Professional Documents
Culture Documents
Fizyka - Wzory I Prawa Z Objaśnieniami - Część II - Krzysztof Jezierski, Bogumił Kołodka, Kazimierz Sierański PDF
Fizyka - Wzory I Prawa Z Objaśnieniami - Część II - Krzysztof Jezierski, Bogumił Kołodka, Kazimierz Sierański PDF
SIERANSKI
K. JEZIERSKI
B. KO t o DKA
WZORY I PRAWA
Z OBJAŚNIENIAMI
J J
częsc n
skrypt do zajęć z fizyki dla studentów I i II roku
W Y ŻS ZY C H U C ZELN I
OFICYNA
WYDAWNICZA
Kazimierz Sierański, Krzysztof Jezierski
Bogumił Kołodka
FIZYKA
WZORY I PRAWA
Z OBJAŚNIENIAMI
CZĘŚĆ II
skrypt do zajęć z fizyki dla studentów I i II roku
O FIC YN A W YD A W N IC ZA
ó & U p ia
WROCŁAW 2005
178 Spis treści
Termodynamika
1. Układ termodynamiczny 5
2. Proces termodynamiczny 5
3. Bilans cieplny 5
Pole elektrostatyczne
35. Pole elektrostatyczne ładunku punktowego 43
35.1 Wektor natężenia pola elektrostatycznego ładunku punktowego 43
35.2 Praca sił pola elektrostatycznego ładunku punktowego 45
35.3 Potencjał pola elektrostatycznego ładunku punktowego 45
36. Pole elektryczne od układu ładunków punktowych 47
36.1 Zasada superpozycji pól 47
36.2 Siła działająca na ładunek i energia potencjalna tego ładunku w dowolnym
polu elektrostatycznym 47
37. Związek między wektorem natężenia pola i potencjałem 49
37.1 Postać całkowa 49
37.2 Postać różniczkowa 49
38. Pole dipola elektrycznego 51
39. Pole elektrostatyczne polem sił zachowawczych 53
39.2 Bezwirowość pola elektrostatycznego 53
180 Spis treści
40. Strumień wektora natężenia pola elektrycznego 55
41. Prawo Gaussa 55
41.1 Prawo Gaussa w postaci różniczkowej 55
42. Pole naładowanej powierzchni kulistej 57
42.1 Pole kuli naładowanej objętościowo 57
43. Jednorodne pole elektrostatyczne 59
43.1 Pole elektrostatyczne pomiędzy naładowanymipłaszczyznami 59
44. Dipol w j ednorodnym polu elektrostatycznym 61
44.1 Energia dipola w jednorodnym polu elektrostatycznym 61
45. Dipol indukowany 61
46. Dielektryk w jednorodnym polu elektrycznym 63
47. Pole elektryczne w dielektryku 65
47.1 Prawo Gaussa dla ładunku w dielektryku 65
48. Wektor indukcji elektrycznej 65
49. Pole elektryczne w przewodniku 67
49.1 Naładowany przewodnik 67
49.2 Przewodnik w zewnętrznym polu elektrycznym 67
50. Pojemność elektryczna przewodnika 69
50.1 Pojemność przewodzącej kuli 69
51. Pojemność elektryczna kondensatora 69
51.1 Pojemność kondensatora płaskiego 69
51.2 Pojemność kondensatora cylindrycznego 71
52. Łączenie kondensatorów 71
52.1 Łączenie szeregowe kondensatorów 71
52.2 Łączenie równoległe kondensatorów 71
53. Energia układu ładunków punktowych 73
54. Energia naładowanego kondensatora 73
55. Gęstość energii pola elektrycznego 73
56. Ruch ładunków w jednorodnym polu elektrostatycznym 75
Prąd elektryczny
57. Natężenie prądu elektrycznego 77
58. Gęstość prądu 77
59. Zależność gęstości prądu od prędkości nośników 79
59.1 Zależność natężenia prądu od prędkości ruchu uporządkowanego nośników 79
Spis treści _ 1
Pole magnetyczne
81. Linie pola magnetycznego 101
81.1 Pole magnetyczne przewodu z prądem 101
81.2 Pole magnetyczne solenoidu 101
182 Spis treści
81.3 Pole magnetyczne magnesu stałego 101
82. Strumień indukcji magnetycznej (strumień magnetyczny) 103
83. Prawo Gaussa dla pola magnetycznego 103
83.1 Prawo Gaussa dla pola magnetycznego w postaci różniczkowej 103
84. Siła Lorentza 105
85. Siła Ampere’a działająca na prostoliniowy przewodnik z prądem 105
86 . SiłaAmpere’a 107
87. Oddziaływanie dwóch przewodów prostoliniowych z prądem 107
88 . Obwód z prądem w j ednorodnym polu magnetycznym 109
88 .1 Energia obwodu z prądem w polu magnetycznym 109
89. Moment magnetyczny elektronu w atomie 111
89.1 Orbitalny moment magnetyczny 111
89.2 Własny moment magnetyczny elektronu 111
90. Prawo Biota - Savarta 113
91. Prawo Ampere’a 115
91.1 Różniczkowe prawo Ampere’a 115
92. Natężenie pola magnetycznego (w próżni) 115
93. Pole magnetyczne przewodu prostoliniowego z prądem 117
94. Pole magnetyczne solenoidu 117
95. Pole magnetyczne obwodu kołowego z prądem 119
95.1 Indukcja magnetyczna w środku obwodukołowego z prądem 119
95.2 Indukcja magnetyczna na osi obwodu kołowegoz prądem 119
96. Ruch ładunku w polu magnetycznym 1 21
97. Efekt Halla 123
97.1 Napięcie Halla 123
98. Własności magnetyczne ciał 125
98.1 Wektor magnetyzacji 125
98.2 Pole magnetyczne w magnetyku 125
98.3 Względna przenikalność magnetyczna 125
98.4 Natężenie pola magnetycznego 125
99. Podział substancji magnetycznych 127
99.1 Diamagnetyki 127
99.2 Paramagnetyki 127
99.3 Ferromagnetyki 127
Spis treści 183
Indukcja elektromagnetyczna
100. Prawo indukcji Faradaya 129
100.1 Reguła Lenza 129
101. Indukcja własna 131
101.1 Indukcyjność solenoidu - cewki 131
102. Indukowane pole elektryczne 133
102.1 Uogólnione prawo indukcji Faradaya 133
102.2 Prawo indukcji Faradaya w postaci różniczkowej 133
103. Energia pola magnetycznego 135
103.1 Obwód RL 135
103.2 Gęstość energii pola magnetycznego 135
104. Uogólnione prawo Ampere’a 137
104.1 Prawo Ampere’a w postaci różniczkowej 137
105. Równania Maxwella 139
106. Pole elektryczne i magnetyczne na granicy dwóch ośrodków 141
106.1 Pole elektryczne na granicy dwóch dielektryków 141
106.2 Pole magnetyczne na granicy dwóch magnetyków 141
Drgania elektromagnetyczne
107. Drgania harmoniczne w obwodzie LC 143
107.1 Okres drgań w obwodzie 143
107.2 Energia obwodu drgającego LC 143
108. Drgania tłumione w obwodzie RLC 145
109. Drgania wymuszone w obwodzie RLC 147
110. Prawo Ohma dla prądu zmiennego 149
111. Moc w obwodach prądu zmiennego 151
112. Transformator 151
Fale elektromagnetyczne
113. Elektromagnetyczna (EM) fala płaska 153
113.1 Monochromatyczna płaska fala EM 153
114. Energia fal 155
115. Natężenie fali elektromagnetycznej 155
116. Pęd przenoszony przez falę elektromagnetyczną 155
184 Spis treści
117. Oddziaływanie fal elektromagnetycznych z materią 157
117.1 Prędkość grupowa i dyspersja 157
117.2 Absorpcja fali przez ośrodek. Prawo Bouguera-Lamberta 157
Optyka
118. Odbicie i załamanie światła na granicy dwóch ośrodków 159
118.1 Współczynnik odbicia i transmisji dla padania normalnego 159
119. Interferencja fal z dwóch źródeł 161
120. Interferencja fal z wielu źródeł 163
121. Interferencja w cienkich warstwach 165
122. Interferometr Michelsona 165
123. Dyfrakcja na szczelinie 167
124. Siatka dyfrakcyjna 169
125. Zdolność rozdzielcza a dyfrakcja 171
125.1 Kryterium Rayleigh’a 171
126. Dyfrakcja promieni rentgenowskich 171
127. Polaryzacja światła 173
127.1 Prawo Malusa 173
127.2 Stopień polaryzacji (światła częściowo spolaryzowanego) 173
128. Polaryzacj a przy odbiciu i załamaniu 175
129. Zjawisko dwójłomności 175
130. Światłość źródła 177
131. Emitancja świetlna 177
132. Luminancja świetlna 177
133. Natężenie oświetlenia 177
134. Prawo Lamberta 177
Wprowadzenie 3
Skrypt ten jest zbiorem najczęściej używanych wzorów dotyczących
termodynamiki, elektryczności, magnetyzmu i optyki. Wzory są opatrzone
komentarzem ułatwiającym ich stosowanie w zadaniach, a także w możliwie jak
najprostszy sposób wyjaśniającym ich pochodzenie. Nie unikaliśmy też zamieszczania
stosunkowo łatwych partii materiału, mieszczących się w programie szkoły średniej,
gdyż nasze doświadczenie dydaktyczne pokazuje, że istnieją często spore braki w
opanowaniu tego materiału. Chociaż skrypt jest pomyślany jako pomoc przy
rozwiązywaniu zadań, to myślimy, że będzie on też przydatny przy szybkim i
skutecznym przygotowywaniu się do egzaminu z fizyki.
Autorzy
4 Pojęcia podstawowe. Ciepło
■ Układ termodynamiczny - zbiór obiektów wymieniających energią pomiędzy sobą lub między
sobą a obiektami zewnętrznymi czyli otoczeniem. Układ termodynamiczny może wymieniać z
otoczeniem także masę i wtedy układ taki nazywamy otwartym. Jeśli wymiana energii i masy z
otoczeniem nie zachodzi, to mówimy o izolowanym układzie termodynamicznym. Przykładem
układu otwartego jest żywy organizm, który pomimo że wymienia materię z otoczeniem stanowi
integralną całość.
■ Parametry stanu układu - mierzalne wielkości fizyczne charakteryzujące stan fizyczny układu.
Podstawowymi parametrami stanu są temperatura T, ciśnienie p oraz objętość V a dla układów
otwartych także masa m. Temperatura i ciśnienie mogą być stałe w całym układzie, bądź być
różne w różnych częściach układu. Równowaga termodynamiczna (stan równowagowy), to
stan, w którym nie zachodzą żadne makroskopowe procesy, czyli wartości parametrów stanu układu
są stałe, &p i T jednakowe w całym układzie.
■ Proces (przemiana) termodynamiczny - przejście między różnymi stanami układu. Proces
nieodwracalny to taki proces, po zajściu którego powrót układu do stanu pierwotnego bez
żadnych zmian w otoczeniu jest niemożliwy.
■ Możliwe są dwa różne sposoby przekazywania energii ciału: w postaci pracy i w postaci ciepła.
Przekazywanie energii w postaci pracy nazywa się pracą wykonywaną na danym ciele. Dostarczanie
ciepła ciału prowadzi do zmiany jego temperatury lub zmiany stanu jego skupienia (przemiana
fazowa).
■ Bilans cieplny. W izolowanym układzie termodynamicznym ciał o różnych temperaturach
obowiązuje zasada zachowania ilości ciepła zwana zasadą bilansu cieplnego:
Ilość ciepła pobranego przez ciała o niższej temperaturze równa się ilości ciepła oddanego przez ciała
o wyższej temperaturze.
Ilość ciepła Q pobierana przez ciało, która nie powoduje zmiany jego stanu skupienia jest
proporcjonalna do masy ciała i do przyrostu temperatury. Współczynnikiem proporcjonalności jest
ciepło właściwe c, które charakteryzuje substancję. Ciepło właściwe można zatem zdefiniować jako
ilość ciepła potrzebną do ogrzania jednego kilograma substancji o jeden stopień. Ciepło molowe
natomiast jest równe ilości ciepła potrzebnego do ogrzania jednego mola substancji o jeden stopień.
Jeden mol substancji zawiera N A = 6,023 -1023 (liczba Avogadro) cząsteczek.
1. Układ termodynamiczny
2. Proces termodynamiczny
parametry stanu układu na końcu
parametry stanu układu na początku procesu termodynamicznego
3. Bilans cieplny
■ Zerowa zasada termodynamiki. Jeżeli stykające się dwa ciała znajdują się w równowadze
cieplnej, to ciałom tym przypisuje się taką samą temperaturę. Jeżeli natomiast pierwsze ciało
przekazuje ciepło drugiemu, to mówimy, że pierwsze ciało ma wyższą temperaturę od drugiego.
Po pewnym czasie ustala się stan równowagi cieplnej - ustala się temperatura T układu dwóch
ciał. Wynika stąd sformułowanie tzw. “zerowej” zasady termodynamiki:
Jeżeli dwa ciała znajdują się w stanie równowagi cieplnej z trzecim ciałem, to są one w
równowadze cieplnej ze sobą. To trzecie ciało może służyć do określenia temperatury
(termometr).
■ Pierwsza zasada termodynamiki wyraża zasadę zachowania energii. Jedno z jej
sformułowań brzmi: Ciepło dostarczone układowi zostaje zużyte na zwiększenie energii
wewnętrznej układu i na wykonanie przez układ pracy przeciwko siłom zewnętrznym.
■ W opisie przemian termodynamicznych posługujemy się zarówno pojęciem pracy W
wykonanej przez układ jak i pojęciem pracy W ' = - W wykonanej nad układem. Często o
użyciu takiego czy innego pojęcia decyduje to, która z dwóch prac będzie dodatnia. Natomiast
do opisu ciepła wygodnie jest stosować pojęcie ciepła dostarczonego do układu. Wtedy, jeśli
układ pobiera ciepło z otoczenia, to ciepło dostarczone do układu Q > 0 , jeśli układ oddaje
ciepło, to Q< 0.
■ Gdy układ termodynamiczny jest maszyną działającą okresowo, tzn. gdy układ w wyniku
jakiegoś procesu wraca do stanu pierwotnego, to wtedy AU = 0, a zatem W = Q, gdzie Q jest
wypadkowym ciepłem dostarczonym do układu w jednym cyklu, a W pracą wykonana przez
układ w jednym cyklu. Wynika stąd inne sformułowanie pierwszej zasady termodynamiki:
Nie można zbudować silnika działającego okresowo, który wykonywałby pracę bez
doprowadzania do niego energii lub wykonywałby pracę większą od ilości doprowadzonej do
niego energii (niemożliwe jest zbudowanie perpetuum mobile pierwszego rodzaju).
■ Różniczkowa postać pierwszej zasady termodynamiki. W przypadku bardzo małej zmiany
parametrów stanu układu pierwszą zasadę termodynamiki zapisujemy w tzw. postaci
różniczkowej
d Q =d U + d W .
Energia wewnętrzna układu jest funkcją jego stanu. Oznacza to, że podczas dowolnego procesu,
w wyniku którego układ wraca do stanu wyjściowego, całkowita zmiana jego energii
wewnętrznej równa jest zeru. Wyrazić można to następującą zależnością j)d£/ = 0, która jest
warunkiem koniecznym i wystarczającym, aby dt/było różniczką zupełną.
Praca i ciepło podobnej zależności nie spełniają, zatem dWi d Q nie są różniczkami zupełnymi.
■ Praca w procesie termodynamicznym. W dwuwymiarowym układzie współrzędnych, w
którym na osiach jest ciśnienie i objętość, zależność p od V w pewnym procesie przedstawia
krzywa (rys. po prawej stronie). Punkty {p\, V\) i (p2, V2) charakteryzują początkowy i końcowy
stan układu, a krzywa je łącząca przedstawia pewien proces termodynamiczny. Praca
wykonywana przez układ jest równa polu pod krzywą (zakreskowana część wykresu) i można ją
obliczyć jako całkę oznaczoną. Wielkość pracy zależy zatem nie tylko od początkowego i
końcowego stanu układu, ale i od tego po jakiej krzywej odbywała się zmiana stanu, czyli od
rodzaju procesu.
Termodynamika 7
siły zewnętrzne
wykonują pracę
nad układem układ wykonuje
pracę przeciwko
siłom zewnętrznym
układ termodynamiczny
'ijrQ < 0
układ oddaje ciepło
ciepło dostarczone do układu
■ W w arunkach norm alnych (T0 = 273K = 0 °C , p 0 = 1,10-105 Pa) objętość 1 mola każdego
gazu jest stała i wynosi
RT 8,31— -— 273 K
V0 =n —-5- = lm ol-----^ o L K -------- = 22ą . 1(T3m 3 = 22,41.
Po 1,1-105 Pa
♦ Pytanie. Czy powietrze w warunkach normalnych można traktować jako gaz idealny?
Odpowiedź. W tym celu obliczmy ile wynosi stosunek sumarycznej objętości cząsteczek
powietrza znajdujących się w jednym molu powietrza do objętości jednego mola powietrza (VQ).
Dla uproszczenia załóżmy, że powietrze składa się tylko z cząsteczek tlenu 0 2 i N2 azotu
(pomijamy inne gazy, których zawartość w powietrzu jest mniejsza niż 1%). Każdą z tych
cząsteczek traktujemy jako dwie połączone ze sobą kulki o promieniu ~ 1A = 10_lom Objętość
cząsteczki powietrza (tj. 0 2 lub N2) wynosi więc
Vcz
C2 = 2 -3K r 3 » 8A 3= 8-10_30m3.
liczba wszystkich
cząsteczek gazu
stała Boltzmanna, liczba Avogadro,
A' = 1,38-10-23 J/K N a = 6,023-1023mol'1
pV=NkT
■ W trakcie przemiany izobarycznej spełniony jest warunekp = const, a więc z równania stanu
gazu doskonałego wynika zależność V/T =const lub Vx/7j = V2 jT2 (prawo Gay - Lussaca).
W czasie przemiany izobarycznej gaz pobiera ciepło i wykonuje pracę. Ilość ciepła potrzebna do
ogrzania n moli gazu od temperatury T do temperatury T + AT w przemianie izobarycznej
wyraża się wzorem
Q = n C pA T ,
gdzie zakładamy, że Cp - ciepło molowe pod stałym ciśnieniem jest stałe.
Praca W wykonana przez gaz w przemianie izobarycznej wyraża się wzorem
V1 v,
fV = j p d V = p j d V = p{V2 -Vf ) = p A V .
r, K
Pierwsza zasada termodynamiki dla tej przemiany ma więc postać
n C pAT = AU + p AV.
■ Przemiana izochoryczna gazu doskonałego zachodzi przy warunku V = const, który jest
równoważny warunkowi p j T = const lub p x/7j = /?2/Z2 (prawo Charlesa).
W czasie przemiany izochorycznej gaz nie wykonuje pracy W = p A V = 0, gdyż AV = 0.
Ilość ciepła potrzebna do ogrzania n moli gazu od temperatury T do temperatury T + A r wynosi
Q = n C v AT, gdzie Cv jest ciepłem molowym przy stałej objętości. Pierwsza zasada
termodynamiki dla tej przemiany ma więc postać
n C v AT = AJJ.
Powyższy wzór w postaci różniczkowej dU = n C v dT wyraża zmianę energii wewnętrznej n
moli gazu przy zmianie temperatury o d r w dowolnym procesie termodynamicznym.
W = p ( V 2 -k j ) = p AV
Równanie Mayera
stała gazowa
ciepło molowe przy stałym ciśnieniu ciepło molowe przy stałej objętości
12 Przemiany stanu gazu doskonałego
<•d V V->
Podstawiając ciśnienie p = nR TjV otrzymujemy W = n R T J — = nRT \n ~ .
■ Przemiana adiabatyczna jest to proces, podczas którego nie zachodzi wymiana ciepła z
otoczeniem. Można to uzyskać poprzez oddzielenie układu od otoczenia dobrymi izolatorami
cieplnymi lub jeżeli proces przeprowadzimy dostatecznie szybko.
Z pierwszej zasady termodynamiki d Q=d U + dlV wynika, że ponieważ dO = 0, to d U +d W = 0.
Czyli w przemianie adiabatycznej praca wykonywana przez układ równa jest ubytkowi energii
wewnętrznej układu, a więc d W = - d U.
Przyrost energii wewnętrznej układu powoduje wzrost jego temperatury. Ten wzrost
temperatury powoduje dodatkowy wzrost ciśnienia gazu. A więc podczas adiabatycznego
sprężania (rozprężania) gazu zmiany ciśnienia są większe niż podczas izotermicznego sprężania
(rozprężania) gazu (wykres po prawej stronie).
■ Równanie adiabaty (równanie Poissona) w postaci pV'! =const otrzymujemy z pierwszej
zasady termodynamiki w postaci n Cv dT + p d V = 0.
Dalej korzystając z równania Clapeyrona a następnie Mayera mamy
— ^ — (Fdp+ pdV)+ p d V = 0.
C p +CV
cp
Po prostych przekształceniach otrzymujemy V dp + y /?d \ = 0 , gdzie y = —- . Mnożąc powyższą
Cv
równość przez Vy~l dostajemy fcf dp+ p y V'!~1d V = 0, co można zapisać jako d{pV": ) = 0, a
stąd p V ‘ = co n st.
Z równania adiabaty dla zmiennychp i V można przejść do zmiennych T i V. Skorzystamy w tym
celu z równania Clapeyrona. Otrzymujemy p V =nRTV' (j l ' = nRFVy 1 =const. Stąd
7 T Y“l =const (stałe występujące w dwóch ostatnich równaniach są oczywiście różne). Tak więc
równanie adiabaty może być wyrażone poprzez dowolne dwie wielkości spośród p, V, T.
■ Przem ianą politropową nazywamy przemianę, podczas której ciepło molowe C (ciepło
właściwe c) jest stałe. Równanie politropy gazu doskonałego ma postać p V n =const, gdzie
■ Procesem kołowym albo cyklem nazywamy taki proces, w wyniku którego układ
termodynamiczny powraca do stanu wyjściowego. Procesy kołowe na wykresach w układach
współrzędnych p, V przedstawia się w postaci krzywych zamkniętych. Procesy kołowe są
podstawą działania wszystkich maszyn cieplnych (silników spalinowych, maszyn parowych,
maszyn chłodniczych itp.).
■ Przykładem procesu kołowego jest cykl Carnota. Składa się on z dwóch izoterm i dwóch
adiabat (rys. po prawej stronie). Wyznaczmy pracę W jaką wykona n moli gazu doskonałego w
jednym cyklu. W przemianie izotermicznej 1-2 energia wewnętrzna gazu doskonałego jest stała.
Dlatego ciepło Q\ pobrane przez n moli gazu jest równe pracy Wt2, wykonanej przez gaz przy
przechodzeniu ze stanu 1 do stanu 2. Praca ta wynosi Qx = Wx2 - nRTx ln {V2/Vx ) • Ciepło
oddane chłodnicy jest równe pracy W24, potrzebnej do sprężania gazu ze stanu 3 do stanu 4.
Ponieważ ciepło Q2 dostarczone do układu podczas kontaktu z chłodnicą jest ujemne, dlatego
wygodniej jest mówić o cieple oddanym do chłodnicy \Q2 [ Praca ta jest równa
W34 =jQ2 1=nRT2 ln(F3)V4 ). Stany 1 i 4 leżą na wspólnej adiabacie. Również stany 2 i 3 leżą na
wspólnej adiabacie. Dlatego na podstawie równania Poissona dla zmiennych T i V (str. 14)
możemy napisać 7jV^~x = T2Vj~y oraz TXV]~{ = T2V3 ~]. Dzieląc stronami oba ostatnie
równania otrzymujemy V2 jVx = V3jV4. Zatem praca wykonana przez gaz w czasie jednego cyklu
Carnota jest równa
W = QX-\Q2 \=Wn ~ w i 4, =nRTx ln(V2/Vx ) - n R T 2 \n(V3/V4 ) = nR(Tx - T 2 )\n(V2/Vx ) .
■ Druga zasada termodynamiki określa warunki zamiany ciepła na pracę. Jedno ze
sformułowań drugiej zasady termodynamiki (wg. Kelvina) przedstawiono po prawej stronie.
Oznacza ono, że ciepło pobrane z grzejnika musi być częściowo oddane do chłodnicy. Czyli
tylko część pobranego ciepła jest zamieniona na pracę. A więc rezultatem procesu będzie nie
tylko zamiana ciepła na pracę, lecz także oddanie części ciepła do chłodnicy. Drugą zasadę
termodynamiki można sformułować również następująco: “Niemożliwe jest perpetuum mobile
drugiego rodzaju, tzn. okresowo pracujący silnik, który pobierałby ciepło z jednego źródła i
zamieniałby to ciepło całkowicie na pracę”. Konieczna jest chłodnica. Inne równoważne
sformułowanie drugiej zasady termodynamiki (wg. Clausiusa) jest następujące: “Niemożliwy
jest proces, którego jedynym rezultatem jest przepływ ciepła od ciała o niższej temperaturze do
ciała o wyższej temperaturze”. Druga zasada termodynamiki nie zabrania przekazywania ciepła
od ciał zimniejszych do cieplejszych (np. maszyna chłodnicza). Jednakże dla zrealizowania
takiego procesu konieczne jest dodatkowe wykonanie pracy przez siły zewnętrzne.
■ Ciepło na pracę może być zamienione w urządzeniach zwanych silnikami cieplnymi. Silnik
cieplny składa się ze źródła ciepła (grzejnika) o temperaturze Tu chłodnicy o temperaturze
T2 <TX i substancji roboczej, którą jest gaz.
Pracę silnika cieplnego charakteryzuje sprawność, która jest równa stosunkowi pracy
wykonanej przez silnik do ilości ciepła pobranej ze źródła ciepła.
Obliczmy sprawność silnika wykonującego cykl Carnota
W _ nR(Tx - T 2 )\n(V2/Vx ) _ 7j - T 2
nc g, »RT, ln(F2/F, ) 7,
A zatem sprawność cyklu Carnota zależy tylko od temperatur grzejnika i chłodnicy i jest tym
większa im większa jest różnica ich temperatur.
Sprawność silników rzeczywistych jest mniejsza od sprawności silników idealnych ponieważ w
silniku rzeczywistym są straty ciepła spowodowane np. oporami ruchu.
Termodynamika 15
■ Równanie stanu dla gazów rzeczywistych - równanie Van der Waalsa. Wraz ze wzrostem
ciśnienia i ze spadkiem temperatury' obserwuje się dla gazu rzeczywistego odstępstwa od
równania stanu gazu doskonałego. Wzrost gęstości gazu powoduje, że dużą rolę zaczyna
odgrywać objętość cząsteczek oraz oddziaływania międzycząsteczkowe.
Zachowanie się gazów rzeczywistych w szerokim zakresie gęstości opisuje równanie Van der
W aalsa. Otrzymuje się je przez wprowadzenie dwóch poprawek do równania stanu gazu
doskonałego {pV = nRT). Poprawka n~ajV~ charakteryzuje dodatek do ciśnienia
zewnętrznego, który' wynika ze wzajemnego przyciągania się cząsteczek gazu. Gaz wywiera na
ścianki naczynia ciśnienie p, które jest równe ciśnieniu wywieranemu na gaz z zewnątrz. Z
powodu przyciągania się cząsteczek gaz jest jakby ściskany ciśnieniem większym od p.
Ponieważ cząsteczki mają skończoną objętość, więc przestrzeń dostępna dla ruchu cząsteczek
jest w rzeczywistości mniejsza od objętości naczynia V. Poprawka nh charakteryzuje tę część
objętości, która nie jest dostępna dla ruchu cząsteczek.
■ Izotermy Van der Waalsa. Chociaż równanie van der Waalsa nie jest całkowicie ścisłe, to
bardzo dobrze opisuje ono własności gazów rzeczywistych a, z pewnymi ograniczeniami,
również par nasyconych i cieczy. Zależności ciśnienia od objętości w stałej temperaturze, które
wynikają z równania van der Waalsa przedstawiają krzywe na wykresie na stronie obok.
Temperatura Tk jest tzw. temperaturą krytyczną, tj. charakterystyczną dla danego gazu
temperaturą powyżej której gazu nie można skroplić przez zmianę ciśnienia. Dla temperatur
T > T k równanie p ( V ) = const ma tylko jeden pierwiastek matomiast dla T <Tk mogą istnieć trzy
pierwistki. Krytyczne parametry' van der Waalsa znajdujemy z: równania van der Waalsa,
równania na pochodną p' ( V) = 0 oraz na drugą pochodną p ' ' (V) = 0.
♦ Pytanie. Czy część izotermy van der Waalsa leżąca między punktami A i B nie ma żadnego
znaczenia fizycznego?
Odpowiedź. Znaczenie fizyczne mają odcinek BD powyżej linii AB - para przesycona, oraz
odcinek AC poniżej linii AB - ciecz przechłodzona.
Termodynamika 17
temperatura
bezwzględna gazu
stała gazowa,
objętość gazu
R = 8,31 J
mol-K
1 a 8 a
y Pk ~ 27 i1’ l k7 27 b-R
i + 2 - f '
ilość stopni swobody układu
<>
liczba składników w układzie
20 Entropia
gaz A gaz B
= > jednorodna mieszanina
gazu A i B
Pa Pb P
-Z ____
ciśnienia gazów A i B
jednakowe ciśnienie gazu
w poszczególnych
w obu częściach zbiornika
częściach zbiornika
T V
Zmiana entropii przy przejściu od stanu A do B wynosi AS = n C v ln — + nR ln — ,
rzeczywiście ^ = 0.
■ Zm iana entropii podczas wyrównywania się tem peratur. Rozpatrzmy samorzutny proces
przepływu ciepła od ciała o temperaturze wyższej 7j do ciała o temperaturze niższej T2 jako
ilustrację wzoru 17.2. Jeżeli układ ciał (cieczy) jest izolowany to ciepło dg, oddane przez ciało
cieplejsze równe jest ciepłu -d Q2 pobranemu przez ciało chłodniejsze. Elementarna zmiana
, d.Qx dQ2 o
entropii wynosi: dS = d S ( + d^2 - — + —-----d£?i >0.
h 12 t2)
Jak widać jest ona większa od zera.
Termodynamika 23
temperatura układu
7
entropia układu entropia układu
w stanie B w stanie A
dla procesów
nieodwracalnych
dla procesów
odwracalnych
temperatura poszczególnych
części układu
24 Potencjały termodynamiczne
pochodne cząstkowe
ciśnienia po entropii
i temperaturze przy
ustalonej objętości
pochodne cząstkowe
objętości po entropii
i temperaturze przy
ustalonym ciśnieniu
26 Teoria kinetyczna gazów
■ Budowę i zachowanie się gazów tłumaczy teoria kinetyczna gazów. Jeżeli gaz znajduje się w
równowadze termodynamicznej, to jego cząsteczki poruszają się chaotycznie we wszystkich
kierunkach. Wszystkie kierunki ruchu są jednakowo prawdopodobne - żaden z nich nie jest
uprzywilejowany względem innych. Prędkości cząsteczek mają różne wartości. Cząsteczki
zderzają się doskonale sprężyście wzajemnie ze sobą i ze ściankami naczynia. W wyniku
zderzenia prędkości cząsteczek zmieniają się - mogą maleć lub rosnąć. Bardzo małe i bardzo
duże prędkości w porównaniu z pewną prędkością średnią są bardzo mało prawdopodobne.
■ Ciśnienie gazu doskonałego. Ciśnienie wywierane przez gaz doskonały możemy wyznaczyć
analizując ruch jego cząsteczek. Załóżmy, że cząsteczki zderzają się jedynie ze ściankami
naczynia a nie zderzają się z pozostałymi cząsteczkami. Założenie to nie zmienia ogólności
wyprowadzanych wniosków, gdyż ze względu na ogromną liczbę cząsteczek w naczyniu, jeżeli
cząsteczka po zderzeniu zmieni kierunek i wartość prędkości to w jej miejsce zawsze znajdzie
się inna, która będzie miała tę samą wartość i kierunek prędkości co rozważana cząstka przed
zderzeniem. Załóżmy dodatkowo, co również nie zmienia ogólności wyprowadzonego wzoru na
ciśnienie gazu, że naczynie ma kształt kulisty. Pojedyncza i-ta cząstka zderza się wielokrotnie ze
ściankami naczynia przekazując im swój pęd. Przyjmując, że zderzenia te są doskonale
sprężyste, wartość prędkości cząstki v j po zderzeniu jest taka jak przez zderzeniem a kąt
padania & f równa się kątowi odbicia (patrz rysunek po prawej stronie). Zmiana prędkości
cząstki przy zderzeniu wynosi 2 v ; cosO , a zmiana pędu Ap x = 2m0Vj cos &,. Zderzenia
następują co A/; =2i?cos & -t /v { (patrz rysunek po prawej stronie). Średnia siła, z którą cząstka
działa na ścianki naczynia wynosi: Ft = A/?, / At i = w0v 2 / r . Zauważmy, że siła ta nie zależy od
kąta 0 ; a wzór na Ft jest analogiczny jak wzór na siłę dośrodkową cząstki o masie m0
poruszającej się po okręgu o promieniu R.
Jeżeli gaz składa się z N cząstek to całkowita siła, którą gaz działa na ścianki naczynia wynosi:
F = fv ,
— | N
gdzie v “ = — y v ■ uśredniony kwadrat prędkości cząsteczek. Z kolei ciśnienie wywierane
F N m 0\ 2 2 N —
przez gaz wynosi p - — = -----= ----------- c t ,
S 4nR 3 3y *
gdzie S =4 k R 2 - powierzchnia a V = 4 k R 3 /3-objętość kulistego pojemnika a £ k = m0v 2/ 2 -
średnia energia kinetyczna cząsteczek gazu. Otrzymany wzór na p nosi też nazwę
podstawowego wzoru teorii kinetycznej gazów.
■ Związek energii kinetycznej z tem peraturą. Porównując podstawowy wzór teorii
kinetycznej gazów z równaniem Clapeyrona p = n R T / V = N R T / V M = N k T / V otrzymujemy,
że średnia energia kinetyczna ruchu postępowego cząsteczki gazu doskonałego jest
— 3
proporcjonalna do temperatury bezwzględnej i wynosi £ k =-kT.
■ Stopnie swobody cząsteczki gazu. W rzeczywistej cząsteczce obok ruchu postępowego możliwe
są także obroty oraz, w wysokich temperaturach, drgania atomów wchodzących w skład cząsteczki.
Cząsteczka jednoatomowa ma trzy stopnie swobody związane z ruchem postępowym, cząsteczka
dwuatomowa ma trzy stopnie swobody związane z ruchem postępowym, dwa rotacyjne stopnie
swobody oraz jeden oscylacyjny (gdy wiązanie jest sprężyste).
■ Z każdym z rodzajów ruchu cząsteczki wiąże się odpowiednia energia. Obowiązuje tutaj zasada
ekwipartycji energii, czyli zasada równego rozkładu energii na stopnie swobody cząsteczki. Na
każdy stopień swobody cząsteczki związany z ruchem postępowym i obrotowym przypada średnio
taka sama energia kinetyczna kT!2. Wzór na średnią energię cząsteczki w przypadku, gdy nie ma
oscylacji atomów (wiązania są sztywne) ma zatem postać E - ikT(X gdzie / jest ilością stopni
swobody takiej cząsteczki.
Natomiast w cząsteczce, w której występują wiązania sprężyste, dodatkowo na każdy stopień
swobody cząsteczki związany z ruchem drgającym przypada kT, gdyż ruch drgający w odróżnieniu
od postępowego i obrotowego wiąże się poza energią kinetyczną, na którą przypada kT/2, dodatkowo
z energią potencjalną, na którą przypada również kT/2. Wzór na średnią energię cząsteczki w takim
przypadku można zapisać w postaci E = (/post + /obr )kT/2 + i0iCk T .
■ Energia wewnętrzna gazu doskonałego jest sumą energii wszystkich N cząsteczek gazu
(cząsteczki gazu doskonałego nie oddziaływują ze sobą): U = NE = N - k T ,
gdzie i jest liczby stopni swobody związanych z ruchem postępowym i obrotowym cząsteczek
(zakładamy sztywność wiązań w cząsteczce). Dla n moli gazu doskonałego otrzymujemy wzór na
energię wewnętrzną w postaci U = nNA —kT = n —RT.
■ Ciepło molowe gazu doskonałego. Ponieważ dla energii wewnętrznej n moli gazu doskonałego
prawdziwa jest zależność dU = nCwdT, zatem na ciepło molowe przy stałej objętości Cy
otrzymujemy wzór Cv = —— - - R . Ponieważ CD- C v = R zatem ciepło molowe przy stałym
n dT 2 F
ciśnieniu wynosi C p = ^ - ^ R . Można stąd obliczyć wielkość y = C /Cv . Otrzymujemy y =
2 v i
Niedoskonałością modelu opartego na klasycznej kinetycznej teorii gazów jest to, że przewiduje
ciepło molowe (Cv i C p) niezależne od temperatury. Eksperymenty pokazują, że prawdziwe jest to
dla gazów jednoatomowych (Cv = 3R/2, Cp = 5/2/2) a dla wieloatomowych ciepła molowe rosną z
temperaturą. Na prawej stronie przedstawiono zależność Cv dla cząsteczki H, (w jednostkach stałej
gazowej R) od temperatury w szerokim zakresie temperatur (linia przerywana przedstawia
ekstrapolację zależności w skrajnych przypadkach). Ponieważ dla H2 i = 5 dlatego spodziewamy się
Cv = 5/2/2 jeżeli cząsteczki poruszają się ruchem postępowym i obrotowym lub Cv = 7/2/2 jeżeli
również drgają. Jak widać dla T < 50KCV = 3/?/2 tak jak dla gazu jednoatomowego. W przedziale
50+ 300K Cv rośnie do 5/2/2 Wartość ta utrzymuje się aż do około 1000K a następnie zaczyna
rosnąć do wartości 1R/Z Wyjaśnienie tych zmian możliwe jest na gruncie mechaniki kwantowej.
Zgodnie z mechaniką kwantową energia związana z ruchem postępowym cząstki może być dowolna,
ale energia ruchu obrotowego i drgającego przyjmuje tylko pewne określone wartości. Minimalna
energia ruchu obrotowego cząstki wodoru wynosi ok. 7* 10-22 J. Porównując tą energię z energią
przypadającą na jeden stopień swobody kT/2 otrzymujemy T = 90K. Podobnie porównując
minimalną energię ruchu drgającego, tj. około 6- 10~20J z kT otrzymujemy T = 4000 K. Znaczy to, że
dopiero w tych temperaturach zaczynają się wzbudzać odpowiednie stopnie swobody.
Termodynamika 29
■ Prawo Maxwella rozkładu prędkości cząsteczek opisuje rozkład prędkości cząsteczek gazu
doskonałego pozostającego w równowadze termodynamicznej, na który nie działają żadne siły
zewnętrzne. Rozkład ten ustala się w wyniku zderzeń między cząsteczkami w ich bezładnym ruchu
cieplnym.
Na rysunku po prawej strome przedstawiono prostokątny układ współrzędnych vx ,vy i vz
(składowe wektora prędkości cząsteczki gazu doskonałego). Prędkości każdej cząsteczki odpowiada
punkt na rysunku.
Punkty, które wyobrażają prędkości cząsteczek z przedziału od v do v + dv, są zawarte między
sferami o promieniach v i v+dv. Objętość tego obszaru wynosi 4jtv‘dv. Liczbę cząsteczek, których
prędkości są zawarte w przedziale (v, v+dv) można przedstawić jako dNv = N / ( v )47tv 2dv, gdzie
YV2 ( 2 \
/(v )= exp ”*ov' a N jest liczbą wszystkich cząsteczek. Powyższy wzór można
2nkT 2kT
również przedstawić w postaci dNv = N F ( v )dv. Wielkość F ( v ) - / ( v )4tcv" jest funkcją
rozkładu prędkości cząsteczek gazu i jest przedstawiona po prawej stronie. Prawdopodobieństwo
dN
tego, że prędkość danej cząsteczki jest z przedziału od v do v+dv wynosi dPv = — -dv = F (v )dv.
N
■ Okazuje się, że każdej temperaturze gazu odpowiada wartość prędkości cząsteczek vpr taka, że
prędkością tą i do niej zbliżonymi jest obdarzona największa liczba cząsteczek. Dlatego prędkość tą
nazywamy prędkością najbardziej prawdopodobną.
Można ją wyznaczyć ze wzorów 26. W tym celu należy wykorzystać warunek dla maksimum funkcji
cLF(v) _d_
0\
F(v): exp MqV' = 0.
dv dv 2kT 7 /
2kT
Rozwiązanie tego równania ma postać
mQ
■ Korzystając z funkcji rozkładu można obliczyć prędkość średnią (prędkość średnią
arytmetyczną), czyli sumę prędkości wszystkich cząsteczek podzielić przez ich ilość:
J jVF(v )vdv
8A:T
v=
N N nm0
Średni kwadrat prędkości można natomiast znaleźć z zależności podanej dla kinetycznej teorii
— 7 3
gazów E k = — — = - k T (str. 26, 27), skąd otrzymujemy prędkość średnią kwadratową
3kT
v śr, kw
■ Wychodząc z rozkładu prędkości cząsteczek można określić rozkład energii kinetycznej ruchu
postępowego cząsteczek. Podstawiając do wzorów (73) v = (2£'k/w0 )1/2 orazdv = ( 2 )"1/2dE k
otrzymujemy wzór na liczbę cząsteczek, których energia kinetyczna ruchu postępowego jest w
przedziale od Ek do Ek+dE;
Termodynamika 31
sfera o promieniu v + dv
prędkość
cząsteczek
gazu
stała Boltzmanna • temperatura bezwzględna gazu
32 Rozkład Boltzmanna
■ Rozkład Boltzmanna określa stan układu cząsteczek gazu poruszających się chaotycznym
ruchem cieplnym w obecności dowolnego potencjalnego pola sił, np. pola sił ciężkości. Rozkład
ten pozwala obliczyć liczbę cząsteczek w funkcji ich energii potencjalnej.
Rozkład Maxwella dotyczy prędkości cząsteczek a zatem ich energii kinetycznej, natomiast
rozkład Boltzmanna dotyczy ich energii potencjalnej.
■ Rozkład cząsteczek w polu siły ciężkości. Przykładem rozkładu Boltzmanna jest rozkład
cząsteczek wchodzących w skład atmosfery ziemskiej. Gdyby nie było chaotycznych ruchów
cieplnych, wszystkie cząsteczki powietrza opadłyby pod działaniem siły ciężkości na
powierzchnię Ziemi. Z drugiej zaś strony, gdyby nie było siły ciężkości, wszystkie cząsteczki
rozłożone byłyby równomiernie w przestrzeni, ponieważ w nieobecności sił zewnętrznych taki
rozkład jest najbardziej prawdopodobny. W rzeczywistości istnieje i siła ciężkości i ruch
cieplny. Rozkład cząsteczek będzie zatem nierównomierny. W oparciu o prawo rozkładu
Boltzmanna (wzór 27), zakładając T =const, otrzymujemy wzór na koncentrację cząsteczek wh
na wysokości h:
( mgh\
"u =/Jo ex p | - - ^ r j ,
gdzie «0 jest koncentracją cząsteczek na wysokości h = 0, a m masą cząsteczki. Jak widać liczba
cząsteczek w jednostce objętości maleje wykładniczo w polu siły ciężkości ze wzrostem
wysokości h.
■ W zór barometryczny określa zmianę ciśnienia atmosferycznego ze wzrostem wysokości.
Zakładając T =const, z równania Clapeyrona w postaci p V = NkT, otrzymujemy koncentrację
cząsteczek (liczbę cząsteczek w jednostce objętości) na wysokości h = 0 oraz h : n0 = p 0/ k T
oraz n h = p h / k T . Podstawiając te zależności do wzoru na rozkład cząsteczek w polu siły
ciężkości otrzymujemy
f mgh ^ f MghN
* ■ * eT « T ' oe,v w
gdzie po oznacza ciśnienie na wysokości h - 0 a M jest średnią masą cząsteczkową powietrza
(obliczoną na podstawie zawartości azotu, tlenu i innych gazów w powietrzu).
■ W rozkładzie Boltzmanna (wzór 27) energia cząsteczki E może przyjmować ciągły zbiór
wartości. Załóżmy, że energia cząsteczki może przyjmować jedynie dyskretne wartości
£j , £ 2 >•••• Jeśli mamy N cząsteczek, to wtedy energię E, będzie miało N\ cząsteczek zgodnie ze
wzorem = A expf —E
ki
gdzie A jest współczynnikiem proporcjonalności, który powinien spełniać równanie
Z exP
kT
Termodynamika 33
temperatura bezwzględna
cząsteczek
ciśnienie atmosferyczne
na wysokości h = 0
(na poziomie morza)
entropia układu
S = A In Q
= 4 ___4 .
/
prawdopodobieństwo termodynamiczne
stanu takiego, że w jednej części naczynia
znajduje się n cząsteczek a w drugiej N - n
cząsteczek
lim £ = 0
T-> 0
36 Średnia droga swobodna. Dyfuzja
■ Według teorii kinetycznej gazów cząsteczki gazu uważamy za kuleczki o średnicy d. Zderzenie
dwóch cząsteczek gazu będzie miało miejsce wówczas, gdy środki dwóch cząsteczek zbliżą się do
siebie na odległość d. Przekrój czynny na zderzenie er jest więc równy polu koła o promieniu d.
■ Pomiędzy kolejnymi zderzeniami cząsteczki gazu poruszają się ze stałymi prędkościami wzdłuż
linii prostych. Średnia odległość pomiędzy miejscami kolejnych zderzeń nazywana jest średnią
drogą swobodną X. Aby wyznaczyć X przyjmijmy najpierw, że tylko jedna wybrana cząsteczka w
gazie porusza się a pozostałe są w spoczynku. Jeżeli tor środka cząsteczki otoczymy walcem o
powierzchni przekroju a (patrz rysunek obok) to poruszająca się
cząsteczka zderzy się z cząsteczkami, których środki znajdują się
wewnątrz tego walca. Jeżeli średnia prędkość cząsteczki wynosi v to w
czasie t objętość walca otaczającego tor środka cząsteczki wyniesie
V = c \ t (to, że tor środka cząsteczki jest krzywą łamaną spowoduje, że
nasz atomowy walec składa się z sumy walców, których sumaryczna
objętość jest taka sama). Jeżeli objętość naczynia z gazem wynosi V0 a cząsteczek jest w nim N 0 to
poruszająca się cząsteczka w czasie t zderzy się z //cząsteczkami, gdzie N = N 0V/F0 = n0av t, przy
czym n0 = N q/Vq oznacza koncentrację cząsteczek gazu. Średnią drogę swobodną możemy obliczyć
dzieląc drogę przebytą przez cząsteczkę w czasie t (przy czym czas ten powinien być na tyle długi
aby cząsteczka doznała wielu zderzeń) przez ilość zderzeń. Mamy X = v t / N = l//2 0cr. Wzór ten
różni się od przedstawionego po prawej stronie o czynnik 4 l w mianowniku co wynika z tego, że
pozostałe cząsteczki także się poruszają i zamiast średniej prędkości v należy podstawić średnią
prędkość względną -Jl v. Korzystając z równania stanu gazu doskonałego w postaci p = n0kT wzór
- fajp kf
na średnią drogę swobodną przybiera postać X = —r=— = 7 , Dla powietrza w warunkach
V2o p 4 2 d “p
normalnych X = 10_7m a w aparatach próżniowych można nawet uzyskać X = lOm.
■ Wskutek nieuporządkowanego ruchu cząsteczek i zderzeń między nimi nieustannie zmieniają się
prędkości a więc i energie cząsteczek gazu. Jeżeli gęstość lub temperatura gazu nie są wszędzie
jednakowe, tzn. są przestrzennie niejednorodne, to na ruch cieplny cząsteczek nakłada się pewien
ruch uporządkowany, w wyniku którego następuje wyrównanie się tych niejednorodnści - w gazie
zachodzą zjawiska transportu (przenoszenia). Do zjawisk transportu zaliczamy dyfuzję,
przewodnictwo cieplne i lepkość dynamiczną.
■ Zjawisko dyfuzji polega na samorzutnym, wzajemnym przenikaniu i mieszaniu się cząsteczek
dwóch stykających się gazów, cieczy a także ciał stałych. Ogólnie można stwierdzić, że zjawisko
dyfuzji polega na transporcie masy. W gazach chemicznie czystych dyfuzja występuje wskutek
niejednakowej gęstości w różnych miejscach objętości gazu. W przypadku mieszaniny gazu
przyczyną dyfuzji jest różnica koncentracji poszczególnych gazów w różnych częściach objętości
mieszaniny. Masa gazu jest przenoszona z miejsc o większej koncentracji do miejsc o koncentracji
mniejszej. Przenoszenie masy gazu w zjawisku dyfuzji podlega prawu Ficka: masa gazu, która
przenosi się w jednostce czasu przez element powierzchni o polu jednostkowym, jest wprost
proporcjonalna do prędkości zmiany gęstości gazu p na jednostkę długości x w kierunku
prostopadłym do rozpatrywanej powierzchni - wzór 31. Znak minus w tym wzorze wskazuje, że
przenoszenie masy zachodzi w kierunku zmniejszania się gęstości.
Termodynamika 37
31. Dyfuzja
gradient gęstości
, pole powierzchni prostopadłej
do kierunku dyfuzji gazu
gdzie v jest średnią prędkością cząsteczek w ruchu cieplnym, A. - średnią drogą swobodną, p -
gęstością gazu a cv ciepłem właściwym gazu w stałej objętości.
■ Zjawisko lepkości (tarcia wewnętrznego) jest związane z powstawaniem sił tarcia pomiędzy
warstwami gazu lub cieczy, przemieszczającymi się równolegle jedne względem drugich z
prędkościami różnymi co do wielkości. Siły tarcia są skierowane stycznie do powierzchni
przylegających warstw. Wskutek tego warstwa poruszająca się szybciej działa siłą
przyspieszającą na warstwę wolniejszą a warstwa wolniejsza zwalnia ruch warstwy poruszającej
się szybciej.
Z punktu widzenia kinetycznej teorii gazów przyczyną tarcia wewnętrznego jest nałożenie się
uporządkowanego ruchu warstw gazu o różnych prędkościach i bezładnego cieplnego ruchu
cząsteczek. Dzięki ruchowi cieplnemu cząsteczki z warstwy wolniejszej B mogą przenosić pęd
swego uporządkowanego ruchu do warstwy szybszej A, gdzie przy zderzeniach z cząsteczkami
tej warstwy przyspieszają swój uporządkowany ruch. Cząsteczki warstwy A natomiast, swój
uporządkowany ruch opóźniają. Analogicznie, cząsteczki z warstwy szybszej A przenoszą
większe pędy do warstwy B i zderzając się z cząsteczkami tej warstwy powodują przyspieszenie
ich ruchu uporządkowanego. Zjawisko lepkości polega więc na transporcie pędu.
■ Współczynnik lepkości dla gazu doskonałego dany jest zależnością
1- y
T |= - v Xp,
gdzie v jest średnią prędkością ruchu cieplnego cząsteczek, X - średnią drogą swobodną a p -
gęstością gazu.
■ Porównując zależności na współczynniki dyfuzji (31), przewodnictwa cieplnego i lepkości
(powyżej) dla gazu doskonałego otrzymujemy zależności:
r\ = p D oraz =1
Termodynamika 39
• współczynnik przewodnictwa
cieplnego
33. Lepkość (tarcie wewnętrzne)
siła lepkości skierowana
■ Rozszerzalność cieplna ciał. Wraz ze wzrostem temperatury ciała powiększają zwykle swoją
objętość; dotyczy to zarówno ciał stałych jak i cieczy oraz gazów. W przypadku ciał stałych,
które mają określony kształt, ze wzrostem temperatury rosną ich wymiary liniowe
proporcjonalnie we wszystkich kierunkach.
■ Rozszerzalność liniowa ciał stałych. Wyobraźmy sobie cienki pręt o długości /0 znajdujący
się w początkowej temperaturze t 0. W pierwszym przybliżeniu przyrost długości pręta Al = / - /0
ogrzanego do temperatury t jest proporcjonalny do jego długości początkowej oraz przyrostu
temperatury At = t - t 0, Al = XI0A t ,
gdzie A,- współczynnik rozszerzalności liniowej zależny od materiału, z którego zbudowany jest
pręt. Stąd otrzymujemy wyrażenie na 1przestawione na stronie obok.
■ Rozszerzalność objętościowa ciał. O rozszerzalności objętościowej mówimy zarówno w
przypadku ciał stałych jak i cieczy oraz gazów, które nie mają określonego kształtu. Ściśle rzecz
biorąc współczynnik rozszerzalności objętościowej (podobnie liniowej) definiujemy przy
stałym ciśnieniu następująco a = —( — 1 .
v{d T )a
O ile dla ciał stałych i cieczy warunek stałego ciśnienia zwykle jest spełniony, to dla gazów ma
on istotne znaczenie. W przypadku ciał stałych, gdzie względny przyrost długości Al / /0 jest
dużo mniejszy od jedności mamy a = 3A.
Aby to wykazać załóżmy, że mamy sześcian o boku /0 i objętości V0 = Ijj, w temperaturze t 0. W
temperaturze t jego objętość wynosi V = l l . Współczynnik rozszerzalności objętościowej
V - V n l_l;3
3___ -_l/lo
l3_ (/+ A /)3 - / 03 3/qA /+3/0A/2 + A/3
wynosi więc a =
V < )A t lll
0 iAt
±l lll At
0 LXI. IllA
Q, t
Ponieważ A l « l0 to składniki 3/0A/2 i A/3 będą dużo mniejsze od 3/qA/, więc otrzymujemy:
a = 3 | A / =3 Al
= 3X.
lQAt l0At
■ Rozszerzalność objętościowa gazów. Weźmy gaz idealny w temperaturze t0 = 0°Q co
odpowiada temperaturze bezwzględnej T0 = 273,15 K. Rozpatrzmy izobaryczny wzrost
V T
objętości gazu przy wzroście temperatury od T0 do T. Mamy:
Vn
/ 1
a po przekształceniu ( 1 1
= vo
\ Jo J \
Otrzymaliśmy oryginalną postać prawa Gay-Lusaca, które przyczyniło się do wprowadzenia
bezwzględnej skali temperatur i równania Clapeyrona gazów doskonałych. Należy pamiętać, że
dla gazów rzeczywistych występują odchylenia od przedstawionej zależności.
■ Anom alna rozszerzalność wody. Woda w zakresie 0°C do 4°C nie rozszerza się lecz
kurczy, dopiero powyżej 4°C rozszerza się jak inne ciała (patrz rysunek na stronie obok).
Anomalna rozszerzalność wody ma duże znaczenie w przyrodzie. Ponieważ woda ma
największą gęstość w 4° C przy obniżaniu temperatury stawu (czy rzeki) na dnie gromadzi się
woda o tej temperaturze a zaczyna on zamarzać od powierzchni. Umożliwia to życie różnych
organizmów w wodzie podczas zimy.
Termodynamika 41
temperatura początkowa,
zazwyczaj 0° C
długość początkowa ciała
współczynnik rozszerzalności
liniowej
współczynnik rozszerzalności
objętościowej gazu idealnego
temperatura bezwzględna
T0 = 273,15 K odpowiadająca
/ 0 =0°C
■ Prawo Coulomba. Dwa ładunki punktowe Q i q znajdujące się w odległości r od siebie, gdy
mają znaki przeciwne przyciągają się do siebie (iloczyn Qq jest ujemny) natomiast, gdy są tego
samego znaku odpychają się (iloczyn Qq jest dodatni) siłą równą co do wartości
F=km
r2
i skierowaną wzdłuż prostej łączącej punkty, w których znajdują się dane ładunki. Wartość
współczynnika proporcjonalności k dla ładunków w ośrodku o względnej przenikalności
elektrycznej e (patrzrozdz. 46 i 47) wynosi: k = -------- . Stała s 0 = 8,8542-10-12 C2/N m 2 jest
4718S0
Ładunek próbny stanowi ciało, które zostało wcześniej naelektryzowane dodatnim ładunkiem
q0 i mające znikomo małe rozmiary. Siła kulombowska zależy tak od źródła pola elektrycznego
jak i od ładunku wprowadzonego do tego pola. Natomiast natężenie pola jest wektorem
opisującym już tylko samo pole elektryczne, niezależnie od ładunków wprowadzanych do tego
pola.
■ Linie (sił) poła elektrycznego. Graficznym obrazem pola elektrycznego są linie wyznaczone
w taki sposób, że styczne do nich w dowolnym punkcie mają kierunek wektora natężenia pola.
Przy czym linie te rysujemy tym gęściej, im wartość natężenia pola elektrycznego jest większa.
Teoretycznie zakłada się, że gęstość linii pola, to jest ilość linii przechodzących przez jednostkę
powierzchni prostopadłą do kierunku linii pola w pobliżu danego punktu, jest wprost
proporcjonalna do wartości natężenia pola. Linie pola zaczynają się w miejscach położenia
ładunków dodatnich lub w nieskończoności, a kończą się na ładunkach ujemnych lub też w
nieskończoności.
Pole elektrostatyczne 43
ładunki Q i q równoimienne
---------------- ►
y F(r)
ładunek elektryczny
będący źródłem pola ładunki Q i q różnoimienne /
elektros taty cznego
siła działająca na
ładunek q znajdujący
4 się w polu ładunku Q
wektor jednostkowy
o kierunku wektora
położenia
siła działająca na ładunek q r „
znajdujący się w punkcie współczynnik przenikalności r
—y
określonym wektorem r elektrycznej próżni
■ Superpozycja pól to własność polegająca na tym, że pole wypadkowe jest sumą pól
składowych, przy czym pola składowe traktujemy tak jakby w przestrzeni istniało za każdym
razem tylko jedno z tych pól. Jeśli pole elektryczne przedstawiamy za pomocą wektora natężenia
pola, to zasada superpozycji mówi nam, że wektor natężenia pola wypadkowego będzie sumą
wektorów natężeń pól składowych. Jeśli natomiast wykorzystujemy opis pola elektrycznego za
pomocą potencjału pola, to w tym przypadku zasada superpozycji mówi, że potencjał pola
wypadkowego równy jest sumie potencjałów pól składowych. Podkreślmy tu fakt, o którym
często przy rozwiązywaniu zadań zapomina się, że w przypadku liczenia natężenia pola
wypadkowego mamy sumę wektorową, a więc należy wziąć pod uwagę nie tylko wartości ale i
kierunki wektorów.
■ Natężenie i potencjał pola elektrycznego pochodzącego od ładunku o rozkładzie ciągłym.
Zasadę superpozycji pól stosujemy także wtedy, gdy należy wyznaczyć pole pochodzące od
ładunku rozmieszczonego w sposób ciągły w przestrzeni, na pewnej powierzchni, czy też
wzdłuż pewnej krzywej. Mamy wtedy nieskończoną ilość ładunków punktowych o wartościach
dQ tworzących pole wypadkowe. Te ładunki składowe dadzą w sumie pewien ładunek
całkowity Q, który można przedstawić za pomocą następującej całki: Q = JdQ. Całkowanie
Q
będzie w tym przypadku przebiegać po wszystkich punktach przestrzeni, w których istnieje
ładunek dQ. Punkty te mogą być rozmieszczone w zadanej objętości, na pewnej powierzchni lub
na krzywej. Podobnie przy liczeniu wypadkowego natężenia pola i potencjału całkujemy
przyczynki do natężenia i potencjału wypadkowego pochodzące od ładunków składowych dQ.
—>
Czyli natężenie i potencjał w dowolnym punkcie, opisanym wektorem położenia r, będzie
wynosić:
przy czym całkowanie będzie przebiegać po wszystkich punktach przestrzeni (powierzchni lub
—>■
krzywej) posiadających ładunek dQ i opisanych wektorem położenia r\
-» -> -» -> -» N i r - r ■-
Qi wektor położenia
£ ( r ) = 2 X ( > - - r ,.) = £ T T
i-tego ładunku
i=l /=ł ° ( r - r /) I r - r J punktowego
V x V* 1 2/
9 ( ^ ) = L (P / ( r - r /) = Z T -
£ pa ~e pb = -J^ d r .
'a
Dzieląc powyższe wyrażenie przez wartość ładunku q otrzymamy związek pomiędzy
natężeniem pola a potencjałem w postaci całkowej.
Postać różniczkową uzyskujemy porównując elementarną zmianę potencjału dtp w postaci
d(p = - £ d r = - ( E K6 x + E ydy + E^óz).
z postacią wyrażającą dtp jako różniczkę zupełną
d<p = — d x + — d y + — dz.
dx dy dz
■ Wyznaczenie potencjału pola dipola. Załóżmy, że ładunek dodatni dipola jest w punkcie o
współrzędnych (//2,0,0) a ujemny w punkcie (-//2,0,0). Zgodnie z zasadą superpozycji w
dowolnym punkcie o współrzędnych (x,y,z) potencjał pola elektrostatycznego będzie równy
sumie potencjałów pochodzących od ładunku dodatniego i ujemnego, co prowadzi do
następującego równania
<9(x,y,z) = _ J _________ Q- + _ J __________ Q-
4ltso V (x -//2 )2 + y 2 + z 2 4718o ^ (x + l/2 )2 + y 2 + z 2
Załóżmy teraz, że interesuje nas pole elektryczne w dużej odległości od dipola, czyli
r = -Jx2 + y 2 + z 2 » / . Korzystając z tego przybliżenia dochodzimy do zależności określającej
potencjał pola dipola elektrycznego:
Q xl
tp (x ,y ,z ) =
4 7 t8 0 r 3
Ograniczając się do płaszczyzny X0Y, jak na rysunku obok, możemy zapisać wzór na potencjał
wprowadzając biegunowy układ współrzędnych. Wtedy położenie punktu opisane jest
współrzędnymi biegunowymi r i 0 , co prowadzi do zależności:
(p(r,© )=— -— ^ c o s O , gdyż cos 0 = - .
47te0 r
■ Wyznaczenie natężenia pola dipola. Natężenie pola dipola możemy wyznaczyć korzystając
z zasady superpozycji pól (patrz 36.1). Jednakże znacznie prościej jest znając potencjał pola
elektrostatycznego, wektor natężenia wyznaczyć korzystając z zależności: E = -gradtp. Czyli w
i podobnie
E dtp _ Q l_______ 3x y dę _ Q l________3xz
y dy 4%£0 (x2 + y 2 + z 2 )5/2 ’ 2 dz 47i£0 (x 2 + y 2 + z 2 )5/2
Ograniczając się do płaszczyzny X0Y i wprowadzając biegunowy układ współrzędnych
otrzymujemy zależności zamieszczone na stronie obok.
Pole elektrostatyczne 51
^ ładunki przeciwnego
moment dipolowy znaku o tej samej wartości
Q «. = 0 - = 2
52 Rotacja pola elektrostatycznego
miejscu div v > 0, to oznacza, że mamy źródło wody, a wartość dywergencji informuje nas o masie
wody wypływającej w tym miejscu w jednostce czasu.
■ Twierdzenie Gaussa-Ostrogradskiego pozwala zapisać dla zadanej w pewnym obszarze funkcji
—►
wektorowej / = [ / x, / y , / z] relację pomiędzy całkowitym strumieniem tej funkcji przechodzącym
przez pewną powierzchnię zamkniętą S i źródłami tej funkcji znajdującymi się wewnątrz wybranej
powierzchni: j f d S = Jdiv /d F ,
5 v
gdzie F oznacza objętość znajdującą się wewnątrz powierzchni zamkniętej 5.
■ Prawo Gaussa w postaci różniczkowej. Jeśli wewnątrz powierzchni zamkniętej znajduje się
ładunek o gęstości przestrzennej p(x,y,z) to ładunek całkowity jest równy: Q = JpdF i prawo
v
Gaussa będzie miało postać: j>£dS = — = — JpdF. Stosując następnie dla wektora natężenia pola
5 eo eo v
e~*
twierdzenie Gaussa-Ostrogradskiego: f E d S = I div £dF, otrzymujemy równanie:
s v
Jdiv£dF = — Jp d F ,
v eo y
które będzie prawdziwe dla dowolnej objętości F wtedy i tylko wtedy, gdy :
1
di\ E (x ,y,z) = — p(x,y,z).
e0
Czyli widzimy że pole elektrostatyczne posiada źródła (dodatnie i ujemne) i tymi źródłami sąładunki
(dodatnie i ujemne) rozmieszczone z pewną gęstością p(x,y,z).
Pole elektrostatyczne 55
d d d
różniczkowego nabla, V = — i + — j+ — k
dx dy dz
56 Zastosowanie prawa Gaussa
■ W yznaczanie pola jednorodnie naładowanej kuli lub sfery dla r > R. W celu wyznaczenia
r-* -» O
natężenia pola elektrostatycznego zastosujmy prawo Gaussa ©iTd.S' = — .
s £o
Po pierwsze, otoczmy naładowaną sferę lub kulę posiadającą ładunek Q współśrodkową
powierzchnią kulistą o pewnym promieniu r. Po drugie zauważmy, że z symetrii zagadnienia
wynika, iż wektor natężenia pola będzie zawsze mieć kierunek promienia wodzącego
zaczepionego w środku sfery a jego wartość będzie mogła być tylko funkcją odległości od
środka sfery. A więc z prawa Gaussa otrzymujemy: j)£d.S = ^ £ (r)d 5 ' =E(r)4nr2 = — ,
s s £o
czyli E{r) - —^— .
47i£ 0 r
Otrzymaliśmy zależność identyczną jak dla pola pochodzącego od ładunku punktowego
znajdującego się w środku sfery. A więc i potencjał pola będzie się w tvm przypadku zmieniać
1 0
tak jak dla pola ładunku punktowego: (p(r) =
4 tC£,
■ Wyznaczenie pola jednorodnie naładowanej sfery dla r<R. W przypadku naładowanej
sfery należenie pola wewnątrz niej wynosi zero, gdyż wewnątrz jakiejkolwiek powierzchni
zamkniętej znajdującej się wewnątrz sfery ładunek wynosi zero. Znając natężenie pola
znajdujemy potencjał korzystając z obowiązującego w tym przypadku równania
4 3
gdyż ładunek całkowity kuli Q = —nR p .Z kolei potencjał wewnątrz jednorodnie naładowanej
kuli wyznaczymy korzystając z tego, że dla pola o symetrii sferycznej £’(r) = - ^ r \ a więc
dr
d<p(r)
otrzymamy równanie:
dr 4 tc8 0 r z
2 r 30 1
Czyli (p(r) = - + C , gdzie stała C = z warunku ciągłości potencjału dla r = R.
8718 o R 8tc80 R
Pole elektrostatyczne 57
E(r) = 0 d la r<R
u
R r
(p(r)
"— — -------- r
-----------------------------------------------------------------w
R
1 Q
tp(r) = dla r>R
i» zależność potencjału pola od 47t80 r
odległości od środka sfery 1
tp(r) = — =const dla r< R
4^
co
R
o
Stąd potencjał dla tego pola będzie zmieniać się liniowo z odległością od jednej z płaszczyzn. A
więc (p(x) = -Ex, gdzie 0 < x < d (d - odległość pomiędzy płaszczyznami). Przy czym
zakładamy, że potencjał jednej z płaszczyzn jest równy zeru. Potencjał drugiej płaszczyzny
wyniesie (p(jc) = -Ed, a różnica potencjałów (napięcie U) pomiędzy tymi płaszczyznami będzie
równa Acp = U = 0 - { - E d ) = Ed.
Pole elektrostatyczne 59
■ Cząsteczki polarne. Jak wiemy każda substancja składa się z cząsteczek i atomów.
Cząsteczki mogą być tak zbudowane, że środek (zdefiniowany analogicznie do środka masy)
ładunków dodatnich (czyli jąder atomowych) nie będzie pokrywać się ze środkiem ładunków
ujemnych (chmur elektronowych) w wyniku czego cząsteczka będzie posiadać trwały moment
dipolowy, jak np. cząsteczka wody H20. Cząsteczki posiadające trwały moment dipolowy
nazywa się cząsteczkami polarnymi.
dipolowym: p = q l
/+ o X
\
O
7 “środek ciężkości” chmury
elektronowej jest przesunięty
względem jądra - powstaje dipol
indukowany o momencie
“środek ciężkości” ładunku dipolowym proporcjonalnym do
ujemnego (chmury elektronowej) natężenia pola elektrycznego
pokrywa się z położeniem
dodatnio naładowanego jądra
\ polaryzowalność atomowa
62 Polaryzacja dielektryka
gdyż stosunek całkowitego ładunku jaki pojawi się na powierzchni Nq do wartości powierzchni
5 jest to gęstość powierzchniowa ładunku a ’.
Pole elektrostatyczne 63
a + i l A + ik + A + A + ik
+ i i + - k + A
A — -k — ik — ii — ik
A — ; k — i i - ^k — A
wektor polaryzacji
wektor natężenia pola
dielektryka
elektrycznego
wewnątrz dielektryka
objętość dielektryka
podatność elektryczna
suma momentów dipolowych wszystkich danego dielektryka
dipoli trwałych (dielektryk polarny) lub
dipoli indukowanych (dielektryk
niepolarny)
wartość polaryzacji
dielektryka gęstość powierzchniowa ładunku
powstałego na powierzchni
dielektryka po umieszczeniu go w
zewnętrznym polu elektrycznym
64 Oddziaływania elektryczne w dielektryku
■ Pole elektryczne wewnątrz dielektryka jest sumą wektorową pola wewnętrznego oraz pola
wyindukowanego w dielektryku w wyniku jego polaryzacji. Zakładając, że dielektryk ma kształt
prostopadłościanu i linie pola zewnętrznego są równoległe do powierzchni bocznych tego
prostopadłościanu, możemy łatwo policzyć natężenie E' pola wyindukowanego, gdyż będzie to
pole wytworzone przez powierzchnie górną i dolną prostopadłościanu naładowane ładunkami o
gęstości powierzchniowej a ’ związanej z wartością polaryzacji P dielektryka: er’= P . Tak więc
1
natężenie pola wyindukowanego wyniesie: E' = ----- P
s s
słusznej tak dla dielektryka jak i w próżni.
Pole elektrostatyczne 65
A A + A + A + ^ ^
i wektor natężenia zewnętrznego
pola elektrycznego
— A
A — h
£' = —
zewnętrznym polu elektrycznym (patrz rysunki na stronie obok). Gdyby pole elektryczne E było
—y —►
różne od zera to na elektrony działałaby niezrównaoważona siła / 1 = -e E , która nadawałaby im
przyspieszenie - czyli nie byłby to stan równowagi.
Na powierzchni elektrony mają swobodę ruchu. Na skutek jednak istnienia między
przewodnikiem a otaczającym go ośrodkiem bariery potencjału elektrony nie mogą powierzchni
opuścić. Dlatego w kierunku prostopadłym do powierzchni natężenie pola może być różne od
—> —► ->
zera, czyli £\| = 0 oraz E =E± .
potencjał przewodnika
ładunek zgromadzony na
okładkach kondensatora,
tzn .Q = Q+ =
gdzie Q+jest ładunkiem
zgromadzonym na jednej
okładce i Q_ ładunkiem
zgromadzonym na drugiej
potencjał okładki okładce
kondensatora napięcie na kondensatorze
(różnica potencjałów między
jego okładkami)
odległość między
okładkami
kondensatora
e = Ie ,
«=i
N
ale Q=UC orazQ{ = t/C ,, czyli: UC = Y . UCi’
i=i
co prowadzi do końcowego wzoru na pojemność zastępczą (całkowitą) układu równolegle
połączonych N kondensatorów:
N
c=Ic>.
/=!
Pole elektrostatyczne 71
HI—11—IH H
c, c.
c C: C*
1 /=1
gdzie (pi jest potencjałem pola elektrostatycznego całego układu ładunków z wyjątkiem i-tego
ładunku punktowego Qr
■ Wyznaczenie energii naładowanego kondensatora. Niech ładunki punktowe zgromadzone
na dodatniej okładce kondensatora dające w sumie ładunek +Q mają potencjał <p,. Oznacza to,
że każdy z ładunków punktowych tworzących ładunek Q znajduje się w polu elektrostatycznym
o potencjale cp,. Z kolei ładunki zgromadzone na ujemnej okładce kondensatora dające w sumie
ładunek -Q mają potencjał cp2. Zastosujemy teraz wzór na energię układu ładunków punktowych
grupując oddzielnie ładunki będące w polu o potencjale (pt oddzielnie ładunki będące w polu o
potencjale (p2- Suma pierwszych ładunków wynosi Q, natomiast drugich -Q. Energia takiego
układu ładunków, a więc energia naładowanego kondensatora wyniesie:
wektorem natężenia E
74 Ładunek w jednorodnym polu elektrostatycznym
■ Odchylenie strum ienia elektronów. Jeśli strumień elektronów wpadnie pomiędzy okładki
kondensatora płaskiego prostopadle do linii sił pola, to po wyjściu tego strumienia z
kondensatora zaobserwujemy jego odchylenie:
■ Pole przyspieszające strum ień elektronów. Często w zadaniach jest mowa o przyspieszaniu
strumienia elektronów przez pole elektryczne. Siły pola wykonują pracę równą przyrostowi
energii kinetycznej elektronu W = A E k. Z drugiej strony praca ta jest równa różnicy energii
potencjalnych elektronu, a wiec iloczynowi ładunku elektronu e i napięcia U (zwanego w tym
przypadku napięciem przyspieszającym) W = eU. Zakładając, że masa elektronu wynosi m a
jego prędkość początkowa v0, otrzymamy następujące równanie na prędkość końcową każdego
z przyspieszanych elektronów tworzących pewną wiązkę:
w vi_w v|
2 2
czyli
m
Pole elektrostatyczne 75
ax =0
qE
współrzędne wektorów a = — -— = const
y m
przyspieszenia, prędkości
i położenia dla ruchu ładunku v x = v o co sa
przedstawionego na rysunku qE
v = v 0 sin a ------ 1
y m
x = x 0 + v 0/cosa
qE 2
y = y 0 + v 0tsma--— t
2m
T
76 Prąd elektryczny
■ P rąd elektryczny. Jeżeli między dwoma punktami ciała wytworzymy różnicę potencjałów
cp, - 9 2 (przyłożymy napięcie), to wewnątrz ciała pojawia się pole elektryczne. Jeśli w tym ciele
istnieją swobodne ładunki, to pole elektryczne wprawia je w ruch. Przepływ ładunków
nazywamy prądem elektrycznym. Prąd elektryczny może płynąć w ciałach stałych (metale,
półprzewodniki), w cieczach (elektrolity) i w gazach. Ciała wyróżniające się dobrym
przewodnictwem prądu, a wiec przede wszystkim metale nazywamy przewodnikami prądu.
Kierunek prądu elektrycznego wyznaczony jest przez kierunek ruchu ładunków dodatnich.
■ Nośniki prądu. Warunkiem przepływu prądu elektrycznego w jakimś ciele jest istnienie
wewnątrz tego ciała pola elektrycznego i obecność w nim naładowanych cząstek, które mogąsię
swobodnie przemieszczać w granicach całego ciała. Takie cząstki nazywa się nośnikami prądu.
Mogą być nimi elektrony, jony lub też cząstki makroskopowe z nadwyżką ładunku jednego
znaku (np. naładowane pyłki lub krople wody).
Nośniki prądu pod nieobecność pola elektrycznego biorą udział w chaotycznym ruchu cieplnym
poruszając się w różnych kierunkach z różnymi prędkościami. Prąd elektryczny jest jednak
zerowy, gdyż przez dowolną wyobrażoną w ciele powierzchnię przechodzi w obie strony
jednakowa liczba ładunków dowolnego znaku. Po włączeniu pola elektrycznego, na chaotyczny
—>
ruch nośników prądu nakłada się ruch uporządkowany odbywający się z prędkością v. Prąd
elektryczny można zatem określić jako uporządkowany ruch ładunków elektrycznych.
■ Natężenie prądu. W celu scharakteryzowania prądu elektrycznego wprowadzono pojęcie
natężenia prądu. Jest to wielkość skalarna równa ilości ładunku przepływającej przez przekrój
poprzeczny przewodnika w jednostce czasu. W związku z tym, że nośniki prądu mogą być
ładunkami dodatnimi i ujemnymi, to wzór na natężenie prądu można przedstawić następująco:
7=^ = ^ +^ ,
dt dt dt
gdzie dQ+ to ładunek dodatni, a dQ_ - ładunek ujemny jaki przepływa w czasie dt. Jeżeli
zarówno natężenie prądu jak i jego kierunek nie ulegają zmianie w czasie, to prąd taki
nazywamy prądem stałym. Natężenie prądu stałego wynosi I =Q/t, gdzie Q oznacza ładunek
przepływający przez przekrój poprzeczny przewodnika w ciągu czasu t. Jednostką natężenia
p rąd u elektrycznego jest am per (A).
■ Gęstość prądu. Pojęcie gęstości prądu wprowadza się w celu scharakteryzowania prądu
elektrycznego w różnych punktach przekroju przewodnika. Natężenie prądu jest wielkością
skalarną. Jest to wielkość dobrze opisująca prądy stałe i zmienne w obwodach elektrycznych.
Jednakże wielkość ta nie jest wystarczająca do opisu bardziej złożonych przypadków
występowania prądów. Prądy mogą powstawać w ośrodku przewodzącym niekoniecznie
tworzącym obwód elektryczny (np. prądy wirowe). Dlatego wprowadzono w fizyce do opisu
przepływu prądów elektrycznych wielkość zwaną gęstością prądu. Gęstość prądu jest
wielkością wektorową. Jej kierunek jest kierunkiem przepływu prądu, a wartość jest równa
stosunkowi natężenia prądu dl przepływającego przez nieskończenie małą powierzchnię
prostopadłą do kierunku przepływu prądu - dLS± , czyli
dl
dS1 '
Prąd elektryczny 77
: © -* - © -►
/ © -► © -► © -* -
/=£
I
natężenie prądu
^ dt / 1
elektrycznego
natężenie stałego prądu
elektrycznego
58. Gęstość prądu
78 Gęstość prądu
Prąd elektryczny 79
Stąd [d iv 7 d ^ = -f — dV,
J 1v dt
dp_
czyli div j = -
dt
Powyższa zależność nazywa się równaniem ciągłości w postaci różniczkowej.
Prąd elektryczny 81
r ... U V 7
J A , j
& j V y *
dywergencja wektora
gęstości prądu gęstość objętościowa
ładunku
di v 7 = Ł + JliL + ^ _
p =p(x,y, z, O
dx
r
82 Prawo Ohma
■— R — <£>— -
------ R “ 1
j =—E = aE,
P
która w postaci wektorowej ma postać
1 ->
j = —E = o E .
dl P
Powyższy wzór jest słuszny dla przewodnika izotropowego, tj. takiego, w którym wartości
wielkości fizycznych nie zalezą od kierunku. W takim przewodniku ruch nośników prądu
—
► —
> — >
odbywa się w kierunku wektora E. Zatem wektory j i E są do siebie równoległe. W ciałach
anizotropowych kierunki tych wektorów mogą być różne.
elektryczne przewodnictwo
opór właściwy przewodnika właściwe przewodnika
natężenia pola
elektrycznego
wektor natężenia
pola elektrycznego
w przewodniku
■ Siła elektromotoryczna. Aby podtrzymywać przepływ prądu przez dłuższy czas należy z
końca przewodnika o niższym potencjale w sposób ciągły odprowadzać ładunki dodatnie i
doprowadzać je do końca o wyższym potencjale. Jest to możliwe dzięki siłom zewnętrznym F z
uwarunkowanym np. procesami chemicznymi (ogniwo), czy też polami elektrycznymi
wytwarzanymi przez zmienne w czasie pole magnetyczne (prądnica). Właśnie pracę tych sił
zewnętrznych wykonywaną nad jednostkowym ładunkiem dodatnim określa się jako silę
elektromotoryczną e = W/q. Innymi słowy prąd może płynąć przez przewodnik tylko wtedy, gdy
istnieją czynniki zewnętrzne podtrzymujące przepływ ładunków (wyjątek stanowią
nadprzewodniki). Z teoretycznego punktu widzenia można przedstawić te różne czynniki
—►
zewnętrzne za pomocą pewnego zewnętrznego pola o natężeniu E z . Natężenie tego pola będzie
takie, aby praca wykonana przez źródło SEM była równa pracy wykonanej przez to pole:
j -»• -»
W = q \ E z d l =q 8 ,
i
gdzie " 1 " i "2 " oznaczają dwa punkty obwodu elektrycznego, między którymi liczymy pracę sił
zewnętrznych . Siłę elektromotoryczną można określić jako
] -► -♦
e = j Ezd ł .
i
■ Prawo Ohm a dla obwodu zamkniętego. Wzór / = (<pj - cp2 + e )/# wyraża prawo Ohma dla
dowolnego odcinka obwodu. Kładąc cp( =(p 2 otrzymujemy prawo Ohma dla obwodu
zamkniętego: / = e /R . ejest tutaj siłą elektromotoryczną działającą w obwodzie, a i? całkowitym
oporem obwodu. Oznaczając przez r opór wewnętrzny źródła prądu a przez Rz opór zewnętrzny
obwodu zamkniętego, otrzymujemy R = r+ R z. Prawo Ohma można zapisać wówczas w postaci
/ =—— .
r+Rz
Iloczyn IRZ =U jest spadkiem napięcia na oporze zewnętrznym. Woltomierz przyłożony do
biegunów źródła wskaże właśnie napięcie U, czyli wartość SEM pomniejszoną o spadek
napięcia na oporze źródła Ir. Tylko wtedy, gdy prąd nie płynie, U = e .
Prąd elektryczny 87
siła elektromotoryczna
działająca w obwodzie
elektrycznym między
punktami"!" i "2 "
<Pl <P2
©-► ©-►
czynnik zewnętrzny odprowadza
ładunki z końca przewodnika o *
niższym potencjale i doprowadza
je do końca o wyższym potencjale
88 Prawa Kirchhoffa
div j - 0
pierwsze prawo
Kirchhoffa w postaci
różniczkowej gęstość prądu wypływającego
z danego punktu
■ Łączenie oporników. Oporniki można łączyć w układy w celu uzyskania potrzebnego oporu
układu łub dla zabezpieczenia się przed zbyt dużym prądem płynącym przez poszczególne
oporniki.
■ Połączenie równolegle oporników. Prąd wpływający do układu oporników połączonych
równolegle rozdziela się w jednym węźle na niezależne prądy, które następnie wypływają z
układu z drugiego węzła. Przykładowo dla węzłów A i B na pierwszym rysunku po prawej
stronie stosując I prawo Kirchhoffa otrzymujemy:
1 ~ h + h + ^ 3 + - - - + ^n •
Stosując prawo Ohma dla każdego z oporników otrzymujemy
— = - +— + + —
Rz R i R 2 Rz
gdzie Rz jest oporem zastępczym a U napięciem między węzłami A i B. Stąd otrzymujemy:
— = - +— + + —
R z R i i?2 Rz
■ Połączenie szeregowe oporników. Prąd przepływa kolejno przez każdy opornik układu
szeregowo połączonych oporników - nie ma węzłów. Spadek napięcia na oporniku zastępczym
jest równy sumie spadków napięcia na poszczególnych opornikach. Przykładowo dla układu
oporników na drugim rysunku po prawej stronie korzystając z prawa Ohma otrzymujemy
I R Z = I R { + I R 2+...+IRn, gdzie//?z ,//?, , I R 2, .. ., I R n są spadkami napięć, odpowiednio, na
oporze zastępczym oraz opornikach układu. Z powyższego równania otrzymujemy:
R z =R\ +./?•> +. .
■ Obliczanie oporu zastępczego dowolnego układu oporników. Opór zastępczy dowolnego
układu oporników, a więc takiego, którego nie można rozłożyć na elementy połączone tylko
szeregowe lub równolegle, można obliczyć korzystając z praw Kirchhoffa. Obliczanie oporu
zastępczego upraszcza się znacznie, gdy układ połączeń charakteryzuje się dużą symetrią.
Można wówczas przekształcić obwód korzystając z następujących właściwości:
a) Jeżeli dwa punkty mają te same potencjały, można te punkty albo połączyć dowolnym oporem
albo wyłączyć z obwodu oporniki znajdujące się między tymi
punktami. Na przykład, na rysunku obok, punkty A i C mają
ten sam potencjał, więc można wyłączyć z obwodu znajdujący
się między nimi opornik /?). b) Jeżeli natężenie jednego z
prądów dopływających do węzła jest równe natężeniu
jednego z prądów wypływających z węzła, można wówczas
przyjąć, że przewody, w których płyną te prądy, nie są
połączone węzłem, lecz tworzą jeden przewód oddzielny.
Przykładową sytuację przedstawiono na rysunku poniżej.
Prąd elektryczny 91
z oporników
U = I , R , = /,*,
71. Połączenie szeregowe oporników
U = IR Z [/,= //?, U2 = m 2 Un = I R r,
gdzie n jest liczbą szeregowo połączonych jednakowych źródeł prądu. Siła elektromotoryczna
baterii n takich samych ogniw wynosi więc s 2 = n s ,
a opór wewnętrzny r.L = n r .
Łączenie szeregowe ogniw jest korzystne wtedy, gdy opór wewnętrzny ogniw jest bardzo mały
w porównaniu do oporu zewnętrznego R. Wtedy możemy napisać wzór przybliżony
R
Natężenie prądu będzie proporcjonalne do liczby n ogniw.
■ Równoległe łączenie jednakowych ogniw. Siła elektromotoryczna baterii jednakowych
ogniw połączonych równolegle jest taka sama, jak pojedynczego ogniwa. Natomiast opór
wewnętrzny będzie mniejszy, gdyż opory ogniw są połączone równolegle. Będzie on zatem
równy r/n. Natężenie prądu w obwodzie zawierającym n równolegle połączonych jednakowych
£
źródeł prądu (rysunek po prawej stronie) wynosi zatem / = ------- .
R +-
n
Ogniwa łączy się równolegle, gdy są potrzebne prądy o dużym natężeniu, tzn. gdy opór
zewnętrzny jest stosunkowo mały w porównaniu z r.
■ Połączenie mieszane ogniw. Jeżeli bateria składa się z m równolegle połączonych
grup, z których każda składa się z n jednakowych, szeregowo połączonych źródeł prądu, to
natężenie prądu oblicza się ze wzoru / = —- - .
m
♦ Pytanie. Dlaczego nie możemy łączyć równolegle w baterię ogniw o różnych siłach
elektromotorycznych?
Odpowiedź. Rozpatrzmy to na przykładzie
(przedstawionym na rysunku obok) dwóch źródeł o
siłach elektromotorycznych £, i £, oraz oporach
wewnętrznych rx i r2. Pomimo, że zaciski baterii nie są
zwarte oporem zewnętrznym to w obwodzie popłynie
prąd / = —— — , który rozładuje obie baterie.
r\ + r2
8 .
73. Połączenie równoległe jednakowych ogniw
natężenie prądu
•••
94 Praca i moc prądu
■ P raca stałego prądu elektrycznego. Rozważmy dowolny odcinek obwodu prądu stałego, do
którego końców podłączono napięcie U. W czasie t przez każdy przekrój przewodnika
przepływa ładunek Q = I i . Jest to równoważne temu, że ładunek q przepływa w czasie t z
jednego końca przewodnika do drugiego. Praca potrzebna na przeniesienie ładunku q miedzy
końcami przewodnika jest iloczynem ładunku i różnicy potencjałów: W =Uq =UIt. Jeżeli opór
odcinka obwodu wynosi R, to korzystając z prawa Ohma U =RI, możemy wyrazić pracę prądu
elektrycznego również w postaci W = I 2R t = (U 2/ r )r.
Praca prądu elektrycznego może być zamieniana na rozmaite rodzaje energii. Można ją
zamieniać na pracę mechaniczną, energię chemiczną, ciepło lub światło.
■ P raca źródła prądu elektrycznego w obwodzie zamkniętym. Rozpatrzmy odcinek j
obwodu, w którym znajduje się opornik i źródło prądu. Prąd elektryczny płynący przez opornik
wykonuje na koszt energii źródła prądu pracę W =UIt. Całkowita praca źródła prądu w j
obwodzie jest większa, gdyż część energii wydziela się wewnątrz źródła prądu. Dla ogniwa o j
sile elektromotorycznej e całkowita praca źródła wynosi W = e It. |
■ Praw o Joule’a - Lenza. Jak wiemy średnia prędkość uporządkowanego ruchu nośników pod
wpływem pola elektrycznego jest stała. Mówimy tu o średniej prędkości wyznaczonej dla
poruszającego się nośnika w dłuższym okresie czasu. Analizując bardziej szczegółowo ruch
nośnika wewnątrz przewodnika okazuje się, że ulega on ciągłym zderzeniom z drgającymi
jonami tworzącymi sieć krystaliczną. Pomiędzy tymi zderzeniami nośnik porusza się ruchem
jednostajnie przyspieszonym w kierunku pola elektrycznego. Podczas zderzeń energia
kinetyczna nośnika jest przekazywana jonom prowadząc w skali makroskopowej do wzrostu
temperatury przewodnika. Suma energii kinetycznych traconych przez wszystkie nośniki w !
pewnym czasie t z jednej strony jest równa pracy prądu elektrycznego (pracy pola elektrycznego [
rozpędzającego nośniki prądu), a z drugiej strony, jest równa ciepłu wydzielonemu w
przewodniku.
■ Moc prądu. Aby obliczyć moc prądu w rozpatrywanym odcinku obwodu należy obliczyć
pochodną P - d W /d t . Dla prądu stałego mamy po prostu P = W/t, skąd otrzymujemy:
U2 2
P = U I = — = / R, gdzie U jest napięciem na końcach odcinka obwodu, I natężeniem
■ Elektroliza. Atomy lub grupy atomów, wykazujące nadmiar lub niedobór elektronów w
porównaniu z atomami lub cząsteczkami obojętnymi nazywamy jonami. Elektrolitem
nazywamy taki roztwór, w którym cząsteczki ciała rozpuszczonego (lub też tylko ich część)
ulegają procesowi dysocjacji elektrolitycznej, tzn. rozpadają się na jony dodatnie (kationy) i
jony ujemne (aniony). Stosunek liczby cząsteczek n, które uległy rozpadowi, do ogólnej liczby
cząsteczek n0 zawartych w roztworze nazywamy stopniem dysocjacji (stalą dysocjacji)
a = «/n0. Elektrolizą nazywamy zjawisko wydzielania się substancji na elektrodach pod
wpływem przepływu prądu przez elektrolit.
■ I prawo elektrolizy Faradaya. Masa substancji m wydzielająca się podczas elektrolizy na
elektrodzie jest proporcjonalna do ilości ładunku q jaki przepłynął przez elektrolit: m - kq. Jeżeli
przez elektrolit płynie prąd stały o natężeniu / w czasie t, to wtedy q - I t \ otrzymujemy równanie
m = k it.
■ II prawo elektrolizy Faradaya. Równoważnik elektrochemiczny substancji k jest wprost
proporcjonalny do równoważnika chemicznego tej substancji równego M j Z (M jest masą
molową substancji, Z jej wartościowością):
k =— —
F Z ’
gdzie F jest stałą Faradaya wynoszącą 96500 C/m ol. Łącząc oba prawa elektrolizy otrzymujemy
1 M
równanie m = ------ a.
F Z
Wynika z niego, że jeśli q = F, to podczas elektrolizy wydziela się masa substancji równa jej
równoważnikowi chemicznemu m - MjZ. Stała Faradaya F odpowiada zatem ładunkowi, jaki
należy przepuścić przez elektrolit w celu wydzielenia się na elektrodzie jednego równoważnika
chemicznego substancji.
■ Przewodnictwo właściwe elektrolitów. Jony dodatnie o ładunku q + i koncentracji
poruszające się w kierunku elektrody ujemnej ze średnią prędkością v + tworzą prąd o gęstości
j+ = n +q+v+ = n+q+\ i +E, gdzie p + = \ +/ E oznacza ruchliwość jonu dodatniego.
Analogicznie gęstość prądu jonów ujemnych wynosi
j - = n_q _ \_ =n_q_p._E.
Ruch ładunków ujemnych przez dowolną powierzchnię w jedną stronę jest równoważny
ruchowi ładunków dodatnich w stronę przeciwną. Zatem wypadkowa gęstość prądu j będzie
równać się sumie prądów j + i j_
j = j - +J+ = (n+q +n + +n_q_y._ )E.
Elektrolit jako całość jest obojętny elektrycznie, a zatem n+q+ -n _ q _ oraz
j = n +q +(p + + p _ ) £ .
Ponieważ j = < j E więc przewodnictwo właściwe elektrolitu wynosi
a = n+q+(p + + p _ ) .
Wartość ładunku q+ jonu dodatniego równa jest wartości bezwzględnej ładunku elektronu e
pomnożonej przez wartościowość Z+ jonu. Wartość n + zależy od liczby cząstek rozpuszczonej
substancji zawartych w jednostce objętości n 0 i wartości stałej dysocjacji a. Gdy podczas
dysocjacji jednej cząsteczki powstaje jeden jon dodatni, wówczas n+ = a/?0. W takim
przypadku możemy napisać
a = Z+ea n0 (p + + p _ ).
Prąd elektryczny 97
równoważnik
ładunek kationu
ruchliwość kationu
średnia prędkość kationu
liczba kationów t
w jednostce
objętości elektrolitu
natężenie pola elektrycznego
98 Mikroskopowa teoria przewodnictwa
-----.
nme
Prędkość unoszenia elektronów vu jest to średnia prędkość uzyskiwana przez elektrony pod
aAt eEX
wpływem pola elektrycznego, czyli w naszym modelu v =- .O ile
2 ~ 2Y 2m„ v
prędkość ruchu termicznego wyliczona dla temperatury T = 300K wynosi v * 1,1-10\5,m /s to
prędkość unoszenia jest rzędu lm m /s.
■ Prawo Ohma. Z wyrażenia na wartość gęstości prądu elektrycznego (patrz 59) j = e n \ u,
eEX e'nX
podstawiając otrzymane wyrażenie na vu mamy j = en E.
2me v 2m(, v
e 2nX
Z porównania z różniczkową postacią prawa Ohma j = a £ otrzymujemy, że o=
2m„\
■ Prawo Joule'a-L enza. Według naszego prostego modelu, wszystkie elektrony rozpędzają się
do prędkości końcowej vk uzyskując energię A z k =me\ \ / 2 , o. następnie podczas zderzenia
tracą tą energię całkowicie. Obliczmy stratę energii A £k wszystkich N elektronów w
przewodniku w pewnym czasie t. Jest to energia oddana sieci krystalicznej, czyli tzw. ciepło
N t e 2E 2
Joule'a-Lenza. Mamy AEk = N — Aek =N T *j z -1m e (/o2 v u \2
) =
At X /v 2 2ma\
P AEk ne2 „ 2 ^
Strata mocy w objętości V przewodnika wynosi w = — = ---- - = -------E =oE~.
V tV 2
Otrzymaliśmy prawo Joule'a-Lenza w postaci różniczkowej.
■ Prawo W iedem ana-Franza mówi nam, że stosunek przewodnictwa cieplnego gazu
elektronów do jego przewodnictwa elektrycznego jest proporcjonalny do temperatury w skali
bezwzględnej. Stosunek ten wyznaczamy w następujący sposób
1 _2 me 3 k
-X vpcv ~-2 2 v “ —--------me
X_ 3 _ 2v pcv me _ V 2ma me\ ~ k _ 8 ( k j
a ne~X 3ne* 2 e2 n ie .
3— e
2m j i V
gdzie wykorzystaliśmy fakt, że gaz elektronowy jest gazem cząstek o trzech stopniach swobody
(patrz str. 28), więc cv = 3k/ 2me oraz p =me IV i n = N / V .
Prąd elektryczny 99
przewodnictwo elektryczne
100 Linie pola magnetycznego
■ Pole magnetyczne. Badając poruszające się ładunki elektryczne stwierdzono, że obok siły
kulombowskiej pojawia się jeszcze inna siła oddziaływania. Siła ta jest tą samą siłą, jaką
wcześniej wykryto w magnesach trwałych badając wytworzone przez nie pole magnetyczne.
Tak więc pole magnetyczne jest wytwarzane zarówno przez ciała namagnesowane jak i przez
ruchome ładunki oraz prądy będące strumieniem poruszających się ładunków. Pole
magnetyczne, w odróżnieniu od pola elektrycznego nie działa na ładunek znajdujący się w
spoczynku. Siła pojawia się wtedy, gdy ładunek porusza się.
■ Linie pola magnetycznego są geometrycznym obrazem pola magnetycznego. Konfigurację
pola magnetycznego można badać za pomocą opiłek żelaznych, będących jak gdyby
......... ..........
biegun południowy jest w tym końcu solenoidu, w którym prąd płynie zgodnie^
z ruchem wskazówek zegara (jeśli patrzymy z zewnątrz), biegun północny -
prąd płynie w kierunku przeciwnym
dywergencja wektora
indukcji magnetycznej,
dB„ dB
div B =-
obc dy dz
104 Siła Lorentza
■ Wartość i kierunek siły Lorentza. Wartość bezwzględna siły Lorentza, zwanej czasami siłą
magnetyczną, jest równa
F = q \ B sin a,
—> —y
gdzie a jest kątem zawartym między wektorami v i B.
Zatem na ładunek poruszający się wzdłuż linii pola magnetycznego, a więc zgodnie z
—y
kierunkiem wektora B, siła Lorentza nie działa (a = 0, to sin a = 0, więc F =0). Siła Lorentza jest
—) —y
skierowana zawsze prostopadle do płaszczyzny, w której leżą wektory v i B. Jeżeli ładunek q jest
—y —y
dodatni, to kierunek siły pokrywa się z kierunkiem wektora v x B . W przypadku ładunku
—> —y —>
ujemnego wektory F i vx B mają zwroty przeciwne.
■ Praca siły Lorentza. Siła Lorentza jest zawsze skierowana prostopadle do prędkości
poruszającej się cząstki, a więc prostopadle do przesunięcia, wskutek czego ma charakter siły
dośrodkowej W związku z tym nie wykonuje ona pracy nad cząstką, a jedynie zmienia kierunek
prędkości cząstki w polu magnetycznym Działając na poruszającą się naładowaną cząstkę
stałym polem magnetycznym nie można zmienić jej energii - wartość bezwzględna prędkości
cząstki i energia kinetyczna cząstki nie ulegają zmianie.
Pole magnetyczne 105
wektor indukcji
magnetycznej
wektor o długości dl
(długość elementu
siła działająca na element przewodnika)
przewodnika o długości dl skierowany zgodnie
dF - IdlB sin a z kierunkiem prądu
działającej na przewód “ 1
F \—I\ /xi ?2
V
indukcja pola
magnetycznego,
w którym znajduje
się przewód “ 1
kierunek i zwrot siły
działającej na przewód “2 ’
F 2=12 l*B i
wartość siły działającej na
jednostkę długości każdego
z przewodów
?L =^ = f odległość między
l l 7 przewodami
108 Obwód z prądem w polu magnetycznym
gdzie m = I S nosi nazwę momentu magnetycznego. Powyższy wzór jest prawdziwy dla
obwodu płaskiego o dowolnym kształcie.
■ Energia obwodu z prądem w polu magnetycznym. Ponieważ na obwód z prądem
umieszczony w zewnętrznym polu magnetycznym działają momenty skręcające, aby
powodować zmianę orientacji takiego obwodu, siły zewnętrzne muszą wykonać pracę. Wobec
tego obwód z prądem ma energię Em związaną z jego orientacją w zewnętrznym polu
—► — ł
wektor powierzchni ma
kierunek normalnej do
powierzchni ramki i
wektor indukcji jednorodnego pola wartość S - ab
magnetycznego
wektor powierzchni
110 Moment magnetyczny elektronu w atomie
Ponieważ ładunek elektronu jest ujemny, to kierunek prądu jest przeciwny do kierunku
prędkości elektronu (patrz rysunek na stronie obok). Zgodnie z definicją moment magnetyczny
P/ = ™ = ^ S ,
planetarnego jest dużym uproszczeniem (patrz Wzory cz. III), to związek pomiędzy p ; i L
pozostaje w mocy. Wartość momentu pędu nie może być dowolna ale równa jedynie
l = ^ - 4 k ż+ o .
2n
gdzie h jest uniwersalną stałą fizyczną - stałą Plancka, a / przyjmuje wartości 0, 1 ,2 ,....
Kierunek momentu pędu również nie może być dowolny (patrz Wzory cz. III) ale taki, że
składowe wzdłuż osi OZ
Lz
gdzie W/ = 0 , ± 1 ,...,± / .
■ W łasny mom ent magnetyczny elektronu. Oprócz momentu magnetycznego związanego z
ruchem orbitalnym elektron posiada również tzw. własny moment magnetyczny związany ze
spinem - własnym momentem pędu. Aczkolwiek próbuje się przedstawić tą wielkość jako
związaną z ruchem obrotowym elektronu wokół własnej osi (elektron traktujemy wtedy jako
naładowaną kuleczkę), to takie wyobrażenie jest fałszywe a spin elektronu należy traktować
jako jego własność taką samą jak masa czy ładunek. Wartość spinu równa jest
4 = ^ V ^ + i).
27t
gdzie 5 = 1 /2 Wartość momentu magnetycznego jest równa
e T
Ps Aj *
me
Zwróćmy uwagę, że stosunek p s / Ls jest dwukrotnie większy od stosunku p 7 1L.
Pole magnetyczne 111
ładunek elektronu
wartość orbitalnego
momentu magnetycznego
elektronu promień orbity kołowej
kierunek ruchu postępowego śruby, kierunek obrotu śruby wyznacza kierunek wektora dB.
Pole magnetyczne pochodzące od dowolnego prądu może być obliczone jako wektorowa suma
(superpozycja) pól pochodzących od elementarnych odcinków prądu:
B = \d B .
■ Pole poruszającego się ładunku. Gdy ładunek jest w spoczynku, to wszystkie kierunki
—>
w przestrzeni są równoprawne. Jeśli ładunek porusza się ze stałą prędkością v, to w przestrzeni
—>
pojawia się wyróżniony kierunek - kierunek wektora v. Pole magnetyczne wytwarzane przez
poruszający się ładunek ma zatem symetrię osiową.
Wartość wektora indukcji magnetycznej B w
dowolnym punkcie P pochodząca od ładunku q,
—>
poruszającego się ze stałą prędkością v (dla
v « c, gdzie c jest prędkością światła) wynosi
gvxr
47t r3
W każdym punkcie P wektor B jest skierowany
prostopadle do płaszczyzny przechodzącej
—4
przez prostąwyznaczającą kierunek wektora v i
przez punkt P.
—y
Kierunek wektora B określa reguła śruby
■ Prawo Ampere’a dła n przewodników. Prawo Ampere‘a odnosi się do dowolnego kształtu
konturu. W ogólnym przypadku kontur całkowania Y może obejmować dowolną liczbę n
przewodników. Prawo Ampere’a przyjmie wtedy postać
$5d7=n0£/i •
r
■ Wirowość pola magnetycznego. Prawo Ampere’a wyraża podstawową właściwość pola
magnetycznego - jego wirowość. W polu elektrostatycznym (polu bezwirowym) - cyrkulacja z
natężenia pola elektrycznego jest równa zeru
j)£ d ? = 0 .
r
■ Różniczkowa postać prawa Ampere’a. Podstawiając do prawa Ampere’a natężenie prądu
wyrażone poprzez jego gęstość j
I= \j& S
—y
i korzystając z prawa Stokesa dla wektora B
®B d / = j rot B dS ,
r 5
—y —y
otrzymujemy rot B = p 0 j .
Równość ta nosi nazwę różniczkowego prawa Ampere‘a. Podobnie jak prawo całkowe wyraża
ona wirowość pola magnetycznego.
przenikalność magnetyczna
próżni (stała magnetyczna)
116 Pole magnetyczne przewodu prostoliniowego z prądem
N
uważać za jednorodne. Zatem Bl = \x0N I, czyli B = p 0 — I = \i0nl, gdzie n = N / l oznacza
gęstość uzwojenia, czyli liczbę zwojów solenoidu przypadających na jednostkę jego długości.
Rzeczywisty solenoid ma skończoną długość / i pole wewnątrz niego odbiega od jednorodnego.
Wartość B = \ x QnI indukcja pola magnetycznego może osiągnąć tylko w geometrycznym
środku takiego solenoidu. W miarę
oddalania się od środka pole nieznacznie
słabnie osiągając, w przypadku długiego
cienkiego solenoidu, na końcach wartość
B * - p 0 nl.
N
Pole magnetyczne 117
otrzymujemy d B = * L -J 4
4n R 2
Całkujemy powyższe wyrażenie wzdłuż całego obwodu o
długości 2nR = |d /
4 iiR ' 4 n R4 4 Tl R-
Wyrażenie InR2 =1S jest równe wartości dipolowego momentu magnetycznego p m. Ponieważ
—> —
►
kierunek wektora B pokrywa się z kierunkiem wektora p m, więc wyprowadzoną zależność można
Zgodnie z drugą zasadą dynamiki siła ta nadaje cząstce o masie m przyspieszenie a=F/m .
Równanie ruchu dla cząstki w polu magnetycznym ma więc postać
( -> \
d 2r dr dv
— xB lub m— = q v x B .
dr dr
y = ^o - — -/?sin((or + a ) , v y =i?cocos(cor + a ) ,
co
gdzie stałe R i a mają postać
_ v 0x
0x
+ V
Oy
tan a =
CO v
0y
Po wyeliminowaniu czasu t z funkcji x(r) i y(t) otrzymujemy równanie toru cząstki w
płaszczyźnieX 0Y ( x - x 0 . ) 2 + ( y - y 0 ' ) 2 = R 2.
Jest to okrąg o promieniu R i środku w punkcie O* o współrzędnych (x0, , yQ<\ gdzie
v 0y V 0x
Xo.=x0 + ^ - y y 0- = y 0 -------------- •
co co
W kierunku osi OZ cząstka porusza się ruchem jednostajnym z prędkością v0z: Zatem torem
cząstki jest linia śrubowa o stałym skoku l - v z T = v z — = - KVz .
co co
Pole magnetyczne 121
■ Efekt Halla. Jeżeli płytkę metalu, w której płynie stały prąd elektryczny, umieścimy w
prostopadłym do niej polu magnetycznym, to między jej krawędziami równoległymi do prądu i
pola powstaje napięcie Ć/H (rys. po prawej stronie).
■ Napięcie Halla Ć/H. Nośniki prądu w płytce metalu - elektrony, mają ładunek ujemny i
■ Efekt Halla w półprzewodnikach. Efekt Halla obserwuje się nie tylko w metalach, ale
również w półprzewodnikach. W półprzewodnikach nośnikami prądu są zarówno ujemnie
naładowane elektrony jak i dodatnio naładowane dziury. Można pokazać, że napięcie Halla dla
elektronów ma przeciwny znak niż napięcie Halla dla dziur.
Wiemy, że napięcie Halla jest odwrotnie proporcjonalne do koncentracji nośników prądu. W
przypadku półprzewodników koncentracja nośników (dziur lub elektronów) jest znacznie
mniejsza od koncentracji elektronów w metalach (w metalach n = ( 1 0 2 8 h- 1 0 2 9 )m -3, a w
półprzewodnikach «(/?) = (102 1 + 102 4 )m “3. Wynika stąd, że napięcie Halla w
półprzewodnikach jest znacznie (o kilka rzędów) większe niż w metalach.
Płytki półprzewodnika - hallotrony - mogą służyć do pomiaru indukcji magnetycznej.
Pole magnetyczne 123
natężenia poprzecznego
pola elektrycznego
(pola Halla)
natężenie prądu
szerokość płytki płynącego w płytce
napięcie Halla
pole przekroju
koncentracja poprzecznego
wartość
elektronów płytki
ładunku
przewodnictwa
elektronu
124 Własności magnetyczne ciał
■ Diamagnetyki. Zjawisko diamagnetyzmu wykazują wszystkie ciała, lecz jest to zjawisko tak
słabe (z wyjątkiem nadprzewodników), że jest ono niedostrzegalne, gdy ciało wykazuje również
własności paramagnetyczne a tym bardziej ferromagnetyczne. Czyste zjawisko diamagnetyzmu
występuje w ciałach, w których moment magnetyczny cząsteczek ciała, w nieobecności pola
magnetycznego, jest równy zeru. W diamagnetyku umieszczonym w zewnętrznym polu
—y
magnetycznym B 0 w cząsteczkach powstają momenty magnetyczne skierowane przeciwnie do
—> —>
B o. Wypadkowy moment magnetyczny cząsteczek daje wektor magnetyzacji M, który jest
—y
skierowany przeciwnie do B 0. Dotyczy to również wewnętrznego pola magnetycznego
_ c
B' = k 5 0, przy czym k < 0. Wartość bezwzględna k jest bardzo mała, rzędu 10 10 .
■ Param agnetyki. Cząsteczki substancji paramagnetycznych mają własny moment
magnetyczny jednakże są one ustawione chaotycznie we wszystkich kierunkach tak, że
wypadkowy moment magnetyczny jest równy zeru. Pod wpływem zewnętrznego pola
magnetycznego następuje porządkowanie momentów magnetycznych w kierunku tego pola.
—) —•>
Wektor magnetyzacji M a co za tym idzie wektor wewnętrznego pola magnetycznego B' ma
—y
kierunek zgodny z B 0. Wartość podatności magnetycznej w paramagnetykach jest dodatnia i
podobnie jak w diamagnetykach bardzo mała, rzędu 10- 5 -MO-4. W odróżnieniu od
diamagnetyków, gdzie k nie zależy od temperatury, w paramagnetykach, zgodnie z prawem
Curie, maleje ona odwrotnie proporcjonalnie do temperatury w skali bezwzględnej - chaotyczny
—>
ruch termiczny przeszkadza w porządkowaniu momentów magnetycznych przez pole B 0.
■ Ferromagnetyki (p » 1). Ferromagnetyzm jest własnością makroskopową niektórych ciał
stałych (np. żelazo, kobalt, nikiel), których pojedyncze atomy mają własności paramagnetyczne.
Podczas tworzenia się struktury ciała stałego, momenty magnetyczne dużych grup atomów
ferromagnetycznych ustawiają się równolegle do siebie tworząc namagnesowane obszary zwane
domenami magnetycznymi. Podczas magnesowania ferromagnetyka przez umieszczenie go w
polu magnetycznym o stopniowo rosnącej wartości indukcji powstaje zjawisko wzrostu
rozmiarów domen zorientowanych wzdłuż pola zewnętrznego kosztem domen zorientowanych
w innych kierunkach. W efekcie w ferromagnetyku powstaje silny moment magnetyczny
—y —y
skierowany zgodnie z B 0. Wypadkowa wartość pola magnetycznego B przewyższa wartość pola
zewnętrznego nawet tysiące razy, p » L
■ Histerezą magnetyczną nazywamy brak powtarzalności zależności B od Z?0, gdy najpierw
zwiększamy a następnie zmniejszamy wartość i kierunek zewnętrznego pola magnetycznego
(patrz rys. na stronie obok). Mianowicie, gdy indukcja B0 rośnie a następnie maleje do zera to w
ferromagnetyku pozostaje pole magnetyczne o indukcji Bp zwanej pozostałością magnetyczną.
Chcąc to pole sprowadzić do zera należy przyłożyć zewnętrzne pole w przeciwnym kierunku o
wartości By - tzw. pole koercji. Feroomagnetyki powyżej pewnej charakterystycznej dla
każdego z nich temperatury zwanej temperaturą Curie zachowują się jak paramagnetyki,
których podatność magnetyczna stopniowo maleje ze wzrostem temperatury, zgodnie z prawem
Curie-Weisa. Przejście ferromagnetyk - paramagnetyk jest swego rodzaju przejściem
fazowym.
Pole magnetyczne 127
99.2 Paramagnetyki
128 Prawo indukcji elektromagnetycznej Faradaya
dr
Indukcja elektromagnetyczna 129
■ Jednostką indukcyjności L jest henr (H). Jak to wynika ze wzoru na SEM samoindukcji
— ], a co za tym idzie wymiar L wynosi 1H = 1V- s/A = l£ż •s
d r)
Indukcja elektromagnetyczna 131
siła elektromotoryczna
samoindukcji
indukcyjność (współczynnik
samoindukcji) obwodu
101.1 Indukcyjność solenoidu - cewki
rdzenia solenoidu
względna przenikalność
liczba zwojów cewki magnetyczna rdzenia
indukcyjność
solenoidu
magnetycznym linie tego pola (podobnie jak linie pola magnetycznego) są zamknięte, a
cyrkulacja jest różna od zera. Dlatego też takie specyficzne pole elektryczne nazywamy również
wirowym polem elektrycznym. Natężenie pola elektrycznego występujące we wzorze na
uogólnione prawo indukcji Faradaya zawiera sumę obydwu pól, tj. pola wytworzonego przez
ładunki oraz wytworzonego przez zmienne w czasie pole magnetyczne.
—>
■ Prawo indukcji Faradaya w postaci różniczkowej otrzymujemy, stosując dla wektora E
twierdzenie Stokesa o zamianie całki wzdłuż konturu V na całkę powierzchniową po dowolnej
powierzchni S, rozpiętej na tym konturze:
<j>£d/=j r otE dS .
r 5
Z drugiej strony, możemy przekształcić prawą stronę prawa indukcji Faradaya następująco:
d<D
B— d?
di s 8t
Ponieważ powierzchnia S nie zmienia się w czasie, to różniczkowanie po czasie w powyższej
równości dotyczy jedynie pola magnetycznego i można zamienić kolejność różniczkowania i
całkowania. Jednocześnie zamieniliśmy pochodną zwykłą na pochodną cząstkową, gdyż wektor
—y
B może być nie tylko funkcją czasu ale również i współrzędnych przestrzennych (jc,y,z). Mamy
więc, ze f r o t £ d ? = - f — dS
ł s S>
Ponieważ powierzchnia S jest dowolną powierzchnią rozpiętą na konturze T. to funkcje
podcałkowe po obu stronach równania muszą być równe, a stąd otrzymujemy prawo indukcji
■ Obwód RL. Jeżeli w obwodzie zawierającym źródło stałej SEM o wartości 8 , opór R
i indukcyjność L wyłączymy SEM to prąd nie maleje natychmiast do zera. Każdy spadek
wartości prądu wywołuje bowiem powstanie w solenoidzie SEM samoindukcji, która zgodnie
z regułą Lenza przeciwstawia się spadkowi prądu w obwodzie, czyli tym samym go
podtrzymuje. Matematycznie równanie opisujące zależność prądu od czasu otrzymujemy z
II prawa Kirchhoffa, które mówi, że suma SEM równa jest sumie spadków napięć w obwodzie.
W naszym przypadku mamy -L — = R I .
dt
Po lewej strome równania występuje SEM samoindukcji a po prawej spadek napięcia na
oporniku. Równanie powyższe jest równaniem różniczkowym ze względu na 7. Rozwiązujemy
je przez rozdzielenie zmiennych
dl Rj
— = — d/ / = C exi
I L
Stałą całkowania C wyznaczamy z warunku początkowego I(t = 0) = 70, czyli C = 70. Podobnie,
jeżeli po rozłączeniu obwodu, przełącznik przełączymy do pozycji takiej, że otrzymamy
z powrotem obwód ze stałą SEM (patrz rysunek po prawej strome), to natężenie prądu również
nie przyjmuje od razu wartości 70 = e/R. Z II prawa Kirchhoffa mamy bowiem:
e+8o = s-7 .— = R I.
s df
Całkowanie powyższego równania różniczkowego daje zależność natężenia prądu od czasu
7 = — il - e x pi|----
R1
R L
■ Energia pola magnetycznego w solenoidzie. Jak to pokazaliśmy powyżej, po odłączeniu
stałej SEM w obwodzie RL płynie malejący prąd 7. Prąd ten wykonuje pracę, która równa jest
wydzielonemu w obwodzie ciepłu Joule’a-Lenza. W czasie dr prąd wykonuje pracę d W równą
dW = s s7dr = - L I — dr = - L I d l .
dr
Praca ta wykonywana jest kosztem energii pola magnetycznego E L zgromadzonej uprzednio
wewnątrz solenoidu. Niech prąd, tak jak w naszym przypadku, maleje od wartości 7 0 do zera.
Stąd całkowita praca prądu wynosi
0 L ii
dW = - j L I d I = = ± .
Praca ta jest równa zgromadzonej energii pola magnetycznego EL w solenoidzie, w chwili gdy w
obwodzie płynie prąd 70. Dla dowolnego obwodu o współczynniku samoindukcji L i płynącego
w nim prądu 7 zgromadzona w nim energia pola magnetycznego jest równa
2
■ Gęstość energii pola magnetycznego. Pole magnetyczne w solenoidzie jest jednorodne,
dlatego wzór na gęstość energii pola magnetycznego w otrzymamy dzieląc £ L przez objętość V
solenoidu
L I1 B B‘
w _ £l _
W 2V 2pp(
Otrzymany wzór jest słuszny również, wtedy gdy pole jest niejednorodne.
Indukcja elektromagnetyczna 135
w obwodzie
\J\J trv J
_R
- - —
J
—
ni
tr-y—
płynie prąd
I0 =e/R R
o natężeniu / = V V
* _L t I I I o o
dE
Indukcja elektromagnetyczna 137
prąd przewodzenia
cyrkulacja wektora
indukcji magnetycznej ł —>
wzdłuż konturu T I = \ l dS
s
• gęstość prądu
przewodzenia
£ d 7 = -^ dB_
rot E = V x E = -
dt dt
dq>E
f B d l = a0 P 0 —» -» dE
dr rot B = V x B - e oMo "V“
dt
js^d S = 0
div E = V E = 0
J ^ d S =0
div B = V B = 0
W postaci różniczkowej powyższych równań rotację i dywergencję wyraziliśmy poprzez
operator nabla. Zauważmy, że wprowadzenie pomocniczych wielkości D (patrz 48) oraz H
(patrz 92) pozwala zapisać II równanie Maxwella w prostszej postaci:
c dd>n
- postać całkowa: &>Hdl=I + — —,
J dr
gdzie Sc jest powierzchnią całkowitą walca a Sbjego powierzchnią boczną. Przy założeniu, że
h -> Oostatnia całka znika i otrzymujemy 8 , e0E {nS - e 2 e 0 £ 2 n.S’ = 0 ,
—y
gdzie znak wynika z tego, że S x= - S 2•
t o p 1 = p 2 = l a stąd B { - B 2 .
—y —>
♦ Pytanie. Czy przedstawione po prawej stronie związki odnoszą się również do pól £ i £
zmiennych w czasie?
Odpowiedź. Tak. Pokażemy to na przykładzie pola elektrycznego. W tym przypadku I prawo
c d r
Maxwella ma postać < b £ d / = -----I ^d ó 1,
r ^ s
gdzie S = ab jest powierzchnią ograniczoną konturem T. Jednak, gdy a -» Oto S -> 0 i całka po
prawej stronie znika, tak że otrzymane wzory pozostają w mocy. Podobnie można pokazać dla
pola magnetycznego.
Wyprowadzone związki mają zastosowanie, gdy na granicę dwóch ośrodków pada fala
elektromagnetyczna. Korzystając z nich otrzymujemy tzw. równania Fresnela (patrz str. 158).
Indukcja elektromagnetyczna 141
e,
^2
składowa normalna
natężenia pola
elektrycznego w
ośrodku drugim
względna przenikalność
magnetyczna ośrodka
B ls pierwszego
= B 2n
B 2s ^2
0 = ~Uq + 8S = —
c s C dt
Dzieląc obustronnie powyższe
d 2q 1
- ~ +— q = 0 .
dr LCh
Jest to, ze względu na q, równanie różniczkowe drgań harmonicznych swobodnych o częstości
kołowej (o0 = ] / j L C i okresie drgań T = 2t^ co0 = 2k>Jl C .
J dt C dt d t2
£ - 0.
CJ dt
które po obustronnym podzieleniu przez dq/dt a następnie przez L daje, otrzymane wcześniej z
II prawa Kirchhoffa, równanie różniczkowe drgań swobodnych.
■ Analogia drgań w obwodzie L C do prostego ruchu harmonicznego masy zawieszonej na
sprężynie. Równanie drgań w obwodzie LC ma taką samą postać jak w mechanice klasycznej.
Równanie drgań harmonicznych ciała o masie m, na które działa siła harmoniczna F = - k x ma
postać
d 2x k A
dr m
W analogii tej odpowiednikiem wychylenia x drgającego ciała z położenia równowagi jest
ładunek na kondensatorze q, masie ciała wykonującego drgania mechaniczne odpowiada w
elektrycznym obwodzie drgającym indukcyjność L, a odpowiednikiem współczynnika
sprężystości k jest 1JC. Dodatkowo prąd I =dq/dt płynący w obwodzie jest odpowiednikiem
prędkości v =dx/dt drgającego ciała.
Drgania elektromagnetyczne 143
£ę —
SEM samoindukcji
cewki
q(t) = cos( ^ + 5 )
prąd płynący w obwodzie
w pewnej chwili t 71,
I ( t ) = 70 cos(cor + 5 + —)
\ 2
okres drgań
T= — T = 2k4 l C
co
Q
Drgania elektromagnetyczne 145
R2 1
mamy do czynienia z przypadkiem słabego tłumienia t.j — - « — . W tym przypadku częstość
4 L~ L.C
rezonansowa jest praktycznie równa częstości drgań własnych cor =co0 = l/VZc . Stąd, dla
En 4l C
słabego tłumienia, amplituda rezonansowa ładunku na kondensatorze wynosi q0r = —^ — , a
R
= fo [L ?0 r
amplituda rezonansowa napięcia na kondensatorze UCOl =
R VC '
■ Rezonans natężenia prądu w obwodzie RLC. Zgodnie z zależnością / =dq/dt:
Jak widać faza prądu I przesunięta jest o n[2 względem fazy ładunku i napięcia na
kondensatorze, a wzór na amplitudę prądu / 0 ma postać
£o
/ 0((°) = / o =
R 2 + ( uL — ~ y
<aC
Wykres powyższej zależności
przedstawiony jest na rysunku obok.
Zależność ta ma postać krzywej
rezonansowej, dla której częstość
rezonansowa wynosi cor =co0 = l/VZĆ.
Stad amplituda rezonansowa prądu
wynosi
/ o , = M ® , ) = -K
v-
Drgania elektromagnetyczne 147
■ Bilans energii w obwodzie RLC. W obwodzie RLC źródłem energii jest generator prądu
zmiennego. Część dostarczanej przez niego energii jest magazynowana w polu magnetycznym
wytwarzanym przez cewkę, część w polu elektrycznym kondensatora, a część wydziela się w
postaci energii cieplnej w oporniku. Średnia energia w kondensatorze i cewce jest stała, a
transport energii następuje z generatora do opornika, (patsz rysunek po prawej stronie).
■ W zór na transform ację prądu w transform atorze. Prąd w obwodzie wtórnym o natężeniu
/ w pojawi się w momencie zamknięcia wyłącznika S. Moc wydzielana w obwodzie wtórnym
/ wt / w = / 2 R = U 2 / r dla idealnego transformatora równa jest mocy dostarczanej z generatora
do uzwojenia pierwotnego / p( / p = I ViU w, a stąd mamy
p = / ( N p\
p
WJ
natężenie prądu w obwodzie pierwotnym
152 Równanie falowe. Fala płaska
■ Równanie falowe dla fali EM wynika z równań Maxwella. Załóżmy, że mamy ośrodek
neutralny, czyli taki, w którym nie ma nadmiarowych ładunków (p = 0); nieprzewodzacy, czyli
taki, w którym pole elektryczne £ nie powoduje powstania prądu ( j = 0); o względnych
->
-> dB
przenikalnosciach s i p. I równanie Maxwella ma wtenczas postać V x £ = ------ .
dt
Obliczmy teraz rotację obu stron powyższego równania. Korzystając z II równania Maxwella
—4
(dla j = 0) otrzymujemy
( -S\ ( ->'1
_dB 0 d dE d2E
VxVx£=V x = _ ( V x £ ) = - p p 0 — eeo — = -p P o eeo
dt dt dt dt dr
\ J \ y
Lewą stronę powyższego równania możemy przekształcić następująco
V xV x£=V (V £)-(V V )£=V (V £)-A £.
—y —►
Zgodnie z III równaniem Maxwella V £ = 0, a więc V(V £ ) = 0 co ostatecznie prowadzi do
-> -* qze £n d 2E 1 d 2E
równania falowego na £ w postaci ogólnej A£ = se0pp 0 — —= — —= — — —.
dt c 2 d t2 v 2 d t 2
Wychodząc z II równania Maxwella i postępując analogicznie otrzymujemy podobne równanie
—>
falowe na składową magnetyczną B pola elektromagnetycznego. Równanie falowe w postaci
**4 —►
ogólnej (z Laplasjanem) jest równaniem wektorowym na funkcję £ = £(x, y , z , t \ Po zapisaniu
wektora natężenia pola elektrycznego za pomocą współrzędnych kartezjańskich
—y
£ = ( £ x , £ y , £ z ) powyższe równanie falowe w postaci ogólnej rozpada się na trzy równania dla
poszczególnych składowych składowych natężenia pola. Np. dla składowej £ y mamy
d Z£ y [ d^E y [ d 2E y _ 1 5 2£ y
A£y =
dxL dyL dzl v 2 d t2
Jeżeli składowa £ y zmienia się tylko w zależności od x, a w kierunku 0Y i OZ jest stała, (fala
5 2£ y i 5 2£ v
płaska) powyższe równanie upraszcza się do postaci -
dx v dt
czyli otrzymaliśmy równanie dla składowej elektrycznej fali rozchodzącej się w kierunku osi 0X.
■ M onochromatyczna płaska fala elektromagnetyczna, jest szczególnym przypadkiem
—^ —►
współczynnik
załamania ośrodka
E1 B1 k
" I = (S)
natężenie fali
elektromagnetycznej
>bezwzględny w
załamania ośrodka n = c /v
■ Przekazywanie sygnałów za pomocą fal, nie jest możliwe przy pomocy fali
monochromatycznej o postaci E = E 0 cos(cof- k x + 5), gdyż powtarzający się w nieskończoność
ciąg “wzniesień i dolin fali” nie niesie żadnej informacji. Aby przekazać sygnał (informację)
należy albo zmieniać w czasie amplitudę fali (modulacja amplitudowa) albo jej częstość
(modulacja częstotliwościowa). Można również wysyłać falę w postaci impulsów (tak jak to ma
miejsce w sygnalizacji Morse’a). Oczywiście taka zmodulowana fala nie będzie już falą
monochromatyczną. Z prawej strony mamy przykład takiej fali, która ma postać impulsu o
rozciągłości przestrzennej Ar. Falę o takim kształcie nazywamy również grupą albo paczką fal.
Nazwa ta bierze się stąd, że zgodnie z twierdzeniem Fouriera (patrz Wzory cz. I, rozdział 83), taki
pojedynczy impuls można przedstawić jako złożenie fal monochromatycznych o różnych
częstościach zawartych w pewnym przedziale częstości Aco.
■ Prędkość grupowa v g jest to prędkość poruszania się paczki (grupy) fal. Możemy ją
utożsamiać z prędkością z jaką porusza się “środek ciężkości” paczki fal. Prędkość grupową
nazywamy również prędkością amplitudową, gdyż jest ona równa prędkości przesuwania się
punktów o stałej amplitudzie, a co za tym idzie jest ona równa prędkości przenoszenia energii
przez falę (gdyż jak wiemy / oc E q). Jak widać ze wzoru po prawej stronie prędkość grupowa
równa jest prędkości fazowej jedynie wtedy, gdy prędkość fazowa nie zależy od długości fali,
czyli dv/dA. = 0. W przeciwnym przypadku mamy, że gdy dv/dA, > 0, to v g < v, a gdy dv/dX, < 0 to
vg >v.
■ Dyspersja. Zjawisko zależności prędkości fazowej od długości fal (lub częstości) nazywa się
dyspersją. Dla fal elektromagnetycznych mamy, że prędkość fazowa v = c/n gdzie c jest
prędkością światła w próżni a n współczynnikiem załamania ośrodka. Czyli zależność prędkości
fazowej od długości fali jest powiązana z zależnością współczynnika załamania ośrodka od
dv _ d (c /n ) _ c dn
długości fali:
dX dX ~~ń*dk'
■ Współczynnik absorpcji (pochłaniania) a występujący w prawie Bouguera-Lamberta
zależy od rodzaju ośrodka absorbującego, a dla danego ośrodka jest funkcją długości fali
(częstości). Zależność ot = a(X) [a = a(to)J nazywamy widmem absorpcyjnym. Widma
absorpcyjne gazów mają postać ostrych pików (o szerokości kilku setnych angstrema). Ciecze i
ciała stale, takie jak dielektryki i półprzewodniki, dają widma absorpcyjne w postaci szerokich
pasm, natomiast metale są praktycznie nieprzezroczyste dla fal elektromagnetycznych (w tym
światła). Jest to związane z istnieniem swobodnych elektronów, które pod wpływem pola
elektrycznego fali tworzą szybkozmienne prądy, którym towarzyszy wydzielanie się ciepła
Joule’a-Lenza.
■ Praw oB ouguera-Lam berta. Rozpatrzmy cienką warstwę ośrodka pochłaniającego o
grubości dr w odległości r od powierzchni, dla której natężenie fali równe jest / 0 (patrz rysunek
na stronie obok). Zmiana natężenia fali w tej warstwie jest proporcjonalna do natężenia I(x)
wchodzącego do warstwy oraz jej grubości dr
d /(r) = - a / ( r ) d r ,
gdzie a jest współczynnikiem absorpcji zależnym od rodzaju ośrodka ( z n a k w y n i k a z tego, że
natężenie maleje). Całkując powyższe równanie otrzymujemy
I(x) = I 0e - ax .
Dla r = d (grubość warstwy) otrzymujemy wzór po prawej stronie.
_______________________________________________________________
Fale elektromagnetyczne 157
rozkład natężenia
pola elektrycznego
w paczce lub grupie
fal poruszającej się
w kierunku osi 0X 0
w chwili czasu t
warstwa pochłaniająca
-a d • grubość warstwy
I = L pochłaniającej
współczynnik absorpcji
158 Odbicie i załamanie fali elektromagnetycznej
jednakowej fazie. Z pierwszego wzoru widać, ze dla w, > n2 wektory E i E' mają zgodne zwroty.
—y
Oznacza to, że w tym przypadku faza fali przy odbiciu nie zmienia się. Dla «, <n2, wektor £ ’ma
—y
zwrot przeciwny niż wektor E. Oznacza to, że w tym przypadku faza fali zmienia się przy
odbiciu o rc.
■ Współczynnik odbicia R fali świetlnej na granicy dwóch ośrodków jest to stosunek natężenia
fali odbitej do natężenia fali padającej. Współczynnik transm isji (przepuszczania) Z jest to
stosunek natężenia fali przepuszczonej do natężenia fali padającej. Z zasady z'achowania energii
wynika, że R + T = L
Optyka 159
przez fale
warunek wystąpienia
maksimum odległość między źródłami
162 Interferencja fal z wielu źródeł
sin(N 0 /2 )
N drgań wynosi ona A = E 0 . Zgodnie z rozdz. 115 natężenie fali jest proporcjonalne
sin(<D/2 )
do kwadratu amplitudy natężenia pola elektrycznego, więc mamy, że I oc A 2, 10 oc £ q , gdzie I
jest natężeniem całkowitym a / 0 natężeniem fali od jednego źródła. Stąd otrzymuje się równanie
na wypadkowe natężenie fali I.
Analiza wzoru na/.Z ałóżm y najpierw, ż e N = 2 Wzór na/m ożem y przekształcić do postaci
sin O 4 sin1 (O/ 2 )cos (O/ 2 )
I —I r = /, = 4 / 0 cos 2 (O/2) = 2 / 0 (l+cos O ).
sin 2 ( 0 / 2 ) sin 2 ( 0 / 2 )
Jak widać otrzymany wzór jest tożsamy z otrzymanym wcześniej wzorem na natężenie fali dla
interferencji z dwóch źródeł.
Na rysunku po prawej stronie przedstawiono zależność natężenia / od sin 0 dla N = 6 . Widzimy,
nX
że w porównaniu do N = 2 maksima dla sin 0 = — stają się wyższe (natężenia maksimów
d
rosną proporcjonalnie do N 2) i węższe. Na wykresie pomiędzy głównymi maksimami znajdują
się cztery słabe maksima (w ogólnym przypadku pomiędzy maksimami głównymi są W - 2 słabe
maksima).
Optyka 163
długość fali
warunek wystąpienia
maksimum odległość między
interferencyjnego sąsiednimi źródłami
164 Interferencja w cienkich warstwach
- < \o k o
wiązka promieni
padających na warstwę
wiązka promieni odbitych
od górnej i dolnej
powierzchni warstwy
powietrze
i 7 JK
warstwa \/ d - -•grubość warstwy
________ V n K \ t___
powietrze
’współczynnik załamania
Warunki interferencji materiału warstwy
■ Zasada Huyghensa mówi, że gdy czoło fali wnika do otworu lub otworów to każda część
czoła fali zachowuje się tak, jakby była nowym źródłem promieniowania. Zasada Huygensa
pozwala nam traktować czoło fali o skończonej powierzchni jako nieskończony zbiór
rozłożonych na niej punktowych źródeł fal wtórnych.
■ Dyfrakcja fali na pojedynczej szczelinie. Szczelinę o skończonej szerokości a, na którąpada
płaska monochromatyczna fala, zgodnie z zasadą Huygensa, możemy traktować jak zbiór
nieskończonej ilości źródeł drgających zgodnie w fazie. Dyfrakcją fali na pojedynczej szczelinie
nazywamy interferencję fal od tej nieskończonej ilości źródeł rozłożonych na jej powierzchni.
(Dyfrakcję w opisanych warunkach nazywamy dyfrakcją Fraunhofera.)
Wzór na wypadkowe natężenie fal dla dowolnego kąta 0 otrzymujemy metodą graficzną.
Podobnie jak w przypadku składania dwóch drgań, drgania składowe i drganie wypadkowe
reprezentują wektory obracające się z prędkością kątową co. Sens fizyczny przypisujemy jedynie
rzutom końców obracających się wektorów na oś OX. Teraz jednak źródła promieniowania w
szczelinie, zgodnie z zasadą
Huyghensa, rozłożone są w
sposób ciągły. Skutkiem tego
wypadkowe drganie o
amplitudzie A powodowane
przez fale emitowane pod kątem
0 , otrzymujemy jako sumę
bardzo dużej ilości drgań
różniących się niewiele fazą.
Różnica faz między skrajnymi
falami (promienie 1 i 3 na rys. na
stronie obok) wynosi
0 = k a sin 0 . Wypadkową
amplitudę A otrzymujemy z
amplituda “widziana” pod kątem 0 = 0 trójkąta prostokątnego (rys.
obok)
. O A !2 , <X>
sin — = stąd A = 2R sm — .
2 R 2
Z kolei długość łuku utworzona przez wektory składowe jest równa amplitudzie wypadkowej
A0, którą otrzymamy dla kąta ugięcia 0 = 0. Mamy R 0 - A o czyli R = A 0/ & .
Wstawiając R do wzoru na amplitudę otrzymujemy A = A 0 - n^ ^ - , a ponieważ natężenie fali
warunek wystąpienia
minimum szerokość szczeliny
dyfrakcyjnego
168 Siatka dyfrakcyjna
równoległa wiązka
promieni świetlnych
rząd widma
różnica długości dwóch fal rozróżnialnych
przez siatkę dyfrakcyjną
170 Zdolność rozdzielcza przyrządów optycznych
odległość między
płaszczyznami
atomowymi kryształu
■ Polaryzacja światła. Światło podobnie jak każda fala elektromagnetyczna jest falą
—► —►
prostopadła E ± jest pochłaniana. Wartość natężenia wynosi E^ = E cos a; to samo odnosi się
do odpowiednich amplitud pola elektrycznego E 0(j = E 0 cos a. Ponieważ natężenie fali
elektromagnetycznej jest proporcjonalne do kwadratu amplitudy otrzymujemy prawo Malusa.
Załóżmy teraz, że na polaryzator pada wiązka światła
niespolaryzowanego. Wiązkę tą możemy traktować jako płaszczyzna
nieskończoną sumę fal świetlnych o równomiernym rozkładzie
kątowym. Niech całkowite natężenie wiązki światła wynosi I.
W przedziale kątów a i a + d a (patrz rysunek obok) zawarte
jest natężenie dl =— da. Zgodnie z prawem Malusa przez
2n
polaryzator przechodzi natężenie dl^ = d /c o s 2 a. Całkowite
natężenie przepuszczone przez polaryzator wynosi
i 2? , . i ,
Optyka 173
; ^ •k ie ru n ek polaryzacji
127.1 Prawo Malusa
natężenia pola elektrycznego
natężenia pola elektrycznego światła przepuszczona,
i światła padającego £„ = £ cos a
bezwzględne współczynniki
warunek Brewstera
załamania obu ośrodków
kąt Brewstera
względny współczynnik
częściowo spolaryzowane światło załamane załamania ośrodka 2 względem 1
■ Fotometria zajmuje się energetycznym opisem światła - promieniowania, które może być
odbierane przez oko (ludzkie). W przypadku światła często używa się specyficznych wielkości
fotometrycznych odnoszących się do źródła światła oraz do powierzchni na którą pada światło.
Wielkości te uwzględniają niejednakową czułość ludzkiego oka na różne długości fal.
■ Strumień świetlny jest równy ilości energii świetlnej emitowanej przez źródło w jednostce
czasu. Energetycznie strumień świetlny odpowiada mocy promieniowania. Ze względu na
niejednakową czułość oka ludzkiego na różne długości fal jednostki mocy (W) oraz strumienia
świetlnego (lm - lumen) możemy porównać dla określonych długości fal lub źródeł o określonej
charakterystyce promieniowania. Np. dla X = 555 nm, 1lm = 0,00155 W lub 1W = 650 lm
■ Światłość (natężenie źródła światła) określa ilość energii świetlnej emitowanej przez źródło
światła w jednostce czasu w danym kierunku. Światłością / nazywa się wielkość mierzoną
stosunkiem strumienia świetlnego dO rozchodzącego się w elementarny kąt bryłowy dO do
wielkości tego kąta (patrz rysunek po prawej stronie). Jednostka światłości lcd (kandela) jest
jednostką podstawową układu SI. Stąd jednostka strumienia świetlnego lim = lcd •lsr.
4n
Całkowity strumień świetlny wynosi zatem <ł>= J / dfi . Dla źródła światła izotropowego
o
O
(promieniującego jednakowo we wszystkich kierunkach) / =const i <J>= 4nI czyli 1 = — .
4%
■ Emitancja świetlna. Emitancja R (zdolność emisyjna) źródła mierzona w W / m 2 jest to moc
promieniowania z jednostki powierzchni źródła promieniowania. Jej fotometryczny
odpowiednik - emitancja świetlnaM, jest stosunkiem strumienia świetlnego dd> emitowanego z
powierzchni źródła dS do wielkości tej powierzchni (czyli strumień świetlny emitowany z
jednostki powierzchni źródła). Jednostką emitancji świetlnej jest lim / m 2 .
■ Luminancja (jaskrawość) jest to wielkość, która określa subiektywne wrażenia wzrokowe
jaskrawości (jasności) źródła oglądanego z danego kierunku. Luminancja L jest wartością
światłości elementu powierzchni źródła światła o polu dó" widzianego pod kątem a względem
normalnej do dS. Stąd całkowita światłość (rozciągłego) źródła światła wynosi / = J Lcos ad S ,
5,
światłość źródła
strumień świetlny
wysyłany w kąt
bryłowy dQ
131. Emitancja świetlna
strumień świetlny emitowany
przez źródło z powierzchni dó
132. Luminancja
p
świetlna m światłość elementu powierzchni
źródła emitowana pod kątem a
” 7^ do powierzchni
natężenie
oświetlenia
kąt między normalną do powierzchni
a promieniem światła padającego na
odległość od element powierzchni
punktowego źródła