararası Aktörlerle İlişkiler Açısından Karşılaştırılma-
sı,” Journal of Business Economics and Political Science, C. III, No. 6, December 2014, s. 105;
Sedat Laçiner, “Özalism (Neo-Ottomanism): An Alternative in Turkish Foreign Policy,” Yönetim
Bilimleri Dergisi, C. I, No. 1-2, 2003-2004, s. 161.
7 A.e.
8 Ataman, Leadership Change…, s. 128.
9 Ataman, Özalist Dış Politika…, s. 58; İnel, a.e.., s. 106.
659
 1.1.ABD ve NATO ile İlişkiler
1979’da SSCB’nin Afganistan’ı işgali ve İran Devrimi gibi ikinci Soğuk Sa-
vaş’ın habercisi sayılan kritik gelişmeler üzerine, ABD başkan Carter (1977-1981)
döneminde Carter Doktrini’ni ilan etti. Doktrin, Sovyet tehdidinin Basra Körfezi’ne
kadar inmesi, İran’da artık Batı karşıtı bir İslamcı rejim kurulması ve petrolün
akışının tehlikeye girmesi ile gerekçelendirildi. Bu doktrin ile Basra Körfezi’ni
hayati çıkar alanı ilan eden Washington, bölgeye yönelik herhangi bir girişime
karşı askeri güç kullanımı da dahil her türlü adımı atacağını açıkladı. Eylül 1980’de
başlayan İran-Irak Savaşı ile birlikte ise Amerikan yönetimi, hem İran’ın üstünlük
sağlayıp bölgedeki dengeleri kendi lehine değiştirmesinden hem de SSCB’nin du-
rumu fırsat bilip İran’a da müdahale etmesinden endişeliydi.10 Bölgesel açıdan
Washington’ı kaygılandıran bir diğer şey de, NATO’nun askeri kanadından çekil-
miş olan Yunanistan’da iktidara gelen PASOK lideri Papandreu’nun ABD karşıtı
söylemleriydi. ABD’nin SSCB’ye karşı oluşturmak istediği “kuzey kuşağı” böylelikle
batıdan ve doğudan tehlike altına girmişti.11 Uluslararası ortamdaki bu gelişmeler,
söz konusu kuşağın başlıca aktörü ve SSCB’ye karşı askeri direnç noktası olan Tür-
kiye’nin stratejik öneminin ve değerinin Batı ve özellikle de ABD nezdinde iyice
artmasını sağladı.12 ABD’nin bölgeye ilişkin tasarısı ise, Carter’ın Ulusal Güvenlik
Danışmanı Brzezinski’nin ortaya attığı ve komünist SSCB ile Batı karşıtı yeni İran
rejimine karşı ılımlı, anti-komünist ve Batı yanlısı addedilen Türkiye, Suudi Arabis-
tan, Pakistan ve Mısır gibi ülkelerin desteklenmesini öngören “Yeşil Kuşak” teori-
sine dayanmaktaydı.13 ABD’nin planı, Uzgel’in deyimiyle, ““kızıl” tehlikeye karşı
“yeşil” panzehir” kullanmaktı.14
1981’de Reagan yönetiminin işbaşına gelmesiyle, Basra Körfezi’nin güvenli-
ğine yönelik olarak 1980’de Carter döneminde Brzezinski öncülüğünde oluşturu-
lan ve “Çevik Güç” diye de bilinen Acil Müdahale Gücü (Rapid Deployment Force),
1983’te Merkez Komutanlığı’na (CENTCOM) dönüştürüldü. Körfez bölgesine yöne-
lik bir Amerikan askeri müdahalesi açısından en kritik olan hususlar, müdahalenin

10 Uzgel, a.e., s. 43-44.

11 Sönmezoğlu, a.e., s. 15.
12 Kemal Çiftçi, Tarih, Kimlik ve Eleştirel Kuram Bağlamında Türk Dış Politikası, Ankara,
Siyasal Kitabevi, 2010, s. 295; George McGhee, ABD-Türkiye-NATO-Ortadoğu, Ankara, Bilgi
Yayınevi, 1992, s. 293; Marios L. Evriviades, “Turkey’s Role in United States Strategy During
and After the Cold War,” Mediterranean Quarterly, Spring 1998, s. 36; Yakup Beriş ve Aslı
Gürkan, “Türk-Amerikan İlişkilerine Bakış: Ana Temalar ve Güncel Gelişmeler”, TÜSİAD, ABD
Temsilciliği Değerlendirme Raporu, Temmuz 2002, s. 7.
13 Faruk Sönmezoğlu, II. Dünya Savaşı’ndan Günümüze Türk Dış Politikası, İstanbul, Der Ya-
yınları, 2006, s. 380-381; Baskın Oran, “Dönemin Bilançosu”, Türk Dış Politikası, Kurtuluş Sa-
vaşı’ndan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt II, Editör: Baskın Oran, İstanbul, İletişim
Yayınları, 2001, s. 11.
14 İlhan Uzgel, “ABD ve NATO’yla İlişkiler”, Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşı’ndan Bugüne
Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt II, Editör: Baskın Oran, İstanbul, İletişim Yayınları, 2001, s.
37.
660
süratle gerçekleştirilmesi, SSCB ve İran’a yakın bölgelere askeri konuşlanmalar
yapılması ve özellikle de Florida’da konuşlu 200 bin kişilik Acil Müdahale Gü-
cü’nün lojistik ve malzeme bakımından askeri olarak desteklenmesi idi. Bu nokta-
da, Türkiye’ye hem silahların depolanması, hem bu bölgelere karadan transit geçiş
kolaylığı, hem de hava sahası geçişleri bakımından büyük iş düşecekti. Kısacası,
NATO üyesi Türkiye, diğer tüm ülkelere kıyasla Amerikan stratejisinin uygulan-
masında en avantajlı stratejik konuma sahip yerdi.15 Sönmezoğlu’nun ifade ettiği
gibi, “Türkiye, bir yönü ile Batı’nın etki ve uygulamalarının bu bölgeye ulaşmasın-
da önemli bir yol, kanal; bir yönü ile de bu bölgedeki olumsuzlukların Batı’ya
ulaşması karşısında bir engel, bir süzgeç vazifesi gören bir coğrafyanın adıydı.”16
Böylelikle, Türkiye bölgeye olan coğrafi yakınlığı ve ülkesindeki üslerin ve tesisle-
rin varlığı sayesinde, ABD’nin ve başta Albert Wholstetter olmak üzere Amerikalı
stratejistlerin gözünde jeostratejik önemini iyice artırmış görünüyordu. Wholstet-
ter, Körfez’e yönelik bir askeri müdahale durumunda Türkiye’nin doğusunun kri-
tik bir öneme sahip olduğunun altını şöyle çizmekteydi:
“…Körfez’e yapılacak müdahalede Türkiye’ye, özellikle de SSCB ve İran sını-
rındaki Doğu Anadolu’ya merkezi bir yer verilmektedir. Buradaki üslerden hem
Sovyetler’in geçiş hatlarına ve iletişim ağlarına karşı operasyonlar düzenlenebile-
cek, hem Amerikan güçleri için her türlü destek sağlanacak ve intikale ilişkin me-
safe ve süre sorunu hâlledilecek, hem de Türkiye’nin üyeliği nedeniyle NATO ile
Körfez bölgesi arasında bir bağ kurulmuş, bir anlamda NATO’nun sorumluluk alanı
da bir olupbittiyle genişletilmiş olacaktı.”17
Kısacası, Türkiye’nin olası bir savaşta tarafsız kalması veya hareket etmesi
Wholstetter açısından kabul edilemez bir durumdu ve bir NATO üyesi olarak Tür-
kiye ideal coğrafi konumuyla Ortadoğu ile Körfez bölgesinin Sovyet saldırganlığı
karşısında savunulmasında vazgeçilemez bir müttefikti. 1980 darbesi sonrasında
kurulan 12 Eylül askeri yönetimi altında Türkiye artık kendisinden beklenen bu
rolü oynamaya hazır hale de gelmişti. Nitekim darbe öncesi, gerek Ecevit Hükûme-
ti gerekse de Demirel Hükûmetinin ABD’nin bu politikalarına ve askeri üslerin
serbestçe kullanımına pek sıcak bakmadığı ve Yunanistan’ın NATO’nun askeri
kanadına geri dönüşüne de çekinceli yaklaştığı açıktı. Dolayısıyla, sivil bir
Hükûmetin devrilerek yerine askerlerin işbaşına gelmesi, ABD ve NATO çevreleri
açısından ciddi bir rahatlama yaratmıştır denebilir.18

15 Beriş ve Gürkan, a.e., s. 8; Evriviades, a.e., s. 42-43; Burcu Bostanoğlu, Türkiye-ABD İlişkileri-
nin Politikası, 2. Baskı, Ankara, İmge Kitabevi, 2008, s. 388; Haluk Gerger, Türk Dış Politika-
sının Ekonomi Politiği: “Soğuk Savaş”tan “Yeni Dünya Düzeni”ne, İstanbul, Yordam Kitap,
2012, s. 160-161; Mehmet Akif Okur, “The American Geopolitical Interests and Turkey on the
Eve of the September 12, 1980 Coup,” Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, C. XI, Sayı
21, Bahar 2015, s. 209.
16 Sönmezoğlu, Son Onyıllarda…, s. 15.
17 Gerger, a.e., s. 163.
18 Tuncer, a.e., s. 103-104.
661
 1980 askeri darbesi öncesinde ülkedeki iç karışıklıklar ve kaos ortamı, hem
darbe yönetimi hem de darbeyi anlayışla karşılayıp destekleyen19 ABD açısından
askerin siyasete müdahalesi için geçerli bir mazeretti ve bundan dolayı ilişkiler de
darbe sonrası olumsuz etkilenmedi. Nitekim Carter yönetiminde görev alan Paul
Henze ve James Spain gibi üst düzey isimler, Türkiye’de düzen ve istikrarın yeni-
den tesis edilmesi için darbenin gerekli olduğu hususunu açıkça dile getirmişlerdi.
Yine ABD Savunma Bakanı Weinberger de, Aralık 1981’deki Ankara ziyareti sıra-
sında Türkiye’deki askeri yönetimi anlayışla karşıladıklarını açıklamakta bir sa-
kınca görmezken, Amerikan tarafından Türkiye’deki insan hakları ihlalleri ile ilgili
herhangi bir eleştiri de gelmedi.20 ABD’yi esas endişelendiren husus ise şuydu:
“Özellikle 1980 öncesinde, iç çekişmeler sonucunda ortaya çıkan istikrarsız
Hükûmetler ve anarşi ortamında, ABD’nin Türkiye’deki üslerini kullanma kapasi-
tesi zayıflarken, ABD aleyhtarı parti ya da görüşler güç kazanıyordu.”21 ABD darbe
sonrası bir an önce demokrasiye dönülmesi yönünde çağrılar yapmakla birlikte,
Amerikan bakış açısından darbenin haklılığı değişmeyen bir gerçekti. ABD’nin bu
tutumu, darbenin arkasında durmakla yetinmeyip bizzat darbede payı ve parmağı
olduğu yönünde Türk kamuoyunda güçlü bir algıya da yol açtı.22 Nitekim daha
önce İran ve Şili gibi yerlerde Hükûmetlerin devrilmesindeki ABD rolü düşünüldü-
ğünde, bu algı tümüyle temelsiz de değildi. Darbe öncesi sivil Hükûmetlerin
ABD’nin çeşitli taleplerine sıcak bakmadığı; U-2 casus uçaklarının SSCB üzerinde
uçmak için Türkiye’deki üsleri kullanmalarına izin verilmemesi, Yunanistan’ın
NATO’nun askeri kanadına dönüşünde engel çıkarılması ve İran’daki yeni rejimin
hemen tanınması gibi örneklerde görüldüğü üzere, Washington için fazlasıyla en-
dişe vericiydi. Sonuçta, “İran’da İslamî bir rejimin kurulmasının ve SSCB’nin Afga-
nistan’a girmesinin yarattığı boşluğun Türkiye’de ABD’ye yakın askerî bir yöneti-
min kurulmasıyla bir ölçüde telafi edilmesi ABD’li yetkilileri memnun etmişti.”23
Esasında ABD, Türk ordusunun, demokrasiye bağlı olmakla birlikte demok-
ratik koşulların ortadan kalktığı durumlarda mecburen siyasete müdahale etmek
zorunda olduğu görüşünü paylaşmaktaydı. Bunun gerisindeki faktörlere bakıldı-
ğında, öncelikle “Türk Silahlı Kuvvetleri’nin ABD ile, Kore Savaşı’ndaki silah arka-
daşlığıyla başlayan, NATO/ikili anlaşmalar bağlamında operasyonel ve eğitsel yo-

19 Bostanoğlu, a.e., s. 383; Laçiner, a.e., s. 176; Nasuh Uslu, Turkish-American Relationship
Between 1947 and 2003, New York, Nova Science Publishers, 2003, s. 254; Mustafa Aydın,
“Turkish Foreign Policy at the End of the Cold War: Roots and Dynamics,” Turkish Yearbook of
International Relations, C. XXXVI, 2005, s. 14; Yasemin Çelik, “Turkish Foreign Policy After
the Cold War,” Yayınlanmamış Doktora Tezi, The City University of New York, 1998, s.102;
William Hale, 1789’dan Günümüze Türkiye’de Ordu ve Siyaset, Çev. Ahmet Fethi, İstanbul,
Hil Yayıncılık, 1996, s. 213.
20 Bostanoğlu, a.e., s. 384.
21 Gözen, a.e., s. 149.
22 Uzgel, a.e., s. 38.
23 A.e., s. 39.
662
ğun işbirliği ile devam eden…”24 bir ilişki biçiminin varlığı dikkat çekmekteydi.
ABD açısından, taleplerine direnen sivil Hükûmetler yerine bunlara daha olumlu
bakabilecek bir askeri yönetim daha tercih edilir bir seçenekti. Ayrıca, 1980 yılına
girilirken SSCB’nin Afganistan’ı işgali gibi uluslararası konjonktürdeki gelişmeler
de, Türkiye’deki istikrarsızlığın bir an önce sona erdirilmesini Amerikan stratejisi
açısından elzem hale getirmişti. Aksi halde, bu karışık ortamdan SSCB’nin istifade
etmesi söz konusu olabilirdi ki, zaten bu ülke Türkiye’deki iç karışıklıklardan da
sorumlu tutulmaktaydı. Öte yandan, aşırı sol bir Hükûmet kadar, radikal İslamcı
bir Hükûmetin Türkiye’de işbaşına gelmesi de ABD için bir başka kaygı verici ola-
sılıktı.25 Amerikan stratejik çıkarlarına hizmet etmesi, Türkiye’nin hangi rejimle ve
nasıl yönetildiğine göre Washington için çok daha öncelikli ve önemliydi. Dolayı-
sıyla, Türkiye’nin Batı blokundan kopmaması için bu askeri müdahaleye ABD’nin
kendi jeopolitik hesapları uğruna destek vermesi şaşırtıcı olmadı. Hemen ardından
da, Türk-Amerikan ilişkilerinde, kimi yazarların nitelemesiyle, aşağıda ayrıntısıyla
ele alınacak olan bir “altın çağ”26 başlayacaktı. Ancak bu nitelemeye rağmen, aşa-
ğıda inceleneceği gibi, ilişkilerde 1970’lerden ve öncesinden kalma birçok pürüz
olduğu da bir gerçekti. Bu nedenle, Aydın’ın nitelemesiyle, “göreli sorunsuz”27 bir
dönemin başladığını söylemek daha doğru olur.
Darbe sonrasında Türkiye, Başkaya’nın ifadesiyle, “Ortadoğu’da bir kez daha
Batı çıkarlarının saldırgan jandarması”28 rolünü oynamaya artık hazırdı. Bostanoğ-
lu da buna yakın bir tespitte bulunarak, askeri yönetimin Türkiye’nin en azından
on beş yıldır yürütmeye çalıştığı çok yönlü dış politikadan koparak tümüyle
ABD’ye dayanan bir çizgiye yöneldiğini kaydeder. Bu dönemde, “Türkiye ABD tara-
fından değil diretilen, önerilen her konuya olumlu yaklaşmıştır.”29 Bunun en iyi
örneklerinden birisi de, askeri yönetimin Yunanistan’ın NATO’nun askeri kanadına
geri dönüşüne onay vermesidir.
Darbe sonrası Türkiye’nin dış politikada karşısına çıkan ilk sınav, Yunanis-
tan’ın NATO’nun askeri kanadına geri dönüşü meselesi oldu. 1974’teki Kıbrıs mü-
dahalesini ve özellikle de Türkiye’nin 14 Ağustos 1974’te ikinci harekatı başlatma-
sını önleyemediği için NATO’ya sert tepki gösteren Atina, ittifakın askeri kanadın-
dan çekilerek bu tepkisini ortaya koymuştu. Türkiye, 1970’li yıllar boyunca Yuna-
nistan’ın NATO’nun askeri kanadına geri dönmesine kategorik bir karşı duruş
sergilememekle beraber, bu durumun Ege Denizi’ndeki Türk çıkarlarını olumsuz

24
Füsun Türkmen, Kırılgan İttifaktan “Model Ortaklığa”: Türkiye-ABD İlişkileri, İstanbul,
Timaş Yayınları, 2012, s. 146.
25 Gözen, a.e., s. 150.
26 Uzgel, a.e., s. 50; Murat Ercan, “Continuity and Period of Change in Turkish Foreign Policy,” IIB
Dergisi, C. III, No. 4, 2012, s. 178.
27 Aydın, a.e., s. 32.
28 Gerger, a.e., s. 167.
29 Bostanoğlu, a. y.
663
etkilemesini de istememekteydi. Şöyle ki, Türkiye’nin NATO’ya girişi sonrasında
pek sorun etmediği Ege’deki uluslararası hava sahası ve deniz alanlarında komuta
kontrolün Yunanistan’da kaldığı statüko, bu ülkenin örgütün askeri kanadından
ayrılmasıyla değişmiş ve bu kontrol yetkisi ittifak içinde Türkiye’ye geçmişti.30
Şimdi ise, Yunanistan’ın geri dönüşünün bu alanlardaki kontrol yetkisini ortadan
kaldırmasına karşı çıkan Ankara, bunu 1978’den beri yapılan görüşmelerde bir
pazarlık unsuru olarak öne sürmüştü. ABD’deki Rum lobisinin Türkiye aleyhtarı
faaliyetleri ve Karamanlis Hükûmetinin NATO’nun askeri kanadına dönüş süreci
başarısızlığa uğrarsa Amerikan üslerinin kapatılacağı tehditleri karşısında Ameri-
kan Hükûmetinin de Ankara üzerindeki baskısı giderek arttı ve Amerikan tarafı
Türkiye’ye “evet” demesi karşılığında bol miktarda yardım vermeyi dahi önerdi.
Washington, sadece kendisi Türkiye’ye baskı uygulamakla kalmadı, aynı zamanda
bu konuda Almanya başta olmak üzere diğer ittifak üyelerine de Türkiye’ye baskı
kurmaları için telkinde bulundu.31 Zira 1970’lerin sonunda, ittifakın güneydoğu
kanadında SSCB’nin Afganistan’ı işgali ve İran Devrimi nedeniyle riskler artmıştı
ve bu kanadın yeniden güçlendirilmesi için Yunanistan’ın geri dönüşü şarttı.
Sonunda, 17 Ekim 1980’de, Evren ile NATO Avrupa Kuvvetler Komutanı Ge-
neral Rogers arasında varılan mutabakat ile Yunanistan 20 Ekim tarihinde ittifakın
askeri kanadına geri dönmeyi başardı. Görüşmeler sırasında, “Türkiye’nin iyiniyeti
karşısında Yunanistan’ın ne tür bir tavır alacağı konusunda Evren’in dile getirdiği
kuşkuya da General Rogers “asker sözü”yle karşılık”32 verdi. Bu noktada, Evren’e
ve askeri yönetime atfen Türkiye’nin çıkarlarının yeterince korunmadığı ve varılan
uzlaşıdan ülke çıkarlarının zarar gördüğü yönünde eleştiriler geldi. Örneğin, Tür-
kiye’nin meseleyi NATO penceresinden ele alıp “ittifak içinde sorun çıkmasın”
yaklaşımıyla değerlendirdiğini savunan Özcan’a göre, “…Türkiye çok önemli bir
tavizi, ileriye dönük sözlü vaatlere karşılık vermiştir.”33 Bostanoğlu ise, verilen bu
karar ile Türkiye’nin sırf ABD istiyor diye Avrupa ve Yunanistan karşısında elinde
tuttuğu önemli bir pazarlık kozundan olduğu görüşündedir.34 Aynı şekilde Uzgel
de, Türkiye’nin bu mutabakatla salt Rogers’ın “asker sözü” karşılığında önemli bir
taahhütte bulunup, baskılar karşısında o zamana kadarki tutumundan ve vetosun-
dan aniden vazgeçerek sivil Hükûmetlerin direndiği bir konuda askeri yönetimin
hemen ikna olduğuna dikkat çeker. Diğer taraftan, Türkmen ise farklı görüştedir.
Ona göre, olayın arkaplanına yakından bakıldığında, aslında görüşmelerin sadece
askerlerce gizlice yürütülen bir süreç olmayıp, aksine hem sivil otoritenin yetki
vermesiyle hem de Hükûmet ve dışişlerinin bilgisi dahilinde yürütüldüğü gözlen-

30 Uzgel, a.e., s. 40.

31 Okur, a.e., s. 204-205.
32 Uzgel, a. y.
33 Gencer Özcan, “Türkiye’de Siyasal Rejim ve Dış Politika: 1983-1993”, Türk Dış Politikasının
Analizi, Editör: Faruk Sönmezoğlu, İstanbul, Der Yayınları, 1998, s. 516-517.
34 Bostanoğlu, a. y.
664
mekteydi. Nitekim görüşmeler sırasındaki Hükûmetlerin tutumunun da, gerek
Ecevit gerekse Demirel’in başbakan düzeyinde bu meseleye dair açıklamalarının
gösterdiği üzere, askerinkiyle uyumlu olduğu açıktı.35 Bu uyum konusu 1978’den
beri yapılan görüşmeler için doğru olmakla birlikte, sorunu nihai çözüme kavuştu-
ran Ekim 1980’deki Evren-Rogers görüşmelerinin sivillerin ve Dışişleri Bakanlı-
ğı’nın tamamen dışlanmasıyla ve tümüyle askerler arasında gerçekleştirildiği bir
gerçektir.36
“Rogers Planı ya da Anlaşması” olarak da bilinen ve teknik yönü ağır basan
bu mutabakatın ayrıntısına bakıldığında ise, Türkiye’nin Ege’deki komuta ve kont-
rolün Yunanistan’a bırakılmaması ısrarını kabul ettirdiği37, ama yetkinin İtalya
Napoli’deki NATO komutanlıklarına devredilmesine de razı olduğu görülmektedir.
Yine Türkiye, mutabakatla başta ABD olmak üzere müttefiklerinden gelen “ittifa-
kın güney doğu halkasının Yunanistan’ın yokluğunda zayıf düştüğü” yönündeki
baskılardan da artık kurtulmuş oldu. Öte yandan, Yunanistan’da işbaşına gelen
Papandreu Hükûmeti bu mutabakatı tanımadığı gibi, mutabakattaki adımların da
hiçbirini atmaya yanaşmadı. Son olarak, bu mutabakata yöneltilen bir diğer eleştiri
de, varılan uzlaşı karşılığı General Rogers’ın Yunanistan’ın AT’de Türkiye’ye engel
çıkarmamasını sağlamaya çalışacağı yönünde söz verdiği halde bunun gereğini
yapmamasıdır. Ancak dönemin Dışişleri Bakanı İlter Türkmen’in görüşmelerde bu
tarzda bir konunun gündeme gelmediğini ve herhangi bir pazarlığın yapılmadığını
açıkça ifade etmesinden dolayı, Türkmen’e göre bu eleştirilerin de sağlam bir da-
yanağı bulunmamaktadır.38
Daha Carter dönemi bitmeden başlayan bu ikinci Soğuk Savaş döneminde,
Türkiye-ABD ilişkilerinde 12 Eylül askeri yönetimi altında atılan belki de en önem-
li adım, Demirel Hükûmeti tarafından 29 Mart 1980’de imzalanan ve darbenin
akabinde kurulan Ulusu Hükûmeti döneminde 18 Kasım 1980’de onaylanan Sa-
vunma ve Ekonomik İşbirliği Anlaşması (SEİA) idi.39 1976 tarihli onaylanmayan
SEİA’nın yerini alan ve 1985’e kadar geçerli olan bu anlaşma, NATO ittifakı çerçe-
vesinde Türkiye’deki üslerin durumu ile askeri ve ekonomik yardım konularını
kapsamaktaydı. Anlaşmaya göre, Türkiye askeri tesislerini ve üslerini ittifakın ve
ABD’nin kullanımına açarken, bunun karşılığında ABD ve diğer müttefikler de
Türkiye’nin hem ekonomik hem de askeri yapısını güçlendirmek amacıyla azami
gayret göstereceklerdi. 1970’li yıllardaki silah ambargosundan sonra, Türk-
Amerikan ilişkileri, iki taraf arasında bu tarihe kadar yapılananların en kapsamlısı
olan bu ikili anlaşma sayesinde yeniden canlandırılmaktaydı ve daha önceki 1969

35 Türkmen, a.e., s. 148-149.

36 Uzgel, a.e., s. 43.
37 Uslu, a. y.
38 A.e., s. 150.
39 A.e.; Bostanoğlu, a.e., s. 383; Çelik, a.e., s.214.
665
tarihli Savunma İşbirliği Anlaşması’ndan farklı olarak bu sefer ekonomik bir boyut
da anlaşmaya dahil edilmişti.40 Bu anlaşmayla amaçlanan, Türkiye’nin
1970’lerdeki istikrarsız dönemi geride bırakıp tekrar istikrara kavuşabilmesi için
askeri ve ekonomik desteğe olan ihtiyacını gidermek ile Türk dış politikasının
ikinci Soğuk Savaş koşullarında Amerikan genel stratejisinden sapmadan buna
uygun bir çizgide gelişmesini sağlamaktı. Böylelikle de, “…ABD ve Batı’nın Ortado-
ğu’daki çıkarlarının tehdit altına girdiği bir dönemde ve süreçte, Türkiye’nin böl-
gedeki konumunun güçlendirilmesi…”41 hedefine ulaşılması mümkün olabilecekti.
Askeri yönetim dönemindeki bir diğer konu, Çevik Güç meselesinin halliydi.
29 Kasım 1982’de iki ülke temsilcileri General Necdet Öztorun ile Richard Perle
arasında Çevik Güç’e sağlanacak kolaylıklar ve Türkiye’nin doğusundaki savunma
kabiliyetlerinin güçlendirilmesine dair görüşmeler tamamlandı. Brüksel’de imza-
lanan 10 yıl süreli Mutabakat Muhtırası (Memorandum of Understanding) ile, İn-
cirlik başta olmak üzere askeri üslerin modernleştirilmesi, doğudaki havaalanları-
nın durumunun iyileştirilmesi ve Muş ile Batman’da iki yeni havaalanı inşa edil-
mesi karara bağlanırken, Acil Müdahale Gücü’nün de katılımıyla Türkiye’de NATO
tatbikatları yapıldı.42 Böylece, Türkiye’deki fiziki ve askeri koşullar Basra Körfe-
zi’ne yönelik olası bir askeri operasyon için elverişli hale getiriliyordu. Öte yandan,
Evren ve 12 Eylül askeri yönetimi ABD’nin bunların ötesindeki beklentilerine tam
anlamıyla cevap vermekte zorlandı ve hatta çekingen ve tereddütlü bir tavır sergi-
ledi.43 “Evren NATO üyesi ülkelerin Ortadoğu’ya müdahale konusunda ortak bir
karar almaları durumunda Türkiye’nin buna uyacağını ama Türkiye’nin tek başına
bu tür bir rol üstlenemeyeceğini”44 belirterek bu tereddütlü tutumu açıkça ortaya
koydu. Nitekim gerek projenin komşu ülkeler başta olmak üzere Ortadoğu’da bek-
lenen ilgiyi görmemesi ve Türk kamuoyunda olumsuz algılanma olasılığı, gerekse
de oluşturulacak Çevik Güç’ün hangi koşullarda ve ne tür operasyonlara girişece-
ğinin açık olmaması nedeniyle, askeri yönetim ancak belli koşullarda bu gücün
Türkiye’de bulunması konusunda ısrarcı oldu.45 Sönmezoğlu’nun dikkat çektiği
gibi, “Amerika Birleşik Devletleri’nin bu gücü diğer NATO üyelerine danışmadan
kullanmaya yönelmesinden endişelenen Türkiye, özellikle bu gücün bölgede İsrail-
yanlısı bir operasyon için kullanılarak kendisinin Arap ülkeleri karşısında zor du-
ruma düşürülmesinden korkuyordu.”46 Bunun haricinde, yine Çevik Güç’ün Körfez
bölgesindeki devletlerde yaşanabilecek iç karışıklıklara müdahale etme ihtimali de

40 Türkmen, a.e., s. 145.

41 Gözen, a.e., s. 170.
42 Sönmezoğlu, II. Dünya Savaşı’ndan…, s. 393-394.
43 Sönmezoğlu, Son Onyıllarda…, s. 16; Uzgel, a.e., s. 45.
44 A.e.
45 A.e., s. 46-47; Türkmen, a.e., s. 151.
46 Sönmezoğlu, Son Onyıllarda…, s. 16.
666
Türkiye için bir kaygı sebebiydi.47 Amerikan tarafının buna cevabı ise öncelikle
Çevik Güç’ün komutanlığını NATO’ya devretmek oldu. Ardından da, Amerikalı as-
keri ve siyasî yetkililer, Kafkaslar’da konuşlu çok sayıda Sovyet tümenine karşılık
Türkiye’nin doğusunda yeterli savunma gücüne sahip olmayışına dikkat çekerek
Ankara’nın itirazlarını ve çekincelerini aşmaya çalıştılar. Bu itiraz ve çekinceler
arasında, bir bütün olarak NATO’nun Ortadoğu’ya müdahale kararı alması halinde
ancak Çevik Güç’ün harekete geçmesi, malzeme ve silah sevkiyatının Ankara’nın
onayıyla yapılması ve alan dışı müdahalelerde bu gücün kullanılmaması gibi Ame-
rikan Hükûmetini açıkça rahatsız eden48 hususlar dikkat çekmekteydi.49 Nitekim
Mutabakat Muhtırasında da, NATO’nun sorumluluk alanı dışında kalan operasyon-
larda Türkiye’deki üslerin kullanılmayacağı açıkça ifade edilmiş ve alandışı ittifak
müdahaleleri anlaşmanın kapsamı dışında bırakılmıştı. Ayrıca üslerin kullanımının
Türkiye’nin onayına bırakıldığı ve olası askeri operasyonların NATO onayına tabi
tutulduğu da görülmekteydi.
Bu haliyle Çevik Güç’e ev sahipliğine pek istekli olmayan Türkiye’nin, konu-
nun ittifak çerçevesi içine taşınması ve burada tüm müttefiklerin oydaşmasıyla
değerlendirilmesi beklentisi ise gerçekleşmedi. Yine de, Türkiye bu tereddütlü
tutumunu, 1982 yılında İsrail’in Lübnan’a müdahalesi üzerine Reagan yönetiminin
bu ülkeye çokuluslu bir barış gücü gönderme girişiminde yer almayarak ve
ABD’nin Lübnan’a asker ve malzeme göndermek amacıyla İncirlik üssünü kullan-
masına izin vermeyerek somut biçimde göstermişti.50 Ankara’nın ileri sürdüğü
koşullar ve Lübnan konusundaki Türk tutumu Amerikan tarafını rahatsız etse de,
bu durum Türkiye’nin Amerikan bölgesel stratejisindeki önemini azaltmadı. Nite-
kim ABD, 1980’lerin ortalarından itibaren SSCB ile yumuşamanın akabinde
1987’de imzalanan Orta Menzilli Füzeler (INF) Antlaşması ile orta menzilli nükleer
füzelerin imha edilmesi üzerine, Türkiye’deki füze sistemleri ve savaş uçaklarının
nükleer kapasitesinin güçlendirilmesini de talep etti. Ancak gerek Türk ordusunun
konvansiyonel gücünü modernleştirmek istemesinden gerekse de yok yere
SSCB’nin tepkisini üzerine toplamak istememesinden dolayı Türk Hükûmeti buna
sıcak bakmadı.51
Kasım 1983 seçimlerini kazanan Anavatan Partisi (ANAP) lideri Turgut
Özal’ın işbaşına gelmesi sonrası Türk dış politikasının “ABD’ye dayanma” tercihi
daha da belirgin ve tereddütsüz hale geldi. Pragmatik bir anlayışa hareket eden
Özal, ABD ile “yakın ilişkiler kurmanın ABD’nin Türkiye yanlısı politikalar izleme-

47 Bostanoğlu, a.e., s. 391.

48 Çelik, a.e., s. 215-216.
49 Tuncer, a.e., s. 104-105; Gözen, a.e., s. 169.
50 Türkmen, a.e., s. 152.
51 Sönmezoğlu, II. Dünya Savaşı’ndan…, s. 392.
667
sinde daha yararlı olacağı” inancındaydı.52 Ancak Özal Hükûmeti, aynı zamanda
Türkiye’nin “Batı ittifakı içindeki yerinde niteliksel bir değişimi” başlatma niyetiy-
le de hareket etti.53 Bununla kastedilen, Türkiye’nin ABD ile ilişkilere herhangi bir
alternatif yaratmaksızın, çıkarlarına aykırı düşen Amerikan politikalarına karşı
çıkmasına ve sözgelimi askeri üsleri kapatmak gibi simgesel ve tepkisel adımların
ötesine geçmeyen “sıfır seçeneği”nin (zero option) geride bırakılarak, ilişkilerin
çok yönlü ve boyutlu hale gelmesiydi.54 Bu doğrultuda Özal, Türkiye’nin jeopolitik
konumuyla ABD’ye tanıyacağı stratejik avantajların karşılığının bu ülkeden daha
fazla askeri ve ekonomik yardım olarak geri alınacağı inancıyla hareket etti. Aslın-
da, yardım konusu iki ülke açısından da çetrefilliydi. Zira yardımlar Amerikan
Kongresi’nin kararını gerektirmekte ve Kongre de, Rum lobisinin etkisiyle askeri
yardımları Kıbrıs’ta kullanmama ve Türk askerinin adadan çekilmesi gibi Türkiye
açısından kabulü mümkün olmayan koşullarla vermek istemekteydi. Bunlara bir
de, Türkiye ile Yunanistan’a yönelik yardımların 7/10 oranına bağlanması gibi,
Ankara’yı son derece rahatsız eden yapay, dengesiz ve asimetrik bir koşul da eşlik
etmekteydi.55 Üstelik ikinci Soğuk Savaş’ın yumuşamaya başladığı 1980’lerin ikinci
yarısında yardımlar giderek azalmış; yardımların bağlandığı koşullar ise daha da
ağırlaştırılmıştı. Bu arada, 1980’li yıllar boyunca sadece yardımın koşullu olması
değil, aynı zamanda yardımların miktarı ve niteliği (askeri yardım şeklinde gerçek-
leşmesi) de Türk tarafının memnuniyetsizliğine yol açmıştı. Dolayısıyla, 1980’ler
boyunca Türkiye hem İsrail ve Mısır’ın ardından en çok ABD yardımı alan üçüncü
ülke olmuş56 hem de Menderes döneminden sonra ABD’den en fazla yardımı57 bu
dönemde almıştı.58 Ancak sorun, yardımın bu haliyle bile Türkiye’nin arzu ettiği
oranda ve koşullarda gerçekleşmemesiydi.
Özal Hükûmeti işbaşına gelir gelmez 15 Kasım 1983’te KKTC’nin ilanından
kaynaklı olarak ABD ile bir gerginlik yaşandı ve zaten iki ülke ilişkilerindeki pü-
rüzlerden biri olan Kıbrıs meselesi yeni bir boyut kazandı. Henüz Özal Hükûmeti
devralmadan gerçekleşen bu bağımsızlık ilanı, Kıbrıslı Rumlar ile yürütülen gö-
rüşmelerin kilitlenmesi, Rum lideri Kipriyanu’nun konuyu BM’ye taşımaya çalış-
ması ve Kıbrıs Türk Federe Devletinin kendi kaderini tayin hakkını kullanması gibi
gerekçelere dayandırıldı. ABD’nin bu gelişmeye tepkisi ise, beklenmedik bu kara-
rın geri alınması ve KKTC’nin tanınmaması yönünde oldu. Diğer devletleri de

52 Uzgel, a.e., s. 50.

53
Henri Barkey, “Turkish-American Relations in the Post-War Era: An Alliance of Convenience,”
Orient, C. XXXIII, No. 3, s. 447-464, akt. Ataman, a.e., s. 128.
54 Ataman, Leadership Change…, s. 145.
55 Sönmezoğlu, II. Dünya Savaşı’ndan…, s. 394; Uzgel, a.e., s. 54.
56 Çiftçi, a.e., s. 295.
57 1979’da 205 milyon dolar olan Amerikan yardımları 1980’de 406 milyon, 1982’de 703 milyon ve
1984’te de 934 milyon dolara ulaşmıştı. Bkz. Gözen, a.e., s. 151.
58 Tuncer, a.e., s. 109.
668
KKTC’yi tanımamaya çağıran Washington, Pakistan ve Bangladeş gibi yeni kurulan
bu ülkeyi tanıma niyetindeki ülkeleri de baskı yaparak caydırdı.59 BM Güvenlik
Konseyi’nden KKTC’nin kurulmasını yasa dışı ilan eden ve İngiltere öncülüğünde
çıkarılan 541 sayılı kararı da destekleyen Reagan yönetimi, 22 Kasım 1983’te Türk
Dışişleri Bakanı’nın ziyaretini takiben Dışişleri Bakanlığı aracılığıyla bu bağımsız-
lık ilanını kınayan bir açıklama da yayınladı.60 Ancak bunun ötesinde bir adım
atmayan ABD, Türkiye ile ilişkileri yine yeni Soğuk Savaş ve komünizmle mücadele
ekseninde değerlendirerek, o sırada bu minvalde çıkarlarının örtüştüğü Türkiye’yi
daha fazla karşısına almak istemedi.
Türkiye, 1985 yılında süresi dolan SEİA’nın yenilenmesine dair ABD ile ya-
pılan görüşmeleri askeri ve ekonomik yardım konularında kendi taleplerini Ame-
rikan tarafına kabul ettirme yolunda yeni bir fırsat olarak gördü. “Türkiye’nin bu
konudaki politikası ABD’den uzaklaşmak ya da sorun çıkarmak değil, bu anlaşmayı
kullanarak ekonomik ilişkilerde gelişme sağlamak, aldığı yardım miktarını artır-
mak ve genelde koşullarını iyileştirmeye çalışmaktı.”61 Özal Hükûmeti, yardımların
anlaşmayla ilgisi olmayan Kıbrıs meselesine ya da Ermeni sorununa bağlanmasına
itiraz ederek, özellikle “Ege’de askeri denge” bahanesiyle uygulanan 7/10 oranı
sorununu aşmak için anlaşmada yıllık olarak sabit bir yardım miktarı belirlenme-
sinde ısrar etti.62 Ayrıca Türk tarafı, Beyaz Saray’ın Kongre’ye yönelik lobicilik
faaliyetlerinde kendisine destek olması ve tekstil ihracatının önündeki engelleri
kaldırması gibi beklentilere de sahipti.63 Türkiye bu konudaki görüşünü, Dışişleri
Bakanı Vahit Halefoğlu’nun ağzından şöyle ifade etmiştir:
“SEİA iki temel unsura dayanmaktadır; bunlardan biri Türk ordusunun mo-
dernleşmesi gayretlerine ve Türk ekonomisine ABD’nin katkıda bulunması, diğer
ise Türk Silahlı Kuvvetleri’ne ait tesislerden ABD’nin yararlanmasıdır. Bu iki unsur
arasında bir dengenin bulunması gerektiğine çeşitli vesilelerle işaret etmiştik.
Geçen beş yıllık uygulama bu dengenin arzu edilen düzeyde tesis edilmediğini
göstermiştir.”64
Bunlara ilaveten Türk tarafı, yükümlülüklerini yerine getirmeyen ABD’yi
daha bağlayıcı nitelikli bir antlaşma yapmaya ve Dış Askeri Satışlardan (FMS) do-
ğan borçları silmeye de ikna etmeye çalıştı.65 Aslında Reagan yönetimi de
1970’lerdeki ambargo döneminden sonra Türkiye’ye yönelik yardımların artırıl-
masında hemfikirdi. Ancak her seferinde NATO’nun güçlendirilmesi gerekçesiyle

59
Çiftçi, a.e., s. 296; Oran, a.e., s. 31.
60 Türkmen, a.e., s. 154.
61 Uzgel, a.e., s. 55.
62 Beriş ve Gürkan, a.e., s. 7; Bostanoğlu, a.e., s. 386; Uslu, a.e., s. 255; Fahir Armaoğlu, 20. Yüzyıl
Siyasî Tarihi 1914-1995, 16. Baskı, İstanbul, Alkım Yayınevi, 2007, s. 967.
63 Sönmezoğlu, II. Dünya Savaşı’ndan…, s. 395-396; Tuncer, a.e., s. 112.
64 Bostanoğlu, a.e., s. 386-387.
65 Uzgel, a.e., s. 56.
669
Türkiye lehine artırılması önerilen yardımlar Kongre tarafından 7/10 oranı gözeti-
lerek azaltıldı.66 Örneğin, 1983’te Reagan yönetimince Kongre’ye gönderilen Tür-
kiye’ye 930 milyon dolarlık askeri yardım önerisi karşısında Kongre, 7/10 oranına
uyması için Yunanistan’a yönelik 280 milyon dolarlık yardımı 500 milyon dolara
çıkarırken, Türkiye’ye verilecek olanı ise 715 milyon dolara indirdi.67
Reagan yönetiminin bir kısmı hariç karşı çıktığı Türk taleplerinden dolayı,
Ekim 1985’te başlayan SEİA görüşmeleri 1987’ye dek uzadı ve nihayetinde Anka-
ra’ya belli belirsiz kimi vaatlerde bulunan bir anlaşma ortaya çıktı. Nitekim ABD
tarafı, Türkiye’nin istediği gibi sabit yardım içeren bir “antlaşma” yapmaya ya-
naşmamış, askeri borçları silmeyi reddetmiş ve Kongre faktörü konusunda da
herhangi bir adım atmamış oluyordu. Görüşmelerin uzaması nedeniyle önce mev-
cut anlaşmanın bir yıl süreyle uzatılması gerekti ve Türk tarafı da taleplerinin bir
kısmından vazgeçmek durumunda kalarak daha çok ekonomik ve teknik konular-
daki taleplere yöneldi. Görüşmeler sırasında, Türk tarafında, savunmaya dair ko-
nulardan sorumlu askerler ile ekonomik konulardan sorumlu Hükûmet kanadın-
dan yetkililer arasındaki eşgüdüm sorunları da Türkiye’nin elini zayıflatan bir
husus oldu.68 Nihayet 16 Mart 1987’de, yeni bir anlaşma yerine iki ülke arasındaki
ek mektup teatisi ile mevcut SEİA 1990 yılına kadar beş yıl süreyle uzatıldı ve
mektuba bir de gizli protokol eşlik etti. Her iki belge de, Uslu’nun altını çizdiği üze-
re, “SEİA ile aynı koşulları içermekteydi ve hiçbir radikal değişiklik ya da ABD açı-
sından hiçbir yeni taahhüt getirmemekteydi.”69 Bu çerçevede, anlaşmayla, Ameri-
kan Hükûmetinin Kongre nezdinde Türkiye’ye yardımların artırılması için çabala-
rını artırması, hibe türü yardımların azamiye çıkarılıp askeri kredilerden kaynak-
lanan Türkiye üzerindeki borç yükünün hafifletilmesi, Türk savunma sanayiine
destek verilmesi ve tekstil başta olmak üzere ikili ticaretin geliştirilmesini içeren
bir vaatler dizisi ortaya çıkmıştı.70 Gizli protokolün içeriği ise, İncirlik’teki F-4 sa-
vaş uçaklarının F-16’lar ile değiştirilmesi, 40 adet F-4 uçağının bu değişiklik ta-
mamlanana dek Türkiye’ye hibe edilmesi, Konya’nın ABD savaş uçaklarının eğitim
uçuşlarına açılması ve 490 milyon dolarlık askeri yardımın 320 milyon dolarının
hibe şeklinde olması gibi unsurlardan oluşmaktaydı.71
Anlaşma uzatılmasına rağmen uygulamada askeri yardımlar konusunda
Kongre’nin tutumunda hiçbir değişiklik göze çarpmıyordu. Nitekim Kongre
1987’de yardım miktarını 734 milyon dolardan 485 milyon dolara kadar düşür-
müştü ve bu son beş yılın en düşük düzeyiydi.72 1988’de de, Reagan yönetiminin

66 Sönmezoğlu, II. Dünya Savaşı’ndan…, s. 395.

67 Uslu, a.e., s. 257.
68 Özcan, a.e., s. 518.
69 Uslu, a.e., s. 255.
70 Çiftçi, a.e., s. 296; Türkmen, a.e., s. 156.
71 A.e., s. 157; Uzgel, a.e., s. 57.
72 Bostanoğlu, a.e., s. 387.
670
vaat ettiği 913 milyon dolarlık yardım 525 milyon dolara indirilirken, bu indirilmiş
miktar da bir kez daha Kıbrıs ile Ermeni sorunlarına bağlanmış ve Türk-Yunan
rekabeti yine ilişkileri olumsuz etkilemişti.73 Dolayısıyla, Türkiye taahhütlerini
neredeyse harfiyen yerine getirmesine rağmen Amerikan tarafı Kongre’nin çıkar-
dığı engelleri bahane ederek Türkiye’nin taleplerine kayıtsız kalabilmekteydi. Uz-
gel’in tespitiyle, “Türkiye’nin daha iyi koşullarda yardım ve iktisadi kolaylıklar
elde etmek için SEİA kozunu oynama çabası tam tersi bir sonuç vermiş, ABD, ilişki-
lerin yapısında değişiklik yapma yolundaki Türk girişiminden duyduğu rahatsızlı-
ğı, yeni ve daha ağır koşullar ileri sürerek göstermişti.”74 Bu da, iki ülke arasındaki
müttefiklik ilişkisinin ne kadar asimetrik olduğuna ve son sözü söyleyenin “büyük
ortak”75 ABD olduğuna bir başka işaretti. Buna rağmen, ABD’nin tutumuna tepki
olarak onaylanmayıp bekletilen76 ek mektup ve gizli protokol, Cumhurbaşkanı
Evren’in ABD gezisinden hemen önce 21 Şubat 1988’de bir Bakanlar Kurulu Ka-
rarnamesi ile onaylandı. Bu süreçte, ilişkilerin daha fazla gerilmesini istemeyen
Özal, Dışişleri Bakanlığı’nı devre dışı bırakarak ve kamuoyu tepkisini de dikkate
almadan hareket etti. Uzgel’e göre, muhalefetin sert tepkisiyle karşılaşan Özal’ın
bu tutumunun gerisinde; uygulanan dış dönük ve ihracata dayalı ekonomik mo-
delden dolayı Türkiye’nin borç yükünün giderek artması ve Hükûmetin bu durum
karşısında ABD’ye olan ihtiyacı, Türkiye’ye yönelik bir SSCB saldırısı karşısında
ittifakın savunma taahhüdünün NATO içinde sorgulanmaya başlaması ve Özal
Hükûmetinin kendisinden habersiz Kıbrıs’taki asker sayısını artırıp adaya yeni
tanklar gönderen ordunun bu hamlesi ile ABD’nin buna tepkisi karşısında zor du-
rumda kalması gibi faktörler rol oynamıştı.77
1984’te 715 milyon, 1985’te ise 878 milyon dolar olarak gerçekleşen Ame-
rikan yardımlarının miktarı ABD-Sovyet ilişkilerindeki yumuşamanın da tesiriyle
sonraki yıllarda 500 milyon dolar civarında seyrettiği gibi, yardım koşulları da
giderek ağırlaştı.78 Yardım konusundaki beklentiler karşılanmayınca, Özal
Hükûmeti bu kez de yardım yerine ticaret odaklı bir ilişkiye yöneldi. 1980’lerin
ortalarında “daha az yardım, daha çok ticaret”79 politikasını benimseyen Ankara,
bekleneni vermeyen ABD ile koşula bağlı yardım ilişkisi yerine ticari ilişkileri artı-
rarak yardım ihtiyacını azaltma arayışına girdi.80 Başka bir deyişle, Türkiye’nin dış
yardımlara olan bağımlılığının azalmasının yolu, başta ABD olmak üzere diğer

73 Uslu, a.y.; Tuncer, a.e., s. 113.

74
Uzgel, a.e., s. 57.
75 Sönmezoğlu, II. Dünya Savaşı’ndan…, s. 396
76 McGhee, a.e., s. 288.
77 Uzgel, a.e., s. 58.
78 Sönmezoğlu, II. Dünya Savaşı’ndan…, s. 395; Uzgel, a.e., s. 55.
79 Ataman, Leadership Change…, s. 146; Bostanoğlu, a.e., s. 386, 399; Gözen, a.e., s. 80; Uslu, a.e.,
s. 262; Sönmezoğlu, Son Onyıllarda…, s. 15; Beriş ve Gürkan, a.e., s. 7; Uzgel, a.e., s. 68.
80 Ataman, Özalist Dış Politika…, s. 57.
671
ülkelerle serbest ticaretten geçmekteydi. İkili ticarette Türkiye aleyhine fazla ve-
ren ABD tarafı, özellikle Türk tekstili ve gıda ürünleri başta olmak üzere birçok
alanda kota ve diğer kısıtlayıcı ticaret kuralları uygulamaktaydı ve Türkiye de ikili
ticaretteki dengesizliği gidermek için bu kota ve kuralların kaldırılmasını talep
etmekteydi. Uzgel’in altını çizdiği gibi, “Türkiye, ABD’nin kota yoluyla ticari kısıt-
lamalar uyguladığı tek NATO ülkesi” idi.81 Özal, ilişkileri sadece askeri ve stratejik
çerçeveye bağlı kalmadan ve böylece ABD’ye yönelik üsleri kapatma ya da ilişkileri
gözden geçirme şeklindeki geleneksel karşı çıkışların yerine ekonomik alanda
işbirliğini geliştirerek çeşitlendirmekten yanaydı. Ancak, Türk-Amerikan ikili tica-
retini Ortadoğu ve Avrupa ile yapılan ticaret düzeyine çıkarmak isteyen Özal
Hükûmetinin karşısına, yine ABD ile başta Kıbrıs ve Ermeni sorunları olmak üzere
siyasal konularda yaşanan anlaşmazlıklar çıkacaktı. Nitekim ABD’nin siyasal ne-
denlerle Türk mallarına yönelik korumacı tutumunu devam ettirmesi ve Amerikalı
yatırımcıların Hükûmetin verdiği (bürokrasinin azaltılıp kamulaştırmaya gidilme-
yeceği ve ek vergi getirilmeyeceği gibi) bazı güvencelere rağmen82 Türkiye’de yatı-
rım yapmaya istekli olmaması gibi zorluklar bu tür arayışların önünde engel oluş-
turmaktaydı. Uzgel’in ifadesiyle, “ABD, Ortadoğu gibi bir bölgede ve SSCB’ye sınır-
daş bir Türkiye’yi eşit ticari ilişkiler içindeki bir ortağı olarak değil, stratejik bir
müttefik olarak görmeyi tercih ediyordu.”83 Kısacası, Özal’ın “daha az yardım,
daha çok ticaret” formülü bekleneni vermedi ve bir kez daha hem iki ülke arasın-
daki siyasî sorunlara hem de ikili ilişkilerdeki asimetriye takıldı. İlişkilerin çeşit-
lendirilmesi ve çok boyutlu hale getirilmesi hedefi de böylelikle gerçekleşememiş
oldu.
Türkiye 1980’li yıllarda, sadece ekonomik anlamda değil, silah donanımının
modernleştirilmesi bağlamında da ABD’ye bağımlılığını azaltma gayreti içine girdi.
1980’lerde savunma harcamalarını ciddi oranda artıran Türkiye, bu dönemde
harcama miktarı bakımından ABD ve Yunanistan’ın ardından NATO içinde üçüncü
sıraya bile yükselmişti. Bu artışta, Ankara’nın Türk ordusunu modernleştirme
gayreti kadar, ABD’nin gerek kredi gerekse de hibe yoluyla verdiği destek de dik-
kat çekiciydi.84 Ancak, 1970’lerdeki silah ambargosunu takiben silah alımlarında
ABD’ye bağımlılığın sakıncalarını gören Türkiye, ithalat yerine yerli silah sanayiini
geliştirerek bu bağımlığı azaltmayı ve böylece kendine yeterli olmayı hedefledi.85
Bunun ötesinde, sadece ithalat bağımlılığının azaltılması değil, aynı zamanda silah
ihracatına başlanması da bir başka hedefti. Bu hedeflere ulaşılması 1970’lerdeki

81 Uzgel, a.e., s. 69.

82 A.e.
83 Uzgel, a.e., s. 70.
84 A.e., s. 77.
85 A.e., s. 78; Laçiner, a.e., s. 178; Gülay Günlük Şenesen, “Türk Silahlı Kuvvetlerinin Modernizas-
yon Programının Bir Değerlendirmesi”, Türk Dış Politikasının Analizi, Editör: Faruk Sönmezoğ-
lu, İstanbul, Der Yayınları, 1998, s. 588-589.
672
ekonomik zorluklar ve siyasî çalkantılar nedeniyle mümkün olmayınca, bu yönde-
ki ilk çabalar ancak darbe sonrası geldi. Askeri yönetimin başlattığı kapsamlı mo-
dernleştirme planı doğrultusunda 1983 yılı sonunda F-16 savaş uçaklarının Ame-
rikan silah sanayii şirketleri ile ortak olarak Türkiye’de üretiminin başlayacağı
kamuoyuna açıklandı. Bu amaçla 1985’te Savuna Sanayiini Geliştirme ve Destek-
leme İdaresi kurulduysa da, bu kuruluş daha sonra 1989’da Savunma Sanayii Müs-
teşarlığı’na dönüştürüldü.86 Bu yöndeki çalışmaları fonlamak üzere de, 1987’de
Türk Silahlı Kuvvetlerini Geliştirme Vakfı kurularak mevcut vakıflar tek çatıda
toplanırken bir de Savunma Sanayii Destekleme Fonu oluşturuldu. Yerli üretim
odaklı en dikkat çeken hamle olarak ise, Mayıs 1984’te Türk Havacılık ve Uzay
Sanayii AŞ (TUSAŞ-TAI) kuruldu. Şirketin hisselerinin %51’i Türkiye’ye, %49’u ise
Amerikan silah şirketi General Dynamics’e aitti ve Eskişehir’de üretimine başlanan
ilk F-16 da 1987’de tamamlandı.87 Uçak motorlarının üretimi için de Amerikalı
General Electric ile TAI ortaklığında TUSAŞ Motor Sanayii kuruldu. Montaj üretim
olan ilk uçağın Türk Silahlı Kuvvetleri’ne tesliminin ardından 1989’da imalata
geçildi. Bu projelerin teknolojik bakımdan önemi ve katkısı yadsınamazsa da, daha
önce silah sistemlerindeki bağımlılığın yerini bu kez önemli parçalarda ABD’ye
bağımlılığın aldığı da bir gerçektir. Ayrıca F-16 uçaklarının Türkiye’deki üretim
maliyetinin ABD’dekine göre daha yüksek olması da bir başka handikaptı. Son
olarak, Özal’ın savunma sanayiinde özel sektöre daha fazla pay ve rol verme hede-
fine ulaşıldığını da söylemek güçtür.88
Özal dönemi Türk-Amerikan ilişkilerinde Yunanistan/Kıbrıs ve Ermeni me-
seleleri bu dönemdeki yakınlaşmayı gölgeleyen ikili gerginlik ve anlaşmazlık konu-
ları oldu. Yunanistan’da Amerikan karşıtı tutumuyla bilinen Papandreu liderliğin-
deki PASOK iktidarı, her fırsatta Rum lobisi aracılığıyla ABD nezdinde Türkiye
aleyhtarı tutum takınarak Türk-Amerikan ilişkilerini olumsuz etkilemeyi başardı.
Türkiye’nin Kıbrıs’a müdahalesi nedeniyle ülkedeki Amerikan aleyhtarı iklimi de
fırsat bilen Papandreu, SSCB ve doğu Bloku ile yakınlaşma, Rogers Planı’na uyma-
ma, NATO üslerini kapatma tehdidi ve Libya’ya Amerikan müdahalesine muhalefet
gibi birçok konuda ABD ile ters düşmeyi göze alsa da, bu hususlar ABD tarafından
büyütülmedi ve Amerikan tarafı hem tarihsel sebeplerle hem de Rum lobisinin
etkisinden dolayı Yunanistan’a karşı sert bir tutum takınmaktan kaçındı. Ancak bu
durumun Türk-Amerikan ilişkilerine olumsuz yansıması kaçınılmazdı ve nitekim
Türkiye aynı dönemde ABD’ye ve Amerikan politikalarına çok daha yakın durma-
sına rağmen Yunan faktöründen dolayı bu yakınlığın karşılığını pek göremedi.
ABD Hükûmeti ise bu faktörün yarattığı olumsuzlukları gidermek için aktif bir
tutum takınmakta zaten isteksizdi.89

86 Sönmezoğlu, Son Onyıllarda…, s. 24.

87 A.e., s. 596; Uzgel, a.e., s. 78-79.
88 A.e., s. 80.
89 A.e., s. 59-60.
673
 Kıbrıs konusuna gelince, Özal Hükûmeti adadaki sorunun Türkiye’nin dış
politikada elini kolunu bağladığı düşüncesiyle hareket ederek Yunanistan ile ilişki-
leri Kıbrıs “ipoteği”nden kurtarmaya çalışsa da, Yunanistan bu meseleyi ABD ile
ilişkilerinde Türkiye’ye karşı bir koza çevirmekten geri durmadı. Dolayısıyla, Tür-
kiye’nin 1980’li yıllarda ABD ile ikili ilişkilerinin Yunanistan ile Rum lobisinin ça-
baları sonucu Kıbrıs meselesinin gölgesinde kaldığı ve adadaki sorunun ilişkilerin
daha fazla geliştirilmesinin önünde engel oluşturduğu söylenebilir. Kıbrıs konu-
sunda yönetim ile Kongre’nin meseleye bakışları arasında bazı farklar olmakla
beraber, ABD açısından Kıbrıs sorunu, daha çok Türkiye’nin ABD çıkarlarına ters
düşen eylemlere girişmesi halinde Ankara’yı yeniden denetim altına alma çaba-
sında kullandığı bir kart olarak önem taşıdı.90
Ermeni sorunu da, 1980’lerde gelişme gösteren Türk-Amerikan ilişkilerinde
bir başka gerginlik konusu oldu. Ermenilerin Türk diplomatlara yönelik terör ey-
lemlerinin tırmandığı 1970’lerin ardından, bu tür eylemler 1980’lerin başında
sona erme noktasına gelmişti. Ancak bu kez de, terör yerine ABD ve Avrupa nez-
dindeki siyasal eylemlerle Ermeni sorununun Türkiye’nin karşısına çıktığı görül-
dü. Özellikle Amerikan Kongresi’ni etkilemeye çalışan Ermeni lobisinin etkisindeki
Senatör Bob Dole gibi siyasetçiler, 24 Nisan tarihini “Ermeni Soykırımı” günü ola-
rak anmak için yasa teklifi hazırladılar.91 Amerikan Hükûmeti bu tür çabaların
Amerikan resmi politikasını yansıtmadığını iddia etse de, Cumhurbaşkanı Evren’in
1987 Mayısı’ndaki ziyaretini ertelemesinde görüldüğü gibi, Türk tarafının bu tür
girişimlerden derin bir rahatsızlık duyduğu ortadaydı. Nitekim Reagan yönetimi
1980’lerin ortalarına kadar Ermeni konusunun ikili ilişkileri olumsuz etkilememe-
si için Kongre nezdinde çabalarda bulunurken 1980’lerin ortalarından itibaren bu
çabaların da giderek azaldığı gözlendi. Türkiye, Ermenilerin terör eylemlerini haklı
göstermek için soykırım iddiasını ortaya attıklarının ve Amerikan Kongresi’nin de
kararlarıyla buna cesaret verdiğinin altını çizerek tepki gösterdi.92 Söz konusu
yasa teklifi, 1989’da Bush’un işbaşına gelmesi sonrası yine Kongre gündemine
getirildi ve 17 Ekim 1989’da Adalet Komisyonu’ndan geçti. Türkiye bunun üzerine
hem başvuracağı (İncirlik’teki askeri uçuşların engellenmesi ve askeri ilişkilerin
askıya alınması gibi) karşı önlemlere hazırlanırken hem de İsrail lobisi üzerinden
teklifin geçmesini engellemeye çalıştı.93
Türk-Amerikan ilişkilerinde, Yunanistan, Kıbrıs ve Ermeni meselelerinin dı-
şında NATO çerçevesinde yaşanan bazı gelişmeler de 1980’li yıllarda olumsuz
etkiler doğurdu. Öncelikle, NATO stratejisinde Reagan yönetimiyle beraber ikinci

90 Bostanoğlu, a.e., s. 506-510.

91 Armaoğlu, a.e., s. 966; Cenap Çakmak, “Türkiye-ABD İlişkilerinde Stratejik Ortaklık”, Yakın
Dönem Amerikan Dış Politikası: Teori ve Pratik, Editör: Cenap Çakmak, Cengiz Dinç ve Ahmet
Öztürk, Ankara, Nobel Yayıncılık, 2011, s. 296.
92 Uslu, a.e., s. 265.
93 Sönmezoğlu, II. Dünya Savaşı’ndan…, s. 398-399; Uzgel, a.e., s. 63.
674
Soğuk Savaş ve SSCB’ye karşı yaşanan sertleşme üzerine gerçekleşen değişim Tür-
kiye’yi olumsuz etkiledi. İttifakın uzun süredir geçerli olan esnek karşılık strateji-
sinde nükleer silaha başvurma eşiğinin yükseltilmesi ittifakın güneydoğu kana-
dında olası bir Sovyet saldırısını karşılaması beklenen Türkiye’nin çıkarına gö-
rünmüyordu. Zira bu durumda çatışmanın uzaması ve Türkiye’nin topyekûn bir
saldırıya direnmesi ancak Türk ordusunun ve silahlarının modernleştirilmesiyle
mümkündü. Bu konuda ise 1980’li yıllarda Türkiye, yukarıda da değinildiği gibi,
türlü engelle karşılaşmıştı. İkinci olarak, SSCB’nin Avrupa sınırına yerleştirdiği
orta menzilli SS-20 füzelerine karşı kısa menzilli füzeleri yeterli görmeyen NATO
Türkiye gibi kanat ülkelere orta menzilli füze yerleştirerek stratejik açıdan denge-
yi sağlamak istedi. Ancak Türkiye, yine kendisini olası bir savaş halinde nükleer
saldırıya maruz bırakabilecek ve SSCB’nin tepkisiyle de karşılaşabilecek bu öneri-
ye yanaşmadı. Üçüncü olarak, 1980’lerin ortalarında ikinci Soğuk Savaş’ın yerini
tekrar yumuşamaya bırakması ve Sovyet-Amerikan gerginliğinin azalmasıyla be-
raber ittifak içinde Türkiye’nin konumu ve özellikle ittifakın kuzey Avrupalı üyele-
rinin Türk topraklarını savunma taahhüdü sorgulanmaya başlandı. Dördüncüsü,
Yunanistan’ın uluslararası antlaşmalar çerçevesinde silahsızlandırılmış olmasına
rağmen Limni adasını silahlandırma kararına dair NATO’nun duruşu ve aldığı tu-
tum da Türkiye’yi rahatsız etti. Nitekim ittifak bu sorunda tarafsız kalmayı seçer-
ken, SSCB’ye karşı savunmanın güçlendirilmesi için bu silahlandırmaya ihtiyaç
olduğu yönündeki görüş NATO içinde ağır basınca baskılar Yunanistan’a değil
Türkiye’ye yöneldi. Bu da, veto yetkisi olan bir konuda bile Türkiye’nin ittifak içi
dengeler ve stratejik hesaplar gerekçesiyle manevra alanının çok geniş olmadığını
gösteren bir gelişme oldu. Son olarak ise, Avrupa Konvansiyonel Kuvvet İndirimi
görüşmeleri sırasında Sovyetler Birliği’nin orta Avrupa’dan çekeceği kuvvetleri
Türkiye sınırına yığmaması ve Türkiye’nin Mersin’i de kapsayan güneydoğu bölge-
sinin kuvvet indirimleri kapmasına alınmaması yönünde bir uzlaşı oluşmuşken,
Yunanistan’ın Kıbrıs’a yönelik tehdit oluşturduğu gerekçesiyle Mersin konusuna
itirazı geldi. Aslında Yunanistan bunu ABD ile yapmak üzere olduğu SEİA’da bir
pazarlık unsuru olarak kullanma niyetindeydi. Nitekim Atina SEİA’nın giriş kısmı-
na ABD’nin silahlı saldırı ve tehditlere karşı Yunanistan’ı korumasını taahhüt eden
bir cümle koydurmayı başarırken, bu durum ABD ile yaptığı SEİA’da benzer bir
hüküm bulunmayan Türkiye’nin sert tepkisini çekti.94
Özetle, ABD yönetimi 1980’li yıllar boyunca Türkiye’ye kendi stratejisi çer-
çevesinde verdiği role uygun hareket eden ve söz dinleyen sadık bir müttefik mu-
amelesi yapmaktaydı ve bu nedenle de siyasî sebeplerle askeri yardımların artı-
rılması ve ticaretin geliştirilmesi hususlarında Ankara’nın taleplerini karşılamak-
tan uzak durdu ya da karşılayamadı. Türk-Amerikan ilişkilerinde 1970’li yılların

94 A.e., s. 70-77.
675
sorunlu alanları olan Ermeni meselesi, Türk-Yunan ilişkileri ve Kıbrıs gibi konu
başlıkları 1980’li yıllarda da iki taraf arasında sorun yaratmaya devam etti. Türk
tarafı İsrail ile yakınlaşarak ve İsrail lobisini devreye sokarak dış yardımlar ve bu
sorun alanlarında önüne çıkan Kongre engelini aşmaya çalıştı. Fakat Türkiye’nin
Ortadoğu ülkeleriyle ilişkilerini geliştirmek istediği bir dönemde Arap-İsrail ilişki-
lerindeki gerginlik ve Arap dünyasında kuvvetli İsrail karşıtı hava, bu tür girişim-
lerin sınırını belirledi ve Türk-İsrail göreli yakınlaşmasının Türk-Amerikan ilişki-
lerindeki kaldıraç etkisi sınırlı kaldı. Bu açıdan bakıldığında, Türk-Amerikan ikili
ilişkilerinde önceki on yıla göre çok daha olumlu bir atmosfer olmakla birlikte, tam
anlamıyla bir altın çağ yaşandığını söylemek zordur. Zaten Türkiye de, bu olumlu
ortama rağmen, kimi konularda Washington’dan gelen taleplere ve baskılara di-
renç göstermekten geri durmamıştır.

1.2.Avrupa Topluluğu (AT) İle İlişkiler

1970’li yılların ortalarından itibaren çıkan anlaşmazlıklarla soğuyan ve so-
runlu hale gelen Türkiye-AT ilişkileri, Topluluğun ilk etapta sert tepki vermediği
1980 askeri darbesi sonrası gitgide kötüye gitti ve Türkiye’de yaşanan iç siyasî
gelişmelerden dolayı ilişkilerde demokrasi ve insan hakları meseleleri ön plana
çıktı. Aslında darbenin akabinde bir süre “bekle gör”95 yaklaşımı benimseyen Top-
luluk, demokrasiye bir an önce dönülüp insan haklarına saygı gösterilmesi halinde
ilişkilerin etkilenmeden devam edeceği yönünde mesajlar vermeyi tercih etti.96
Birand’a göre, bu tepki “son derece ılımlı”ydı; Topluluk hemen ipleri atmak niye-
tinde değildi ve Türkiye’ye de, en azından bir süre demokrasiye dönülmesi için
fırsat tanımakta ve kredi açmaktaydı.97 Topluluk içinde Türkiye ile ilişkilere dair
farklı görüşler oluşmuştu. Fransa, Hollanda ve Danimarka gibi ülkeler sert bir tu-
tumla ilişkilerin dondurulmasını isterken, Almanya ve İngiltere gibi üyeler ise
daha anlayışlı bir tavırla Ankara ile ilişkilerin mevcut haliyle devamından yanaydı-
lar.98 İkinci görüşün daha ağır basması sonucu Topluluğun darbeye karşı yumuşak
tepkisi de netleşti. Ancak, darbe yönetimi altında Türkiye’de giderek artan anti-
demokratik uygulamalar ve insan hakları ihlalleri karşısında Topluluk tutumunu
giderek sertleştirdi. Bu sırada Topluluk, 1970’lerin ortalarında otoriter yönetim-

95 Mehmet Uğur, Avrupa Birliği ve Türkiye: Bir Dayanak /İnandırıcılık İkilemi, İstanbul, Eve-
rest Yayınları, 2000, s. 271.
96
Deniz Vardar, “Türkiye-Avrupa Topluluğu/Avrupa Birliği İlişkileri”, Türk Dış Politikasının
Analizi, Editör: Faruk Sönmezoğlu, İstanbul, Der Yayınları, 1998, s. 220; Rıdvan Karluk, Avrupa
Birliği ve Türkiye, İstanbul, Beta Yayıncılık, 1998, s. 373.
97 Mehmet Ali Birand, Türkiye’nin Avrupa Macerası 1959-1999, İstanbul, Doğan Kitap, 2000, s.
391-394.
98 Çağrı Erhan ve Tuğrul Arat, “AT’yle İlişkiler”, Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşı’ndan
Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt II, Editör: Baskın Oran, İstanbul, İletişim Yayınları,
2001, s. 84.
676
lerden kurtulup demokrasiye geçen ve art arda AT’ye üyelik için başvuran Yuna-
nistan, İspanya ve Portekiz’i içine almaya hazırlanmaktaydı. Dolayısıyla, demokra-
si, insan hakları ve hukukun üstünlüğü gibi ilkeler konusunda hassasiyeti artık
hayli artmış olan AT’nin geçmişteki darbelere nazaran bu kez daha sert çıkması
şaşırtıcı değildi. Eralp’in ifadesiyle, “Türkiye, demokrasiye geçiş sorununu bir iç
sorun ve zamanla gerçekleşecek bir ülkü olarak görürken, Topluluk demokrasiyi
Avrupalılığın temel koşulu haline”99 getirmişti. Demokratik değerlere saygı ve
temel hakların korunması konusunda 1980’lerin başında AT standartlarının bir
hayli gerisine düşen Türkiye’ye karşı Topluluk, en kısa zamanda demokrasiye
dönme, siyasî yasakları kaldırma ve sivil idareyi yeniden tesis etme yönünde çağrı-
larda bulundu. AP ise, en kısa zamanda demokrasiye dönülmesi yönünde çağrı
yaparken askeri yönetimin attığı adımları da yakından izlemekteydi.100 Üye ülke-
ler de, aynı şekilde Türkiye’ye karşı harekete geçti ve Fransa, Almanya, Belçika ve
Hollanda ile Lüksemburg darbe sonrası Türk vatandaşlarına vize uygulaması ge-
tirdi. Türkiye, 3 Aralık 1980 tarihli darbe sonrası ilk Ortaklık Konseyi toplantısın-
da vize uygulamasına tepki gösterse de, Topluluk üyeleri kararlarından dönmedi
ve Türkiye’nin tepkisi kulak ardı edildi. Bu arada, Yunanistan’ın 1 Ocak 1981’den
itibaren Topluluğa katılması, hem benzer tarım ürünleri üreten bir ülkenin katılı-
mının Türkiye’nin AT’ye ihracatını olumsuz etkileme hem de Yunan Hükûmetinin
üyeliğin sağladığı avantajları başta Ege ve Kıbrıs meselelerinde olmak üzere Tür-
kiye aleyhine kullanma ihtimali nedeniyle askeri yönetimi endişeye sevk etti. An-
kara Yunanistan’ın gerisinde kalmamak üzere hazırlık yapmaya başladı ve demok-
rasiye geçiş sonrası tam üyelik başvurusu yapılacağı bilgisi, 5 Haziran 1981’de
Brüksel’de yapılan Ortaklık Konseyi toplantısında AT yetkililerine resmen bildiril-
di.101 Topluluk, olumsuz bir tutum almanın Türkiye’de demokrasiye geçiş sürecini
de olumsuz etkileyebileceği gerekçesiyle bu bildirime karşı bir tutum takınmamayı
tercih etti.
Bir yandan AT’ye üyelik başvurusuna niyetlenen askeri yönetim, diğer yan-
dan ise AT’den gelen demokrasiye geçiş çağrılarını göz ardı etmekteydi. Yasakçı ve
antidemokratik uygulamalar azalmak bir yana daha da artarak bir askeri vesayet
düzeninin kurulmasıyla sonuçlandı. Diğer yandan, bu askeri vesayet altında bile
Türkiye’de AT ile ilişkilerin hangi kurum tarafından yürütüleceği noktasında Dışiş-
leri Bakanlığı ile Devlet Planlama Teşkilatı arasında uzun süredir devam eden çe-
kişme yine su yüzüne çıktı ve askeri yönetim dahi buna bir son veremedi. Ayrıca,
tam üyelik başvurusu için gereken iç hukuksal düzenlemeler konusunda da askeri

99 Atila Eralp, “Soğuk Savaş’tan Günümüze Türkiye-Avrupa Birliği İlişkileri”, Türkiye ve Avrupa,
Editör: Atila Eralp, Ankara, İmge Kitabevi, 1997, s. 99-100.
100 Tuncer, a.e., s. 118.
101 A.e., s. 119; Aydın, a.e., s. 12; Erhan ve Arat, a.e., s. 86.
677
yönetimin gereken adımları atamadığı görüldü.102 Ancak iç kurumsal anlaşmazlık-
lardan daha önemlisi, askeri yönetimin sendikalar, siyasî partiler ve sivil toplum
kuruluşları üzerindeki baskısının giderek artmış olmasıydı. Türkiye’deki baskılar-
dan kaçıp Avrupa’ya sığınanların Ankara aleyhine Avrupa kamuoyunu etkilemeleri
ile Yunanistan’da Türk karşıtı tutumuyla bilinen PASOK’un seçimleri kazanması ve
Papandreu’nun işbaşına gelmesi de, Topluluğun askeri yönetime karşı ılımlı ve
yumuşak tutumunun hızla değişmesinde etkili oldu. AP içinde ise, Türkiye’deki bu
uygulamalar nedeniyle başlangıçta darbeye sert tepki vermeyen muhafazakar ve
liberal çevreler de Türkiye aleyhine dönmeye başladılar.103 Nitekim Parlamento
10 Nisan 1981 tarihli toplantısında demokratik kurumların iki ay içinde yeniden
tesis edilmemesi halinde ortaklık ilişkisinin askıya alınmasını dahi önerdi. Bunun
üzerine, Brüksel de çok geçmeden Ankara ile siyasî ilişkileri askıya alıp Ortaklık
Konseyi toplantılarına ara verdi ve 600 milyon ECU’luk 4. Mali Protokolün uygu-
lanması, hem AP’nin 4 Kasım 1981 tarihli kararının hem de Yunanistan’ın aleyhte
çabalarının etkisiyle fiilen durduruldu.104 1982 yılında ise AT, Türkiye’nin tekstil
ürünleri ihracatına yeni kotalar getirerek Ankara’ya karşı adımlarına bir yenisini
ekledi. Topluluk tarafından Türkiye’deki insan hakları ihlallerini sert şekilde eleş-
tiren raporlar ardı ardına gelmeye başladı. 1983’teki seçimler sonucu sivil otorite-
nin yeniden tesis edilmesi de, ilişkilerdeki mevcut durumu değiştirmeye yetmedi.
İşbaşına gelen Özal Hükûmeti ise, AT’nin tutumunu ve raporlarını içişlerine müda-
hale sayarak tepki gösterdi. Oysa AT açısından insan haklarının korunması ve bun-
ların ihlalinin önlenmesi artık bir ülkenin iç meselesi olarak görülmemekteydi.
Dolayısıyla Topluluk açısından zayıf insan hakları sicili ile Türkiye’ye karşı insan
hakları eleştirisi getirilmesi ve baskı uygulanması gayet doğal bir durumdu.105
Türkiye, AT ile iyice bozulan ilişkiler karşısında Batı bağlantısını darbeye
destek veren ABD ile yakınlaşma yoluyla telafi etmeye çalışsa da, 1983 sonrası
dönemde Özal Hükûmeti bu durumun sürdürülebilir olmadığı görüşündeydi. As-
lında, geçmişte Avrupa ile bütünleşmeye karşıt tutumuyla bilinen Millî Selamet
Partisi ile olan bağları ve Türkiye’nin Ortadoğu ülkelerine ekonomik açılımının
mimarı olduğu düşünüldüğünde, Özal’ın yüzü AT’ye dönük bir dış politika izlemesi
beklenmemekteydi.106 Ancak pragmatik bir lider olarak Özal, “Türkiye’nin AT’ye
yakınlaşmasının Türkiye’deki demokrasinin güçlendirilmesi açısından gerekli bir

102 A.e., s. 87.

103 A.e.
104 A.e., s. 88; Gözen, a.e., s. 390-391; Eralp, a.e., s. 101; Karluk, a. y.; Sönmezoğlu, II. Dünya Sava-
şı’ndan…, s. 403; Vardar, a. y.
105 İhsan Dağı, “Human Rights, Democratization and the European Community in Turkish Politics:
The Özal Years, 1983-1987,” Middle Eastern Studies, C. XXXVII, No. 1, 2001, s. 17.
106 A.e., s. 18.
678
bağlantı olduğunun farkındaydı.”107 Ayrıca, “ABD ile yakınlaşmanın AT ile de iyi
ilişkiler” anlamına geldiği daha önceki döneme özgü ilişki modeli de bu kez geçerli
değildi.108 Bunun üzerine, daha 1 Aralık 1984’te tam üyelik için başvuru zamanının
geldiğini açıklayan Özal Hükûmeti, ilişkilere ivme kazandırmak için içeride ve dı-
şarıda bu yönde çalışmalarına başladı. Bu arada, 1984 yerel seçimlerine yasakla-
nan partilerin de katılmasıyla AT’nin tutumunda yumuşama işaretleri belirdi.
“Özal Hükûmetinin ilişkileri normalleştirme arzusu da buna eklenince, Topluluk
demokrasi konusundaki duyarlılığını bırakmadan Ortaklık Anlaşması’nın canlan-
dırılması”na yeşil ışık yaktı.109 Bununla beraber, Özal’ın önünde, Yunanistan’ın
Topluluk içinde Türkiye aleyhtarı tutumu ile Almanya’nın Türk işçilerinin serbest
dolaşımına itirazı gibi aşılması gereken ciddi engeller vardı.110 Ayrıca Ankara, AT
üyesi ülkeleri Türkiye’de demokrasinin yeniden tesis edildiğine ve insan hakları
konusunda gelişme kaydedildiğine ikna etmekte de zorlandı. AP, Türkiye’deki
demokrasi sorununun ve insan hakları ihlallerinin devam ettiği yönündeki eleştiri-
leri ve uyarılarını sürdürürken, ilişkilerin normalleşmesini de bu konularda iler-
leme sağlanması koşuluna bağlamaktaydı. Nitekim Parlamento sadece 1984 yılı
içinde bu yönde çıkardığı dört ağır kararla, sivil otorite tesis edilmesine rağmen
sıkıyönetim uygulamalarının hala devam etmesinden dolayı Türkiye’ye karşı bas-
kıyı iyice artırmıştı. Dağı’nın işaret ettiği gibi, “eleştirilerin muhtevası da, Avrupalı-
ların kaygısının demokrasinin yeniden tesis edilmesinden spesifik insan hakkı
ihlali vakalarına doğru kaydığını göstermekteydi.”111 Öte yandan, Topluluk yetkili-
leri ise, Türkiye’nin de AT’nin de tam üyeliğe hazır olmadığına dikkat çekmektey-
di.112
Başbakan Özal’ın başvuru öncesi hedefi, daha çok uzun zamandır toplana-
mayan Ortaklık Konseyi’nin yeniden toplanmasını ve böylece dondurulan ortaklık
ilişkisini yeniden canlandırarak mali yardımların tekrar başlamasını sağlamaktı.
Başvuru öncesi hazırlık çalışmaları kapsamında, 1987 yılı başında Türk vatandaş-
larına Avrupa İnsan Hakları Komisyonu’na bireysel başvuru yapma imkânı tanındı.
25 Ocak 1988’de işkenceyi yasaklayan BM sözleşmesi, ardından da 3 Şubat
1988’de İşkenceye Karşı Avrupa Sözleşmesi kabul edildi. Yunanistan’ın başvuruya
itirazının önünü almak içinse 1964 tarihli Türkiye’deki Yunan mülklerinin satışını
yasaklayan gizli kararname yürürlükten kaldırıldı.113 Serbest dolaşım konusunda

107 Gözen, a.e., s. 391.

108 Eralp, a.e., s. 100.
109 A.e., s. 102.
110 Erhan ve Arat, a.e., s. 89; Sönmezoğlu, II. Dünya Savaşı’ndan…, s. 403-404.
111 Dağı, a.e., s. 21.
112 Tuncer, a.e., s. 121.
113 Uğur, a.e., s. 282.
679
ısrarından da vazgeçen Ankara, Türkiye’nin Topluluk’tan dışlanmasının yaratabi-
leceği siyasî risklere, özellikle de radikal İslamcı akımların güç kazanacağına dik-
kat çekerek Avrupa kamuoyunu etkilemeye gayret etti.114 Bu adımlarla Hükûmet
ilişkilerin kurumsal ayağının yeniden canlandırılmasının zeminini hazırlamış oldu.
Ancak, 16 Eylül 1986’da uzun bir aradan sonra yeniden toplanan Ortaklık Konseyi
toplantısı, ilişkilerin normalleşmesi açısından önemli bir adım olmakla beraber,
toplantıdan Yunanistan’ın olumsuz tutumu nedeniyle olumlu bir sonuç çıkmadı.
Yunanistan Hükûmeti, zaten uzun zamandır başta Almanya olmak üzere diğer üye
ülkeleri de yanına alarak, insan haklarının ve Kıbrıs meselesinin toplantı günde-
mine alınmaması halinde Ortaklık Konseyi’nin toplanmasına itiraz etmekteydi.
İşçilerin serbest dolaşımı ve 4. Mali Protokol gibi konular, “Yunan faktörü”nden
dolayı toplantıda gündeme bile alınmadı.115 Bunun üzerine, Özal Hükûmeti, atılan
adımlara rağmen AT’den henüz olumlu bir karşılık görmediğinden, ani bir hamley-
le Topluluk üzerinde baskı kurmak amacıyla tam üyelik başvurusunu yapmaya
karar verdi. Topluluk çevrelerinde bu başvurunun erken, zamansız ve ümitsiz bir
girişim olacağı yönündeki caydırıcı uyarılara ise Ankara pek kulak asmadı. Da-
ğı’nın tespitiyle,
“Sonuçsuz Ortaklık Konseyi Toplantısı, Avrupa Parlamentosu’nun devam
eden eleştirel tavrı ve ilişkilerin geliştirilmesine yönelik tüm çabalara Yunanis-
tan’ın çıkardığı engel, sonunda Özal Hükûmetini Ortaklık Anlaşmasının yeniden
canlandırılmasının mevcut koşullar altında kısa vadede mümkün olmadığı sonu-
cuna vardırmıştı.”116
Bunun üzerine Ankara, Avrupa’daki yaygın muhalefete rağmen daha sonraki
stratejisini tam üyelik üzerine yoğunlaştırarak 14 Nisan 1987’de beklenmedik
biçimde başvuruyu resmen yaptı. Başvuru 27 Nisan’da Bakanlar Konseyi’nde ince-
lendi ve Yunanistan’ın tüm engellemelerine rağmen normal katılım prosedürü
işletilerek görüş (opinion) alınmak üzere Komisyona gönderildi. Komisyon görü-
şünün çıkması ise 2,5 yıl sürdü ve görüş raporu nihayet 18 Aralık 1989’da açıklan-
dı.
Başvuru, Özal dönemine dış politika bağlamında damgasını vuran en önemli
gelişmelerden biriydi. İlişkilerde bir dönüm noktası niteliği taşıyan bu başvurudan
önce de, aslında Türkiye’nin Topluluğa üyelik için başvuru girişimleri olmuş fakat
bunlar sonuçsuz kalmıştı. Nitekim Ankara 1980 darbesinden hemen önce ve darbe
sonrasında olmak üzere iki kez bu tür bir girişimde bulunmaya niyetlense de, hem
ülkenin içinde bulunduğu koşullar hem de dış koşullar açısından bunların bir so-
nuca bağlanması mümkün olmadı. Özal’ın ilişkileri düzeltme yolunda bir “şok te-

114 Birand, a.e., s. 436; Erhan ve Arat, a.e., s. 92-93; Tuncer, a.e., s. 121-122.
115 Erhan ve Arat, a.e., s. 91; Eralp, a.g.e, s. 102.
116 Dağı, a.e.., s. 25.
680
davisi”117 olarak gördüğü 1987 başvurusu ile ise Türkiye, o zamana kadarki ortak-
lık ilişkisini bir üst seviyeye çıkarmak istedi. Özal Hükûmetinin işbaşına geldikten
sonraki başlıca dış politika hedeflerinden biri olan AT ile ilişkilerin düzeltilmesi ve
yeniden rayına oturtulması bakımından başvuru kritik bir adımdı. Sönmezoğ-
lu’nun belirttiği üzere,
“Türkiye, gerek Avrupa kurumları içerisinde yer alma konusunda geleneksel
“Yunanistan’ı yalnız bırakmama” politikası gereği gerekse çeşitli askeri müdahale-
lere konu olan ülke demokrasisi için bir tür “sigorta” olarak görülmesinden dolayı,
AT üyeliği konusunu bir “ulusal politika” olarak görüyordu.”118
1987 tam üyelik başvurusu, Türkiye’nin daha önceki başvuru girişimleri-
nin aksine, ortaklık ilişkisini düzenleyen 1963 tarihli Ankara Anlaşması’nın 28.
maddesine değil, AT kurucu anlaşmalarının katılımla ilgili AKÇT 98., AET 237. ve
AAET 205. Maddelerine dayanarak yapıldı.119 Bu yolla Ankara, 28. maddeye daya-
narak AT’nin Türkiye’nin ekonomik bakımdan üyeliğe hazır olmadığı ya da ortak-
lık nedeniyle başvuru kararını yalnız başına alamayacağı gibi bahaneleri kullan-
masının önüne geçmeye çalıştı.
Türkiye’nin bu başvuruyu yapmasının gerisinde muhtelif ekonomik ve si-
yasî sebepler bulunmaktaydı. Öncelikle, Özal ABD ile yakın ilişkilere rağmen eko-
nomik yardım anlamında bundan beklediğini bulamamıştı ve ekonomi de bütçe
açığı, enflasyon ve borç düzeyi açısından iyiye gitmiyordu. Yaşanan ekonomik so-
runlar da, Özal’ı AET ile ilişkileri düzeltip Topluluk ile ticareti artırma arayışına
itti. Birand’ın vurguladığı gibi, “1981’den itibaren denenen “Ortadoğu ülkelerine
açılma”, bekleneni vermemiştir. Ortadoğu pazarı konjonktüre göre iniş çıkışlar
göstermekte ve alış gücü “sürekli” olmamaktadır. Buna karşılık, AT pazarının alış
gücü son derece büyük, en önemlisi de sürekli ve güvenlidir.”120 Nitekim Özal
Hükûmeti başvurunun piyasalarda olumlu bir hava yaratıp ülkeye sermaye girişini
artıracağını hesaplarken, orta ve uzun vadede ise üyelikten kaynaklanabilecek
mali yardım başta olmak üzere diğer avantajlardan istifade etmek niyetindeydi.
Yunan örneğinden hareketle tam üye olmaksızın ortaklık sürecinin ve gümrük
birliğinin dezavantajlı olduğunu gören Türk Hükûmeti, böyle bir durumun önüne
geçmenin yolunun, Topluluk yardımlarını da beraberinde getirecek olan tam üye-
lik olduğu görüşündeydi. Kar ve Acar’ın ifadesiyle, “Topluluğun üçüncü ülkelerle
yaptığı antlaşmalar Türkiye’nin elde ettiği avantajları eritmiş ve Türkiye ile Toplu-

117 Erhan ve Arat, a.e., s. 90.

118 Sönmezoğlu, II. Dünya Savaşı’ndan…, s. 405.
119 Muhsin Kar ve Mustafa Acar, “Türkiye-Avrupa Birliği İlişkileri”, Avrupa Bütünleşmesi ve
Türkiye: Ortak Politikaların Oluşumu ve Uyumlaştırılması, Editör: Muhsin Kar, Bursa, Ekin
Yayınevi, 2010, s. 70.
120 Birand, a.e., s. 432.
681
luk arasında başlangıçta sağlanan denge bozulmuştur.”121 Yine başvuru ve deva-
mındaki üyelik, Türkiye’nin uzun süredir hedeflediği Batılılaşma ve çağdaşlaşma
çabasının somutlaşması anlamına gelecekti. Yunanistan’ın 1981’de Topluluğa üye
olması ve üyelikten doğan avantajları Türkiye aleyhine kullanmaya başlaması da,
Ankara açısından endişe vericiydi.122 Türkiye 1986’da İspanya ile Portekiz’in de
AT’ye katılmasını takiben İzlanda ve Norveç ile birlikte NATO’ya üye olan ama
Topluluk üyesi olmayan üç ülkeden biri olarak kalmıştı.123 Dolayısıyla, yeni bir
genişlemeye karşı çıkan güçlü bir akımın Topluluk içinde belirginleşmesiyle birlik-
te, genişleme yorgunluğunun Türkiye’ye karşı gündeme getirilmesi mümkün ola-
bilirdi. Topluluğun eşzamanlı olarak bütünleşmeyi derinleştirme çabası içine gir-
mesi ve tek pazar sürecini tamamlamaya odaklanması da, aynı şekilde hem Türki-
ye’nin üyeliği meselesini ikinci plana itebilir hem de üstlenmesi gereken müktese-
bat yükümlülüklerini artırabilirdi.124 Son olarak, ülke içinde farklı gerekçeler ve
mülahazalarla da olsa neredeyse tüm kesimler ve siyasî akımlar Topluluğa üyelik
konusunda görüş birliği içindeydi ve bu da başvuru yapılması konusunda
Hükûmetin üzerindeki baskıyı artırdı.
Gözen’e göreyse, AT’nin ret cevabı vereceği baştan belli olan bu başvuruyu
Özal yine de yapmak istemişti. Zira Özal Hükûmeti, İslam dünyasıyla yakınlaştığı
iddiasına karşı AT ile bütünleşmenin içerden ve dışardan gelen bu tür eleştirileri
haksız çıkaracağına inanmaktaydı. Ayrıca Türkiye’nin uzun süredir maruz kaldığı
insan hakları ve demokrasi eleştirilerinin bertaraf edilmesi için de bu başvuru bir
fırsat sunmaktaydı. Ekonomik cephede ise, Topluluğun askıya aldığı mali yardım-
ların yeniden başlaması ve sonrasında daha fazla yardım alma imkânı aranmasının
yolu da bu başvurudan geçmekteydi. Avrupa’dan yüksek miktarda yabancı yatırım
çekme ihtimali de başvuruyla birlikte artacaktı.125 Diğer yandan, Özal’ın AT üyeli-
ğini “nihai bir hedef” olarak ve ideolojik çerçevede görmediğini savunan Ataman,
hem içerdeki ekonomik yenilenme ve reformları desteklemesi açısından hem de
ABD ile ilişkileri dengeleme ve ondan bağımsız politika üretme açısından başvuru-
yu pragmatik bir adım olarak niteler.126 Birand ise, 1970’li yıllar boyunca AT üye-
liğine hep karşı çıkmış olan Özal’ın, 1980’lerin ortalarına gelindiğinde fikir değiş-
tirdiğini, ancak bu durumda bile esas hedefinin tam üyelikten ziyade ilişkileri can-
landırıp iki taraf arasındaki Türkiye aleyhine bozulan dengeyi tekrar sağlamak
olduğunu savunur.127

121 Kar ve Acar, a. y.

122 A.e.
123 Tuncer, a.e., s. 122-123.
124 Birand, a.e., s. 432-433.
125 Gözen, a.e., s. 391-392.
126 Ataman, Özalist Dış Politika…, s. 57; Ataman, Pragmatik Bir Dış Politika…, s. 130-131.
127 Birand, a.e., s. 427-429.
682
 Türkiye’nin tam üyelik başvurusu zamanlama olarak pek isabetli değildi. Zi-
ra Eralp’in de ifade ettiği gibi, “Yunanistan, Portekiz ve İspanya’nın üyelikleriyle
birlikte genişleyen Topluluk bir yandan karar alma mekanizmasının yavaşlaması
sorunuyla, diğer yandan da yeni üyelerin ekonomik sorunlarından dolayı artan
ekonomik güçlüklerle uğraşmaktaydı.”128 Dolayısıyla, Topluluğun herhangi bir
üyelik başvurusuna hazır olmadığı bir zamanda, hem de Türkiye’den gelen böyle
bir başvuru, AT üyelerinin çoğunluğunca olumsuz karşılandı. Yunanistan ve Lük-
semburg başvuruya olumsuz yaklaşan üyeler olarak dikkat çekerken Almanya’nın
ise üyeliğe sıcak baktığını söylemek zordu. Alman Hükûmeti ilişkilerin gümrük
birliği düzeyinde sürdürülmesini yeterli görmekteydi. İngiltere, İtalya ve Belçika
gibi Türkiye’ye kategorik bir karşı duruş sergilemeyen üyeler bile başvuruya za-
manlama açısından olumlu yaklaşmamaktaydı. Birand’ın ifadesiyle, “Topluluk
ülkelerinin açmazları, Türkiye’yi bu aşamada içeri almalarının imkansızlığı, öte
yandan da Türkiye’yi reddetmenin doğuracağı sakıncalar arasında sıkışmaların-
dan kaynaklanıyordu.”129 Türkiye, Komisyon raporu çıkana kadar başvuruya
olumsuz bakan ülkeler nezdinde ikili temaslar kurarak bunları ikna etmeye çalıştı.
Özal, Yunanistan’ı ikna etmesi halinde bunun Türkiye’nin Topluluğun geri kalanı
ile ilişkilerini de olumlu etkileyeceği düşüncesiyle bu ülkeye odaklandı, fakat Pa-
pandreu Hükûmetinin Türkiye karşıtı tutumunu değiştirmekte başarı sağlayama-
dı. Nitekim Yunanistan faktörü, Özal’ın “Davos Süreci” adı verilen tüm ilişkileri
yumuşatma çabalarına ve hatta Atina’yı ziyaretine rağmen 1988’de bir kez daha
Ortaklık Konseyi toplantısının yapılmasına engel olacaktır.130 Bu noktada, Fransa
ve Almanya gibi diğer AT üyeleri üzerinden Atina’nın ikna edilmesine çalışılmakla
beraber, bunlar da aslında özünde Yunanistan gibi başvuruya ve üyeliğe karşı bir
tutum içindeydi.131 Türkiye-AT ilişkilerinde Yunanistan’ın sürekli engel çıkarması,
diğer üyelerin olumsuz tutumlarını gizleyen bir örtü olarak bunların da işine gel-
mekteydi.132 “Bu ülkeler Türkiye’yi tam üyelik başvurusundan vazgeçirmenin
yolunu, mevcut yapı içindeki ilişkileri geliştirmekte görüyorlardı.”133 Son olarak,
Avrupa kamuoyunda ve basınında da başvurunun olumsuz karşılandığını ve Tür-
kiye destek verilmediğini belirtmek gerekir.
Türkiye bu temaslarında ve girişimlerinde başarılı olamayınca, Özal
Hükûmeti bu kez AT’nin dış politikada tek seçenek olmadığı, Türkiye’nin Doğulu
ülkelerle ilişkilerini geliştireceği, ABD, EFTA, SSCB ve İslam ülkeleriyle yakınlaşa-
cağı ve NATO üyeliğini gözden geçirebileceği gibi kozları öne sürerek Topluluk
üyelerinin görüşlerini değiştirmeye çalıştıysa da, bunlardan herhangi bir sonuç
alamadı. Nitekim Topluluk çoktan 1992’ye kadar yeni katılımlara kapısını kapatır-

128 Eralp, a.e., s. 103.

129 Birand, a.e., s. 456.
130 Erhan ve Arat, a.e., s. 98.
131 Tuncer, a.e., s. 123-124.
132 Eralp, a.e., s. 102-103; Erhan ve Arat, a. y.
133 A.e., s. 91.
683
ken, Türkiye’nin üyeliğinin bu tarihten önce gerçekleşmeyeceği iyice açıklık ka-
zanmıştı.134
Türkiye’nin ekonomik, sosyal ve siyasî durumunu ayrıntısıyla inceleyen
Komisyon raporunda, Türkiye’nin 1980 sonrası ekonomik bakımdan kaydettiği
ilerleme ve liberalleşme çabaları övüldü. Ama hemen ardından da, bu olumlu ge-
lişmelerin ülkenin makroekonomik ve yapısal dengesizliklerini (işsizlik, yüksek
enflasyon, ulusal sanayiinin yüksek düzeyde korunması, çalışanların düşük gelir
düzeyi gibi) çözemediğine dikkat çekildi.135 Yine raporda, Türk işçilerin serbest
dolaşımının yaratabileceği sorunlar ile üyeliğin AT bütçesine getireceği ağır yüke
de olumsuz unsurlar olarak yer verildi. Dolayısıyla, Türkiye ekonomik açıdan üye-
liğe hazır bulunmamaktaydı. Ancak Türkiye açısından daha can sıkıcı olan rapor-
daki olumsuz siyasî değerlendirmelerdi. Komisyon, parlamenter demokrasinin
tesisini not etmekle beraber iki temel sorunun altını çizmişti: Birincisi, darbe son-
rası süreçteki insan hakları ihlallerinin devam etmesi ve azınlık (özellikle de
AT’nin etnik azınlık olarak gördüğü Kürtlerin) haklarının tanınmasına dair sorun-
lardı. Özellikle siyasal yasaklar ile sendikalar üzerindeki kısıtlamalara dikkat çe-
kilmişti. İkincisi ise Türk-Yunan anlaşmazlığının ve Kıbrıs sorununun çözülememiş
olmasıydı.136
Komisyonun bu değerlendirmeler ışığında vardığı netice, Türkiye’nin üye-
liğe ehil (eligible) bir ülke olmakla beraber katılıma ve AT’nin de Türkiye’yi üye
olarak almaya hazır olmadığıydı.137 Dolayısıyla, Komisyon raporundan Türkiye’nin
beklediği katılım müzakerelerinin başlatılması yönünde bir karar çıkmamıştı.
AT’nin de kendi iç pazarını kurmaya yöneldiği böyle bir dönemde yeni bir üyenin
katılımının uygun olmadığı gerekçesiyle Komisyon, sadece Türkiye ile değil her-
hangi bir devletle 1993 öncesinde katılım müzakerelerinin başlatılmamasını
önermişti. Rapor, kamuoyunda “Matutes Paketi” olarak bilinen bir paket kapsa-
mında, Türkiye ile ilişkilerin bundan sonraki dönemde 1995’e kadar gümrük birli-
ğinin tamamlanması, mali işbirliğinin yeniden başlatılması, sınai-teknik işbirliği-
nin güçlendirilmesi ve siyasî-kültürel bağların artırılması çerçevesinde sürdürül-
mesi önerisi getirmişti.138 Bu değerlendirmeler üzerine, Özal Hükûmeti başvuru-
nun kabul edilmemesini, siyasî sorunlar ve ekonomik serbestleşmedeki sıkıntılar-
dan ziyade kültürel farklılıklara ve Avrupa’daki Türk karşıtı önyargılara bağlaya-
rak tepki gösterdi.139

134 A.e., s. 99.

135 A.e., s. 100; Kar ve Acar, a.e., s. 72; Vardar, a.e., s. 221.
136 A.e., s. 222; Gözen, a.e., s. 391; Sönmezoğlu, II. Dünya Savaşı’ndan…, s. 405.
137 Eralp, a.e., s. 105; Erhan ve Arat, a. y.
138 Birand, a.e., s. 473; Vardar, a. y.; Gözen, a. y.; Eralp, a. y.; Karluk, a.e., s. 374; Sönmezoğlu, II.
Dünya Savaşı’ndan…, s. 405.
139 Laçiner, a.g.e, s. 178.
684
 1.3.Yunanistan ile İlişkiler
1980’lerdeki Türk-Yunan ilişkileri, 1970’lerdeki gibi hayli sorunlu bir on yıl
geçirdi. İki taraf arasında, uzun yıllardır süregelen Ege’deki kıta sahanlığı, hava
sahası, karasuları ve adaların silahlandırılması anlaşmazlıklarının yanı sıra, Kıbrıs
meselesi ve Batı Trakya’daki Türk azınlık ile İstanbul’daki Fener Rum Patrikhane-
si’nin durumu gibi birçok geleneksel sorun alanı bulunmaktaydı. Bunlara 1980’li
yıllarda ise, aşırı Batı ve Türk karşıtı görüşleriyle bilinen Papandreu liderliğindeki
popülist PASOK’un 1981’de işbaşına gelmesi ile beraber, gerek NATO içinde ge-
rekse de AT’ye üyelik sonrasında Topluluk içinde Atina’nın şiddetli Türkiye karşıtı
tutum ve eylemleri eklendi. Fırat’ın ve Güler’in belirttiği gibi, Topluluk üyeliği,
1989’a kadar iktidarda kalan PASOK yönetimindeki Yunanistan’a Türkiye ile ilişki-
lerde önemli bir avantaj sağladı ve bu avantajı Yunan Hükûmeti her fırsatta Türki-
ye aleyhine kullanma şansı buldu.140 Gürel, Yunanistan’ın Papandreu liderliğinde
1980’li yıllar boyunca Türkiye’ye karşı uyguladığı dış politikanın temel dinamiğini
şu şekilde ifade eder:
“Gerilimi tırmandırmak, “haklarına” sahip çıkma kararlılığında olduğunu
göstermek ve konuyu uluslararası alanda canlı tutmak, ama Türkiye’nin barışçı
davranış sınırları zorlanınca da, gerilimi gevşeterek, hiçbir somut gelişmenin sağ-
lanamayacağı bir “diyalog” sürecini başlatmak…”
Bu dinamiğin Türk-Yunan ilişkilerindeki etkisini aşağıdaki analizler de doğ-
rulamaktadır.
Papandreu’ya göre, Yunanistan’a asıl tehdit kuzeyden (SSCB) değil doğudan
(Türkiye) gelmekteydi ve onun döneminde Yunan dış politikasında bu görüş belir-
leyici oldu. Bu sayede Papandreu, Batı karşıtı söylemine rağmen, AT ve ABD/NATO
ile ilişkilerde geleneksel dış politika çizgisine sadık kalmasını gerekçelendirebil-
mekteydi.141 Dahası, Yunan Hükûmeti Türk tehdidi bahanesiyle ABD ve NATO’ya
karşı dış politikada daha özerk hareket etme ve manevra kabiliyetini genişletme
imkanı da bulabilmekteydi.142 ABD ile ilişkiler bahsinde tartışılan Yunanistan’ın
NATO’nun askeri kanadına geri dönüşüne Evren’in verdiği onay, ilk etapta uzlaş-
ma yolunda bir fırsat gibi görünse de, Türk-Yunan ilişkilerinde herhangi bir dü-
zelmeye yol açmadı.143 Ege’deki komuta kontrol sahaları konusunda Rogers planı
doğrultusunda yapılması gereken teknik görüşmeler bu ortamda çıkmaza girdi.

140 Melek Fırat, “Yunanistan’la İlişkiler”, Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşı’ndan Bugüne
Olgular, Belgeler, Yorumlar, Cilt II, Editör: Baskın Oran, İstanbul, İletişim Yayınları, 2001, s.
103; Şükrü Sina Gürel, Tarihsel Boyut İçinde Türk-Yunan İlişkileri (1821-1993), Ankara, Ümit
Yayıncılık, 1993, s. 91.
141 Fırat, a.e., s. 104.
142 Semih Vaner, “Türkiye, Yunanistan ve Süper Güçler: Biri Diğerine, Üçü Birine Mi Karşı Yoksa
Herkes Kendisi İçin Mi?”, (ed.) Semih Vaner, Türk-Yunan Uyuşmazlığı, İstanbul, Metis Yayın-
ları, 1990, s. 180, akt. Sönmezoğlu, II. Dünya Savaşı’ndan…, s. 408.
143 Aydın, a.e., s. 32.
685
PASOK Hükûmeti yapılan anlaşmanın bir önceki Hükûmet döneminde yapıldığı
gerekçesiyle kendisini bu anlaşmayla bağlı saymaya bile yanaşmadı. Hatta Pa-
pandreu Hükûmeti, Aralık 1981’deki bir NATO toplantısında Türkiye’ye karşı itti-
faktan güvence isteyecek kadar işi ileri götürdü.144 Yunanistan için Ege’deki tek
sorun kıta sahanlığı idi ve bu da ancak Uluslararası Adalet Divanı önüne taşınarak
çözümlenebilirdi.145 Ayrıca Atina, Ege’deki egemenlik meselesini tehdit olarak
algıladığı Türkiye ile görüşmeyi ret ettiği gibi, ilgisi olmamasına rağmen görüşme-
leri Kıbrıs meselesi ile bağlantılandırmaktan ve Türk askerinin Kıbrıs’tan çekilme-
sini talep etmekten de geri durmadı.146 Yunanistan’ın Kıbrıs sorununu uluslararası
platformlara taşıyarak uluslararasılaştırma ve böylece Türkiye üzerinde baskı
kurma politikasına tepki olarak 1983’te KKTC’nin ilan edilmesi ilişkilerin iyice
gerginleşmesine yol açtı.147 Yunan Hükûmetinin Topluluğu Türk-Yunan sorunları-
nın tarafı haline getirme çabaları ile Türkiye’nin AT ile ilişkilerinin normale dön-
mesine sürekli olarak çıkardığı engeller de ilişkilerin düzelmesini önledi. Yunan
Hükûmeti, düşmanca bir bakışla yaklaştığı Türkiye’nin darbe nedeniyle demokra-
tik dünyadan dışlanmasını bir fırsata dönüştürerek, Ankara’nın yeniden AT ile
ilişkilerini canlandırmasının önüne geçmeyi başardı.148 Dolayısıyla, askeri yöneti-
min sürdüğü 1983’e kadar Türk-Yunan ilişkilerinde herhangi bir olumlu gelişme
gözlenmediği gibi, Özal Hükûmetine de gergin bir ikili ilişkiler mirası kalmış oldu.
Özal Hükûmeti, ilişkilere, ekonomik alandaki ilerlemenin tarihi ve siyasî so-
runların çözülmesine katkı yapacağı anlayışıyla yaklaştı. Papandreu’nun Türki-
ye’yi yayılmacı olmakla suçladığı bir konuşmasına bile Özal, “iç politikada tribün-
lere oynamak” amaçlı olduğu için sert bir tepki vermedi.149 Ancak ilişkilerdeki
düzelmenin kolay olmadığı öncelikle NATO kapsamında yaşanan anlaşmazlıklar ve
gerginliklerle kısa sürede görüldü. Yunanistan’ın Türkiye ile ikili sorunlarını ittifak
içine taşıyarak Ankara’yı NATO içinde sıkıştırma ve zor durumda bırakma politi-
kası Özal döneminin ilk aylarında ikili ilişkilerin başlıca gündem konusu oldu. Bu
doğrultuda Yunanistan’ın Limni adasını NATO tatbikatlarına dahil ederek silah-
landırma çabasına Türkiye’nin verdiği sert tepki ve Ege’deki hava sahasının kont-
rolü konusunda yaşanan anlaşmazlıklar, iki tarafın ittifak içinde birbirlerinin lehi-
ne olabilecek neredeyse tüm kararları veto etmesine kadar vardı.150 İttifak ise
çoğu zaman bu Yunan girişimleri karşısında sessiz ve tarafsız kalmayı tercih etti.
1985 yılında, Yunan Hükûmeti Türk tehdidi gerekçesiyle Bulgar sınırındaki birlik-

144 Sönmezoğlu, II. Dünya Savaşı’ndan…, s. 407.

145 Fırat, a.e., s. 105.
146 A.e.; Sönmezoğlu, II. Dünya Savaşı’ndan…, s. 407.
147 Fırat, a.e., s. 106-107.
148 Laçiner, a.e., s. 176.
149 Fırat, a.e., s. 110.
150 Fırat, a.e., s. 109-110; Sönmezoğlu, II. Dünya Savaşı’ndan…, s. 409.
686
leri Türk sınırına kaydırdığı gibi, NATO içindeki Türkiye karşıtı çabalarını ABD ile
ikili ilişkilerine de taşıyarak bu ülkeyle yapılan ikili mutabakatta Limni adasının
Amerikan uçaklarınca kullanılabileceği yönündeki hükümleri kabul ettirmeyi ba-
şardı.151 Dolayısıyla, Türk tehdidi gerekçeli Yunan çabaları, açıkça ve doğrudan
olmasa bile dolaylı olarak hem NATO hem de ABD tarafından desteklenmiş olmak-
taydı. 1986 yılı içinde de Yunanistan, bir Ege Bakanlığı kurmak, askeri tatbikatları
artırmak ve bir Adalar Yüksek Komutanlığı oluşturmak gibi hamlelerle Ege’deki
askeri ve siyasî konumunu güçlendirmeye dönük adımlar attı ve hatta karşı blok-
tan Bulgaristan ile Dostluk, İyi Komşuluk ve İşbirliği bildirisi imzaladı.152 İki taraf
arasında, Mart 1987’de, Ege’deki tartışmalı bölgelerde petrol arama meselesinden
dolayı sıcak çatışma yaşanmasına da ramak kaldı.153 NATO’da rahatsızlık yaratan
bu gerilimi takiben, iki ülke başbakanlarının ve dışişlerinin görüşmeleri sonucu
kriz yatıştı ama bu kalıcı bir düzelmeye dönüşmedi. Zira iki taraf da Ege konusun-
daki görüşlerinden vazgeçmiş değildi: Atina kıta sahanlığı konusunda UAD’ye git-
me dışında bir sorunun varlığını bile kabul etmezken, Ankara ise sorunların ikili
görüşmelere dayanarak çözülmeye çalışılmasından yanaydı.154
1987’ye kadarki gergin ilişkilerin ardından Özal Hükûmeti, iyi komşuluk
ilişkileri ve aynı ittifakın üyesi olma gibi ilkeler üzerinden Yunanistan ile bir diya-
log süreci başlatmak istedi. Bu arada, Yunanistan’daki 2 Haziran 1985 seçimlerin-
de oy kaybeden ve ekonomik konularda zorlanan Papandreu Hükûmeti de, Türki-
ye karşıtı politikasından vazgeçmemekle birlikte, üslubunu ve saldırgan tutumunu
yumuşatmıştı.155 Bunun üzerine Özal, sorun alanlarının ötesine geçip olası işbirliği
alanlarının belirlenerek iki ülke arasındaki sorunların çözüme bağlanmasına yöne-
lik çalışmalarda bulundu ve bu amaçla Atina ile doğrudan görüşme çabası içine
girdi.156 Davos Süreci ile birlikte Özal, Yunanistan’a karşı hamle üstünlüğü sağlayıp
ilişkilerin gidişatını belirleyen taraf olmaya çalıştı. Bu, Özal’ın ekonomik ilişkilerin
geliştirilmesinin siyasî sorunların çözümüne de kapı açacağı yönündeki dış politi-
ka felsefesine de uygundu. Nitekim 30-31 Ocak 1988’de İsviçre’nin Davos kentinde
gerçekleşen ve basında “Davos Ruhu” olarak da anılan Özal-Papandreu görüşmele-
ri sonrasında iki ülke arasında kısa süreli bir yumuşama yaşandı ve taraflar (eko-
nomik işbirliği, ticaret, turizm ve kültürel değişim gibi) anlaşma sağlayabilecekleri
alanlara odaklanarak anlaşmazlık konularını geri plana ittiler. Bu amaçla ekono-
mik ve siyasî konularda birer komite kurulurken, iki ülke arasında bir çatışma
çözüm mekanizması ve doğrudan telefon hattı da oluşturuldu.157 Bu süreçte devlet

151 A.e.
152 A.e., s. 410.
153 Aydın, a.e., s. 33.
154 Fırat, a.e., s. 113; Gürel, a.e., s. 93.
155 A.e., s. 111.
156 Ataman, Özalist Dış Politika…, s. 56.
157 Sönmezoğlu, II. Dünya Savaşı’ndan…, s. 411.
687
dışı kuruluşlar ve aktörlerden de faydalanılması yönünde görüş birliği oluştu. Da-
vos’ta oluşturulan komitelerin çalışmalarından bir sonuç çıkmazken Özal, berabe-
rinde işadamlarından da oluşan 170 kişilik kalabalık bir heyetle 13-15 Haziran
1988’de Atina’ya giderek, 36 yıl aradan sonra başbakan düzeyinde Yunanistan’ı
ziyaret etti.158 Ancak Yunanistan’da 1989’da Papandreu’nun iktidardan düşmesi
sonrası Davos Ruhu yavaş yavaş kayboldu. Öte yandan, Dışişleri Bakanlığı’na bile
danışmadan Yunan vatandaşlarına yönelik vize uygulamasına tek taraflı olarak
son veren Özal’ın, Yunanistan ile diyalog politikası, Türk basını, Dışişleri Bakanlığı
ve Silahlı Kuvvetler tarafından ise hoş karşılanmadı.159 Fırat’ın ifadesiyle, “Bütün
iyi niyetli girişimlere rağmen, Davos ruhu Türk-Yunan ilişkilerinde bir arzunun
ifadesi olmakla sınırlı kaldı.”160 Bunun nedeni de, Gürel’e göre, “iki devleti yöne-
tenlerin gerçekçi bir yaklaşımla iki devlet arasında gerçekten var olan sorunları
görüşmek yerine, bu sorunların üstüne gitmekten kaçındıkları bir sözde “diyalog”
başlatmış” olmalarıydı.161

2.SSCB İLE İLİŞKİLER

ABD ile ilişkilerde gözlenen siyasî ve askeri konuların öne çıktığı ve ekono-
mik/ticari boyutun geliştirilemediği ilişki biçimi SSCB ile ilişkilerde aksi yönde
gerçekleşmiştir. Gerçi 1979’da Afganistan’ın SSCB tarafından işgalinden dolayı ikili
ilişkilerde kısa bir süre soğukluk yaşandı. Türkiye bu işgalden rahatsızlık duyar-
ken, Sovyet tarafı da ABD’nin Acil Müdahale Gücü oluşturma projesinden, Türki-
ye’nin bu projedeki rolünden ve Washington’ın Türkiye’deki nükleer kapasitenin
güçlendirilmesi girişiminden dolayı tepki göstermişti.162 Yine askeri darbeyi taki-
ben Türk tarafının SSCB’yi ülkedeki anarşi ortamında parmağı olmakla suçlaması-
na rağmen, Sovyet yönetimi Türkiye’ye aynı şekilde karşılık vermemeyi tercih
etmişti. SSCB’nin giderek dış politikada daha az ideolojik hareket etmesi ve Türki-
ye’nin de ekonomi ve ticaret endeksli bir dış politika izlemeye yönelmesiyle birlik-
te, iki ülkenin ekonomik konularda işbirliği yapma ihtimali belirdi.163 İki tarafta da
bu konularda işbirliğini geliştirme iradesi olduğu açıktı. Gerek Ulusu gerekse de
Özal Hükûmetlerinin programlarında bu yöndeki işbirliğinin geliştirilmesi ihtiya-
cından söz edilmekteydi. Aslında bu, Özal’ın “ülkeler arası ticaretin ve karşılıklı
bağımlılığın artmasının siyasal sorunların çözümüne de kapı aralayacağı görüşü-
nün” SSCB ile ilişkilere de uyarlanması demekti.164

158
Muhittin Ataman, “An Integrated Approach to Foreign Policy Change: Explaining Changes in
Turkish Foreign Policy in the 1980s”, PhD Dissertation, University of Kentucky, 1999, s. 193.
159 A.e., s. 194.
160 Fırat, a.e., s. 115.
161 Gürel, a.e., s. 94.
162 Sönmezoğlu, Son Onyıllarda…, s. 22.
163 Çiftçi, a.e., s. 296.
164 Sönmezoğlu, a.e., s. 15.
688
 Bu yönde atılan somut adımlara bakıldığında, askeri yönetim döneminde 10
Mart 1981’de Seydişehir Alüminyum Fabrikası’nın Genişletilmesine İlişkin Söz-
leşme imzalanırken 20 Mayıs 1982’de de bir protokol ile ticari ödemelerde serbest
dövize geçilmesi ve 1977 tarihli bilimsel ve teknik işbirliği konulu anlaşmanın
yürürlüğüne dair bir program üzerinde anlaşmaya varıldı. 18 Eylül 1984’te imza-
lanan doğal gaz anlaşması ise müteahhitlik hizmetleri ve ticari işbirliği üzerine iki
taraf arasında daha sonraki işbirliğine temel oluşturdu. Anlaşma uyarınca Türkiye
1987’den itibaren 25 yıl süresince serbest dövizle karşılığını ödeyerek Sovyetler
Birliği’nden Romanya/Bulgaristan boru hattı aracılığıyla toplam 120 milyar met-
reküp doğal gaz almayı taahhüt etti. Bunun karşılığında, Sovyetler Birliği de, bu
satıştan elde ettiği gelirin %70’i ile Türkiye’den hem mal satın alacak hem de mü-
teahhitlik hizmeti alacaktı.165 Anlaşmayı takiben Türkiye’den SSCB’ye hem dışsa-
tım hem de satılan malların çeşitliliği hızla artmaya başladı. 25-27 Aralık 1984
tarihleri arasında Türkiye’ye gelen SSCB Başbakanı Nikolay Tikhanov’un ziyare-
tinden sonra varılan anlaşmalarla iki ülke arasında ortak girişimler ve projeler de
yapılmaya başlandı. 1985’te Gorbaçov’un işbaşına gelmesinden ve Başbakan
Özal’ın 28 Temmuz 1986 Moskova ziyaretinden sonra ise ilişkiler yeni bir ivme
kazandı. 1937’den beri kapalı olan Sarp sınır kapısının Eylül 1988’de yeniden
açılmasını takiben, 6 Temmuz 1989’da iki taraf arasında Sınır ve Kıyı Ticareti An-
laşması imzalanması ve bavul ticaretinin başlaması da ikili ticari ilişkilerde yeni
bir canlanma sağladı. Nitekim bu gelişmeler sonucunda ihracatta %261,4, ithalatta
ise %506,4’lük artış sağlandı.166 SSCB ile 1985 yılında 411 milyon dolar olarak
gerçekleşen ticaret hacmi de 1990’da 1,5 milyar dolara ulaşmıştı.167 Ekonomik ve
ticari ilişkilerin dışında, 1988’de SSCB yönetimi Türk askeri yetkililerini Sovyet
ordusunun askeri tatbikatlarını izlemeye davet ederken168, iki taraf arasında uzun
süredir pürüz çıkaran Karadeniz üzerindeki FIR hattı (Uçuş Bildirim Sahası) mese-
lesi de 1989’da çözüme bağlandı.169 Son olarak, Gorbaçov yönetimi Avrupa Kon-
vansiyonel Kuvvetler Antlaşması müzakerelerinde Türkiye’nin taleplerine pek
itirazda bulunmadı.170 Bu dönemde SSCB ile sorun yaratan ve çözüme bağlanama-
yan iki konudan biri, Karadeniz’deki balık avlama hakları iken, diğeri de Sovyet
yönetiminin Bulgaristan’daki Türk azınlığa yönelik baskılara ses çıkarmaması
oldu.171

165 Sönmezoğlu, II. Dünya Savaşı’ndan…, s. 453.

166 Tuncer, a.e., s. 129.
167 Ataman, Özalist Dış Politika…, s. 55.
168 Çelik, a.e., s. 216.
169 A.e., s. 55.
170 Sönmezoğlu, a.e., s. 22; Ataman, Leadership Change…, s. 139.
171 Çelik, a. e.

689
 3. ORTADOĞU İLE İLİŞKİLER

“Bu durumda Ortadoğu’da herhangi bir rol oynamaktan kaçınmamız müm-

kün değildir. Bu rolün kapsamını bir yandan genel dış politika tercihlerimiz ve böl-
gedeki gelişmelerin seyir tarzı tayin edecektir.”172
Turgut Özal

3.1. Ortadoğu Ülkeleri ile İlişkilerin Genel Çerçevesi

12 Eylül 1980 darbesi sonrasında Batı ile ilişkileri bozulan Türkiye, Ortado-
ğu’ya özel bir önem vermeye başlamıştır. Bu bağlamda Türkiye’de dış politika
karar alıcıları siyasal ve ekonomik sorunları aşmak maksadı ile ortadoğu ile ilişki-
leri güçlendirmeye çalışmıştır. Şüphesiz bu düşüncenin kuvveden fiile geçmesi
kolay olmadığı gibi hem bölge ülkelerinden hem de kendi iç meselelerinden dolayı
1980’li yıllarda Türkiye’nin Ortadoğu’ya yönelik gündemi kabarık ve girift bir hal-
dedir. Öte yandan bu dış politik değişiklik bir geleneksel dış politika çizgisinden
bir sapma değil sadece “değişen koşulların gerektirdiği ayarlamalar”173 dışında bir
şey değildi. Bu ayarlamalar yapılırken Türkiye Ortadoğu ve İslam coğrafyasına
daha öncekinden farklı bir önem atfettiğini de göstermeye de başlamıştır. Örneğin,
İslam Konferansı Örgütü’nde hep alt düzeyden temsilciler ile katılan Türkiye bu
tutumunu terk etmiştir.174 Ayrıca, İran İslam İnkılâbı sonrasında ve Pakistan’ın
çekilmesi ile 1979 yılında lağvedilen Merkezi Antlaşma Teşkilatı (CENTO) ve işle-
vini kaybeden Kalkınma İçin İşbirliği Örgütü (RCD) yerine 1985 yılında Ekonomik
İşbirliği Örgütü’nün (ECO) kurulmasında Türkiye’nin aktif girişimleri olmuştur.
Türkiye’nin Ortadoğu ile ilişkilerini açısından bir diğer mühim gelişme ise
Arap yanlısı politikanın terk edilerek İsrail ile ilişkilerin dengelenmesi olmuştur.
İsrail ile ilişkilerin geliştirilmesi Türkiye’nin hem ticaret politikaları hem de
PKK’nın yarattığı güvenlik sorunları neticesinde şekillenmiştir. İsrail’den istihba-
rat alma ve askeri teçhizat modernizasyonu konusundaki bağımlılık nedeniyle
ilişkiler geliştirilmiştir. Öte yandan, Filistin’in de gözetilmeye çalışılmış ve Arap
dünyasında denge korunmasına gayret edilmiştir. Bu bağlamda Türkiye Filistin’in
14 Ekim 1988’deki bağımsızlık ilanını ilk tanıyan devletlerden biri olmuştur.
Bunun yanı sıra seksenli yıllara girerken İran İslam İnkılâbı ve SSCB’nin Af-
ganistan’ı işgali gibi iki büyük vaka bölgedeki dengeleri sarsmıştır. Bu gelişmeler
ABD açısından Türkiye’nin önemini artırmıştır. Sovyetlerin Afganistan üzerinden
Asya’nın güneyine doğru sarkması ihtimali, İslam İnkılâbı sonrasında İran dış poli-

172 Turgut Özal ile Mülakat, Cumhuriyet, 16 Ocak 1984.

173 İlter Türkmen, “Türkiye Cumhuriyeti’nin OrtadoğuHata! Yer işareti tanımlanmamış. Politika-
sı”, (çevrimiçi, 19.07.2017), http://www.bilgesam.org/Images/Dokumanlar/0-22-20140717111.
pdf, s.19
174 Faruk Sönmezoğlu, II. Dünya Savaşından Günümüze Türk Dış Politikası, Der Yayınları, İs-
tanbul, 2006, s.440
690
tikasında yaşanan dönüşüm ile kısmen değer yüklü dış politika söylemi ve/veya
yapımı bağlamında ABD, “Reagan Doktirini” özelinde “Yeşil Kuşak” projesini haya-
ta geçirmiştir.175 Söz konusu proje iki amaca hizmet etmekteydi. Birincisi “ateist”
ve “tanrı tanımaz” Sovyetlere karşı “cihad”a destek verilmesiydi. Bu bağlamda ABD
bölgede bulunan cihatçı yapıları desteklemiştir. İkinci olarak ise İran’ın rejim ihra-
cına dayalı Şii “radikal” İslam’ına karşı ABD’nin güdümünde bir Sünni İslamcı bari-
yer kurulacaktı.176 Bu meyanda Suudi Arabistan merkezli İslami anlayışı benimse-
yen devletler ve yapılar ABD tarafından desteklenecekti. ABD’nin sözkonusu poli-
tikası açısından Türkiye önem kazanmaktaydı. Çünkü ABD’nin Pakistan’dan Basra
körfezine uzanan hat üzerinde yaşanacak sorunlara müdahale edebilmesi için
askeri üslere olan ihtiyacı artmaktaydı. İncirlik’in iyi tahkim edilmiş ve geniş bir üs
olması hasebiyle Türkiye’nin bölgede önemi görece artmıştı. 12 Eylül askeri dar-
besinden sonra Türkiye’nin Avrupa ile ilişkileri kötüleşirken dış politika yapımcı-
ları çıkar yol olarak ABD ile ilişkileri geliştirme yoluna gittiler.177 Dönemin dış
politika karar alıcıları ABD’yi izleyerek Türkiye’nin çıkarlarını sistemin/bloğun
başat aktörünün davranışları çerçevesinde belirlediler. Böylece Türkiye Ortado-
ğu’da etkinliğini artırmaya başladı. Ancak bu kayıtsız şartsız bir ABD desteği de
olmamıştır. Zira Türkiye ABD’nin Ortadoğu’da daha aktif olma yönündeki Çevik
Kuvvet çabasını desteklememiş böyle bir girişimin NATO imkânları çerçevesinde
hayata geçirilmesini çıkarlarına uygun görmüştür.178
1980’li yıllarda Türkiye’nin dış politikasında sadece askeri/güvenlik kon-
teksinde bir aktiviteden söz etmek eksik kalacaktır. Bilhassa Turgut Özal’ın ticaret
devleti yaklaşımı çerçevesinde Ortadoğu ile ekonomik ilişkilerin arttırılmasına
önem verilmiştir. Turgut Özal iktidara geldiğinde bir yandan ABD-AT ekseninde
ilişkileri geliştirmeye çalışırken diğer yandan Ortadoğu’da da ticaret üzerinden
kurulabilecek siyasî işbirliği zemini aramaya başlamıştır. 1980’lerin Ortadoğu ile
ekonomik ilişkilerini; karşılıklı ticaret, petrol, inşaat sektörü ve Türk işçiler oluş-
turmaktaydı.179
1980’lerde Türkiye ekonomisi açısından büyük bir yapısal değişikliğin be-
nimsendiğini söyleyebiliriz. 24 Ocak kararları alınmış yaklaşık altmış yıllık karma
ekonomik model yerine serbest- liberal piyasa anlayışına geçilmiştir. Bu durum
diğer taraftan ithal ikameciliğin terk edilmesi ve ihracata dayalı bir dış ticaretin
benimsenmesi demekti.180 Söz konusu şartlarda Türkiye Ortadoğu ticaretini art-

175 A.e., s.380

176
Mahmood Mamdani, “Good Muslim, Bad Muslim: A Political Perspective on Culture and Terro-
rism”, American Anthropologist, Vol. 104, No, 3, September 2002, s.770.
177 Ramazan Gözen, Amerikan Kıskacında Dış Politika: Körfez Savaşı, Dış Politika ve Turgut
Özal, Liberte Yayınları, Ankara, 2000, s.18–22.
178 Sönmezoğlu, a.e., s.391.
179 A.e., s.442.
180 Ümit Danışman, 24 Ocak İstikrar Tedbirlerinin İhracatımızda Doğurduğu Yapısal Değişme-
ler Üzerine Bir Araştırma, DPT Teşvik Uygulama Başkanlığı, Nisan 1986, s.24-25.
691
tırmaya başlamıştır. Tabii Türkiye’nin Ortadoğu ile ticaretinin genel ticaret rakam-
ları içinde hızlı bir şekilde artmasının sebebi ise İran-Irak savaşının patlak verme-
sidir. Türkiye’nin toplam dış satımının yaklaşık beşte birlik kısmı bu iki ülkeye
gerçekleşmiştir.181 Savaşta olan iki ülke, komşuları Türkiye’den bulmadıkları mal-
ları tedarik etmek ve diğer yandan da ticari ilişkileri arttırarak Türkiye’yi yanında
ya da en azından tarafsız tutmak endişesini taşımaktaydı. Türkiye ise bu durum-
dan ticari anlamda istifade etmeyi bilmiştir.
1980’li yıllarda Türkiye’nin dış politikasında uluslararası sistemden, bölge-
sel alt-sistemden, aktörlerden (Türkiye’nin kendisi- diğer devletler ve devlet dışı
aktörlerden) kaynaklanan etkenler çerçevesinde Ortadoğu ile ilişkiler gelişmeye
başlamıştır.

3.2. İran-Irak Savaşı ve Türkiye

Irak devleti kurulduğu günden bu yana Kürtler ile merkezi Bağdat yönetimi
arasındaki ilişki sorunlu olmuştur. Ellili yılların sonundan itibaren başlayan Kürt
ayaklanmaları ile uğraşan Bağdat Kürtlere destek veren İran’ın bu politikasını
durdurabilmek için Tahran ile anlaşmış, taraflar 1975’te Cezayir Antlaşması’nı
imzalamışlardır. Söz konusu antlaşmaya göre İran, Kürtlere desteğini kesecek
bunun karşılığında ise Irak Şatt’ül Arab’ın doğu yakasını İran’a bırakacaktı. Sad-
dam Hüseyin 1979 yılında iktidara geldikten sonra Cezayir Antlaşması’nı ortadan
kaldırmayı hedeflemiştir. Aynı yıl içinde İran’da İslam İnkılâbı gerçekleşmişti.
Bağdat yönetimi açısından İran ile ilgili bir diğer sorun ise Humeyni yönetiminin
dış politika söyleminde gittikçe artan dozda Şii kimliğe vurgu yapmasıydı. Saddam
Hüseyin açısından nüfusun çoğunluğunu Şiilerin oluşturduğu Irak’ta İran’ın bu
yoldan etkisini artırması kabul edilemezdi. Şah’ın ordusunun halka direniş gös-
termemesinden zayıf olduğunu düşünen ve iyice silahlandırılmış ordusuna güve-
nen Saddam Hüseyin İran’daki iç karışıklıklardan istifade ederek Cezayir Antlaş-
ması’nı feshetmiş ve ardından savaş başlamıştır.182
1980’li yılların Türk Dış Politikası’na ait en önemli gündem maddelerinden
biri şüphesiz iki sınır komşusu arasında vuku bulan savaştır. Eylül 1980’de başla-
yan savaş sekiz yıl sürmüş ve tarafların Birleşmiş Milletler (BM) Güvenlik Konse-
yi’nin 8 Ekim 1986 tarihli 588 sayılı kararını kabul etmesi ile fiilen 20 Ağustos
1988’te bitmiştir.183 Bu süre zarfında Türkiye’nin ana politikası iki sınır komşusu-
nun savaşında tarafsız kalmaktı ve başta ticari olmak üzere ilişkilerin dengeli bir
biçimde devam ettirilmesiydi. Yani, 12 Eylül yönetimi ve ardından gelen Anavatan

181 Bkz: Tablo 1-2 ve 3.

182 Mohammad Reza Djalili; Thierry Kellner, İran’ın Son İki Yüzyıllık Tarihi, Bilge Kültür Sanat
Yayın, İstanbul, 2011, s.126
183 “Silahlar Sustu”, Milliyet, 21 Ağustos 1988.
692
Partisi iktidarlarında Türkiye’nin dış politik ve ekonomik anlayışı değişmemiştir.
Örneğin savaşın ilk yıllarında 12 Eylül askeri yönetimi Irak’a Avrupa’dan gönderi-
len malzemelerin İskenderun limanına indirilmesi konusunda Irak’ın talebini as-
keri nitelikteki malzemelerin geçişine izin veremeyeceği nedeniyle kısmen red-
detmiştir.184 Öte yandan, bir kısmı Suriye’den geçen Irak boru hattının Suriye hü-
kümeti tarafından kesilmesi sonucunda batıya doğru tek petrol boru hattı kalan
Irak’ın petrolünün dünya pazarlarına ulaşması için Türkiye, Kerkük-Yumurtalık
boru hattının çalışması konusunda elinden geleni yapmıştır.185 Savaş sırasında
Ortadoğu’daki komşu ülkeleri ile çeşitli temaslar da gerçekleştirmiştir. 12 Eylül
hükûmeti döneminin başbakanı Bülend Ulusu Irak’a; başbakan yardımcısı Turgut
Özal ise İran’a ziyaret gerçekleştirmiştir. Burada amaç İran-Irak arasındaki savaş
hakkında iyi niyet temasları sağlamak olarak belirtilmiştir.186 Ancak Türkiye’nin
asıl gündemini her iki ülke ile ticaret hacminin arttırılması olmuştur. Savaş döne-
mi boyunca İran ve Irak Türkiye’nin en önemli ticari ortakları haline gelmiş ve
Türkiye’de petrol ihtiyacının büyük bölümünü bu iki ülkeden sağlamıştır.187

Tablo 1: 1980-1989 yılları arasında Türkiye’nin Irak ile İhracat ve İthalatı

Yıl İhracat Dolar İthalat Dolar
1980 134.786.513 1.237.345.910
1981 559.001.079 1.563.697.793
1982 610.437.668 1.417.584.108
1983 319.558.002 946.551.257
1984 934.380.276 926.350.377
1985 961.373.724 1.136.752.645
1986 553.273.243 768.702.792
1987 945.261.741 1.154.016.476
1988 986.118.063 1.436.501.884
1989 445.306.256 1.649.750.328
Kaynak: TÜİK, 2017

184 “Kenan Evren Saddam’ın Özel Temsilcisi ile 2 Saat Görüştü”, Cumhuriyet, 10 Aralık 1980.
185 Suriye-Irak’ın Petrol Boru Hattını Kesti”, Milliyet, 12.04.1982; “Irak, İskenderun Boru Hattının
Kapasitesini Üç Misline Çıkartıyor”, Milliyet, 30.11.1982.
186 Ulusu ve İslam Konferansı İyi Niyet Komitesi Üyeleri bugün Bağdat’a Gidiyor”, Cumhuriyet, 07
Mart 1982.
187 Henry J. Barkey, “The Silent Victor: Turkey’s Role in the Gulf War”, (ed.) Efraim Karsh, The
Iran-Iraq War: Impact and Implications, Palgrave Macmillan, New York, 1989, s.135–139.
693
 Tablo 2: 1980-1989 yılları arasında Türkiye’nin İran ile İhracat ve İthalatı
Yıl İhracat Dolar İthalat Dolar
1980 84.820.742 802.502.828
1981 233.569.450 514.834.975
1982 791.065.240 747.706.840
1983 1.087.716.908 1.222.051.874
1984 751.061.530 1.565.662.140
1985 1.078.851.832 1.264.654.575
1986 564.358.899 221.343.617
1987 439.699.288 947.593.770
1988 545.600.876 659.800.843
1989 561.033.275 233.474.813
Kaynak: TÜİK, 2017

Tablo 3 1980-1989 Yılları arasında Türkiye’nin Yakındoğu ve Ortadoğu Ül-

keleri Grubu ile İthalat ve İhracatı
Yıl İhracat Dolar İthalat Dolar
1980 550.008.286 2.429.628.245
1981 1.381.563.233 2.661.673.937
1982 2.162.536.659 2.803.487.935
1983 2.189.814.732 2.660.652.205
1984 2.485.127.983 2.875.827.281
1985 2.985.524.893 2.799.325.322
1986 2.044.515.252 1.623.299.206
1987 2.502.172.549 2.457.023.382
1988 2.597.385.935 2.504.327.999
1989 1.982.276.071 2.302.068.893
Kaynak: TÜİK, 2017

Tablolardan izlenebileceği üzere söz konusu dönem itibariyle Türkiye’nin

Yakındoğu ve Ortadoğu ülkelerine yönelik ihracatının %50’sinden fazlası İran ve
Irak’a yönelik gerçekleşmekte idi. İran ve Irak açısından ise Türkiye batı aksındaki
tek güvenli transit yol haline gelmişti.188

188 Seza Özuslu, “İran-Irak Savaşı Türkiye’nin Transit Ticaret Önemini Yeniden Artırdı”, Milliyet,
26 Kasım 1980.
694
 Türkiye 1980’lerin sonundan itibaren İran ile Irak arasında aktif tarafsızlık
siyaseti uygulayarak arabuluculuk yapmaya çalışmıştır. Savaşın uzaması ve Kuzey
Irak’ta belirsizliğin artması Türkiye’yi çözümün sağlanmasına zorlamıştır. Türki-
ye’nin arabuluculuk girişimleri 1988’in ilk yarısına kadar sürmüş ancak sonuç
çıkmamıştır. Taraflar nihayetinde Ağustos-Eylül 1988’te 1986 yılındaki BM Güven-
lik Konseyi kararı üzerinden ateşkesi kabul etmişlerdir.

3.3. Irak ve Suriye ile İlişkiler

Türkiye’nin Irak ve Suriye ile ilişkisinde Kürt meselesi ve Güneydoğu Ana-
dolu Projesi (GAP) ile birlikte Fırat ve Dicle sularının paylaşılmasında yaşanan
anlaşmazlıklar temel konular olmuştur.

3.3.1. Kürt Meselesi Çerçevesinde İlişkiler

Türkiye’nin Irak ve Suriye ile ilişkilerini belirleyecek ana gündem maddele-
rinden biri Kürt sorunudur. Türkiye kuruluşundan itibaren güney komşuları iyi
ilişkiler kurmaya, sınırların değişmezliğine ve güvenliğe dayalı bir dış politika
izlemeye çalışmıştır. Irak açısından Kürt meselesi devletin ilk kurulduğu yıllardan
beri devam edegelen bir mesele idi Türkiye açısından ise 1970’lerin sonundan ve
1980’lerden itibaren Kürt meselesi; silahlı, terör odaklı ve Türkiye’den ayrı bağım-
sız bir Kürt devleti kurma iddiası olan bir yapının Kürdistan İşçi Partisi’nin (PKK)
kurulması ile bambaşka bir mecraya taşınmıştır. PKK terör örgütü Türkiye’de tu-
tunamayınca Suriye’ye geçmiş Şam yönetimi tarafından kontrolü altındaki Lübnan
Bekaa Vadisi’ne yerleştirilmiştir.189 1980’den önce bölgede hareketlenme başladı-
ğı için Türkiye, Irak ile 20 Nisan 1979’da bir sınır güvenliği antlaşması imzalamış-
tır.190 Öte yandan, Aralık 1979’da Bağdat yönetimi Kuzey Irak ile ilgili önemli ka-
rarlar almıştır. Bunların başında Kürt özerk bölgesindeki meclis için seçim yapıla-
bilmesi gelmekteydi. Meclis ekonomik ve kültürel düzeylerde bölge adına karar
alabilecekti. Ancak Bağdat’ın bu kararının altının boş olduğu KDP ve KYB’nin se-
çimlere katılımının yasaklanması ve bölgede oturan Kürt ve Türkmenlerin göçe
zorlanması ile ortaya çıkmıştır.191 Ayrıca 1979 yılı Irak Kürt hareketi açısından da
büyük değişikliklerin olduğu bir dönemdir. Molla Mustafa Barzani’nin ölmesi üze-
rine KDP kongresinde yerine oğlu Mesud Barzani’nin getirilmesi ve parti merkezi-
nin İran’dan Irak’ın kuzeyindeki Revanduz kentine taşınması kararları alınmış-

189 Kenan Ertürk, “PKK Terör Örgütünün Bitirilmesi Bakımından Bölge Olanaklarının Değerlendi-
rilmesi”, 21. Yüzyıl Dergisi, Sayı: 23, Kasım 2010, s.59-60.
190 Turan Silleli, Büyük Oyunda Türkiye-Irak İlişkileri, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul,
2005, s.166.
191 Melek Fırat; Ömer Kürkçüoğlu, “Arap Devletleriyle İlişkiler”, (ed.) Baskın Oran, Türk Dış Poli-
tikası: Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar Cilt: II 1980–2001, İletişim
Yayınları, İstanbul, 2003, s.131.
695
tır.192 Tabii bu durum KYB KDP ekseninde ileride yaşanacak olan Iraklı Kürtler
arasındaki Bahdinan-Soran çekişmesinin de temelini oluşturacaktır.
İran-Irak savaşı bölgesel bütün dengeleri bozduğu gibi Kürt meselesi açı-
sından yeni bir durumu da ortaya çıkartmaya başlamıştır. İran ile Irak arasındaki
savaş daha çok Irak’ın güney sınırı çevresinde geçmekteydi. Bu durumda Saddam
Hüseyin yönetimi askeri ağırlığını bu bölgeye kaydırmıştı. Dolayısıyla Kuzey’de,
Kürtlerin yaşadığı bölgede, ciddi bir otorite boşluğu oluşmuştur. Bölgede Suriye
tarafından desteklenen Kürdistan Yurtseverler Birliği (KYB) ile İran tarafından
desteklenen Kürdistan Demokrat Partisi (KDP) ciddi oranda güç sahibi olmuşlar-
dır. Söz konusu durumda Irak’ı içeriden zayıflatmak isteyen İran ve Arap liderliği-
ni ele geçirmek isteyen Suriye Kürt örgüt/partilerine maddi ve lojistik destek
vermeye başlamışlardır. İran-Irak savaşının başladığı ilk aylarda Şam’da KYB, Irak
Komünist Partisi ile Irak Demokratik Millî Yurtsever Birliğini; Kuzey Irak’ta KDP
ise Kürdistan Birleşik Sosyalist Partisi ile beraber Demokratik Irak Cephesini kur-
muştur.193 İran ve Suriye’nin Kürt partilerini desteklemesi Türkiye’yi de etkilemiş-
tir. Zira PKK’da söz konusu dış destekten istifade etmiş ve KDP ile KYB yardımları
ile organizasyonunu tamamlayarak silahlı eylemselliğe geçme kapasitesine ka-
vuşşmuştur.194
Suriye, İran’ın Kürt örgütlerini desteklemesi karşısında Türkiye Bağdat yö-
netimi ile yakınlaşmaya başlamıştır. Bu meyanda Irak tarafından da Türkiye’ye
yönelik yapıcı açıklamalar gelmiştir. Kürt partilerinin merkezi yönetimi devirmeye
yönelik olarak Irak’taki sol hareketlerle birliktelik kurduğu günlerde Saddam Hü-
seyin yaptığı açıklamada:
“Türkiye’nin dış ilişkilerimizde kendine özgü önemli bir yeri vardır. Türkiye
ile ortak çıkarlar olması nedeniyle iyi ilişkilerimiz sürecektir. Biz ortak çıkarları-
mıza saygı gösteriyoruz. Türkiye’de saygılı davranıyor. Türkiye ile ilişkilerimizin
gelişmesi için özel temsilciler gönderdik. Amacımız komşuluk ilişkilerinde iyi dost-
luğun sürmesidir.”195 demiştir.
Ardından Saddam Hüseyin Sanayi ve Madenler Bakanı’nı dönemin Türkiye
devlet başkanı Orgeneral Kenan Evren’e mesajını iletmesi için göndermiştir. 196
Taraflar 15 Aralık 1980’de Türk-Irak karma komisyonu adı altında bir araya gel-
miştir. Görüşmelerde Türkiye Kerkük-İskenderun boru hattı geçiş ücretlerinin
artırılmasını isterken; Irak tarafı, Kuzey Irak’ta hayata geçirmeyi planladıkları
sekiz yıllık kalkınma planı çerçevesinde sulama hedefleri dolayısıyla Türkiye’nin

192 Süha Bölükbaşı, Türkiye ve Yakınındaki Ortadoğu, Dış Politika Enstitüsü , Ankara, t.y., s. 51.
193 Fırat; Kürkçüoğlu, a.e., s.131.
194 A.e.
195 Erhan Akyıldız; Savaş Ay, “Saddam Hüseyin: Türkiye’nin Dış İlişkilerimizde Özel Yeri Var”,
Milliyet, 12 Kasım 1980.
196 Ayın Tarihi, 10 Aralık 1980.
696
daha fazla su salmasını istediklerini ifade etmiştir. Türkiye ise Fırat üzerinde ya-
pımı planlanan ve devam eden Atatürk ile Karakaya barajlarının fizibilite hesapları
yapılmaksızın ve bölgenin ekonomik kalkınma gereksinimleri ile Suriye’nin ihti-
yaçları hesaplanmadan Irak’ın sekiz yıllık planlarına şimdiden cevap veremeyece-
ğini söylemiştir. Taraflar bu meselenin çözümü için “Bölgesel Suları İnceleme Tek-
nik Komitesi” kurulmasına karar vermişlerdir.197 Taraflar toplu görüşmeler sonu-
cunda petrol konusunda anlaşmaya varmışlardır. Buna göre Ceyhan terminali
Yumurtalık-Kırıkkale hattına bağlanacak; Kerkük-İskenderun petrol boru hattı
kapasitesi yıllık 35 milyon tondan 45–50 milyon tona çıkarılacaktı. Yumurtalıkta
ise ihracata dönük üretim yapacak Petro-kimya tesisi kurulacaktı. Aynı zamanda
bilimsel teknik işbirliği sağlanması ve Türk müteahhitlerin Irak’ta ihaleye girmesi-
ne izin verilmesi konularında uzlaşmaya da varılmıştır198 Ticaret ile ilgili bu geliş-
meler olunca Irak, Federal Almanya’nın ardından Türkiye’nin ikinci büyük ticari
partneri haline gelmiştir. Ayrıca iki ülke arasında sınır güvenliği ve kaçakçılık gibi
konularda da işbirliği gelişmeye başlamıştır.199
1980’li yılların başında Türkiye’nin Suriye ile ilişkileri, Irak’ın tersine gittik-
çe kötüleşmiştir. Bilhassa 12 Eylül sonrası Suriye’ye çok sayıda Türk ve Kürdün
kaçması, bunların Ermeniler ile birlikte Suriye içinde siyasî faaliyetlerde bulunma-
sı Türkiye Suriye ilişkileri gerginleşmiştir. Ancak asıl kırılma yukarıda da değinil-
diği gibi PKK’nın Suriye’de geniş faaliyet alanı ve destek bulmasıdır. Örgüt 15–26
Temmuz 1981’de Suriye-Lübnan sınır hattında Şam yönetimi tarafından örgüte
tahsis edilen Helve kampında ilk kongresini düzenlemiştir.200 Kongrede örgütleş-
me faaliyetlerine hız verilmesi ve Irak’taki Kürt hareketi başta olmak üzere bölge-
sel güçlerin tamamı ile ilişkiye geçilmesi ve silahlı mücadelenin, eylemselliğin
(devrimci şiddet ve silahlı propaganda denilmekte) başlatılmasına karar verilmiş-
tir.201 Kongre kararlarında Sovyetler Birliği’nden alınacak desteğin öneminden
bahsedilse de örgüt en büyük yardımı Hafız Esad yönetiminden almıştır. Örgüt
yeterli desteği elde edip silahlı eylem gerçekleştirebilme alt yapısına kavuşunca
Türkiye’nin komşuları ile ilişkilerinin bilhassa Ortadoğu’dakiler ile belirleyicisi
haline gelmiştir.
15–29 Eylül 1982’de İsrail’in Lübnan’ı işgal etmesi PKK ve dolayısıyla Tür-
kiye açısından mühim etkiler yaratmıştır. İsrail’in işgal hareketi sırasında
PKK’lıların verdiği 12 ölü ve birçok esire rağmen İsrail ordusuna mukavemeti

197
Nilüfer Yalçın, “Irak 1981’de Türkiye’ye 8,5 Milyon Ton Petrol Verecek”, Milliyet, 27.Aralık
1980.
198 Yalçın, a.e.
199 Turhan Salman, “Ulusu: Türk Tırlarının Güvenliği için Irak Tedbir Aldı”, Cumhuriyet, 01 Ekim
1981.
200 “PKK Nasıl Kuruldu ve Güçlendi?”, Aljazeera Turk, 26 Arlık 2013, http://www. aljazee-
ra.com.tr/dosya/pkk-nasil-kuruldu-ve-guclendi, (21.07.2017, çevrimiçi).
201 “PKK I. Konferans Duyurusu”, Serxwebun, Sayı:1, Ocak 1982, s.1;18.
697
PKK’nın bölgede dikkate alınması gereken bir silahlı güç haline geldiğini göster-
miştir.202 Ayrıca örgüt, Filistin hareketinin de sempatisini kazanmış203 ve başta
Filistin Kurtuluş Örgütü (FKÖ) olmak üzere Filistin güçlerinin boşalttığı yerlere
yerleşmiştir. Bu olay ile birlikte PKK, Avrupa’daki sol ve Kürt hareketleri ile ilişki
kurmaya da başlamıştır. Örgütün bundan sonraki stratejisi ise Türkiye’de eylem
gerçekleştirme aşamasına geçmek olmuştur.
PKK’nın ASALA ile birlikte Suriye devletinden sistematik bir şekilde yardım
alması ve Suriye içinde faaliyet göstermesi Türkiye’yi çok rahatsız etmekteydi.
Türkiye bu konuda Suriye’yi defaatle uyarsa da ilk başta Suriye tarafı her iki örgü-
tün eylemleri ile bir ilgisi olmadığı söylemekteydi. Bunun üzerine Türkiye, Şam
yönetimine karşı tutumunu sertleştirmiş ve gerektiği halde güç kullanabileceğini
dillendirmeye başlamıştır. Bunun üzerine Şam yönetimi geri adım atmış 1983
yılının sonunda ülkesindeki PKK ve ASALA üyelerini çıkarmış bunları Bekaa Vadi-
si, Kuzey Irak ve İran’a göndermiştir. Suriye’nin böyle davranmasında ABD ile
bozulan ilişkilerin ve Hafız Esad’ın ülke içinde yaşadığı iktidar sorunlarının ve iç
istikrarsızlıkların etkisi vardı. İşte bu durumda Şam yönetimi Mesud Barzani ile
anlaşarak PKK militanlarının bir kısmını kuzey Irak’a göndermişti. Bu ise Türkiye
açısından Irak sınırında artan güvenlik problemleri anlamına gelmekteydi. Zira
Irak sınırının doğuya doğru engebeli olması kontrol edilmesini güçleştirmekteydi.
Bu yeni durum karşısında Türkiye Şubat 1983’te Irak ile bir Sınır Güvenliği Ant-
laşması imzalamıştır. Bu antlaşmanın en önemli özelliği “taraflara birbirlerine
önceden haber vermek koşulu ile sıcak takip” hakkı tanıması idi. Antlaşma tarafla-
ra ortak sınırın 10 kilometre ötesine kadar operasyon yapma hakkı vermekteydi.
Bunun üzerine Türkiye PKK’ya karşı çeşitli kereler Irak topraklarına girerek ope-
rasyon düzenlemeye başlayacaktır. Diğer taraftan bu operasyonlarda PKK’nın
yanında KDP ve KYB kampları da zarar görmüştür. Bunun üzerine Mesud Barzani
Irak’ın İran ile mücadele ederken Türk ordusunu da ödünç olarak Kürtlere yönelik
kullandığını söylemiş ve 1983 Haziran’ından itibaren PKK ile işbirliği yapmıştır.
Bu işbirliği ise “I-KDP PKK dayanışma ilkeleri” adı altında duyurulmuştur. Söz
konusu ilkeler uyarınca; “…Kürdistan ulusal kurtuluşunun sağlanması için birlikte
Türkiye ve Irak’a karşı savaşılacak… karşılıklı yardımlaşma ve işbirliği sağlana-
cak…hiçbir örgüt bir diğerinin iç işlerine ve iç yapısına karışmayacaktır…”204
1983 yılı içindeki bu gelişmelerden sonra PKK 1982 yılındaki kurduğu aske-
ri yapılanması olan Kürdistan Kurtuluş Güçleri (Hezen Rızgariye Kürdistan-HRK)
gelişmini tamamlamış ve 15 Ağustos 1984 itibariyle HRK kuruluşunu ilan etmiştir.

202 “12 Şehit, 15 Esir’e Karşılık Bir Şehitlik”, Nasname, t.y., http://www.nasname.com/a/-12-sehit--
15-esire-karsilik-bir-sehitlik, (21.07.2017, çevrimiçi).
203 “Belgelerle Kısa PKK Tarihi”, Serxwebun, Özel Sayı:2, Aralık 1982, s.18.
204 “Irak Kürdistan Demokrat Partisi ve Partiya Karkeren Kurdistan Arasında Dayanışma İlkeleri”,
Serxwebun, Sayı: 19, Temmuz 1983, s.10.
698
Örgüt 15 Ağustos’ta Siirt’in Eruh ilçesindeki bir jandarma karakoluna saldırı dü-
zenleyerek sistematik saldırı aşamasına geçmiştir. Örgüt buna 15 Ağustos atılımı
veya 15 Ağustos Direniş ve Saldırı Ruhu adını vermektedir.205
PKK’nın saldırıları karşısında Türkiye Irak ile yeniden bir sınır güvenliği
protokolü imzalanmıştır. Bu protokolde de tarafların sıcak takip hakkına vurgu
yapılmıştır.206 Protokole en ciddi tepki ise İran, KDP ve KYB’den gelmiştir. Türkiye
Irak’tan sonra ise benzer protokolü gerçekleştirmek için Şam nezdinde girişimler-
de bulunmuş ve 5 Mart 1985’te taraflar arasında Sınır Güvenliği Protokolü imza-
lanmıştır.207
1985’ten sonra PKK’nın eylemselliğinde bir artış yaşanmaya başlamıştır.
Türkiye’nin buna tepkisi ise kuzey Irak’a yeniden askeri operasyon düzenlemek
olmuştur. 12 Ağustos 1986’da PKK’nın Uludere’de 12 eri katletmesi üzerine Tür-
kiye 15 Ağustos’ta Kuzey Irak’a girmiştir. Bu operasyonlar bölgedeki Kürt örgütle-
ri arasındaki ilişkiyi de yeniden şekillendirmiştir. Operasyonlarda KDP kampları
da zarar görünce Barzani PKK’dan ya Türkiye’ye geçmesini ya da daha güneye
inmesini talep etmiştir. Aynı zamanda PKK güçlendikçe üzerinde baskı hisseden
Barzani, Celal Talabani’nin KYB’si ile de bir işbirliği anlaşması yapmıştır, Her iki
örgüt Türkiye’nin PKK dolayısıyla yürüttüğü askeri operasyonların maliyetini ar-
tık taşımak istemiyordu.
1987 yılına gelindiğinde ise PKK’nın eylemselliğinde adeta patlama yaşan-
mıştır. Örgüt askeri taktiksel anlamda bölgede alan hâkimiyetine kavuşmak ama-
cıyla kanlı eylemler gerçekleştirmeye başlamıştır. Bunun üzerine 4 Mart 1987’de
Türkiye yeni bir sınır ötesi operasyona başlamıştır.208 KDP gittikçe büyüyen Tür-
kiye baskısı sonucunda PKK ile ilişkileri koparma kararı almış ve PKK’yı terörist
ilan etmiştir. Tabii Barzani’nin bu tutumunun altındaki bir diğer etmen ise örgütün
Barzani’nin otoritesinin olduğu bölgede güçlenmesiydi. Ancak bu sefer de PKK’nın
yeni müttefiki Barzani’ye karşı elini güçlendirmek isteyen Celal Talabani’nin
KYB’si olmuş ve 1988 yılında PKK-KYB ittifakı gerçekleştirilmiştir.209
Türkiye’nin 1987’deki Kuzey Irak operasyonuna en sert tepkiyi verenlerin
başında daha önce olduğu gibi Tahran yönetimi gelmiştir. Operasyon sırasında
İran dışişleri bakanlığı “Türkiye’nin iç sorunlarının bir komşu ülkenin toprak bü-
tünlüğünü meşru göstermeyecektir”210 açıklamasını yapmıştır. İran’ın Türkiye’ye
bu denli sert olmasının sebebi o dönemde Türkiye kamuoyunda Musul-Kerkük

205 “15 Ağustos Direniş ve Saldırı Ruhunu Selamlıyoruz” Serxwebun, Sayı: 32, Ağustos 1984, s.1; 3.
206 “Irak’tan İkinci Kez İzin İstedik”, Milliyet, 16 Ekim 1984; “…Ve Doğu’da Güneş Harekatı”,
Milliyet, 17 Ekim 1984.
207 Ayın Tarihi, 05 Mart 1985.
208 “Ve Sınır Ötesi Harekât”, Cumhuriyet, 05 Mart 1987.
209 “Kürdistan’da Devrimci İttifak”, Serxwebun, Sayı: 77, Mayıs 1988, s.1.
210 “Tahran Suçladı Ankara Yanıtladı”, Cumhuriyet, 06 Mart 1987.
699
meselesinin tartışılması idi. Aslında Musul-Kerkük meselesi daha çok Türkiye’nin
bölgeye dönük olarak geçmişte gelen hakları bağlamında ele alınsa da Kerkük-
Yumurtalık boru hattının sabote edilmesinden sonra Türkiye’de karar alıcılar pet-
rol akışının bir daha kesilmemesi için de söz konusu sınır ötesi operasyonun ge-
nişletilmesi gerektiği düşünmekteydi.211 Öte yandan Türkiye açısından bölgeye
yönelik bir diğer kaygı ise Musul-Kerkük hattının İran’ın ya da Kürtlerin eline
geçmesiydi.
1980’li yıllarda Kürt meselesi üzerinden Irak ile ilişkiler Kürt örgütleri ve
sınır güvenliği üzerinden şekillenirken Suriye ilişkilerde de benzer sorunlar vardı.
Irak’tan Türkiye’ye yönelik sızmalar bölgede İran-Irak savaşının yarattığı otorite
boşluğundan dolayı yaşanmaktayken Suriye ise, 1979 bu yana PKK’ya barınma,
kamp ve lojistik imkânları sağlamaktaydı yani PKK’nın desteklenmesi Suriye’nin
devlet politikasıydı. Dönemin başbakanı Turgut Özal Temmuz 1987’de Şam’a bir
ziyaret gerçekleştirdi. Şam’a gitmeden evvel Özal kendisinin bir yıl önce Suriye’nin
güvenlik-su merkezli önerilerini reddettiğini söylemiş ve şöyle devam etmiştir:
“Anlaşmadan daha önemli olan Suriye’nin güçlü bir Türkiye’nin ve böyle bir
Türkiye ile girişeceği iktisadi işbirliğinin yararına inanmasıdır. Yoksa anlaşmayı
imzalasa ve daha sonra anlaşmaya uymasa ne olacak? Anlaşmadan daha önemli
olan karşılıklı çıkarlar konusunda bir anlayışa varmaktır.”212
Görüşmelerde Türkiye tarafı PKK ile ilgili taleplerini Hafız Esad yönetimine
iletmişti. Ancak Suriye; Öcalan ve diğer PKK’lıların siyasî mülteciler olduğunda
ısrarlıydı. Ayrıca Şam yönetimi; Türkiye’ye geçişleri sınır hattı çok uzun olduğu
için engellemenin zor olduğu yanıtını verdi. Üstüne, Türkiye’nin kendisine Fırat
sularından daha fazla bırakmasını talebini gündeme getirdi. Görüşmeler sonucun-
da biri güvenlik diğeri de su ve ekonomik ilişkiler olmak üzere iki protokol imza-
landı. Güvenlik protokolünün beşinci maddesi uyarınca:
“Her iki taraf kendi topraklarında diğer tarafın güvenlik ve istikrarına zarar
verecek tüm faaliyetleri önlemeyi ve ayrıca kendi topraklarında örgüt, grup ve
kişilerin bu çeşit faaliyetleri hakkında bilgi alışverişi dâhil olmak üzere her türlü
işbirliği içinde olmayı taahhüt ederler.”213
Bu protokoller sonucunda Suriye PKK’yı kendi topraklarının dışına ancak
fiilen kontrolünde olan Bekaa Vadisi’ne taşımıştır. Ancak örgüt militanlarının sınırı
geçerek Türkiye’ye geçmesi konusunda herhangi bir önlem almamıştır. Tabii Suri-
ye ile görünürdeki iyi ilişkiler Irak tarafında kaygı yaratmıştır. Bilhassa, Türki-
ye’nin Fırat suları konusunda kendisini dışarıda bıraktığını düşünen Irak rahatsız-

211 “Gözler Kerkük’te mi?”, Cumhuriyet, 11 Mart 1987

212 Cengiz Çandar, “Terör Kaynağının Yüzde Seksen’i İçeride”, Cumhuriyet, 16 Temmuz 1987.
213 Timuçin Kodaman, Fırat-Dicle Meselesi ve Türkiye-Suriye İlişkilerine Etkisi, Asil Yayın
Dağıtım, Ankara, 2007, s.57.
700
lık duymuştur. Öte yandan Bağdat’ın kuzeyde denetim kurmaya yönelik politikala-
rı Türkmenleri de etkilemeye başlamış bu ise iki ülkenin arasını açmaya başlamış-
tır.
İran-Irak savaşı 1988 yılında BM Güvenlik Konseyi’nin 588 sayılı kararı çer-
çevesinde nihayete erince Kürt meselesi Türkiye açısından daha da karmaşık bir
hale gelmiştir. Bu zamana kadar Türkiye’de karar alıcıların yalnızca güvenlik ve
terörle mücadele üzerinden baktıkları sorun Irak’ın Kürtlere kimyasal silah kul-
lanması ile insani kriz boyutuyla da gündem olmuştur. 1988’in Mart ayında İran
ordusu Süleymaniye kenti çevresini ele geçirince Irak ordusu Kürt nüfusun yoğun
olarak yaşadığı Halepçe kentine kimyasal silah kullanmaya başladı. Ardından sa-
vaş bitince Bağdat yönetimi İran-Irak savaşı esnasında otorite boşluğu oluşan Ku-
zey Irak’a yönelmiştir. İkinci Halepçe korkusu yaşayan Kürtler Türkiye sınırına
doğru kaçmaya başlamış ve sınıra yığılmışlardı. Türkiye ise bu durumda önemli
bir açmazla karşı karşıya kalmıştı. Uluslararası kamuoyu Türkiye’nin sınırlarını
açmasını isterken, Türkiye kamuoyu ise bu sığınmacılar ile beraber PKK unsurla-
rının yurda sızacağını ve sığınmacıların getireceği ekonomik yük konusunu tar-
tışmaktaydı. İlk elde Türkiye, Irak sınırını kapatmış ancak baskı artınca 28 Ağustos
1988’te sınırlarını açmak zorunda kalmıştır.214 Bu sırada Irak devleti 1984 proto-
kolü uyarınca sıcak takip hakkını kullanma talebini Türkiye’ye bildirmiştir. Türki-
ye ise Irak’ cevaben Irak’tan gelen kişilerin silahtan arındırılmış bir şekilde sınır-
dan içeri alındıklarını ve Irak’a yönelik bir faaliyette bulunmalarına izin verilme-
yeceği şeklinde açıklama yapmış ve Irak’ın bu talebini reddetmiştir.215
Türkiye sığınmacı Kürtlere sınırın Türk tarafında geçici bir süre ikamet izni
vereceğini ancak mülteci statüsü vermeyeceğini, bununla beraber her türlü önle-
min alınacağını açıklamıştır.216 Bu tarihten itibaren Hakkâri’nin sınır bölgelerine
kısa sürede 51.500 civarında sığınmacı gelmişti.217 Eylül 1988 itibariye sayı 63
bine ulaşacaktı. Türkiye sınır hattında 12 kamp açmıştır. Uluslararası kamuoyu
tepkisinden çekinen Irak 6 Eylül’de bir ay süreli af ilan ederek ülkesinden kaçanla-
rın geri dönmeleri çağrısında bulunmuştu. Ancak Halepçe anıları tazeydi ve bu
çağrıya kimse uymadı. Dönemin Türkiye başbakanı Turgut Özal Türkiye’nin sı-
ğınmacılar için maddi ve manevi elinden geleni yaptığını batının da yardım etmesi
gerektiğini sık sık vurguladı. Bununla beraber Türkiye Irak’a af süresini uzatması
için çağrıda bulundu bu sırada Irak’a dönüşler olsa da 29 Ekim 1991 itibariyle hâlâ
Türkiye sınırları içinde 20 bin kadar sığınmacı bulunmaktaydı.

214 “Irak Sınırında Dram”, Cumhuriyet, 30 Ağustos 1988.

215 “Irak Kırgın”, Cumhuriyet, 07 Eylül 1988.
216 Muhteşem Kaynak, Iraklı Sığınmacılar ve Türkiye (1988–1991), Tanmak Yayınları, Ankara,
19992, s.25.
217 A.e.
701
 Kürt sığınmacılar meselesinin Türkiye-Irak ilişkilerinde önemli sonuçları
oldu. Öncelikle Irak ile ilişkiler bozulmaya başlamıştır. Bu meyanda Irak Türkmen-
lere yönelik politikasını serleştirdi ve Araplaştırma politikası çerçevesinde Türk-
menleri güneye göçe zorladı ve onlardan boşalan yerlere Arapları getirdi. Diğer
taraftan kuzeyde Kürtlerin boşalttığı kamplara ise PKK yerleşti. Türkiye bundan
sonra PKK ile mücadelesinde Kuzey Iraklı Kürt liderler ile doğrudan görüşmeye
başlayacaktır.
Bu sırada, 1989 yılı itibariyle, PKK ile çatışmalar yoğunlaşmıştı. Dolayısıyla
Suriye ile ilişkiler de bozulmaktaydı. Başbakan Turgut Özal Suriye’nin 1987 yılın-
daki protokole uymadığını dolayısıyla Türkiye’nin de su protokolünde belirtilen
Suriye’ye 500m3/sn taahhüdünden vazgeçebileceğini ifade etti. Suriye’nin Türki-
ye’ye yanıtı sert oldu ve iki Suriye savaş uçağı Hatay Samandağ’da Türk sınırını
ihlal ederek Türkiye’ye ait bir tapu kadastro uçağını düşürdü. Suriye bunun bir
kaza olduğunu, gerekli tazminat ödeneceği ve suçluların cezalandırılacağını belirt-
se de ilişkiler kopma noktasına gelmişti. Bu sırada Suriye tarafında Hatay’ın Türki-
ye’ye ait olmadığı iddiaları da dile getirilmekteydi. Türkiye kamuoyunda ise Suriye
karşıtlığı gittikçe artmıştı. Sonuç olarak, taraflar arası ilişkiler 1980’lerin sonu
itibariyle sorunlu devam etmiştir.

3.3.2. Su Meselesi Çerçevesinde İlişkiler

1980’li yıllarda Türkiye’nin güney sınır komşuları Irak ve Suriye ile Fırat ve
Dicle sularının paylaşımı konusunda yaşadığı sorunlar da büyümekteydi. Aslında
su sorunları daha eskiye dayanmakla beraber 1980’lerde teknik-hukuki meselenin
ötesine geçerek siyasal bir anlam da kazanmıştır. 1980’lerde Türkiye, PKK terörü
ile uğraşırken özellikle Suriye’nin örgüte destek vermesi politik anlamda güvenlik-
su bağlantısı ve/veya ikilemini doğurdu. Türkiye ve komşuları farklı taraflardan
iki konuyu birbirine bağlamıştır. Türkiye suyu komşularına karşı manivela olarak
kullanmak isterken Suriye ise, PKK’yı Türkiye’ye karşı dış politik çıkarlarının aracı
olarak görmekteydi. İşte bu şartlar altında su taraflar arasında ciddi bir meseleye
dönüştü.
Fırat ve Dicle sularının paylaşımının 1960’lardan itibaren taraflar arasında
mesele haline gelmeye başlamıştır. İlk su krizi ise 1975 yılında Suriye ile Irak ara-
sında Suriye’nin Tabka Barajı’nı doldurmak maksadı ile Fırat nehrinin sularını
kesmesi ile oldu.218 Fırat ve Dicle nehirleri üzerine Türkiye tarafından barajlar
kurulması ile bu akarsuların tarım ve tarım dışı alanlarda daha fazla kullanılmaya
başlanması taraflar arasında krizi büyütmüştür. Bu meyanda Türkiye’nin Keban ve
Karakaya gibi büyük barajlar inşa etmesi su tutmaya başlaması Türkiye-Suriye-
Irak arasında mesele haline dönüşmüştür. Fırat ve Dicle suları ile ilgili olarak

218 Konuralp Pamukçu, “Su Sorunu Çerçevesinde Türkiye Suriye ve Irak İlişkileri”, (ed.) Faruk Sön-
mezoğlu, Türk Dış Politikasının Analizi, Der Yayınları, İstanbul, 2004, s.255.
702
1960’lı yıllarda ikili ve üçlü görüşmeler gerçekleşmiştir. Ancak bu görüşmeler
serisinde, çeşitli zamanlarda, Suriye Asi nehrini; Irak ise Dicle nehrini tartışma
konusu yapmayacağını belirtince herhangi bir sonuç alınamamıştır. Ardından Irak
ile Türkiye 22–25 Aralık 1980 tarihinde İran-Irak savaşının yeni başladığı dönem-
de Ortak Ekonomik ve Teknik İşbirliği Komitesi toplantısı için bir araya geldikle-
rinde aralarındaki su meselesinin tartışmak amacıyla bir Ortak Komite kurmuşlar
ve Suriye’de bu komiteye 1983 yılında katılmıştır.219 Ortak Teknik Komitenin
amacı üç ülkenin her iki nehirden ne kadar suya ihtiyaç duyduğunun tespitine dair
hangi yol ve yöntemlerin izleneceğinin belirlenmesidir.220
1980’lerde su meselesi ilgili en önemli vaka şüphesiz 1983 yılında Türki-
ye’nin Güneydoğu Anadolu Projesi’ni (GAP) başlatması olmuştur. GAP entegre bir
proje olup hem elektrik üretimi hem de geniş ovaların sulanması amacına gütmek-
tedir. Projede 22 baraj 19 hidroelektrik santrali ve 26 sulama ünitesi yer almakta-
dır. 27 milyar Kwh elektrik enerji elde etmek 1.82 milyon hektar alanın sulanması
hedeflenmiştir.221
Taraflar arasında 1980’lerde su nedeniyle ilk anlaşmazlık GAP nedeniyle ya-
şandı. Türkiye 1983 yılında Dünya Bankası’na kredi almak için başvurmuş ancak
bu kredinin verilmesi için aşağı havza ülkelerin rızası gerekmiş Suriye ve Irak’ın
itirazları neticesinde Türkiye söz konusu krediyi alamamıştır.222 Buna rağmen
Türkiye projeyi kendi öz kaynakları ile gerçekleştirme kararı almıştır. Aslında GAP
ile Türkiye’nin daha fazla su tutacağı doğrudur, diğer taraftan ise proje Dicle ve
Fırat’ın akışını mevsimsel etkilerden koruyacak ve böylece bu coğrafyanın tama-
mını tarım yapılabilir hale getirecekti. Fakat Türkiye’nin büyük rezervuarlar yap-
ması ve suyu tamamen kesebilme ihtimali Suriye ile Irak’ı düşündürüyordu. Suri-
ye’nin 1980’lerde su meselesinde daha ön planda olduğu söylenebilir. Çünkü Irak,
İran ile savaşa yoğunlaşmıştı. Su meselesinin çözümü maksadıyla Türkiye 1984’te
“Fırat-Dicle Havzalarının Sınır Ötesi Sularına Dair Optimum, Adilane ve Uygun
Kullanım için Üç Aşamalı Bir Plan”ı sunmuştur. Plan (i) su kaynaklarının envante-
rinin derlenmesi; (ii) arazi kaynaklarının bir envanterinin derlenmesi (iii) her
ülkenin evsel, endüstriyel ve tarımsal gereksinimler için en uygun toplam su ihti-
yacını belirlenmesine dair yol haritası sunmaktaydı.223 Ancak Suriye ile Irak, Tür-

219 Ali İhsan Bağış, “Turkey’s Hydropolitics of the Euphrates-Tigris Basin”, International Journal
of Water Resources Development, Vol. 13, No: 4, s.577.
220
Ayşegül Kibaroğlu, “Fırat-Dicle Havzası Sınıraşan Su Politikalarının Evrimi: İşbirliği İçin Fırsat-
lar ve Tehditler”, Ortadoğu Analiz, Cilt: 4, Sayı: 43, Temmuz 2012, s.74.
221 Devlet Planlama Teşkilatı, Sınıraşan Sular Fırat Dicle Havzası ve Güneydoğu Anadolu Proje-
si, Haziran 1997, s.37
222 Abdullah Kıran, Ortadoğu’da Su: Bir Çatışma ya da Uzlaşma Alanı, Kitap Yayınevi, İstanbul,
2005, s.17.
223 Dogan Altinbilek, “Development and Management of the Euphrates–Tigris Basins”, Internati-
onal Journal of Water Resources Development, Vol.20, No:1, 2004, s.16.
703
kiye’nin bu önerisi kabul etmediler ve Fırat ile Dicle’nin ayrı ayrı ele alınması ge-
rektiğini belirttiler.224 Kurulduğundan itibaren on altı toplantı gerçekleştiren Or-
tak Teknik Komite hedeflerine ulaşamamıştır.
Karakaya barajının tamamlanması, Atatürk barajının yapımının hızlanması
ve PKK terörünün artışı ile beraber Türkiye-Suriye ilişkileri de kötüleşmekteydi.
Sorunların çözümü amacıyla Temmuz 1987’de dönemin Türkiye başbakanı Turgut
Özal Şam’a bir ziyaret gerçekleştirdi.225 Yukarıda da değinildiği gibi Suriye ile biri
güvenlik diğeri de ekonomik işbirliği olmak üzere iki protokol imzalandı. Proto-
kolde su meselesi ile ilgili olarak Türkiye, Suriye’ye yıllık ortalama en az 500m3/sn
üzerinden su göndermeyi; 500 m3/s’nin altına düşmesi halinde, aradaki farkın
ertesi ay telafi edeceğini taahhüt etmekteydi.226 Buna karşılık Suriye terör konu-
sunda daha gevşek ifadeler ile “iyi niyet” bildirmekteydi
Bu yıllarda başbakan Turgut Özal dış politika anlayışının dayandığı “ticaret
gelişirse dış politik sorunlar da çözülür” düşüncesinden hareketle taraflar arasın-
daki meselelerin çözümüne yönelik olarak ilk kez 1986’da ortaya atılan “Barış
Suyu Projesi”ni yeniden gündeme getirmiştir. Söz konusu projeye göre Ceyhan ve
Seyhan nehirlerinin Akdeniz’e dökülen sularının bir kısmının boru hatları vasıta-
sıyla Ortadoğu’ya götürülecekti. Proje iki boru hattı öngörmekteydi. Birinci hat
Suriye-Irak-Körfez ülkeleri istikametinde; ikinci hat ise Suriye-Ürdün-Suudi Ara-
bistan-Umman aksını takip edecekti.227 Özal, proje ile Türkiye üzerindeki su baskı-
sını azaltmak hem de gelir elde etmek niyetindeydi. Ancak başta Suudi Arabistan
olmak üzere bölge ülkeleri bu projeyi reddettiler. Arapların projeye soğuk bakma-
sının bir diğer nedeni de İsrail’in de Özal’ın projesinden istifade edecek olmasıydı.
Dönemin Birleşik Arap Emirlikleri Su Bakanı projeye İsrail’in katılması ve karış-
masına müsaade etmeyeceklerini açıklamıştı.228 Türkiye’de söz konusu projeyi bir
daha gündeme getirmedi. Çünkü projenin Türkiye açısından beklenmedik bir so-
nucu ortaya çıkmaktaydı: Türkiye su zengini ülke gibi görünüyor ve bu da Irak ve
Suriye’nin Türkiye’ye daha fazla su bırakması için yaptığı baskıyı haklı çıkartıyor-
du.229
Taraflar arasında su meselesi Türkiye Atatürk barajını tamamlayıp rezervu-
arda su tutmaya başladığı 12 Ocak 1990’dan itibaren büyüyecektir.230 Türkiye su
tutmaya başlayacağını Kasım 1989’da Suriye ve Irak’a tebliğ edince Suriye ve Irak
Türkiye’yi protesto etmişlerdir. Bu gelişmelerin ardından Suriye ve Irak aralarında

224 A.e.
225 Hasan Cemal, “Şam Ziyaretinin Sonucu”, Cumhuriyet, 19 Temmuz 1987.
226 Kodaman, a.e., s.94-95.
227 Devlet Planlama Teşkilatı, a.e., s.34-35
228 Cem Nar, “Barış Suyu Projesine İsrail Gölgesi”, Milliyet, 23 Eylül 1987.
229 Sönmezoğlu, a.e., s.449.
230 Baraj 1992’de işletmeye açılmıştır.
704
16 Nisan 1990’da Fırat sularının paylaşımına dair bir anlaşma imzalamışlardır.
Anlaşma uyarınca Türkiye’nin Fırat’a bıraktığı suların %42’sini Suriye, %58’ini
Irak kullanacaktı.231
1990’lara girerken tarafların su konusunda tezleri de ortaya çıkmaktaydı.
Türkiye Fırat- Dicle sularının paylaşımında “sınır aşan sular” yaklaşımını benim-
serken; Suriye ve Irak “uluslararası sular” yaklaşımını savunmaktaydı.232 Türkiye
söz konusu iki nehrin Şatt-ül Arap olarak tek bir nehir olarak denize döküldüğünü
dolayısıyla suların paylaşılamayacağını ancak hakkaniyete dayalı bir biçimde dağı-
tılabileceğini ileri sürmekteydi.233 Irak ve Suriye ise paylaşımdan yanaydılar. Tür-
kiye; Dicle ve Fırat’ın topraklarındaki kısmının kendi egemenliği ile ilgili olduğunu
suların paylaşımının üçlü bir anlaşma ile olamayacağını ayrıca Asi nehrinin de
dikkate alınması gerektiğini ve konunun bir kaynak tahsisi meselesi olduğuna
işaret etmekteydi.234
Sonuçta, Türk dış politikası açısından suyun güvenlik/terör ile ilişkilenmiş
olduğu söylenebilir. Hem Türkiye hem de komşuları suyu bir dış politika aracı
olarak kullanmak isteyecektir.

3.4. İran ile İlişkiler

1980’li yıllarda Türkiye-İran ilişkilerinde belirleyici temalar iki ülke arasın-
daki ideolojik kutuplaşma, İran-Irak savaşı bağlamındaki konular, Kürt meselesi,
ekonomik işbirliği olmuştur. 1979 yılında İran’da İslam İnkılâbı’nın yaşanması ile
İran’ın dini vurgulu dış politika söylemleri, 12 Eylül 1980 darbesinden sonra aske-
ri yönetimin altı boş ve özden uzak kalsa da Kemalizm vurgulu siyaseti iki ülke
arasında ideolojik bir sürtüşme yaratmıştı. Her iki ülke birbirini rejim ihraç etme-
ye çalışmasından kuşkulanmaya başlamıştır.
İran’da İslam İnkılâbı yaşandıktan hemen sonra Türkiye 13 Şubat 1979’da
yeni rejimi tanıdığını beyan etti. Dönemin başbakanı Bülent Ecevit, Humeyni’ye
yolladığı mesajda iki ülke arasındaki ilişkileri geliştirme niyetinden bahsetmek-
teydi.235 Dönemin Dışişleri bakanı Hayrettin Erkmen yaptığı meclis konuşmasında
“İran ile ilişkilerimiz devam etmiştir ve edecektir. Gerek ekonomik gerekse siyasî
yönden aramızda hiçbir sorun yoktur. Ekonomik ilişkilerimiz de gelişmektedir”
demiştir.236 Ecevit Hükûmetinin ardından gelen Süleyman Demirel Hükûmeti de

231 Law No. 14 of 1990, Ratifying the Joint Minutes Concerning the Provisional Division of the
Waters of the Euphrates River, http://www.cawater-info.net/bk/water_law/pdf/euphrates_e.pdf,
(14.07.2017, çevrimiçi).
232 Hüner Tuncer, Özal’ın Dış Politikası (1983–1989), Kaynak Yayınları, İstanbul, 2015, s.49.
233 Yaşar Yakış, “Sınıraşan Suların Hukuki Rejimi”, Dış Politika Dergisi, Cilt:6, Sayı:1, Ankara,

1995, s.37-38.
234 Tuncer, a.e., s.49-50.
235 “Ecevit: Yeni Yönetimle İlişkileri Geliştireceğiz”, Cumhuriyet, 14 Şubat 1979.
236 “Erkmen: İran ile Aramızda Hiçbir Sorun Yok”, Cumhuriyet, 24 Şubat 1980.

705
İran ile ilişkilerin iyi devam etmesine özen göstermişti. Hatta ABD’nin İran’a ger-
çekleştireceği olası bir operasyonda İncirlik üssünü Türkiye’nin kullandırtmaya-
cağını açıklamış ve İran’a uygulanan ambargoya katılmamıştı.237
12 Eylül darbesi İran tarafından kınanmış ve Amerika’nın bir oyunu değer-
lendirilmiştir. Türkiye’nin askeri darbe ile çalkalandığı günlerde İran-Irak savaşı
patlak verdi ve Türkiye iki komşuna tarafsız kalacağını derhal bildirdi. Savaş sıra-
sında Türkiye ile İran arasında ticari ilişkiler gelişirken siyasî ilişkiler ise iyiye
gitmemekteydi. Tarafların ideolojik söylemlerinin birbirlerine yönelmesi taraflar
arasında “karşılıklı güvensizlik” hatta kriz yaratır hale geldi. Tarafların ideolojik
çatışması iki ülke basınında karşılıklı olarak “Atatürk”, “Anıtkabir”, “başörtüsü”,
“Humeyni” simgelerin eleştirilmesi üzerinden seyretmiştir.238 İran devlet adamları
çeşitli zamanlarda Türkiye’nin içişlerine yönelik açıklamalar yapmışlardır. Örne-
ğin dönemin İran dışişleri bakanı Manuçehr Muttaki Türkiye’deki başörtüsü yasağı
ile ilgi sert bir açıklama yapmıştır. İran Meclis Başkanı Haşimi Rafascani’de Türki-
ye’de İslam İnkılâbı’nın yakın olduğunu söylemiştir. Bu ve benzeri birçok açıklama
gelirken dönemin Türkiye başbakanı Turgut Özal ilişkilerin düzeltilmesi maksa-
dıyla 28 Şubat 1988’te Tahran’a ziyarette bulunmuştur.239 Yapılan görüşmeler
sonrasında ilişkiler nispeten yumuşamıştır. Ancak ilişkilerin ne ölçüde kırılgan
olduğu 1989 Martı’nda yaşanan başörtüsü krizi ile ortaya çıkmıştır.240 Türkiye,
İran’ın resmi televizyonunda yapılan ağır eleştiri sonrası İran’ın Ankara Büyükel-
çisi Manuçehr Muttakiyi dışişleri bakanlığına çağırmış ve konu ile ilgili uyarmış-
tır.241 Bunun üzerine Tahran’da Türkiye’nin Tahran Büyükelçisi Ömer Akbel, İran
Dışişleri Bakanlığı’na çağrılmış; İran’ın Türkiye’deki başörtüsü yasağından duydu-
ğu rahatsızlık iletilmiştir.242 Ayetullah Humeyni de İran radyosundaki konuşma-
sında “Dünya Müslümanları Türkiye’de başörtüsü yasağı getiren Cumhurbaşkanı
Kenan Evren”e niçin sessiz kaldılar?” diyerek dönemin yönetimini eleştirmiştir.243
Buna karşılık Türkiye’de, 4 Nisan 1989 tarihinde, Tahran Büyükelçisi Akbel’i “isti-
şarelerde bulunmak üzere” Ankara’ya çağırmış; İran da kendi büyükelçisini aynı
şekilde geri çağırmıştır.244

237 “Savunma Bakanı: ABD’ye İran’a Müdahale İçin İncirlik Üssünü Kullanma İznini Vermeyeceği-
mizi Belirttik”, Cumhuriyet, 08 Şubat 1980.
238 Atay Akdevelioğlu, Ömer Kürkçüoğlu, “İran ile İlişkiler”, (ed.) Baskın Oran, Türk Dış Politika-
sı: Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar Cilt: II 1980–2001, İletişim
Yayınları, İstanbul, 2003, s.152–153.
239
Hakan Tartan, “Özal’ın Barış Gezisi”, Milliyet, 29 Şubat 1988.
240 “İran’dan Direnin Çağrısı”, Cumhuriyet, 13 Mart 1989; “İran’da Destek Yürüyüşü”, Cumhuri-
yet, 14 Mart 1989.
241 “İran Büyükelçisi Dışişlerine Çağrıldı”, Cumhuriyet, 15 Mart 1989.
242 “İran’dan Türban Uyarısı”, Cumhuriyet, 23 Mart 1989; “Tahran Kaşınıyor”, Milliyet, 23 Mart
1989.
243 “İran Dini Lideri Ayetullah Humeyni…”, Milliyet, 23 Mart 1989.
244 “İran’la Bunalım”, Milliyet, 04 Nisan 1989.
706
 Türkiye ile İran arasındaki bir diğer sorun ise İslam İnkılâbı sonrası Türki-
ye’ye kaçan ve sayıları yaklaşık 1,5 milyona ulaşan İranlılardı. Bu kitlenin doğal
olarak büyük bölümü rejim muhaliflerinden oluşuyordu. İran ile sorun olan ise bu
mülteciler ile beraber Türkiye’ye giren İran’ın en güçlü Marksist örgütlenmesi olan
Halkın Mücahitleri militanları idi. İran, Türkiye’yi söz konusu örgüte yataklık et-
mekle ve yeterli işbirliği yapmamakla suçlamaktaydı.245 Türkiye ise İran’ın Türki-
ye’deki radikal İslamcı yapıları desteklediğini ve ülkedeki rejim yandaşı İranlılar
üzerinden İslam İnkılâbı propagandası yaptığını ileri sürmekteydi. Aynı zamanda
Türkiye içinde rejim muhalifleri ile İran gizli servisi arasında yaşanan çatışmaları
da tehlikeli bulmaktaydı.246 Bunun yanında ASALA militanlarının eylem gerçekleş-
tirebildiği tek İslam ülkesinin İran olması da Türkiye’yi rahatsız etmekteydi.247
İdeolojik kutuplaşma Ayetullah Humeyni’nin 1989’da ölmesi ile gündemden kısa
süreliğine düşse de 1990’larda çok daha şiddetli bir biçimde kriz alanı olarak iliş-
kileri meşgul edecektir.
İran-Irak savaşı başlayınca Türkiye tarafsızlığını ilan etmiş ve her iki kom-
şusu arasında dengeli bir dış politikaya oluşturmaya çalışmıştır. Savaş esnasında
İran’a uygulanan uluslararası yaptırımlara da katılmamıştır.248 İdeolojik bağlamda
taraflar arasında kriz yaşanırken ekonomik ilişkiler ise tam tersine gelişme gös-
termekteydi. Bunun altında ise tarafların birbirine olan bağımlılığı yatmaktaydı.
Türkiye 12 Eylül askeri darbesi sonrasında ekonomik sıkışmışlığını aşmak için
petrole ve dış pazara, savaş halindeki İran ise batıya çıkış yolu olarak Türkiye’ye
ihtiyaç duymuştur. Şah döneminde İran ile son derece düşük seviyede seyreden
ekonomik ilişkiler 1980’li yıllarda bütün siyasî/ideolojik/dinsel karşıtlıklara rağ-
men yükselen bir eğilim takip etmiştir.249 1982 yılı Mart ayında İran ve Türkiye
gıda karşılığında günde 60–100 bin varil petrol almak üzere 1,8 milyar dolarlık bir
takas anlaşması imzalamıştır. 1982 yılı Eylül ayında Tahran’a giden Türk ekonomi
heyeti doğalgaz anlaşması yapmıştır. Bu arada savaşan iki ülke için Batı’ya ulaşan
en güvenli transit yol olarak 1983 yılına gelindiğinde Türkiye İran ve Irak’ın en
büyük ticaret ortağı haline gelmiştir. Petrol karşılığı mal ticaretine dayalı takas
anlaşması 1985’e gelindiğinde meyvelerini vermiştir. Türkiye’nin İran ile ithalatı
ve ihracatının toplamı 2 milyar doları geçmişti. Bu meyanda Türkiye İran ile eko-
nomik ilişkileri daha kurumsal bir mecraya oturtmak istemekteydi. Kurulduğun-

245 Akdevelioğlu; Kürkçüoğlu, a.e., s.153.

246
“SAWAMA’nın İntikamı”, Milliyet, 31 Temmuz 1987; “İran Elçisine Suçlama”, Cumhuriyet, 01
Kasım 1988.
247 “Teröristlerin 12 Yıllık Kanlı Eylem Tablosu”, Cumhuriyet, 16 Şubat 1985; “İngiliz Defence
Dergisinin İddiası: Humeyni Rejimi Türkiye’deki Bölücüleri Destekliyor”, Cumhuriyet, 04 Eylül
1986.
248 Ali Fuat Borovalı, Turkey and the Persian Gulf: A Regional Power in Strategic Perspective”, The
Iranian Journal of International Affairs, Vol. 2, No. 1, Spring 1990, s.50.
249 Akdevelioğlu; Kürkçüoğlu, a.e., s.155.
707
dan bu yana bir türlü isteneni vermeyen Kalkınma İçin Bölgesel İşbirliği’nin (RCD)
dönüştürülmesi iyi bir formül olarak görüldü ve RCD çeşitli değişikliklerle tadil
ederek 29 Ocak 1985 tarihinde Tahran’da imzalanan anlaşma ile Ekonomik İşbir-
liği Teşkilatı (ECO) ortaya çıkarılmış oldu. ECO’nun amacı; “Üye ülkelerin sürdürü-
lebilir kalkınmasının sağlanması, aşamalı olarak üye ülkeler arasındaki ticaret
bariyerlerinin kaldırılması, üye ülkelerin dünya ticaretin geliştirilmesindeki rolü-
nün artırılması…üye ülke ekonomilerinin dünya ekonomisi ile aşamalı olarak en-
tegrasyonun artırılması…İktisadi liberalleşme sağlanması ve özelleştirmeye gidil-
mesi…” şeklinde sayılmaktadır.250 ECO ile üyeler arasında RCD’ye nazaran daha
derinlikli bir ekonomik ilişki kurulması hedeflemişti. Savaş uzayıp İran ve Irak’ı
ekonomik olarak yıprattıkça iki ülkenin de alım gücü düşmeye başladı bu durum-
da Turgut Özal arabuluculuk girişimlerinde bulunsa da başarılı olmadı. 1988 yılın-
da İran-Irak savaşı bitince Türkiye ile İran arasındaki ekonomik ilişkilerde eski
ivmesini kaybetmiştir.
Türkiye’nin İran ile ilişkilerinde şüphesiz önemli bir diğer başlık ise PKK idi.
İran, Irak ile savaş başlayınca Kuzey Irak Kürtlerine yönelik olarak Şah dönemi
politikalarının aynısını uygulamaya başlamıştı. İran-Irak Savaşı boyunca Kuzey
Irak’ta meydana gelen gelişmeler ve Türkiye’de aynı dönemde PKK’nın ortaya
çıkışı, Türkiye-İran ilişkilerini olumsuz etkilemiştir. 1983 yılından itibaren İran
ordusunun Kuzey Irak’a girerek cephe açması ve Bağdat’a karşı Iraklı Kürt grup-
larla işbirliği içine girmesi de Türkiye’yi rahatsız etmiştir. Bununla birlikte 1984
yılında PKK’nın sistematik eylemselliğe geçmesiyle Türkiye, PKK’yı takip edebil-
mek için Irak ile Ekim 1984 tarihinde bir sıcak takip anlaşması imzalamıştı. Türki-
ye benzer bir anlaşmayı İran ile yapmak istemiş fakat Tahran yönetimi bu talebi
reddetmiştir.251 Çünkü İran açısından Türkiye’nin kuzey Irak’ta Kürtleri zayıflattı-
ğı her girişim Bağdat’ın elinin güçlenmesi anlamına gelmekteydi.252 İran, Irak kar-
şısında Kürt meselesine bir tarafın mutlak kazancının diğerinin mutlak kaybına
eşit olduğu sıfır toplamlı oyun mantığında bakmaktaydı. İran’ın PKK’ya yardım
ettiği şüphesi Türkiye’yi endişelendirirken, Türkiye’nin PKK’ya karşı Kuzey Irak’ta
gerçekleştirdiği askerî operasyonlar da Kuzey Iraklı Kürtlerle ittifak içinde olan
İran’ı rahatsız etmiştir. Öte yandan Türkiye’nin tarafsızlığının öneminin bilincinde
olan İran, Türkiye ile 28 Kasım 1984’te “kendi topraklarında Türkiye’nin güvenli-
ğini tehdit eden faaliyetlere izin vermeme” taahhüdü içeren bir anlaşma akdetmiş-
tir.253

250 T.C. Dışişleri Bakanlığı, Ekonomik İşbirliği Teşkilatı, http://www.mfa.gov.tr/ekonomik-

isbirligi-teskilati-_eit_.tr.mfa, (24.07.2017, çevrimiçi).
251 Akdevelioğlu; Kürkçüoğlu, a.e., s.154.
252 Cengiz Çandar, “İran-Irak Tahterevallisi ve Türkiye”, Cumhuriyet, 07 Kasım 1984.
253 Mehmet Kocaoğlu, “Kürtçülüğün Siyasî Bir Sorun Haline Dönüştürülmesinde ve Kürtçülük faali-
yetlerinde İran’ın Rolü”, Avrasya Dosyası: İran Özel, Cilt:2, Sayı:1, İlkbahar, 1995, s.104.
708
 Sonuç olarak 1980’li yıllarda Türkiye-İran ilişkilerinde İran-Irak savaşı be-
lirleyici olmuş 1988 yılında savaş sona erince iki ülke arasında yoğun krizler dö-
nemi başlayacaktır. 1990’larda ise ilişkilerde krizler ve yoğun güvensizlik havası
devam edecektir.

3.5. Suudi Arabistan ve Körfez Ülkeleri İle İlişkiler

12 Eylül 1980 askeri darbesinden sonra Batı’da uzaklaşan ve ekonomik pa-
zar arayan Türkiye Suudi Arabistan ve Körfez ülkeleri ile ilişkilerini geliştirmeyi
hedeflemiştir. Suudi Arabistan’da Türkiye ile ilişkileri geliştirmek istemiştir. 1979
İran İslam İnkılâbı sonrasında Ortadoğu’da dengeler değişmişti. Suudi Arabis-
tan’da tıplı ABD gibi askeri darbeyi desteklemiştir. Hatta dönemin Suudi Arabistan
kralı Halid, Evren’e ilk tebrik mesajını gönderenlerdendir. Ardından Kuveyt Emiri,
Eylül 1981’de Türkiye’yi ziyaret etmiş; 20-22 Mart 1982’de ise Kenan Evren iadeyi
ziyarette bulunmuştur.254 Özal’ın başbakanlığı ile ilişkiler hızla geliştirilmiştir.
Türkiye’nin 1980’li yıllarda Suudi Arabistan ile ilişkilerinde İran-Irak Savaşı, Bul-
garistan Türkleri Meselesi, askeri-ekonomik işbirliği ve Türk müteahhit ve işçile-
rin durumları başlıkları belirleyici olmuştur. 1980–83 döneminde Türkiye-Suudi
Arabistan ve Kuveyt ortak yatırım ve askeri işbirliği konularında uzlaşı sağlanmış-
tır.255
Türkiye’nin Suudi Arabistan ve Körfez ülkeleri ile ilişkilerini İran-Irak savaşı
şüphesiz etkilemiştir. İran-Irak savaşı sırasında Suudi Arabistan, Irak’ı desteklemiş
savaş boyunca 30 milyar dolar kadar maddi yardımda bulunmuştur.256 Körfez
devletlerinin desteği de ilave edildiğinde yardımların toplamı 80 milyar doları
bulmaktaydı. Suudi Arabistan ve Kuveyt, finansal desteğin yanı sıra Irak’a önemli
miktarda lojistik destek de sağlamıştır. Suudi Arabistan, Kızıldeniz’deki üç limanı-
nı savaşın başından itibaren Irak’a tahsis etmişti.257 Suudi Arabistan başta olmak
üzere körfez ülkeleri açısından kaygı verici olan İran’ın bölgeye dönük Şiilik söy-
lemine oturtulmuş politikalarıydı. Zira körfez ülkelerinde hatırı sayılır bir Şii nüfus
bulunmaktaydı ve olası Şii hareketlenmesi ve İran’ın Şii yayılmacılığına karşı kör-
fez ülkeleri bir araya gelerek Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi’ni (KİK) kur-
muşlardır. KİK bir askeri ittifak değildi. Ancak askeri alanda dâhil olmak üzere her
türlü işbirliğinin kurmanın zemini olarak düşünülmüştü.258

254 Melek Fırat; Ömer Kürkçüoğlu, “Arap Devletleriyle İlişkiler”, (ed.) Baskın Oran, Türk Dış Poli-
tikası: Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar Cilt: II 1980–2001, İletişim
Yayınları, İstanbul, 2003, s.125.
255 Fırat; Kürkçüoğlu,a.e.
256 Arif Keskin, “İran-Suudi Arabistan İlişkileri ve Şii Jeopolitiği”, Stratejik Analiz, Mayıs, 2007,
s.72.
257 Tayyar Arı, Geçmişten Günümüze Ortadoğu, MKM Yayınları, Bursa, 2008, s.545.
258 T.C. Dışişleri Bakanlığı, Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi (KİK), (25.7.2017, çevrimiçi),
http://www.mfa.gov.tr/korfez-arap-ulkeleri-isbirligi-konseyi.tr.mfa.
709
 Savaş bütün hızı ile devam ederken konu ile ilgili gerçekleştirilen Türkiye-
Suudi Arabistan görüşmelerine “anlayış” farklılığı damga vurmuştur. Kenan Ev-
ren’in Şubat 1984’teki Suudi Arabistan gezisinde İran’a baskı yapılmasına Türki-
ye’nin karşı olduğu belirtilmişti. Çünkü Türkiye İran ile Irak arasında tarafsız kal-
mak istemekteydi. Hatta bu konuda dönemin Türkiye Cumhurbaşkanı Suudi Ara-
bistan gezisi sonrasında arabuluculuk yapmaya hazır olduğunu açıklamıştı.259
Çünkü Türkiye’nin petrol ithalatında ilk iki sırayı İran ve Irak almaktaydı; ayrıca
İran petrolü diğer tedarikçiler ile kıyaslandığında ucuzdu.260 İran-Irak savaşı, Baş-
bakan Turgut Özal’ın 1985 Mart’ında Suudi Arabistan’a yaptığı resmi ziyaret sıra-
sında da gündeme gelmiştir.261 Türkiye’nin İran-Irak Savaşı karşısındaki tutumu,
Başbakan Turgut Özal ile Suudi Arabistan Kralı Fahd bin Abdülaziz’in 8 Nisan
1986 tarihinde gerçekleşen görüşmelerinde yeniden gündeme gelmiş ve Kral Fahd
Özal’dan, Türkiye’nin Irak’a destek olması ve İran’a baskı yapması talebinde bu-
lunmuştur.262 Türkiye ise buna karşılık savaş sonrasında bölgede Türkiye Suudi
Arabistan, İran ve Irak arasında ekonomik işbirliği bölgesi kurulmasını önermiş-
tir.263 Sonuç olarak bu meselede Türkiye ve Suudi Arabistan farklı tezleri savun-
muşlar ve uzlaşamamışlardır.
Bulgaristan Türkleri meselesi de Türkiye’nin bölgeye yönelik politikalarını
etkilemiştir. Türkiye bu meselede başta Suudi Arabistan olmak üzere körfez ülke-
lerinin desteğini almaya çalışmıştır. Mart 1985’teki gezisinde dönemin başbakanı
Turgut Özal Suudi Arabistan’a, Bulgaristan’daki Türk azınlığa yapılan baskıların
anlatmış ve bu konuda Suudi Arabistan’dan anlayış gördüğünü ifade etmiştir.264
Türkiye’nin Suudi Arabistan ile ilişkilerinde öne çıkan bir diğer konu ise as-
keri alanlarda işbirliği olmuştur. Kenan Evren’in 21–24 Şubat 1984’teki Suudi
Arabistan ziyaretinden sonra iki ülke arasında askeri işbirliği ivme kazanmıştır.
Taraflar arasında askeri Eğitim-Öğretim ve Geçici Görev Alanlarında Ortak İşbirliği
Anlaşması” imzalanmıştır.265 Anlaşma uyarınca, Suudi subayların Türk askeri
okullarında kursiyer olarak eğitim görmesi, Türk eğitmenlerinin geçici görevlerle
Suudi Arabistan’da bulunarak Suudi subaylara eğitim vermeleri mümkün olacaktı.
Anlaşma ayrıca Türkiye’nin Suudi Arabistan’a hafif silah, avcı botları ve askeri
gemiler ihraç etmesini de öngörmekteydi.266 Bu anlaşmanın ardından Temmuz

259 “Evren: İran-Irak Savaşı İçin Her Girişimi Yapmaya Hazırım”, Cumhuriyet, 26 Şubat 1984.
260
“Petrol İthalatının Yüzde 40’ını Ucuz İranHata! Yer işareti tanımlanmamış. Petrolü Oluşturu-
yor”, Cumhuriyet, 26 Temmuz 1984.
261 Ahmet Tan, “Özal Umutlu”, Cumhuriyet, 19 Mart 1985.
262 “Fahd İran’a Baskı İstedi”, Cumhuriyet, 09 Nisan 1986.
263 “Özal’ın Yeni Önerisi Dörtlü Ekonomik Bölge”, Milliyet, 10 Nisan 1986.
264 Ayın Tarihi, 17 Mart 1985.
265 Fırat; Kürkçüoğlu, a.e., s.126.
266 A.e.
710
1984’te Türk askeri heyeti Suudi Arabistan’a gitmiş Suudi Arabistan’a F–16 savaş
uçaklarının ortak üretimi için şirket kurulması, ortak denizaltıların Türkiye’de
üretilmesi ve askeri makine ve kimya alanlarında işbirliğine dair öneriler sunmuş-
tur.267 Ardından Eylül ayında bir Suudi askeri heyeti de Türkiye’ye gelmiştir.268
Aynı dönemde Türkiye, Kuveyt ile de askeri işbirliğine başlamıştır.269 Söz konusu
askeri işbirliği İran tarafından kendisine yönelik algılanmıştır. SSCB ise bu işbirli-
ğinin ABD güdümünde olduğunu ileri sürmekteydi.270
Taraflar arası ekonomik ilişkilerle ilgili olarak 20–22 Aralık 1983 tari-
hinde Suudi Arabistan Maliye ve Millî Ekonomi Bakanı’nın Türkiye ziyareti
sırasında taraflar arası Karma Ekonomik Komisyon toplantısında çeşitli alan-
larda işbirliği kararı alınmıştır. Buna göre; ekonomik ve kalkınma işbirliği,
teknik işbirliği ve hizmetler, ticaret ve sınaî işbirliği, ulaştırma ve haberleşme,
özel sektörler arası işbirliği çalışma komisyonları oluşturulmuştur. 271 Toplantı-
larda tarafların ekonomik ilişkilerin geçmişi ve gelecekteki işbirliği imkânları
ele alınmıştır. Ayrıca Türk müteahhitlerine Suudi Arabistan’ın kolaylık göster-
mesi ve Türkiye’den işçi akımının hızlandırılması konuları tartışılmıştır. 272
Kenan Evren’in 1984’teki gezisinde “Türk-Suudi Ortak Yatırım Şirketi” için
Hükûmet teşviki sağlanması konusunda da ilke kararına varılmıştır. 273 Ziyaret
meyvesini vermiş Türk şirketleri Suudi Arabistan’dan ihale almaya başlamış-
lardır.274 Dönemin Türkiye başbakanı Turgut Özal’ın 16 Mart 1985’teki Suudi
Arabistan ziyaretinin de ana gündemi ekonomi olmuştur. Taraflar arası görüş-
melerde düşen ticaret hacminin yükseltilmesi ve 1985 yılı sonunda bir milyar
dolar ticaret hacmine ulaşılması hedefleri tartışılmıştır. 275

267 Orhan Tokatlı, “F-16’ların Her Büyük parçası İçin Ayrı şirket Kurulacak”, Milliyet, 23 Temmuz
1984.
268 “Prens Abdülaziz: İran-Irak Savaşı Büyük Tehlikeye Gebe”, Cumhuriyet, 13 Eylül 1984.
269 Fırat; Kürkçüoğlu, a.e., s.126
270
A.e.
271 “Türkiye-Suudi Arabistan Karma Ekonomik Komisyonunun Birinci Dönem Toplantılarının Müş-
terek Zaptı”, Resmi Gazete, 29 Şubat 1984.
272 A.e.
273 Fırat; Kürkçüoğlu, a.e.,s.126.
274 “Tefken İnşaat 71 milyon dolarlık İki İhale Kazandı”, Cumhuriyet, 14 Haziran 1984; “Ermes
İnşaat S.Arabistan’da Dört İhale Kazandı”, Cumhuriyet, 23 Haziran 1984.
275 “Çölde Zirve”, Milliyet, 18 Mart 1985.
711
 Tablo 4: 1980-1989 Yılları arasında Türkiye’nin Suudi Arabistan ile İhracat
ve İthalatı
Yıl İhracat (Dolar) İthalat (Dolar)
1980 43.566.531 105.830.778
1981 187.427.546 410.389.500
1982 357.887.802 494.551.201
1983 364.706.739 268.793.137
1984 378.036.995 215.759.337
1985 430.123.249 226.230.811
1986 357.630.572 175.730.671
1987 408.400.556 168.054.656
1988 359.178.537 228.659.876
1989 364.033.092 211.975.469
Kaynak: TÜİK, 2017

Türkiye’nin Suudi Arabistan başta olmak üzere Körfez ülkeleri ile gelişen
ilişkileri iç politika üzerinde de ciddi sonuçlar doğurmuştur. Gazeteci Uğur Mumcu
tarafından ortaya çıkarılan Rabıta vakası bunlar içinde en önemli olanıdır. 1982–
1984 yılları arasında Diyanet İşleri Başkanlığı’nın Batı Avrupa’da görevlendirilen
personelinin maaşlarının Suudi Arabistan menşeli El-Emanet-ül Ammeli Rabıtatil
Alem-il İslami (World Muslim League- Dünya İslam Birliği) örgütü tarafından
ödenmiştir. Konu önce başta dönemin cumhurbaşkanı Kenan Evren tarafından
reddedilse de dönemin başbakanı Bülend Ulusu personel maaşlarının Rabıta örgü-
tü tarafından ödenmesine izin veren bir bakanlar kurulu kararnamesinin var ol-
duğunu açıklamıştır.276 Dönemin başkanı Turgut Özal Rabıta örgütü ile anlaşma-
nın döviz kıtlığı nedeniyle yapıldığını Rabıta’nın dünyanın her tarafındaki Müslü-
manlara yardım ettiğini ifade etmiştir.277
Suudi Arabistan ile ilişkiler çerçevesinde Türkiye’nin iç politikasını etkile-
yen diğer vakalar ise yabancıların mülk edinmesine izin verilmesi ve özel finans
kuruluşlarının (şimdi katılım bankası olarak bilinen kuruluşlar) açılması konuları-
dır.278 Turgut Özal Hükûmeti güvenoyu aldıktan hemen sonra özel finans kuruluş-
larına ait kararnameyi çıkartmıştır. Söz konusu kararnamede en dikkat çekici nok-
ta bu kuruluşların tasfiye işlemlerinde Türk Ticaret Kanunu ve İcra İflas Kanu-
nu’na tabi olmamalarına izin verilmesiydi. Böyle bir hal olduğunda nasıl bir uygu-
lama tatbik edileceğine karar verecek mercii başbakanlık olacaktı. Bu sayede Suu-

276 Uğur Mumcu, Rabıta, Tekin Yayınevi, İstanbul, 1996, s.219–224.

277 A.e., s.243.
278 Fırat; Kürkçoğlu, a.e., s.127.
712
di ve körfez sermayesinin Türk yasalarının bir kısmından azade olmaları sağlandı.
Ardından 5 Ağustos 1984’te yayımlanan diğer bir kararname ile Faisal Finans ve
Al-Baraka Türk Finans kurumlarının da açılmasına izin verildiği belirtilmiştir.279
Söz konusu kurumlara bir diğer ayrıcalık televizyonda reklam yapabilme imkânı-
nın tanınması olmuştur. Reklama dair özel izin çıktıktan sonra Faisal Finans bir
hafta içinde 30 milyon TL’lik televizyon reklamı yapmıştır.280 Bu kurumlar ile ala-
kalı tartışmalar iç politikayı 1980’li yıllarda meşgul edecektir.

3.6. İslam Konferansı Örgütü (İKÖ) ile İlişkiler

Türkiye’nin 1980’li yıllarda Ortadoğu’ya yönelik ilgisinin artması ile birlikte
İKÖ’ye yönelik faaliyetlerinde de bir artış gözlemlenmektedir. 12 Eylül 1980 askeri
darbesi ile Batı ile ilişkiler bozulurken hem yalnızlıktan kurtulmak hem de Türki-
ye’nin geliştirilmeye çalışılan liberal ekonomisinin ihtiyaç duyduğu pazarı sağla-
mak için İKÖ Türk dış politikası karar alıcıları tarafından önemli bir zemin olarak
değerlendirilmiştir.281 1980’li yıllara kadar Türkiye örgüt zirvelerine eşit düzeyde
katılımdan imtina etmiş ve Dışişleri Bakanı düzeyinde katılmıştır.282 İslam Zirve-
si’ne eşit düzeyde katılım ise 25–28 Ocak 1981’deki Mekke Zirvesi’nde gerçekleş-
miştir. Bu zirvede Türkiye’yi Hükûmet başkanı düzeyinde dönemin başbakanı
Bülend Ulusu temsil etmiştir. Zirvenin Türkiye açısından en önemli sonucu İs-
rail’in Temmuz 1980’de Kudüs’ü başkent ilan etmesi üzerine üye ülkelerin İsrail
ile resmi ve gayrı resmi bütün ilişkilerini kesmesi tanıyan ülkelerin ise tanıma
kararını geri almasına yönelik karardır.283 Zira Türkiye İKÖ üyeleri arasında İsrail
ile resmi ilişkileri tek ülkeydi. Bu bakımdan Türkiye açısından İKÖ zirvesi zorlayıcı
olmuştur. 5–11 Aralık 1983’te gerçekleştirilen dışişleri bakanları toplantısı Türki-
ye’nin KKTC’nin İKÖ üyelerince tanınması çabaları açısından önemli olmuştur.284
Fakat Türkiye’nin girişimlerinden herhangi bir sonuç çıkmamıştır. 1984 yılında
toplanan Kazablanka Zirvesi’ne ise Türkiye devlet başkanı düzeyinde katılmış ve
cumhurbaşkanı Kenan Evren Türkiye’yi temsil etmiştir. Bu toplantıda Evren kon-
ferans başkan yardımcılığına seçilmiştir.285 Ayrıca örgütün Ekonomi ve Ticari İş-
birliği Sürekli Komitesi başkanlığına getirilmiştir. Diğer taraftan 1986’dan itibaren
Türkiye, Bulgaristan Türkleri konusunda İKÖ’nün desteğini almaya çalışmış ancak
başarılı olamamıştır.286

279 A.e., s.173-182.

280 “Özel Finans Kurumlarına Özel Muamele”, Milliyet, 07 Mart 1985.
281
MahmudBali Aykan, “Turkey and the OIC”, The Turkish Yearbook of International Relations,
Cilt 23, s.105–106.
282 Gökçen Alpkaya, “Türkiye Cumhuriyeti, İslam Konferansı Örgütü ve Laiklik”, Ankara Üniver-
sitesi SBF Dergisi, Cilt 46, No:1, 1991, s.57.
283 “Dorukta İsrail ile İlişkilerimizi Kesmemiz İstendi”, Cumhuriyet, 28 Ocak 1981.
284 “KKTC İslam Desteği Arıyor”, Cumhuriyet, 06 Aralık 1983.
285 “Evren İslam Konferansı Başkan Yardımcısı Oldu”, Cumhuriyet, 17 Ocak 1984.
286 Fırat; Kürkçüoğlu, a.e., s.128.
713
 3.7. Filistin Meselesi ve İsrail İle İlişkiler
1980’li yıllarda Türk dış politikası Ortadoğu’ya yönelerek Arap ülkeleri ile
ilişkilerini geliştirdikçe İsrail ile ilişkilerinde görece bir bozulma meydana gelmiş-
tir. Diğer taraftan ilişkilerin bozulmasında Filistin’e yönelik İsrail uygulamalarının
da etkisi olduğu ifade edilebilir. Örneğin 30 Temmuz 1980’de Kudüs’ü resmen
kendine bağlayarak ebedi başkent ilan etmesi üzerine Türkiye 31 Temmuz’da bir
bildiri yayımlamış ve İsrail ile diplomatik ilişkileri ikinci kâtiplik seviyesine indir-
miştir.287 Bunun yanı sıra İsrail’in 30 Mayıs 1981’de Lübnan’da başlattığı operas-
yon288, Haziran 1981’de Irak’a yönelik olarak Bağdat yakınlarındaki nükleer tesis
inşaatını havadan bombalaması289, 14 Aralık 1981’de Golan tepelerini ilhak yasa-
sını çıkarması290, Haziran 1982’de Lübnan’ı işgal etmesi291, 17 Eylül tarihinde Fi-
listinlilerin yaşadığı Sabra ve Şatila kamplarında katliam gerçekleştirmesi292 Tür-
kiye’nin İsrail ile ilişkilerinin kötüleşmesinin sebepleri olarak sayılabilir. Ancak
bütün bu gelişmelere rağmen Türkiye bölgeye dönük dış politikasının temel unsu-
ru olarak gördüğü Arap-İsrail dengesini de gözetmeye devam etmiştir. Örneğin, 5
Şubat 1982’de BM Genel Kurulu’nda, İsrail’in Golan tepelerini ilhakını kınayan,
İsrail’in barışsever devlet olmadığını kayıt eden; konu ile ilgili BM Güvenlik Kon-
seyi’ni gereken önlemleri almaya çağıran kararın oylamasında çekimser kalmış-
tır.293 Öte yandan, İsrail 1982’de Lübnan’ı işgal edip FKÖ’yü bölgeden çıkarırken;
Türkiye Lübnan’da üslenen Ermeni ASALA terör örgütüne karşı İsrail ile işbirliği
yapmıştır.294 İsrail’in FKÖ kamplarına ilişkin Türkiye’ye bilgilendirme yapmış ve
ardından İsrail’in daveti üzerine Türkiye küçük bir grupla ASALA kamplarına ope-
rasyon düzenlemiştir.295 Benzer bir şekilde ABD’nin Lübnan’a yönelik 1984 yılın-
daki operasyonunda “Lübnan’daki Çok Uluslu Barış Gücüne Transit Terminal Hiz-
metleri Sağlanmasına Dair Anlaşma” çerçevesinde Türkiye’nin incirlik üssünü
kullandırması hem ABD’yi hem de İsrail’i memnun etmiştir.296 Bu meyanda Türki-

287 “Kudüs’ün İsrail’in Başkenti Yapılması Kesinleştirildi”, Cumhuriyet, 31 Temmuz 1980; “Tel-
Aviv Maslahatgüzarı Geri Çağrıldı Arap Temsilciler Ecevit’i Ziyaret Etti, Cumhuriyet, 01 Ağus-
tos 1980.
288 “Lübnan Bunalımı Ağırlaşıyor”, Cumhuriyet, 31 Mayıs 1980.
289 “İsrail Irak’ta Nükleer Santrali Bombaladı”, Cumhuriyet, 09 Haziran 1981.
290 “İsrail Hükûmeti Golan’ı da İlhak Etti”, Cumhuriyet, 15 Aralık 1981.
291 “İsrail Tankları Lübnan’a Girdi”, Cumhuriyet, 06 Haziran 1982.
292 “Filistin Kamplarında Katliam”, Milliyet, 19 Eylül 1982.
293 UN General Assembly, The Situation in the Occupied Arab Territories, Ninth Emergency
Special Session, 05 Şubat 1982, (çevrimiçi, 19.07.2016), http://www.un.org/en/ga/search/ vi-
ew_doc.asp?symbol=A/ES-9/PV.12.
294 Sönmezoğlu, a.e., s.449; “İsrail İşgüderi: FKÖ kamplarında Türk ve Ermeni Teröristler Yakalan-
dı”, Cumhuriyet, 16 Haziran 1982.
295 Denis Ojalvo, “Sabra ve Şatila Kamplarında Ne Oldu?”, Şalom, 28 Eylül 2016; Nezih Tavlaş,
“Türk-İsrail Güvenlik ve İstihbarat İlişkileri”, Avrasya Dosyası: İsrail Özel, Cilt:5, Sayı:1, İlk-
bahar 1999, s.87-88.
296 Ergun Balcı, “Türkiye ve Alexander Haig”, Cumhuriyet, 31 Ocak 1984; Sedat Ergin, “Türkiye
ile İsrail Yakınlaşmalı”, Cumhuriyet, 31 Mart 1984.
714
ye-İsrail ilişkilerinin de gelişmeye başladığı söylenebilir. Tabii bu düzelmenin Tür-
kiye’de baş gösteren PKK terörü ile yakından ilgisi olduğu da açıktır. Terör arttık-
ça, buna bağlı olarak, Türkiye’nin güvenlik ve istihbarat ihtiyacı da artmış; bölge-
nin en derinlikli istihbarat ağına ve modern silahlarına sahip İsrail ile ilişkiler ya-
kınlaşmıştır.297
İsrail ile ilişkilerinin “belli bir seviyede” tutulmasının altında yatan bir diğer
neden ise Ermeni ve Yunan lobilerinin ABD dış politikası üzerindeki etkileri idi.
1980’lerden itibaren iki lobiye karşı Yahudi lobisinin kullanılması Türkiye’nin
ABD’ye yönelik dış politikasının ana yaklaşımlarından biri haline gelmiştir.298
Diğer taraftan seksenlerin sonuna doğru Türkiye’nin PKK’ya verdiği destek
yüzünden ve Dicle-Fırat sularının paylaşımı nedeni ile Suriye ile ilişkileri ciddi
oranda bozulmuştu. Benzer bir şekilde su meselesi dolayısıyla Irak ile ilişkiler
iyiye gitmemekteydi. Ayrıca İran’ın rejim ihracı buna karşıt olarak Suudi Arabis-
tan’ın Sünni örgütleri desteklemesi dolayısıyla bölgede İslamcı hareketlerin yayıl-
ması Türkiye’deki laik kesimi ve Türk silahlı kuvvetlerini endişelendirmekteydi.299
Bu nedenlerle de İsrail bir denge unsuru olarak görülmeye başlanmıştı.
1980’li yıllarda Türkiye’nin İsrail ile ilişkilerini geliştirmesinde 1960’lı yıl-
larda benimsediği Arap yanlısı politikanın başarısızlığının da etkisi vardı. Türkiye
destek verdiği Filistin meselesine karşılık Filistinli Araplardan bir karşılık göre-
memiştir.300 Hatta tam tersine Türkiye’ye karşı faaliyet gösteren ASALA ve PKK
başta olmak üzere çeşitli silahlı örgütler FKÖ kamplarında eğitim almaktaydı. BM
zemininde Kıbrıs meselesinde Türkiye karşıtı tezler Araplar tarafından destek-
lenmekteydi.
1985 yılından itibaren Türkiye’nin İsrail ile ilişkileri yakınlaşmaya başlamış-
tır. 1986 yılında İsrail, Ankara’ya maslahatgüzar atamış, buna karşılık Türkiye ise
Tel-Aviv’e genel müdür kadrosundan bir diplomat göndererek de-facto karşılık
vermiştir.301
Türkiye’nin İsrail ile ilişkilerini geliştiren bir diğer unsur ise 1980’li yıllarda
ABD’deki Ermeni toplumu ve lobisinin sözde “Ermeni Soykırımı”nın tanınması için
gerçekleştirdiği çabalar olmuştur. 1984 yılından itibaren ABD Temsilciler Mecli-
si’ne gelmeye başlayan sözde “Ermeni Soykırımı” tasarıları olmuştur. Türkiye bu
tasarıların ABD Temsilciler Meclisi’nden geçmemesi için Yahudi lobisi ile işbirliği
geliştirmeye başlamıştır.302

297
Gencer Özcan, “Türkiye-İsrail ilişkileri”, (ed.) Faruk Sönmezoğlu, Türk Dış Politikasının Anali-
zi, Der Yayınları, İstanbul, 2004, s.339.
298 Türel Yılmaz, Türkiye-İsrail İlişkileri: Tarihten Günümüze, Akademik Ortadoğu, Cilt 5, Sayı:1,
2010, s.15.
299 Sönmezoğlu, a.e., s.450.
300 A.e.
301 Özcan, a.e., s.339.
302 Tavlaş, a.e., s.92.
715
 Aralık 1987 ise Filistin hareketi için dönüm noktası olmuştur. İsrail’in
operasyonları sonucunda Lübnan’da çıkartılan ve Tunus’tan örgütü idare eden
Yaser Arafat, İsrail işgali altındaki Batı Şeria ve Gazze Şeridi bölgelerinde “İntifa-
da” denilen ve İsrail işgalinin sona bitirilmesine yönelik halk ayaklanmasını baş-
lattığını ilan etti.303 Türkiye, İsrail’in İntifada’ya karşı sert tutumunu eleştirmiş
ve ilişkilerde bir duraklama yaşanmıştır. Öte yandan İntifada ile uluslararası
dikkati üzerine çeken Filistin meselesinde bir diğer önemli aşama ise Ürdün Kra-
lı Hüseyin’in İsrail işgali altındaki Batı Şeria ve Gazze Şeridi üzerindeki “hüküm-
ranlık” haklarını Filistin halkına devretmesi olmuştur.304 Bu gelişmenin ardından
sürgündeki Filistin Hükümeti, 15 Kasım 1988’de Filistin Devleti’nin kurulduğunu
ilan etti.305 Türkiye ise bazı Arap devletlerinden bile önce Filistin Devletini tanı-
mıştır. Tabii bu tanıma işleminde Türkiye bir bakıma ilişkilerinde var olan Arap-
İsrail ikiliğinde dengeyi sağlamış oluyordu. 306 Zira İsrail 1948’de kurulduğunda
varlığını tanıyan ilk Müslüman devlet Türkiye idi. Şimdi ise Filistin’i tanıyan ilk
NATO üyesi devlet olmuştu. Konu ile ilgili olarak dönemin Türkiye Cumhuriyeti
başbakanı Turgut Özal;
“Kardeş Filistin halkının öteden beri yegâne meşru temsilcisi olarak tanı-
dığımız Filistin Kurtuluş Örgütü’nün öncülüğünde Filistin Ulusal Konseyi’nde
izlediği gerekçe ve yapıcı turumun bir sonucu olarak değerlendirdiğimiz bu ka-
rarı, destekliyor, kurulduğu ilan edilen bağımsız Filistin Devletini tanıyor, bu
kararların Filistin davasının geleceği açısından olduğu kadar, bölgede, tüm taraf-
ların barış ve güvenlik içinde yaşamlarını mümkün kılacak adil ve kalıcı bir barı-
şın tesisi yönünden de hayırlı olmasını içtenlikle diliyoruz” açıklamasını yapmış-
tı.307
Bununla beraber Türkiye İsrail ile ilişkilerde dengeyi gözetmeye devam
etmiştir. 1989’da BM Genel Kurul’u açılışında mutad olarak gerçekleşen İsrail’in
toplantıya alınmamasına dair oylamada daima çekimser oy kullanan Türkiye bu
defa hayır oyu vermiştir.
İsrail ile 1980’ler de ekonomik ilişkilerin çok yoğun olmasa da düzenli
bir seyir takip ettiğini söylemek mümkündür. Karşılıklı ticari ilişkide Türkiye’nin
ithalatı ihracatından yüksek seyretmiştir. Türkiye’nin ihracatı tarımsal ürünler
ağırlıklı olmuş, İsrail’den ise kimyevi ve teknolojik mallar ithal etmiştir.

303 İlan Pappe, Modern Filistin Tarihi, Phoneix Yayınları, Ankara, 2007, s.329.
304 Ali Öner, Dünden Bugüne Filistin, Ekin Yayınları, İstanbul, 2006, s.109.
305 Sabetay Varol, “Filistin Tarihinde Yeni Sayfa”, Cumhuriyet, 15 Kasım 1988.
306 Sönmezoğlu, a.e., s.451.
307 “Türkiye Tanıdı”, Cumhuriyet, 15 Kasım 1988.
716
 Tablo 5: 1980–1989 Yılları arasında Türkiye’nin İsrail ile Ekonomik İlişkileri
İthalat
Yıl İhracat (Dolar)
(Dolar)
1980 7.546.155 31.909.606
1981 8.897.866 14.861.511
1982 7.657.214 26.169.666
1983 10.501.646 31.737.432
1984 8.516.621 32.420.194
1985 12.443.986 33.373.500
1986 22.255.665 33.723.021
1987 21.683.505 39.684.308
1988 40.819.754 49.976.002
1989 30.798.816 60.568.853
Kaynak: TÜİK, 2017

1980’li yılların ikinci yarısından itibaren Türkiye, İsrail’i terör ve güvenlik

başta olmak üzere iç ve dış politik alanlarda bir ortak olarak görmeye başlamıştır.
1990’larda ise ilişkiler daha da canlı ve derinlikli hale gelecektir.

4. TÜRK DIŞ POLİTİKASI AÇISINDAN KIBRIS

Kıbrıs, Türkiye 1955 yılından bu yana Türkiye’nin sürekli dış politika gün-
deminde olmuştur. 1974 yılında düzenlenen Barış Harekâtı ile ada fiilen ikiye bö-
lünmüş ardından Kıbrıs Türk Federe devleti ilan edilmiş ve adada iki kesimli yapı
ortaya çıkmıştır. 1980’li yıllar ise Kıbrıs meselesinin giriftleşme serüveninde
önemli dönüm noktalarındandır. Bağımsız Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Devle-
tinin (KKTC) ilanı ve bunun Türk Dış Politikasına yansımaları ile Birleşmiş Millet-
ler (BM) zemininde defalarca gerçekleşen ancak bir türlü sonuç alınamayan top-
lumlar arası görüşmeler 1980’lerin Türk Dış Politikası’nın ana gündem maddele-
rindendir. Bu bölümde 1980’li yıllarda Türk Dış Politikası açısından Kıbrıs ele
alınacaktır.

4.1.1980–1983 Dönemi
19 Mayıs 1979’da BM Genel Sekreteri Kurt Waldheim’in gözlemciliği altında
Kıbrıs Türk Federe Devleti (KTFD) Başkanı Rauf Denktaş ve Güney Kıbrıs Rum
Yönetimi Başkanı Spyros Kyprianou arasında On Nokta Anlaşması imzalanmıştı.308
Denktaş anlaşmadan sonra Rum tarafı ile aralarında ciddi yaklaşım farklılıkları

308 Necati Ertekün, The Cyprus Dispute and The Birth of the Turkish Republic of Northern
Cyprus, K.Rustem&Brother, Oxford, 1984, s.77.
717
olduğunu ve bunları toplumlararası görüşmelerde ele alacaklarını ifade etmiş-
tir.309 Anlaşma taraflar arasında şu ilkeler üzerinden bir görüşme yol haritası be-
lirlemekteydi:310
i. Toplumlararası görüşmelere 15 Haziran 1979’da başlanacaktır,
ii. Görüşmelerin temeli 12 Şubat 1977 görüşmeleri ilkeleri ve BM’nin Kıb-
rıs meselesi ile ilgili aldığı kararlar olacaktır.
iii. Cumhuriyet’in bütün yurttaşlarının insan hakları ve temel özgürlükle-
rine saygı gösterilecektir,
iv. Görüşmelerde anayasa ve toprak meseleleri ele alınacaktır.
v. Maraş’ın BM gözetiminde tekrar yerleşime açılması konusunda anlaş-
maya öncelik verilecektir. Aynı anda görüşmeciler anayasa ve toprak
meselelerini ele alacaklardır. Maraş konusunda bir anlaşmaya varıldık-
tan sonra Kıbrıs meselesinin diğer yönlerinin çözümünü beklemeksizin
bu anlaşma uygulanacaktır.
vi. Taraflar görüşmelerin sonucunu tehlikeye atabilecek herhangi bir dav-
ranıştan kaçınacaktır. Taraflar iyi niyet, karşılıklı güven ve normal ko-
şullara dönüşü sağlayacak ilk adımları atmaya özel önem vereceklerdir.
vii. Kıbrıs Cumhuriyeti’nin askerden arındırılması tasarlanmıştır. Bu konu
ile ilgili meseleler müzakere edilecektir.
viii. Cumhuriyet’in bağımsızlığı, egemenliği, toprak bütünlüğü, bağlantısız-
lığı, başka bir devletle tamamen ya da kısmen birleşmeye karşı ve her-
hangi bir biçimde taksime ya da ilhaka karşı yeterli garantiye kavuştu-
rulmalıdır.
ix. Toplumlararası görüşmeler ertelemeden kaçınılarak sürekli ve kararlı-
lık içinde yürütülecektir.
x. Toplumlararası görüşmeler Lefkoşa’da gerçekleştirilecektir.
Denktaş on madde üzerinden gerçekleşecek müzakerelerde iki toplumlu, iki
kesimli Kıbrıs Cumhuriyeti tezinden vazgeçmeyeceklerini söylemiştir.311 Taraflar
arasında Haziran ayı içinde görüşmeler yeniden başlamış ancak “ayrılma hakkı” ve
“kendi kaderini tayin hakkının” toplumlar tarafından ne şekilde kullanılabileceği-
ne dair federal sistemin tesisi, Maraş kenti, anayasa ile toprak sorunları üzerinde
anlaşma sağlanamamış ve görüşmeler bir hafta sonra kesilmiştir.312 Görüşmelerin

309
İzzet Rıza Yalın, “Toplumlararası Görüşmeler Haziran’da Kıbrıs’ta Başlıyor”, Cumhuriyet, 20
Mayıs 1979;
310 Ertekün, a.e., s.360.
311 “Denktaş: Maraş İçin Kuşkulanılmamalı”, Cumhuriyet, 21 Mayıs 1979.
312 “Türk Tarafı Bugün Başlayacak Toplumlararası Görüşmelerde KTFD’nin Eşit Hak Statüsünü
Savunacak”, Cumhuriyet, 15 Haziran 1979; İzzet Rıza Yalın, “Türk Tarafı Maraş İçin Anlaşma-
larla Kesinleşecek Bir geçici Statü Öngörüyor”, Cumhuriyet, 16 Haziran 1979; “Kıbrıs Rum Ta-
rafı üç Yıl Önce Kabul Ettiği İki Bölgeli Federal Çözümü Şimdi Reddediyor”, Cumhuriyet, 23
718
çıkmaza girdiği bu dönemde BM Genel Kurulu 20 Kasım 1979’da aldığı 34/30 sayı-
lı karar313 ile Kıbrıs Cumhuriyeti’nin bağımsızlığı, egemenliği, bağlantısızlığının
desteklendiğini vurgulamakta; Kıbrıs Cumhuriyeti’nden bütün yabancı askerlerin
çekilmesi ve toplumlararası görüşmelerin “On Nokta Anlaşması” çerçevesinde
başlatılmasını istemekteydi.314
Toplumlararası görüşmeler, Kurt Waldheim’in girişimleri sonucu 9 Ağustos
1980’de Londra’da gerçekleştiren açılış toplantısı ile yeniden başlamıştır. Taraflar
arası müzakereler ise 16 Eylül’de gerçekleştirilmiştir.315 Lefkoşa’daki görüşmeler-
de Rum tarafı iki bölgeli iki toplumlu federal devlet önerisini kesin bir şekilde red-
detmiştir. Rum tarafı Maraş ve Magosa limanı bölgelerinin kendilerine kesin ola-
rak devrini istemiştir316. Bunun yanı sıra federe devletin yetkileri hususunda da
taraflar arasında ciddi bir uyuşmazlık mevcuttu.317 Toplumlararası görüşmeler
devam ederken Türkiye’de 12 Eylül 1980 askeri darbesi gerçekleşmiştir. KTFD
başkanı Rauf Denktaş Ekim ayının sonlarında Türkiye’ye bir gezi düzenlemiş; dö-
nemin Türkiye Başbakanı Bülend Ulusu, Devlet Başkanı Orgeneral Kenan Evren ve
Dışişleri Bakanı İlter Türkmen ile görüşmüştür. Evren görüşmede Türkiye’nin
Kıbrıslı Türklerin yanında olduğu belirtmiş ve açıklamasında şunları ifade etmiş-
tir:318
“Anavatan daima sizlerin yanınızdadır ve evvelden beri tekrar ettiğimiz gibi
iki toplumlu, iki bölgeli, federatif bir sisteme kavuşması ve Türk toplumunun da
geleceğinin güvence altına alınması bizim için başta gelen şartlar oluyor. Bunların
tahakkuku için başlatılan bu görüşmelerin başarı ile devam etmesi ve kesin bir
sonuca ulaşması bizim de arzumuzdur. Bu konuda bizim tarafımızdan yapılacak
her türlü yardım muhakkak gerçekleştirilecektir. Bundan emin olabilirsiniz.”
Öte yandan toplumlararası görüşmelerin devam ettiği sırada Türkiye, Kıbrıs
meselesinin çözümünde mini-anlaşma yöntemi ile Maraş ve güven artırıcı önlem-
ler başlıklarının ilk elde çözülmesine yönelik bir eğilim sergilemeye başlamıştır.319
Ankara’nın bu tutumunun altında Yunanistan ile yumuşayan ilişkiler ve ABD’nin
Rogers planındaki girişimleri olduğu söylenebilir. Ancak, Türkiye’nin söz konusu

Haziran 1979; Hüner Tuncer, Özal’ın Dış Politikası (1983–1989), Kaynak Yayınları, İstanbul,
2015, s.62–63.
313 Söz konusu karar 5 aleyhte (Türkiye, Pakistan, Bangladeş, Cibuti, Suudi Arabistan); 35 çekimser
oya karşı 99 kabul oyu ile geçmiştir. Bkz: Tuncer, a.e.
314 34/30 Question of Cyprus, 20 November 1979, (çevrimiçi, 07.08.2017), http://www.
un.org/en/ga/search/view_doc.asp?symbol=A/RES/34/3.,
315 “Kıbrıs’ta Toplumlararası Görüşmeler Başladı”, Cumhuriyet, 17 Eylül 1980.
316 “Kıbrıs Rumları Magosa Dâhil Maraş Kentini Çevresi ile Birlikte İstediler”, Cumhuriyet, 18
Eylül 1980.
317 Tuncer, a.e., s.63.
318 “Kıbrıs’ta Görüşmelere Her Türlü Yardımı Esirgemeyeceğiz”, Cumhuriyet, 25 Ekim 1980.
319 Sedat Ergin, “Ankara Kıbrıs’ta Mini Anlaşmaya Gidilmesi Eğiliminde”, Cumhuriyet, 23 Kasım
1980.
719
tutumunun Kıbrıs Türk tarafının elini zayıflatacağı, Maraş olmaksızın anayasa ve
toprak pazarlıklarının Türk tarafının aleyhine gelişeceği ortaya çıkınca Türkiye bu
yaklaşımdan vazgeçmiştir. Bununla beraber toplumlararası görüşmeleri tıkayan
bir diğer mesele ise Rum-Yunan tarafının önerdiği tezlerin “Enosis” sonucu do-
ğurmasıydı.320 Bu nedenle aksayan görüşmeler KTFD’de gerçekleştirilen başkanlık
ve yasama meclisi seçimlerinin ardından yeniden başlamıştır. Türk tarafı, 5 Ağus-
tos 1981’de anayasa önerilerini bir anayasa metni taslağı ve toprak konusundaki
önerilerini de iki farklı harita üzerinden sunmuştur. Türk tarafı tartışılabilir öneri-
lerinin nihai bir anlaşmaya ulaşılması halinde geçerli olduğunu belirtmiştir.321
Kıbrıs Türk tarafının Rum tarafına önerileri topluca beş başlıkta derlenmişti. Bun-
lar a- KTDF sınırlarını gösteren haritalar; b-Maraş’a ilişkin harita; c-Anayasa tasla-
ğı; ç-Güvenlik konuları; d- Garantiler idi.322 Fakat Rum tarafı “Türk otoritelerinin
önerilerinin Kıbrıs meselesinin çözümünde bir temel teşkil etmeyeceğini” ifade
etmişti. Ayrıca iki toplumlu yapıya karşı olmamakla beraber, konfederalizme yakın
ve iki devletli çözümleri kabul etmeyeceklerini de açıklamışlardı.323 Bu görüşme-
lerde de nihai bir sonuca ulaşılması mümkün olmamıştır.
1982 yılında BM Genel Sekreterliği görevine gelen Perez de Cuellar toplum-
lararası görüşmelerin başlatılması için girişimlerde bulunmuş ancak başarılı ola-
mamıştır. Görüşmelerin çıkmaza girmesinin en önemli sebebi ise bilhassa Yuna-
nistan ve Rum tarafının Kıbrıs meselesini uluslararası platforma taşıması ve soru-
nun bu biçimde ele alınmasına yönelik stratejileridir. Kıbrıs Rum tarafının ve Yu-
nanistan’ın, Kuzey Kıbrıslı Türklerin uluslararası platforma erişim güçlüğünü ken-
dileri açısından bir avantaj olarak gördüğü de açıktı.324 Bunun yanı sıra Rum-
Yunan tarafı Türk askerinin adadan çekilmesine yönelik bir kampanya da başlat-
mıştı.325 İşte bu şartlar altında toplumlararası görüşmeler önemini kaybetmeye
başlamıştır.
Güney Kıbrıs’ta Şubat 1983’te AKEL’in desteği ile Kypriaonu’nun yeni bir
beş yıllık dönem için Cumhurbaşkanı seçilmesinden sonra Yunanistan Başbakanı
Papandreu ile yaptığı görüşmede Kıbrıs meselesinin çözümünde uluslararası or-
tamda ağırlığın Türk askerinin adadan çekilmesine verilmesi konusunda iki taraf
anlaşmıştır. Rum-Yunan tarafı açısından Türk askeri adadan çekildiği vakit silahlı
kuvvet korumasından mahrum kalacak Kıbrıs Türk tarafı Rum tarafının istediği
çözüme “ikna” edilebilirdi. Bunun yanı sıra Rum tarafı Hindistan’ın başkenti Yeni

320
Tuncer, a.e., s.63.
321 Faruk Sönmezoğlu, II. Dünya Savaşından Günümüze Türk Dış Politikası, Der Yayınları, İs-
tanbul, 2006, s.413.
322 Tuncer, a.e., s.63.
323 “Rumlar Toprak Bütünlüğü İstiyor”, Cumhuriyet, 17 Ağustos 1981.
324 Sevil Ertuğrul, Kıbrıs Sorunu ve Birleşmiş Milletler Genel Sekreterlerinin Çözüm Önerileri,
Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2012, s.235-236.
325 A.e., s.237.
720
Delhi’de düzenlenen 7. Bağlantısız Ülkeler Zirve Konferansı’na Kıbrıs Cumhuriyeti
Hükümeti olarak katılmış ve sonuç bildirgesinin Kıbrıs ile ilgili kısmında kendi
tezlerine yakın görüşlerin yer almasını sağlamıştır.326
Kıbrıs meselesinde Rum-Yunan tarafının politikalarının meyvelerini verdiği
BM Genel Kurulu’nun 13 Mayıs 1983 tarih ve 37/253 sayılı kararı ile görülecektir.
Söz konusu karar Rum tezlerine yakın ifadeler içermekteydi. Kararda; 01 Kasım
1974 tarih ve 3212(XXIX) sayılı karar hatırlatılıyor; 12 Şubat 1977 ve 19 Mayıs
1979 yılındaki doruk toplantılarında ortaya çıkan anlaşmalara atıf yapılarak Kıb-
rıs’ın bağımsızlığı ve toprak bütünlüğüne saygı gösterilmesi çağrısı yapılmaktaydı.
Adanın “işgalinin” kabul edilemez olduğu ve adanın yabancı askerden ve silahtan
tamamen arındırılması gerekliliği tekraren tasdik edilmekteydi.327 Kıbrıs Türk
tarafı ise görüşmeler sürecinde dahi BM Genel Kurulu zemininde kendisini ifade
şansı bulamamıştı.
Bu kararın ardından Türkiye söz konusu kararın tek yanlı olduğunu ve Türk
askerinin adada Kıbrıslı Türkleri Rum baskısından korumak için bulunduğunu ve
karar metninin kabul edilemez olduğu açıklamasını yapmıştır.328 Kıbrıs Türk tarafı
ise bundan sonra görüşmelere katılmayacağı deklare etmiştir.329 Bu gelişmenin
ardından Rauf Denktaş bağımsızlık ilanından söz etmeye başlamıştır. Ancak Tür-
kiye’nin araya girmesi ile kısa süreliğine tavrını yumuşatmıştır.330 Rum tarafının
Kıbrıs meselesini uluslararası platforma taşıma stratejisinde ne kadar başarılı
olduğu ise 15 Haziran 1983 tarih ve 534 sayılı BM Güvenlik konseyi kararı görül-
müştür. Söz konusu kararda Rum tarafından Kıbrıs Hükümeti olarak bahsedilmek-
teydi.331 Bu meyanda Rum tarafı uluslararası platformda Kıbrıs’ın tamamının tem-
silcisi olarak addedilme yolunda bir basamağı daha çıkmıştı. Kararın görüşmeleri
sırasında Türkiye Kıbrıslı Rumların Kıbrıs Hükümeti olarak addedilmesini şiddetle
reddettiğini belirtmiştir.332
Bu minvalde toplumlararası görüşmelerde bir gelişme olmayacağı ve ulusla-
rarası alanda Rum tezlerine verilen desteğin artmasından mütevellit Kıbrıs Türk
tarafı bir çıkar yol aramaya başlamış ve KTFD Meclisi 17 Haziran 1983’te Kıbrıs

326 Sönmezoğlu, a.e., s.421.

327 Tam metin için bkz: 37/253, Ouestion of Cyprus, (08.08.2017, çevrimiçi), http://www.
un.org/en/ga/search/view_doc.asp?symbol=A/RES/37/253.
328 Yearbook of The United Nations,1983, Part 1, Sec.1, Chapter 8, s.247; (09.08.2017, çevrimiçi),
http://cdn.un.org/unyearbook/yun/pdf/1983/1983_261.pdf ;”Kıbrıs’tan Yabancı Kuvvetlerin Çe-
kilmesi Tasarısı BM’de Kabul Edildi”, Cumhuriyet, 14 Mayıs 1983.
329 Yearbook of The United Nations,1983, Part 1, Sec.1, Chapter 8, s.251, (09.08.2017, çevrimiçi),
http://cdn.un.org/unyearbook/yun/pdf/1983/1983_265.pdf.
330 Sönmezoğlu, a.e., s.413.
331 Resolution 534 (1983) of 15 June 1983, (09.08.2017, çevrimiçi), http://www.un.org/en/ga/search/
view_doc.asp?symbol=S/RES/534(1983).
332 Yearbook of The United Nations,1983, Part 1, Sec.1, Chapter 8, s.250, (09.08.2017, çevrimiçi),
http://cdn.un.org/unyearbook/yun/pdf/1983/1983_264.pdf.
721
Türk halkının kendi kaderini tayin hakkına vurgu yapan kararı almıştır. Söz konu-
su karara göre:333
i. Kıbrıs Türk halkı 1960’da kurulmuş olan iki toplumlu Kıbrıs Cumhuri-
yeti’nin ortaklarından biridir. Kıbrıs’ta sömürge yönetimi sona ererken
egemenlik iki toplumdan birine değil, ortaklaşa her ikisine devredilmiş-
tir. Bağımsızlıkla ilgili bütün belgelerde imzası bulunan Kıbrıs Türk
halkı, bağımsızlıkta ve egemenlikte eşit hak sahibidir.
ii. Bağımsızlık ve egemenlikteki haklarını korumaya kararlı olan Kıbrıs
Türk Halkı, bir sömürge yönetiminden kurtulup bir başka sömürge yö-
netimine girmeyi asla kabul etmemiş, bağımsızlığını yok etmek isteyen
Enosisçilere ve EOKA terör örgütüne karşı sayısız şehitler vererek ba-
ğımsız yaşama hakkını ve özgürlüğünü kahramanca savunmuştur.
iii. Bütün dünya bilmelidir ki, Türk halkı Yunanistan’ın veya Kıbrıs Rumla-
rının Yönetimine girmeyi asla kabul etmeyecektir. Kıbrıs hiçbir zaman
Yunanistan’ın olmamıştır. Kıbrıs Türk’ü hiçbir zaman Rum tahakkümü-
ne boyun eğmemiştir ve eğmeyecektir. Kıbrıs Rum yönetimi hiçbir za-
man Kıbrıs Türk halkı adına konuşmak hakkına sahip olmamış ve ol-
mayacaktır.
iv. Kıbrıs meselesi, Türk toplumunun temel haklarının ve güvencelerinin
Kıbrıs Rum yöneticileri tarafından yok edilmeye kalkışılması, imha
planları hazırlanması, silahlı saldırılara girişilmesi, gizlice ve meşru ol-
mayan yollardan adaya 20 bin Yunan askeri getirilerek zorla Enosis’in
gerçekleştirilmeye çalışılmasıdır…
v. Kıbrıs Türk halkının Kıbrıs’ta iki toplumlu iki kesimli, bağımsız bağlan-
tısız ve federal bir devlet kurulması yolunda yapıcı içten çabalar gös-
terdiği sırada, Yunan ve Kıbrıs Rum yöneticilerinin:
 Eşit şartlarda yürütülmekte olan toplumlararası görüşmeleri baltalayıcı
davranışlara giriştikleri…
 …Kıbrıs meselesini azınlık-çoğunluk sorunu gibi göstermeye çalıştıkları,
 ….Kıbrıs Türklüğünün güvenliğini ve varlığı hiçe sayan tutum içine girdik-
leri
 1963’ten beri iki toplumun temsil edildiği ortak meclise sahip bulunmadığı
için Kıbrıs’ın 19 yıldan beri katılmadığı Avrupa Konseyi Parlamento
Asamblesine toplumlararası görüşmeler sürerken kendi temsilcilerini bü-
tün Kıbrıs’ın temsilcisi olarak göndermeye cüret ettikleri saptanmıştır…
vi. …Kıbrıs Türk halkına ayrımcı….tutumlarını inatla sürdürmektedirler.
vii. Devletin kurucu ortağı, egemenliğin sahibi iki ulusal toplumdan birinin,
tüm devlet imkanlarından ve haklarından yararlandırılırken diğerinin

333 Sabahattin İsmail, 150 Soruda Kıbrıs Sorunu, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 1998, s.172-175.
722
 zorla mahrum bırakılması iki toplum arasında…kalıcı çözüme ulaşmayı
zorlaştırdığı meydandadır.
viii. …Kıbrıs Türk halkı hürriyet ve güvenliğini korumaya karalıdır.
Bu gerçekler altında ….meclisimiz aşağıdaki kararları alır:
 …Kıbrıs Türk halkı kendi topraklarında …kendi varlığı…hak ve hürriyetle-
rini korumaya kararlıdır.
 Kıbrıs Türk halkının güvenliğini tam olarak korumaya yetmeyecek, onu
eskiden uğradığı saldırılara, teröre, insanlık dışı ayrımlara ve baskılara
yeniden uğrama tehlikesine düşürebilecek herhangi bir çözüm şeklini Kıb-
rıs Türk halkı reddeder, Kıbrıs meselesine Kıbrıs Türk halkının iradesi dı-
şında hiçbir çözüm bulunamaz
 Kıbrıs Türk Halkı tarafından seçilmemiş, Kıbrıs Türk halkını hiçbir şekilde
temsil etmeyen ve Kıbrıs Türk halkı adına konuşma hakkına hiçbir şekilde
sahip olmayan Rum yöneticileri, Kıbrıs Türk halkının gıyabında, hür irade-
si dışında alınmış veya alınabilecek herhangi bir kararı ona empoze ede-
mez.
 Kıbrıs Türk halkı kendi kaderini bizzat kendi tayin etme hakkına sahiptir.
Bu hak hiçbir surette ortadan kaldırılamaz.
 Yukarıdaki dördüncü maddedeki hakkımızı kullanmaya zorlandığımız
takdirde doğacak sonuç, Denktaş-Makarios ve Denktaş-Kypriaonu Doruk
Anlaşmalarında belirtilen esaslar çerçevesinde öngörülen ve iki ulusal top-
luma dayalı, iki kesimli, bağımsız, bağlantısız bir Cumhuriyetin eşit şart-
larda görüşmeler yoluyla gerçekleştirilmesine engel teşkil etmez.
Öte yandan BM Genel Sekreteri 1983 ortalarından itibaren toplumlararası
görüşmelerin yeniden canlandırılması amacıyla girişimlere başlamıştır. Genel Sek-
reter selefi Kurt Waldheim döneminde Kıbrıs meselesinin çözümüne dair Türk ve
Rum taraflarının sunmuş olduğu çözüm önerileri üzerinden geliştirilen “Değerlen-
dirme Çalışması”nda sonuca bağlanmayan konulara ilişkin “Yol-Göstericiler” ola-
rak bilinen çözüm önerileri getirmiştir. Genel Sekreter; yasama, yürütme ve yargı
olarak üç temel alana ait görüşlerini taraflarla paylaşmıştır. Genel Sekreter’in planı
Türk tarafından topraklarda; Rum tarafından ise anayasal mekanizmalarda taviz
almak suretiyle meselenin çözülmesiydi.334 Müteakiben Rauf Denktaş Genel Sekre-
ter’in konu ile iyi niyet çerçevesinde ilgilenmesini kabul ettiğini ve toplumlararası
görüşmelerin karşılıklılık üzere bir çerçeveden başlatılmasını benimsediklerini
ifade etmiştir.335 Rum tarafında ise Kypriaonu Perez de Cuellar’ın önerilerine karşı
ne ret ne de kabul taktiği izlemiş bu ise Rum karar alıcıların arasını açmış ve
Kypriaonu ile ters düşen Kıbrıs Rum yönetimi dışişleri bakanı Nikos Rolandis gö-

334 Zaim M. Necatigil, The Cyprus Question and the Turkish Position in International Law,
Oxford University Press, Oxford, 1989, s.169
335 Sönmezoğlu, a.e., s.414.
723
revinden istifa etmiştir. Rolandis istifa mektubunda çözümsüzlüğün getireceği
tehlikeli sorumluluğu kimin alacağını Cumhurbaşkanına sormuştur.336 Aslında
Rolandis’in kast ettiği KTFD meclisinin kendi kaderini tayin deklarasyonunda işa-
ret ettiği bağımsız devlet ilanı durumunda Kıbrıs sorunun alacağı hal idi. Rolan-
dis’in istifasının ardından Atina ile görüşen Kypriaonu 24 Eylül’de Genel Sekre-
ter’in önerilerini kabul ettiğini açıklamıştır. Ancak Rum tarafı görüşmelerde süreci
uzatma taraftarıydı. Perez de Cuellar Kıbrıs Özel temsilcisi Hugo Gobbi’yi 14 Kasım
itibariyle görüşmelere başlaması için göndermiş fakat ertesi gün -15 Kasım
1983’de- KTFD meclisi Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nin kuruluş ve bağımsızlık
bildirgelerini ilan etmiştir.
Bağımsızlık bildirgesinde bağımsızlığın nedenleri ve Rumların tutumlarının
Kıbrıs Türk tarafını bu yolu kullanmaya mecbur bıraktığı izah edilmekteydi. Şöyle
ki:337
Kıbrıs’ta 20 yıldan beri vuku bulan gelişmeler ve bu gelişmelerin bugün
ulaştığı nokta, bazı gerçeklerin dünya kamuoyu önünde açıkça söylenmesini zo-
runlu hale getirmiştir.
Madde 16: Kıbrıs Türk Halkı, 1975 yılından kendi kendini yönetme zorunlu-
luğu karşısında, kendi Devletini resmen kurarken, federal bir birliğin kurulmasına
öncülük etmek amacıyla, “federe devlet” adını ve statüsünü benimsemiştir. İki
toplum liderince kabul edilen 1977 Zirve Antlaşmasında, iki toplumlu iki kesimli
bir federasyon ortak amaç olarak ilan edilmiştir. Bu amaç 1979 Zirve Anlaşmasın-
da, BM Genel Sekreteri’nin 1980 tarihli Açış Beyanın da ve 1981 tarihli Değerlen-
dirme Belgesi’nde teyid olunmuştur. Bu amaca ulaşmak için, doğrudan doğruya iki
Millî toplum arasında eşit düzeyde ve BM Genel Sekreteri’nin gözetiminde görüş-
meler yapılması tek geçerli yöntem olarak kabul edilmiştir. Adil ve kalıcı bir çözü-
me ancak bu yoldan ulaşılacağı inancı ile Kıbrıs Türk Halkı ve yöneticileri bu yön-
tem çerçevesinde içtenlikle çaba sarf etmişlerdir.
Madde 17: Kıbrıs Rum Liderliği, özellikle 1981 sonlarından beri, Yunanis-
tan’dan gelen olumsuz etkiler altında müzakere sürecini baltalamak, müzakerele-
rin dayandığı temel aşama noktalarını ve müzakere çerçevesini yıkmak niyetiyle
hareket etmiştir. Büyük çabalarla ve sabırla elde edilen anlaşma noktalarının orta-
dan kalkmaması ve müzakerelerin tehlikeye düşmemesi için Kıbrıs Türk tarafının
yaptığı uyarı ve çağrıların hepsi, mağrur bir inatla, olumsuz karşılanmıştı. Toplum-
lararası görüşmelerin devam ettiği son üç yıl boyunca Kıbrıs Türk tarafı iki kesimli
federal bir çözüm için sağlam bir temel oluşturulması amacıyla müzakere sürecine
faal biçimde yapıcı katkılarda bulunmuştur. Kıbrıs Türk tarafının savunduğu temel
görüşler, 1977 ve 1979 Zirve Anlaşmalarındaki kriterleri dikkate almış ve gerek

336 R.R. Denktash, The Cyprus Triangle, The Office of The Turkish Republic of Northern Cyprus,
New York, 1988, s.279.
337 KKTC Cumhurbaşkanlığı, (09.08.2017, çevrimiçi), http://www.cm.gov.nc.tr/Bilgi/bildirge.pdf
724
1980 Açış Beyanı, gerek 1981 BM Değerlendirme Belgesi’ndeki yaklaşımın özü ile
uyum içinde olmuştur. Kıbrıs Türk tarafı sorunun bütün yönleriyle ilgili olarak
kapsamlı öneriler sunmuş, uzlaşma yolunu açabilmek için bütün yapıcı yolları ve
yaklaşımları denemiş ve bu uğurda büyük fedakârlıklarda bulunmayı göze almış-
tır. Ancak, Kıbrıs Türk tarafının tüm iyi niyetli önerileri ve uzlaşma yolunu açabile-
cek adımları karşılıksız bırakılmıştır. Kıbrıs Türk tarafının federal bir çözüm doğ-
rultusunda süratle ilerlemesi için özlü müzakerelere hazır olduğunun birçok kez
önemle belirtilmesine rağmen, önce müzakere süreci Kıbrıs Rum tarafınca yavaş-
latılıp yozlaştırılmış ve Kıbrıs Rum Liderliği Kıbrıs sorununu Kıbrıs Türk Halkı’nın
sesini duyurmasına ve haklarını savunmasına imkân olmayan forumlara götürmek
üzere müzakere masasını terk etmiştir. Kıbrıs Rum yöneticilerinin, Kıbrıs Türk
Halkı’nı federal bir devlet yapısı içinde eşit kurucu ortak statüsünde görmek iste-
medikleri açıkça anlaşılmaktadır.
Madde 22: …b) Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nin ilanı, iki eşit halkın ve
onların kurdukları yönetimlerin, gerçek bir federasyon çatısı altında yeniden bir
ortaklık kurmalarını engellemez; tam aksine bir federasyonun kurulabilmesi için
gerekli ön şartları tamamlayarak bu yoldaki samimi çabaları kolaylaştırabilir. Bu
yolda her yapıcı çabayı göstermeğe kararlı olan Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti
başka hiç bir devletle birleşmeyecektir…”
KKTC’nin ilanı yeni bir gelişme idi. Artık mesele iki toplum arasında değil;
KKTC tanınmasa dahi iki devlet arasında çözümlenmesi gereken bir hale dönüş-
müştü. Devlet ilanı bir bakıma Kıbrıs Rum tarafının Kıbrıs’ın tamamını temsil ettiği
iddiasına bir yanıttı. Kıbrıs Türk toplumunun Rumlar ile eşit muamele görme iste-
ğini yansıtıyordu.338
KKTC’nin ilanı Türkiye açısından da yeni bir durumdu. 06 Kasım 1983’te
Türkiye’de genel seçimler olmuş ve iktidara Turgut Özal’ın Anavatan partisi gel-
mişti. KKTC’nin ilanına Özal, 12 Eylül yöneticileri ve Dışişleri Bakanlığı aslında
sıcak bakmamaktaydı.339 Ancak Türkiye’nin bu durum karşısında KKTC’yi destek-
lemekten başka bir yolu da yoktu. İlanın ardından Türkiye hemen yeni devleti
tanıdı. Dönemin Türkiye Dışişleri Bakanı İlter Türkmen KKTC’ye her türlü yapıla-
cağını açıklamış 340 ve şunları kaydetmiştir: 341
“Hükümetimiz, Kıbrıs sorununun çözümüne ilişkin görüşlerini daha önce
açıklamıştı. Sayın Denktaş’a görüşlerimizi etraflı bir şekilde izah etmiştik. Bugünkü
aşamaya gelinmeden, toplumlararası müzakereler yoluyla adil ve sürekli bir çö-
züm şekli bulunmasını kuşkusuz tercih ederdik. Bunu yeniden vurgulamak istiyo-
ruz. Bununla beraber, dokuz yıldır müzakerelerde bir sonuca varılmamış olmasın-

338 Tuncer, a.e., s. 70.

339 Denktash, a.e, s.121.
340 “Türkmen: Her Türlü Yardımı Yapacağız”, Milliyet, 16 Kasım 1983.
341 “Türkmen: Yunanistan’dan Teenni ve Basiret Bekliyoruz”, Milliyet, 16 Kasım 1983.
725
dan Kıbrıs Türk tarafını sorumlu tutmak olanaksızdır. 1960’ta Kıbrıs Devletinin
kurulmasına temel teşkil eden esasları ve Birleşmiş Milletler Yasası’na hâkim olan
prensipler ışığında Kıbrıs Türk halkının Kıbrıs Rum halkı gibi kendi kaderini tayin
hakkına sahip olduğu tartışılamaz, müzakerelerin iki toplum arasında cereyan
etmesinin uluslararası camia tarafından kabul edilmesi de bu görüşü teyid eden
önemli bir unsurdur. Kıbrıs Türk halkı kendi kaderini tayin hakkına dayanarak ve
Millî iradesi ile bağımsızlığını ilan etmiştir. Bunu yaparken barışçı ve uzlaşmacı
tutumunu özellikle vurgulamakta, bağımsızlığın Kıbrıs adasında ebedi bir bölünme
anlamına gelmediğini ve Kıbrıs’ta Rumlarla federasyon kurma dışında başka her-
hangi bir devletle birleşmemeye kararlı olduğunu belirtmektedir. Bu tutumu Bir-
leşmiş Milletler Genel Sekreteri’nin gözetimi altında toplumlararası müzakerelerin
devam etmesi isteğini önemle ve memnuniyetle kaydediyoruz. Bağımsızlık bildir-
gesinde, bağlantısızlık dışında bir politika izlenmeyeceği ve 1960 tarihli tesis, ga-
ranti ve ittifak anlaşmalarına bağlı kalınacağı da ifade edilmiştir. Bu ilkelerin be-
nimsenmesini çok önemli buluyoruz. Belirttiğim bu noktaları göz önünde tutan
Hükümetimiz, bugün öğleden sonra yaptığı değerlendirme sonucunda Kuzey Kıb-
rıs Türk Cumhuriyeti’ni tanımaya karar vermiştir. Büyükelçimiz Kuzey Kıbrıs Türk
Cumhuriyeti Başkanı Sayın Denktaş’a kararımızı bildirmektedir. Bundan sonra
dikkatlerimizi barışçı çözüm çabalarına çevirmeliyiz. İlgili bütün Hükümetlerin bu
alanda yardımcı olmalarını temenni ediyoruz. Yeni kurulan Cumhuriyet’e karşı
olumsuz bir tutum takınmak anlaşma olanaklarını yitirmekten başka bir amaca
hizmet edemez. Türkiye her zamanki gibi Birleşmiş Milletler Genel Sekreteri’nin
iyi niyet misyonunu desteklemeye devam edecektir. Kıbrıslı kardeşlerimize mutlu
bir istikbal diliyoruz.”
Dışişleri bakanı Türkmen yöneltilen bir soruya cevaben; “Bu zamanlama bi-
zim zamanlamamız değil Sayın Denktaş’ın bağımsızlığı ilan etmedeki zamanlamayı
yaparken neler düşündüğünü bilmiyorum. Bizden ilham almadığını zannediyorum
ki…”342 açıklamasını yaparak Türkiye’nin KKTC’nin bağımsızlık ilanında herhangi
bir dahli olmadığını açıkça ifade etmiştir. Denktaş daha sonra Türkiye’nin bağım-
sız bir devleti desteklemediğini ve adada federal sistemden yana olduğunu açık-
lamıştır.343 Turgut Özal’da KTFD’nin aldığı kararları destekleyeceklerini ifade et-
miştir.344 Sonuç olarak KKTC’nin bağımsızlık ilanı Kıbrıs meselesinde ilk defa ada-
nın, Türkiye’yi yönlendirdiği bir durumdu.345
KKTC’nin ilanına uluslararası tepkiler de gecikmemiştir. İngiltere, Yunanis-
tan ve Kıbrıs Rum Yönetimi’nin başvurusu üzerine BM Güvenlik Konseyi 17–18

342 “Sorular ve Cevaplar”, Milliyet, 16 Kasım 1983.

343 Denktash, a.e., s.121.
344 “Liderler: Saygılıyız Kararı Destekleriz”, Milliyet, 16 Kasım 1983.
345 Melek M. Fırat, “Kıbrıs Sorununun Türk Dış Politikasına Etkisi”, (ed.) İsmail Sosyal, Çağdaş
Türk Diplomasisi: 200 Yıllık Süreç Sempozyumu, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 15–
17 1997, s.560.
726
Kasım 1983’te “Kıbrıs’taki Durum” adıyla toplantılar düzenlenmiştir. İngiltere
tarafından düzenlenen karar tasarısında ise Güvenlik Konseyi’nden KKTC’nin ta-
nınmaması ve Kıbrıs Hükümeti dışında başka bir Hükümetin kabul edilmemesini
talep edilmiştir.346 Görüşmelerde Kıbrıs Rum ve Yunanistan tarafı KKTC’nin ilanı-
nın yasa dışılığını savunmuşlardı. Kıbrıs Türk Toplumu lideri Rauf Denktaş gö-
rüşmede yaptığı konuşmada, egemen ve bağımsız Kıbrıs’ta Türk Toplumu’nun eşit
statüsü ve ortaklık haklarının elinden alındığını; 1963 yılında Kıbrıs Rum Toplumu
tarafından başlatılan silahlı saldırılar ile Kıbrıs Türk Toplumu’nun 20 yıldan fazla
yönetim haklarının gasp edildiğini ve şu anda Kıbrıs Cumhuriyeti’nin A’dan Z’ye
illegal olduğunu, Türk tarafının azınlık olarak ortaya konmak istendiğini; Kıbrıs
Türk Toplumu’nun tüm haklarının elinden alınmaya çalışıldığını, Kıbrıs’ın bir Yu-
nan adası olduğu iddialarının 15 Kasım tarihinde Kıbrıs Türk Toplumu’nun Kendi
Kaderini Tayin Hakkı’nı kullanılması kararını aldırttığını belirtmiştir.347
Görüşmeler neticesinde BM Güvenlik Konseyi 541(1983) sayılı kararı almış-
tır. Söz konusu karara göre; bağımsız bir KKTC devletin ilanı yasal olarak geçersiz
ve 1960 Kıbrıs Cumhuriyeti Kuruluş ve Garanti Antlaşmalarına ile bağdaşmaz idi.
Bu ilanın Kıbrıs’taki durumu kötüleştirmek dışında bir katkısı olmayacağı vurgu-
lanıyor ve bütün devletlere Kıbrıs Cumhuriyeti dışında hiçbir devleti tanımama
çağrısı yapılmaktaydı. Ayrıca Konsey bağımsızlık ilanının yasadışı olduğu gerekçe-
siyle geri çekilmesini istemiştir.348
Türkiye ise, BM’nin bu kararını tanımadığını açıklamıştır. Bu gelişmeler ya-
şanırken Kıbrıs Rum ve Yunan lobisi ABD Senatosu’ndan, Türkiye’ye yönelik bir
ambargo kararı çıkarılmasına çalışmış ancak Reagan yönetimi girişimi reddedince
Rum tarafının çabaları akim kalmıştır.349 Diğer taraftan Rum ve Yunan tarafı ba-
ğımsızlık ilanını sert bir şekilde kınamaya devam etmiş ve meseleyi başta Avrupa
Parlamentosu, BM ve İngiliz Uluslar Topluluğu gibi uluslararası platformlara taşı-
mak suretiyle KKTC’nin bağımsızlığının yasa dışı olduğuna yönelik kararlar çıkar-
mayı başarmıştır.350
ABD cephesinde de KKTC’nin ilanı tepkiyle karşılanmıştır. Ronald Reagan
Ortadoğu Özel temsilcisi Donald Rumsfeld aracılığı Türkiye’ye BM Güvenlik kara-
rını hatırlatmış ve Türkiye’nin KKTC’yi tanımasını geri almasını istemiştir.351 Zira

346 “İngiltere’nin Hazırladığı Karar Tasarısı”, Milliyet, 19 Kasım 1983.

347 Uluslararası Strateji ve Güvenlik Araştırmaları Merkezi, BM Güvenlik Konseyi’nin 541 ve 550
Sayılı Kararlarının Hukuken Geçersizliği, 01 Mart 2012, (10.08.2017, çevrimiçi),
http://www.usgam.com/tr/index.php?l=807&cid=384&bolge=14&konu=28.
348 Karar için bkz: Resolution 541 (1983) of 18 November 1983, (10.08.2017, çevrimiçi),
http://www.mfa.gov.tr/data/DISPOLITIKA/KIBRIS/BMGuvenlikKonseyiKarari1983541544.pdf.
349 Mustafa Bostancı, “Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nin İlanı ve Buna Yönelik Tepkilerin Türk
Kamuoyundaki Yankıları”, Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt 34, Sayı 57, s.347.
350 Sönmezoğlu, a.e., s.422-423.
351 “Reagan’ın Özel Temsilcisi Ankara’ya Gelip Evren’le Görüştü”, Milliyet, 19 Kasım 1983.
727
ABD; KKTC’yi tanıyan Pakistan’a baskı sonucunda tanıma işlemini geri aldırtmış
idi. Türkiye, ABD’nin bu talebini reddetmiş ve dönemin Türkiye Cumhurbaşkanı
Kenan Evren Türkiye’nin KKTC’yi tanımaktan vazgeçmeyeceğini ifade etmiştir.352
SSCB tarafından ise KKTC ilanına ciddi bir kınama gelmemiş; Kıbrıs soru-
nunda kalıcı bir çözüme ulaşılabilmesi için toplumlararası görüşmelerin başlama-
sı, bu nedenle de “uluslararası ·bir konferans” toplanması önerilmiştir.353
Avrupa Konseyi, Kıbrıs Rum yönetimi lideri Kıbrıs Rum Yönetimi’nin talebi-
ne müteallik 18 Kasım 1983’te, KKTC’nin bağımsızlık ilanı gündemiyle Strasbo-
urg’ta olağanüstü toplanmıştır. Bakanlar Komitesi Konferansı’nda KKTC ilanının
esefle kınandığına dair taslak bir metin hazırlanmıştır. Türk delegasyonu, 1’e karşı
19 oyla kabul edilen KKTC’nin ilanına dair kararın, sekretarya tarafından yayın-
lanmasını engellemeyi başarmıştır. Bakanlar Komitesi toplantısının bir bildiri ya-
yınlamadan dağılması, Avrupa Konseyi çevrelerinde beklenmedik bir durum ola-
rak değerlendirilmiştir.354
Avrupa Parlamentosu’nda ise KKTC’nin bağımsızlık ilanı protesto edilmiş ve
bağımsızlık kararını kınayan bir karar kabul edilmiştir. Söz konusu karara göre
“KKTC’nin bağımsızlık ilanının geçersiz hale getirilebilmesi için” Avrupa Ekonomik
Topluluğu (AET) üyelerini önlem almaya çağrılmıştır. Aynı zamanda KKTC Devle-
tinin ilanının şiddetle kınandığı belirtilmiştir.355
Gelişmeler bu yönde iken 17 Nisan 1984’te KKTC ile Türkiye arasında karşı-
lıklı büyükelçi atamaları gerçekleştirilmiştir.356 Atama sonrasında KKTC büyükel-
çisi Peker Turgut’u kabul eden Kenan Evren konu ile ilgili şu açıklamayı yapmış-
tır:357
“Gerçi Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nin tanınması bugün için diğer devlet-
ler tarafından gerçekleştirilmemiştir. Ancak Kıbrıs Türk toplumunun haklılığı za-
man geçtikçe kabul edilecek ve ileride bu noksan taraf da tamamlanacaktır. Ya
federasyon çatısı altında birleştirilecektir, ya da Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti
bağımsızlığını devam ettirecektir. Esasen başka türlü hal çaresi düşünülmemeli-
dir.”
Taraflar arasında karşılıklı büyükelçi ataması formalite bir işlem gibi görül-
se de Türkiye’ye ABD tarafından yapılacak yardımların Maraş’ın Rumlara verilme-
si koşuluna bağlayan ABD Kongresi’ne de bir yanıt niteliği taşımaktaydı. Bu geliş-
me Rum-Yunan cephesinde tepkiyle karşılanmıştır. BM Güvenlik Konseyi konu ile

352
A.e.
353 Semra Egi Ergeneli, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nin İlanı ve Kamuoyundaki Yankıları,
Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 1985, s.96.
354 A.e., s.102.
355 Commission of the European Communities Secretariat-General, Bulletin of the European Com-
munities, No: 11, Vol.16, Brussels, 1983, s.68.
356 “KKTC’yi Tanıma Büyükelçilik Düzeyine Çıkarıldı”. Cumhuriyet, 18 Nisan 1984.
357 A.e.
728
ilgili olarak 11 Mayıs 1984 ve 550 (1984) sayılı kararı almıştır.358 Karar;
365(1974), 367 (1975), 541 (1983) ve 544 (1983) sayılı kararlara atıfla teyit et-
mektedir. KKTC ve Türkiye arasındaki büyükelçi değişimi de dâhil olmak üzere
bütün ayrılıkçı eylemlerin kınandığı ve söz konusu işlemin geri alınması gerektiği-
ni vurgulamaktadır. Ayrıca, bütün devletlere açıkça KKTC’nin tanınmaması çağrısı
yapılmıştır.359
BM Güvenlik Konseyi’nin söz konusu kararları Kıbrıs Türklerinin uluslara-
rası ortamdan daha da yalıtılması sonucunu doğurmuştur. Bu nedenle KKTC, Tür-
kiye’ye daha bağımlı hale gelmiş iki devlet arasında bütünleşme daha da artmıştır.

4.2.1984–1989 Dönemi
KKTC’nin ilanı sonrasında Kıbrıs meselesi yeni bir aşamaya geçmiştir. Yuka-
rıda da değinildiği üzere uluslararası platformda KKTC’nin ilanına dair alınan ka-
rarların tamamı Rum-Yunan tezlerini desteklemekteydi ve KKTC yasadışı ilan
edilmişti.
Öte yandan BM Genel Sekreteri Perez de Cuellar toplumlararası görüşmele-
rin yeniden canlandırılması maksadıyla taraflar arasında ortak zemin yakalanma-
sına dair “Çalışma Esaslarını” taraflara sunmuş ve görüşlerini istemiştir.360 Çalış-
ma Esasları kısaca şunlardı:361
i- İki kesimli, iki toplumlu federal bir cumhuriyet kurulacaktır.
ii- Federal cumhuriyette iki meclis bulunacaktır. Alt meclis 70/30 oranı, üst
meclis ise Türk ve Rumların eşit katılımı ile oluşacaktır.
iii- Türklerin 1981’de sundukları toprak önerileri esas olarak alınıp Maraş,
Yeşilırmak, Akıncılar Rumlara bırakılacak, sınır boylarında ise Rumlar
lehine düzenlemeler yapılacaktır.
iv- İki toplum arasında güven ortamının kurulması için
 Lefkoşa havaalanı Türklerle Rumlar arasında ortak işletmeye açılacaktır.
 Ortak bir geçici Hükûmet kurulacaktır.
 Sorunun uluslararası platformda ele alınmasına son verilecektir.
 Türklere ekonomik ambargo uygulanmasın durdurulacaktır.
Toplumlararası “Yakınlaşma Görüşmeleri” 10 Eylül 1984’de New York’ta
BM Genel Sekreterinin taraflar ile ayrı ayrı görüşmesi şeklinde başlamış ve 12

358
Karar görüşme ve oylamasına ABD katılmamıştır. Bkz: Yearbook of The United Nations, 1984,
Part 1, Sec.1, Chapter 8, s.244
359 Resolution 550 (1984) of 11 May 1984, (11.08.2017, çevrimiçi), http://www.un.org/en/ga/search/
view_doc.asp?symbol=S/RES/550(1984).
360 Sönmezoğlu, a.e., s.423.
361 Zehra Yalçınkaya Cerrahoğlu, Birleşmiş Milletler Gözetiminde Kıbrıs Sorunu ile İlgili Olarak
Yapılan Toplumlararası Görüşmeler (1968–1990), T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara,
1998, s.82-83.
729
Aralık tarihine kadar üç tur gerçekleştirilmiştir. Üçüncü görüşme turunda Genel
Sekreter sorunun çözümüne dair bir “ön taslak” metnini taraflara sunmuştur.
Özetle, ön taslak metnine göre; Taraflar 1977 ve 1979 zirve anlaşmalarını
kabul etmiş olacaklardı. Federal Cumhuriyet bağımsız, bağlantısız ve federal ana-
yasa açısından iki toplumlu ve toprak açısından iki bölgeli olacaktı, Federal Kıbrıs
Cumhuriyeti uluslararası kişiliğe sahip olacak ve federal Hükûmet bütün Kıbrıs
topraklarında egemenliğe sahip olacaktı; federal yasalar altında tek vatandaşlık
ihdas edilecekti. Yürütme mekanizması başkanlık sistemi; başkan Rum, yardımcısı
Türk olacaktı. 7 Rum ve 3 Türk’ten oluşacak Hükûmette kararlar alınabilmesi için
en az bir Türk üyenin olumlu oy kullanması gerekmektedir. Başkan ve yardımcısı-
nın veto hakları bulunacaktı. Yasama mekanizmasında federal devletin iki meclisli
olması öngörülmüştü. Alt mecliste 70/30 oranı üst mecliste 50/50 oranı benim-
senmişti. Hassas konuların oylanmasında her iki tarafın ayrı çoğunluğu olacaktı.
Diğer konularda basit çoğunluk benimsenmişti; ancak bu çoğunluk içinde Türk
tarafı üyelerinin sayıca %30’u bulunmalıydı. Yasaları alt meclis yapacak üst meclis
ise onay mekanizması olacaktı. Ayrıca federal devletin bütçesi ve benzer hususlar-
da “özel anayasal önlemler” (Deadlock Solving Machinery) öngörülmekteydi. Üç
Özgürlükler (dolaşım, yerleşim, mal edinme) 1977 Zirve anlaşmasının esas olacağı
benimsenmekteydi. Kıbrıs’ta konuşlandırılmış yabancı askerlerin geri çekilmeleri
için bir takvim belirlenecekti. Maraş, 05 Ağustos 1981 haritası çerçevesinde BM
denetiminde olacak ve Lefkoşa havalimanı BM denetiminde her iki kesimin ortak
kullanımına açılacaktı.362
Denktaş Türk tarafının ön taslak metnini kabul ettiğini açıklamıştı. Rum ta-
rafı ise Yunanistan’ın fikrini aldıktan sonra taslakta çeşitli değişiklikler yapmaya
çalışıyordu. Rum tarafı Cumhurbaşkanı yardımcısının veto yetkisi başta olmak
üzere çeşitli noktaları değiştirmeye çalışmış ve 08 Aralık 1984’te önerilerini BM
Genel Sekreterine sunmuştur. Kypriaonu’nunda onayı ile 17 Ocak 1985’te New
York’ta taraflar arasında Zirve toplantısı gerçekleştirilmiştir. Türk tarafı vereceği
ödünleri ve geri çekilebileceği noktayı masaya koymuştur.363 Bunlar; Kıbrıs Türk-
leri’nin güvenliği sağlandığı takdirde Türkiye’ye ait askeri birliklerinin çekilmesini
kabul etmek; KKTC’nin ilgasını kabul etmek; çeşitli toprak tavizlerinde bulunmak
idi.364 Kıbrıs Türk tarafı plana çekince koymadan kabul etmiştir. Bu çerçevede
Rum tarafı ise taslağı bütünü ile kabul ettiğini açıklamaktan kaçınmıştır. Kypriao-
nu ortada bir anlaşma değil “gündem taslağı” olduğunu ifade etmiştir. Aslında Rum
tarafı zirve öncesinde üzerinde mutabakata varılan “topluluklara eşit statü”, “iki
kesimlilik” gibi temel konuları tartışmaya açmayı amaçlıyordu.365 Fakat bunlar

362 Andrew Fauld, Excerpta Cypria for Today, K.Rustem and Brother, London, 1988, s.191–194.
363 Cengiz Çandar, “Zirve Çekişmeli Başladı”, Cumhuriyet, 18 Ocak 1985.
364 Cerrahoğlu, a.e., s.87
365 Sönmezoğlu, a.e., s.425.
730
Türk tarafının tartışmayacağı başlıklardı. Sonuç olarak zirve başarısızlığa uğramış-
tır. Konu ile ilgili açıklama yapan Denktaş zirvede Türk tarafının vermeye hazır
olduğu tavizlerin bundan sonra geri alınmış olduğunu ve KKTC’nin anayasa refe-
randumu ile ilgileneceğini ifade etmiş ve görüşmelerin başarısızlığa uğraması ile
ilgili şunları kaydetmiştir: 366
“Bana Genel Sekreter anlaşma taslağının değişmeyeceğine güvence verdiği
için buraya geldim. Ama Kipriyanu’nun New York’taki tutum değişikliğinin arka-
sında Papandreu var. Çünkü Kıbrıs sorununun çözümü, Papandreu’nun işine gel-
miyor. Bu sorun çözümsüz kaldıkça, Yunan lobisi harekete geçirilerek Amerikan
Kongresi’nde Türkiye cezalandırılmak isteniyor. Papandreu, bu sorunu çözümsüz
tutarak, ABD’yi Türkiye üzerinde baskıya itmek istiyor.”
Ardından Genel Sekreter sadece Kıbrıs Rum tarafı ile görüşmüş ve “ön tas-
lak” üzerinde Rum tarafı talepleri ekseninde düzenlemeler yapmış ve 12 Nisan
1985’te taraflara sunmuştur. Yeni taslağı Kıbrıs Türk tarafı; oluşturulma aşama-
sında görüşlerinin alınmaması ve Türkiye’nin garantisi net ifadelerle bulunmadığı
için reddetmiştir.367
Kıbrıs meselesinin çözümü için Genel Sekreter 1986 yılında da çeşitli giri-
şimlere devam etmiştir. 29 Mart 1986 tarihli “Çerçeve Anlaşma Taslağı”nı tarafla-
ra sunmuştur. Söz konusu taslakta da federal bir çözüm önerilmekteydi.368 Ayrıca
belge Güvenlik Konseyi başkanına, Türkiye ve Yunanistan’a da iletilmiştir. Belge-
nin, Nisan 1985’de bir önce sunulan belgeden büyük farklılığı yoktu. Bununla be-
raber Türk tarafının endişelerini gidermek için belgenin savunma ilgili kısımda
uluslararası antlaşmalar yerine “Garanti ve İttifak Andlaşmaları” ifadesi açıkça
kullanılmıştır.369 Rum tarafı Genel Sekreter’in önerdiği metin görüşülmeye baş-
lanmadan evvel üç ana meselenin çözülmesi gerektiğini savunmuştur. Bunlar: a-
Üç Özgürlüklerin (seyahat-yerleşme- mülk edinme) sağlanması, b- Türk Silahlı
Kuvvetleri ve Türkiye’den gelen göçmenlerin adadan ayrılması, c-Etkin uluslarara-
sı garantilerin tartışılması.370 Doğal olarak bu yaklaşım Genel Sekreter’in önerile-
rinin reddi mahiyetindeydi. Zaten Genel Sekreter’in önerilerine Kypriaonu’dan
önce Atina itiraz etmişti. Yunanistan tarafından gelen açıklama da Kıbrıs meselesi-
nin kendileri için yabancı işgal kuvvetlerinin adada varlığı olduğunu açıklamış-
tır.371 Kıbrıs Türk tarafı Rum tarafının değişiklik önerisini reddetmiş ve Genel Sek-
reter’in bir çabası daha sonuçsuz kalmıştır.
21 Şubat 1988’de Kıbrıs Rum tarafında genel seçimler yapılmış, Emekçi Hal-
kın İlerici Partisi (AKEL) ve küçük grupların desteği ile bağımsız aday Yorgo Vasiliu

366 Cengiz Çandar, “Zirve Başarısızlıkla Bitti”, Cumhuriyet, 21 Ocak 1985.

367 Cerrahoğlu, a.e., s.96-97.
368 A.e., s.99
369 Ertuğrul, a.e., s.259.
370 İzzet Rıza Yalın, “Kıbrıs Düğümü”, Cumhuriyet, 12 Haziran 1986; Sönmezoğlu, a.e., s.426.
371 Yavuz Baydar,”Papoulias: Türkiye’de Demokrasi Göstermelik”, Cumhuriyet, 12 Haziran 1986.
731
başkan seçilmiştir. Vasiliou seçim kampanyası sırasında Türk tarafı ile görüşebilece-
ğini dile getirmişti. Öte yandan Vasiliu başkanlık makamına oturduktan hemen son-
ra Kıbrıs meselesinin çözümü için bir kampanya başlatmıştı. Denktaş meselenin
çözümünde ilk adımı atan ve çözümsüzlük yanlısı görünmemek için Rum tarafına 03
Mart 1988’de sosyal ve kültürel alanlarda işbirliğini geliştirmeye yönelik çeşitli öne-
riler sunmuş ancak Vasiliou, Denktaş ile görüşmeyi reddetmişti.372 Çünkü Vasi-
liou’ya göre Denktaş Ankara’nın “kuklası” idi ve mesele Turgut Özal ile çözülebilirdi.
Çünkü Özal Kıbrıs meselesi ile ilgili olarak Denktaş’a nazaran taviz vermeye daha
yatkın olabilirdi. Ancak Vasiliou’nun bu girişimi Ankara tarafından reddedildi.373
Vasiliou, Denktaş görüşmekten başka yol olmadığını anlamıştı.
Bu arada Türkiye ile Yunanistan ilişkilerinde de Davos süreci ile birlikte
yumuşama başlamıştı. Çözüm umutlarının arttığı bu dönemde Genel Sekreter mü-
zakerelerin yeniden başlatılması için girişimlerde bulunmuştu. Mayıs 1988’te
Denktaş ve Vasiliou Genel Sekreter’in çağrısına olumlu yanıt vermişlerdi. Bu arada
Genel Sekreterlik taraflara 1977 ve 1979 Zirve anlaşmaları çerçevesinde topyekûn
bir anlaşmaya varmayı hedefleyen eşit düzeyli acil görüşmelere başlanması öneri-
sini iletti.374 Taraflar 24 Ağustos 1988’de Cenevre’de Genel Sekreterle buluştular.
Eylül ayından itibaren New York’ta devam eden görüşmeler kesintilerle birlikte
1989 yılının Nisan’ına kadar devam etti. Fakat taraflar arasında herhangi bir uz-
laşma sağlanamadı.375 Genel Sekreter taraflara yetkisinin de üzerine çıkarak çö-
züme ilişkin önerilerini 25 Temmuz 1989’da sundu. Özetle öneriler şu başlıkları
içermekteydi:376
i- Kurulacak federal cumhuriyet anayasal açıdan iki toplumlu, toprak yö-
nünden iki kesimli olacak,
ii- İki toplumun siyasî eşitliği olacak,
iii- İki federe devlet eşit yetkili olacak,
iv- Federal devlet, tek uluslararası kişiliğe ve tek egemenliğe sahip olacak;
ülkede tek vatandaşlık geçerli olacaktır.
v- Dolaşım özgürlüğü federal cumhuriyetin kurulması ile hemen uygula-
nacak, yerleşme ve mülk edinme özgürlükleri ise göçmenlerin evlerine
dönüşü konusunda anlaşma sağlandıktan sonra uygulamaya geçecek,
vi- Nihai olarak ada askerden arındırılacaktır. Anlaşma yapılması ile birlik-
te yabancı askerlerin büyük bölümü adadan çekilecektir.
vii- 1960 Garanti Andlaşmaları aynen kalacak, ancak günün şartlarına uy-
durulacaktır.

372 Ertuğrul, a.e., s.262.

373 Sönmezoğlu, a.e., s.426.
374 Cerrahoğlu, a.e.,s.106.
375 Sönmezoğlu, a.e., s.432.
376 “Kıbrıs’a Yakın Takip”, Cumhuriyet, 27 Temmuz 1989.
732
 Genel Sekreter’in önerisi 1960 andlaşmaları ile oluşturulan düzene çok ben-
zemekle birlikte Türk tarafı bu denli güçlü bir federal merkezden yana değildi.
Vasiliou bu metni müzakere zemini olarak kabul edebileceğini açıklarken, KKTC
Meclisi’nin 21 Ağustos 1989 tarihli birleşiminde Denktaş Türk tarafının çözüm için
gerekli gördüğü noktaları ortaya koymuştur. Bunlar: a-Kıbrıs Türk tarafına am-
bargonun kaldırılması, b- Rumların Türk sınırına saldırmaktan vazgeçmesi ve
karşılıklı saldırılmazlık anlaşması yapılması, c- Toprak mübadelesine gelinmesi, ç-
Kıbrıs Hükümeti unvanından vazgeçilmesi ve Rum tarafının bütün Kıbrıs’ı temsil
etmediğinin kabul edilmesi idi.377 Ayrıca Denktaş, Genel Sekreter’in resmi bir plan
sunarak yetkisini aştığı gerekçesiyle söz konusunu planı reddetmiştir.378 Bu geliş-
menin ardından Türk tarafı toplumlararası görüşmelerde ilerleme sağlanması ve
görüşmelerden kaçan taraf olarak görünmemek için yeni bir çerçeve öneri hazır-
ladı ve Genel Sekreterliğe sundu. Türk tarafının çözüm için olmazsa olmaz gördü-
ğü noktalar şunlardı: İki topluluğun mutlak siyasal eşitliği ve her iki toplumun ayrı
ayrı kendi kaderini tayin hakkı tanınmalı, iki toplumun ayrı dinsel ve ulusal kim-
liklerinin bulunduğunun kabul edilmeli.379 1990 Şubat’ında New York’ta başlayan
görüşmelerde Vasiliou, Kıbrıs Türk halkına, ayrıca kendi kaderini tayin hakkının
verilmesi ve ayrı ulusal kimliklerin tanınması hususlarını kabul etmeyince görüş-
meler tıkanmıştır. Çünkü Rum tarafına göre bu iki isteğin kabulü KKTC’nin tanın-
masına yol açabileceği gibi, kendi kaderini tayin hakkının380 Türklere tanınması
ileride Türklerin hukuki “ayrılma hakkı”nı kullanması için açık çek gibiydi. Söz
konusu şartların kabulü 1974’ten ve özellikle 1983’ten beri süregelen Rum tezle-
rinin de boşa çıkması anlamına da gelmekteydi.
Sonuç olarak 1980’li yıllarda Kıbrıs konusu KKTC’nin ilanı ile daha da girift
hale gelmiş BM Genel Sekreterleri’nin çözüme dair çabaları da tarafların çözüm
anlayışlarının birbirinden temelden farklı olması nedeniyle başarıya ulaşamamış-
tır.

4.3. Türkiye-KKTC İlişkileri

Bağımsız KKTC’nin ilan edildiği günlerde Türkiye genel seçimler olmuş ve
iktidara Turgut Özal’ın Anavatan Partisi gelmişti. Uluslararası kamuoyu KKTC’nin
ilanına sert tepki göstermişti. Bu bağlamda 12 Eylül askeri darbesi ile Batı ile iliş-
kileri zaten bozuk olan Türkiye bir başka büyük baskıya da maruz kalacaktı. Özal
Hükümeti Batı ile ilişkilerini geliştirmeye yönelik her hamlesinde Kıbrıs meselesi-

377 İzzet Rıza Yalın, “Denktaş’ın Barış için 4 Koşulu”, Cumhuriyet, 22 Ağustos 1989.
378 Sönmezoğlu, a.e., s.433.
379 A.e., s.433; İsmail, a.e., s.205-209.
380 Kıbrıs Türk toplumunun kendi kaderini tayin “hakkı” ile ilgili Monroe Leigh tarafından hazırlanan
hukuki görüş için bkz: UN Documents, A/44/967, S/21420, 01 August 1990, (14.08.2017, çevri-
miçi),https://documents-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N90/178/32/img/N9017832.pdf?Open
Element.
733
ni karşısında görmeye başlamıştır. Türkiye Batı’ya jest olarak Ocak 1984’te adada
asker sayısında indirim yapsa da bu girişimi Batı tarafında karşılık bulmamıştır.
381

Turgut Özal’ın liberal ekonomik anlayışı Batı ile işbirliğini gerekli kılıyordu.
Aynı zamanda dış politik düzlemde de aktif olmayı hedefleyen Özal için her iki
alanda da sorun yaratan meselelerin çözümlenmesi şarttı. Kıbrıs ise söz konusu iki
alanda da Türkiye’yi zorlamaktaydı. Yunanistan, AT ve ABD aksında ilişkiler düzel-
tilmek isteniyorsa Özal için Kıbrıs konusu muhakkak çözülmeliydi.382 Özal açısın-
dan bir çözüm gerçekleşecekse bu da ekonomik temelli olabilirdi. Ayrıca, Türkiye
kamuoyu için hassasiyet taşıyan Kıbrıs konusunda siyasal anlamda radikal adım-
lar atmak Türkiye’deki genel dengeleri de yadsımak olurdu. İşte bu düşünceler ve
şartlar altında Özal’ın Kıbrıs meselesiyle alakalı ilk denemesi KKTC’yi bir Serbest
Ticaret Bölgesine dönüştürmek olmuştur. Bu sayede resmen tanınmayan bir dev-
let olan KKTC dünya ile ticari ilişkilerini arttırdıkça ekonomik olarak güçlenecekti
bu da çözüme katkı sunacaktı. Bu yaklaşımın bir diğer tarafı ise adanın ekonomisi
güçlendikçe Denktaş ve Rum tarafının çözüme zorlanabileceği teziydi. Fakat
Özal’ın bu planı başarılı olmamıştır. Türkiye bu noktada ikinci ekonomik proje
olan KKTC ekonomisinin Türkiye’ye benzetilmesi planını devreye sokmuştur. Özal,
Türkiye’de uygulamaya koyduğu bazı ekonomik reformların aynılarının ada da
uygulanmasını KKTC yöneticilerine salık vermiştir. Bir bakıma, Özal’ın ada eko-
nomisine uyguladığı ekonomik girişimler bağımsız bir devlete, Türkiye tarafından
yapılan bir ekonomik dayatmaya dönüşmüştür.383 1986 yılının sonunda Türkiye
ile KKTC arasında ekonomik işbirliği protokolü imzalanmış ve böylece ekonomik
ilişkilerin hukuki çerçevesi de belirlenmişti.384 Türkiye’nin böyle bir adımı atması-
nın bir anlamı daha vardı. KKTC bütçesinin yaklaşık %40’lık kesimini karşılayan
Türkiye’nin kendisini ekonomik anlamda dönüştürmeye çalıştığı yerde KKTC’yi
aynı çizgiye çekmesi anlaşılabilirdi. Ancak bu proje de isteneni vermemiş zamanla
Türkiye ekonomisi bozuldukça KKTC ekonomisi de aynı akıbeti paylaşmıştır.
Ülkenin 1980’li yıllardaki ekonomik yapısına bakıldığında KKTC ekonomisi-
nin dış alımının yaklaşık yarısı Türkiye’den gerçekleşirken dış satımının yaklaşık
yüzde 15-20’lik kısmını Türkiye’ye olmuştur. Bunun yanında KKTC ekonomisi
Türkiye’ye daha bağımlı hale gelmiştir. Diğer taraftan ülke bütçe gelir gider denge-
si gider tarafına sürekli açık vermiştir. 385

381
İlhan Uzgel, Ulusal Çıkar ve Dış Politika, İmge Yayınları, Ankara, 2004, s.341.
382 A.e., s.342.
383 Mehmet Hasgüler, Kıbrısta Enosis ve Taksim Politikalarının Sonu, İletişim Yayınları, İstanbul,
2002, s. 137.
384 Melek Fırat, “Yunanistan ile İlişkiler”, (ed.) Baskın Oran, Türk Dış Politikası Cilt II: 1980–
2001, İletişim yayınları, İstanbul, 2003, s.120-121
385 “KKTC Devlet Planlama Örgütü, Ekonomik ve Sosyal Göstergeler 2015, Mayıs 2017,
/14.08.2017, çevrimiçi), http://www.devplan.org/Ecosos/EXCEL-TUR/SEG-TUR.zip
734
 Tablo 1: 1980–1989 Yılları Arasında KKTC Enflasyon Oranları
Yıl Enflasyon Oranı %
1980 93,0
1981 42,8
1982 33,2
1983 33,8
1984 70,7
1985 43,0
1986 48,1
1987 43,0
1988 62,6
1989 51,8
Kaynak: KKTC Devlet Planlama Örgütü, 2017.

Özal döneminde Türkiye’nin KKTC’nin uluslararası platformda devlet olarak

tanınmasına dair herhangi bir çabası olduğu söylenemez. Ancak KKTC’nin gözlem-
ci statüsü ile İKÖ’de temsilinin sağlanması bu meyanda tek başarılı politika olarak
görülebilir.386 Türkiye’nin kendi tanıdığı bir devletin uluslararası platforma ta-
nınması için hiçbir girişimde bulunmaması KKTC tarafından da eleştiriye konu
olmaktaydı. Fakat Türkiye’nin bu tutumu Özal’ın dış politikası içinde anlaşılabilirdi
çünkü KKTC’nin güçlendirilmesine yönelik atılacak her adım Kıbrıs sorunun çö-
zülmesini zorlaştıracak ve Özal’ın arzuladığı Batı ile ilişkilerin kurulmasını engel-
leyecekti.
Sonuç olarak Uzgel’in ifadesiyle; “Yapısal kısıtlamalar olmasa idi. Özal’ın bu
dönemde Kıbrıs konusunda geçmişe oranla çok daha rahat adımlar atabileceğini
tahmin etmek zor değildir.”387

386 A.e., s.121.

387 Uzgel, a.e., s.404.
735
KAYNAKÇA

Belge
34/30 Question of Cyprus, 20 November 1979, http://www.un.org/en/ga/search/
view_doc.asp?symbol=A/RES/34/30, (çevrimiçi, 07.08.2017).
37/253, Ouestion of Cyprus, (08.08.2017, çevrimiçi), http://www.un.org/
en/ga/search/view_doc.asp?symbol=A/RES/37/253.
Commission of the European Communities Secretariat-General, Bulletin of the
European Communities, No: 11, Vol.16, Brussels, 1983.
Devlet Planlama Teşkilatı, Sınıraşan Sular Fırat Dicle Havzası ve Güneydoğu Ana-
dolu Projesi, Haziran 1997.
KKTC Devlet Planlama Örgütü, Ekonomik ve Sosyal Göstergeler 2015, Mayıs 2017,
/14.08.2017, çevrimiçi), http://www.devplan.org/Ecosos/EXCEL-TUR/
SEG-TUR.zip.
Law No. 14 of 1990, Ratifying the Joint Minutes Concerning the Provisional Divi-
sion of the
Resolution 534 (1983) of 15 June 1983, (09.08.2017, çevrimiçi), http://www.
un.org/en/ga/search/view_doc.asp?symbol=S/RES/534(1983).
Resolution 541 (1983) of 18 November 1983, (10.08.2017, çevrimiçi),
http://www.mfa.gov.tr/data/DISPOLITIKA/KIBRIS/BMGuvenlikKonseyiKa
rari1983541544.pdf.
Resolution 550 (1984) of 11 May 1984, (11.08.2017, çevrimiçi), http://www.
un.org/en/ga/search/view_doc.asp?symbol=S/RES/550(1984).
T.C. Dışişleri Bakanlığı, Ekonomik İşbirliği Teşkilatı, http://www.
mfa.gov.tr/ekonomik-isbirligi-teskilati-_eit_.tr.mfa, (24.07.2017, çevrimiçi).
T.C. Dışişleri Bakanlığı, Körfez Arap Ülkeleri İşbirliği Konseyi (KİK),
http://www.mfa.gov.tr/korfez-arap-ulkeleri-isbirligi-konseyi.tr.mfa,
(25.7.2017, çevrimiçi).
UN Documents, A/44/967, S/21420, 01 August 1990, (14.08.2017, çevrimiçi),
https://documents-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N90/178/32/img/
N9017832.pdf?OpenElement.
UN General Assembly, The Situation in the Occupied Arab Territories, Ninth Emer-
gency Special Session, 05 Şubat 1982, (çevrimiçi, 19.07.2016),
http://www.un.org/en/ga/search/view_doc.asp?symbol=A/ES-9/PV.12.
Yearbook of The United Nations,1983, Part 1, Sec.1, Chapter 8, s.247; (09.08.2017,
çevrimiçi), http://cdn.un.org/unyearbook/yun/pdf/1983/1983_261.pdf ;”
Yearbook of The United Nations,1983, Part 1, Sec.1, Chapter 8, s.251, (09.08.2017,
çevrimiçi), http://cdn.un.org/unyearbook/yun/pdf/1983/1983_265.pdf.

736
Yearbook of The United Nations,1983, Part 1, Sec.1, Chapter 8, s.250, (09.08.2017,
çevrimiçi), http://cdn.un.org/unyearbook/yun/pdf/1983/1983_264.pdf.

Kitap ve Makale
AKDEVELİOĞLU, Atay; KÜRKÇÜOĞLU, Ömer “İran ile İlişkiler”, (ed.) Baskın Oran,
Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yo-
rumlar Cilt: II 1980–2001, İletişim Yayınları, İstanbul, 2003, ss.579-586.
BOROVALI, Ali Fuat, “Turkey and the Persian Gulf: A Regional Power in Strategic
Perspective”, The Iranian Journal of International Affairs, Vol. 2, No. 1,
Spring 1990.
ALPKAYA, Gökçen “Türkiye Cumhuriyeti, İslam Konferansı Örgütü ve Laiklik”,
Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, Cilt 46, No:1, 1991, ss.55-68
ALTİNBİLEK, Dogan, “Development and Management of the Euphrates–Tigris Ba-
sins”, International Journal of Water Resources Development, Vol.20,
No:1, 2004, ss.15-33.
ARI, Tayyar, Geçmişten Günümüze Ortadoğu, MKM Yayınları, Bursa, 2008.
ARMAOĞLU, Fahir: 20. Yüzyıl Siyasî Tarihi 1914-1995, 16. Baskı, Alkım Yayıne-
vi, İstanbul, 2007.
ATAMAN, Muhittin, “Özalist Dış Politika: Aktif ve Rasyonel Bir Anlayış,” Bilgi, C.
VII, No. 2, 2003, ss. 49-64.
ATAMAN, Muhittin, “Leadership Change: Özal Leadership and Restructuring in
Turkish Foreign Policy,” Alternatives: Turkish Journal of International
Relations, C. I, No. 1, Spring 2002, ss. 120-153.
ATAMAN, Muhittin, “Pragmatik Bir Dış Politika: Özal’ın Batı’ya Bakışı,” Liberal
Düşünce, Kış 2003, ss. 127-136.
AYDIN, Mustafa, “Turkish Foreign Policy at the End of the Cold War: Roots and
Dynamics,” Turkish Yearbook of International Relations, C. XXXVI, 2005,
ss. 1-36.
AYKAN, MahmudBali, “Turkey and the OIC”, The Turkish Yearbook of Internati-
onal Relations, Cilt 23, ss.101-131.
BAĞIŞ, Ali İhsan, “Turkey’s Hydropolitics of the Euphrates-Tigris Basin”, Interna-
tional Journal of Water Resources Development, Vol. 13, No: 4, ss. 567-
581.
BARKEY, Henri, “Turkish-American Relations in the Post-War Era: An Alliance of
Convenience,” Orient, C. XXXIII, No. 3, ss. 447-464.
BARKEY, Henry J., “The Silent Victor: Turkey’s Role in the Gulf War”, (ed.) Efraim
Karsh, The Iran-Iraq War: Impact and Implications, Palgrave Macmillan,
New York, 1989.
BİRAND, Mehmet Ali, Türkiye’nin Avrupa Macerası 1959-1999, İstanbul, Doğan
Kitap, 2000.
737
BOSTANCI, Mustafa “Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nin İlanı ve Buna Yönelik
Tepkilerin Türk Kamuoyundaki Yankıları”, Tarih Araştırmaları Dergisi,
Cilt 34, Sayı 57, ss.317-355.
BOSTANOĞLU, Burcu: Türkiye-ABD İlişkilerinin Politikası, 2. Baskı, İmge Kita-
bevi, Ankara, 2008.
BÖLÜKBAŞI, Süha, Türkiye ve Yakınındaki Ortadoğu, Dış Politika Enstitüsü, An-
kara, t.y.
ÇAKMAK, Cenap, “Türkiye-ABD İlişkilerinde Stratejik Ortaklık”, Yakın Dönem
Amerikan Dış Politikası: Teori ve Pratik, (ed.) Cenap Çakmak, Cengiz
Dinç ve Ahmet Öztürk, Ankara, Nobel Yayıncılık, 2011, ss. 279-309.
ÇİFTÇİ, Kemal, Tarih, Kimlik ve Eleştirel Kuram Bağlamında Türk Dış Politi-
kası, Siyasal Kitabevi, Ankara, 2010.
DAĞI, İhsan, “Human Rights, Democratization and the European Community in
Turkish Politics: The Özal Years, 1983-1987,” Middle Eastern Studies, C.
XXXVII, No. 1, 2001, ss. 17-40.
DENKTASH, R.R., The Cyprus Triangle, The Office of The Turkish Republic of
Northern Cyprus, New York, 1988.
DJALILI, Mohammad Reza; Kellner, Thierry, İran’ın Son İki Yüzyıllık Tarihi, Bilge
Kültür Sanat Yayın, İstanbul, 2011.
ERALP, Atila, “Soğuk Savaş’tan Günümüze Türkiye-Avrupa Birliği İlişkileri”, Tür-
kiye ve Avrupa, Editör: Atila Eralp, Ankara, İmge Kitabevi, 1997, ss.86-119.
ERCAN, Murat, “Continuity and Period of Change in Turkish Foreign Policy,” IIB
Dergisi, C. III, No. 4, 2012, ss. 174-187.
ERHAN, Çağrı; Arat, Tuğrul “AT’yle İlişkiler”, (ed.) Baskın Oran, Türk Dış Politika-
sı: Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar Cilt: II
1980–2001, , İletişim Yayınları, İstanbul, 2001, ss.83-101.
ERTEKÜN, Necati, The Cyprus Dispute and The Birth of the Turkish Republic
of Northern Cyprus, K.Rustem&Brother, Oxford, 1984.
ERTÜRK, Kenan “PKK Terör Örgütünün Bitirilmesi Bakımından Bölge Olanakları-
nın Değerlendirilmesi”, 21. Yüzyıl Dergisi, Sayı: 23, Kasım 2010, ss.59-65
EVRİVİADES, Marios L., “Turkey’s Role in United States Strategy During and After
the Cold War,” Mediterranean Quarterly, Spring 1998, ss. 30-51.
FAULD, Andrew, Excerpta Cypria for Today, K.Rustem and Brother, London,
1988.
FIRAT, Melek M. “Kıbrıs Sorununun Türk Dış Politikasına Etkisi”, (ed.) İsmail Sos-
yal, Çağdaş Türk Diplomasisi: 200 Yıllık Süreç Sempozyumu, 15–17
Ekim 1997,Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1999, ss.554-557.
FIRAT, Melek, “Yunanistan’la İlişkiler”, (ed.) Baskın Oran, Türk Dış Politikası:
Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar Cilt: II 1980–
2001, İletişim Yayınları, İstanbul, 2001, ss.102-123.
738
FIRAT, Melek, “Yunanistan ile İlişkiler”, (ed.) Baskın Oran, Türk Dış Politikası
Cilt II: 1980–2001, İletişim yayınları, İstanbul, 2003, ss.440-480.
FIRAT, Melek; KÜRKÇÜOĞLU, Ömer, “Arap Devletleriyle İlişkiler”, (ed.) Baskın
Oran, Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belge-
ler, Yorumlar Cilt: II 1980–2001, İletişim Yayınları, İstanbul, 2003, ss.551-
567
GERGER, Haluk: Türk Dış Politikasının Ekonomi Politiği: “Soğuk Savaş”tan
“Yeni Dünya Düzeni”ne, Yordam Kitap, İstanbul, 2012.
GÖZEN, Ramazan, Amerikan Kıskacında Dış Politika: Körfez Savaşı, Dış Politi-
ka ve Turgut Özal, Liberte Yayınları, Ankara, 2000.
GÖZEN, Ramazan, İmparatorluktan Küresel Aktörlüğe Türkiye’nin Dış Politi-
kası, , Palme Yayıncılık, Ankara, 2009.
GÜREL, Şükrü Sina, Tarihsel Boyut İçinde Türk-Yunan İlişkileri (1821-1993),
Ümit Yayıncılık, Ankara,1993.
HALE, William, 1789’dan Günümüze Türkiye’de Ordu ve Siyaset, Çev. Ahmet
Fethi, Hil Yayıncılık, İstanbul, 1996.
HASGÜLER, Mehmet ,Kıbrısta Enosis ve Taksim Politikalarının Sonu, İletişim
Yayınları, İstanbul, 2002.
İNEL, Hakan, “Turgut Özal ve Süleyman Demirel’in Siyasî Liderliklerinin Uluslara-
rası Aktörlerle İlişkiler Açısından Karşılaştırılması,” Journal of Business
Economics and Political Science, C. III, No. 6, December 2014, ss.97-117.
İSMAİL, Sabahattin, 150 Soruda Kıbrıs Sorunu, Kastaş Yayınevi, İstanbul, 1998.
KAR, Muhsin; ACAR, Mustafa, “Türkiye-Avrupa Birliği İlişkileri”, Avrupa Bütün-
leşmesi ve Türkiye: Ortak Politikaların Oluşumu ve Uyumlaştırılması,
(ed.) Muhsin Kar, Ekin Yayınevi, Bursa 2010, ss.55-95.
KARLUK, Rıdvan, Avrupa Birliği ve Türkiye, Beta Yayıncılık, İstanbul, 1998.
Kaynak, Muhteşem, Iraklı Sığınmacılar ve Türkiye (1988–1991), Tanmak Ya-
yınları, Ankara, 1992.
KESKİN, Arif, “İran-Suudi Arabistan İlişkileri ve Şii Jeopolitiği”, Stratejik Analiz,
Mayıs, 2007, ss.70-78
KIRAN, Abdullah, Ortadoğu’da Su: Bir Çatışma ya da Uzlaşma Alanı, Kitap Yayı-
nevi, İstanbul, 2005.
KİBAROĞLU, Ayşegül “Fırat-Dicle Havzası Sınıraşan Su Politikalarının Evrimi: İş-
birliği İçin Fırsatlar ve Tehditler”, Ortadoğu Analiz, Cilt: 4, Sayı: 43, Tem-
muz 2012, ss.70-83.
KOCAOĞLU, Mehmet “Kürtçülüğün Siyasî Bir Sorun Haline Dönüştürülmesinde ve
Kürtçülük faaliyetlerinde İran’ın Rolü”, Avrasya Dosyası: İran Özel, Cilt:2,
Sayı:1, İlkbahar, 1995, ss.
KODAMAN, Timuçin, Fırat-Dicle Meselesi ve Türkiye-Suriye İlişkilerine Etkisi,
Asil Yayın Dağıtım, Ankara, 2007.
739
LAÇİNER, Sedat: “Özalism (Neo-Ottomanism): An Alternative in Turkish Foreign
Policy,” Yönetim Bilimleri Dergisi, C. I, No. 1-2, 2003-2004, ss.161-202.
MAMDANI, Mahmood, “Good Muslim, Bad Muslim: A Political Perspective on Cul-
ture and Terrorism”, American Anthropologist, Vol. 104, No, 3, September
2002, ss.766-775.
McGHEE, George: ABD-Türkiye-NATO-Ortadoğu, Bilgi Yayınevi, Ankara, 1992.
NECATİGİL, Zaim M., The Cyprus Question and the Turkish Position in Inter-
national Law, Oxford University Press, Oxford, 1989.
OKUR, Mehmet Akif: “The American Geopolitical Interests and Turkey on the Eve
of the September 12, 1980 Coup,” Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Der-
gisi, C. XI, Sayı 21, Bahar 2015, ss.199-222.
ORAN, Baskın, “Dönemin Bilançosu”, Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşı’ndan
Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar Cilt II, (ed.) Baskın Oran, İletişim Ya-
yınları, İstanbul, 2001, ss. 9-33.
ÖNER, Ali, Dünden Bugüne Filistin, Ekin Yayınları, İstanbul, 2006.
ÖZCAN, Gencer ,”Türkiye-İsrail ilişkileri”, (ed.) Faruk Sönmezoğlu, Türk Dış Poli-
tikasının Analizi, Der Yayınları, İstanbul, 2004, ss.329-378.
ÖZCAN, Gencer, “Türkiye’de Siyasal Rejim ve Dış Politika: 1983-1993”, Türk Dış
Politikasının Analizi, Editör: Faruk Sönmezoğlu, Der Yayınları, İstanbul,
1998, ss.511-534.
PAMUKÇU, Konuralp, “Su Sorunu Çerçevesinde Türkiye Suriye ve Irak İlişkileri”,
(ed.) Faruk Sönmezoğlu, Türk Dış Politikasının Analizi, Der Yayınları, İs-
tanbul, 2004, ss.253-270.
PAPPE, İlan, Modern Filistin Tarihi, Phoneix Yayınları, Ankara, 2007.
SİLLELİ, Turan, Büyük Oyunda Türkiye-Irak İlişkileri, IQ Kültür Sanat Yayıncı-
lık, İstanbul, 2005.
SÖNMEZOĞLU, Faruk: II. Dünya Savaşı’ndan Günümüze Türk Dış Politikası,
İstanbul, Der Yayınları, 2006.
SÖNMEZOĞLU: Faruk, Son Onyıllarda Türk Dış Politikası (1991-2015), İstan-
bul, Der Yayınları, 2016.
ŞENESEN, Gülay Günlük, “Türk Silahlı Kuvvetlerinin Modernizasyon Programının
Bir Değerlendirmesi”, Türk Dış Politikasının Analizi, (ed.) Faruk Sönme-
zoğlu, Der Yayınları, İstanbul, 1998, ss. 585-599.
TAVLAŞ, Nezih, “Türk-İsrail Güvenlik ve İstihbarat İlişkileri”, Avrasya Dosyası:
İsrail Özel, Cilt:5, Sayı:1, İlkbahar 1999, ss.76-101.
TUNCER, Hüner, Özal’ın Dış Politikası (1983-1989), İstanbul, Kaynak Yayınları,
2015.
TÜRKMEN, Füsun, Kırılgan İttifaktan “Model Ortaklığa”: Türkiye-ABD İlişkile-
ri, Timaş Yayınları, İstanbul, 2012.

740
UĞUR, Mehmet, Avrupa Birliği ve Türkiye: Bir Dayanak /İnandırıcılık İkilemi,
İstanbul, Everest Yayınları, 2000.
USLU, Nasuh: Turkish-American Relationship Between 1947 and 2003, New
York, Nova Science Publishers, 2003.
UZGEL, İlhan Ulusal Çıkar ve Dış Politika, İmge Yayınları, Ankara, 2004.
UZGEL, İlhan, “ABD ve NATO’yla İlişkiler”, Türk Dış Politikası, Kurtuluş Sava-
şı’ndan Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar Cilt II, (ed.) Baskın Oran, İle-
tişim Yayınları, İstanbul, 2001, ss.34-82.
VANER, Semih, “Türkiye, Yunanistan ve Süper Güçler: Biri Diğerine, Üçü Birine Mi
Karşı Yoksa Herkes Kendisi İçin Mi?”, Türk-Yunan Uyuşmazlığı, (ed.) Se-
mih Vaner, Metis Yayınları, İstanbul, 1990.
VARDAR, Deniz, “Türkiye-Avrupa Topluluğu/Avrupa Birliği İlişkileri”, Türk Dış
Politikasının Analizi, Editör: Faruk Sönmezoğlu, Der Yayınları, İstanbul,
1998.
YAKIŞ, Yaşar “Sınıraşan Suların Hukuki Rejimi”, Dış Politika Dergisi, Cilt:6, Sayı:1,
Ankara, 1995, (08.07.2017, çevrimiçi) http://www.yasaryakis.com.tr/TR/
belge/1-413/bsinirasan-sularinhukuki-rejimib-idis-politika-dergisi-.html
YALÇINKAYA CERRAHOĞLU, Zehra, Birleşmiş Milletler Gözetiminde Kıbrıs
Sorunu ile İlgili Olarak Yapılan Toplumlararası Görüşmeler (1968–
1990), T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1998.
YILMAZ, Türel, Türkiye-İsrail İlişkileri: Tarihten Günümüze, Akademik Ortadoğu,
Cilt 5, Sayı:1, 2010, ss.9-24.

Gazete ve Haber Kaynağı

Ayın Tarihi,1980;1985.
Cumhuriyet, 1979; 1980; 1981; 1982; 1984; 1985; 1986; 1987; 1988; 1989.
Millîyet, 1980; 1982; 1983; 1984; 1985; 1986; 1987; 1988; 1989.
Serxwebun, 1982; 1983; 1984; 1988.
“12 Şehit, 15 Esir’e Karşılık Bir Şehitlik”, Nasname, t.y., http://www.nasname.
com/a/-12-sehit--15-esire-karsilik-bir-sehitlik, (21.07.2017, çevrimiçi).
“PKK Nasıl Kuruldu ve Güçlendi?”, Aljazeera Turk, 26 Arlık 2013,
http://www.aljazeera.com.tr/dosya/pkk-nasil-kuruldu-ve-guclendi,
(21.07.2017, çevrimiçi).
“Türkiye-Suudi Arabistan Karma Ekonomik Komisyonunun Birinci Dönem Toplan-
tılarının Müşterek Zaptı”, Resmi Gazete, 29 Şubat 1984.
AKYILDIZ, Erhan; Ay, Savaş, “Saddam Hüseyin: Türkiye’nin Dış İlişkilerimizde Özel
Yeri Var”, Millîyet, 12 Kasım 1980.
BALCI, Ergun “Türkiye ve Alexander Haig”, Cumhuriyet, 31 Ocak 1984,

741
BAYDAr, Yavuz, “ Papoulias: Türkiye’de Demokrasi Göstermelik”, Cumhuriyet, 12
Haziran 1986.
CEMAL, HASAN, “Şam Ziyaretinin Sonucu”, Cumhuriyet, 19 Temmuz 1987.
ÇANDAR, Cengiz, “İran-Irak Tahterevallisi ve Türkiye”, Cumhuriyet, 07 Kasım
1984.
ÇANDAR, Cengiz, “Terör Kaynağının Yüzde Seksen’i İçeride”, Cumhuriyet, 16
Temmuz 1987.
ERGİN, Sedat, “Ankara Kıbrıs’ta Mini Anlaşmaya Gidilmesi Eğiliminde”, Cumhuri-
yet, 23 Kasım 1980.
ERGİN, Sedat, “Türkiye ile İsrail Yakınlaşmalı”, Cumhuriyet, 31 Mart 1984.
NAR, Cem, “Barış Suyu Projesine İsrail Gölgesi”, Millîyet, 23 Eylül 1987.
OJALVO, Denis, “Sabra ve Şatila Kamplarında Ne Oldu?”, Şalom, 28 Eylül 2016
ÖZUSLU, Seza “İran-Irak Savaşı Türkiye’nin Transit Ticaret Önemini Yeniden Ar-
tırdı”, Millîyet, 26 Kasım 1980.
SALMAN, Turhan “Ulusu: Türk Tırlarının Güvenliği için Irak Tedbir Aldı”, Cumhu-
riyet, 01 Ekim 1981.
TAN, Ahmet “Özal Umutlu”, Cumhuriyet, 19 Mart 1985.
TARTAN, Hakan “Özal’ın Barış Gezisi”, Millîyet, 29 Şubat 1988.
TOKATLI, Orhan, “F-16’ların Her Büyük parçası İçin Ayrı şirket Kurulacak”,
Millîyet, 23 Temmuz 1984.
VAROL, Sabetay “Filistin Tarihinde Yeni Sayfa”, Cumhuriyet, 15 Kasım 1988.
YALÇIN, Nilüfer, “Irak 1981’de Türkiye’ye 8,5 Milyon Ton Petrol Verecek”,
Millîyet, 27.Aralık 1980.
YALIN, İzzet Rıza, “Denktaş’ın Barış için 4 Koşulu”, Cumhuriyet, 22 Ağustos 1989.
YALIN, İzzet Rıza, “Kıbrıs Düğümü”, Cumhuriyet, 12 Haziran 1986.
YALIN, İzzet Rıza, “Toplumlararası Görüşmeler Haziran’da Kıbrıs’ta Başlıyor”,
Cumhuriyet, 20 Mayıs 1979.
Tezler
ATAMAN, Muhittin, “An Integrated Approach to Foreign Policy Change: Explaining
Changes in Turkish Foreign Policy in the 1980s”, PhD Dissertation, Univer-
sity of Kentucky, 1999.
ÇELİK, Yasemin, “Turkish Foreign Policy After the Cold War,” Yayınlanmamış Dok-
tora Tezi, The City University of New York, 1998.
EGİ ERGENELİ, Semra, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nin İlanı ve Kamuoyundaki
Yankıları, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 1985.
ERTUĞRUL, Sevil, Kıbrıs Sorunu ve Birleşmiş Milletler Genel Sekreterlerinin Çö-
züm Önerileri, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, 2012.

742
Diğer
BERİŞ, Yakup ve GÜRKAN, Aslı, “Türk-Amerikan İlişkilerine Bakış: Ana Temalar ve
Güncel Gelişmeler”, TÜSİAD ABD Temsilciliği Değerlendirme Raporu, Tem-
muz 2002.
DANIŞMAN, Ümit, 24 Ocak İstikrar Tedbirlerinin İhracatımızda Doğurduğu Yapısal
Değişmeler Üzerine Bir Araştırma, DPT Teşvik Uygulama Başkanlığı, Nisan
1986.
TÜRKMEN, İlter ,”Türkiye Cumhuriyeti’nin Ortadoğu Politikası”, (çevrimiçi,
19.07.2017), http://www.bilgesam.org/Images/Dokumanlar/0-22-
20140717111.pdf.
Uluslararası Strateji ve Güvenlik Araştırmaları Merkezi, BM Güvenlik Konseyi’nin
541 ve 550 Sayılı Kararlarının Hukuken Geçersizliği, 01 Mart 2012,
(10.08.2017, çevrimiçi), http://www.usgam.com/tr/index.php?l=807&cid
=384&bolge=14&konu=28.
Waters of the Euphrates River, http://www.cawater-info.net/bk/water_law/pdf/
euphrates_e.pdf, (14.07.2017, çevrimiçi).

743
 İNDEKS
A Afrika ........................................................ 538
A. Coşkun Kırca .......................................... 67
ABD 79, 80, 83, 86, 87, 88, 89, 91, 92, 93,
94, 95, 96, 101, 103, 117, 167, 358,
364, 365, 366, 367, 368, 383, 384, 425,
471, 479, 481, 482, 483, 484, 485, 486,
487, 488, 490, 491, 493, 494, 497, 498,
499, 501, 502, 503, 504, 505, 506, 507,
508, 509, 510, 511, 513, 518, 522, 524,
525, 530, 532, 533, 539, 543, 544, 546,
561, 566, 573, 574, 583, 584, 585, 586,
587, 588, 589, 590, 591, 592, 593, 594,
595, 596, 597, 600, 602, 604, 606, 607,
608, 609, 610, 611, 615, 616, 618, 619,
620, 621, 622, 624, 626, 627, 628, 629,
630, 631, 632, 633, 634, 638, 639, 640,
641, 642, 643, 644, 646, 647, 652, 653,
654, 655, 656, 657, 658, 659, 660, 661,
662, 663, 664, 665, 666, 667, 668, 669,
672, 675, 676, 677, 679, 680, 682, 684,
685, 692, 700, 703, 705, 708, 709, 713,
721, 722, 723, 725, 728, 732, 734, 735,
737
ABD Yüksek Komiseri ............................. 384
Abdi Paşa.................................................. 112
Abdullah Cevdet ...................................... 317
Abdullah Gül ........................................ 51, 67
Abdurrahim Muhib Efendi ........................ 13
Abdurrahman Bey ................................... 399
Abdurrahman Şeref ................................... 14
Abdülaziz109, 110, 118, 121, 127, 130, 135,
136, 137, 138, 140, 141, 142, 143, 144,
145, 147, 150, 151, 164, 165, 168, 170,
174, 175, 177, 217, 218, 222, 223, 704
ABDÜLAZİZ ...................................... 136, 141
Ad hoc....................................................... 7, 9
Adalet ve Kalkınma Partisi.................. 49, 52
Adnan Menderes517, 518, 522, 532, 539,
540, 547, 549, 557, 558, 559, 560, 561,
562, 563, 565, 567, 571
AET 47, 59
Afganistan ................................ 398, 399, 538
Ağrı 380, 384
Ahmed Cevdet Paşa ................................. 112
Ahmet Davutoğlu .......... 39, 49, 51, 53, 67, 71
Ahmet İzzet Paşa ....................................... 23
Ahmet Kurtcebe Alptemoçin .................... 67
Ahmet Muhtar Bey .................................... 66
Ahmet Rıza ....................................... 266, 318
Ahmet Rıza Bey ........................................ 318
AK Parti ....... 49, 51, 52, 53, 54, 55, 65, 68, 69
Akdeniz ............................................ 388, 428
Albay Wilson ............................................ 375
Alevi ......................................................... 474
Alexandre Jaba ......................................... 381
Ali Babacan ................................................ 67
Ali Batı ...................................................... 379
Ali Bozer ..................................................... 67
Ali Canip Bey ............................................ 268
Ali Fethi Bey ............................................. 402
Âli Paşa7, 19, 117, 121, 126, 133, 135, 140,
144, 146, 150, 165, 169, 174, 217, 222
Alman ............................................... 373, 383
Alman Dışişleri Bakanlığı Politik Arşivi . 317
Alman Eyalet Arşivi ................................. 317
Almanya17, 75, 83, 88, 89, 91, 94, 102, 116,
146, 147, 148, 153, 154, 155, 156, 163,
164, 174, 180, 182, 183, 184, 185, 189,
192, 193, 194, 195, 197, 198, 201, 203,
204, 205, 206, 207, 208, 209, 210, 211,
212, 213, 215, 217, 218, 219, 229, 234,
236, 238, 242, 246, 248, 249, 251, 253,
255, 317, 321, 327, 328, 329, 331, 332,
333, 334, 335, 336, 337, 338, 339, 340,
342, 343, 344, 345, 346, 347, 348, 349,
350, 352, 353, 368, 373, 423, 425, 426,
428, 429, 430, 431, 434, 436, 438, 444,
448, 449, 451, 455, 457, 458, 459, 460,
470, 472, 473, 475, 476, 477, 478, 480,
481, 482, 483, 484, 485, 486, 487, 488,
489, 490, 491, 492, 493, 497, 498, 499,
 500, 501, 502, 510, 516, 517, 532, 535,
537, 545, 658, 670, 673, 674, 677
American Board ....................................... 383
Amerika .................................................... 369
Amerika Birleşik Devletleri ...................... 38
Amiral Bristol .......................................... 384
Anadolu369, 370, 371, 372, 373, 375, 376,
377, 380, 381, 382, 383, 388, 392
Anavatan Partisi ...................... 661, 687, 727
AnkaraV, 11, 12, 18, 26, 29, 81, 92, 100, 101,
102, 104, 109, 110, 111, 112, 115, 117,
120, 123, 128, 130, 142, 145, 150, 151,
152, 159, 169, 170, 171, 173, 174, 175,
177, 182, 190, 197, 198, 207, 210, 216,
217, 220, 224, 233, 234, 239, 242, 246,
247, 283, 317,321, 348, 354, 355, 358,
368, 369, 371, 372, 373, 374, 375, 376,
377, 379, 380, 381, 384, 386, 387, 388,
390, 391, 392, 395, 396, 397, 399, 400,
401, 402, 405, 406, 411, 412, 413, 414,
416, 417, 418, 419, 420, 421, 422, 423,
424, 426, 428, 429, 430, 431, 432, 433,
434, 435, 437, 438, 440, 441, 442, 443,
444, 448, 449, 452, 457, 461, 462, 463,
464, 466, 468, 473, 474, 475, 476, 477,
481, 482, 483, 484, 486, 487, 488, 490,
493, 494, 496, 499, 500, 503, 504, 505,
506, 509, 511, 512, 513, 514, 516, 517,
520, 521, 523, 525, 527, 528, 529, 533,
538, 540, 541, 543, 545, 546, 548, 551,
555, 556, 557, 558, 559, 565, 575, 576,
578, 579, 580, 652, 656, 658, 661, 662,
664, 665, 666, 668, 669, 670, 672, 673,
674, 675, 676, 680, 694, 695, 699, 700,
709, 713, 720, 723, 726, 731, 732
Ankara Hükûmeti .................... 395, 400, 402
Ankara İtilafnamesi ................. 392, 400, 401
Antep ........................................................ 383
antropoloji ............................................... 370
Arabistan .......................................... 375, 538
Arap 369, 371, 374, 377, 379, 388, 454, 474,
537, 538
Arap Baharı ................................................ 54
Araplar ..................................................... 368
Artvin ....................................................... 424
ASALA ............................... 692, 701, 708, 709
Asir 360
Askerî Tıbbiye Mektebi ........................... 317
Asur 369
Asurî 374
aşiret reisleri.................................... 372, 379
745
Atatürk368, 376, 377, 383, 391, 396, 402,
411, 412, 413, 414, 423, 424, 427, 441,
454, 461, 464, 538
Atilla Ateş ................................................... 48
Atlantik İttifakı......................................... 534
Avrupa ...................................... 369, 388, 389
Avrupa Parlamentosu ............. 674, 721, 722
Avrupa Topluluğu .......90, 600, 653, 670, 735
Avrupa Topluluğu (AT)600, 652, 653, 659,
670, 671, 672, 673, 674, 675, 676, 677,
678, 679, 680, 685, 728, 732
Avusturya8, 12, 17, 110, 111, 112, 114, 115,
116, 118, 120, 124, 126, 127, 142, 143,
146, 147, 148, 151, 152, 153, 154, 155,
156, 157, 159, 163, 164, 166, 176, 184,
191, 193, 194, 198, 204, 216, 219, 234,
236, 237, 243, 244, 246, 249, 250, 254,
318, 327, 330, 332,335, 341, 360, 368,
436
Avusturya-Macaristan İmparatorluğu .. 166,
273, 278, 284, 335
Ayastefanos Antlaşması .......................... 381
Ayetullah Humeyni ...642, 686, 699, 700, 701
Azerbaycan ...................... 393, 397, 398, 407
azınlıklar konusu ..................................... 379
B
Babatov .................................................... 380
Babıali ...................................................... 381
Babıâli7, 15, 18, 20, 22, 23, 27, 100, 110,
112, 113, 117, 121, 122, 124, 126, 127,
129, 131, 132, 134, 136, 138, 144, 148,
150, 151, 152, 153, 155, 156, 157, 163,
164, 316
Babıâli Baskını ................................. 303, 316
Bağdat ............... 368, 372, 373, 375, 454, 538
Bağdat Paktı454, 535, 536, 538, 541, 542,
543, 544, 545, 574
Bakü 360
Balkan Antantı ......................................... 428
Balkan Harbi273, 277, 278, 283, 284, 285,
286, 287, 288, 290, 297, 299, 310, 313
Balkan Paktı426, 444, 450, 451, 453, 454,
455, 469, 470, 477, 542, 545, 548, 574
Balkan Savaşları ...................................... 373
Balkanlar75, 91, 99, 114, 120, 123, 151, 152,
154, 174, 194, 205, 219, 226, 254, 318,
321, 352, 423, 438, 441, 442, 443, 446,
447, 448, 450, 451, 452, 453, 473, 477,
541, 545, 546, 547, 548
Basra Körfezi ........................................... 373
Batı Şeria.................................................. 710
Batı Trakya............................... 406, 407, 554
Batıcılık .................................................... 317
Batum ....................................... 360, 397, 424
Bazil Nikitin ............................................. 382
Bedirhanzade ........................................... 374
Bekaa Vadisi............................. 689, 692, 694
Bekir Sami Bey ..................................... 57, 66
Belçika ...................................................... 423
Belgrad Antlaşması ................................... 12
Belgrat122, 123, 124, 125, 126, 127, 451,
453, 550
Berlin13, 20, 25, 92, 109, 116, 133, 134, 156,
163, 164, 166, 170, 177, 178, 181, 182,
190, 191, 195, 200, 203, 205, 206, 207,
208, 209, 210, 212, 213, 219, 223, 233,
234, 236, 247, 248, 317, 327, 329, 335,
336, 337, 346, 347, 349, 350, 351, 354,
436, 451, 452,459, 472, 479, 480, 501,
511
Berlin Antlaşması190, 200, 209, 219, 234,
264, 273, 274, 297, 303, 381
Berlin Kongresi ........................................ 381
Beyazid ..................................................... 372
Bingazi.......................................... 53, 69, 360
Birecik ...................................................... 375
Birinci Dünya Harbi319, 320, 323, 335, 337,
353
Birinci Dünya Savaşı379, 400, 402, 425, 441,
551
Birleşik Arap Emirlikleri ................... 85, 698
Birleşik Krallık ......................................... 574
Birleşmiş Milletler (BM).......... 518, 686, 711
Birleşmiş Milletler Teşkilatı .................... 543
Bitlis 360, 375, 386
BM
Birleşmiş Milletler81, 90, 507, 518, 526,
527, 528, 529, 550, 556, 557, 561, 562,
563, 566, 591, 592, 593, 594, 603, 605,
606, 607, 608, 610, 617, 620, 621, 623,
625, 626, 627, 634, 636, 639, 640, 642,
643, 646, 662, 663, 673, 686, 689, 695,
708, 709, 710, 711, 712, 713, 714, 715,
717, 718, 719, 720, 721, 722, 723, 724,
737
BM Güvenlik Konseyi .................... 38, 53, 55
BMM 390, 392, 396, 399, 401, 402
Bogos Nobar Paşa .................................... 378
Boğazlar Sözleşmesi ........ 425, 426, 427, 456
746
Boğdan8, 12, 110, 114, 115, 116, 117, 118,
119, 120, 121, 138, 149, 154, 158, 165,
166, 173
BOĞDAN ................................................... 114
Bolşevik .................................... 393, 396, 400
Bonafiyd ................................................... 380
Bosna-Hersek110, 114, 151, 152, 154, 155,
156, 157, 164, 165, 167, 168, 198, 219,
254, 272, 273, 274, 275, 276, 278, 285,
307, 308, 318
bölücülük ......................................... 369, 372
Brezilya ................................................ 55, 71
Briand ............................................... 400, 425
Bruinessen ............................................... 371
Brüksel17, 20, 143, 430, 511, 522, 532, 660,
671, 672
Bulgaristan76, 99, 152, 154, 158, 159, 160,
162, 165, 179, 244, 254, 319, 320, 321,
343, 351, 368, 427, 442, 443, 444, 446,
447, 448, 449, 450, 451, 452, 453, 455,
456, 474, 477, 478, 479, 480, 481, 482,
499, 546, 547, 550, 681, 683, 703, 704,
707
Bükreş Antlaşması ........................... 122, 264
Bülent Ecevit ............................ 619, 631, 699
Büyük Ermenistan .................................... 376
C
Calthorpe .......................................... 358, 376
Celâl Bayar ............................................... 535
Celal Talabani .......................................... 693
Cemiyet-i Akvam ............................. 402, 403
Cenevre ............................................ 424, 538
CENTCOM ................................................. 654
CENTO .............................. 543, 544, 545, 684
Ciran 378
Cizre 383
coğrafya .................................................... 370
Cumhurbaşkanı Turgut Özal ..................... 45
Cumhuriyet Halk Partisi’ne (CHP).......... 517
Cumhuriyetçi Millet Partisi ..................... 535
Ç
Çanakkale ......................................... 359, 402
Çekoslovakya423, 426, 431, 433, 438, 453,
460, 472, 526
Çerkez ............................................... 381, 382
Çin 79, 83, 85, 86, 88, 89, 91, 92, 94, 95,
101, 149, 227, 229, 232, 421, 440, 508,
523, 525, 529
Çin Halk Cumhuriyeti .............. 523, 526, 529
çöl şimendiferi .......................................... 383
D Erzurum360, 374, 375, 378, 380, 386, 387,
Danimarka ..................12, 511, 530, 533, 670
Davos Ekonomik Platformu ...................... 52
demiryolu ................................................. 383
Demokrat Parti (DP) ............................... 517
Demokratik Kore Halk Cumhuriyeti ...... 526
Deniz Baykal .............................................. 67
Dersim....................................................... 378
Dicle 372
Divan Tercümanları .................................. 16
Divân-ı Hümayun.............................. 8, 14, 15
Diyarbakır . 360, 371, 375, 380, 382, 383, 386
Doğu Anadolu ................... 373, 374, 380, 381
Doğu Hindistan Şirketi ............................ 372
Dostluk ve Tarafsızlık Antlaşması .. 425, 426
E 708, 709
East India Campany ................................. 372
Ebubekir Ratip Efendi ............................... 13
Edirne ....................................................... 403
Eflak 110, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 120,
121, 138, 149, 154, 158, 159, 165
EFLAK ....................................................... 114
Eflak ve Boğdan 115, 116, 118, 119, 120, 121
Ege Denizi .................128, 219, 450, 546, 657
Ekonomik İşbirliği Teşkilatı (ECO) . 684, 702
Elazığ ........................................................ 375
El-Fetih ....................................................... 55
Eliava ........................................................ 398
Emin Ali .................................................... 374
emperyalist ....... 369, 371, 372, 373, 380, 381
Emre Gönensay .......................................... 67
ENOSİS ............... 554, 556, 557, 562, 569, 570
Enver Bey ......................................... 301, 302
Enver Paşa232, 268, 305, 306, 310, 316, 317,
320, 321, 322, 323, 324, 325, 327, 332,
336, 337, 338, 339, 340, 341, 344, 345,
347, 348, 349, 352, 354, 355
EOKA ................................................ 557, 716
Epir 384
Erciyes .............................................. 371, 372
Erdal İnönü ................................................ 67
747
Erivan ....................................................... 395
Erivan Üniversitesi .................................. 382
Ermeni359, 368, 369, 374, 378, 381, 382,
385, 395, 398, 405, 410, 413, 474
Ermeniler .......................... 368, 369, 375, 383
Ermenistan ........ 368, 375, 381, 398, 403, 407
Erzincan ........................................... 378, 382
391
etimoloji ................................................... 370
F
Fatin Rüştü Zorlu56, 66, 562, 564, 565, 566,
567, 570
Federal Almanya ...................................... 691
Fener Rum Patrikhanesi ............................ 554
feodalizm .................................................. 370
Feridun Cemal Erkin ................................. 66
Feridun Hadi Sinirlioğlu ............................ 67
Fırat 372, 375
Filistin38, 52, 189, 344, 368, 375, 509, 541,
542, 684, 692, 708, 709, 710, 734
Filistin Kurtuluş Örgütü (FKÖ)646, 692,
filoloji ....................................................... 370
Focault ........................................................ 40
folklor ....................................................... 371
François Joseph........................................ 274
Fransa8, 11, 12, 17, 20, 85, 89, 94, 102, 112,
113, 116, 117, 118, 120, 121, 124, 125,
126, 127, 128, 129, 130, 131, 132, 133,
135, 137, 139, 140, 141, 142, 143, 144,
145, 146, 148, 149, 150, 151, 155, 157,
163, 164, 165, 174, 177, 179, 182, 183,
189, 191, 193,194, 195, 198, 200, 201,
202, 204, 208, 211, 213, 214, 215, 216,
217, 218, 219, 222, 224, 225, 227, 228,
229, 231, 233, 234, 235, 237, 242, 243,
246, 247, 249, 251, 254, 327, 352, 383,
416, 417, 423, 425, 426, 427, 429, 430,
433, 434, 435, 436, 437, 438, 439, 449,
455, 456, 457, 459, 470, 472, 474, 475,
476, 477, 478, 479, 480, 482, 488, 495,
510, 511, 512, 516, 527, 530, 533, 536,
537, 540, 670, 677
Fransız ...................................................... 383
Fraziler ..................................................... 372
Fuad Paşa .. 112, 115, 118, 119, 138, 144, 174
Fuat Köprülü66, 517, 518, 522, 534, 547,
548, 559
Fuat Paşa .................................. 112, 138, 327
Fuat Sabri Bey .......................................... 396
G Hayrettin Erkmen ...................................... 67
Gazi Ahmed Muhtar Paşa ........................ 289
Gazze Şeridi ............................................. 710
Gelibolu ............................................ 402, 406
General Harboard .................................... 376
gezginler........................................... 369, 372
Girit 114, 128, 129, 130, 131, 132, 133, 134,
135, 136, 139, 141, 142, 149, 154, 158,
165, 166, 167, 168, 169, 170, 173, 177,
185, 195, 199, 238, 243, 245, 246, 247,
253, 254, 273, 277, 278, 285, 297, 301,
307, 309, 313
Girit Adası ........................................ 128, 131
Girit İsyanı114, 128, 130, 131, 132, 133, 134,
135, 136, 139, 142, 168
Gorchakov125, 126, 131, 145, 146, 154, 156,
163
Gündüz Ökçün............................................ 67
Güney Kıbrıs .............610, 623, 624, 711, 714
Güney Kore ........ 522, 525, 526, 527, 528, 529
Güneydoğu Anadolu ................................. 371
Güneydoğu Anadolu Bölgesi370, 373, 375,
380
Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP) 689, 697
Gürcistan .................................. 397, 398, 407
Gürcü ........................................................ 369
Güvenlik Konseyi525, 527, 529, 531, 663,
686, 689, 695, 708, 720, 721, 722, 723,
725
H 173, 174, 175, 176, 177, 178, 179, 180,
Habeşistan ............................................... 538
Hafız Esad ................................ 691, 692, 694
Hâkimiyet-i Milliye .................................. 411
Hakkari ............................................. 372, 380
halk iradesi .............................................. 377
halk kültürü .............................................. 371
Hamas......................................................... 55
Hanetzky .................................................. 398
Hariciye Nezareti7, 8, 11, 19, 21, 22, 23, 24,
26, 29, 117, 136, 156, 176, 234
Hariciye Vekili Sait Paşa .......................... 374
Harkov ...................................................... 400
Harput .............................. 360, 374, 375, 382
Hasan Esat Işık........................................... 66
748
Hasan Saka ........................................... 59, 66
Hatay ........................................................ 413
Hatt-ı Hümâyûn ......................................... 21
Havran ...................................................... 287
Hersek110, 111, 112, 113, 151, 152, 153,
154, 155, 156, 157, 162, 163, 164, 165,
166, 219
HERSEK .................................................... 151
Hersek İsyanı110, 111, 113, 151, 153, 154,
155, 157, 163
HERSEK İSYANI ....................................... 151
Heyeti Temsiliye ...................................... 376
Heyet-i Temsiliye...................................... 387
Heyet-i Temsiliye..................................... 391
Heyet-i Temsiliye...................................... 391
Heyet-i Temsiliye..................................... 396
Hıristiyan ................................. 368, 371, 373
Hicaz360, 368
Hikmet Çetin .............................................. 67
Hilmi Özkök ............................................... 54
Hindistan79, 83, 89, 94, 192, 197, 205, 212,
220, 222, 223, 225, 226, 227, 228, 259,
270, 271, 322, 324, 327, 339, 340, 364,
372, 483, 536, 537, 539, 562, 714
Hint-Avrupa ............................................. 369
Hollanda12, 17, 222, 224, 227, 232, 479, 511,
527, 530, 533, 670
Huntington ................................................. 40
Hüseyin Avni Paşa ........... 112, 135, 151, 174
I
I. Meşrutiyet ......................................... 7, 265
II. Abdülhamid7, 111, 136, 141, 150, 166,
181, 182, 183, 184, 185, 186, 187, 188,
189, 190, 191, 193, 194, 195, 196, 197,
199, 200, 201, 202, 203, 204, 205, 206,
207, 208, 209, 210, 211, 213, 214, 215,
216, 217, 218, 219, 220, 221, 222, 223,
224, 225, 226, 227, 229, 230, 231, 232,
233, 235, 238, 240, 241, 243, 245, 246,
247, 249, 250, 252, 254, 255, 317, 318,
372
II. Mahmud7, 18, 19, 20, 22, 110, 150, 206,
255
II. Mehmed ......................................... 10, 110
II. Meşrutiyet ................................ 7, 166, 255
II. Nikola ........................................... 267, 305
III. Selim ........................... 7, 13, 20, 196, 201
III.Aleksander .......................................... 271
Irak 76, 82, 83, 86, 88, 93, 94, 95, 96, 99,
101, 102, 199, 231, 232, 360, 369, 370,
372, 375, 405, 416, 429, 430, 454, 479,
482, 483, 537, 538, 540, 541, 542, 543,
574, 654, 686, 687, 688, 689, 690, 691,
692, 693, 694, 695, 696, 697, 698, 699,
700, 701, 702, 703, 704, 708, 709, 736
İ 454, 470, 479, 480, 482, 484, 485, 488,
İ.Safa Giray ................................................. 67
İaşe Nezareti ............................................ 360
İbrahim Afif Efendi .................................... 13
İbrahim Bey ............................................. 396
İbrahim Temo ................................... 316, 317
İhsan Sabri Çağlayangil ................. 56, 66, 67
İkinci Dünya Savaşı ............... 38, 43, 59, 538
İKÖ
İslam Konferansı Örgütü ........... 90, 707, 729
İlter Türkmen ............................................ 67
İmadiye .................................................... 375
İngiliz Dışişleri Bakanlığı ........................ 384
İngiliz Dişişleri Bakanlığı ........................ 376
İngiliz Hükûmeti ...................................... 373
İngiliz Komiseri ....................................... 375
İngiliz mandası ........................................ 374
İngiliz politikacıları ................................. 374
İngilizler ........................... 374, 375, 380, 383
İngiltere8, 12, 17, 83, 88, 89, 91, 92, 95, 109,
112, 114, 116, 118, 120, 124, 125, 126,
127, 129, 130, 131, 132, 133, 135, 137,
139, 140, 141, 142, 143, 144, 146, 147,
148, 149, 151, 155, 156, 157, 160, 161,
162, 164, 165, 174, 176, 178, 179, 182,
183, 184, 188, 189, 191, 192, 193, 194,
195, 196, 197, 198, 199, 200, 201, 202,
203, 204, 205, 209, 211, 213, 214, 215,
216, 217, 218, 219, 220, 223, 224, 225,
226, 227, 228, 229, 233, 234, 235, 236,
237, 239, 246, 247, 248, 249, 250, 251,
254, 255, 322, 327, 340, 352, 372, 373,
374, 375, 376, 379, 380, 381, 382, 383,
416, 417, 421, 423, 424, 425, 426, 427,
428, 429, 430, 432, 433, 434, 436, 439,
449, 453, 454, 455, 456, 457, 459, 470,
472, 473, 475, 476, 477, 478, 479, 480,
481, 482, 483, 484, 485, 486, 487, 488,
490, 491, 492, 493, 494, 495, 496, 497,
498, 499, 500, 502, 503, 504, 505, 506,
507, 510, 511, 516, 525, 527, 530, 532,
749
533, 536, 537, 540, 541, 542, 543, 550,
551, 552, 553, 555, 556, 557, 558, 559,
560, 561, 562, 563, 564, 565, 566, 567,
568, 569, 571, 574, 663, 670, 677, 720,
721
İran 47, 48, 55, 58, 71, 76, 86, 89, 93, 94,
95, 96, 99, 101, 177, 180, 194, 224,
225, 230, 231, 232, 322, 323, 324, 325,
326, 327, 340, 342, 351, 359, 369, 370,
372, 376, 382, 384, 394, 407, 421, 426,
494, 505, 537, 538, 542, 544, 545, 616,
631, 632, 642, 646, 654, 655, 656, 658,
684, 686, 687, 688, 689, 690, 692, 693,
694, 695, 697, 699, 700, 701, 702, 703,
704, 705, 709, 732, 733, 736
İran İslam İnkılâbı ................................... 684
İran Şahı ................................................... 384
İran-Irak savaşı ................ 695, 702, 703, 704
İran-Irak Savaşı ............................... 702, 704
İskenderun ................................ 373, 383, 401
İskenderun Körfezi .................................. 373
İslamcılık .................................. 317, 319, 320
İsmail Canbolat ........................................ 266
İsmail Cem.................................................. 67
İsmail Ferruh Efendi.................................. 13
İsmail Kemal ............................................ 317
İsmet İnönü44, 47, 56, 66, 369, 370, 383,
431, 450, 451, 466, 471, 480, 483, 486,
489, 491, 495, 496, 498, 500, 501, 508,
519, 520, 528, 542, 550, 558, 568, 570
İsrail 38, 48, 52, 54, 78, 85, 87, 96, 102, 509,
539, 540, 541, 542, 544, 584, 604, 605,
611, 633, 639, 644, 645, 646, 660, 661,
662, 668, 670, 684, 691, 698, 707, 708,
709, 710, 711, 734, 735, 736
İstanbul8, 9, 10, 12, 14, 16, 29, 75, 76, 77, 92,
93, 94, 97, 98, 100, 102, 103, 104, 106,
110, 112, 114, 115, 116, 117, 118, 119,
121, 122, 125, 126, 128, 132, 134, 135,
136, 137, 138, 139, 140, 143, 144, 145,
146, 147, 148, 149, 150, 152, 153, 158,
160, 161, 162, 163, 164, 167, 169, 170,
171, 173, 174, 175, 176, 177, 178, 179,
180, 183, 184, 185, 186, 188, 190, 192,
194, 195, 196, 198, 199, 202, 203, 204,
205, 206, 207, 208, 210, 211, 212, 213,
214, 215, 216, 220, 222, 223, 225, 226,
228, 229, 230, 231, 232, 233, 234, 235,
237, 238, 240, 241, 242, 243, 244, 245,
246, 247, 252, 253, 254, 262, 317, 321,
323, 324, 325, 327, 328, 330, 332, 333,
 335, 336, 339, 340, 342, 345, 348, 349,
354, 355, 358, 359, 361, 369, 370, 373,
374, 375, 378, 379, 383, 384, 386, 387,
388, 391, 392, 396, 397, 399, 402, 403,
407, 411, 412, 413, 414, 417, 421, 422,
423, 429, 430, 431, 432, 441, 442, 443,
444, 446, 450, 455, 461, 462, 466, 467,
468, 478, 480, 483, 491, 492, 497, 498,
501, 503, 504, 505, 506, 507, 512, 513,
514, 516, 517, 518, 519, 520, 521, 526,
531, 544, 554, 555, 557, 558, 559, 565,
572, 576, 577, 578, 579, 580, 581, 652,
654, 679, 699, 713, 716, 732, 734, 736
isyanlar............................................. 369, 380
İş Bankası.................................................. 374
İşkodra ............................................. 112, 113
İtalya17, 88, 102, 118, 120, 125, 126, 127,
128, 135, 139, 145, 147, 148, 154, 157,
163, 164, 184, 191, 193, 198, 219, 234,
247, 248, 251, 272, 278, 279, 280, 281,
282, 286, 288, 290, 300, 307, 317, 327,
364, 365, 368, 408, 413, 416, 417, 423,
424, 425, 426, 427, 428, 430, 432, 433,
434, 438, 446, 447, 448, 449, 450, 451,
452, 453, 454, 455, 456, 459, 462, 469,
471, 472, 473, 474, 476, 477, 478, 479,
480, 481, 484, 488, 493, 494, 495, 511,
516, 530, 532, 538, 542, 545, 549, 589,
633, 659, 677
İtilaf 359, 360, 362, 386, 393, 396, 402
İtilaf Devletleri ................................. 375, 376
İttihad-ı Osmanî ....................................... 317
İttihat ve Terakki Cemiyeti255, 316, 318,
320, 333, 336
İTTİHAT VE TERAKKİ CEMİYETİ ........... 317
İttihat ve Terakki Hükûmetleri ........ 316, 352
İzlanda ...................................... 511, 530, 676
İzmir 368, 384, 385, 403, 411, 412, 414
J 200, 203, 217, 384, 416, 491, 508, 523,
Japonya81, 83, 91, 92, 194, 216, 368, 430,
455, 456, 472, 480, 484, 486, 500, 501,
502, 516, 524, 525
jeopolitik .................................................. 371
Jön Türkler216, 266, 267, 268, 269, 288,
309, 312, 313, 316, 317, 318, 355
K 729, 732, 736
Kâbil 399
750
kaçakçılık.................................................. 383
Kafkasya99, 225, 226, 234, 316, 318, 319,
320, 321, 322, 324, 326, 327, 328, 329,
330, 331, 332, 333, 335, 336, 338, 339,
340, 341, 342, 343, 344, 345, 346, 347,
348, 351, 352, 353
KAFKASYA................................................ 335
Kafkasya Bölgesi ...................................... 370
Kalhur ....................................................... 371
Kalimaki Bey ........................................ 20, 25
Kamil Paşa .................274, 276, 287, 289, 290
Kanada...................79, 80, 492, 511, 527, 530
Kanun-ı Esasi ........................... 265, 266, 267
Kanun-i Esasi .................... 176, 242, 257, 318
Kanunî Sultan Süleyman ........................... 11
karadağ..................................................... 110
Karadağ110, 111, 112, 113, 114, 134, 149,
151, 152, 153, 154, 155, 157, 165, 167,
168, 173, 240, 246, 264, 282, 284, 285,
286, 288, 292, 293, 294, 297, 298, 307
Karadağ Prensi Nikola ..................... 112, 152
Karadeniz75, 77, 78, 90, 92, 114, 115, 130,
131, 145, 146, 147, 148, 149, 150, 183,
209, 215, 326, 359, 373, 388, 397, 427,
429, 455, 456, 473, 488, 502, 503, 504,
506, 507, 543, 552, 683
KARADENİZ ............................................. 145
Karahan .................................................... 426
Karduk ...................................................... 369
Karlofça (1699).................................... 12, 16
Karpat dağları .......................................... 114
Kars 398, 400, 407, 424
Kayseri ...................................................... 372
Kâzım Karabekir ....................... 358, 396, 398
KDP 689, 690, 692, 693
Keldani ..................................................... 374
Kenneth Waltz ........................................... 39
Kerkük .............................................. 405, 407
Kıbrıs17, 38, 44, 48, 60, 76, 92, 98, 102, 110,
128, 188, 189, 190, 191, 195, 198, 199,
529, 541, 544, 548, 550, 551, 552, 553,
554, 555, 556, 557, 558, 559, 560, 561,
562, 563, 564, 565, 566, 567, 568, 569,
570, 571, 572, 574, 577, 578, 579, 580,
657, 662, 663, 665, 666, 667, 668, 670,
671, 674, 678, 679, 680, 709, 711, 712,
713, 714, 715, 716, 717, 718, 719, 720,
721, 722, 723, 724, 725, 726, 727, 728,
Kıbrıs meselesi523, 529, 550, 553, 556, 566,
574, 662, 679, 680, 712, 716, 723, 726
Kırım Savaşı ............................................. 380
Kilikya .............................................. 360, 363
King-Crane Komisyonu ........................... 414
KKTC662, 680, 707, 711, 718, 719, 720, 721,
722, 723, 724, 727, 728, 729
klan 370
Koçgiri ...................................................... 379
Koçuşağı ................................................... 384
konsoloslar............................... 369, 372, 380
Kore Savaşı523, 524, 525, 526, 529, 540,
573, 656
KTFD .. 621, 711, 712, 713, 714, 715, 718, 720
Kumyangjangni Zaferi ............................. 528
Kunuri Savaşı ........................................... 528
Kurmanç ................................................... 371
Kuveyt ...................................................... 373
Kuzey Afrika230, 264, 279, 281, 307, 485,
487, 537
Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü . 529, 530
Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü (NATO
......................................................... 530
Kuzey Atlantik Konseyi ........................... 531
Kuzey Irak48, 54, 646, 689, 690, 692, 693,
702
Kuzey Kore Halk Cumhuriyeti ................ 525
Küçük Asya....................................... 384, 407
Küçük Kaynarca Antlaşması 12, 13, 115, 186
Kürdistan ......................................... 403, 413
Kürt 368
Kürt aşiretleri .......................................... 371
Kürt Enstitüsü .......................................... 382
Kürt Koleji ................................................ 382
Kürt Teali Cemiyeti .................................. 374
Kürt Teavün ve Terakki Cemiyeti ............ 379
Kürtçülük .................................. 369, 370, 384
Kürtler369, 370, 373, 374, 375, 376, 379,
380, 381, 382, 384
KYB 689, 690, 692, 693
L Melih Esenbel............................................. 67
Lahey .................................................. 20, 445
Le Temps .................................................. 401
Lerch......................................................... 381
Libya93, 541, 667
Litvinof ..................................................... 424
Lloyd George ............................................ 368
Locarno .................................................... 423
Londra13, 19, 20, 25, 117, 129, 133, 134,
142, 143, 144, 146, 147, 148, 149, 150,
179, 184, 192, 199, 201, 202, 203, 216,
751
233, 235, 254, 320, 377, 392, 400, 402,
426, 455, 504, 533, 543, 546, 553, 557,
558, 564, 566, 568, 570, 571, 572, 574,
713
Lord Curzon ............................................. 378
Loris Malakof ........................................... 380
Lozan .........................369, 370, 377, 378, 379
Lozan Barış Konferansı..................... 407, 414
Lûr 371
Lübnan154, 365, 434, 436, 540, 541, 542,
645, 661, 689, 691, 708, 710
M
Macaristan95, 115, 143, 166, 176, 204, 216,
318, 327, 330, 332, 335, 341, 368, 443,
451, 478, 499, 546
Macmillan Plânı ............................... 563, 564
Makarios554, 557, 559, 564, 567, 571, 593,
599, 606, 607, 608, 609, 617, 618, 619,
622, 623, 624, 625, 627, 633, 639, 640,
642, 643, 717
Makedonya179, 193, 219, 246, 266, 267,
272, 279, 281, 283, 284, 285, 287, 292,
294, 296, 297, 299, 301, 307, 545, 580
Malatya ..................................... 370, 374, 383
Maliye Komisyonu ................................... 403
Malta 392
Mamuraülaziz .......................................... 375
Manastır ................................................... 268
Mardin .............................................. 375, 383
Maurice Harold Macmillan...................... 564
Meclis-i Mebusan176, 190, 214, 265, 266,
268, 388, 389, 390, 392, 411
Megali İdea ............................................... 384
Mehmed Akif Paşa ................................. 7, 23
Mehmed Said Halet Efendi ........................ 13
Mehmet Namık Paşa .................................. 19
Mehmet Veli Han ............................. 398, 399
Memduh Şevket Bey ................................ 398
memur ...................................................... 378
Mesud Barzani ................................. 689, 692
Mesut Yılmaz.............................................. 67
Meşrutiyet14, 23, 166, 176, 177, 216, 244,
254, 325
Mevlüt Çavuşoğlu ...................................... 67
Mezopotamya .......................... 368, 374, 375
Mısır 17, 19, 20, 79, 93, 96, 110, 129, 132,
134, 136, 137, 138, 139, 140, 141, 148,
177, 179, 182, 184, 189, 191, 194, 195,
 200, 201, 202, 205, 209, 216, 217, 227,
228, 421, 485, 487, 533, 538, 540, 541,
542, 543, 574, 654, 662
MISIR ........................................................ 136
Mısrata ..................................................... 360
Mihail Obrenoviç ..................................... 123
Milletler Cemiyeti423, 424, 425, 426, 441,
537
Millî İktisat ............................................... 414
Milli Mücadele374, 375, 376, 377, 379, 380,
384
Millî Mücadele416, 417, 418, 419, 420, 421,
422, 424, 433, 434, 439, 454, 532
Misak-ı Milli377, 386, 387, 388, 389, 390,
391
Misak-ı Millî390, 397, 401, 402, 405, 406,
407, 409, 411, 414, 418
misyonerler.............................. 369, 372, 383
Mithat Şükrü ............................................ 266
Molla Mustafa Barzani............................. 689
Molla Said ................................................. 374
Mondros Mütarekesi358, 361, 362, 374,
377, 412
Mora 19, 128, 142
Mudanya Mütarekesi............... 358, 403, 404
Murat Karayalçın ....................................... 67
Mustafa Kemal Paşa362, 376, 386, 387, 389,
390, 391, 392, 395, 396, 400, 401, 418
Mustafa Paşa ............................................ 374
Musul370, 374, 375, 379, 383, 405, 406, 407,
411, 413, 414, 423, 424
Musul sorunu ........................................... 370
Musul-Kerkük meselesi ........................... 694
Muş 370
Mutad elçilik .............................................. 13
Mümtaz Soysal ........................................... 67
Müslüman ................................................ 389
Müslümanlar ............................................ 379
N 153, 154, 155, 156, 157, 158, 159, 160,
Nahcivan .................................................. 397
Nasır 541, 542, 574
NATO87, 90, 95, 511, 523, 526, 527, 529,
530, 531, 532, 533, 534, 535, 539, 541,
542, 544, 545, 546, 547, 548, 550, 554,
556, 560, 561, 562, 563, 566, 573, 574,
578, 579, 583, 584, 585, 590, 591, 592,
594, 595, 596, 597, 600, 606, 607, 608,
609, 611, 615, 616, 619, 620, 622, 624,
628, 629, 631, 632, 633, 635, 636, 638,
752
639, 640, 641, 642, 643, 646, 647, 652,
653, 654, 655, 656, 657, 658, 659, 660,
663, 665, 666, 667, 668, 676, 677, 679,
680, 685, 710, 734, 735
Necmettin Sadak ........................................ 66
Neuilly ...................................... 368, 427, 455
Nikola ........................111, 112, 152, 194, 254
Nizam-ı Cedid............................................. 13
Norveç .......................511, 530, 533, 566, 676
Numan Menemencioğlu ............................ 66
Nutuk ................. 362, 390, 400, 401, 411, 413
O
Odessa ...................................................... 424
Oniki Ada ...................281, 307, 384, 408, 416
Orta Asya ............................ 47, 48, 51, 53, 60
Ortadoğu75, 76, 90, 91, 97, 100, 101, 104,
107, 188, 194, 195, 197, 200, 204, 205,
270, 364, 366, 367, 368, 371, 372, 373,
384, 412, 421, 429, 430, 441, 453, 454,
459, 481, 483, 506, 508, 511, 533, 534,
536, 537, 538, 539, 540, 541, 542, 543,
544, 547, 552, 574, 576, 577, 580, 581,
603, 604, 617, 620, 628, 633, 653, 654,
655, 657, 660, 666, 670, 672, 675, 684,
685, 686, 687, 688, 691, 698, 703, 707,
708, 709, 721, 731, 732, 733, 734
Ortodoks.................................................... 474
Osman Olcay .............................................. 66
Osmanlı ..................................................... 419
Osmanlı Borçları ...................................... 406
Osmanlı Devleti7, 8, 10, 11, 12, 13, 14, 15,
16, 17, 18, 19, 20, 23, 24, 25, 91, 109,
110, 111, 112, 113, 114, 115, 116, 117,
118, 119, 120, 121, 122, 123, 124, 125,
126, 127, 128, 129, 130, 131, 132, 133,
134, 135, 136, 137, 139, 140, 141, 142,
144, 145, 146, 147, 148,149, 151, 152,
161, 162, 163, 164, 165, 166, 169, 173,
174, 175, 176, 177, 178, 181, 182, 183,
184, 185, 186, 190, 191, 193, 195, 196,
197, 198, 200, 203, 204, 205, 206, 207,
208, 209, 210, 212, 213, 215, 216, 217,
218, 220, 221, 222, 223, 224, 225, 228,
230, 231, 232, 233, 234, 235, 236, 237,
238, 239, 240, 243, 244, 245, 246, 247,
248, 249, 250, 251, 252, 254, 316, 317,
318, 319, 320, 321, 322, 323, 325, 326,
327, 328, 330, 331, 332, 333, 335, 336,
337, 338, 339, 340, 341, 342, 343, 344,
 345, 346, 347, 348, 349, 350, 351, 352,
353, 368, 373, 374, 377, 381, 382, 383,
419, 420, 432, 503, 536, 551, 572
Osmanlı Hükümeti ................................... 382
Osmanlıcılık ..................... 317, 318, 319, 320
Osmanlılar ................................................ 374
Osmanlı-Rus Harbi .................................. 264
Osmanlı-Rus Savaşı ......................... 372, 381
P Rıza Şah Pehlevi ....................................... 384
Pakistan76, 79, 91, 539, 540, 542, 544, 545,
654, 663, 684, 685, 722
Paris 13, 16, 17, 19, 20, 25, 109, 111, 112,
115, 116, 118, 120, 121, 123, 124, 125,
126, 127, 132, 133, 134, 135, 136, 138,
142, 144, 145, 146, 147, 148, 149, 150,
155, 157, 164, 165, 177, 216, 242, 254,
363, 368, 374, 375, 378, 379, 401, 402,
423, 425, 437, 438, 440, 479, 510, 531,
563, 566
PARİS ........................................................ 145
Paris Barış Konferansı............. 363, 368, 375
Paris Konferansı ...................................... 374
Pasarofça (1718) ....................................... 12
PASOK .......................636, 654, 667, 672, 679
Pehlevi ...................................................... 384
Petersburg21, 117, 133, 134, 145, 149, 348,
381
petrol 375, 376
Petrol Krizi ............................................... 617
PKK 83, 86, 93, 94, 684, 689, 690, 691, 692,
693, 694, 695, 696, 698, 702, 709, 732,
735
Polonya12, 17, 25, 95, 422, 423, 426, 428,
475, 478, 499, 526
Pontus ...................................................... 413
Portekiz .....................142, 518, 530, 671, 676
Postdam ........................................... 504, 525
Prens Couza ............................. 116, 117, 119
Prens Sabahaddin .................................... 318
Prens Şarl ................................................. 121
Prusya Devlet Gizli Arşivi........................ 317
R S
Raçkoyan .................................................. 380
Radcliffe ........................... 559, 560, 561, 565
Raman .............................................. 380, 384
Rauf Denktaş...... 617, 711, 713, 715, 717, 721
753
Recep Tayyip Erdoğan 49, 52, 53, 55, 56, 65
Recko ........................................................ 384
reformlar .......................................... 372, 381
Reîsülküttâb ............................... 7, 15, 16, 19
Ren 426, 455
Resneli Niyazi Bey ................................... 267
Reuters Ajansı .......................................... 520
Reval ................................. 194, 254, 267, 312
Revandiz................................................... 382
Rıza Nur ..... 286, 287, 379, 387, 396, 399, 405
Rişvan ....................................................... 378
Rodon Cıssıni ........................................... 372
Roma ........................................................ 402
Romanya8, 95, 114, 115, 116, 119, 120, 121,
143, 160, 166, 173, 321, 426, 427, 433,
443, 444, 446, 448, 449, 450, 451, 452,
453, 455, 456, 472, 476, 477, 478, 480,
499, 546, 683
Rum 384, 385, 410, 474, 554
Rus 372, 380, 381, 382, 383
Rus Çarı142, 143, 150, 194, 254, 267, 271,
305
Ruslar ....................................... 381, 382, 383
Rusya8, 12, 17, 20, 76, 83, 85, 86, 88, 89, 91,
93, 94, 95, 96, 98, 99, 100, 101, 103,
104, 109, 110, 111, 112, 113, 114, 115,
116, 118, 120, 122, 123, 124, 126, 127,
129, 130, 131, 132, 133, 135, 142, 144,
145, 146, 147, 148, 149, 150, 151, 152,
153, 154, 155, 156, 157, 158, 159, 162,
163, 164, 165, 173, 174, 177, 179, 182,
183, 184, 185, 186, 189, 191, 192, 193,
194, 195, 196, 197, 198, 199, 200, 201,
203, 204, 205, 209, 211, 213, 215, 216,
217, 219, 224, 225, 226, 227, 233, 234,
235, 237, 240, 246, 248, 249, 251, 254,
319, 320, 321, 322, 324, 327, 328, 330,
333, 335, 336, 337, 338, 339, 343, 347,
348, 349, 350, 352, 353, 420, 421, 428,
431, 439, 449, 473, 488, 499, 500, 514,
516, 525, 532, 534, 536, 543, 549, 551,
552
Rusya’ya ................................................... 381
Sadabat Paktı ................... 414, 454, 537, 538
Saddam Hüseyin ................ 93, 686, 690, 735
Said Paşa ... 136, 138, 193, 240, 286, 287, 289
Sakarya ..................................................... 401
Salih Münir Paşa ........................................ 14
Samsun ..................................................... 386
San Francisko........................................... 519
Sancak ....................................................... 474
Sason ........................................................ 384
Savunma İşbirliği Anlaşması..................... 44
Selanik ...................................................... 268
self-determination ....550, 558, 560, 561, 562
Selim R. Sarper........................................... 66
Serdar Ömer Paşa .................... 111, 112, 113
Sevr 368, 402, 409
Sevr Antlaşması ....................................... 377
seyyahlar .................................................. 369
Seyyid Ali Efendi ........................................ 13
Sırbistan99, 110, 114, 122, 123, 124, 125,
126, 127, 138, 149, 151, 154, 155, 157,
158, 165, 169, 173, 240, 246
SIRBİSTAN ............................................... 122
Sırp 114, 122, 123, 124, 125, 126, 127, 152,
161, 198, 272, 283, 285, 286, 288, 295
silah 372
Sivas 360, 371, 374, 376, 386, 387, 391
Sivas Kongresi .................................. 374, 376
Siverek Müdafaa-ı Hukuk Cemiyeti ........ 379
Sovyet Rusya .............393, 396, 398, 399, 400
Sovyetler Birliği93, 370, 412, 416, 420, 422,
423, 424, 425, 426, 427, 428, 440, 441,
454, 455, 456, 457, 466, 471, 472, 475,
476, 479, 480, 483, 484, 488, 491, 495,
500, 501, 502, 503, 505, 507, 519, 525,
526, 530, 532, 537, 543, 546, 547, 573,
669, 683, 691
SSCB 94, 95, 98, 583, 584, 585, 586, 588,
589, 590, 591, 593, 595, 596, 597, 598,
599, 600, 606, 607, 609, 610, 619, 620,
628, 631, 632, 633, 634, 638, 639, 640,
641, 642, 644, 649, 654, 655, 656, 657,
658, 661, 665, 666, 667, 669, 677, 679,
682, 683, 684, 705, 722
Suriye17, 76, 78, 82, 83, 86, 87, 93, 94, 96,
99, 101, 102, 132, 149, 173, 199, 205,
218, 237, 360, 365, 366, 368, 370, 375,
383, 400, 406, 408, 416, 434, 435, 436,
437, 438, 474, 475, 482, 512, 538, 540,
541, 542, 551, 596, 633, 639, 687, 689,
690, 691, 692, 694, 696, 697, 698, 699,
709, 733, 734
Suudi Arabistan85, 538, 541, 542, 604, 654,
685, 698, 703, 704, 705, 706, 709, 733,
735
Süleyman Demirel595, 631, 644, 653, 699,
733
754
Süleyman Necati ...................................... 378
Süleymaniye ..................................... 405, 407
Sümer ....................................................... 369
Sünni 537
Ş
Şark Meselesi ........................................... 373
Şattu’l-Arap .............................................. 373
Şefik Bey ................................................... 378
Şemdinli ................................................... 384
Şerefname ................................................. 381
Şerif Paşa .................................. 374, 378, 379
şeyh 380
Şeyh Sait ........................................... 380, 384
Şeyh Ubeydullah .............................. 372, 383
Şii 537
Şimon Perez ............................................... 52
Şükrü Kaya Bey .......................................... 66
Şükrü Saraçoğlu ......................................... 66
Şükrü Sina Gürel ........................................ 67
T
Tahran .......................................... 55, 59, 538
Tansu Çiller ................................................ 67
Tanzimat7, 15, 18, 19, 23, 24, 25, 110, 152,
165, 173, 175, 177, 182, 255
Tanzimat Dönemi ........................................ 7
Tarih-i Osmanî Encümeni Mecmuası ....... 14
TBMM377, 378, 379, 380, 390, 391, 392, 393,
396, 397, 398, 399, 400, 404, 405, 407,
411, 413, 441, 545
TBMM Hükümeti ..................................... 377
Tekirdağ ................................................... 403
Tevfik Paşa ............................................... 392
Tevfik Rüştü Aras ...................................... 66
Tırnova ............................. 159, 160, 250, 276
toprak ....................................................... 380
Toros Tünelleri ................................ 359, 363
Trablus ..................................................... 360
Trablusgarp128, 217, 219, 229, 264, 279,
280, 281, 282, 283, 284, 285, 286, 287,
288, 291, 292, 305, 307, 311, 312, 313,
318, 339
Trabzon ............................................ 382, 386
Trabzon vilayeti ........................................ 386
Trakya .............................. 384, 406, 407, 554
Trianon ..................................................... 368
Trikopis .................................................... 282
Tuna Nehri ............................................... 114
Turan ................................................ 369, 370
Turan Güneş............................................... 67
Turgut Özal45, 56, 68, 653, 661, 684, 685,
687, 694, 695, 696, 698, 700, 702, 704,
705, 706, 710, 719, 720, 726, 727, 728,
733
Türk 386, 389, 390, 391, 392
Türk Boğazları ......................................... 413
Türk İşbirliği Kalkınma Ajansı .................. 53
Türkçülük .. 316, 317, 318, 319, 320, 326, 352
Türkiye Cumhuriyeti ................................. 392
Türkiye İşçi Partisi .................................. 535
Türkler ............................................. 377, 386
Türkmen................................................... 370
U Yunanistan76, 99, 102, 128, 129, 130, 131,
Ukrayna ............................................ 399, 400
Uluslararası Adalet Divanı .............. 636, 680
un 370, 375, 378, 379
Urfa 383
Ü 509, 527, 533, 535, 544, 545, 546, 547,
Ü. Haluk Bayülken ..................................... 66
Ürdün ............................... 541, 542, 698, 710
V 621, 622, 624, 625, 626, 627, 628, 633,
Vahdettin................................................... 376
Vahit Melih Halefoğlu ................................ 67
Van 360, 370, 372, 375, 386
Varto 372
Velyaminov Zernov ................................. 381
Versailles .................................................. 368
Viranşehir ................................................. 383
Viyana12, 13, 17, 19, 20, 24, 25, 117, 133,
134, 143, 146, 155, 219, 327, 330, 341,
354
Viyana bozgunu ......................................... 12
W Z
Washington21, 241, 242, 479, 490, 498, 504,
505, 511, 514, 530, 531, 540, 544, 652,
654, 656, 657, 658, 663, 670, 682
William Charles Noel ............................... 374
Wilson ...................................... 362, 368, 406
755
Wladimir Minorsky ................................. 382
Y
Yahudi .............................................. 410, 428
Yakındoğu ......... 196, 254, 433, 486, 524, 536
Yalta 499, 500, 525
Yanya ........................................ 291, 301, 307
Yaser Arafat ............................................. 710
Yaşar Yakış ................................................. 67
Yemen93, 136, 167, 230, 279, 281, 287, 307,
360, 538, 541, 633
Yugoslavya426, 433, 442, 443, 444, 446, 448,
449, 450, 451, 452, 453, 456, 478, 481,
482, 499, 545, 546, 547, 548, 549, 550,
574
132, 133, 135, 142, 166, 191, 240, 242,
244, 245, 246, 247, 248, 249, 250, 251,
252, 254, 320, 321, 364, 365, 384, 405,
406, 408, 409, 417, 423, 425, 431, 432,
442, 443, 444, 446, 447, 448, 449, 450,
451, 452, 453, 456, 462, 472, 476, 477,
478, 479, 481, 482, 488, 499, 507, 508,
548, 550, 552, 553, 554, 555, 556, 557,
558, 559, 560, 561, 562, 563, 564, 565,
566, 567, 568, 569, 570, 571, 573, 574,
585, 594, 600, 603, 604, 605, 606, 607,
608, 609, 610, 615, 617, 618, 619, 620,
634, 635, 636, 637, 638, 639, 640, 642,
643, 647, 653, 654, 655, 656, 657, 658,
659, 662, 664, 666, 667, 668, 671, 672,
673, 674, 675, 676, 677, 678, 679, 680,
681, 713, 714, 716, 718, 719, 720, 724,
725, 726, 728, 732, 733, 735
Yunus Emre Vakfı ...................................... 53
Yurt Dışı Türkler ve Türk Akraba
Toplulukları Başkanlığı.................... 53
Yusuf Âgâh Efendi...................................... 13
Yusuf Akçura ............................................ 317
Yusuf Kemal Tengirşenk ........................... 66
Zaho 375
Zapatero ..................................................... 52
Zaza 371
Zeylan Deresi ........................................... 384
Zitvatoruk Antlaşması ............................... 12