👁

5. Uwaga i jej funkcje. Teorie

selekcji i sposoby badania
uwagi.
Jaśkowski - "Neuronauka poznawcza"

1. Jak mózg filtruje informacje:

skupianie na czymś uwagi, to odcięcie się od zdarzeń i informacji nieistotnych

możemy patrzeć w danym kierunku, gdy nasza uwaga skierowana jest w inne
miejsce (przedmiot, na którym skupiamy swoją uwagę wcale nie musi znajdować
się w centrum naszego pola widzenia)

musimy mocniej angażować uwagę, jeśli próbujemy odbierać informacje z

dwóch lub większej liczby źródeł - zdolność ta nazywana jest podzielnością uwagi

np. rozmawianie przez telefon i gotowanie obiadu w tym samym czasie

podzielność uwagi czasem wychodzi lepiej, a czasem gorzej (np. rozmowa

przez telefon podczas prowadzenia auta pogarsza nasze skupienie i może
doprowadzić do wypadku)

uwaga nie musi dotyczyć spostrzegania, lecz również działania

gdy jesteśmy przytłoczeni ilością różnych informacji, na podstawie których

musimy podjąć decyzje dotyczące zachowania, niekiedy owe informacje mogą
sprowokować sprzeczne działania; używamy uwagi, aby dokonać selekcji
właściwej reakcji (uwaga wykonawcza - mechanizm odpowiedzialny za
planowanie, podejmowanie decyzji, wykrywanie błędów wykonania, reakcje w
nowych sytuacjach i powstrzymywanie się od nawykowych reakcji)

zmiany poziomu uwagi (raz jesteśmy bardziej, a raz mniej uważni)

5. Uwaga i jej funkcje. Teorie selekcji i sposoby badania uwagi. 1

 określa się to terminem aktywacji - układ podtrzymujący umysł w stanie
pobudzenia podczas wykonywania zadania poznawczego; zależy od wielu
czynników: pory dnia, zmęczenia fizycznego i umysłowego, przyjmowanych
leków, liczby bodźców zakłócających

badanie poziomu aktywacji zapoczątkowane przez Normana Mackwortha

(eksperyment lotniczy związany z zegarem)

uwaga składa się z wielu mechanizmów poznawczych, różniących się funkcją

oraz bazą neuronalną; wspólną ich cechą jest selekcja (zdolność umysłu
pozwalająca na wybieranie informacji lub dzialań ważnych w danej chwili i
miejscu oraz odrzucanie innych); selekcja wynika z ograniczeń aparatu
poznawczego

2. Kierowanie uwagą orientacyjną:

uwaga orientacyjna - w teorii uwagi Posnera mechanizm pozwalający na

przesuwanie zasobów uwagi na obiekt o aktualnym znaczeniu; służy to też
selekcji informacji

możemy skierować uwagę na jakiś obiekt znajdujący się na obwodzie pola

widzenia, a jednak nie akomodować na nim wzroku

przesunięcie uwagi powoduje bardzie efektywne przetwarzanie bodźców, cech

danego obiektu; efektywne, czyli następuje wzrost wrażliwości na bodźce, czyli łatwiej
będzie je dostrzec (próg wrażliwości na bodziec - najmniejsze natężenie bodźca,
którego wrażenie jest świadomie rejestrowane) oraz zmniejszony czas reakcji (czas
między zadziałaniem bodźca a chwilą reakcji)

przesunięciu uwagi zwykle towarzyszy ruch w kierunku wyróżnionego obiektu (skręt

głowy, tułowia)

reflektor uwagi

jak wyobrazić sobie działanie uwagi? - metafora porównująca uwagę do

reflektora oświetlającego miejsca, na których się skupiamy; bodźce w
oświetlonym obszarze są efektywniej przetwarzane (możemy oświetlać nią
jedne miejsca, a drugie usuwać w cień + możemy reflektor zogniskować na
małym obszarze, doskonale go oświetlając lub oświetlić większy obszar
słabym światłem)

5. Uwaga i jej funkcje. Teorie selekcji i sposoby badania uwagi. 2

 układy kierujące reflektorem (uwagą) - ośrodki znajdujące się w korze
ciemieniowej i przedczołowej, natomiast światło może być kierowane na różne
ośrodki danego układu zmysłowego

uwaga wolicjonalna i mimowolna

uwaga wolicjonalna - mechanizm percepcyjny związany z przygotowaniem i

dokonaniem selekcji bodźców oraz reakcją określoną przez cel; aktem naszej
woli przesuwamy ognisko uwagi

jest to proces zstępujący (= z góry na dół) - proces rozpoznawania

obrazów wykorzystujący wiedzę zgromadzoną w pamięci długotrwałej

selekcja ukierunkowana na cel

uwaga mimowolna - mechanizm percepcyjny wyspecjalizowany w detekcji

bodźców ważnych dla naszego zachowania (szczególnie silnych,
wyrazistych lub niespodziewanych) (np. naszą uwagę zwraca nagły, głośny
dźwięk, ale także wizerunki twarzy czy sylwetka człowieka); jest to przesunięcie
uwagi wywołane bodźcem (czyli mimowolne, automatyczne)

jest to proces wstępujący (= z dołu do góry) - proces rozpoznawania

obrazów wykorzystujący wyłącznie informacje dostarczane przez narządy
zmysłów

pochwycenie przez bodziec

bodźce behawioralne wyraziste - bodźce, które przechwytują uwagę, czy to

ze względu na paramtery fizyczne, czy wolicjonalne

mogą to być także bodźce, których oczekujemy (np. sygnał SMSa, mimo
iż nie jest on głośniejszy niż inne dźwięki w naszym otoczeniu)

przesunięcie uwagi może być także wywołane złamaniem reguły

rządzącej sekwencją bodźców (np. fałszywy ton w jakiejś melodii)

w życiu codziennym oba sposoby kierowania uwagi pokrywają się ze sobą w

dużym stopniu

3. Sposoby badania uwagi:

5. Uwaga i jej funkcje. Teorie selekcji i sposoby badania uwagi. 3

 mózg dokonuje selekcji bodźców, które nas otaczają, może wydobyć tylko kilka
śladów pamięciowych, musimy podjąć tylko jedną z wielu możliwych decyzji, musimy
wykonać jedno działanie

istnieje wiele koncepcji, teorii, modeli związanych ze zjawiskiem uwagi, natomiast

nie składają się one na żaden jednolity obraz

słuchanie selektywne

słyszenie rozdzielnouszne - technika badania uwagi, polegająca na podawaniu

do każdego ucha badanego różnych przekazów jednocześnie

technika cienia - jedna z technik słyszenia rozdzielnousznego, w której badany

jest proszony o powtarzanie na głos tekstu podawanego do jednego ucha, a
następnie pyta się go o treść podawaną do drugiego ucha (treść, która
docierała do tego drugiego ucha np. poprzez otoczenie)

paradygmat Posnera

jest to poplarny układ badawczy służący do określania zysków i kosztów

ogniskowania uwagi (badania uwagi wykonywane na zmyśle wzroku)

wskazówka symboliczna - bodziec prezentowany w centrum pola widzenia,

informujący badanego, gdzie powinien skierować uwagę (np. strzałka, która
ma być punktem fiksacji) (dotyczy uwagi wolicjonalnej); niekiedy są one
prawidłowe, a niekiedy kierują fałszywie (czas reakcji jest krótszy, jeżeli
strzałka wskaże nam prawidłowe miejsce pojawienia się bodźca - czerwonej
kropki)

zysk ogniskowania uwagi - nadwyżka efektywności przetwarzania bodźca,

gdy wskazówka prawidłowo pokazuje miejsce jego pojawienia; miernikiem jest
krótszy czas reakcji lub mniejsza liczba błędów reakcji w porównaniu z
sytuacją neutralną, gdy nie wyróżniono lokalizacji bodźca (czyli np. nie ma

5. Uwaga i jej funkcje. Teorie selekcji i sposoby badania uwagi. 4

 strzałki wskazującej albo obwód kwadratu nie jest zaznaczony na czerwono,
odwołując się do powyższego schematu)

koszty ogniskowania uwagi - obniżenie efektywności przetwarzania bodźca,

gdy wskazówka nieprawidłowo pokazuje miejsce jego pojawienia; miernikiem
jest dłuższy czas reakcji lub większa liczba błędów reakcji w porównaniu z
sytuacją neutralną, gdy nie wyróżniono lokalizacji bodźca

wskazówka przestrzenna (egzogenna)- bodziec prezentowany poza centrum

pola widzenia, automatycznie przyciąga uwagę badanego (np. krótki błysk
jednego z kwadratów) (dotyczy więc uwagi mimowolnej); również tutaj
prawidłowa podpowiedź doprowadzi do zysków, a nieprawidłowa do kosztów

udowodniono także, że mechanizm uwagi mimowolnej jest dużo szybszy

niż mechanizm uwagi wolicjonalnej (szybka identyfikacja nowego bodźca ma
istotne znaczenie dla przystosowania do środowiska, może nas ostrzec np.
przed niebezpieczeństwem)

poszukiwanie (przeszukiwanie) wzrokowe

wyróżniający się bodziec steruje naszą uwagą; zjawisko poszukiwania

wzrokowego polega na znajdowaniu wzrokiem jednego obiektu wśród wielu
innych (poszukiwany obiekt = cel) (pozostałe obiekty = dystraktory; ich
obecność zakłóca proces poszukiwania)

funkcja poszukiwania - w poszukiwaniu wzrokowym zależność czasu

poszukiwania celu od liczby dystraktorów; średnie wartości czasów
poszukiwania

niezwykle łatwo zauważyć obiekt, który jakąś cechą (pojedyncza cecha) różni
się od wszystkich innych, które mają te same cechy, są takie same (rysunek a i

5. Uwaga i jej funkcje. Teorie selekcji i sposoby badania uwagi. 5

 granatowa pozioma kreska) - obiekt taki WYSKAKUJE (POP OUT); natomiast
na rysunku b nie da się już tak łatwo odróżnić dystraktorów od celu na
podstawie jednej cechy, konieczne jest złożenie kilku cech (tutaj akurat
orientacji i koloru) (= szeregowe poszukiwanie, czyli znak po znaku →
wydłużony czas reakcji)

4. Wczesna czy późna selekcja?:

umysł nie jest w stanie odbierać wszystkich danych dostarczanych przez

zmysły, dlatego część z nich musi zostać usunięta, zanim dotrze do
świadomości (badacze różnią się opiniami co do tego, co jest usuwane ze strumienia
informacji i na jakim etapie przetwarzania się to dzieje)

teoria filtrów uwagi Broadbenta (wczesna selekcja)

Broadbent zakładał, że układy czuciowe (jak wzrok czy słuch) początkowo

przetwarzają informacje ze wszystkich źródeł w sposób równoległy

procesy przeduwagowe - w teorii Broadbenta procesy przetwarzania informacji

zachodzące przed ich uwagową selekcją (nasz umysł chroni uwaga przed
zalewem informacji); według Broadbenta uwaga działa jak filtr odrzucający
niepotrzebne informacje; charakterystyczne dla jego teorii jest filtrowanie na
bardzo wczesnych etapach, dokonywane na podstawie fizycznej charakterystki

wolicjonalne ogniskowanie uwagi polega na przestrojeniu filtrów, tak aby

informacje docierające do świadomości odpowiadały aktualnym celom
(np. gdy do jednego ucha podawano ważne informacje, drugie ucho
analizowało jedynie podstawowe parametry fizycznych przekazów, ale już nie
dochodziło do analizy znaczenia)

teoria ta zakładała, że informacje niewyselekcjonowane przez uwagę są

odrzucane → nieprawda

teorie późnej selekcji

zawartość semantyczna przekazu może sterować uwagą, czyli selekcja działa

na poziomie wyższym niż cechy fizyczne bodźców (np. niektórzy badani

5. Uwaga i jej funkcje. Teorie selekcji i sposoby badania uwagi. 6

 byli w stanie automatycznie przełączyć swoją uwagę, kiedy odczytywany tekst
zaczął płynąc do innego ucha, które nie było śledzone wcześniej przez uwagę)

Lewis odkrył, że czasy reakcji są krótsze, jeśli równocześnie do drugiego ucha

podawano pokrewne słowo od tego, które było podawane do ucha objętego
uwagą

jest to zaprzeczenie teorii, według której informacje są selekcjonowane przez

mechanizm uwagi już na wstępnych etapach, dane poza ogniskiem uwagi
również podlegają przetwarzaniu, choć nie osiągają poziomu
świadomości

Deutsch i Deutsch zaproponowali teorię, według której selekcję poprzedza

pełna analiza bodźca (w tym analiza semantyczna, czyli analiza
znaczenia), te informacje, które mają zostać świadomie zapamiętane, byłyby
selekcjonowane następnie przez uwagę

paradoks inteligentnej selekcji

jest to spór pomiędzy zwolennikami wczesnej selekcji (Broadbent) a

późnej selekcji

w każdej sekundzie do siatkówki dociera 100 mld bitów informacji, układy

zmysłowe nie są w stanie ich wszystkich przetworzyć, więc musi dokonać się
selekcja (ustalenie czy jakaś informacja jest ważna wymaga pełnego
przetworzenia)

jeśli uwaga działałaby na wczesnych etapach przetwarzania, to jak system

wzrokowy miałby określić wagę selekcjonowanych informacji?

jeśli selekcja odbywała się później, ustalenie wagi informacji jest możliwe,
ale ograniczenie informacji jest znikome, gdyż w tym procesie trzeba
dokonać pełnej analizy

teoria osłabiacza Anne Treisman

jedna z kompromisowych teorii, która poprawiła model Broadbenta - uznała,

że bodźce są zdecydowanie głębiej przetwarzane, w wyjątkowych
sytuacjach

filtrowanie nadal pozostaje na niskim poziomie - sygnał w kanale

nieśledzonym (kanał sensoryczny nieśledzony) zostaje przez uwagę

5. Uwaga i jej funkcje. Teorie selekcji i sposoby badania uwagi. 7

 osłabiony, ale nie całkowicie stłumiony (informacje z tego kanału nie
osiągają świadomości, chyba że sygnał przekroczy wartość progową; gdy próg
będzie na bardzo niskim poziomie, informacje te będą w stanie dotrzeć do
świadomości)

wysokość progów regulują aktualne cele, wcześniejsze doświadczenia +

dynamika (progi mogą się zmieniać z chwili na chwilę)

efekt własnego imienia - przyciąga uwagę obserwatora, nawet mimo tego, że

informacja ta jest podawana do nieśledzonego kanału sensorycznego

neuronaukowe dowody wczesnej selekcji

badania Hillyarda i współpracowników dotyczące słyszenia

rozdzielnousznego - tony o częstotliwości 800 i 1500 Hz były podawane w
różnej kolejności do prawego lub do lewego ucha, te bodźce podawano
stosunkowo często; zadaniem badanego było reagowanie na tony
prezentowane do określonego ucha i ignorowanie tych, które słyszał w drugim
uchu, badacze chcieli utrzymać koncentrację uczestnika na jednym kanale
(trudność badania)

wynik badań - uwaga operuje na bardzo wczesnych etapach przetwarzania;

uwaga modeluje wczesne fale potencjałów wywołanych, ale trudno stwierdzić
na jakie procesy wpływa, gdyż próba lokalizacji generatora danej fali
potencjalów wywołanych jest trudna

podobne wyniki otrzymano dla bodźców wzrokowych w paradygmacie Posnera

fala C1 wzrokowych potencjałów wywołanych powstaje w korze wzrokowej V1

i nie podlega modulacji uwagowej + badania potencjałów wywołanych
wskazywałyby na to, że aktywność kory V1 nie podlega modulacji uwagowej

neurony, które przetwarzają obszar przestrzeni, cechę lub obiekt

wyselekcjonowany przez uwagę są aktywniejsze od pozostałych = silniej
odpowiadają na stymulację

Brefczynski i DeoYoe metodą fMRI wykazali za pomocą organizacji

retinotopowej kory V1 (fakt, że miejsce aktywacji kory V1 zależy od miejsca
stymulacji, że selekcja uwagowa może dotyczyć już kory wzrokowej V1

w obszarze kory, odpowiadającym wyselecjonowanemu fragmentowi pola

widzenia, aktywność neuronalna jest większa

5. Uwaga i jej funkcje. Teorie selekcji i sposoby badania uwagi. 8

 Martinez i współpracownicy twierdzą zaś, że selekcja uwagowa nie działa
faktycznie na wczesne procesy (potencjał C1 nie uległ zmianie pod wpływem
uwagi), lecz raczej na niskie piętra układu wzrokowego (modulacja uwagowa na
poziomie V1 uwidacznia się w wynikach fMRI)

neuronaukowe dowody późnej selekcji

dowody wczesnej selekcji opisane powyżej nie stanowią jednak dowodów, iż

działanie uwagi ogranicza się do wczesnych etapów, jak to postulował
Broadbent

informacje w kanale nieśledzonym są przetwarzane (przynajmniej w

jakimś stopniu) na wyższych etapach, gdyż na bodźce prezentowane w
kanale nieśledzonym (czy wyświetlane poza ogniskiem uwagi) również
pojawiają się zmiany w potencjałach wywołanych (ale te potencjały różnią się
jedynie amplitudą w kanale śledzonym i nieśledzonym (= informacje w kanale
nieśledzonym są przetwarzane, ale gorzej, mówi o tym, np. teoria
osłabiacza)

badanie Wijersa i współpracowników - badanie z bodźcami barwnymi;

informacje na temat barwy są przetwarzane w korze V4, jeżeli więc
udowodnionoby, że modulacja uwagi dotyczy także tych danych (barwy), to
byłoby to równoznaczne z tym, że modulacja uwagi zachodzi poza V1 i V2;
wyniki wskazały, że uwaga operuje poza korą V1, czyli modeluje działanie
wyższych procesów percepcyjnych

badania metodami obrazowania przez O'Craven i współpracowników -

przeprowadzili doświadczenie z nakładaniem się na siebie 2 obrazów, które
przenikały się wzajemnie (twarz i budynek), jeden z elementów poruszał się, a
drugi był nieruchomy, badani mieli zwrócić uwagę na jeden wskazany obiekt;
każdy z tych obiektów aktywuje korę skroniową w różnych miejscach (twarze
aktywują pole twarzy FFA, budynki - przyhipokampalne pole miejsca PPA;
ruch obiektu powoduje zaś aktywację pola MT/MST → wyniki badań: jeśli
badany miał kierować uwagę na obiekt ruchomy, np. budynek, wzrastała nie
tylko reaktywacja pola MT/MST, ale również PPA

5. Uwaga i jej funkcje. Teorie selekcji i sposoby badania uwagi. 9

 badania reakcji pojedynczych komórek kory mózgowej małp przez Reynoldsa i
współpracowników - badano reakcję komórek dolnej części kory skroniowej
(obszar odpowiedzialny za rozpoznawanie obiektów), każda komórka tej
kory reaguje szczególnie silnie na pewną kategorię obiektów, np. na kwiaty;
małpom pokazywano w punkcie fiksacji obiekt, na który miała zwrócić uwagę, a
następnie pokazywano jej 2 obiekty, z czego jeden był preferowany przez
badaną komórkę → komórki kory wykazywały wyższą aktywność, jeżeli
bodziec był poprzedzony obrazem preferowanego przez nie obiektu

5. Uwaga i jej funkcje. Teorie selekcji i sposoby badania uwagi. 10

 powyższe wyniki dowodzą, że uwaga może modulować aktywność ośrodków
wyższego rzędu; czyli możlliwe jest zarówno modulowanie reakcji komórek
na poziomie niskim, np. kory V1, jak i wysokim, np. w sieciach
neuronalnych kory skroniowej

5. Paradoks inteligentnej selekcji - rozwiązanie?

teoria Nilli Lavie

z powyższego przeglądu wynika, że selekcja może operować zarówno na

niskich, jak i na wysokich szczeblach układu wzrokowego

według Nilli Lavie uwaga może operować na różnych poziomach, a

czynnikiem decydującym o poziomie selekcji jest obciążenie percepcyjne -
odpowiada liczbie istotnych bodźców, wśród których pojawia się bodziec-
cel, ewentualnie temu, jak wielu "obliczeń" musi dokonać układ
wzrokowy, aby ustalić tożsamość bodźca-celu (np. aby znaleźć określoną

5. Uwaga i jej funkcje. Teorie selekcji i sposoby badania uwagi. 11

 literę o określonym kolorze wśród innych liter, konieczna jest integracja obu
cech bodźca - kształtu i koloru, więc zadanie staje się percepcyjnie trudniejsze

rola obciążenia percepcyjnego wynika z ograniczeń zasobów uwagi; dopóki

zadanie jest łatwe, nie ma potrzeby selekcji (wszystkie bodźce są
przetwarzane równolegle), aczkolwiek doprowadza to do tego, że
"zaoszczędzone moce" automatycznie przetwarzają też inne bodźce w
polu widzenia (dystraktory) (paradoks - dystraktory mogą przeszkadzać
bardziej podczas łatwego zadania niż gdy jest ono trudne)

neuronauka i wpływ obciążenia percepcyjnego

argumenty neuronaukowe potwierdzające teorię Nilli Lavie, wykorzystano do

badań metodę fMRI - podczas łatwego zadania aktywowała się kora
MT/MST (kora skroniowa, czyli późna selekcja) (dystraktorami były w tym
zadaniu poruszające się lub nieruchome kropki), a w zadaniu trudnym aktywacji
tych obszarów nie stwierdzono

podsumowanie

teoria Nilli Lavie stanowi rozwiązanie kwestii poziomu, na którym uwaga

dokonuje selekcji informacji

przed przystąpieniem do zadania ośrodki kierujące uwagą ustalają

priorytety rozkładu uwagi - jeśli zdanie jest trudne - zasoby uwagi zostają
całkowicie zajęte, więc selekcja musi obyć się na niskim poziomie,
ponieważ nie można dokładniej przetworzyć danych wejściowych (→

5. Uwaga i jej funkcje. Teorie selekcji i sposoby badania uwagi. 12

 wczesna selekcja); jeśli zdanie jest łatwe - możliwa jest pogłębiona analiza
bodźców poza ogniskiem uwagi , gdyż istnieją niewykorzystane zasoby
uwagi (→ późna selekcja) (WYJAŚNIENIE SPRZECZNOŚCI w badaniach
WCZESNEJ lub PÓŹNEJ SELEKCJI)

5. Uwaga i jej funkcje. Teorie selekcji i sposoby badania uwagi. 13