Nắm được 

cặp phạm trù bản chất và hiện tượng sẽ giúp chúng ta vạch rõ được

ranh giới giữa những yếu tố cốt lõi và những đặc điểm bề ngoài của sự vật, hiện tượng.
Từ đó, ta sẽ có phương hướng, biện pháp phù hợp với mục đích đề ra

I. Khái niệm bản chất và hiện tượng

– Bản chất là phạm trù triết học tổng hợp tất cả những mặt, những mối liên hệ tất
nhiên tương đối ổn định ở bên trong sự vật, quy định sự vận động và phát triển của sự vật
đó.

Ví dụ: Bản chất của con người là tổng hòa các mối quan hệ xã hội trong cuộc
sống. Nếu ai đó không có bất cứ mối quan hệ xã hội nào, dù nhỏ nhất, thì người đó chưa
phải là con người theo đúng nghĩa.

– Hiện tượng là phạm trù triết học sự biểu hiện của những mặt, những mối liên hệ
thuộc bản chất của sự vật, hiện tượng ra bên ngoài.

Ví dụ: Màu da cụ thể của một người nào đó là trắng, vàng hay đen… chỉ là hiện
tượng, là vẻ bề ngoài.

– Bản chất chính là mặt bên trong, mặt tương đối ổn định của hiện thực khách
quan. Nó ẩn giấu đằng sau cái vẻ bề ngoài của hiện tượng và biểu lộ ra qua những hiện
tượng ấy.

Còn hiện tượng là mặt bên ngoài, mặt di động và biến đổi hơn của hiện thực
khách quan. Nó là hình thức biểu hiện của bản chất.

Ví dụ: Quy luật giá trị thặng dư là quy luật kinh tế cơ bản của chủ nghĩa tư bản.
Quy luật này chi phối toàn bộ quá trình phát sinh, phát triển và diệt vong của chủ nghĩa tư
bản. Đồng thời, quy luật này cũng là bản chất của chủ nghĩa tư bản. Bản chất đó cho
thấy chủ nghĩa tư bản luôn có mục tiêu sản xuất giá trị thặng dư càng nhiều càng tốt.

II. Mối quan hệ biện chứng giữa bản chất và hiện tượng

Theo quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng, bản chất và hiện tượng có
mối quan hệ biện chứng như sau:

1. Bản chất và hiện tượng tồn tại khách quan trong cuộc sống.

– Cả bản chất và hiện tượng đều có thực, tồn tại khách quan bất kể con người có
nhận thức được hay không.

2. Sự thống nhất giữa bản chất và hiện tượng.

– Không những tồn tại khách quan, bản chất và hiện tượng còn có mối liên hệ
hữu cơ, gắn bó hết sức chặt chẽ với nhau.
 – Mỗi sự vật đều là sự thống nhất giữa bản chất và hiện tượng.

Sự thống nhất đó thể hiện trước hết ở chỗ:

+ Bản chất bao giờ cũng bộc lộ ra qua hiện tượng. Bất kỳ bản chất nào cũng
được bộc lộ qua những hiện tượng tương ứng.

+ Hiện tượng bao giờ cũng là sự biểu hiện của bản chất ở mức độ nào đó nhiều
hoặc ít.

Ví dụ như phong cách của bạn sẽ được thể hiện qua những bộ trang phục bạn mặc
nhưng k nói lên được con người của bạn, nó chỉ thể hiện được phần nào tính cách của bạn
thôi. Đúng k nào.

Về căn bản, bản chất và hiện tượng phù hợp với nhau. Không có bản chất nào
tồn tại một cách thuần túy, không cần có hiện tượng. Ngược lại, cũng không có hiện
tượng nào lại không phải là sự biểu hiện của một bản chất nhất định.

– Bản chất khác nhau sẽ bộc lộ ra những hiện tượng khác nhau.

Khi bản chất thay đổi thì hiện tượng tương ứng với nó cũng sẽ thay đổi theo. Khi bản
chất mất đi thì hiện tượng biểu hiện nó cũng mất đi.

– Chính nhờ có sự thống nhất giữa bản chất và hiện tượng, giữa cái quy định sự
vận động, phát triển của sự vật với những biểu hiện nghìn hình, vạn vẻ của nó mà ta có
thể tìm ra cái chung trong nhiều hiện tượng cá biệt, tìm ra quy luật phát triển của
những hiện tượng ấy.

3. Tuy thống nhất với nhau, bản chất và hiện tượng cũng có sự mâu thuẫn.

Nói cách khác, tuy bản chất và hiện tượng thống nhất với nhau, về căn bản là
phù hợp với nhau, nhưng chúng không bao giờ phù hợp với nhau hoàn toàn.

Sở dĩ như vậy là vì bản chất của sự vật bao giờ cũng được thể hiện ra thông qua
sự tương tác của sự vật ấy với những sự vật xung quanh. Các sự vật xung quanh này
trong quá trình tương tác đã ảnh hưởng đến hiện tượng, đưa vào nội dung của hiện
tượng những thay đổi nhất định.

Kết quả là, hiện tượng biểu hiện bản chất nhưng không phải là sự biểu hiện y
nguyên bản chất.

– Sự không hoàn toàn trùng khớp khiến cho sự thống nhất giữa bản chất và hiện
tượng là một sự thống nhất mang tính mâu thuẫn.

Tính mâu thuẫn của sự thống nhất giữa bản chất và hiện tượng thể hiện ở chỗ:

+ Bản chất phản ánh cái chung tất yếu, cái chung quyết định sự tồn tại và phát
triển của sự vật. Còn hiện tượng phản ánh cái cá biệt.
 Vì vậy, cùng một bản chất có thể biểu hiện ra ngoài bằng vô số hiện tượng khác
nhau tùy theo sự biến đổi của của điều kiện và hoàn cảnh.

Ví dụ: Nhúng một phần cái thước vào chậu nước, ta thấy cái thước gấp khúc, trong
khi thực tế cái thước vẫn thẳng.

– Bản chất tương đối ổn định, biến đổi chậm. Còn hiện tượng không ổn định, nó
luôn luôn trôi qua, biến đổi nhanh hơn so với bản chất.

Đó là do nội dung của hiện tượng được quyết định không chỉ bởi bản chất của sự
vật, mà còn bởi những điều kiện tồn tại bên ngoài của nó, bởi tác động qua lại của nó với
các sự vật xung quanh.

Các điều kiện tồn tại bên ngoài đó và sự tác động qua lại của sự vật này với sự vật
khác lại thường xuyên biến đổi. Vì vậy, hiện tượng thường xuyên biến đổi, trong
khi bản chất vẫn giữa nguyên.

III. Ý nghĩa phương pháp luận

– Trong hoạt động nhận thức, để hiểu đầy đủ về sự vật, ta không nên dừng lại ở
hiện tượng mà phải đi sâu tìm hiểu bản chất của nó.

– Vì bản chất tồn tại khách quan ở ngay trong bản thân sự vật nên chỉ có thể tìm
ra bản chất sự vật ở bên trong sự vật ấy chứ không phải ở bên ngoài nó. Khi kết luận
về bản chất của sự vật, cần tránh những nhận định chủ quan, tùy tiện.

– Vì bản chất không tồn tại dưới dạng thuần túy mà bao giờ cũng bộc lộ ra bên
ngoài thông qua các hiện tượng tương ứng của mình nên chỉ có thể tìm ra cái bản
chất trên cơ sở nghiên cứu các hiện tượng.

– Trong quá trình nhận thức bản chất của sự vật phải xem xét rất nhiều hiện
tượng khác nhau từ nhiều góc độ khác nhau.

Sở dĩ như vậy vì hiện tượng bao giờ cũng biểu hiện bản chất dưới dạng đã cải
biến, nhiều khi xuyên tạc bản chất.

Nhưng trong một hoàn cảnh và một phạm vi thời gian nhất định ta không bao giờ
có thể xem xét hết được mọi hiện tượng biểu hiện bản chất của sự vật. Do vậy, ta phải
ưu tiên xem xét trước hết các hiện tượng điển hình trong hoàn cảnh điển hình.

Dĩ nhiên, kết quả của một sự xem xét như vậy chưa thể phản ánh đầy đủ bản
chất của sự vật. Mà đó mới chỉ phản ánh một cấp độ nhất định của nó. Quá trình đi vào
nắm bắt các cấp độ tiếp theo, ngày càng sâu sắc hơn trong bản chất của sự vật là một quá
trình hết sức khó khăn, lâu dài, công phu, không có điểm dừng.
 Cũng chính vì vậy, khi kết luận về bản chất của sự vật, chúng ta cần hết sức thận
trọng.