ROZDZIAL 2 _ jako poszukiwanie zasad — archai? \ or ed Filozofia przedplatonska Koncepcje pierwszych filozoféw sensu stricto, okreSlanych przez Arystote- lesa mianem fizykéw, koncentrowaly sie wokét ,,szukania pierwszych zasad i przyczyn”*. W joriskiej filozofii natury przedmiotem owych poszukiwan byt niewatpliwie z jednej strony pojmowany wieloaspektowo poczatek — Poczatek zaréwno w aspekcie chronologicaznym, jak i substancjalnym, a wiec cog, z czego zrodzit sig catoksztalt rzeczywistosci dany w ogladzie zmystowym, tworzywo, prasubstancja, pojmowana, jesli pozostaniemy przy Arystotelesowym pojmowaniu przyczyn, jako przyczyna materialna natury ~ fis. Z drugiej zag strony poszukiwania filozoféw natury zmierzaly w kierunku ustalenia, co owa natura rzadzi i okresla jej postac, strukture "Termin arche (ceasownik: archo — zaczynam, wladam, panuje) w jezyku potocznym Sznaczal: poczatek, prayczyne w aspekcie substancjalnym, cos, co jest pierwsze, wladze, pa- owanie; przejety 2 jezyka potocznego do filozofii jest tlumaczony nie tylko w jezyku polskim Za2wyczj jako ,2asada"; poniewad okreslenie to nie odaje istotnego znaczenia owe} prasub- “angi, w tekscie stosuje termin arche, lub oba terminy zamiennie. Arystoteles, Metafizyka 1 983 a-b. 65ROLDLIAL eg | i prawa, jakim podlega — Arystotelesowej przyczyny formalno - Sprawezej, | a rwsi filozofowie odnalezli 6w poczatek i sprawce w jednej prasubstangj co prasubstancja, okreslana jué od czasow Anaksymandra Zz Miletu mia. nem arche, to taka niezrodzona i niezniszczalna postac bytu, W ktorego powstaja wszystkie inne rzeczy, Podczas ady on sam trwa’. Jotiskiej filozofii natury odnajdujemy koncepcje jednej arche: wody Talesa, apejronu Anaksymandra, powietrza Anaksymenesa i ognia Heraklita. Wobec stanu materialow Zrédlowych, ze wagledu na ktéry koncepcje joriskich filozofow natury rekonstruujemy na podstawie przekazéw doksograficznych, trudno nam ustalié, czy owe archai przez pierwszych fizykéw postrzegane byly w aspekcie materialnym, czy wrecz tozsame z materia, jak tego chce Ary- stoteles*, postrzegajacy filozofie swych poprzednikéw przez pryzmat swo- jej koncepcji materii i formy, jak i inni doksografowie. Watpliwosci w tej kwestii moze nasuwa¢ kilka faktéw. Za ojca doksografii, jak zaznaczano wyzej, uznaé nalezy niewatpliwie Arystotelesa, ktory zazwyczaj badania nad jakim§ problemem rozpoczynat od przytoczenia pogladéw swych po- przednik6w®, referujac je jednak jezykiem swego systemu kategorii i pojeé, a ich ocen dokonywat przez pryzmat swojej koncepcji substancji (ousia), materii i formy, moznoéci i aktu. Zgodnie zatem z tradycja doksograficzna, archai pierwszych fizykéw — woda, apejron, powietrze, czy ogieri — poj- mowane jako jedna arche, byty materia, ktora w tradycji perypatetyckiej byta pozbawiona ruchu, posiadajac jedynie moznogé — dynamis, jak tez, nie posiadajgc formy, nie mogta jako jedna zasada, byé Zrédtem éwiata, poj- mowanego jako kosmos czyli struktura w najwyzszym stopniu uporzadko- wana, ani tez Zrédtem ,,dobra i piekna w rzeczach”, Tradycja perypatetycka Postrzega zatem w koncep¢ji archai joriskich filozofow natury wewnetrznqa sprzecznosé. Archai filozoféw z Miletu i Efezu miaty bowiem immanentny sobie ruch tozsamy z zyciem, ktéry umoéliwiat generowanie z nich $wiata badé Swiatéw i wszystkiego, co w gwiecie, Sprzecznoéé ta jawi nam sig jako oczywista, jesli przyjmiemy Arystotelesowa interpretacje koncepgji filo- zoféw jofiskich ~ wtedy, gdy bedziemy Poglady filozoféw z Miletu i Efezu analizowaé metoda Poréwnawczo-kontekstowa, Jesli jednak zastosujemy metode genetyczna, ujawni nam sig jako oczywisty fakt, iz pierwsi filo- zofowie nie 2nali pojecia materi w tym znaczeniu, jakie nadaje mu Sta- * Tamte. qAtystoteles, Metafizyka I, Figyka I. 66 “Por. tame, O duszy LineFilozofia preedplatonska Jako poszukiwanie zasad - archat giryta, i to nie tylko ci, ktorzy prayjmowali koncepcje jednej arche z im- manentnym jej ruchem, lecz ich nastepcy, jak pitagorejczycy, Empedokles, Anaksagoras, ktOrzy wyrdzniali juz archai bierne i czynne, Co wigcej, mozna chyba przyja¢, ze dla filozoféw przedplatoriskich arche byta tym, czemu przystuguje status bytowania - ousia®, Potwierdza to lektura platoriskiego Sofisty. Tam to bowiem Platon po raz pierwszy opisuje jawigcy sie chyba w jego czasach juz jako oczywisty podziat filozofow na dwie grupy, miedzy ktérymi toczy sie owa ,,walka gigantow” (Sofista 246a): na tych, ktérzy utozsamiaja byt (ousia) z ciatami (somata), oraz na tych, dla ktérych bytem ,,prawdziwym” sq niecielesne i dostepne jedynie ogladowi noetycznemu idee (ta eide). Kryterium owego podzialu dla Platona nie stanowi jednak problem ruchu, lecz status on- tyczny ,ciat” i ,,idei”, jak teé wypracowana juz w systemie platofiskim koncepcja ,bytu prawdziwego”, ktéry, w przeciwieristwie do ciat, jest nie- cielesny, niezrodzony i niezniszczalny, a wiec pierwszy w porzadku byto- wania. Czy mozna jednak owe platofiskie metaforyczne ,,skaly i drze- wa” odnosié do archai pierwszych filozof6w natury? Lektura zachowanych fragmentéw ich tekstéw w porzadku genetycznym ujawnia, iz arche - zasada jest niezrodzona i niezniszczalna, jak tez to, ze jest substancjalnym Zrédtem wszystkiego, co jest’. Jesli te same fragmenty bedziemy analizowaé metoda poréwnawczo-kontekstowa, zobaczymy, iz zasadzie pierwszych filozofow mozemy przypisa¢ status bytu. Arche filozofow z Miletu i z Efezu miata dla nich niewatpliwie status bytu i to bytu pierwszego in ordine essendi. Nie ulega watpliwosci fakt, ié, jakkolwiek nazywana mianem materialnych element6w czy zywiol6w (stoicheia) - wody, powietrza, czy ognia — nie byla przez owych filozofow 2 zywiolami utozsamiana. Dat temu wyrad juz Anaksymander, podkres- lajac, i2 arche jest ie niedefiniowalna, jesli chciatoby sig jej praypisaé ° Termin ousia (od gr. czasownika einai) nie pojawia sig we fragmentach pism filozof6w Przedplatoriskich; u Platona wystepuje zamiennie z terminem fo on ~ byt, i oznacza to samo: Substancje rézng od cielesnej i zniszczalnej; doksografowie jednak uzywaja tego terminu dla okrestenia statusu. ontyeznego archai pierwszych filozof6w; por. Aetius (Hermann Diels, Doxographi Graeci, Berolini/Lipsiae 1929, Walter de Gruyter, 323 1, 2, 7 i in.) __’ Hermann Diels/Walther Kranz, Fragmente der Vorsokratiker. Griechisch und Deutsch, Zurich 1960, Weidman (dalej cyt. jako Diels, FVS), Anaximander B 9, Anaximenes A 5, Heraclitus A 5, 20, B 16, 30, 31, Empedokles B 8, 17 iin. 67predykaty przynalezne postrzegalnym zmyslowo elementom? i nazywajae ja ,matura nieokreslonq” (apeiron fysin)®. W jakim znaczeniu w zachowa. nych nielicznych fragmentach i testimoniach traktatu Anaksymandra jayj sie 6w termin apeiron, tlumaczony zazwyczaj jako ,,bezkres”, czy nie. ograniczone”??° Nie ulega watpliwosci, iz archai pierwszych filozofow natury, jako byt pierwszy, generujacy éwiat, czy wielos¢ Swiat6w rownoleglych, nie pod- legaty ogladowi zmystowemu, a ich okreSlenia formutowano ze wzgledu na jawiace sie w sposéb najbardziej oczywisty w Swiecie ich manifestacje. Swiadeza o tym w duzej mierze naiwne testimonia doksograficzne, przy- pisujace filozofom natury tok rozumowania, ktéry da sie sprowadzi¢ do wywodu: arche to woda, poniewaz, wilgotnosé jest warunkiem Zycia, czy: arche to powietrze, bo warunkiem Zycia jest wdychane powietrze itp. Jotiscy filozofowie musieli juz odrézniaé dwa porzadki struktury kosmosu: porzadek bytowania i porzadek poznawania’. Daje temu wyraz decyzja “Anaksymapdra,, by arche okreslié mianem apeivonu: bytu niedefiniowal- ego, leca tylko w porzadku poznawania, w_zadnym aspekcie: jakoscio- wym, iloSciowym, czy strukturalnym, poniewaz definicje z koniecznosci musialyby przywolywa¢ odniesienia do postr: galnych zmystowo obiek- tow. W porzadku bytowania bowiem arche j byé bytem okreglonym, jegli chodzi 0 ilogé wewngtrznej struktury, jakkolwiek usytuowany z koniecznogci w porzadku poznawania czlowiek nigdy jej nie pozna. Mozna zaryzykowaé teze, iz archai pierwszych filozoféw musiaty mieé okreglona miare. Inaczej bowiem nie mogtyby generowa¢ Swiata bad# Swiat6w jako struktur prawidlowych'?, jak tez nie moglyby determinowaé wiecznego procesu narodzin i zniszcze- iskich filozof6w natury musi ‘ar6wno samej zasady, jak i jej ® Diels, FVS, Anaksymander A. ° Tame. 1° Ze wzgledu na fakt, iz taki przektad terminu greckiego oddaje tylko jeden aspekt je; znaczenia, pozostawiam go w brzmieniu oryginalnym, Podobnie, jak nazwy archai w filozofit pitagorejskiej. Daja temu wyraz zachowane fragmenty traktatu Heraklita, 50-51 i in., gdzie filozof podkresia, it to, co jawi sie ludziom, jawi itm podzielne, a jest w istocie stale, jedno i niepodzielne. ? Swiat niemal od poczatkéw filozofii greckie} byt struktura w najwyészym stopniu_prawidlowa, Tradycj isuj l terminu: kosmos na okreslenie swiata jako struktury wea ckowance ;Yprowadzenie Pitagorasowi z Samos, lecz terminem tym najprawdopodob uporzadkowanej i harmonijnej nie] ee i 88 = Miletu, jak 0 tym swiadcza testimonia doksografowe nn) PostURiMall sig jus filozofowie . Diels, FVS, Heraclitus B jako zmienne, mnogie, Pojmowany jaké kosmos!— czyliFilozofia przedplatoiiska Jako poszukiwante zasad - archai nia Swiatow — teorii wiecznego powrotu. Okresh determinowala ich aspekt normatywny, Arystotelesowa definicja filozofii jako nauki o Pierwszych archai zostata formulowana ex post po blisko trzech wiekach Tozwoju greckiej mySli fi- lozoficane}, lecz jej waznosé funkcjonowata W calej filozofii greckiej, wha- caajac W to pierwsze nurty filozofii chrzeScijafiskiej. Rodzi sig zatem py- tanie, jaka byla geneza koncepeji ache u pierwszych filozofow w jej wszystkich funkcjach. Jak pokazano wyzZej, zwiazki pierwszych koncepgji sensu stricto filozo- ficanych z ustaleniami racjonalnego myélenia przedfilozoficznego, obiekty- wizowanymi w tekstach poetdw epickich i lirycznych, sq tak oczywiste, ze nie znajduje uzasadnienia teza o radykalnym przejéciu ,,od mitu do logosu”, jakiego miata dokona¢ filozofia natury. Mozna zatem zaryzykowa¢ stwier- dzenie, iz wyznaczajaca jednosé problemowa filozofii przedplatonskiej koncepcja zasady — arche, niezaleznie od tego, czy bedzie to jedna arche z immanentnym jej ruchem, czy wielog¢ archai z ich podziatem na bierne i caynne, wyrasta z dwéch Zrédet - z réznych Swiatéw, ze Swiata polis i ze Swiata bogéw. Swiat polis bowiem dla cztowieka zyjacego od zarania cywilizacji we wspdlnotach spotecznych’* jest pierwszym wyrdénionym obszarem podlegajacym jego ogladowi, w ktérych postrzegaé moze okre- Slone prawidtowoéci, zwiazki przyczynowo-skutkowe, reguly i normy. Lepiej, niz ini potrafi je dostrzec filozof — cztowiek, ktéry uzyskat postawe racjonalnego dystansu wobec przedmiot6w swego ogladu. Swiadectwa biograficzne podaja, ze zar6wno Tales, jak i Anaksymander zajmowali sig dziatalnogcig politycana, zanim podjeli badania nad natura rzeczywistosci"', pozytywnie oceniana przez Milezyjczykow. Zachowane fragmenty i prze- kazy doksograficzne nie dajq podstaw do praypisywania im refleksji spo- teczno-politycznej o charakterze scisle teoretycznym, niemniej jednak na- wet tak ograniczone testimonia i fragmenty pozwalaja na wysuniecie tezy, lona miara archai ponadto 8 specyficena forma pafistwa-miasta polis, wlasciwa cywilizacit greckiej jud od czas6w pohomerowych uniemodliwia odréénienie spotecanego i politycznego funkcjonowania wspélno ty; nie da sie nie zauwaiyé, Ze sami Grecy nie odr6aniali pafistwa = poles od wspélnoty ~ oinonia; por. Victor Ehrenberg, The Greek State, Oxford 1960, Clarendon Press, s. som Por. te? wieloznacznosé Arystotelesowej definicji catowieka jako 2 pees pear | ety th maczyé jako: ,,istota z jaca pelnie swego czlowiec: : “ caren Reet ise ‘ aertios (Zywoty i poglady shynnych ae Ears Irena Krofska i in,, oprac. Irena Krofiska, Warszawa 1982, PWN, dale yt jako Dios Leet) 122-24, Herodot I 7-75, 150, 170. Jesli chodzi o ‘Anaksymandra, por. Diog. Laert. II 1-2; por. Diels, FVS, Tales A 13.JZDZIAL 2 I iz rozpoznanie wewnetrznych prawidtowosci w obszarze Polis legto u pod. staw rozszerzenia zakresu badati z polis na wszechswiat, 2 wycinka rze. czywistosci na jej catoksztalt. Rozpoznane prawidlowosci_wyznaczyly za. réwno kierunek badafi nad kosmosem (pytanie o arche rzeczywistosci, o prawa nia rzqdzace), jak i najogélniejszy wynik tych badani: wyelimino. wanie z caloksztaltu natury wszechrzeczy czynnika_transcendentnego, pojmowanie prawa natury jako wewnetranych prawidlowosci Swiata. Polis i stosunki w jej obrebie panujace to model, na wz6r kt6rego filozofowie z Miletu ksztaltuja wszechéwiat i jego strukture. Sprébujemy to uzasadni¢. Milezyjczycy uzywajq na okreslenie wszech- éwiata terminu ,,kosmos”!®, Termin ten (oznaczajacy poczatkowo stréj, ubi6r, nastepnie okreSlony porzadek - u Homera np. szyk wojskowy) nabiera na przetomie VII/VI w. miedzy innymi znaczenia prawnego porzadku paristwa i spotecznosci. Zastosowanie tego terminu na oznaczenie catoksztaltu rzeczywistosci zaklada w pewnym stopniu ex definitione nie tylko poznawcze traktowanie wszech$wiata jako struktury uporzadkowanej, lecz r6wniez okreSlony stosunek poznawezy do wszeché- wiata, uwarunkowany dokonanym juz wczeSniej poznaniem paristwa i spotecznosci. Jeszcze wyrazniej odzwierciedla sie rzutowanie obserwacji prawidtowoéci spotecznych na ksztaltowanie koncep¢ji natury w pogladach Anaksymandra. Cytowany jué wyej stynny fragment 9 zilustrowany zostat przez Jaegera nasuwajacym mu si¢ niepodparcie obrazem rynku jonskiej polis, na ktérym zasiada sedzia, i_ustala_grzywne i kare moca swego sedziowskiego, a wiec nienaruszalnego. sila-prawa_postanowienia'®. Nienaruszalnosé i wage postanowieri sedziego podkresla jeszcze i to, it tym sedzia jest Czas, ktorego wiadzy nic sig nie wymknie, znany nam juz 2 politycznych koncepcji Solona, w ktérych pojecie ,,sprawiedliwoSé czasu” (Dike Chronow) jest wyrazem przekonania o nieu ‘onnosci nastepstw prayczyn i skutkéw, spelniajacych sie w obrebie spotecznosci, bez interwencji sit zewnetrznych Solon, 1, 28-29). Anaksymander, dostrze- gajac dziatajace w obrebie spotecznosci prawo koniecznogci, przenosi jego driatanie na wszechswiat w praekonaniu, i poreqdek natury wszechrzecty, jej sily i sprzecznosci podlegaja, podobnie jak ludzi J ie jakiemus i ‘ nemu prawu, powszechnemu prawu natury, Daag temu ‘wre a2 Wey 35.W oryginalnym fragmencie spotykam; i y ten t gy eg FVS: BD, W testimoniach eee Po raz pierwszy u Anaksymenesa 18 Wemer Jacger, Paideia, a ~ u wszystkich Milezyiczykéw, tI, praet. Marian Plezia, Warszawa 1962. PAX, s. 185.Filozofia pre . Prredplatofska jako poszukiwante zasad - archat towanym wezesnie] fragmencie, posty; -spolecznej (tisis - grzywna, taksis prawny), ktore zaczynaja u niego funl prawidlowosci natury. Kluczowym sprawiedliwose, traktowana jua jal pojmowane tak, jak u Hezjoda jako Tegulujaco-normatywna zagada porzadku jladu w polis. Hezjodejska opowiesé 0 dwéch miastach pokazywala, iz tam, ize nie rzadzi Dike, gdzie sedziowie wydajq ,krzywe wyroki”, miasto popada w ruine. (Polis jest zatem Struktura, ktéra ma swoja zasade ° charakterze normatywnym, determinujaca tad i porzadek, jako niezbedny warunek jej trwania. (Taka postaé struktury, dostepna ogladowi zmystowe- mu, kt6ra to sfere rzeczywistosci nazywam sfera jawna, zostaje nastepnie przeniesiona na jej catoksztalt — na to, co szukajacy-archai natury, jak tez praw nia rzadzacych okreSlajqa mianem ,,wszystkiego” (ta panta)!”, Taka koncepcje genezy arche okreslam mianem socjomorficznej’®. Jak juz zaznaczono, socjomorficzna geneza koncepcji arche determinuje jednak tylko jej aspekt normatywny. Co determinuje jej aspekt Swiato- tworczy? Gdzie szukaé genezy koncepcji przyznajacej arche immanentny jej ruch tozsamy z Zyciem? W zachowanych fragmentach spuscizny po filozofach z Miletu, z Efezu czy z poludniowoitalskiej Krotony owa arche — zasada, niezaleznie od tego, czy jest ona woda, apejronem, powietrzem, ogniem, czy jest Zawete ob- darzana boskim mianem to theion, czy 2gota mianem Boga (theos)'. Na- Suwa sie“pytanie, co uprawomocnialo okreSlanie arche - zasady mianem boskim przez pierwszych filozoféw, bo nie byla to z pewnoscia kwestia guj sie pojeciami ze sfery prawno- ~_Ustanowienie Prawne, porzadek Kkcjonowaé jako terminy okreslajace terminem jest tu jednak ike — Ko pojecie odantropomorfizowane, ” ‘skicj j lany przez dwa setae totiskiej jest okreslany pt Caloksztalt rzeczywistosci w filozofii przedplator wv si w tekstach i Kontekstach, cminy: ta panta lub hapanta (,wszystko"), ktry to termin ja ‘ 7 , wszystko"), ° pars é, ™ ltée formuowane sy pytaniat wedy, gy Slzofowe wyskua jut odpowied, so nin Rosmos (cayli struktura uporzadkowana), ktéry sam w sobie Zaw7ic2 } nie, jaka jest natura rzeczywistosci. . €2e, iz wizja natury rzeczywistosci u Pil rere jae}, Jean- Gat kosmosu struktury epolecano-poityzne) post jb Jak a roge, Wy stowo/ than’ Vemant w pracy Zrédla mysli greckiej (przet. Jerzy Szacki, truktura monarchii okresu myieg{'0tia). Dia Vernanta jednak takim modelem jest simul TON stem nanetSkiego,ktéra rzadai wladca — anaks; koncepcie genezy arelé Y NT gel Dreniet tomoricang; zkolei rownied cytowany wozesnie) VST fisonomia) jako te postaé Pravigie M2: Postrzega w polis réwnode obywateli wobeC PETE osmos (3 Sci struktury, ktdry zostaje przez filozofow PCTS 1's G7, 7g, 114; Empedokles ierwszych filozofow jest przeniesieniem An, 1g ot Diels, FVS, Anaximander A 3, 15; Heraclitus A i 17, 112, 128,ROZDZIAL 2 | stylu, czy retoryki. Mozna przyja¢, ie sama ee wehe POWs w wyniku namystu filozoficznego, u ktorego arodet lezata wnikliwa analig poréwnaweza: analiza funkcji i roli bogow teologii poetyckich wobec Swi i funkcji i roli owej pierwszej_zasady i Przyczyny. WwW smialym akcie inte. lektualnego rozpoznania tozsamosci owych funkcji, boskie miano filozfi przyznata owej prasubstancji, ,,z ktérej wszelki byt sie wywodzi i do Ktérej wraca, Z ktérej powstaja niebiosa, a w nich Swiaty”, ktéra jest Pierwsza w aspekcie ontycznym.i metafizycznym, pierwsza w porzadku bytowania, z kt6rej powstaje wszystko, co jest, a ktéra sama nie powstaje z ‘niczego, kt6ra determinuje wszystko, co jest, a sama nie jest przez nic zdetér- minowana. Teomorficzna koncepcja_genezy arche_uprawomocnia przy- sadzie przez filozofow z Miletu i Efezu ruchu, pojmowanego mnawanie zasadzie przez. filozol jako sita feiatotwércza, moti \cego_generowanie z niej_Swiata lub powoluja wprawdzie do aycia Swiata Swiatéw. /Bég czy bogowie mitu nie lowy nie zna tworzenia z nicosci, nie 2 niebytu~ mit Homerowy lub Hezjod ie, niemniej jednak whadaja moca. znaja go tea wezeSniejsze kosmogonit Arche pierwszych filozoféw jest Swiatotw za, poniewaz rodza sie Z niej i JakoSciowo_fenomenéw, lecz Swiaty, na ktore_sktad: w kazdym z nich mani . ie, amiajac ja z dusza: »Tylko to, co inne rzecay Porusza, a samo skadinad ruch bierze, majac koniec ruchu, ma tez i koniec zycia. Jedynie tylko to, co samo siebie Porusza, jako ig samo siebie nie opuéci, nigdy sig poruszaé nie przestaje, ale jest dla wszystkich innych Tzeczy, ktérym ruch nadaje, ruchu tego rddlem i poczatkiem (arcie)®. A poczatek (arehe) nic ma chwili narodzin. Zniego ere musi wszystko, co sie tylko Todzi, ale on sam z niczego. Przeciez gdyby sig rodzit z cz §, ni i jest niezrodzony, musi tea byé i nieznj eitkiem (arche). A. skoro zgina}, to aniby juz on sam z czegokol skoro wszystko sig musi z niego rods; co samo siebie porusza. A to ani ginaé, ani ic rodzié cate niebo i wszystko stworzenie zwalilo i stanelo, 2nowu ruchu nabraé i prayjsé na gwiat”2) ae niego nie powstalo, tkiem ruchu jest to, nie moze, boby sie a nie miatoby skad Tak wiec pocza aa . Termin arche wystepuje tutaj w dWéch 2; i d maczeniach: arche — iipoces *' Platon, Fajdros 245 ce, prael,, wstepem chain repay poczat. 72 Warszawa 1958, PWN. mo Patrzy! Whadystaw Witwicki,