!

• BM

DOKUÎVİ PARÇALAR İÇİN ÇEKME ÇUBUKLARI

KK 04 TEMMUZ 94 SIRA NO: 28

U GİRİŞ

Çegitli analizlerdeki döküm parçalar

için kullanılacak çekme çubuğu tipleri­ Çekme gerilimi
nin seçiminde müşteri ile dökümcü Ao
arasında çıkabilecek anlaşmazlıklara
açıklık getirmek üzere bu konu ile formülü ile hesaplanır.
ilgili standartlardaki bilgiler bu
yazıda özetlenmektedir. A = Uygulanan çekme kuvveti, kgf
Ao = Çekme doğrultusuna dik alınan
Bu konu ile ilgili Türkiye'de geçerli başlangıçtaki kesit alanı, mm^'dir.
standart TS 138-UDK 669.620.1 olup,
"Metalik Malzemenin Çekme Muayenesi" adı Esneklik (Elastiklik) Sınırı^ Oe
\^, altında deneyin nasıl yapılacağı, çekme
çubukları ölçüleri ve neticelerinin Elastiklik sınırı, uygulanan kuvvetin
nasıl raporlanacağı izah edilmektedir. çekme örneği üzerinden tamamen kaldırıl­
ması ile örnek boyutunun tekrar eski
TANIMLAR: uzunluğuna gelebildiği ve hiçbir kalıcı
uzamanın görülmediği en yüksek
Bu standartta geçen tanımlar aşağıdadır. gerilimdir.

Çekme Gerilimi^ (Tc Orantı Sınırı^ (To

Çekme gerilimi, çekmeye tabi tutulan Orantı sınırı, çekme gerilimi ile uzama
parçanın çekme doğrultusuna dik alınan miktarı arasındaki doğrusal bağlantının
kesitinin birim alanına düşen kuvvettir. cari olduğu bölgedeki en yüksek
Bu gerilimin birimi kgf/mm^'dir. gerilimdir.
 Alana Dayanımı^ Oa îlk ölçü Uzunluğu^ Lo

Akma dayanımı, çekme örneğinin yapıl­ tik ölçü uzunluğu, uzamanın tayini
dığı malzemenin standardında belir­ maksadıyla, muayenenin başlangıcında
tilmiş miktarda kalıcı bir uzama örnek üzerinde işaretlenen uzunluktur.
göstermeğe başladığı andaki gerilim­
dir . Bu tarif, gerilim-uzama diyagram­ Uzama^ £
ları akma bölgesinde tedrici ve düzgün
bir eğim değişikliği gösteren malzeme­ Çekme muayenesinin herhangi bir anındaki
yi kapsadığı gibi, gerilim-uzama ölçü uzunluğu ile ilk ölçü uzunluğu
diyagramları belirli ve keskin bir eğim arasındaki fark "uzama"dır. Bu fark
değişmesi gösteren veya gerilimde bir muayeneden önceki ilk ölçü uzunluğuna
artış olmaksızın akmanın özel karakte- bölünürse "birim uzaması" bulunur ve bu
ristiğindeki malzemeyi de kapsar. değer 100 ile çarpılırsa "uzama yüzdesi"
elde edilir.
Akma Sınırı, CTas
*^ Buna göre ;
Akma sınırı, çekme geriliminde bir artış L-Lo
olmadığı halde uzamanın belirli bir Uzama yüzdesi X 100'dür.
artış gösterdiği anda malzemenin çekme Lo
gerilimidir. Akma sınırı, bazı Burada;
çeliklerde rastlanan akma dayanımının
özel bir halidir. Lo " Muayeneden Önceki ilk ölçü
uzunluğu, mm
Çekme Dayanımı, CTma* L - Muayene esnasında çekme örneğinin
Ölçü işaretleri arasındaki
Çekme dayanımı, gerilim-uzama diyagra­ uzunluk, mm'dir.
mında görülen en yüksek çekme
gerilimidir. Koptuktan sonraki uzamayı elde etmek
için, formüldeki L uzunluğu yerine
Çekme muayenesi sırasında çekme örne­ kopmuş çekme örneğinin ölçü işaretleri
ğinin taşıdığı en büyük yükün ölçü arasındaki uzunluk alınır.
V uzunluğu içindeki başlangıç kesit
alanına bölünmesi suretiyle elde edilen Kesit Daralması
değerdir.
Kesit daralması, çekme örneğinin ilk
KofMna Dayanımı, Ck ölçü uzunluğu içindeki başlangıç kesit
alanı ile muayene sırasında ölçü
Kopma dayanımı, çekme örneğinin koptuğu işaretleri arasındaki en küçük kesit
andaki çekme gerilimidir.Çekme Örneğinin alanı arasındaki fark olup, bunun
koptuğu anda okunan kuvvetin ölçü uzun­ başlangıç kesit alanına bölünmesi ile
luğu içindeki başlangıç kesit alanına "birim kesit daralması" ve bu değerin
bölünmesi suretiyle elde edilen 100'le çarpılması ile de "kesit
değerdir. daralması yüzdesi" elde edilir.
 Kesit daralması yüzdesi aşağıdaki formül uzama farkına bölünmesiyle elde edilen
ile hesaplanır. değerdir.

Ao-A Bazı malzemenin gerilim-uzama diyagram­

Kesit daralması yüzdesi x 100 larında doğru orantılı bölge bulunmaz.
Ao Bu takdirde hangi sınırlar içinde
Burada; elastikilik modülünün tayin edileceği
ayrıca belirtilmelidir.
Ao - Ölçü uzunluğu içinde örneğin
başlangıç kesit alanı, mm^ Gerilim-Uzama Diyagramı
A - Muayene sırasında çekme örneğinin
üzerinde ölçü uzunluğu içinde Gerilim-uzama diyagramı elde etmek için,
Ölçülen en küçük kesit alanı, mm^ yük aktarılır ve yük ile onun karşılığı
olan uzama değerleri kaydedilir. Bu
Koptuktan sonraki kesit daralmasını elde malumat ile ordinat ekseni gerilimi veya
etmek için, formüldeki A yerine çekme yük, absis ekseni uzama yüzdesi veya
Örneğinin kopma yerindeki en küçük kesit uzama olacak şekilde bir diyagram
alanı alınır. çizilirse, gerilim-uzama diyagramı elde
edilir. Gerilim-uzama diyagramları
Elastiki (Esneklik) Modülü, E otografik (kendi kendine çizen) bir
düzenle de çizilebilir. Şekil-1'de tipik
Elastiki modülü, gerilim-uzama diyagra­ gerilim-uzama diyagramları ve çekme
mının doğru orantılı bölgesinde herhangi muayenesi ile tayin edilebilen bazı
bir gerilim farkının karşılığı olan özellikler gösterilmiştir.

»W

*a
u
o

J
UZAMA
J.
YÜZUESr
Şekil-1 Tipik gerilira-uzaiM diyaqra«ları ve cek»e muayenesi
ile tayin edilebilen bazı özellikler
 ÇBKNB ÇUBUĞU ÖRNEKLERİ

1) DOKOM PARÇALAR tÇÎN GENEL ÇEKHE Baş kısmının uzunluğu çekme cihazının
ÇUBUĞU kavrama çenelerine mümkün olduğu kadar
eşit yapılmalıdır.
Döküm parçaların çekme geriliminin
kontrolü için genelde Şekil-2'de 3) LAMEL GRAFİTLİ DÖKHE DEMİR İÇİN ÇUBUK
verilmiş olan çubuk kullanılmaktadır.
Lamel grafitli dökme demir için kul­
2) KÜRESEL GRAFtTLt DÖKHE DENİR(SFERO) lanılan çekme çubukları pik dökümün
VE ÇELİK DÖKÜM İÇİN ÇUBUK uzama özelliğinin olmaması nedeniyle
özel bir şekilde yapılmıştır (Şekil 4 ) .
Küresel Grafitli Dökme Demir döküm
parçalar için Şekil 2'de verilmiş olan Örneklerin işlenmesinde orta kısımdaki
çubuğa ilaveten Şekil 3' de ölçüleri yüzeyin olmasına ve kalem yarası
belirtilen çubuk da kullanılabilir. bulunmamasına dikkat edilmelidir.
Özellikle, yüksek mukavemetli çelik Örneğin inceltilmiş kısmının ortasında
^ dökümler için bazı çelik döküm kulla­ ayrıca silindirik bir uzunluk bulun­
nıcıları Şekil 3•deki çubuğu tercih masına müsaade edilir. Silindirik
etmektedirler. Baş kısmının boyutu biçimdeki bu ilavenin uzunluğu en fazla
çubuğun orij inal boyutuna uygun ise do çapına eşit olmalıdır, örneğin baş
tezgahta işlemeden, olduğu gibi kısımları tezgahın kavrama çenelerine
bırakılabilir. Aksi takdirde tornada uyacak tarzda başka biçimlerde de
kabaca işlenerek ölçüsüne getirilir. yapılabilir.

Örnttk tip
V
H a r f l e r i n Anlamlan 11 12 13

Lo - Paralel kısmın uzunluğu d çap ına e ş i t veya daha faz a {*)

do - Örnek çapı 10 ±0 . 2 20 ± OA 30 ± 0.6
R - Kavis y a r ı ç a p ı , min. 25 25 kO
A - İ n c e l t i l m i ş kısmın uzunluğu,mm 30 40 50
Lt - Toplam uzunluk, min. 92 102 H6
h - Baş kısmının uzunluğu, yaklaşık olarak 25 25 40
D - Baş kısmının ç a p ı , yaklaşık olarak 17 30 40
E - Basamak kısmının uzunluğu, min. 6 6 8
F - Basamak kısmının çapı 1 3 . 5 ± 0 . 1| 25 ± OA...
\
(*) Uzama yüzdesi t a y i n i n i gerektiren hallerde Lo = 5 do a l ı n ı r .

NOT : Baş k ı s ı m l a r ı kavrama çenelerine uyacak ve eksenel yüklemeyi sağlayacak herhangi b i r

şekilde y a p ı l ı r - Genel olarak yukarıdaki ölçülere göre vida açılarak eksenel yükleme
sağlanabilir.
Şekil-2 Dökme parçalar i ç i n standart çekme örneği.
 Omrtt tipi - h

Burada,

do - örneğin çapı
Dt - Baş kısmının çapı - 1.2 do
^ Lv =• İnceltilmiş kısmın uzunluğu Lo X do
Lo - Ölçü uzunluğu- 5 do
Lt - Toplam uzunluk
h - Baş kısmının uzunluğu

Bu tip örneklerin kısa olarak gösterilişi:

örnek çapı do- 12 mm ve ölçü uzunluğu Lo - 60 mm ise,
(12 X 60 TS 128 A-tipi örnek) tarzındadır.

ölçüler mm'dir.

Örneğin Baş kısmının Baş kısmının tik ölçü İnceltilmiş Toplam

çapı çapı uzunluğu uzunluğu kısmın uzunluk
do di « en az h w Lo uzunluğu Lt
Lv

<^ 6 8 25 30 36 95
8 10 30 40 48 115
10 12 35 50 60 140

12 15 40 60 72 160
14 17 45 70 84 183
15 20 50 80 96 205

18 22 55 90 108 230
20 24 60 100 120 250
25 30 70 125 150 300

Şekil-3 Küresel grafitli dökme demir ve çelik döküm için çekme çubuğu

/^
 örnek tipi- J

"^

Burada;
do - örneğin en küçük çapı h Baş kısmının uzunluğu
D - örneğin baş kısmının çapı Lt Toplam uzunluk
a - İnceltilmiş kısmın uzunluğu

Bu tip Örneklerin kısa olarak gösterilişi:

a) Örnek ayrıca dökülmüş ise örneğin en küçük çapı do «= 20 mm olduğu zaman
(20 A TS 138 J- tipi örnek)tarzındadır.
b) Örnek parçadan işlenerek hazırlanmış ise. Örneğin en küçük çapı
do - 12.5 mm olduğu zaman (12.5 b TS 138 J tipi örnek) tarzındadır.

örnekler Ölçüler mm'dir.

örneğin en Kesit alanı TS 61/5'e Baş kısmının inceltilmiş Toplam

küçük çapı Ao göre baş uzunluğu (2) kısmın uzunluk
S^
do ıran kısmında vida h uzunluğu(1) (1),(2)
D en az a « Lt. en az

6 28.3 HIO 13 28 54
8 50.3 Mİ 2 16 31 63
10 78.5 Mİ 6 20 34 74
12.5 122.7 M20 24 37 85
16 261 M24 30 40 100
20 314 M30 36 43 115
25 421 M36 44 46 134
72 804 M45 55 50 160

1) Yukarıda açıklandığı şekilde inceltilmiş kısmın ortasına en çok do ya

eşit silindirik biçim eklendiği zaman a ve Ll boyutları da eşit ölçüde
artırılacaktır.
2) Yukarıda açıklandığı şekilde baş kısımların biçim ve boyutları çekme
cihazının kavrama çenelerine uyacak şekilde değiştirildiği takdirde h
ve İt boyutları da buna göre değiştirilebilir.

Şekil-4 Lamel grafitli dökme demir için çekme çubuğu

 4) TEMPER DÖKÜM tÇİN ÇEKME ÇUBUĞU

Temper döküm için kullanılması önerilen
çekme çubuğu örneği Şekil-5'de veril­
mektedir .
Bu örnekler, temsil ettikleri parçaların
dökümünde kullanılan erimiş metalden,
örnek boyutlarına göre ayrıca yapılmış
kalıba dökülerek hazırlanır ve temper
döküm parçasının tabi tutulacağı aynı
ısı işlemine tabi tutulur. Çekme muaye­
nesi yapılmadan önce örnek tezgahta
işlenerek biçimlendirilmez, dökümden
çıktığı gibi kullanılır. Mamul parçalar­
dan kesilme suretiyle temper döküm çekme
örneklerinin hazırlanması standart bir
işlem değildir. Ancak alıcı ve satıcının
karşılıklı anlaşmasıyla örnek mamul
parçadan kesilip hazırlanabilir.
Mümkün olduğu takdirde do örnek çapı
asıl dökümün gerilime en fazla maruz
kalacak kısmının et kalınlığına eşit
alınmalıdır. Parçanın kullanma yerindeki
gerilim şartları hakkında yeter bilgi
bulunmayan hallerde do örnek çapı 12 mm
alınır.

crn Lt

Not: Örnek t i p i - K
Burada,

do - Örnek çap Lv - İnceltilmiş kısmın uzunluğu

D - Baş kısmının çapı Lt - Toplam uzunluk
h - Baş kısmının uzunluğu r - Kavis kısmının yarıçapı
Lo - Ölçü uzunluğu- 3 do Bu tip bir örneğin kısa olarak
V
gösterilişi : Örnek çapı d- 12 mm ise
(12 TS 138 K-tipi Örnek tarzındadır.

örnekler: Ölçüler mm'dir

örnek çap Baş kısmının Baş kısmının îlk ölçü inceltilmiş Toplam Kavisin
do çapı, D uzunluğu,(1) uzunluğu kısmın uzunluk yarıçapı
h Lo uzunluğu,Lr (l),Lt r

9 13 40 27 30 120 6
12 16 50 36 40 150 8
15 19 60 45 50 180 8
18 22 70 54 60 210 10

(1) Baş kısmının h uzunluğu en az çekme cihazı kavrama çenelerinin boyuna

eşit olmalıdır. Bu takdirde Lt toplam uzunluğu buna bağlı olarak artar.
 ÇEKME ÇUBUĞU NUB!UNELERtNtN DÖKÜMÜ

Dökülen parçanın çekme dayanımı, uzama Lamel grafitli (gri) dökme demirler için
ve kesit daralma yüzdelerinin tayini ve Şekil 6'da gösterilen kalıplar kulla­
kontrolü için gerekli çekme çubukları nılır. Deney kuponlarının çap (D) ve
müşterinin talebine ve şartnamesine boyları (L) Çizelge-1'de verilmiştir.
bağlı olarak, döküm parça içinden
işlenerek çıkartılabildiği gibi, özel
olarak yapılmış deney kalıpları içine
ayrı olarak dökülürler.
n. 71 "T K
N;I
7|
Bu deney kuponlarının dizaynı çekme I
-^H^^V-^ J l ^-r^-
çubuklunda çekinti olmaması için özel bir
şekilde dizayn edilmişlerdir. !'•• r\ -^T
1) LAMEL GRAFtTLİ DÖKME DEMIRLBR
I i
Lamel grafitli dökme demirlerden çekme I
deneyi numunesinin hazırlanacağı deney k-^
kuponlarının döküm parçasından ayrı yt D
olarak dökülmesi durumunda kullanılacak
kalıplar ASTM standartlarında belirtil­ PrSOmm N=ftmm M=12mm W> O
miştir. Deney kuponlarının dökümü, kuru
kumdan yapılmış kalıplarda temsil ettiği
parçanın döküldğü potadan yapılmalıdır. Şekil-6 Lamel Grafitli (Gri) Dökme
Döküm parçasına ısıl işlem uygulandığı Demir Deney Kuponları için
durımLarda ise deney kuponlarına da aynı Döküm Kalıbı.
ısıl işlem yapıldıktan sonra çekme
deneyi numunesi hazırlanmalıdır-

^
1
Çap (D) Boy (L) mm
1 Deney
1 Kuponu Anma çapı Min. Çap Nax. Çap Minimum Maksimum
(Tabanda) (Tepede) (Belirtilen) (Tavsiye edilen)

i A 22.5 21.5 23 127 152.5

i B 30.5 29 32 152.5 228.5

1 c 51 48.5 53.5 178 254

1

Çizelge-1 Lamel grafitli dökme demir deney kuponları boyutları

 2) KÜRESEL GRAFİTLI DÖKME DEMİR (SFERO)

Küresel grafiti! (sfero dökme demir­

lerden çekme deneyi numunesinin hazır­ Y-Blok K a l ı n l ı ğ ı (mm)
lanacağı deney kuponları ise "Keel Blok" Boyutlar
mm 13 25 76
(Şekil-7) veya "Y-Blok" (Şekil-8) adı
verilen döküm bloklarından çıkarılır. A 13 25 76
Y-Bloklarının boyutları Çizelge-2'de
verilmiştir. B 41 54 127

C 19 38 67

D 136.5 136.5 143

E 152.5 152.5 152.5

Çizelge-2 Farklı kalınlıktaki

Y-Blokların boyutları

Çekme deneyi numuneleri için deney

Şekil-7 Küresel grafitli (sfero) dökme
demir deney kuponları için
standart "Keel Blok" şekil ve
boyutları-
kuponları "Keel Blok" ve "Y-Blok" döküm
parçalarının alt kısımlarından çıkarı­
lır. Farklı kalınlıktaki Y-Bloklarından
deney kuponlarının çıkarılması Şekil-9'
da gösterilmiştir. Dökümü temsil edecek
en uygun Y-Blokunun kalınlığının seçi­
minde , farklı kalınlıktaki Y-Blokları
için eşdeğer geometrik şekillerin boyut­
larını veren Çizelge-3'den faydalanılır.

^
Y-Blok Levha Sı 1 i n d i r Küp köşesi
K a l ı n l ı ğ ı , m m Ka1ın1ığı»mm Ç a p ı , mm mm

13 13 30.5 tik.S

25 23 >tk.5 70

76 '^1 79 122

C1 zelge-3 Farkl ı kal ^ nl ı ktaki Y-Bl okl a n için

eşdeğer geometrik ş e k i l l e r i n b o y u t l a r ı .

Şekil-8 Deney Kuponları için "Y-Blok"

şekli
Vw

(c)

Şekil -9 Farklı Kalınlıktaki Y-Bloklarından deney kuponlarının çıkarılışı.

a) 13 mm'lik Y Bloğundan iki tane 7 mm çapında çekme numunesi için kupon

çıkarılışı.

b) 25 mm'lik Y Bloğundan iki tane 13 mm çapında çekme numunesi veya eğme

numunesi için kupon çıkarılışı.

c) 76 mm'Lik Y Bloğundan iki tane 13 mm çapında çekme numnesi (A ve B) ile

iki tane eğme numunesi (C ve D) için kupon çıkarılışı.
 3) TBHPBR D O K O H Ü
Temper dökme demir için çekme deneyi
kuponları, Şekil-lO'da gösterilen tipik
bir Örnek gibi çekme deneyi numune
boyutlarına uygun olarak yapılmış kalıba
döküm parçalarının dökümünde kullanılan
erijniş metalden dökülerek hazırlanır.
Temper dökme demirler katılaşma
sırasında fazla çekme gösterdiklerinden
kusursuz deney kuponları elde edebilmek
için kalıbın besleyici ve yollukları
yeter derecede geniş yapılmalıdır.
Sekil-10 Temper Dökme Demir için kullanılan bir kupol döküm dizaynı
Deney kuponları, temper döküm parçala­
rına yapılan ısıl işlemler uygulandıktan
sonra dökümden çıktığı gibi çekme
deneyine tabi tutulurlar. Önceden belir­
tildiğinde deney numuneleri mamulden
kesilerek de hazırlanabilir.
Deney numunesinin çapı, mamulün gerilme­
den en çok etkilenecek kısmının et
kalınlığına eşit alınmalıdır. Parçanın
kullanma yerindeki gerilme koşulları
hakkında yeterli bilgi bulunmadığında
deney parçasının çapı genellikle 12 mm
alınır.
-+- 1 1
' •
 4) ÇELİK DÖKOHLBR

ÇELİK DÖKÜMLER tÇlN DENEY KUPONUUII:

Çelik dökümlerden çekme numunesinin Temper dökme demirler haricindeki dökme

hazırlanacağı deney kuponları da küresel
grafitli dökme demirler için kullanılan
Şekil 7'de gösterilen "Keel Blok"
dökümünden çıkarılır. Bu bloklar kuru
kum kalıpta yapılır ve kalıpta soğutmaya
bırakılır. Çekme deneyleri, dökülmüş
halde veya istendiğinde döküm parçasına
uygulanan aynı ısıl işlem yapıldıktan
sonra bloğun alt kısmından işlenerek
çıkarılan standart numunelerle yapılır.
^ - Hazırlanacak deney numunesi sayısına
bağlı olarak Şekil 7'de gösterilen tek
U' lu Keel blokunun iki veya üç U' lu
olanları da dökülebilir.
demirler ve çelik dökümler için numune
hazırlamada kullanılan döküm parçasından
ayrı olarak dökülmüş kupon dökümler
yerine, bazı durıamlarda döküm parçasına
birleştirilmiş halde kupon dökümler de
uygulamada kullanılabilir. Döküm parça­
sına birleştirilmiş kupon dökümün
boyutları döküm parçasının et kalın­
lığını temsil edecek şekilde düzenlen­
melidir . Döküm parçasına ısıl işlem
uygulandığı durumlarda, ısıl işlem
yapıldıktan sonra kupon döküm parçadan
ayrılarak numuneler hazırlanmalıdır-

İncelenen konu ve bilgi istediğiniz

diğer döküm konuları için adresimize
yazınız.

GÖnenoğlu Sok. Birlik Sitesi No 7/3

Gayrettepe 80280 İSTANBUL
Tel 2671387-2671398