4ο Πανελλήνιο Συνέδριο «Εκπαίδευση στον 21ο αιώνα: Σχολείο και Πολιτισμός»

4ο Πανελλήνιο Συνέδριο
Εκπαίδευση στον 21ο αιώνα:
Σχολείο και Πολιτισμός

10-12 Μαΐου 2019

Κολλέγιο Αθηνών
Πρακτικά Συνεδρίου
Τόμος Γ΄

Επιμέλεια:
Γιώτα Παπαδημητρίου, Χριστόφορος Κωσταρής
4ο Πανελλήνιο Συνέδριο «Εκπαίδευση στον 21ο αιώνα: Σχολείο και Πολιτισμός»

Μουσείο Σχολικής Ζωής και Εκπαίδευσης του ΕΚΕΔΙΣΥ

Παιδαγωγική Εταιρεία Ελλάδος
Κολλέγιο Αθηνών

4ο Πανελλήνιο Συνέδριο
Εκπαίδευση στον 21ο αιώνα:
Σχολείο και Πολιτισμός
ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ
Τόμος Γ΄

Επιμέλεια: Γιώτα Παπαδημητρίου, Χριστόφορος Κωσταρής

ISBN: 978-618-5458-03-4 (Τόμος Γ΄)

ISBN SET: 978-618-5458-00-3

Αθήνα 2019
 4ο Πανελλήνιο Συνέδριο «Εκπαίδευση στον 21ο αιώνα: Σχολείο και Πολιτισμός»

Σοφία Θ. Παπαδημητρίου, Αντώνης Λιοναράκης, Ευαγγελία Μανούσου σελ. 455

Σχεδιασμός και ανάπτυξη διαδικτυακής πλατφόρμας υποστήριξης φοιτητών
στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο

Σταύρος Παπαδόπουλος σελ. 467

Η διδασκαλία του γλωσσικού μαθήματος στα Δωδεκάνησα την περίοδο της
Ιταλοκρατίας (1923-1937) μέσω του Νεοελληνικού Αναγνωσματαρίου της Ε΄
τάξεως
Αναστασία Παπαδοπούλου, Ελευθερία Κοσμά σελ. 477
Αν και Διαφορετικοί….. Μπορούμε να είμαστε μια ομάδα!

Βασιλική Παπαδοπούλου σελ. 486

Η προφορική ιστορία στην εκπαίδευση
Θεοκτίστη Παπαζώη σελ. 491
Τα δικαιώματα του παιδιού στα σχολικά εγχειρίδια του Δημοτικού Σχολείου

Ζωή Παπαϊωαννίδου, Ευσταθία Κωνσταντίνου σελ. 499

Μικρές ιστορίες… όλο οξυγόνο, όλο πεταλιές
Θεοδώρα Παπαϊωάννου, Χαρίκλεια Κανάρη σελ. 507
Δραματική Τέχνη στην Εκπαίδευση και Μουσείο: Μια διεπιστημονική
προσέγγιση
Βασιλική Ι. Παπακίτσου σελ. 517
Η Αξιοποίηση του Παραμυθιού, της Ποίησης και του Θεατρικού παιχνιδιού ως
θεραπευτικών μέσων στην Εργοθεραπευτική Παρέμβαση στο Νηπιαγωγείο
Θωμάς Παπακωνσταντίνου σελ. 530
Εκφάνσεις πολιτισμού στη Δημοτική Εκπαίδευση της πρώιμης Κρητικής
Πολιτείας
Δημήτριος Παπαλέξης σελ. 542
e_ΕΛΙΚΩΝ: Μια Διαδραστική Εφαρμογή
για τη Διδασκαλία της Μουσικής μέσω των Μαθηματικών

Αθηνά Παπανικολάου σελ. 550

Η Θρησκευτική Μεταρρύθμιση και η Αντιμεταρρύθμιση στην Ευρώπη του
16ου αιώνα μέσα από εικαστικές αναπαραστάσεις

Κώστας Παπαχρήστος, Αικατερίνη Λεμπέση σελ. 560

Ο διαπολιτισμικός ρόλος των νέων δομών υποστήριξης του εκπαιδευτικού
έργου: Προϋποθέσεις, Αναγκαιότητες και Προτάσεις

Αικατερίνη Παππά, Άννα-Μαρία Παφίλα, Σουζάννα-Μαρία Νικολάου σελ. 573

Διαφορετικότητα - Στερεότυπα - Προκαταλήψεις:
Αναγνώριση και κατανόηση στο πλαίσιο μιας βιωματικής δράσης

13
 4ο Πανελλήνιο Συνέδριο «Εκπαίδευση στον 21ο αιώνα: Σχολείο και Πολιτισμός»

Δραματική Τέχνη στην Εκπαίδευση και Μουσείο:

Μια διεπιστημονική προσέγγιση
Θεοδώρα Παπαϊωάννου
Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας
thpapaio@uth.gr

Χαρίκλεια Κανάρη
Παιδαγωγικό Τμήμα Ειδικής Αγωγής, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας
kanarixarikleia@hotmail.com

Περίληψη
Οι σύγχρονες θεωρίες και πρακτικές στον χώρο της εκπαίδευσης υποστηρίζουν την αξιοποίηση διαφορετικών
μεθόδων, τεχνικών αλλά και διαφορετικών πηγών πληροφόρησης και χώρων μάθησης για τον εμπλουτισμό της
διδασκαλίας διαφορετικών γνωστικών αντικειμένων και την ενίσχυση της ενεργητικής συμμετοχής και
εμπλοκής των μαθητών στη διαδικασία της μάθησης. Στο πλαίσιο αυτό, τόσο η Δραματική Τέχνη στην
Εκπαίδευση όσο και η Μουσειακή Εκπαίδευση μπορούν να διαδραματίσουν έναν σημαντικό ρόλο
εμπλουτίζοντας και διευρύνοντας τις μαθησιακές εμπειρίες όλων των παιδιών εντός και εκτός σχολικής τάξης.
Η παρούσα εργασία αναφέρεται στο παράδειγμα μιας διεπιστημονικής συνεργασίας με στόχο την αξιοποίηση
τεχνικών της Δραματικής Τέχνης στην Εκπαίδευση αλλά και των ποιοτικών χαρακτηριστικών της μάθησης στον
χώρο του μουσείου για τη βιωματική προσέγγιση της Ιστορίας τόσο στον χώρο του σχολείου όσο και στον χώρο
του μουσείου. Πιο συγκεκριμένα, παρουσιάζεται το παράδειγμα ενός θεατροπαιδαγωγικού προγράμματος που
συνδύαζε και οργανωμένη επίσκεψη σε μουσείο. Στο πρόγραμμα, το οποίο ήταν ενταγμένο στο πλαίσιο των
προγραμμάτων σχολικών δραστηριοτήτων, συμμετείχαν μαθητές τριών τμημάτων της Ε΄ Δημοτικού. Η διάρκειά
του ήταν δύο μήνες και υλοποιήθηκε σε τρεις φάσεις: α. δραστηριότητες πριν από την επίσκεψη στο μουσείο,
β. επίσκεψη στο μουσείο, και γ. δραστηριότητες μετά την επίσκεψη στο μουσείο. Η αξιοποίηση τεχνικών
Δραματικής Τέχνης στην Εκπαίδευση στο σχολείο αλλά και στο μουσειακό περιβάλλον, η συμμετοχή και
συνεργασία ατόμων διαφορετικών επιστημονικών ειδικοτήτων αλλά και η ενεργητική συμμετοχή των παιδιών
και η ανταπόκρισή τους στο πρόγραμμα αναδεικνύουν τη δημιουργική σύζευξη Θεατροπαιδαγωγικής και
Μουσειοπαιδαγωγικής με πολλαπλά μαθησιακά οφέλη για όλα τα παιδιά.

Λέξεις - κλειδιά: Δραματική Τέχνη στην Εκπαίδευση, μουσείο, Ιστορία, διεπιστημονικότητα.

1. Εισαγωγή
Η εκπαίδευση και ο πολιτισμός βρίσκονται σε έναν διαρκή διάλογο που εκφράζεται όχι μόνο
σε θεωρητικό επίπεδο αλλά και σε επίπεδο ποικίλων πρακτικών, ερευνών και σχετικών
πολιτικών. Το αίτημα για ένα σύγχρονο, δημοκρατικό και ανοιχτό στην κοινωνία σχολείο
γίνεται ακόμα πιο επιτακτικό στη σημερινή και ταχύτατα μεταβαλλόμενη κοινωνία με στόχο
την καλλιέργεια γνώσεων, στάσεων και δεξιοτήτων στους σημερινούς μαθητές35 και
αυριανούς ενεργούς πολίτες, ώστε να μπορούν να νοηματοδοτούν κριτικά το παρελθόν, να
κατανοούν και να συνδιαμορφώνουν το παρόν και το μέλλον (Dommasnes & Γαλανίδου,
2012; Νάκου, 2001; Νικονάνου, 2002; Κύρδη, 2010). Αναμφισβήτητα είναι καθοριστικής
σημασίας για την επαφή και εκπαίδευση των παιδιών στον πολιτισμό ο ρόλος του σχολείου
και των εκπαιδευτικών όπως επίσης και άλλων φορέων πολιτιστικής αναφοράς που

35
Στο παρόν κείμενο η χρήση του αρσενικού γένους για όρους, όπως μαθητής, εμψυχωτής κ.λπ. υποδηλώνει
την ιδιότητα και αναφέρεται και στα δύο φύλα.

507
 4ο Πανελλήνιο Συνέδριο «Εκπαίδευση στον 21ο αιώνα: Σχολείο και Πολιτισμός»

προσφέρουν οργανωμένες εκπαιδευτικές δράσεις για σχολικές ομάδες, όπως για

παράδειγμα τα μουσεία (Black, 2012; Griffin, 2007; Νικονάνου, 2010∙ Κύρδη, 2010; Vemi &
Kanari, 2008).
Η εκπαιδευτική και κοινωνική δυναμική των μουσείων (Black, 2012; Hooper-Greenhill,
1999; Sandell, 2003), τα ποιοτικά χαρακτηριστικά της μάθησης στο μουσείο ως μη τυπικό
περιβάλλον μάθησης (Hein, 1999; Hooper-Greenhill, 2007; Νικονάνου, 2015a), η
αλληλεπιδραστική φύση της μουσειακής εμπειρίας (Falk & Dierking, 2013) και η σχέση
μουσείου και σχολείου είναι μερικά από τα ζητήματα που έχουν αποτελέσει αντικείμενο
πολλών μελετών και πρακτικών διεθνώς, όπως και στη χώρα μας (Griffin, 2007; Hooper-
Greenhill, 2007; Νικονάνου, 2010, 2015a).
Τα μουσεία αποτελούν μια από τις κυριότερες επιλογές των σχολείων για την
πραγματοποίηση επισκέψεων (Νικονάνου, 2002, 2010, 2015a). Οι θεματικές των συλλογών
και των εκπαιδευτικών προγραμμάτων των μουσείων μπορούν να συμβάλλουν στον
εμπλουτισμό γνωστικών αντικειμένων των Αναλυτικών Προγραμμάτων (Νικονάνου, 2015a)
όπως για παράδειγμα η Ιστορία (Νάκου, 2001; 2002) –στην οποία αναφέρεται και η παρούσα
εργασία– αλλά και να αξιοποιηθούν στο πλαίσιο διαθεματικών και διεπιστημονικών
προσεγγίσεων (Νικονάνου, 2015a; Κύρδη, 2010). Προκειμένου το μουσείο να μετατραπεί,
όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Μπουλώτης (2012:222) «σε ένα θαυμαστό σκηνικό
πλαίσιο», η Μουσειοπαιδαγωγική σήμερα αξιοποιεί ένα εύρος μεθόδων, μέσων και υλικών
(Black, 2012; Νικονάνου, 2015b), με στόχο την ενεργητική εμπλοκή των παιδιών, την επίτευξη
διαφορετικών μαθησιακών αποτελεσμάτων (γνώσεις, δεξιότητες, στάσεις, αξίες,
δημιουργικότητα, έμπνευση, ψυχαγωγία κ.λπ.) (Hooper-Greenhill, 2007) και την παροχή
μαθησιακών και κοινωνικών εμπειριών με όρους ποιότητας. Στο πλαίσιο αυτό, ιδιαίτερο
ενδιαφέρον παρουσιάζει ο σχεδιασμός δραστηριοτήτων παραστατικών τεχνών όπως το
θέατρο, η μουσική και ο χορός (Νικονάνου, 2015b).
Η παρούσα εργασία περιγράφει μια διεπιστημονική εκπαιδευτική εφαρμογή σύζευξης
της Θεατροπαιδαγωγικής και της Μουσειοπαιδαγωγικής και συγκεκριμένα τον σχεδιασμό,
την υλοποίηση και την αξιολόγηση ενός θεατροπαιδαγωγικού προγράμματος στο μάθημα
της Ιστορίας στο σχολικό και στο μουσειακό περιβάλλον. Στο σημείο αυτό είναι σημαντικό να
σημειωθεί ότι σχετικές μελέτες έχουν δείξει ότι η χρήση των τεχνικών της Δραματικής Τέχνης
στην Εκπαίδευση (ΔΤΕ) σε προγράμματα Μουσειακής Εκπαίδευσης για την Ιστορία,
παράλληλα με την καλλιέργεια της αισθητικής και την απόκτηση μιας θετικής μουσειακής
εμπειρίας, μπορεί να αφορά και την ιστορική κατανόηση, την κατανόηση διαφορετικών
οπτικών, την ιστορική ενσυναίσθηση, τον αναστοχασμό κ.ά. (Kosti, Kondoyianni & Tsiaras,
2015; Λενακάκης & Παναγή, 2018; Παπαδόπουλος & Φιλιππουπολίτη, 2019). Σχετικές
έρευνες έδειξαν, επίσης, τα θετικά αποτελέσματα της αξιοποίησης τεχνικών της ΔΤΕ σε
μουσεία για την ενίσχυση της κατανόησης ιστορικών περιόδων και της καλλιέργειας
γνωστικών και μεταγνωστικών δεξιοτήτων σε σχέση με τη νοηματοδότηση του παρελθόντος
(Βενιέρη, 2017; Jackson, 2000; Jackson & Kidd, 2008; Καλεσοπούλου, 2017; Karagianni &
Papadopoulos, 2019; Κωστή, 2014; Nikonanou & Venieri, 2014, 2017; Savenije & De Bruijn,
2017; Tzibani, 2006; Wang, 2014).
Ωστόσο, όπως επισημαίνουν οι Λενακάκης και Παναγή (2018), για να συμβάλλει η
Θεατροπαιδαγωγική στη Μουσειακή Εκπαίδευση δεν επαρκούν μόνο οι γνώσεις των
μουσειακών εκθεμάτων και της ιστορικής περιόδου που αυτά δημιουργήθηκαν ή οι γνώσεις
και οι δεξιότητες στις τεχνικές της ΔΤΕ, αλλά απαιτείται η συνεργασία θεατροπαιδαγωγών
και μουσειοπαιδαγωγών. Μέσα σε αυτό το θεωρητικό πλαίσιο εγγράφεται και η παρούσα
εργασία που αφορά τον σχεδιασμό και την υλοποίηση ενός θεατροπαιδαγωγικού

508
 4ο Πανελλήνιο Συνέδριο «Εκπαίδευση στον 21ο αιώνα: Σχολείο και Πολιτισμός»

προγράμματος στο μάθημα της Ιστορίας σε συνδυασμό και με οργανωμένη επίσκεψη σε

μουσείο.

2. Ένα θεατροπαιδαγωγικό πρόγραμμα για τον Βυζαντινό Πολιτισμό στο σχολείο και στο
μουσείο

2.1. Το πλαίσιο συνεργασίας - Φάσεις σχεδιασμού και υλοποίησης

Το θεατροπαιδαγωγικό πρόγραμμα που περιγράφεται στην παρούσα εργασία είχε θέμα τον
Βυζαντινό Πολιτισμό και περιλάμβανε δράσεις στο σχολείο αλλά και οργανωμένη
εκπαιδευτική επίσκεψη σε μουσείο. Πρόκειται για μια διεπιστημονική συνεργασία με στόχο
την αξιοποίηση των τεχνικών της ΔΤΕ αλλά και των ποιοτικών χαρακτηριστικών της μάθησης
στον χώρο του μουσείου (Νικονάνου, 2015a) για τη βιωματική προσέγγιση της Ιστορίας τόσο
στον χώρο του σχολείου όσο και στον χώρο του μουσείου.
Το θεατροπαιδαγωγικό πρόγραμμα πραγματοποιήθηκε κατά το σχολικό έτος 2018-
2019 στην πόλη της Λάρισας και ήταν ενταγμένο στο πλαίσιο των προγραμμάτων σχολικών
δραστηριοτήτων του σχολείου. Στο πρόγραμμα συμμετείχαν πενήντα δύο (52) μαθητές τριών
τμημάτων της Ε΄ τάξης Δημοτικού Σχολείου της πόλης. Ο συνολικός αριθμός των
συναντήσεων και για τα τρία τμήματα ήταν είκοσι μία και κάθε συνάντηση είχε διάρκεια μία
διδακτική ώρα. Μία από τις συναντήσεις αυτές πραγματοποιήθηκε στο Διαχρονικό Μουσείο
Λάρισας36 με διάρκεια τρεις διδακτικές ώρες. Με γνώμονα τον διεπιστημονικό χαρακτήρα
της δράσης για τον σχεδιασμό και την υλοποίηση των διαφορετικών φάσεων του
θεατροπαιδαγωγικού προγράμματος και των σχετικών δραστηριοτήτων συνεργάστηκαν
άτομα διαφορετικών επιστημονικών ειδικοτήτων από το σχολείο, όπως εκπαιδευτικός με
εξειδίκευση στη ΔΤΕ που είχε και τη συνολική ευθύνη της οργάνωσης και της υλοποίησης του
προγράμματος στο πλαίσιο των σχολικών δραστηριοτήτων του σχολείου, η εικαστικός και η
μουσικός του σχολείου αλλά και εκπαιδευτικός - μουσειοπαιδαγωγός ως εξωτερική
συνεργάτιδα που ανέλαβε την οργάνωση της επίσκεψης στο μουσείο.
Στη συνέχεια, περιγράφονται οι φάσεις υλοποίησης του προγράμματος με ενδεικτικά
παραδείγματα τεχνικών ΔΤΕ που αξιοποιήθηκαν τόσο στο σχολείο όσο και στο μουσείο:
Α΄ φάση υλοποίησης: Δραστηριότητες στο σχολείο πριν από την επίσκεψη στο μουσείο
Στην πρώτη φάση του προγράμματος οι μαθητές αρχικά διδάχθηκαν πτυχές του Βυζαντινού
Πολιτισμού, όπως αυτές περιλαμβάνονται σε ενότητες του γνωστικού αντικειμένου της
Ιστορίας της Ε΄ Δημοτικού. Οι ενότητες που επιλέχθηκαν αφορούσαν τη βυζαντινή τέχνη, την
εκπαίδευση, την καθημερινή και την κοινωνική ζωή των ανθρώπων των βυζαντινών χρόνων.
Ενδεικτικές δραστηριότητες αυτής της φάσης ήταν: α. η τεχνική της «Ιδεοθύελλας»
(Κοντογιάννη, 2008), όπου οι μαθητές κατέγραψαν λέξεις και φράσεις αναφορικά με τις
γνώσεις τους και τις ιδέες τους σε σχέση με την ιστορική αυτή περίοδο, β. η κατασκευή
κοσμημάτων της εποχής, όπως περιδέραια και πόρπες για την ενότητα της ενδυμασίας,
πήλινων πιάτων για την ενότητα της διατροφής κ.λπ.. σε συνεργασία με την καθηγήτρια
Εικαστικών του σχολείου, γ. δραστηριότητες μουσικής με μουσικά όργανα σε συνεργασία με
την καθηγήτρια Μουσικής κ.ά.
Επιπλέον, για τη γνωριμία των μαθητών με τη μουσειοπαιδαγωγό και την
προετοιμασία τους για την επίσκεψη στο μουσείο πραγματοποιήθηκε επίσκεψη της

36
Περισσότερα για την ίδρυση, τις συλλογές και τις δράσεις του Διαχρονικού Μουσείου Λάρισας βλ. στον
δικτυακό τόπο http://dml.culture.gr/index.php/el/ (τελευταία επίσκεψη 28 Αυγούστου 2019).

509
 4ο Πανελλήνιο Συνέδριο «Εκπαίδευση στον 21ο αιώνα: Σχολείο και Πολιτισμός»

μουσειοπαιδαγωγού στο σχολείο και υλοποιήθηκαν ποικίλες δραστηριότητες με τους

μαθητές.
Β΄ φάση υλοποίησης: Επίσκεψη στο Διαχρονικό Μουσείο Λάρισας.
Στη δεύτερη φάση του προγράμματος πραγματοποιήθηκε επίσκεψη στο Διαχρονικό
Μουσείο Λάρισας, προκειμένου οι μαθητές να προσεγγίσουν βιωματικά συγκεκριμένες
εκθεσιακές ενότητες και επιλεγμένα εκθέματα σχετικά με τη βυζαντινή περίοδο. Για αυτόν
τον σκοπό είχε προηγηθεί επίσκεψη στο μουσείο και συνεργασία μεταξύ της εκπαιδευτικού
με εξειδίκευση στη ΔΤΕ και της μουσειοπαιδαγωγού.
Η επιλογή των εκθεμάτων και το περιεχόμενο της εκπαιδευτικής ξενάγησης
σχεδιάστηκε με βάση το θεατροπαιδαγωγικό πρόγραμμα, τις θεματικές με τις οποίες είχαν
ασχοληθεί οι μαθητές αλλά και τους ρόλους που θα αναλάμβαναν κατά την επίσκεψή τους
στο μουσείο. Κατά τη διάρκεια της επίσκεψης οι μαθητές χωρίστηκαν σε δύο ομάδες,
καθεμία από τις οποίες αποτελούνταν από 26 μαθητές. Το πρόγραμμα ξεκίνησε με
δραστηριότητες ΔΤΕ και με μουσική υπόκρουση βυζαντινής μουσικής στον χώρο του
μουσείου. Οι μαθητές μέσω της τεχνικής «Μηχανή του Χρόνου» (Κοντογιάννη, 2008),
πραγματοποίησαν ένα δρώμενο στον χρόνο που αφορούσε τα βυζαντινά χρόνια. Η μια
ομάδα μαθητών ανέλαβε τον «Συλλογικό ρόλο» των επισήμων και των αξιωματούχων από
την Κωνσταντινούπολη –φορώντας αντίστοιχα «ενδυματολογικά» στοιχεία που είχαν
κατασκευάσει στο σχολείο– και η άλλη ομάδα ανέλαβε τον ρόλο των κατοίκων της Λάρισας
στα βυζαντινά χρόνια που τους υποδέχτηκαν στην πόλη τους. Στη συνέχεια, οι ομάδες
άλλαξαν ρόλους με σκοπό όλοι οι μαθητές να προσεγγίζουν τα μουσειακά εκθέματα και τη
γενικότερη μαθησιακή εμπειρία από διαφορετικές οπτικές (Κοντογιάννη, 2008; Αυδή &
Χατζηγεωργίου, 2007; Παπαδόπουλος, 2010).
Κατά τη διάρκεια της εκπαιδευτικής ξενάγησης της μιας ομάδας στα εκθέματα του
μουσείου η άλλη ομάδα συμμετείχε στη διοργάνωση ενός βυζαντινού συμποσίου μέσω της
τεχνικής «Μανδύας του ειδικού» (Heathcote, 1985; Heathcote & Bolton, 1995) και ανέλαβαν
τους ρόλους των μουσικών, των ζωγράφων που ζωγράφιζαν τα πήλινα πιάτα που είχαν
κατασκευάσει στο σχολείο, των καλλιγράφων που έγραφαν τις προσκλήσεις και των
υπεύθυνων για το μενού του συμποσίου με βάση διατροφικές συνήθειες της εποχής που
είχαν διδαχθεί στο σχολείο. Κατά τη διάρκεια της τρίωρης επίσκεψης στο Διαχρονικό
Μουσείο Λάρισας όλοι οι μαθητές ανέλαβαν όλους τους ρόλους που προαναφέρθηκαν με
σκοπό να προσεγγίσουν βιωματικά συγκεκριμένα εκθέματα σχετικά με τον τρόπο ζωής και
τις συνήθειες των ανθρώπων στα βυζαντινά χρόνια.
Η εκπαιδευτική ξενάγηση και των δύο ομάδων στο μουσείο πραγματοποιήθηκε με
την τεχνική «Δάσκαλος σε ρόλο» ξεναγού (Αυδή & Χατζηγεωργίου, 2018). Πρέπει να
σημειωθεί ότι παρόμοιες τεχνικές κατά τις οποίες ο εμψυχωτής / μουσειοπαιδαγωγός
υποδύεται έναν ρόλο με στοιχεία δραματοποίησης αξιοποιούνται στο πεδίο της
Μουσειοπαιδαγωγικής στο πλαίσιο διαφορετικών μορφών ξενάγησης, συζητήσεων,
αφήγησης κ.λπ. (Νικονάνου, 2015b).
Γ΄ φάση υλοποίησης: Δραστηριότητες μετά την επίσκεψη στο μουσείο.
Στην τρίτη φάση του θεατροπαιδαγωγικού προγράμματος πραγματοποιήθηκε ο
αναστοχασμός στο σχολείο και συζήτηση με τους μαθητές σχετικά με το πρόγραμμα. Οι
μαθητές πραγματοποίησαν γραφή εκτός ρόλου (ημερολόγιο) με σκοπό την καταγραφή των
συναισθημάτων και των απόψεών τους σχετικά με το θεατροπαιδαγωγικό πρόγραμμα
(Κοντογιάννη, 2008; Αυδή & Χατζηγεωργίου, 2007; Παπαδόπουλος, 2010) και συμμετείχαν
σε δραστηριότητες εικαστικού χαρακτήρα με ζωγραφιές εκθεμάτων του Διαχρονικού
Μουσείου Λάρισας που αφορούσαν τα βυζαντινά χρόνια.

510
 4ο Πανελλήνιο Συνέδριο «Εκπαίδευση στον 21ο αιώνα: Σχολείο και Πολιτισμός»

2.2. Αξιολόγηση του θεατροπαιδαγωγικού προγράμματος και της επίσκεψης στο μουσείο
Η αξιολόγηση συνολικά του θεατροπαιδαγωγικού προγράμματος αλλά και της επίσκεψης
στο Διαχρονικό Μουσείο Λάρισας ξεχωριστά αποτέλεσε βασικό άξονα του σχεδιασμού του
προγράμματος και μια συνεχή διαδικασία.
Για αυτόν τον σκοπό αξιοποιήθηκαν:
α. Ερωτηματολόγιο για τη διερεύνηση των εμπειριών και των προσδοκιών των μαθητών πριν
την επίσκεψη στο μουσείο. Το ερωτηματολόγιο περιλάμβανε 6 συνολικά κλειστού και
ανοιχτού τύπου ερωτήσεις και συμπληρώθηκε από τους μαθητές υπό τη μορφή
δραστηριότητας με τίτλο «Γράφω στον δικό μου πάπυρο».
β. Συμμετοχική παρατήρηση με χρήση ερευνητικού ημερολογίου (Σαραφίδου, 2011), για την
καταγραφή της ανταπόκρισης των μαθητών κατά τη διάρκεια της εκπαιδευτικής ξενάγησης
στο μουσείο.
γ. Ερωτηματολόγιο για την καταγραφή των εντυπώσεων των μαθητών μετά από την
επίσκεψη στο μουσείο. Όπως και στην αρχική φάση, το ερωτηματολόγιο συμπληρώθηκε υπό
τη μορφή δραστηριότητας και περιελάμβανε ανοιχτού τύπου ερωτήσεις για το πρόγραμμα
και για επιμέρους δραστηριότητες.
δ. Γραπτά κείμενα των μαθητών στα οποία κατέγραψαν τις εντυπώσεις τους από το
πρόγραμμα.
Η επεξεργασία των απαντήσεων στις ανοιχτού τύπου ερωτήσεις και στα γραπτά
κείμενα πραγματοποιήθηκε με ανάλυση περιεχομένου (Miles & Huberman, 1994).
Στην ενότητα που ακολουθεί παρουσιάζονται τα κυριότερα αποτελέσματα της τελικής
αξιολόγησης του προγράμματος και της επίσκεψης στο μουσείο.

2.3. Αποτελέσματα της αξιολόγησης του θεατροπαιδαγωγικού προγράμματος και της

επίσκεψης στο μουσείο
Με βάση την επεξεργασία των απαντήσεων 51 ερωτηματολογίων και 50 γραπτών κειμένων
που συμπληρώθηκαν και γράφτηκαν αντίστοιχα από τους μαθητές μετά την επίσκεψη στο
μουσείο, η γενική αποτίμηση του θεατροπαιδαγωγικού προγράμματος και της επίσκεψης
στο μουσείο είναι πολύ θετική, καθώς όλα τα παιδιά εξέφρασαν την ικανοποίησή τους από
αυτό.
Ενδεικτικές εκφράσεις που χρησιμοποίησαν οι περισσότεροι μαθητές για τον
χαρακτηρισμό του θεατροπαιδαγωγικού προγράμματος είναι οι παρακάτω:
- Τέλειο, Φανταστικό, Διασκεδαστικό, Καταπληκτικό, Μαγευτικό, Υπέροχο, Συναρπαστικό,
Δημιουργικό, Απίστευτο!!!
Σε αρκετές περιπτώσεις μάλιστα οι μαθητές ανέφεραν και την επιθυμία τους να
επισκεφτούν ξανά το μουσείο.
Ενδεικτικές είναι οι παρακάτω απαντήσεις:
- Θα ήθελα να ξαναπάω γιατί πέρασα υπέροχα (ΓκΜ3)37.
- Ήταν καταπληκτική εμπειρία και θα ήθελα να ξαναπάω πολλές φορές (ΓκΜ19).
Πιο συγκεκριμένα, οι λόγοι για τους οποίους το πρόγραμμα αξιολογήθηκε θετικά από
τους μαθητές κατατάσσονται στις ακόλουθες κατηγορίες (βλ. Πίνακα 1):

37
Η κωδικοποίηση «Γραπτό Κείμενο Μαθητή» (ΓκΜ1, 2...), αναφέρεται στα γραπτά κείμενα των μαθητών μετά
από την επίσκεψη στο μουσείο.

511
 4ο Πανελλήνιο Συνέδριο «Εκπαίδευση στον 21ο αιώνα: Σχολείο και Πολιτισμός»

Πίνακας 1: Απόψεις μαθητών

από το θεατροπαιδαγωγικό πρόγραμμα και την επίσκεψη στο μουσείο

Κατηγορίες Υποκατηγορίες
Οργάνωση και δραστηριότητες Δραστηριότητες δραματικής τέχνης
του προγράμματος Βιωματική μάθηση
Εμψύχωση - Εκπαιδευτική ξενάγηση

Συναισθήματα Ενθουσιασμός
Χαρά
Περηφάνια
Ενσυναίσθηση - ταύτιση

Γνώση Κατανόηση
Περισσότερες γνώσεις
Ψυχαγωγία
Νέες εμπειρίες Πρωτοτυπία
Διαφορετικός τρόπος προσέγγισης

Πιο αναλυτικά, σχετικά με την οργάνωση του προγράμματος και της επίσκεψης στο
μουσείο οι μαθητές ανέφεραν τις δραστηριότητες ΔΤΕ ως ένα σημαντικό στοιχείο του
προγράμματος, τη βιωματική μάθηση και την προσέγγιση των μουσειακών αντικειμένων σε
αντίθεση με τον τρόπο διδασκαλίας στο σχολείο καθώς επίσης και την ίδια τη διαδικασία της
εκπαιδευτικής ξενάγησης. Ενδεικτικές είναι οι παρακάτω απαντήσεις:
- Μου άρεσε γιατί κάναμε διάφορους ρόλους (ΕρΜ4)38
- Μου άρεσε, γιατί αυτά που διάβαζα στο βιβλίο τα είδα και τα έκανα στο Μουσείο (ΕρΜ8)
- Μου άρεσαν παρά πολύ οι δραστηριότητες και η ξενάγηση ήταν εκπληκτική! (ΕρΜ11).
Τα θετικά συναισθήματα από την εμπειρία τους κατά την επίσκεψη στο μουσείο –όπως
χαρά, ενθουσιασμός, περηφάνια– αναφέρονται και γενικότερα αλλά κυρίως σε σύνδεση με
τις δραστηριότητες ΔΤΕ. Επιπλέον, οι μαθητές ανέφεραν ότι η ανάληψη ρόλων τούς βοήθησε
να «νιώσουν» πιο κοντά και να «ταξιδέψουν» στα βυζαντινά χρόνια και να ταυτιστούν με
πρόσωπα της εποχής εκείνης. Χαρακτηριστικές είναι οι παρακάτω απαντήσεις μαθητών:
- Όταν ανέλαβα τον ρόλο των κατοίκων της Λάρισας στα βυζαντινά χρόνια ήταν
συναρπαστικά» (ΕρΜ15).
- Ένιωσα χαρά που είχα την ευκαιρία να αναλάβω ρόλους και κατάλαβα ότι ήμασταν πολύ
τυχεροί, γιατί όλα τα παιδιά δεν έχουν αυτήν την ευκαιρία που είχαμε εμείς (ΕρΜ24)
- Ένιωσα περήφανη, γιατί έγινα επίσημη και αξιωματούχα (ΕρΜ21).
- Ένιωσα σαν οικοδεσπότης (ΕρΜ35)
- Ένιωσα πολύ ωραία, γιατί φορούσα πολύ ωραία κοσμήματα (ΕρΜ23)
- Ένιωσα σαν να είμαι πίσω στα παλιά βυζαντινά χρόνια (ΕρΜ29)
- Μου άρεσε που συμμετείχα στη διοργάνωση βυζαντινού συμποσίου και μεταφερθήκαμε
στα χρόνια του Βυζαντίου (ΕρΜ17)
- Ένιωσα σαν να ζούσα τότε (ΕρΜ5).
- Ταξίδεψα στα βυζαντινά χρόνια και αυτή η μέρα θα μου μείνει αξέχαστη! (ΓκΜ2)
- Είμαι πολύ χαρούμενη που ανέλαβα αυτούς τους ρόλους στο μουσείο (ΓκΜ40)
- Ένιωσα πολύ όμορφα γιατί οι ρόλοι που ανέλαβα στο μουσείο με έφεραν πιο κοντά στα
βυζαντινά χρόνια (ΓκΜ43).

38
Η κωδικοποίηση «Ερωτηματολόγιο Μαθητή» (ΕρΜ1, 2...), αναφέρεται στα ερωτηματολόγια που
συμπλήρωσαν οι μαθητές μετά την επίσκεψη στο μουσείο.

512
 4ο Πανελλήνιο Συνέδριο «Εκπαίδευση στον 21ο αιώνα: Σχολείο και Πολιτισμός»

Οι μαθητές ανέφεραν επίσης τις γνώσεις που απέκτησαν για τη ζωή στα βυζαντινά
χρόνια, την κατανόηση αλλά και τις περισσότερες γνώσεις γενικά ή σε συνδυασμό με το
θεατροπαιδαγωγικό πρόγραμμα:
- Μου άρεσε το θεατροπαιδαγωγικό πρόγραμμα, γιατί μπορούσα να δω πως ζούσαν οι
Βυζαντινοί (ΕρΜ50)
- Μου άρεσε ένιωσα σαν να ήμουν στο Βυζάντιο καταλαβαίνοντας καλύτερα την ιστορία
(ΕρΜ26).
Οι γνώσεις και η καλύτερη κατανόηση της ζωής στα βυζαντινά χρόνια αναφέρονται από
τους μαθητές σε συνδυασμό με την ψυχαγωγία αλλά και με την απόκτηση μιας διαφορετικής,
μη συνηθισμένης εμπειρίας. Χαρακτηριστικές είναι οι παρακάτω απαντήσεις μαθητών:
- Μου άρεσε πολύ! Γιατί εκτός ότι πέρασα ωραία έμαθα και πολλά για το Βυζάντιο (ΕρΜ14)
- Μου άρεσε πολύ γιατί είναι κάτι που δεν συνηθίζουμε να κάνουμε με το σχολείο» (ΕρΜ19)
- Πέρασα τέλεια γιατί έμαθα παραπάνω πράγματα και δεν το είχα ξανακάνει» (ΕρΜ38)
- Ένιωσα πολύ ωραία γιατί κάναμε κάτι τόσο πρωτότυπο» (ΓκΜ15)
- Πέρασα ωραία, καταπληκτικά, συναρπαστικά και το καλύτερο φανταστικά (ΓκΜ35).
Επιπρόσθετα, από τη συμμετοχική παρατήρηση προέκυψε ότι οι μαθητές
συνεργάστηκαν, συμμετείχαν ενεργά και με ενθουσιασμό σε όλη τη διάρκεια της επίσκεψης
στο μουσείο, διατύπωναν ερωτήσεις «κρατώντας» τους ρόλους που κάθε φορά είχαν.

3. Συζήτηση
Η συνολική εμπειρία του σχεδιασμού, της υλοποίησης και της αξιολόγησης του
θεατροπαιδαγωγικού προγράμματος στο σχολείο σε συνδυασμό με επίσκεψη σε μουσείο για
το μάθημα της Ιστορίας συνάδει με αποτελέσματα και άλλων σχετικών ερευνών στις οποίες
χρησιμοποιήθηκαν τεχνικές ΔΤΕ για την κατανόηση του παρελθόντος, την ενσυναίσθηση
αλλά την απόκτηση μιας θετικής μουσειακής εμπειρίας και μιας αξιομνημόνευτης
μαθησιακής εμπειρίας (Βενιέρη, 2017; Jackson, 2000; Καλεσοπούλου, 2017; Karagianni &
Papadopoulos, 2019; Κωστή, 2014; Nikonanou & Venieri, 2014, 2017).
Εκτός από γνωστικούς στόχους σχετικά με την ιστορική περίοδο στην οποία
αναφερόταν το συγκεκριμένο θεατροπαιδαγωγικό πρόγραμμα, διαπιστώθηκε πως οι
τεχνικές ΔΤΕ στον χώρο του μουσείου συνέβαλαν στην ενεργητική εμπλοκή των μαθητών στη
μαθησιακή διαδικασία αλλά και στην επίτευξη ποικίλων άλλων μαθησιακών αποτελεσμάτων
στον χώρο του μουσείου, όπως αυτά έχουν καταγραφεί στη σχετική βιβλιογραφία. Τα
μαθησιακά αυτά αποτελέσματα αναφέρονται σε δεξιότητες, σε συναισθήματα, σε στάσεις,
στην ψυχαγωγία, στη δημιουργικότητα κ.λπ. (Hooper-Greenhill, 2007) και ήταν εμφανή στις
απαντήσεις των μαθητών αλλά και στην ανταπόκρισή τους στο πρόγραμμα. Θα πρέπει επίσης
να σημειωθεί ότι η ψυχαγωγία, που ήταν ένα σημαντικό στοιχείο του προγράμματος, είναι
ένας ιδιαίτερα σημαντικός παράγοντας που συμβάλλει στην ποιότητα της εμπειρίας και δεν
είναι σε αντίθεση με τη μάθηση (Νικονάνου, 2010).
Επιπλέον, οι τεχνικές ΔΤΕ συνέβαλαν στην κοινωνική αλληλεπίδραση μεταξύ των
μαθητών, ενώ πρέπει να σημειωθεί ότι και η εκπαιδευτική ξενάγηση που βασίστηκε στην
τεχνική «Δάσκαλος σε ρόλο… (εδώ ξεναγού)» (Αυδή & Χατζηγεωργίου, 2018) συνέβαλε σε
μια δυναμική κοινωνική και επικοινωνιακή αλληλεπίδραση μεταξύ των μαθητών και της
μουσειοπαιδαγωγού. Τα παραπάνω καταδεικνύουν τη συμβολή της ΔΤΕ στη δημιουργία ενός
μαθησιακού περιβάλλοντος που επιτρέπει σε όλα τα παιδιά να εκφραστούν αλλά και στην
ενίσχυση της μουσειακής εμπειρίας η οποία διαμορφώνεται από το ατομικό πλαίσιο
(προηγούμενες γνώσεις, προσδοκίες κ.λπ.), το φυσικό (ο χώρος του μουσείου) και το
κοινωνικό πλαίσιο που περιλαμβάνει την κοινωνική αλληλεπίδραση τόσο μεταξύ των μελών

513
 4ο Πανελλήνιο Συνέδριο «Εκπαίδευση στον 21ο αιώνα: Σχολείο και Πολιτισμός»

της ομάδας όσο και μεταξύ των παιδιών και του εμψυχωτή / μουσειοπαιδαγωγού (Falk &
Dierking, 2013).
Ένα ακόμη σημαντικό στοιχείο που αξίζει να σημειωθεί είναι η σημασία της
συνεργασίας μεταξύ θεατροπαιδαγωγών και μουσειοπαιδαγωγών για την
αποτελεσματικότητα σχετικών δράσεων, κάτι που επισημαίνεται στη σχετική βιβλιογραφία
(Λενακάκης & Παναγή, 2018). Στο συγκεκριμένο παράδειγμα θεατροπαιδαγωγικού
προγράμματος η συνεργασία αυτή ήταν συνεχής και εφαρμόστηκε με επίσκεψη της
μουσειοπαιδαγωγού στο σχολείο πριν από την επίσκεψη στο μουσείο και συνεργασία της
θεατροπαιδαγωγού και της μουσειοπαιδαγωγού για την επιλογή των εκθεμάτων, των
μεθόδων και των τεχνικών που θα αξιοποιούνταν στο πλαίσιο της εκπαιδευτικής ξενάγησης,
ανταλλαγή υλικού, συζητήσεις, καταγραφή ημερολογίου κ.λπ. Αξίζει επίσης να τονιστεί είναι
ότι η υλοποίηση του συγκεκριμένου θεατροπαιδαγωγικού προγράμματος συνέβαλε στην
ενίσχυση της συνεργασίας μεταξύ των εκπαιδευτικών του σχολείου και της ενδυνάμωσής
τους. Όπως προαναφέρθηκε (Ενότητα 2.1.), για την υλοποίηση διαφόρων δραστηριοτήτων
υπήρχε συνεργασία με εκπαιδευτικούς ειδικοτήτων Εικαστικών και Μουσικής. Το κλίμα
συνεργασίας που διαμορφώθηκε μεταξύ των εκπαιδευτικών του σχολείου είναι ένας
σημαντικός παράγοντας που έχει επισημανθεί στη βιβλιογραφία αναφορικά με τη
συνάντηση μουσείου και σχολείου και την οργάνωση σχολικών προγραμμάτων (Νάκου,
2001).
Με βάση τα παραπάνω μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι η παρούσα διεπιστημονική
προσέγγιση για τη δημιουργική σύζευξη της Θεατροπαιδαγωγικής και της
Μουσειοπαιδαγωγικής, η συνεργασία μεταξύ θεατροπαιδαγωγού και μουσειοπαιδαγωγού
και η εφαρμογή του θεατροπαιδαγωγικού προγράμματος στο σχολείο και στο μουσείο
καταδεικνύουν τη δυναμική αυτών των προσεγγίσεων και δράσεων για την παροχή
ποιοτικών εμπειριών μάθησης σε όλα τα παιδιά, την επίτευξη ποικίλων στόχων, την
ενδυνάμωση των εκπαιδευτικών, το άνοιγμα του σχολείου στην ευρύτερη κοινότητα και την
επαφή των παιδιών με τον πολιτισμό και την Ιστορία. Είναι ένας ακόμη τρόπος για να
πετύχουμε, όπως αναφέρει ο Μπουλώτης (2012: 222), «τη βαθμιαία συσσώρευση
χαρούμενης γνώσης και την άσκηση κριτικής ματιάς» και να προετοιμάσουμε τις
«μελλοντικές επιστροφές» στα μουσεία των σημερινών παιδιών και αυριανών πολιτών.

Ευχαριστίες
Θα ήταν παράλειψη αν δεν εκφράζονταν θερμές ευχαριστίες στο φυλακτικό προσωπικό του
Διαχρονικού Μουσείου Λάρισας που όχι μόνο διευκόλυνε τη διαδικασία της υλοποίησης του
προγράμματος αλλά παρακολουθούσε και με ιδιαίτερο ενδιαφέρον την εξέλιξή του.

Βιβλιογραφικές αναφορές
Black, G. (2012). Transforming museum in the twenty first century. London: Routledge.
Dommasnes, L.H. & Γαλανίδου, Ν. (2012). Εισαγωγή. Τα παιδιά και οι αφηγήσεις για το
παρελθόν. Στο Ν. Γαλανίδου & L. H. Dommasnes (Επιμ.), Μιλώντας στα παιδιά για το
παρελθόν. Μια διεπιστημονική προσέγγιση (σσ. 21-37). Αθήνα: Καλειδοσκόπιο.
Falk, J., Dierking, L. (2013). The museum experience revisited. New York: Routledge.
Griffin, J. (2007). Students, teachers and museums: Toward an interwined learning circle. In J.
H. Falk, L.D. Dierking & S. Foutz (Eds.), In principle, in practice. Museums as learning
institutions (pp. 31-42). UK – USA: Altamira Press.
Heathcote, D. (1985). A drama of learning: Mantle of the expert. Theory into Practice, 24(3),
173-180.

514
 4ο Πανελλήνιο Συνέδριο «Εκπαίδευση στον 21ο αιώνα: Σχολείο και Πολιτισμός»

Heathcote, D. & Bolton, G. (1995). Drama for learning: Dorothy Heathcote’s mantle of the
expert approach to education. Portsmouth: Heinemann Press.
Hein, G. (1998). Learning in the museum. London: Routledge.
Hooper-Greenhill, E. (2007). Museums and education. Purpose, pedagogy, performance.
London: Routledge.
Hooper-Greenhill, E. (Ed.) (1999). The educational role of the museum. London: Routledge.
Jackson, A. (2000). Inter-acting with the past - the use of participatory theatre at museums
and heritage sites. Research in Drama Education: The Journal of Applied Theatre and
Performance, 5(2), 199-215.
Jackson A., & Kidd, J. (2008). Performance, learning & heritage. A research project funded by
the Arts & Humanities Research Council (July 2005 - November 2008). Report. UK: Centre
for Applied Theatre Research, University of Manchester. Ανακτήθηκε στις 16/8/2019
από https://goo.gl/3vqbg3
Karagianni, L. Α. & Papadopoulos, S. (2019). Museum experience through inquiry drama.
National Drama Research, 10(1), 1-24.
Kosti, K., Kondoyianni, A. & Tsiaras, A. (2015). Fostering historical empathy through drama-in-
education: A pilot study on secondary school students in Greece. Drama Research:
International Journal of Drama in Education, 6(1),1-23.
Miles, M. & Huberman, A. (1994). An expanded sourcebook: Qualitative data analysis.
California.
Nikonanou, N. & Venieri, F. (2014). Museums as game worlds: The use of live action role
playing games in greek museums. International Journal of the Inclusive Museum, 6(3),
67-76.
Nikonanou, N. & Venieri, F. (2017). Interpreting social issues: Museum theatre’s potential for
critical engagement. Museum and Society, 15(1), 16-32.
Sandell, R. (2003). Social inclusion, the museum and the dynamics of sectoral change. Museum
and Society, 1(1), 45-62.
Savenije, G. M., & de Bruijn, V. (2017). Historical empathy in a museum: Uniting
contextualisation and emotional engagement. International Journal of Heritage Studies,
23(9), 832-845.
Tzibazi, V. (2006). Researching primary school children’s “museum theatre” experience.
(Unpublished Doctoral Dissertation). University of Leicester.
Vemi, V. & Kanari, H. (2008). School teachers and museum education: A key factor in
expanding the inclusive character of museums. The International Journal of the Inclusive
Museum, 1, 1-8.
Wang, W.J. (2014). Using process drama in museum theatre educational projects to
reconstruct postcolonial cultural identities in Hong Kong, Singapore and Taiwan.
Research in Drama Education: The Journal of Applied Theatre and Performance, 19(1),
39-50.
Αυδή, Α. & Χατζηγεωργίου, Μ. (2007). Η τέχνη του δράματος στην εκπαίδευση. Αθήνα:
Μεταίχμιο.
Αυδή, Α. & Χατζηγεωργίου, Μ. (2018). Όταν ο δάσκαλος μπαίνει σε ρόλο. Αθήνα: Μεταίχμιο.
Βενιέρη, Φ. (2017). Μουσειακό θέατρο: ιστορικές διαδρομές & σύγχρονες λειτουργίες.
(Αδημοσίευτη Διδακτορική Διατριβή). Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.
Καλεσοπούλου, Δ. (2017). Το εκπαιδευτικό δράμα ως εργαλείο διερεύνησης της έννοιας
αλληλεγγύης στον πολιτισμό. Museumedu, 4, 109-136. Ανακτήθηκε στις 16/8/2019 από

515
 4ο Πανελλήνιο Συνέδριο «Εκπαίδευση στον 21ο αιώνα: Σχολείο και Πολιτισμός»

http://museumedulab.ece.uth.gr/main/sites/default/files/5.%20THE%20
EDUCATIONAL %20DRAMA%20AS%20AN.pdf
Κοντογιάννη, Ά. (2008). Μαύρη αγελάδα - Άσπρη αγελάδα. Δραματική τέχνη στην εκπαίδευση
και διαπολιτισμικότητα. Αθήνα: Τόπος.
Κύρδη, Κ. (2010). Αξιοποίηση μουσειακών χώρων στο πλαίσιο της σχολικής πράξης στην
πρωτοβάθμια εκπαίδευση. Στο Μπ. Βέμη & Ει. Νάκου (Επιμ.), Μουσεία και εκπαίδευση
(σσ. 349-355). Αθήνα: Νήσος.
Κωστή, Κ. (2014). Μουσείο και παρελθόν: Προτάσεις για εφαρμογές στη Δευτεροβάθμια
Εκπαίδευση. Αρχαιολογία & Τέχνες [Αφιέρωμα: Τα μουσεία και η Μουσειολογία στη
Σύγχρονη Κοινωνία. Νέες προκλήσεις, νέες σχέσεις, Μέρος IΕ΄]. Ανακτήθηκε στις
18/8/2019 από https://www.archaiologia.gr/blog/2015/02/16/τα-μουσεία-και-η-
μουσειολογία-στη-σύγ-16
Μπουλώτης, Χ. (2012). Μουσεία και αρχαιολογικοί χώροι ως σκηνικό για θαυμαστές
ιστορίες. Στο Ν. Γαλανίδου & L. H. Dommasnes (Επιμ.), Μιλώντας στα παιδιά για το
παρελθόν. Μία διεπιστημονική προσέγγιση (σσ. 221-230). Αθήνα: Καλειδοσκόπιο.
Λενακάκης, Α. & Παναγή, Α. (2018). Η θεατροπαιδαγωγική στο μουσείο: Ζητήματα έρευνας,
θεωρίας και πράξης. Εκπαίδευση & Θέατρο, 19, 90-10.
Νάκου, Ε. (2001). Μουσεία: εμείς, τα πράγματα και ο πολιτισμός. Αθήνα: Νήσος.
Νάκου, Ε. (2002). Το επιστημονικό υπόβαθρο της σχέσης μουσείου, εκπαίδευσης και
Ιστορίας. Στο Γ. Κόκκινος & Ε. Αλεξάκη (Επιμ.), Διεπιστημονικές προσεγγίσεις στη
μουσειακή αγωγή (σσ. 115-128). Αθήνα: Μεταίχμιο.
Νικονάνου, Ν. (2002). Αρχαιολογικά μουσεία και σχολείο. Εκπαιδευτικά προγράμματα
μουσειακής αγωγής για την πρωτοβάθμια εκπαίδευση στην Ελλάδα. (Αδημοσίευτη
Διδακτορική Διατριβή). Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
Νικονάνου, Ν. (2010). Μουσειοπαιδαγωγική. Από τη θεωρία στην πράξη. Αθήνα: Πατάκης.
Νικονάνου, Ν. (2015a). Μουσεία και τυπική εκπαίδευση. Στο Ν. Νικονάνου (Επιμ.),
Μουσειακή μάθηση και εμπειρία στον 21ο αιώνα (σσ. 89-112). Σύνδεσμος Ελληνικών
Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών. Ανακτήθηκε στις 20/8/2019 από
https://repository.kallipos.gr/handle/11419/715
Νικονάνου, Ν. (2015β). Μουσειοπαιδαγωγικές μέθοδοι: Συμμετοχή - εμπειρία - δημιουργία.
Στο Ν. Νικονάνου (Επιμ.), Μουσειακή μάθηση και εμπειρία στον 21ο αιώνα (σσ. 51-85).
Σύνδεσμος Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών. Ανακτήθηκε στις 22/8/2019 από
https://repository.kallipos.gr/handle/11419/714
Παπαδόπουλος, Σ. (2010). Παιδαγωγική του θεάτρου. Αθήνα: Ιδιωτική έκδοση.
Παπαδόπουλος, Σ. & Φιλιππουπολίτη, Α. (2019). Για μια νέα σύμπραξη της Παιδαγωγικής του
Θεάτρου και του Μουσείου. Epistēmēs Metron Logos, 0(2), 60-68. Ανακτήθηκε στις
29/8/2019 από https://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/episteme/article/
view/20572
Σαραφίδου, Γ. O. (2011). Συνάθροιση ποσοτικών και ποιοτικών μεθόδων. Η εμπειρική έρευνα.
Αθήνα: Gutenberg.

516