Scribd Logo
Upload

Welcome to Scribd!

  • 2 Wolna Wola Nagel

    Uploaded by

    Ola Hennig
    1 views7 pages

    Copyright

    © © All Rights Reserved

    Available Formats

    PDF or read online from Scribd

    Did you find this document useful?

    Is this content inappropriate?

    Report this Document

    Copyright:

    © All Rights Reserved
    Download as PDF or read online from Scribd
    Flag for inappropriate content
    Download as pdf
    1 views7 pages

    2 Wolna Wola Nagel

    Uploaded by

    Ola Hennig

    Copyright:

    © All Rights Reserved
    Download as PDF or read online from Scribd
    Flag for inappropriate content
    Download as pdf
    of 7
    (©0 TO Wsz¥sTKO zNacev? Jest _mozliwe, 2e cokolwiek, co mowimy czy piszemy — choéby slowa tej ksiazki — znaczy cokolwiek? Wotna WoLa Wyobraz. sobie, ze idziesz wadluz bufetu w barze i doszediszy do deserdw, wahasz sig migdzy brzoskwinia a kawatkiem czekoladowego tort z pysznym kremowym przybraniem. Tort wyglada smakowicie i choé wiesz, Ze jest tuczacy, bierzesz 20 izjadasz ze smakiem. Nastepnego dnia —czy to przegladajac sie w lustrze, czy wadac sig — myslisz sobie: ,.Lepiej by bylo, gdybym nie zjadl tego tortu, zamiast tego moglem zjeSé brzoskwinig”. »Zamiast tego mogtem res brzoskwinie”. Co to znaczy, i czy to prawda? Gay przechodzites wadtuz bufetu, brzoskwinie byly pod reka: miates okazje wzigé brzoskwinig vamiast tortu, Ale nie tyle tylko masz na my: Pomyéslates sobie, 2 mogks wziqé breoskwinig. Mogles zrobié cos innego, nia faktycenie zrobites Zanim sig zdecydowales, bylo sprawa otwarta, czy 3 CO 70 WSZYSTKO zNaczy? Weémiesz owoc, czy tort, ao tym, co to bedzie, rozstrzygnal sam tw6j wybér. Cay 0 to chodzi? Czy kiedy mowisz: ,Moglem 7eS6 brzoskwinig zamiast toru”, chodzi ci 0 to, ze zalezalo to tylko od twego wyboru? Wybraleé tort czekoladowy, po czym go zjadies, ale gdybys wybrat brzoskwinig, zjadibys brzoskwinig, Nie wydaje sie, Zeby to juz bylo wszystko. Nie Z na mysli tego tylko, ze gdybys wybrat brzoskwinie, to ja bys zjadl. Gdy méwisz: ,Mogiem ese breoskwinie zamiast tortu”, masz jeszeze to na mySli, %e mogles wybraé brzoskwinig — bez zadnych ,,gdyby”. Coz jednak to znaczy? Nie mozesz tego objasnié, wskazujac inne okazje, w Ktorych wybrales owoc, Nie moze pomée ‘ez wyjasnienie, 2¢ gdybyé lepicj sie zastanowil albo byl w towarzystwie przyjaciela, ktory jada tyle co ptaszek, to wybratbys brzoskwinig. Mowisz wszak, 2¢ mogles wybraé jq zamiast tortu wlasnie wtedy, gdy reeczy tak a tak sie mialy. MySlisz, 26 mégibys wybraé brzoskwinig, chocby nawet wszystko inne az do ostatniej chwili przebiegalo tak samo jak wtedy, gdy faktycznie wybrateé tort Bylaby taka tylko roznica, ze zamiast pomysleé: A niech tam” i siegngé po tort, pomyslalby$: .Lepiej nie” i siegnalbys po owoc. W tym wlasnic sensie méwimy 0 sobie ,mogg” czy »mégtbym”. W ten spos6b myslimy tylko mas 34 WOLNA WOLA © ludziach (i moze niektérych zwierzetach). Gdy mowie: Ten samochéd mégiby wdrapaé sie na szezyt tej gory”, mam na my§sli to, Ze jest wystarezajaco silny i gdyby ktos sprobowal, wjechalby nim tam. Nie chodzi wige 0 to, ze gdyby samochéd éw by! — dajmy na to — zaparkowany u podnéza tej gory, mogiby, zamiast staé jak stoi, wziaé i warapaé sig na szczyt. Wpierw musialoby staé sig cos innego jeszcze — ktos wsiadlby na przyktad i zapalil motor, Gdy wszakze 0 Iudziach mowa, sadzimy — jak sie zdaje — ze mozemy robié rézne rzeczy, ktorych faktycznie nie robimy, tak po prostu, bez Zadnych takich wstepnych warunkéw. C6z to znow znaczy? Po ezeéci chodzi tu moze o to, 2e nic, az do te} chwili, w ktorej 0 czymé decydujesz, nie okresla W spos6b nicodwolalny, jaki bedzie twoj wybsr. Az do chwili, dy faktycznie wybierasz tort czekolado- wy, wybér brzoskwini pozostaje otwariq motliwos- cig, Wybor nie jest z gory okreslony. Pewne zdatzenia sq z gory okreslone. Wydaje sig na przyklad przesadzone, 2e stoice weejdzie jutro o takiej a takie) godzinic. Mozliwosé, Ze Stofice jutro nie wzejdzie i noc po prostu sie nie skofezy, nie jest otwarta. Nie jest to modliwe, poniewaz mogloby sie zdarzyé wtedy tylko, gdyby Ziemia preestala sig obracaé lub Sloice przestalo istnieé, a w naszej galaktyce nie dzieje sig nic COTO wszvstxo 2Naczv? takiego, by mogto zajsé jedno badé drugie. Jesli wiee Ziemia nic stanie, to nadal bedzie sig krecié, tak Ze jutro rano nasza ezeS¢ Ziemi zndw 2wrocona bedzie do wewnatrz. Uktadu Stonecznego, w strone Slotica, a nie na zewnatrz, tylem de Slofica — jak W nocy. Jesli nie ma takiej mozliwosci, by Stofca zabraklo na swoim miejscu lub by Ziemia sie zatrzymala, nie ma tez moéliwosci, zeby Soice jutro nic wzeszto, Gdy méwisz, %e zamiast tortu mogtes zjes6 brzoskwinie, ezeSciowo znaczyé to mode, iz twoje dzialanie nie byto z gory przesadzone, tak jak jest Przesadzone, e jutro rano wzejdzie Sloiice, Zanim Powziales decyzje, nie wchodzily w gre zadne sily cay procesy, dzicki Ktorym wybér ciastka bylby nicunikniony. Nie musi to byé wszystko, co masz na myéli, ale wydaje sig, ze tyle przynajmniej masz. Gdyby bowiem wybér ciastka byt z gory przesadzony, jakze mogloby byé prawda to, ze mogles wybrac brzoskwinie? Musi byé prawda, Ze nic nie przeszkodzitoby ci wziaé braoskwinie, a nie tort, adybys tak zdecydowal. Tyle tylko, ze wszelkie takie gdybania nie sa rownoznaczne 7 powiedze- niem, Ze mogtes po prostu wybraé brzoskwinie. Nie moglbys jej wybraé, o ile taka motliwosé nie jest otwarta az do chwili, gdy wybierajac ciastko — ramykasz ja, 56 Sa i tacy, ktorzy twierdza, ze inne nié reczywiste dziatanie jest dla nas zawsze niemo2- liwe, w absolutnym sensie tego stowa. Prayznaja oni, #e ludzkie uczynki zaleza od wybordw, decyzji oraz chet i Ze w rozmych warunkach dokonujemy Toaych wyboréw; nie jestesmy jak Ziemia, wirujaca wok6! osi z niezmienna regulamoscia. Twierdz, Jednak, ze w kazdym preypadku warunk’ istniejace, zanim podejmiemy dziatanie, wyznaczaja z gory to dziatanie i caynia je nieuniknionym. Cale twoje doswiadczenie, wszystkie pragnienia i cala wiedza, cate dziedzictwo, warunki spoleczne jak i charakter wyboru, przed jakim stajesz, a takée inne, nieznane ci moze ezynniki — wszystko to w sumie sprawia, 2e w takich warunkach nicuniknione jest takie, a nie inne twoje dziatanie. Poglad taki nazywa sig determinizmem, Rzecz nie w tym, i mozemy poznaé wszystkie prawa wszechswiata i preevvidziec dzieki temu prayszlos Po pierwsze, nie mozemy znaé wszystkich tych Zlodonych uwarunkowaii ktére wplywaja na ludzkie wybory. Po drugie, chocbysmy nawet reczywiscie dowiedzieli sie czegos o tych uwarunkowaniach i sprobowali preewidywaé, fakt ten bylby zmiang uwarunkowan, co mogloby preyniesé inny niz przewidziany skutek. Ale nie 0 przewidywalnosé chodzi. Domniemanie determinizmu jest takie, ze istnieja prawa natury, takie jak te rzadzace ruchem 37 CO 10 WszvSTKO ZNACZY? planet, ktore rzadza w ogéle wszystkim, co zdarza sig w Swiecie — i ze zgodnie z tymi prawami warunki istniejace przed podjeciem dzialania determinuja jego podiecie i eliminuja wszystkie inne mozliwoéci. Jesli to prawda, wowezas nawet wtedy, gdy wybierales deser, twoja decyzja byta z gory przesadzona przez wiele ezynnikéw, ktore dzialajac na ciebie i w tobie, doprowadzity do tego, ze wybrates tort, Nie mogies wybraé breoskwini, jesli mySlales nawet, ze mozesz; w samym procesie podejmowania decyzji realizujesz tylko w swoim umyéle przesadzony z gory rezultat Jesli to prawda, ze wszystko w éwiecie jest zdeterminowane, wowczas to, # wybierzesz tort, bylo przesadzone, zanim jeszcze sig urodzites. Tw6j wybér byt przesadzony przez bezposrednio poprzedzajaca go sytuacje, ta znéw przez wzgledem nie} poprzednia i tak dalej, dowolnie daleko w praeszlosé. Ale jesli nawet determinizm nie obejmuje wszystkich zdarzeh — jeéli nawet zdarzaja. sig i takie reeczy, ktore nie sq zdeterminowane preez \wozesniej zaistniate przyezyny —domniemanie, ze wszystkie nasze uczynki sa zdeterminowane przed ich dokonaniem, nie przestaje byé calkiem zro- zumiale, Mimo iz moéesz sig czué wolny w chwi wyboru miedzy ciastkiem a brzoskwinia czy miedzy 3B WOLNA WOLA dwoma kandydatami na prezydenta, w danych warunkach dokonaé mozesz w istocie jednego wyboru — jesli nawet w innych warunkach czy w innym stanie ducha wybralby$ inaczej. Gdyby$ tak wlasnie zaczat mySleé 0 sobie i o innych, przypuszezalnie zmienitoby to tw6j stosunek do swiata. Czy moglbys na przyklad zganié sig, Ze ulegles pokusie i zjadles tort? Czy miatoby sens wymawiaé sobie: ,Powinienem przeciez, wybraé brzoskwinig zamiast tortu”, skoro nie mogles wybraé brzoskwini zamiast tort? Z pewnoscia byloby to bez sensu, gdyby w ogéle nie bylo tam brzoskwii. Jakze wiee moze to mieé sens, gdy wprawdzie byly tam brzoskwinie, ale nie mogles ich wybraé, poniewaz wybér tortu byl z gory przesadzony? Wydaje sig to mieé powaéne konsekwencje. Poza tym, ze nie moglbys z sensem zeanié sie za zjedzenie ciastka, najwyraéniej nie mogibys z sensem nikogo w ogéle ani ganié — cokolwiek zkego uczynil, ani pochwalaé — cokolwiek zrobit dobrego. Jesli nasze uezynki sa zdeterminowane, sa nicuniknione: nigdy nie moglibysmy zrobié nic innego, skoro warunki byly, jakie byly. Jak wigc mozemy za to odpowiadaé? Gdyby ktos preyszed do ciebie na preyjecie i ukradt ci wszystkie plyty Glenna Goulda, pewnie wécicklbys sie na niego, Wyobraz sobie jednak, ze 9 COTO WSZYSTKO 2Naczy? takie zachowanie byto zdeterminowane sytuacja { Jego natura. Wyobraz sobie, 2e wszystkie jego Azialania, wiaczajac te, ktore uksztattowaly jeso charakter, byly 2 géry wyznaczone praez wores. nigjsze 2darzenia. Czy mogesz nadal uwazaé, Ze odpowiada on za w niski postepek? Czy nie byloby rozsqdniej uznaé cala te sytuacje za swego rodzaju dopust natury — jak gdyby it seal dot Jak gdyby to termity Nie ma zgody w te vi J sprawie. Niektorzy s; 2c jeSli determinizm tibet 8 w kazdym razie, Ze z rwnym sensem pochwalaé mozna albo ganié deszoz, ze pada, Inni zag sa z2dania, Ze jesli nawet ‘uezynki nasze sq nieuniknione, {oi tak jest sens pochwalaé dobre, a zle ganié Stad w Koti, 2e zly uczynek byt z gory preesadzony nie wynika, Ze nie jest zty. Jesli ktos kradnie piyty, zachowuje sie bezmyslnie i nieuczciwie, niezaleznic od tego, czy jego uezynki sa zdeterminowane czy nie. Co wiecej, jesli go nie zganimy, a moze nawet nie ukarzemy, znowu pewnie ukradnie Z drugiej strony, jesli mySlimy, iz jego czyny sq 2determinowane, przypomina to raczej karcenie Psa za to, Ze obgryza dywan, Nie znaczy to, 26 obarezamy 80 odpowiedzialnoscia za to, co zrobit, aie saramy sig wplynaé na jego preyszte za. . Ja sam jestem zdania, Ze nie ma sensu 60 WOLNA WOLA ganié za cos, czego nie moana bylo nie zrobic. (Choé determinizm oczywiscie implikuje, ie byto to z gory przesadzone, i tak wtasnie bede myslal.) Przed takimi to problemami stawia nas deter- minizm, jeili jest prawdziwy. Moze wszakze nie jest. Wielu naukowcow sadzi obecnie, ie nie obejmuje on podstawowych czastek materii — ze w okreslonej sytuacji elektron moze zrobié wigce) niz jedna tylko rzecz. Moze wiec — jesli determinizm nie obejmuje ludzkich dziatai — jest miejsce na wolng wole i odpowiedzialnosé, Ale co wiedy, gdy nasze dziatania, a preynajmniej niektore znich nie sa z gory przesadzone? Co, jesli az do chwili decyzji jest sprawa otwarta, czy wybierzesz tort, czy brzoskwinie? Wowezas, bez wzgledu na to, co stato sie przedtem, mozesz wybraé jedno badz drugie. Jesli nawet wybrates tort, mogles byl wybraé brzoskwinie, Ale czy to wystarezy, Zeby méwié 0 wolne} woli? Czy to wszystko, co masz.na mysli, mowigc: »Zamiast tortu moglem wybraé brzoskwinie” —czy znaczy to, ze wybor nie byt z gory okreslony? Nie, wierzysz w co’ jeszcze. Wierzysz, Ze sam okresliles, co zrobise — robiac 10. Nie byto to z gory okreslone, ale tez of tak sie nie stato. Ty to zrobites, a mogles zrobié to drugie. Céz jednak to znaczy? Zabawne pytanie: kazdy wie, co znaczy zrobié cos. Problem w tym jednak, ze skoro czyn ow nie 6 60 TO WSzvSTKO ZNAcZY? byl z gory okreslony przez twoje pragnienia, przekonania, osobowosé itp., wydaje sig czym§, co zaszto ot tak, bez zadnej przyczyny. A w takim razie na czym wlasciwie to polega, ze byt to fwdj uczynek? Jedna mozliwa odpowiedé glosi, ze na to pytanie nie ma odpowiedzi. Wolne dziatanie jest po prostu podstawowa wiasnoscia Swiata i nie poddaje sie 2adnej analizie, Gdy jakies dziatanie zostaje po prostu dokonane, bez zadnej prayczyny, nie polega to na tym, ze coé sie po prostu bez zadnej przyczyny dzieje. Kaédy rozumie, Ze jest tu jakas réénica, jesli nawet nic mozemy jej wyjasnié Niektorzy zostawia to tak, jak jest. Inni sadza wszakte, 7e jest podejrzane, iz aby wyjainié, co to wiaéciwie znaczy, Ze mogtes wybraé brzoskwinie zamiast tortu, uciec sig trzeba do czegos, co samo jest niewyjasnione. Jak dotad wydawato sie, ze to

    You might also like