16.9.

2022

Fakülte: Mühendislik Fakültesi

Bölüm: Elektrik Elektronik Mühendisliği
Ders: Elektromanyetik Dalga Teorisi
Dönem: 2022– 2023 (Güz)
1.
Öğretim üyesi: Prof. Dr. Emin ÜNAL Hafta

1
 16.9.2022

Elektromanynetik Dalgalara Giriş

GİRİŞ
2

2
 16.9.2022

Elektromanyetik Dalgalar

Maxwell Denklemleri

Amper-Maxwell Düzeltmesi

EM Dalga Temelleri ve Denklemler

Farklı Ortamlarda EM Dalga Yayılımı

Normal veya Eğik Gelişte EM Dalga Yansıması ve İletimi

Dalga Kılavuzu Alan Denklemleri

Dikdörtgen Dalga Kılavuzları

3
 16.9.2022

Giriş

Elektromanyetik çalışma konusundaki önceki deneyimlerinizde,

elektrostatik ve manyetostatik hakkında bilgi edindiniz. Statik
veya zamanla değişmeyen elektromanyetik alanlara (EM
Alanları) konsantre oldunuz.

Bundan böyle, elektrik ve manyetik alanların dinamik olduğu

veya zamanla değiştiği durumları inceleyeceğiz.

4
 16.9.2022

• Statik EM Alanlarda, elektrik ve manyetik alanlar birbirinden

bağımsızdır, ancak dinamik alanda her ikisi de birbirine
bağlıdır.

• E(x,y,z,t) ve H(x,y,z,t) ile temsil edilen zamanla değişen EM

Alanları, statik EM alanlarından daha pratik değere sahiptir.

• Zamanla değişen alanlar, genellikle hızlandırılmış yükler veya

zamanla değişen akımlardan kaynaklanır.

5
 16.9.2022

Özetle:

Sabit yükler elektrostatik alanlar

Sabit akımlar manyetostatik alanlar

Zamanla değişen akımlar elektromanyetik alanlar veya

dalgalar

6
 16.9.2022

Maxwell Denklemleri
Maxwell Denklemlerinin genelleştirilmiş formları :

Maxwell Nokta veya Integral Formu

Denklemleri Diferansiyel Formu

Gauss kuralı ∇• D = ρv ∫ D • dS = Qenc

Mağnetik Gauss
kuralı ∇• B = 0 ∫ B • dS = 0
∂B ∂
Faraday kuralı ∇×E = −
∂t
∫ E • dL = − ∂t ∫ B • dS

∂D ∂
Amper kuralı ∇ × H = Jc +
∂t ∫ H • dL = ∫ Jc • dS + ∂t ∫ D • dS

7
 16.9.2022

Maxwell denklemleriyle birlikte kullanılan diğer denklemler

aşağıda verilmiştir.

Lorent'z Kuvvet Denklemi F = q (E + u × B )

D = εE
Yapısal ilişkiler
B = µH
J = σE
∂ρ v
Akım Süreklilik Denklemi ∇•J = −
∂t

8
 16.9.2022

Devre - Alan ilişkileri:

Alan ilişkisi Devre ilişkisi

1
Jc = σ E i= V = GV
R

B=µH ψ = Li
∂H ∂i
md = µ VL = L
dt ∂t
D =ε E qe = C V
∂E ∂Vc
ρe = ε
dt ic = C
∂t
9

9
 16.9.2022

Deplasman Akımı
Statik alan için Amper'in Devre Yasasından hatırlıyoruz,

∇ × H = Jc

'c' alt indisi, Ohm Yasası aracılığıyla elektrik alanı ile ilişkili olan
iletkenlik akımı yoğunluğunu tanımlamak için kullanılır:

J c = σE
Ancak, biliyoruz ki bir vektörün curl’ünün diverjansı sıfırdır.

∇ • (∇ × H ) = 0 = ∇ • J

10

10
 16.9.2022

Akım süreklilik denklemi, ∂ρ v

∇ • Jc = −
∂t

Ampere Yasasının statik formunun, akım sürekliliği yasasını ihlal

ettiği için zamanla değişen alanlar için açıkça geçersiz olduğunu
görüyoruz.
Bu durum, deplasman akımı olarak adlandırılan Maxwell eklentisi
ile çözülmüştür.
∇ × H = Jc + Jd

Burada, Jd elektrik akı yoğunluğunun zamana göre değişim oranıdır.

∂D
Jd =
∂t
11

11
 16.9.2022

Jd ‘nin eklenmesi Maxwell'in en büyük katkılarından biridir. Jd

terimi olmadan elektromanyetik dalga yayılımı (örneğin radyo
veya TV dalgaları) imkansız olurdu.

Düşük frekanslarda, Jd değeri Jc ile karşılaştırıldığında çok küçük

olduğundan genellikle ihmal edilir. Ancak radyo frekanslarında
iki terim karşılaştırılabilir, yani Jd artık ihmal edilemez.

Böylece, amper kuralının diferansiyel formu,

∂D
∇ × H = Jc +
∂t
12

12
 16.9.2022

Amper kuralının integral formunu elde etmek için diferansiyel

formunun her iki tarafın yüzey integrali alınır, Stokes teoremine göre
curl’ün yüzey integrali, kapalı çizgisel integrale eşit olduğundan, sol
taraftaki integral kapalı çizgisel integrale dönüşür:

∂
∫ H • dL = ∫ J c • dS + ∂t ∫ D • dS = ic + id

Bu deplasman akımının ne demek olduğu yukarıda verilen

denklemlerle gerçekten anlaşıldı mı?

13

13
 16.9.2022

Deplasman akımını net bir şekilde anlamak için aşağıdaki şekildeki

basit kapasitör devresini ele alalım.

Kondansatöre sinüzoidal bir voltaj kaynağı uygulandığında devre

teorisinden biliyoruz ki voltaj ile akım arasındaki ilişki kapasitans
aracılığıyla olur. Burada, i(t) iletim akımıdır.

14

14
 16.9.2022

Düzlem yüzey olan S1 'i çevreleyen döngüyü (loop) düşünelim. Amper

Yasasının statik formuna göre, H ‘ın dolaşımı (circulation), yüzeyi
kesen akıma eşit olmalıdır. Ancak, aynı akım kapasitörün plakaları
arasından geçen S2'den geçmelidir.

15

15
 16.9.2022

Yani, Ampere yasası, aşağıdaki iki seçenek için tutarlı cevaplar vermez.

Maxwell, deplasman akımı olarak adlandırdığı yeni bir akım türü olan ’nin,
plakalar arasındaki iletken olmayan dielektrik ortam ile ilişkilendirilebileceğini
öne sürdü. Böylece Ampere yasası, Maxwell eklentisi ile aşağıdaki şeklinde
yazılmalıdır.
∫B ⋅ dl = µο (I + I D )

16

16
 16.9.2022

• Jd, deplasman akımı eklendiğinde,

∫ H ⋅ dl = ∫ J ⋅ dS = I
L S1
enc =I

∫ H ⋅ dl = ∫ J ⋅ dS = 0
I
S1
L S2
L
d dQ S2
∫L H ⋅ dl = ∫S dJ ⋅ dS = ∫
dt S 2
D ⋅ dS =
dt
=I
2

Düşük frekanslarda , ancak radyo frekanslarında her iki terim de

karşılaştırılabilir büyüklüktedir.

17

17
 16.9.2022

Deplasman akımı nereden geliyor?

Cevap: Elektrik akısının zamanla değişimi.

Paralel plakalı bir kondansatör için

Q = ε 0 AE = ε 0 Φ E

dQ dΦ E
= ε0 = ID
dt dt

Maxwell’in eklentisi ile Ampere yasası

dΦ E
∫ B ⋅ dl = µ0 (I + ε0 dt
)

18

18
 16.9.2022

Örnek: Şarj olan bir paralel plakalı kapasitörün dairesel plakaları arasındaki
manyetik alanı bulmak için Amper-Maxwell yasasını kullanın. Plakaların
yarıçapı R'dir. Kenar alanını dikkate almayınız.

· 2

1

2

19

19
 16.9.2022

Ancak ideal bir kapasitörden iletim akımı geçmez, (burada J=0, ideal bir
dielektrik için σ=0 olduğundan) S2'den akar. Bu, S1 ile aynı kapalı yolun
kullanılması nedeniyle çelişkilidir.

Ancak bu çelişkinin giderilmesi için S2'den geçen akımın tamamen bir

deplasman akımı olması ve Amper'in Devre Yasasına dahil edilmesi
gerekir.

∂ ∂Q
∫ H • dL = ∫ J d • dS = ∂t ∫ D • dS = ∂t = I = ∫ J • dS
S2 S2 S1

Böylece, S1'de iletim akımı ve S2’de deplasman akımı olmasına rağmen,

her iki yüzey için de aynı akım elde edilir.

20

20
 16.9.2022

İletim akımı büyüklüğünün deplasman akımı büyüklüğüne oranı, dielektrik

kalitesini ölçmek için kullanıldığında kayıp tanjantı olarak adlandırılır; iyi
dielektrik, çok düşük kayıp tanjantına sahip olacaktır.

Fiziksel anlam için başka bir örnek:

Jc
i
Jd
Ji

md
Ji = akım kaynağı mi= manyetik akım kaynağı
Jc= direnç üzerinden iletilen akım md=deplasman manyetik akımı
Jd=dielektrik malzeme üzerinden deplasman akımı

21

21