FIZYKA K.

SIERANSKI
K. JEZIERSKI
B. KO t o DKA

WZORY I PRAWA
Z OBJAŚNIENIAMI
J J

częsc n
skrypt do zajęć z fizyki dla studentów I i II roku
W Y ŻS ZY C H U C ZELN I

OFICYNA
WYDAWNICZA
 Kazimierz Sierański, Krzysztof Jezierski
Bogumił Kołodka

FIZYKA
WZORY I PRAWA
Z OBJAŚNIENIAMI

CZĘŚĆ II
skrypt do zajęć z fizyki dla studentów I i II roku

O FIC YN A W YD A W N IC ZA

ó & U p ia

WROCŁAW 2005
178 Spis treści

Termodynamika
1. Układ termodynamiczny 5

2. Proces termodynamiczny 5

3. Bilans cieplny 5

4. Pierwsza zasada termodynamiki 7

4.1 Pierwsza zasada termodynamiki w postaci różniczkowej 7

5. Praca w procesie termodynamicznym 7

6 . Równanie stanu gazu doskonałego (Równanie Clapeyrona) 9

6 .1 Równanie stanu dla stałej masy gazu 9

7. Przemiany stanu gazu doskonałego 11

7.1 Przemiana izobaryczna 11

7.2 Przemiana izochoryczna 11

7.3 Przemiana izotermiczna 13

7.4 Przemiana adiabatyczna 13
8 . Cykl Carnota 15
9. Druga zasada termodynamiki 15
10. Sprawność silnika cieplnego 15
11. Równanie Van der Waalsa 17
11.1 Przemiany izotermiczne gazów rzeczywistych 17
12. Wzór Clausiusa-Clapeyrona 19
13. Wykres charakterystyczny 19
14. Reguła faz Gibbsa 19
15. Procesy samorzutne 21
16. Proces odwracalny i nieodwracalny 21
17. Entropia w procesie odwracalnym 23
17.1 Zmiana entropii gazu doskonałego 23
17.2 Entropia w układzie izolowanym 23
18. Potencjały termodynamiczne 25
18.1 Energia swobodna 25
18.2 Entalpia 25
18.3 Potencjał termodynamiczny Gibbsa (entalpia swobodna) 25
19. Związki Maxwella 25
20. Ciśnienie gazu doskonałego 27
21. Związek energii kinetycznej z temperaturą 27
 Spis treści 179
22. Prędkość średnia kwadratowa 27
23. Zasada ekwipartycji energii 29
24. Energia wewnętrzna gazu doskonałego 29
25. Zależność ciepła molowego od temperatury 29
26. Rozkład Maxwella 31
27. Rozkład Boltzmanna 33
27.1 Wzór barometryczny 33
27.2 Rozkład Boltzmanna dla skończonej liczby stanów energetycznych 33
28. Entropia - interpretacja statystyczna 35
29. Trzecia zasada termodynamiki (Twierdzenie Nemsta) 35
30. Średnia droga swobodna 37
31. Dyfuzja 37
32. Przewodnictwo cieplne 39
33. Lepkość (tarcie wewnętrzne) 39
34. Rozszerzalność cieplna ciał 41
34.1 Rozszerzalność liniowa ciał stałych 41
34.2 Rozszerzalność objętościowa ciał 41
34.3 Rozszerzalność objętościowa gazów (idealnych) 41
34.4 Anomalna rozszerzalność wody 41

Pole elektrostatyczne
35. Pole elektrostatyczne ładunku punktowego 43
35.1 Wektor natężenia pola elektrostatycznego ładunku punktowego 43
35.2 Praca sił pola elektrostatycznego ładunku punktowego 45
35.3 Potencjał pola elektrostatycznego ładunku punktowego 45
36. Pole elektryczne od układu ładunków punktowych 47
36.1 Zasada superpozycji pól 47
36.2 Siła działająca na ładunek i energia potencjalna tego ładunku w dowolnym
polu elektrostatycznym 47
37. Związek między wektorem natężenia pola i potencjałem 49
37.1 Postać całkowa 49
37.2 Postać różniczkowa 49
38. Pole dipola elektrycznego 51
39. Pole elektrostatyczne polem sił zachowawczych 53
39.2 Bezwirowość pola elektrostatycznego 53
180 Spis treści
40. Strumień wektora natężenia pola elektrycznego 55
41. Prawo Gaussa 55
41.1 Prawo Gaussa w postaci różniczkowej 55
42. Pole naładowanej powierzchni kulistej 57
42.1 Pole kuli naładowanej objętościowo 57
43. Jednorodne pole elektrostatyczne 59
43.1 Pole elektrostatyczne pomiędzy naładowanymipłaszczyznami 59
44. Dipol w j ednorodnym polu elektrostatycznym 61
44.1 Energia dipola w jednorodnym polu elektrostatycznym 61
45. Dipol indukowany 61
46. Dielektryk w jednorodnym polu elektrycznym 63
47. Pole elektryczne w dielektryku 65
47.1 Prawo Gaussa dla ładunku w dielektryku 65
48. Wektor indukcji elektrycznej 65
49. Pole elektryczne w przewodniku 67
49.1 Naładowany przewodnik 67
49.2 Przewodnik w zewnętrznym polu elektrycznym 67
50. Pojemność elektryczna przewodnika 69
50.1 Pojemność przewodzącej kuli 69
51. Pojemność elektryczna kondensatora 69
51.1 Pojemność kondensatora płaskiego 69
51.2 Pojemność kondensatora cylindrycznego 71
52. Łączenie kondensatorów 71
52.1 Łączenie szeregowe kondensatorów 71
52.2 Łączenie równoległe kondensatorów 71
53. Energia układu ładunków punktowych 73
54. Energia naładowanego kondensatora 73
55. Gęstość energii pola elektrycznego 73
56. Ruch ładunków w jednorodnym polu elektrostatycznym 75

Prąd elektryczny
57. Natężenie prądu elektrycznego 77
58. Gęstość prądu 77
59. Zależność gęstości prądu od prędkości nośników 79
59.1 Zależność natężenia prądu od prędkości ruchu uporządkowanego nośników 79
 Spis treści _ 1

59.2 Gęstość prądu w przypadku dwóch rodzajów nośników 79

60. Równanie ciągłości prądu 81
60.1 Równanie ciągłości prądu w postaci różniczkowej 81
61. Prawo Ohma 83
62. Opór przewodnika 83
63. Zależność oporu właściwego przewodnika od temperatury 83
64. Prawo Ohma w postaci różniczkowej 85
65. Przewodnictwo właściwe 85
65.1 Przewodnictwo w przypadku dwóch rodzajów nośników 85
6 6 . Siła elektromotoryczna (SEM) 87
67. Spadek potencjału na odcinku obwodu zawierającym SEM 87
6 8 . Prawo Ohma dla obwodu zamkniętego 87
69. Prawa Kirchhoffa 89
69.1 Pierwsze Prawo Kirchhoffa 89
69.2 Drugie Prawo Kirchhoffa 89
70. Połączenie równoległe oporników 91
71. Połączenie szeregowe oporników 91
72. Połączenie szeregowe ogniw 93
73. Połączenie równoległe jednakowych ogniw 93
74. Praca stałego prądu elektrycznego 95
74.1 Prawo Joule’a - Lenza 95
75. Moc prądu elektrycznego 95
75.1 Gęstość mocy cieplnej 95
76. Prawa elektrolizy 97
76.1 I prawo elektrolizy Faradaya 97
76.2 II prawo elektrolizy Faradaya 97
77. Przewodnictwo właściwe elektrolitów 97
78. Mikroskopowa teoria przewodnictwa 99
79. Prawo Ohma i prawo Joule’a - Lenza 99
80. Prawo Wiedemana - Franza 99

Pole magnetyczne
81. Linie pola magnetycznego 101
81.1 Pole magnetyczne przewodu z prądem 101
81.2 Pole magnetyczne solenoidu 101
182 Spis treści
81.3 Pole magnetyczne magnesu stałego 101
82. Strumień indukcji magnetycznej (strumień magnetyczny) 103
83. Prawo Gaussa dla pola magnetycznego 103
83.1 Prawo Gaussa dla pola magnetycznego w postaci różniczkowej 103
84. Siła Lorentza 105
85. Siła Ampere’a działająca na prostoliniowy przewodnik z prądem 105
86 . SiłaAmpere’a 107
87. Oddziaływanie dwóch przewodów prostoliniowych z prądem 107
88 . Obwód z prądem w j ednorodnym polu magnetycznym 109
88 .1 Energia obwodu z prądem w polu magnetycznym 109
89. Moment magnetyczny elektronu w atomie 111
89.1 Orbitalny moment magnetyczny 111
89.2 Własny moment magnetyczny elektronu 111
90. Prawo Biota - Savarta 113
91. Prawo Ampere’a 115
91.1 Różniczkowe prawo Ampere’a 115
92. Natężenie pola magnetycznego (w próżni) 115
93. Pole magnetyczne przewodu prostoliniowego z prądem 117
94. Pole magnetyczne solenoidu 117
95. Pole magnetyczne obwodu kołowego z prądem 119
95.1 Indukcja magnetyczna w środku obwodukołowego z prądem 119
95.2 Indukcja magnetyczna na osi obwodu kołowegoz prądem 119
96. Ruch ładunku w polu magnetycznym 1 21
97. Efekt Halla 123
97.1 Napięcie Halla 123
98. Własności magnetyczne ciał 125
98.1 Wektor magnetyzacji 125
98.2 Pole magnetyczne w magnetyku 125
98.3 Względna przenikalność magnetyczna 125
98.4 Natężenie pola magnetycznego 125
99. Podział substancji magnetycznych 127
99.1 Diamagnetyki 127
99.2 Paramagnetyki 127
99.3 Ferromagnetyki 127
 Spis treści 183

Indukcja elektromagnetyczna
100. Prawo indukcji Faradaya 129
100.1 Reguła Lenza 129
101. Indukcja własna 131
101.1 Indukcyjność solenoidu - cewki 131
102. Indukowane pole elektryczne 133
102.1 Uogólnione prawo indukcji Faradaya 133
102.2 Prawo indukcji Faradaya w postaci różniczkowej 133
103. Energia pola magnetycznego 135
103.1 Obwód RL 135
103.2 Gęstość energii pola magnetycznego 135
104. Uogólnione prawo Ampere’a 137
104.1 Prawo Ampere’a w postaci różniczkowej 137
105. Równania Maxwella 139
106. Pole elektryczne i magnetyczne na granicy dwóch ośrodków 141
106.1 Pole elektryczne na granicy dwóch dielektryków 141
106.2 Pole magnetyczne na granicy dwóch magnetyków 141

Drgania elektromagnetyczne
107. Drgania harmoniczne w obwodzie LC 143
107.1 Okres drgań w obwodzie 143
107.2 Energia obwodu drgającego LC 143
108. Drgania tłumione w obwodzie RLC 145
109. Drgania wymuszone w obwodzie RLC 147
110. Prawo Ohma dla prądu zmiennego 149
111. Moc w obwodach prądu zmiennego 151
112. Transformator 151

Fale elektromagnetyczne
113. Elektromagnetyczna (EM) fala płaska 153
113.1 Monochromatyczna płaska fala EM 153
114. Energia fal 155
115. Natężenie fali elektromagnetycznej 155
116. Pęd przenoszony przez falę elektromagnetyczną 155
184 Spis treści
117. Oddziaływanie fal elektromagnetycznych z materią 157
117.1 Prędkość grupowa i dyspersja 157
117.2 Absorpcja fali przez ośrodek. Prawo Bouguera-Lamberta 157

Optyka
118. Odbicie i załamanie światła na granicy dwóch ośrodków 159
118.1 Współczynnik odbicia i transmisji dla padania normalnego 159
119. Interferencja fal z dwóch źródeł 161
120. Interferencja fal z wielu źródeł 163
121. Interferencja w cienkich warstwach 165
122. Interferometr Michelsona 165
123. Dyfrakcja na szczelinie 167
124. Siatka dyfrakcyjna 169
125. Zdolność rozdzielcza a dyfrakcja 171
125.1 Kryterium Rayleigh’a 171
126. Dyfrakcja promieni rentgenowskich 171
127. Polaryzacja światła 173
127.1 Prawo Malusa 173
127.2 Stopień polaryzacji (światła częściowo spolaryzowanego) 173
128. Polaryzacj a przy odbiciu i załamaniu 175
129. Zjawisko dwójłomności 175
130. Światłość źródła 177
131. Emitancja świetlna 177
132. Luminancja świetlna 177
133. Natężenie oświetlenia 177
134. Prawo Lamberta 177
 Wprowadzenie 3
Skrypt ten jest zbiorem najczęściej używanych wzorów dotyczących
termodynamiki, elektryczności, magnetyzmu i optyki. Wzory są opatrzone
komentarzem ułatwiającym ich stosowanie w zadaniach, a także w możliwie jak
najprostszy sposób wyjaśniającym ich pochodzenie. Nie unikaliśmy też zamieszczania
stosunkowo łatwych partii materiału, mieszczących się w programie szkoły średniej,
gdyż nasze doświadczenie dydaktyczne pokazuje, że istnieją często spore braki w
opanowaniu tego materiału. Chociaż skrypt jest pomyślany jako pomoc przy
rozwiązywaniu zadań, to myślimy, że będzie on też przydatny przy szybkim i
skutecznym przygotowywaniu się do egzaminu z fizyki.

Ze zbioru wzorów można korzystać na wiele sposobów. Na stronach

nieparzystych są umieszczone wzory często wzbogacone odpowiednim rysunkiem z
opisem wielkości występujących w danym wzorze. Czasem wystarczy więc tylko
znaleźć wzór, który ma być użyty w zadaniu. Na stronach parzystych znajdują się
zwięzłe komentarze do wzorów znajdujących się na stronie sąsiedniej. Komentarze te
mogą wręcz naprowadzić na odpowiedni sposób rozwiązania zadania, czy też ułatwić
samo zrozumienie wzoru. Jeśli wystąpią kłopoty ze zrozumieniem materiału na danej
stronie, przydatne może być cofnięcie się do wcześniejszych partii materiału. Naszym
celem było przedstawienie jak największej ilości informacji w sposób jasny i
przejrzysty. Stąd wiele rysunków, objaśnień i przykładów. Mamy nadzieję, że
nowatorska forma skryptu spotka się z życzliwym przyjęciem Czytelników. Wszelkie
uwagi i propozycje zostaną wzięte pod uwagę przy opracowywaniu dalszych wydań
skryptu.

Autorzy
4 Pojęcia podstawowe. Ciepło

■ Układ termodynamiczny - zbiór obiektów wymieniających energią pomiędzy sobą lub między
sobą a obiektami zewnętrznymi czyli otoczeniem. Układ termodynamiczny może wymieniać z
otoczeniem także masę i wtedy układ taki nazywamy otwartym. Jeśli wymiana energii i masy z
otoczeniem nie zachodzi, to mówimy o izolowanym układzie termodynamicznym. Przykładem
układu otwartego jest żywy organizm, który pomimo że wymienia materię z otoczeniem stanowi
integralną całość.
■ Parametry stanu układu - mierzalne wielkości fizyczne charakteryzujące stan fizyczny układu.
Podstawowymi parametrami stanu są temperatura T, ciśnienie p oraz objętość V a dla układów
otwartych także masa m. Temperatura i ciśnienie mogą być stałe w całym układzie, bądź być
różne w różnych częściach układu. Równowaga termodynamiczna (stan równowagowy), to
stan, w którym nie zachodzą żadne makroskopowe procesy, czyli wartości parametrów stanu układu
są stałe, &p i T jednakowe w całym układzie.
■ Proces (przemiana) termodynamiczny - przejście między różnymi stanami układu. Proces
nieodwracalny to taki proces, po zajściu którego powrót układu do stanu pierwotnego bez
żadnych zmian w otoczeniu jest niemożliwy.
■ Możliwe są dwa różne sposoby przekazywania energii ciału: w postaci pracy i w postaci ciepła.
Przekazywanie energii w postaci pracy nazywa się pracą wykonywaną na danym ciele. Dostarczanie
ciepła ciału prowadzi do zmiany jego temperatury lub zmiany stanu jego skupienia (przemiana
fazowa).
■ Bilans cieplny. W izolowanym układzie termodynamicznym ciał o różnych temperaturach
obowiązuje zasada zachowania ilości ciepła zwana zasadą bilansu cieplnego:
Ilość ciepła pobranego przez ciała o niższej temperaturze równa się ilości ciepła oddanego przez ciała
o wyższej temperaturze.
Ilość ciepła Q pobierana przez ciało, która nie powoduje zmiany jego stanu skupienia jest
proporcjonalna do masy ciała i do przyrostu temperatury. Współczynnikiem proporcjonalności jest
ciepło właściwe c, które charakteryzuje substancję. Ciepło właściwe można zatem zdefiniować jako
ilość ciepła potrzebną do ogrzania jednego kilograma substancji o jeden stopień. Ciepło molowe
natomiast jest równe ilości ciepła potrzebnego do ogrzania jednego mola substancji o jeden stopień.
Jeden mol substancji zawiera N A = 6,023 -1023 (liczba Avogadro) cząsteczek.

■ Energię zgromadzoną w układzie będącym w stanie równowagi nazywa się w termodynamice

energią wewnętrzną i oznacza przez U. Składa się na nią suma energii kinetycznych ruchu cieplnego
cząsteczek i energii potencjalnych ich wzajemnego oddziaływania. Do sumy tej wchodzą energie
kinetyczne rozmaitych rodzajów ruchu cząsteczek, takich, jak ruch postępowy cząsteczek, rotacje
cząsteczek, oscylacje atomów w cząsteczce itd. Podobnie energia potencjalna może odnosić się do
wzajemnego oddziaływania cząsteczek, atomów, elektronów z jądrami itd. Jednak znajomość
całkowitej energii wewnętrznej nie jest nam zwykle potrzebna, gdyż interesują nas głównie jej
zmiany. Przy obliczaniu energii wewnętrznej zatem te rodzaje energii, które nie ulegają zmianie w
rozważanych przemianach ciała są na ogół pomijane. Energia wewnętrzna jest funkcją stanu układu,
tzn. w danym stanie równowagi (dla określonych (p, V, T) układ ma określoną energię wewnętrzną
niezależną od sposobu doprowadzenia układu do tego stanu. Przejściu układu z jednego stanu
równowagi w inny stan równowagi towarzyszy zmiana energii wewnętrznej AU układu
termodynamicznego.
 Termodynamika 5

1. Układ termodynamiczny

energia wewnętrzna (funkcja stanu

układu termodynamicznego)
ciśnienie, objętość, temperatura
(parametry stanu układu
termodynamicznego)

2. Proces termodynamiczny
parametry stanu układu na końcu
parametry stanu układu na początku procesu termodynamicznego

proces termodynamiczny - przejście zmiana energii

z jednego stanu równowagi w inny wewnętrznej układu
stan równowagi

3. Bilans cieplny

ciepło pobrane przez ciała

o niższej temperaturze
^pob Q q&& ciepło oddane przez ciała
o wyższej temperaturze

ciepło pobrane (oddane)

podczas zmiany stanu skupienia topnienia L, parowania r, itd.)

6 Pierwsza zasada termodynamiki. Praca

■ Zerowa zasada termodynamiki. Jeżeli stykające się dwa ciała znajdują się w równowadze
cieplnej, to ciałom tym przypisuje się taką samą temperaturę. Jeżeli natomiast pierwsze ciało
przekazuje ciepło drugiemu, to mówimy, że pierwsze ciało ma wyższą temperaturę od drugiego.
Po pewnym czasie ustala się stan równowagi cieplnej - ustala się temperatura T układu dwóch
ciał. Wynika stąd sformułowanie tzw. “zerowej” zasady termodynamiki:
Jeżeli dwa ciała znajdują się w stanie równowagi cieplnej z trzecim ciałem, to są one w
równowadze cieplnej ze sobą. To trzecie ciało może służyć do określenia temperatury
(termometr).
■ Pierwsza zasada termodynamiki wyraża zasadę zachowania energii. Jedno z jej
sformułowań brzmi: Ciepło dostarczone układowi zostaje zużyte na zwiększenie energii
wewnętrznej układu i na wykonanie przez układ pracy przeciwko siłom zewnętrznym.
■ W opisie przemian termodynamicznych posługujemy się zarówno pojęciem pracy W
wykonanej przez układ jak i pojęciem pracy W ' = - W wykonanej nad układem. Często o
użyciu takiego czy innego pojęcia decyduje to, która z dwóch prac będzie dodatnia. Natomiast
do opisu ciepła wygodnie jest stosować pojęcie ciepła dostarczonego do układu. Wtedy, jeśli
układ pobiera ciepło z otoczenia, to ciepło dostarczone do układu Q > 0 , jeśli układ oddaje
ciepło, to Q< 0.
■ Gdy układ termodynamiczny jest maszyną działającą okresowo, tzn. gdy układ w wyniku
jakiegoś procesu wraca do stanu pierwotnego, to wtedy AU = 0, a zatem W = Q, gdzie Q jest
wypadkowym ciepłem dostarczonym do układu w jednym cyklu, a W pracą wykonana przez
układ w jednym cyklu. Wynika stąd inne sformułowanie pierwszej zasady termodynamiki:
Nie można zbudować silnika działającego okresowo, który wykonywałby pracę bez
doprowadzania do niego energii lub wykonywałby pracę większą od ilości doprowadzonej do
niego energii (niemożliwe jest zbudowanie perpetuum mobile pierwszego rodzaju).
■ Różniczkowa postać pierwszej zasady termodynamiki. W przypadku bardzo małej zmiany
parametrów stanu układu pierwszą zasadę termodynamiki zapisujemy w tzw. postaci
różniczkowej
d Q =d U + d W .
Energia wewnętrzna układu jest funkcją jego stanu. Oznacza to, że podczas dowolnego procesu,
w wyniku którego układ wraca do stanu wyjściowego, całkowita zmiana jego energii
wewnętrznej równa jest zeru. Wyrazić można to następującą zależnością j)d£/ = 0, która jest
warunkiem koniecznym i wystarczającym, aby dt/było różniczką zupełną.
Praca i ciepło podobnej zależności nie spełniają, zatem dWi d Q nie są różniczkami zupełnymi.
■ Praca w procesie termodynamicznym. W dwuwymiarowym układzie współrzędnych, w
którym na osiach jest ciśnienie i objętość, zależność p od V w pewnym procesie przedstawia
krzywa (rys. po prawej stronie). Punkty {p\, V\) i (p2, V2) charakteryzują początkowy i końcowy
stan układu, a krzywa je łącząca przedstawia pewien proces termodynamiczny. Praca
wykonywana przez układ jest równa polu pod krzywą (zakreskowana część wykresu) i można ją
obliczyć jako całkę oznaczoną. Wielkość pracy zależy zatem nie tylko od początkowego i
końcowego stanu układu, ale i od tego po jakiej krzywej odbywała się zmiana stanu, czyli od
rodzaju procesu.
 Termodynamika 7

4. Pierwsza zasada termodynamiki układ pobiera ciepło

siły zewnętrzne
wykonują pracę
nad układem układ wykonuje
pracę przeciwko
siłom zewnętrznym

układ termodynamiczny
'ijrQ < 0
układ oddaje ciepło
ciepło dostarczone do układu

4.1 Pierwsza zasada termodynamiki w postaci różniczkowej

ilość ciepła dostarczona

do układu dQ = dU + dW

przyrost energii • praca elementarna wykonana

wewnętrznej układu przez układ przeciwko siłom
zewnętrznym, &W - p d V

5. Praca w procesie termodynamicznym

8 Gaz doskonały

■ Gaz doskonały definiuje się następująco:

- cząsteczki gazu poruszają się chaotycznie we wszystkich kierunkach, z których żaden nie jest
uprzywilejowany,
- cząsteczki zderzają się sprężyście ze sobą wzajemnie i ze ściankami naczynia, w którym
znajduje się gaz,
- między cząsteczkami nie działają żadne siły, poza krótką chwilą, w której następuje zderzenie,
- cząsteczki poruszają się od zderzenia do zderzenia ruchem jednostajnym prostoliniowym,
- suma objętości wszystkich cząsteczek gazu jest dużo mniejsza od objętości naczynia, w którym
znajduje się gaz.
Każdy gaz rzeczywisty pod odpowiednio małym ciśnieniem (dostatecznie rozrzedzony) ma
własności zbliżone do gazu doskonałego.
■ Stan danej masy gazu jest określony przez wartości trzech parametrów: ciśnienia p , objętości
V i temperatury T. Związek między tymi parametrami może być dany w postaci równania
F ( p , V , T ) = 0 , które nazywamy równaniem stanu. Dla gazu doskonałego równanie stanu
(równanie Ciapeyrona) ma postać p V = nRT, gdzie n jest liczbą moli gazu, a R stałą gazową.
Dla stałej masy gazu równanie to możemy zapisać w postaci p V / T =const. Wprowadzając
wielkość k = R / N A , która jest nazywana stałą Boltzmanna, a N A = 6,023-1023mol'1jest liczbą
cząsteczek w jednym molu gazu (liczba Avogadro), możemy przekształcić równanie
Ciapeyrona do postaci
pV ~ — R T = n N A — T = n N Ak T = N k T ,
M Na a
gdzie N jest całkowitą liczbą cząsteczek gazu.

■ W w arunkach norm alnych (T0 = 273K = 0 °C , p 0 = 1,10-105 Pa) objętość 1 mola każdego
gazu jest stała i wynosi
RT 8,31— -— 273 K
V0 =n —-5- = lm ol-----^ o L K -------- = 22ą . 1(T3m 3 = 22,41.
Po 1,1-105 Pa
♦ Pytanie. Czy powietrze w warunkach normalnych można traktować jako gaz idealny?
Odpowiedź. W tym celu obliczmy ile wynosi stosunek sumarycznej objętości cząsteczek
powietrza znajdujących się w jednym molu powietrza do objętości jednego mola powietrza (VQ).
Dla uproszczenia załóżmy, że powietrze składa się tylko z cząsteczek tlenu 0 2 i N2 azotu
(pomijamy inne gazy, których zawartość w powietrzu jest mniejsza niż 1%). Każdą z tych
cząsteczek traktujemy jako dwie połączone ze sobą kulki o promieniu ~ 1A = 10_lom Objętość
cząsteczki powietrza (tj. 0 2 lub N2) wynosi więc
Vcz
C2 = 2 -3K r 3 » 8A 3= 8-10_30m3.

Sumaryczna objętość wszystkich cząsteczek wynosi

N a -Vcz - lmol =48-10_7m3.
Stosunek tej objętości do V0 = 22,4-10-3 m 3 i wynosi w przybliżeniu 10~4. Tak więc powietrze
w warunkach normalnych z dobrym przybliżeniem możemy traktować jako gaz idealny.
 Termodynamika

6. Równanie stanu gazu doskonałego (Równanie Clapeyrona)

liczba wszystkich
cząsteczek gazu
stała Boltzmanna, liczba Avogadro,
A' = 1,38-10-23 J/K N a = 6,023-1023mol'1
pV=NkT

6.1 Równanie stanu dla stałej masy gazu

parametry stanu gazu

doskonałego na początku
procesu termodynamicznego procesu termodynamicznego
10 Przemiany stanu gazu doskonałego

■ W trakcie przemiany izobarycznej spełniony jest warunekp = const, a więc z równania stanu
gazu doskonałego wynika zależność V/T =const lub Vx/7j = V2 jT2 (prawo Gay - Lussaca).
W czasie przemiany izobarycznej gaz pobiera ciepło i wykonuje pracę. Ilość ciepła potrzebna do
ogrzania n moli gazu od temperatury T do temperatury T + AT w przemianie izobarycznej
wyraża się wzorem
Q = n C pA T ,
gdzie zakładamy, że Cp - ciepło molowe pod stałym ciśnieniem jest stałe.
Praca W wykonana przez gaz w przemianie izobarycznej wyraża się wzorem
V1 v,

fV = j p d V = p j d V = p{V2 -Vf ) = p A V .
r, K
Pierwsza zasada termodynamiki dla tej przemiany ma więc postać
n C pAT = AU + p AV.

■ Przemiana izochoryczna gazu doskonałego zachodzi przy warunku V = const, który jest
równoważny warunkowi p j T = const lub p x/7j = /?2/Z2 (prawo Charlesa).
W czasie przemiany izochorycznej gaz nie wykonuje pracy W = p A V = 0, gdyż AV = 0.
Ilość ciepła potrzebna do ogrzania n moli gazu od temperatury T do temperatury T + A r wynosi
Q = n C v AT, gdzie Cv jest ciepłem molowym przy stałej objętości. Pierwsza zasada
termodynamiki dla tej przemiany ma więc postać
n C v AT = AJJ.
Powyższy wzór w postaci różniczkowej dU = n C v dT wyraża zmianę energii wewnętrznej n
moli gazu przy zmianie temperatury o d r w dowolnym procesie termodynamicznym.

■ Równanie Mayera. Zastosujmy pierwszą zasadę termodynamiki do przemiany izobarycznej

n moli gazu doskonałego
n C pA T = A U + p A V .
Ponieważ dla gazu doskonałego mamy AU = n Cv AT, więc otrzymujemy
n C pAT = «CvAr+ pAV.
Z równania Clapeyrona mamy p AV = nR AT. Zatem
n C pA T - n R A T = n C y A T ,
skąd dzieląc obie strony równania przez n A T otrzymujemy
Cp - C y =R.
Dla każdego gazu ciepło molowe pod stałym ciśnieniem jest zawsze większe od ciepła
molowego w stałej objętości o wielkość równą stałej gazowej. Równanie Mayera można także
zapisać dla ciepeł właściwych

gdzie M jest masą cząsteczkową gazu.

 Termodynamika 11

7. Przemiany stanu gazu doskonałego izobara

7.1 Przemiana izobaryczna (p =const)
P
objętość gazu
doskonałego P
I w
temperatura bezwzględna
gazu doskonałego
t f vTv
ciepło pobrane przez gaz w czasie
przemiany izobarycznej ciepło molowe przy praca w przemianie
stałym ciśnieniu izobarycznej

W = p ( V 2 -k j ) = p AV

liczba moli gazu masa gazu • ciepło właściwe przy

stałym ciśnieniu

7.2 Przemiana izochoryczna izochora

(V =const)
ciśnienie gazu
doskonałego

stała wartość dla danej

ciepło pobrane przez gaz w czasie

masy gazu doskonałego V
przemiany izochorycznej
zmiana temperatury'
gazu
O - nCwAT - mcvAT

ciepło molowe przy

stałej objętości
■— t ciepło właściwe przy
stałej objętości

Równanie Mayera
stała gazowa

ciepło molowe przy stałym ciśnieniu ciepło molowe przy stałej objętości
12 Przemiany stanu gazu doskonałego

■ W przemianie izotermicznej gazu doskonałego warunek T =const jest równoważny

warunkowi p V =const lub p xVj = p 2R2 (prawo Boyle’a-Mariotte‘a). W przemianie
izotermicznej zmiana energii wewnętrznej jest równa zeru, gdyż temperatura gazu nie zmienia
się dU = n C v dT = 0. Gdy gaz pobiera ciepło, to jest ono całe zużyte na wykonanie przez gaz
pracy Q = W. Pracę wykonywaną przez gaz w przemianie izotermicznej obliczamy ze wzoru
v,
fV = J p d V .

<•d V V->
Podstawiając ciśnienie p = nR TjV otrzymujemy W = n R T J — = nRT \n ~ .

■ Przemiana adiabatyczna jest to proces, podczas którego nie zachodzi wymiana ciepła z
otoczeniem. Można to uzyskać poprzez oddzielenie układu od otoczenia dobrymi izolatorami
cieplnymi lub jeżeli proces przeprowadzimy dostatecznie szybko.
Z pierwszej zasady termodynamiki d Q=d U + dlV wynika, że ponieważ dO = 0, to d U +d W = 0.
Czyli w przemianie adiabatycznej praca wykonywana przez układ równa jest ubytkowi energii
wewnętrznej układu, a więc d W = - d U.
Przyrost energii wewnętrznej układu powoduje wzrost jego temperatury. Ten wzrost
temperatury powoduje dodatkowy wzrost ciśnienia gazu. A więc podczas adiabatycznego
sprężania (rozprężania) gazu zmiany ciśnienia są większe niż podczas izotermicznego sprężania
(rozprężania) gazu (wykres po prawej stronie).
■ Równanie adiabaty (równanie Poissona) w postaci pV'! =const otrzymujemy z pierwszej
zasady termodynamiki w postaci n Cv dT + p d V = 0.
Dalej korzystając z równania Clapeyrona a następnie Mayera mamy
— ^ — (Fdp+ pdV)+ p d V = 0.
C p +CV
cp
Po prostych przekształceniach otrzymujemy V dp + y /?d \ = 0 , gdzie y = —- . Mnożąc powyższą
Cv
równość przez Vy~l dostajemy fcf dp+ p y V'!~1d V = 0, co można zapisać jako d{pV": ) = 0, a
stąd p V ‘ = co n st.
Z równania adiabaty dla zmiennychp i V można przejść do zmiennych T i V. Skorzystamy w tym
celu z równania Clapeyrona. Otrzymujemy p V =nRTV' (j l ' = nRFVy 1 =const. Stąd
7 T Y“l =const (stałe występujące w dwóch ostatnich równaniach są oczywiście różne). Tak więc
równanie adiabaty może być wyrażone poprzez dowolne dwie wielkości spośród p, V, T.
■ Przem ianą politropową nazywamy przemianę, podczas której ciepło molowe C (ciepło
właściwe c) jest stałe. Równanie politropy gazu doskonałego ma postać p V n =const, gdzie

n ------- ^ nazywamy wykładnikiem politropy.

C —C y
Wszystkie dotychczas omówione przemiany są szczególnymi przypadkami przemiany
politropowej. W przemianie izobarycznej C = C p a więc n = 0, izoehorycznej C = C V czyli
n = x , izotermicznej n = 1. Przemiana adiabatyczna również jest przemianą politropową dla
n = T-
 Termodynamika 13

7.3 Przemiana izotermiczna

stała wartość dla danej
ciśnienie gazu masy gazu doskonałego
doskonałego

•objętość gazu doskonałego

7.4 Przemiana adiabatyczna cieplo mo,owe przy

14 Cykl Carnota. Druga zasada termodynamiki

■ Procesem kołowym albo cyklem nazywamy taki proces, w wyniku którego układ
termodynamiczny powraca do stanu wyjściowego. Procesy kołowe na wykresach w układach
współrzędnych p, V przedstawia się w postaci krzywych zamkniętych. Procesy kołowe są
podstawą działania wszystkich maszyn cieplnych (silników spalinowych, maszyn parowych,
maszyn chłodniczych itp.).
■ Przykładem procesu kołowego jest cykl Carnota. Składa się on z dwóch izoterm i dwóch
adiabat (rys. po prawej stronie). Wyznaczmy pracę W jaką wykona n moli gazu doskonałego w
jednym cyklu. W przemianie izotermicznej 1-2 energia wewnętrzna gazu doskonałego jest stała.
Dlatego ciepło Q\ pobrane przez n moli gazu jest równe pracy Wt2, wykonanej przez gaz przy
przechodzeniu ze stanu 1 do stanu 2. Praca ta wynosi Qx = Wx2 - nRTx ln {V2/Vx ) • Ciepło
oddane chłodnicy jest równe pracy W24, potrzebnej do sprężania gazu ze stanu 3 do stanu 4.
Ponieważ ciepło Q2 dostarczone do układu podczas kontaktu z chłodnicą jest ujemne, dlatego
wygodniej jest mówić o cieple oddanym do chłodnicy \Q2 [ Praca ta jest równa
W34 =jQ2 1=nRT2 ln(F3)V4 ). Stany 1 i 4 leżą na wspólnej adiabacie. Również stany 2 i 3 leżą na
wspólnej adiabacie. Dlatego na podstawie równania Poissona dla zmiennych T i V (str. 14)
możemy napisać 7jV^~x = T2Vj~y oraz TXV]~{ = T2V3 ~]. Dzieląc stronami oba ostatnie
równania otrzymujemy V2 jVx = V3jV4. Zatem praca wykonana przez gaz w czasie jednego cyklu
Carnota jest równa
W = QX-\Q2 \=Wn ~ w i 4, =nRTx ln(V2/Vx ) - n R T 2 \n(V3/V4 ) = nR(Tx - T 2 )\n(V2/Vx ) .
■ Druga zasada termodynamiki określa warunki zamiany ciepła na pracę. Jedno ze
sformułowań drugiej zasady termodynamiki (wg. Kelvina) przedstawiono po prawej stronie.
Oznacza ono, że ciepło pobrane z grzejnika musi być częściowo oddane do chłodnicy. Czyli
tylko część pobranego ciepła jest zamieniona na pracę. A więc rezultatem procesu będzie nie
tylko zamiana ciepła na pracę, lecz także oddanie części ciepła do chłodnicy. Drugą zasadę
termodynamiki można sformułować również następująco: “Niemożliwe jest perpetuum mobile
drugiego rodzaju, tzn. okresowo pracujący silnik, który pobierałby ciepło z jednego źródła i
zamieniałby to ciepło całkowicie na pracę”. Konieczna jest chłodnica. Inne równoważne
sformułowanie drugiej zasady termodynamiki (wg. Clausiusa) jest następujące: “Niemożliwy
jest proces, którego jedynym rezultatem jest przepływ ciepła od ciała o niższej temperaturze do
ciała o wyższej temperaturze”. Druga zasada termodynamiki nie zabrania przekazywania ciepła
od ciał zimniejszych do cieplejszych (np. maszyna chłodnicza). Jednakże dla zrealizowania
takiego procesu konieczne jest dodatkowe wykonanie pracy przez siły zewnętrzne.
■ Ciepło na pracę może być zamienione w urządzeniach zwanych silnikami cieplnymi. Silnik
cieplny składa się ze źródła ciepła (grzejnika) o temperaturze Tu chłodnicy o temperaturze
T2 <TX i substancji roboczej, którą jest gaz.
Pracę silnika cieplnego charakteryzuje sprawność, która jest równa stosunkowi pracy
wykonanej przez silnik do ilości ciepła pobranej ze źródła ciepła.
Obliczmy sprawność silnika wykonującego cykl Carnota
W _ nR(Tx - T 2 )\n(V2/Vx ) _ 7j - T 2
nc g, »RT, ln(F2/F, ) 7,
A zatem sprawność cyklu Carnota zależy tylko od temperatur grzejnika i chłodnicy i jest tym
większa im większa jest różnica ich temperatur.
Sprawność silników rzeczywistych jest mniejsza od sprawności silników idealnych ponieważ w
silniku rzeczywistym są straty ciepła spowodowane np. oporami ruchu.
 Termodynamika 15

10. Sprawność silnika cieplnego

16 Gaz rzeczywisty. Równanie van der Waalsa

■ Równanie stanu dla gazów rzeczywistych - równanie Van der Waalsa. Wraz ze wzrostem
ciśnienia i ze spadkiem temperatury' obserwuje się dla gazu rzeczywistego odstępstwa od
równania stanu gazu doskonałego. Wzrost gęstości gazu powoduje, że dużą rolę zaczyna
odgrywać objętość cząsteczek oraz oddziaływania międzycząsteczkowe.
Zachowanie się gazów rzeczywistych w szerokim zakresie gęstości opisuje równanie Van der
W aalsa. Otrzymuje się je przez wprowadzenie dwóch poprawek do równania stanu gazu
doskonałego {pV = nRT). Poprawka n~ajV~ charakteryzuje dodatek do ciśnienia
zewnętrznego, który' wynika ze wzajemnego przyciągania się cząsteczek gazu. Gaz wywiera na
ścianki naczynia ciśnienie p, które jest równe ciśnieniu wywieranemu na gaz z zewnątrz. Z
powodu przyciągania się cząsteczek gaz jest jakby ściskany ciśnieniem większym od p.
Ponieważ cząsteczki mają skończoną objętość, więc przestrzeń dostępna dla ruchu cząsteczek
jest w rzeczywistości mniejsza od objętości naczynia V. Poprawka nh charakteryzuje tę część
objętości, która nie jest dostępna dla ruchu cząsteczek.

■ Izotermy Van der Waalsa. Chociaż równanie van der Waalsa nie jest całkowicie ścisłe, to
bardzo dobrze opisuje ono własności gazów rzeczywistych a, z pewnymi ograniczeniami,
również par nasyconych i cieczy. Zależności ciśnienia od objętości w stałej temperaturze, które
wynikają z równania van der Waalsa przedstawiają krzywe na wykresie na stronie obok.
Temperatura Tk jest tzw. temperaturą krytyczną, tj. charakterystyczną dla danego gazu
temperaturą powyżej której gazu nie można skroplić przez zmianę ciśnienia. Dla temperatur
T > T k równanie p ( V ) = const ma tylko jeden pierwiastek matomiast dla T <Tk mogą istnieć trzy
pierwistki. Krytyczne parametry' van der Waalsa znajdujemy z: równania van der Waalsa,
równania na pochodną p' ( V) = 0 oraz na drugą pochodną p ' ' (V) = 0.

■ Izotermy gazu rzeczywistego. Dla T > Tk

izotermy gazu rzeczywistego są takie jak z
równania van der Waalsa natomiast dla T <Tk
jak na rysunku na prawej stronie. Mianowicie
w tym przypadku dla gazów rzeczywistych
część krzywej ACEDB (patrz rysunek obok)
należy zastąpić poziomym odcinkiem AB
odpowiadającym ciśnieniu pary nasyconej w
danej temperaturze p = p n - const. Z drugiej
zasady termodynamiki wynika, że
powierzchnie pól S, i S , są jednakowe. Dla
objętości V > FB mamy gaz (parę nasyconą) a
dla V < VA ciecz.

♦ Pytanie. Czy część izotermy van der Waalsa leżąca między punktami A i B nie ma żadnego
znaczenia fizycznego?
Odpowiedź. Znaczenie fizyczne mają odcinek BD powyżej linii AB - para przesycona, oraz
odcinek AC poniżej linii AB - ciecz przechłodzona.
 Termodynamika 17

11. Równanie Van der Waalsa

ciśnienie wywierane stałe Van der Waalsa

przez gaz na ścianki« (wyznaczone doświadczalnie)
liczba moli gazu
naczynia \

temperatura
bezwzględna gazu
stała gazowa,
objętość gazu
R = 8,31 J
mol-K

11.1 Przemiany izotermiczne gazów rzeczywistych

Parametry krytyczne gazu van der Waalsa

1 a 8 a
y Pk ~ 27 i1’ l k7 27 b-R

ciśnienie krytyczne krytyczna objętość 1 mola gazu ' temperatura krytyczna

18 Wzór Clausiusa-Clapeyrona

■ W zór Clausiusa-Clapeyrona opisuje zależność temperatury przemiany fazowej układu

jednoskładnikowego od ciśnienia. Może to dotyczyć zarówno topnienia, jak i parowania lub
sublimacji. Wyprowadzenie wzoru pokażemy na przykładzie parowania. W tym celu
rozpatrzmy specjalny cykl Carnota,
przedstawiony na rysunku obok,
składający się z dwóch przemian “P
izotermiczno-izobarycznych i dwóch p
adiabatycznych. Na początku (punkt 1) k,4 4 W V
mamy pewną masę m cieczy o objętości p-dp
V0, która znajduje się w temperaturze
T-dT
parowania (wrzenia). Dostarczając ciepła
Qx podczas przemiany 1-2
przeprowadzamy całą ciecz w parę o K V V
objętości V. Następnie adiabatycznie
rozprężamy parę do nieco większej
objętości, przez co następuje obniżenie temperatury o małą wartość dr. Następnie para skrapla
się (przemiana 3-4) w temperaturze T - d T oddając ciepło Q2. Na koniec adiabatycznie
doprowadzamy uzyskaną ciecz (przemiana 4-1) do stanu wyjściowego.
Sprawność przedstawionego cyklu możemy zapisać jako
_ _ i W _ d p ( V - V ())
a a ’
gdzie ze względu na małą zmianę ciśnienia powierzchnię zawartą między krzywymi
zastąpiliśmy prostokątem. Z drugiej strony dla cyklu Carnota rj = — .

Z porównania dostajemy, że Qx = T ( V - V 0 )— . Dzieląc to równanie przez masę m substancji

dT
otrzymujemy wzór na ciepło przemiany fazowej q.
■ Analiza wzoru Clausiusa-Clapeyrona. Wzór Clausiusa-Clapeyrona stosuje się do
wszystkich zmian stanu. Za q należy podstawić wtedy odpowiednio ciepło parowania, topnienia
lub sublimacji. Dla parowania i sublimacji p - p 0 > 0 (objętość właściwa pary jest większa od
objętości właściwej cieczy i ciała stałego), stąd ó p / d T > 0 . Nierówność ta mówi nam, że ze
wzrostem ciśnienia rośnie temperatura wrzenia i sublimacji - patrz wykres charakterystyczny na
stronie obok. W przypadku topnienia dla większości substancji objętość właściwa cieczy jest
większa od objętości właściwej ciała stałego i wtedy również dpi dT >0. Jednakże podczas
topnienia lodu powstała z niego woda ma mniejszą objętość właściwą niż lód i dpi dT < 0.
Oznacza to, że ze wzrostem ciśnienia maleje temperatura topnienia - patrz wykres
charakterystyczny dla wody na stronie obok.
■ Reguła faz Gibbsa. Dla substancji prostych (jednoskładnikowych), takich jak np. woda, trzy
fazy mogą współistnieć obok siebie w określonej temperaturze i pod określonym ciśnieniam
(punkt potrójny na wykresie charakterystycznym). Dla dwóch faz równowaga jest możliwa w
różnych temperaturach i ciśnieniach, lecz ciśnienie zależy wtedy od temperatury. Mówimy, że
układ taki ma jeden stopień swobody. Dla trzech faz układ ma zero stopni swobody a dla jednej
fazy dwa stopnie swobody. Reguła faz Gibbsa jest uogólnieniem związku pomiędzy ilością
stopni swobody a ilością faz dla substancji składającej się z dowolnej liczby składników.
 Termodynamika 19

12. Wzór Clausiusa-Clapeyrona

temperatura przemiany fazowej

ciepło przemiany ciśnienie, przy którym

fazowej zachodzi przemiana

objętość właściwa substancji objętość właściwa substancji

w temperaturze wyższej niż T, p = V / m w temperaturze niższej niż T, p 0 =V0 / m

13. Wykres charakterystyczny

liczba współistniejących faz

i + 2 - f '
ilość stopni swobody układu

<>
liczba składników w układzie
20 Entropia

■ Procesy samoistne i niesamoistne Jedno ze sformułowań drugiej zasady termodynamiki

(sformułowanie Clausiusa, str. 16) mówi, że niemożliwy jest samorzutny proces przepływu
ciepła od ciała o temperaturze niższej do ciała o temperaturze wyższej. Natomiast proces
odwrotny następuje w sposób samorzutny. Podobnie samorzutnym procesem (tj. wykazującym
naturalną tendencję do zachodzenia) jest proces rozprężania się gazu do objętości zbiornika;
proces mieszania się dwóch gazów znajdujących się początkowo w różnych częściach
zbiornika, czy też proces promieniotwórczego rozpadu pierwiastków. “Siłą napędową”
procesów samorzutnych jest tendencja układu do zwiększania stanu nieuporządkowana. Np.
cząsteczki gazu, które początkowo znajdowały się w jednej części zbiornika rozproszą się
równomiernie na skutek ciągłego chaotycznego ruchu.
Ogólnie możemy powiedzieć, że istnieją dwa rodzaje procesów samorzutnych: 1) materia dąży
do stanu nieuporządkowana lub 2) energia dąży do stanu nieuporządkowania.
■ Procesy odwracalne i nieodwracalne. “Proces nazywamy odwracalnym, gdy za pomocą
bardzo małej (różniczkowej) zmiany parametrów otoczenia można wywołać proces odwrotny
do niego, tzn. przebiegający w przeciwnym kierunku przez wszystkie stany pośrednie.”
Przykładem przemiany odwracalnej jest bardzo wolne sprężanie gazu pod tłokiem. Tłok
przesuwamy na tyle wolno, że ciśnienie i temperatura gazu są w każdej chwili dobrze określone
(tj. jednakowe w całej objętości). Z kolei przykładem przemiany nieodwracalnej jest bardzo
szybki przesuw tłoka, w którym ciśnienie zewnętrzne różni się znacząco od ciśnienia
początkowego w gazie. W czasie przesuwu tłoka ciśnienie i temperatura gazu nie są dobrze
określone (tj. różne w różnych częściach gazu). Wyrównanie się ciśnienia i temperatury
następuję po pewnym czasie, w którym zachodzą samorzutne procesy prowadzące do
wyrównania się ciśnienia i temperatury.
♦ Pytanie. Jedną z przemian gazu doskonałego jest przemiana adiabatyczna (patrz rozdz. 83).
Było powiedziane, że można ją zrealizować przez szybkie przeprowadzenie procesu (sprężania
lub rozprężania gazu). Czy to znaczy, że przemiana ta jest nieodwracalna?
Odpowiedź. Taki sposób przeprowadzenia przemiany adiabatycznej jest nieodwracalny.
Odwracalnym będzie bardzo wolne przeprowadzenie przemiany w zbiorniku izolowanym
cieplnie. Jednakże często mamy do czynienia z przemianami na tyle szybkimi aby można
zaniedbać wymianę ciepła z otoczeniem podczas przemiany a jednocześnie na tyle wolnymi aby
podczas przemiany "na bieżąco" następowało wyrównywanie się parametrów układu. Taką
przemianę można uważać za "ąuasi-adiabatyczną".
■ Entropia. Drugą zasadę termodynamiki można sformułować poprzez wielkość fizyczną
zwaną entropią:
“Dla każdego układu izolowanego istnieje taka funkcja stanu tego układu, nazywana entropią i
oznaczana przez S, że we wszystkich możliwych procesach, wartość entropii nie może maleć”
AS > 0 .
Znak równości odnosi się do procesów odwracalnych, wtedy entropia jest stała, natomiast
wzrasta w trakcie procesów nieodwracalnych. Tak więc we wszystkich procesach rzeczywistych
obserwuje się stały wzrost entropii, gdyż są to procesy nieodwracalne. Zauważmy, że podczas
nieodwracalnych procesów występują samorzutne procesy wyrównywania się materii i energii.
Tak więc wzrost entropii jest miarą wzrostu nieuporządkowania materii i energii.
 Termodynamika 21

temperatury początkowe cieczy jednakowa temperatura końcowa cieczy

Samorzutnym jest proces przepływu ciepła od ciała o temperaturze wyższej do

ciała o temperaturze niższej, natomiast odwrotny proces jest niemożliwy.

gaz A gaz B
= > jednorodna mieszanina
gazu A i B
Pa Pb P
-Z ____
ciśnienia gazów A i B
jednakowe ciśnienie gazu
w poszczególnych
w obu częściach zbiornika
częściach zbiornika

Samorzutnym jest proces mieszania się dwóch gazów znajdujących się

początkowo w dwóch częściach zbiornika oraz proces wyrównywania się ich
ciśnień. Proces prowadzący do rozdzielenia się gazów jest niemożliwy.

16. Proces odwracalny I nieodwracalny

\ bardzo wolny ^
szybki
przesuw tłoka
przesuw tłoka,
v=0 V
gaz pod tłokiem
Pr
V Tp ■
'■T2 - Pi’ *
• A ' . V - / «
V
temperatura i ciśnienie temperatura i ciśnienie różne
gazu jednakowe w całej w różnych częściach gazu
objętości gazu
22 Entropia

■ Definicja entropii w procesie odwracalnym. Entropię w termodynamice określa się

następująco: jeżeli w danym procesie odwracalnym, ciało pobrało ciepło dQ w temperaturze T,
to przyrost entropii tego ciała wynosi dLS =dQ/T. Zmiana entropii układu w odwracalnym
procesie przejścia ze stanu A do B (wykres p V po prawej stronie) nie zależy od rodzaju procesu.
Zmiana ta jest całkowicie określona przez początkowy i końcowy stan układu. A więc entropia
układu, podobnie jak energia wewnętrzna, jest jednoznaczną funkcją jego stanu. Jeżeli proces
przejścia od stanu A do B odbywa się po drodze 1 a od stanu B do A po drodze 2, to całkowita
zmiana entropii AS = S B - S A + ( S A - S B) = 0. Stąd {) — = 0.
j y
■ E ntropia gazu doskonałego. Ze wzoru dS =dQ/T można obliczyć entropię gazu
doskonałego. Zakładamy, że ciepło doprowadzono w sposób odwracalny. Z pierwszej zasady
termodynamiki dla n moli gazu mamy dQ = d U + d W. Ponieważ d W = p d V a dU = n C v dT,
otrzymujemy dQ —n C v d T + p d V .
n n C wd T + p d V „ dT dV
Podstawiając dQ do wzoru na dS otrzymujemy dLS = ----- -— ^---- = n Cv — + p — .

Ciśnienie p możemy policzyć z równania Clapeyrona p = nR TjV.

Otrzymujemy dS =n Cv ^ + nR

T V
Zmiana entropii przy przejściu od stanu A do B wynosi AS = n C v ln — + nR ln — ,

Korzystając ze związków R = C p - C v oraz y = C p/C v możemy dalej przekształcić wzór na

B
entropię do postaci: AS = n C v ln
V ^A J

Ponieważ w procesie adiabatycznym odwracalnym T Vy~] =const, więc entropia w tym

przypadku jest stała.
■ Zm iana entropii w cyklu C arnota. Omawiany wcześniej cykl Carnota (patrz str.16) jest
cyklem odwracalnym ponieważ w każdej przemianie cyklu parametry ciała roboczego silnika
(tj. gazu doskonałego) są dobrze określone w całej objętości. Sprawność tego silnika jest równa
= (2, +Q2 )/Qx =( t x - t 2 )/ t „
gdzie <2,, Q2 jest ciepłem pobranym z grzejnika i chłodnicy (Q2 < 0) a Tx i T2 odpowiednio
temperaturą grzejnika i chłodnicy Po przekształceniach otrzymujemy: — + — = 0 czyli
T\ T~>

rzeczywiście ^ = 0.

■ Zm iana entropii podczas wyrównywania się tem peratur. Rozpatrzmy samorzutny proces
przepływu ciepła od ciała o temperaturze wyższej 7j do ciała o temperaturze niższej T2 jako
ilustrację wzoru 17.2. Jeżeli układ ciał (cieczy) jest izolowany to ciepło dg, oddane przez ciało
cieplejsze równe jest ciepłu -d Q2 pobranemu przez ciało chłodniejsze. Elementarna zmiana
, d.Qx dQ2 o
entropii wynosi: dS = d S ( + d^2 - — + —-----d£?i >0.
h 12 t2)
Jak widać jest ona większa od zera.
 Termodynamika 23

17. Entropia w procesie odwracalnym ciepło pobrane przez ciało

przy nieskończenie małej
zmianie stanu
przyrost entropii ciała
w procesie odwracalnym

temperatura układu

dwa różne odwracalne procesy

przejścia układu ze stanu A do całkowanie przebiega
stanu B zrmana entropii ^ wzdłuż dowolnej krzywej
układu przy przejściu , : st A jB
ze stanu A do B

7
entropia układu entropia układu
w stanie B w stanie A

17.1 Zmiana entropii gazu doskonałego

ilość moli gazu

stosunek temperatury końcowej stosunek objętości końcowej

do początkowej gazu do początkowej gazu

17.2 Entropia w układzie izolowanym

przyrost entropii w układzie ciepła pobrane przez

w dowolnym procesie poszczególne części układu
(odwracalnym lub
nieodwracalnym)

dla procesów
nieodwracalnych
dla procesów
odwracalnych
temperatura poszczególnych
części układu
24 Potencjały termodynamiczne

■ Rozważania termodynamiki opierają się na wykorzystaniu funkcji stanu, które nazywamy

potencjałam i termodynamicznymi. Zmiany potencjałów w wyniku pewnych przemian są
równe pracy układu lub otrzymanemu przez układ ciepłu.
Przyrost każdego z potencjałów jest różniczką zupełną funkcji, którą jest on wyrażony. Dla
przykładu jednym z potencjałów termodynamicznych jest energia wewnętrzna układu. Jej
przyrost dla przemiany odwracalnej na podstawie pierwszej zasady termodynamiki ma postać
' d U = TdS - pdV. Widać, że w sposób naturalny można wybrać tutaj jako zmienne niezależne
entropię S i objętość V. Różniczka zupełna funkcji £/(5\F )m a zatem postać
du J ™ ) 6 S + m dV.
v dS ) v U f Js
'dU) r (dU)
Otrzymujemy stąd zależności — I =T oraz I — I =->
d Sj y dV h
■ Energią swobodną układu nazywamy funkcję F = U - T S . Rozważmy różniczkę tej funkcji
cLF = d U - T d S - S d T = TdS - p d V - T d S - S d T . Stąd dLP = - S d T - p d V .
Wykorzystaliśmy tu zależność na przyrost dU. Energia swobodna F jest zatem funkcją
temperatury T i objętości V. Różniczka zupełna funkcji F( T, V) wyraża się wzorem
ćfJ — ) d T + ( ~ ) dV.
\dT)y {dVjT

Porównując dwa ostatnie wzory otrzymujemy [ — ] = - S oraz f — | = - p .

\dT jv Vo F J t
Na podstawie pierwszej zasady termodynamiki dla izotermicznego procesu odwracalnego
można napisać d W = -d U + TdS = - d ( U —T S ) = -dF. Stąd wniosek, że praca w izotermicznym
procesie odwracalnym jest równa ubytkowi energii swobodnej ciała.
■ Entalpią układu nazywamy funkcję H =U + pV. Różniczkując ją i uwzględniając wzór na dU
otrzymujemy dH =dU + p d V + Vdp = TdS - p d V + p d V + Vdp = TdS +Vdp. Entalpia jest
więc potencjałem termodynamicznym dla zmiennych S i p. Odpowiednie pochodne cząstkowe
dH\ _ dH
wynoszą — = T oraz = V.
dS)D l fy
Jeżeli przemiana zachodzi dla p =const, to ciepło pobrane przez układ można przedstawić w
postaci dQ - d U + p d V = d (U + p V) =d H. Zatem ciepło pobrane przez układ w przemianie
izobarycznej jest równe przyrostowi entalpii ciała.
■ T ermodynamicznym potencjałem Gibbsa nazywamy funkcję G = H - T S . Jej różniczka jest
równa dG - V d p - S dT. Funkcja G jest zatem funkcją ciśnienia p i temperatury T.
dG
Odpowiednie pochodne cząstkowe mają postać
{ dP
Związki Maxwella. Obliczmy mieszane pochodne cząstkowe rzędu drugiego funkcji U ( S , V ).
d2U d 2U _ ća/ 7^1
Otrzymujemy
aFisSSiy [dvjs a5|v aF|s
Zakładając ciągłość funkcji U dotrzymujemy jeden ze związków Maxwella (wzory 19)
dT)
dV)s \d S )y
Analogicznie można wyprowadzić pozostałe związki Maxwella. Są one bardzo przydatne do
_^Jj •i •
 Termodynamika 25

18. Potencjały termodynamiczne

19. Związki Maxwella

pochodne cząstkowe
ciśnienia po entropii
i temperaturze przy
ustalonej objętości

pochodne cząstkowe
objętości po entropii
i temperaturze przy
ustalonym ciśnieniu
26 Teoria kinetyczna gazów

■ Budowę i zachowanie się gazów tłumaczy teoria kinetyczna gazów. Jeżeli gaz znajduje się w
równowadze termodynamicznej, to jego cząsteczki poruszają się chaotycznie we wszystkich
kierunkach. Wszystkie kierunki ruchu są jednakowo prawdopodobne - żaden z nich nie jest
uprzywilejowany względem innych. Prędkości cząsteczek mają różne wartości. Cząsteczki
zderzają się doskonale sprężyście wzajemnie ze sobą i ze ściankami naczynia. W wyniku
zderzenia prędkości cząsteczek zmieniają się - mogą maleć lub rosnąć. Bardzo małe i bardzo
duże prędkości w porównaniu z pewną prędkością średnią są bardzo mało prawdopodobne.
■ Ciśnienie gazu doskonałego. Ciśnienie wywierane przez gaz doskonały możemy wyznaczyć
analizując ruch jego cząsteczek. Załóżmy, że cząsteczki zderzają się jedynie ze ściankami
naczynia a nie zderzają się z pozostałymi cząsteczkami. Założenie to nie zmienia ogólności
wyprowadzanych wniosków, gdyż ze względu na ogromną liczbę cząsteczek w naczyniu, jeżeli
cząsteczka po zderzeniu zmieni kierunek i wartość prędkości to w jej miejsce zawsze znajdzie
się inna, która będzie miała tę samą wartość i kierunek prędkości co rozważana cząstka przed
zderzeniem. Załóżmy dodatkowo, co również nie zmienia ogólności wyprowadzonego wzoru na
ciśnienie gazu, że naczynie ma kształt kulisty. Pojedyncza i-ta cząstka zderza się wielokrotnie ze
ściankami naczynia przekazując im swój pęd. Przyjmując, że zderzenia te są doskonale
sprężyste, wartość prędkości cząstki v j po zderzeniu jest taka jak przez zderzeniem a kąt
padania & f równa się kątowi odbicia (patrz rysunek po prawej stronie). Zmiana prędkości
cząstki przy zderzeniu wynosi 2 v ; cosO , a zmiana pędu Ap x = 2m0Vj cos &,. Zderzenia
następują co A/; =2i?cos & -t /v { (patrz rysunek po prawej stronie). Średnia siła, z którą cząstka
działa na ścianki naczynia wynosi: Ft = A/?, / At i = w0v 2 / r . Zauważmy, że siła ta nie zależy od
kąta 0 ; a wzór na Ft jest analogiczny jak wzór na siłę dośrodkową cząstki o masie m0
poruszającej się po okręgu o promieniu R.
Jeżeli gaz składa się z N cząstek to całkowita siła, którą gaz działa na ścianki naczynia wynosi:

F = fv ,

— | N
gdzie v “ = — y v ■ uśredniony kwadrat prędkości cząsteczek. Z kolei ciśnienie wywierane

F N m 0\ 2 2 N —
przez gaz wynosi p - — = -----= ----------- c t ,
S 4nR 3 3y *
gdzie S =4 k R 2 - powierzchnia a V = 4 k R 3 /3-objętość kulistego pojemnika a £ k = m0v 2/ 2 -
średnia energia kinetyczna cząsteczek gazu. Otrzymany wzór na p nosi też nazwę
podstawowego wzoru teorii kinetycznej gazów.
■ Związek energii kinetycznej z tem peraturą. Porównując podstawowy wzór teorii
kinetycznej gazów z równaniem Clapeyrona p = n R T / V = N R T / V M = N k T / V otrzymujemy,
że średnia energia kinetyczna ruchu postępowego cząsteczki gazu doskonałego jest
— 3
proporcjonalna do temperatury bezwzględnej i wynosi £ k =-kT.

■ Prędkość średnia kwadratowa. Pierwiastek z uśrednionego kwadratu prędkości cząsteczek

v 2 nosi nazwę prędkości średniej kwadratowej kw. Porównując wyrażenia E k = 3/t 7 /2 i
3kT 3RT
£k = wov 2 / 2 otrzymujemy, że v śr, kw
m0 VM ‘
 Termodynamika 27

20. Ciśnienie gazu doskonałego

ciśnienie gazu rednia energia kinetyczna ruchu

>ostępowego cząsteczek,
J _ y OTov f
N
objętość gazu

21. Związek energii kinetycznej z temperaturą

średnia energia kinetyczna temperatura w skali bezwzględnej
ruchu postępowego
przypadająca na cząsteczkę ^
• stała gazowa

k = 1,38-10 '23 J/K stała Boltzmanna liczba Avogadro,

N a =6,023-1023 mol'1

22. Prędkość średnia kwadratowa

uśredniona wartość kwadratów 1 masa molowa gazu

prędkości cząsteczek,
28 Teoria kinetyczna gazów

■ Stopnie swobody cząsteczki gazu. W rzeczywistej cząsteczce obok ruchu postępowego możliwe
są także obroty oraz, w wysokich temperaturach, drgania atomów wchodzących w skład cząsteczki.
Cząsteczka jednoatomowa ma trzy stopnie swobody związane z ruchem postępowym, cząsteczka
dwuatomowa ma trzy stopnie swobody związane z ruchem postępowym, dwa rotacyjne stopnie
swobody oraz jeden oscylacyjny (gdy wiązanie jest sprężyste).
■ Z każdym z rodzajów ruchu cząsteczki wiąże się odpowiednia energia. Obowiązuje tutaj zasada
ekwipartycji energii, czyli zasada równego rozkładu energii na stopnie swobody cząsteczki. Na
każdy stopień swobody cząsteczki związany z ruchem postępowym i obrotowym przypada średnio
taka sama energia kinetyczna kT!2. Wzór na średnią energię cząsteczki w przypadku, gdy nie ma
oscylacji atomów (wiązania są sztywne) ma zatem postać E - ikT(X gdzie / jest ilością stopni
swobody takiej cząsteczki.
Natomiast w cząsteczce, w której występują wiązania sprężyste, dodatkowo na każdy stopień
swobody cząsteczki związany z ruchem drgającym przypada kT, gdyż ruch drgający w odróżnieniu
od postępowego i obrotowego wiąże się poza energią kinetyczną, na którą przypada kT/2, dodatkowo
z energią potencjalną, na którą przypada również kT/2. Wzór na średnią energię cząsteczki w takim
przypadku można zapisać w postaci E = (/post + /obr )kT/2 + i0iCk T .
■ Energia wewnętrzna gazu doskonałego jest sumą energii wszystkich N cząsteczek gazu
(cząsteczki gazu doskonałego nie oddziaływują ze sobą): U = NE = N - k T ,

gdzie i jest liczby stopni swobody związanych z ruchem postępowym i obrotowym cząsteczek
(zakładamy sztywność wiązań w cząsteczce). Dla n moli gazu doskonałego otrzymujemy wzór na
energię wewnętrzną w postaci U = nNA —kT = n —RT.

■ Ciepło molowe gazu doskonałego. Ponieważ dla energii wewnętrznej n moli gazu doskonałego
prawdziwa jest zależność dU = nCwdT, zatem na ciepło molowe przy stałej objętości Cy
otrzymujemy wzór Cv = —— - - R . Ponieważ CD- C v = R zatem ciepło molowe przy stałym
n dT 2 F
ciśnieniu wynosi C p = ^ - ^ R . Można stąd obliczyć wielkość y = C /Cv . Otrzymujemy y =
2 v i
Niedoskonałością modelu opartego na klasycznej kinetycznej teorii gazów jest to, że przewiduje
ciepło molowe (Cv i C p) niezależne od temperatury. Eksperymenty pokazują, że prawdziwe jest to
dla gazów jednoatomowych (Cv = 3R/2, Cp = 5/2/2) a dla wieloatomowych ciepła molowe rosną z
temperaturą. Na prawej stronie przedstawiono zależność Cv dla cząsteczki H, (w jednostkach stałej
gazowej R) od temperatury w szerokim zakresie temperatur (linia przerywana przedstawia
ekstrapolację zależności w skrajnych przypadkach). Ponieważ dla H2 i = 5 dlatego spodziewamy się
Cv = 5/2/2 jeżeli cząsteczki poruszają się ruchem postępowym i obrotowym lub Cv = 7/2/2 jeżeli
również drgają. Jak widać dla T < 50KCV = 3/?/2 tak jak dla gazu jednoatomowego. W przedziale
50+ 300K Cv rośnie do 5/2/2 Wartość ta utrzymuje się aż do około 1000K a następnie zaczyna
rosnąć do wartości 1R/Z Wyjaśnienie tych zmian możliwe jest na gruncie mechaniki kwantowej.
Zgodnie z mechaniką kwantową energia związana z ruchem postępowym cząstki może być dowolna,
ale energia ruchu obrotowego i drgającego przyjmuje tylko pewne określone wartości. Minimalna
energia ruchu obrotowego cząstki wodoru wynosi ok. 7* 10-22 J. Porównując tą energię z energią
przypadającą na jeden stopień swobody kT/2 otrzymujemy T = 90K. Podobnie porównując
minimalną energię ruchu drgającego, tj. około 6- 10~20J z kT otrzymujemy T = 4000 K. Znaczy to, że
dopiero w tych temperaturach zaczynają się wzbudzać odpowiednie stopnie swobody.
 Termodynamika 29

23. Zasada ekwipartycji energii

liczba stopni swobody cząsteczki
gazu, i = /pos,+*obr
średnia energia kinetyczna
ruchu postępowego
i obrotowego cząsteczki
liczba stopni liczba stopni
swobody ruchu swobody ruchu
postępowego obrotowego

24. Energia wewnętrzna gazu doskonałego

25. Zależność ciepła molowego od temperatury

30 Rozkład Maxwella

■ Prawo Maxwella rozkładu prędkości cząsteczek opisuje rozkład prędkości cząsteczek gazu
doskonałego pozostającego w równowadze termodynamicznej, na który nie działają żadne siły
zewnętrzne. Rozkład ten ustala się w wyniku zderzeń między cząsteczkami w ich bezładnym ruchu
cieplnym.
Na rysunku po prawej strome przedstawiono prostokątny układ współrzędnych vx ,vy i vz
(składowe wektora prędkości cząsteczki gazu doskonałego). Prędkości każdej cząsteczki odpowiada
punkt na rysunku.
Punkty, które wyobrażają prędkości cząsteczek z przedziału od v do v + dv, są zawarte między
sferami o promieniach v i v+dv. Objętość tego obszaru wynosi 4jtv‘dv. Liczbę cząsteczek, których
prędkości są zawarte w przedziale (v, v+dv) można przedstawić jako dNv = N / ( v )47tv 2dv, gdzie
YV2 ( 2 \
/(v )= exp ”*ov' a N jest liczbą wszystkich cząsteczek. Powyższy wzór można
2nkT 2kT
również przedstawić w postaci dNv = N F ( v )dv. Wielkość F ( v ) - / ( v )4tcv" jest funkcją
rozkładu prędkości cząsteczek gazu i jest przedstawiona po prawej stronie. Prawdopodobieństwo
dN
tego, że prędkość danej cząsteczki jest z przedziału od v do v+dv wynosi dPv = — -dv = F (v )dv.
N
■ Okazuje się, że każdej temperaturze gazu odpowiada wartość prędkości cząsteczek vpr taka, że
prędkością tą i do niej zbliżonymi jest obdarzona największa liczba cząsteczek. Dlatego prędkość tą
nazywamy prędkością najbardziej prawdopodobną.
Można ją wyznaczyć ze wzorów 26. W tym celu należy wykorzystać warunek dla maksimum funkcji
cLF(v) _d_
0\
F(v): exp MqV' = 0.
dv dv 2kT 7 /
2kT
Rozwiązanie tego równania ma postać
mQ
■ Korzystając z funkcji rozkładu można obliczyć prędkość średnią (prędkość średnią
arytmetyczną), czyli sumę prędkości wszystkich cząsteczek podzielić przez ich ilość:

J jVF(v )vdv
8A:T
v=
N N nm0
Średni kwadrat prędkości można natomiast znaleźć z zależności podanej dla kinetycznej teorii
— 7 3
gazów E k = — — = - k T (str. 26, 27), skąd otrzymujemy prędkość średnią kwadratową

3kT
v śr, kw

■ Wychodząc z rozkładu prędkości cząsteczek można określić rozkład energii kinetycznej ruchu
postępowego cząsteczek. Podstawiając do wzorów (73) v = (2£'k/w0 )1/2 orazdv = ( 2 )"1/2dE k
otrzymujemy wzór na liczbę cząsteczek, których energia kinetyczna ruchu postępowego jest w
przedziale od Ek do Ek+dE;
 Termodynamika 31

26. Rozkład Maxwella

cząsteczka o prędkości zawartej
sfera o promieniu v w przedziale (v, v + dv)

sfera o promieniu v + dv

liczba cząsteczek, których * M liczba wszystkich

prędkości są zawarte w cząsteczek
przedziale od v do v + dv

funkcja rozkładu prędkości

cząsteczek gazu masa cząsteczki gazu

prędkość
cząsteczek
gazu
stała Boltzmanna • temperatura bezwzględna gazu
32 Rozkład Boltzmanna

■ Rozkład Boltzmanna określa stan układu cząsteczek gazu poruszających się chaotycznym
ruchem cieplnym w obecności dowolnego potencjalnego pola sił, np. pola sił ciężkości. Rozkład
ten pozwala obliczyć liczbę cząsteczek w funkcji ich energii potencjalnej.
Rozkład Maxwella dotyczy prędkości cząsteczek a zatem ich energii kinetycznej, natomiast
rozkład Boltzmanna dotyczy ich energii potencjalnej.
■ Rozkład cząsteczek w polu siły ciężkości. Przykładem rozkładu Boltzmanna jest rozkład
cząsteczek wchodzących w skład atmosfery ziemskiej. Gdyby nie było chaotycznych ruchów
cieplnych, wszystkie cząsteczki powietrza opadłyby pod działaniem siły ciężkości na
powierzchnię Ziemi. Z drugiej zaś strony, gdyby nie było siły ciężkości, wszystkie cząsteczki
rozłożone byłyby równomiernie w przestrzeni, ponieważ w nieobecności sił zewnętrznych taki
rozkład jest najbardziej prawdopodobny. W rzeczywistości istnieje i siła ciężkości i ruch
cieplny. Rozkład cząsteczek będzie zatem nierównomierny. W oparciu o prawo rozkładu
Boltzmanna (wzór 27), zakładając T =const, otrzymujemy wzór na koncentrację cząsteczek wh
na wysokości h:
( mgh\
"u =/Jo ex p | - - ^ r j ,

gdzie «0 jest koncentracją cząsteczek na wysokości h = 0, a m masą cząsteczki. Jak widać liczba
cząsteczek w jednostce objętości maleje wykładniczo w polu siły ciężkości ze wzrostem
wysokości h.
■ W zór barometryczny określa zmianę ciśnienia atmosferycznego ze wzrostem wysokości.
Zakładając T =const, z równania Clapeyrona w postaci p V = NkT, otrzymujemy koncentrację
cząsteczek (liczbę cząsteczek w jednostce objętości) na wysokości h = 0 oraz h : n0 = p 0/ k T
oraz n h = p h / k T . Podstawiając te zależności do wzoru na rozkład cząsteczek w polu siły
ciężkości otrzymujemy
f mgh ^ f MghN
* ■ * eT « T ' oe,v w
gdzie po oznacza ciśnienie na wysokości h - 0 a M jest średnią masą cząsteczkową powietrza
(obliczoną na podstawie zawartości azotu, tlenu i innych gazów w powietrzu).
■ W rozkładzie Boltzmanna (wzór 27) energia cząsteczki E może przyjmować ciągły zbiór
wartości. Załóżmy, że energia cząsteczki może przyjmować jedynie dyskretne wartości
£j , £ 2 >•••• Jeśli mamy N cząsteczek, to wtedy energię E, będzie miało N\ cząsteczek zgodnie ze
wzorem = A expf —E
ki
gdzie A jest współczynnikiem proporcjonalności, który powinien spełniać równanie

5 > , = ^ Z exP § ; = -/v -

N
Stąd otrzymujemy A =-
V* ^i
> exp—L
^ ki
Zatem wzór na rozkład Boltzmanna dla przypadku dyskretnych wartości energii cząsteczek ma
E,
exp
postać N ; =N ki

Z exP
kT
 Termodynamika 33

27. Rozkład Boltzmanna

koncentracja cząsteczek w punkcie,

w którym energia potencjalna rozmca energii
cząsteczki ma wartość E AE = E-Er,

temperatura bezwzględna
cząsteczek

koncentracja cząsteczek w punkcie stała Boltzmanna,

w którym energia potencjalna k = 1,38* 10-23 J/K
cząsteczki ma wartość E0

27.1 Wzór barometryczny

średnia masa cząsteczkowa
powietrza
ciśnienie atmosferyczne
na wysokości h

ciśnienie atmosferyczne
na wysokości h = 0
(na poziomie morza)

27.2 Rozkład Boltzmanna dla skończonej liczby stanów

energetycznych

liczba cząsteczek o energii Ex

liczba wszystkich cząsteczek

34 Entropia. Interpretacja statystyczna

■ Makroskopowy stan układu może być określony za pomocą parametrów makroskopowych,

charakteryzujących układ jako całość (objętość, ciśnienie, temperatura, energia wewnętrzna,
masa, itd.). Układ makroskopowy składa się z bardzo dużej ilości cząsteczek. Gdy jego stan
scharakteryzujemy tak dokładnie, że opiszemy stany wszystkich jego cząsteczek, to mamy do
czynienia z mikroskopowym stanem układu.
■ Każdy makroskopowy stan układu może być zatem zrealizowany na wielę sposobów,
odpowiadających różnym mikroskopowym stanom układu. Prawdopodobieństwem
termodynamicznym (wagą statystyczną) stanu nazywa się liczbę H mikroskopowych stanów
układu odpowiadających danemu stanowi makroskopowemu. Entropia jest proporcjonalna do
logarytmu naturalnego z Cl.
Tak więc druga zasada termodynamiki mówiąca o wzroście entropii w układzie izolowanym
odpowiada stwierdzeniu, że izolowany układ termodynamiczny dąży do stanów o wyższym
prawdopodobieństwie termodynamicznym, czyli do takich stanów makroskopowych, które mogą
być realizowane na więcej sposobów w skali mikro, a więc stanów mniej uporządkowanych.
Można więc stwierdzić, że w układzie izolowanym następuje wzrost nieporządku.
■ Rozważmy sposoby rozkładu N cząsteczek gazu w dwóch połówkach naczynia. Podanie, które
cząsteczki znajdują się w której połowie opisuje stan gazu w sposób mikroskopowy. Opis
makroskopowy sprowadza się do podania liczby cząsteczek w lewej i w prawej połowie naczynia.
Czyli stan makroskopowy opisany jako n cząsteczek w lewej połowie będzie związany z liczbą
stanów mikroskopowych określonych przez liczbę możliwych wyborów n cząsteczek spośród
liczby wszystkich N cząsteczek, która jest określona wzorem
rN N\
C l ( N ,N - n ) =
n \(N -n )\
Stanem równowagi dla cząsteczek gazu w naczyniu jest równomierny ich rozkład, tzn. po NI2
cząsteczek w każdej połowie naczynia. Wówczas prawdopodobieństwo termodynamiczne jest
maksymalne: C l(N/2,N/2) =-------— ------ .
' (N /2)\(N /2)\
■ W temperaturze zera bezwzględnego ciało znajduje się w stanie podstawowym (wszystkie
atomy mają swoje ustalone pozycje, nie ma żadnego ruchu) - stan makroskopowy realizowany jest
więc w jeden możliwy sposób. Zatem prawdopodobieństwo termodynamiczne jest równe jedności
(Cl = 1). Wzór (28) prowadzi w takim przypadku do zerowej wartości entropii. Stąd wynika, że jeśli
temperatura ciała dąży do zera bezwzględnego, to entropia ciała dąży do zera. Tezę tą nazywa się
trzecią zasadą termodynamiki. Jest to prawdziwe dla substancji czystych (pierwiastków
chemicznych bez zanieczyszczeń). Dla innych substancji istnieje w temperaturze T = 0 tzw.
entropia resztkowa. Wynika to z faktu, że w substancjach zanieczyszczonych zanieczyszczenia
(domieszki) mogą znajdować się w różnych miejscach a zatem stan makroskopowy może być
realizowany na wiele różnych mikroskopowych sposobów.
■ Układ, który znajduje się w stanie równowagi od czasu do czasu samorzutnie odchyla się od tego
stanu. Jednak odchylenia te są małe i trwają bardzo krótko. Na przykład w dostatecznie
rozrzedzonych gazach możliwe są przypadkowe odchylenia od równomiernego rozkładu
cząsteczek w danej objętości. W wyniku tego gęstość gazu w różnych miejscach może się różnić
od średniej gęstości odpowiadającej stanowi równowagi. Podobnie mogą występować
przypadkowe odchylenia innych wielkości fizycznych (np. temperatury, ciśnienia) od ich wartości
średnich. Zjawiska te nazywają się fluktuacjami - fluktuacjami gęstości, temperatury, ciśnienia.
 Termodynamika 35

28. Entropia - interpretacja statystyczna

entropia układu
S = A In Q
= 4 ___4 .
/

stała Boltzmanna, / • prawdopodobieństwo termodynamiczne

A: = 1,38 10 23 J/K - liczba różnych stanów mikroskopowych
odpowiadających danemu stanowi
makroskopowemu

Prawdopodobieństwo termodynamiczne dla gazu w naczyniu

liczba cząsteczek w lewej liczba cząsteczek w prawej

połowie naczynia połowie naczynia

prawdopodobieństwo termodynamiczne
stanu takiego, że w jednej części naczynia
znajduje się n cząsteczek a w drugiej N - n
cząsteczek

29. Trzecia zasada termodynamiki (Twierdzenie Nernsta)

Jeżeli temperatura ciała dąży do zera

bezwzględnego, to entropia ciała dąży do zera.

lim £ = 0
T-> 0
36 Średnia droga swobodna. Dyfuzja

■ Według teorii kinetycznej gazów cząsteczki gazu uważamy za kuleczki o średnicy d. Zderzenie
dwóch cząsteczek gazu będzie miało miejsce wówczas, gdy środki dwóch cząsteczek zbliżą się do
siebie na odległość d. Przekrój czynny na zderzenie er jest więc równy polu koła o promieniu d.
■ Pomiędzy kolejnymi zderzeniami cząsteczki gazu poruszają się ze stałymi prędkościami wzdłuż
linii prostych. Średnia odległość pomiędzy miejscami kolejnych zderzeń nazywana jest średnią
drogą swobodną X. Aby wyznaczyć X przyjmijmy najpierw, że tylko jedna wybrana cząsteczka w
gazie porusza się a pozostałe są w spoczynku. Jeżeli tor środka cząsteczki otoczymy walcem o
powierzchni przekroju a (patrz rysunek obok) to poruszająca się
cząsteczka zderzy się z cząsteczkami, których środki znajdują się
wewnątrz tego walca. Jeżeli średnia prędkość cząsteczki wynosi v to w
czasie t objętość walca otaczającego tor środka cząsteczki wyniesie
V = c \ t (to, że tor środka cząsteczki jest krzywą łamaną spowoduje, że
nasz atomowy walec składa się z sumy walców, których sumaryczna
objętość jest taka sama). Jeżeli objętość naczynia z gazem wynosi V0 a cząsteczek jest w nim N 0 to
poruszająca się cząsteczka w czasie t zderzy się z //cząsteczkami, gdzie N = N 0V/F0 = n0av t, przy
czym n0 = N q/Vq oznacza koncentrację cząsteczek gazu. Średnią drogę swobodną możemy obliczyć
dzieląc drogę przebytą przez cząsteczkę w czasie t (przy czym czas ten powinien być na tyle długi
aby cząsteczka doznała wielu zderzeń) przez ilość zderzeń. Mamy X = v t / N = l//2 0cr. Wzór ten
różni się od przedstawionego po prawej stronie o czynnik 4 l w mianowniku co wynika z tego, że
pozostałe cząsteczki także się poruszają i zamiast średniej prędkości v należy podstawić średnią
prędkość względną -Jl v. Korzystając z równania stanu gazu doskonałego w postaci p = n0kT wzór
- fajp kf
na średnią drogę swobodną przybiera postać X = —r=— = 7 , Dla powietrza w warunkach
V2o p 4 2 d “p
normalnych X = 10_7m a w aparatach próżniowych można nawet uzyskać X = lOm.

■ Wskutek nieuporządkowanego ruchu cząsteczek i zderzeń między nimi nieustannie zmieniają się
prędkości a więc i energie cząsteczek gazu. Jeżeli gęstość lub temperatura gazu nie są wszędzie
jednakowe, tzn. są przestrzennie niejednorodne, to na ruch cieplny cząsteczek nakłada się pewien
ruch uporządkowany, w wyniku którego następuje wyrównanie się tych niejednorodnści - w gazie
zachodzą zjawiska transportu (przenoszenia). Do zjawisk transportu zaliczamy dyfuzję,
przewodnictwo cieplne i lepkość dynamiczną.
■ Zjawisko dyfuzji polega na samorzutnym, wzajemnym przenikaniu i mieszaniu się cząsteczek
dwóch stykających się gazów, cieczy a także ciał stałych. Ogólnie można stwierdzić, że zjawisko
dyfuzji polega na transporcie masy. W gazach chemicznie czystych dyfuzja występuje wskutek
niejednakowej gęstości w różnych miejscach objętości gazu. W przypadku mieszaniny gazu
przyczyną dyfuzji jest różnica koncentracji poszczególnych gazów w różnych częściach objętości
mieszaniny. Masa gazu jest przenoszona z miejsc o większej koncentracji do miejsc o koncentracji
mniejszej. Przenoszenie masy gazu w zjawisku dyfuzji podlega prawu Ficka: masa gazu, która
przenosi się w jednostce czasu przez element powierzchni o polu jednostkowym, jest wprost
proporcjonalna do prędkości zmiany gęstości gazu p na jednostkę długości x w kierunku
prostopadłym do rozpatrywanej powierzchni - wzór 31. Znak minus w tym wzorze wskazuje, że
przenoszenie masy zachodzi w kierunku zmniejszania się gęstości.
 Termodynamika 37

30. Średnia droga swobodna

31. Dyfuzja

masa gazu, która przechodzi w ciągu czasu dt

przez powierzchnię d-S w kierunku normalnym x
do tej powierzchni od obszaru o większej
koncentracji do obszaru o mniejszej koncentracji
dyfundującego gazu

gradient gęstości
, pole powierzchni prostopadłej
do kierunku dyfuzji gazu

dm = -D ^—d S d f - czas przepływu

y / dx masy dm gazu

współczynnik dyfuzji średnia droga swobodna

cząsteczki gazu doskonałego

średnia prędkość cząsteczki gazu

doskonałego w ruchu cieplnym
38 Przewodnictwo cieplne. Lepkość

■ Zjawisko przewodnictwa cieplnego występuje wtedy, kiedy w gazie istnieje różnica

temperatur wywołana jakimiś przyczynami zewnętrznymi. Cząsteczki gazu w różnych
miejscach mają różne średnie energie kinetyczne. Cząsteczki, które z ogrzanych części gazu
przedostały się do chłodniejszych, oddają nadmiar swojej energii otaczającym cząsteczkom. Ale
też cząsteczki, które przedostały się z chłodnych miejsc do cieplejszych, zwiększają swoją
energię na skutek zderzeń z cząsteczkami obdarzonymi dużymi prędkościami.
Ilościowo zjawisko przewodnictwa cieplnego można przedstawić rozpatrując różne warstwy
gazu, które mają różne temperatury, czyli posiadają różne energie wewnętrzne. Proces
przekazywania energii w postaci ciepła przebiega w ten sposób, że ilość ciepła przenoszona w
jednostce czasu przez powierzchnię jednostkową jest wprost proporcjonalna do gradientu
temperatury w kierunku x - prostopadłym do tej powierzchni - wzór (32). Zależność ta jest
nazywana prawem Fouriera. Znak minus we wzorze (32) oznacza, że energia jest przenoszona
w kierunku malejącej temperatury. Zjawisko przewodnictwa cieplnego polega więc na
transporcie energii.
■ Współczynnik przewodnictwa cieplnego dla gazu doskonałego dany jest zależnością
K = ~ v X p cv ,

gdzie v jest średnią prędkością cząsteczek w ruchu cieplnym, A. - średnią drogą swobodną, p -
gęstością gazu a cv ciepłem właściwym gazu w stałej objętości.
■ Zjawisko lepkości (tarcia wewnętrznego) jest związane z powstawaniem sił tarcia pomiędzy
warstwami gazu lub cieczy, przemieszczającymi się równolegle jedne względem drugich z
prędkościami różnymi co do wielkości. Siły tarcia są skierowane stycznie do powierzchni
przylegających warstw. Wskutek tego warstwa poruszająca się szybciej działa siłą
przyspieszającą na warstwę wolniejszą a warstwa wolniejsza zwalnia ruch warstwy poruszającej
się szybciej.
Z punktu widzenia kinetycznej teorii gazów przyczyną tarcia wewnętrznego jest nałożenie się
uporządkowanego ruchu warstw gazu o różnych prędkościach i bezładnego cieplnego ruchu
cząsteczek. Dzięki ruchowi cieplnemu cząsteczki z warstwy wolniejszej B mogą przenosić pęd
swego uporządkowanego ruchu do warstwy szybszej A, gdzie przy zderzeniach z cząsteczkami
tej warstwy przyspieszają swój uporządkowany ruch. Cząsteczki warstwy A natomiast, swój
uporządkowany ruch opóźniają. Analogicznie, cząsteczki z warstwy szybszej A przenoszą
większe pędy do warstwy B i zderzając się z cząsteczkami tej warstwy powodują przyspieszenie
ich ruchu uporządkowanego. Zjawisko lepkości polega więc na transporcie pędu.
■ Współczynnik lepkości dla gazu doskonałego dany jest zależnością
1- y
T |= - v Xp,

gdzie v jest średnią prędkością ruchu cieplnego cząsteczek, X - średnią drogą swobodną a p -
gęstością gazu.
■ Porównując zależności na współczynniki dyfuzji (31), przewodnictwa cieplnego i lepkości
(powyżej) dla gazu doskonałego otrzymujemy zależności:
r\ = p D oraz =1
 Termodynamika 39

32. Przewodnictwo cieplne

od obszaru o wyższej temperaturze do gradient temperatury

obszaru o temperaturze niższej
czas przepływu
ciepła d Q

• współczynnik przewodnictwa
cieplnego
33. Lepkość (tarcie wewnętrzne)
siła lepkości skierowana

siła lepkości działająca na element gradient prędkości warstw

powierzchni warstwy dS w kierunku prostopadłym
do prędkości warstwy

współczynnik lepkości element powierzchni warstwy

40 Rozszerzalność cieplna

■ Rozszerzalność cieplna ciał. Wraz ze wzrostem temperatury ciała powiększają zwykle swoją
objętość; dotyczy to zarówno ciał stałych jak i cieczy oraz gazów. W przypadku ciał stałych,
które mają określony kształt, ze wzrostem temperatury rosną ich wymiary liniowe
proporcjonalnie we wszystkich kierunkach.
■ Rozszerzalność liniowa ciał stałych. Wyobraźmy sobie cienki pręt o długości /0 znajdujący
się w początkowej temperaturze t 0. W pierwszym przybliżeniu przyrost długości pręta Al = / - /0
ogrzanego do temperatury t jest proporcjonalny do jego długości początkowej oraz przyrostu
temperatury At = t - t 0, Al = XI0A t ,
gdzie A,- współczynnik rozszerzalności liniowej zależny od materiału, z którego zbudowany jest
pręt. Stąd otrzymujemy wyrażenie na 1przestawione na stronie obok.
■ Rozszerzalność objętościowa ciał. O rozszerzalności objętościowej mówimy zarówno w
przypadku ciał stałych jak i cieczy oraz gazów, które nie mają określonego kształtu. Ściśle rzecz
biorąc współczynnik rozszerzalności objętościowej (podobnie liniowej) definiujemy przy
stałym ciśnieniu następująco a = —( — 1 .
v{d T )a
O ile dla ciał stałych i cieczy warunek stałego ciśnienia zwykle jest spełniony, to dla gazów ma
on istotne znaczenie. W przypadku ciał stałych, gdzie względny przyrost długości Al / /0 jest
dużo mniejszy od jedności mamy a = 3A.
Aby to wykazać załóżmy, że mamy sześcian o boku /0 i objętości V0 = Ijj, w temperaturze t 0. W
temperaturze t jego objętość wynosi V = l l . Współczynnik rozszerzalności objętościowej
V - V n l_l;3
3___ -_l/lo
l3_ (/+ A /)3 - / 03 3/qA /+3/0A/2 + A/3
wynosi więc a =
V < )A t lll
0 iAt
±l lll At
0 LXI. IllA
Q, t

Ponieważ A l « l0 to składniki 3/0A/2 i A/3 będą dużo mniejsze od 3/qA/, więc otrzymujemy:
a = 3 | A / =3 Al
= 3X.
lQAt l0At
■ Rozszerzalność objętościowa gazów. Weźmy gaz idealny w temperaturze t0 = 0°Q co
odpowiada temperaturze bezwzględnej T0 = 273,15 K. Rozpatrzmy izobaryczny wzrost
V T
objętości gazu przy wzroście temperatury od T0 do T. Mamy:
Vn
/ 1
a po przekształceniu ( 1 1
= vo
\ Jo J \
Otrzymaliśmy oryginalną postać prawa Gay-Lusaca, które przyczyniło się do wprowadzenia
bezwzględnej skali temperatur i równania Clapeyrona gazów doskonałych. Należy pamiętać, że
dla gazów rzeczywistych występują odchylenia od przedstawionej zależności.
■ Anom alna rozszerzalność wody. Woda w zakresie 0°C do 4°C nie rozszerza się lecz
kurczy, dopiero powyżej 4°C rozszerza się jak inne ciała (patrz rysunek na stronie obok).
Anomalna rozszerzalność wody ma duże znaczenie w przyrodzie. Ponieważ woda ma
największą gęstość w 4° C przy obniżaniu temperatury stawu (czy rzeki) na dnie gromadzi się
woda o tej temperaturze a zaczyna on zamarzać od powierzchni. Umożliwia to życie różnych
organizmów w wodzie podczas zimy.
 Termodynamika 41

34. Rozszerzalność cieplna ciał

34.1 Rozszerzalność liniowa ciał stałych

długość końcowa ciała ę temperatura końcowa

/
T
/ - / 0(i + M * -* o ))

temperatura początkowa,
zazwyczaj 0° C
długość początkowa ciała
współczynnik rozszerzalności
liniowej

34.2 Rozszerzalność objętościowa ciał

34.3 Rozszerzalność objętościowa gazów (idealnych)

współczynnik rozszerzalności
objętościowej gazu idealnego
temperatura bezwzględna
T0 = 273,15 K odpowiadająca
/ 0 =0°C

34.4 Anomalna rozszerzalność wody

42 Prawo Coulomba

■ Prawo Coulomba. Dwa ładunki punktowe Q i q znajdujące się w odległości r od siebie, gdy
mają znaki przeciwne przyciągają się do siebie (iloczyn Qq jest ujemny) natomiast, gdy są tego
samego znaku odpychają się (iloczyn Qq jest dodatni) siłą równą co do wartości
F=km
r2
i skierowaną wzdłuż prostej łączącej punkty, w których znajdują się dane ładunki. Wartość
współczynnika proporcjonalności k dla ładunków w ośrodku o względnej przenikalności
elektrycznej e (patrzrozdz. 46 i 47) wynosi: k = -------- . Stała s 0 = 8,8542-10-12 C2/N m 2 jest
4718S0

nazywana przenikalnością elektryczną próżni. Najczęściej opisuje się zachowanie ładunków

elektrycznych w próżni. Wtenczas stała s = 1 i współczynnik k = —-— (patrz wzory po prawej
47C£0
stronie).
■ Ciało naładowane o symetrii kuli (symetrii sferycznej). Zależność na siłę oddziaływania
punktowych ładunków elektrycznych jest również prawdziwa dla ciał naładowanych o symetrii
sferycznej. Wtenczas odległość pomiędzy ładunkami należy zastąpić odległością pomiędzy
środkami naładowanych elektrycznie kul.
■ Pole elektryczne. Oddziaływanie między ładunkami elektrycznymi jest oddziaływaniem na
odległość. Ładunek elektryczny Q zmienia przestrzeń wokół siebie w taki sposób, że każdy inny
ładunek q, który znajdzie się w tej przestrzeni dozna działania siły kulombowskiej. Dlatego
mówimy, że ładunek q znalazł się w polu elektrycznym wytworzonym przez ładunek Q.
Ładunek Q wytwarzający pole elektryczne nazywamy źródłem pola. Jeśli ładunek wytwarzający
pole nie zmienia swej wartości w czasie ani nie porusza się, to mówimy o polu
elektrostatycznym.
—^
■ W ektor natężenia pola elektrycznego jest to stosunek siły F działającej na ładunek próbny
q0 umieszczony w polu do wartości tego ładunku:

Ładunek próbny stanowi ciało, które zostało wcześniej naelektryzowane dodatnim ładunkiem
q0 i mające znikomo małe rozmiary. Siła kulombowska zależy tak od źródła pola elektrycznego
jak i od ładunku wprowadzonego do tego pola. Natomiast natężenie pola jest wektorem
opisującym już tylko samo pole elektryczne, niezależnie od ładunków wprowadzanych do tego
pola.
■ Linie (sił) poła elektrycznego. Graficznym obrazem pola elektrycznego są linie wyznaczone
w taki sposób, że styczne do nich w dowolnym punkcie mają kierunek wektora natężenia pola.
Przy czym linie te rysujemy tym gęściej, im wartość natężenia pola elektrycznego jest większa.
Teoretycznie zakłada się, że gęstość linii pola, to jest ilość linii przechodzących przez jednostkę
powierzchni prostopadłą do kierunku linii pola w pobliżu danego punktu, jest wprost
proporcjonalna do wartości natężenia pola. Linie pola zaczynają się w miejscach położenia
ładunków dodatnich lub w nieskończoności, a kończą się na ładunkach ujemnych lub też w
nieskończoności.
 Pole elektrostatyczne 43

35. Pole elektrostatyczne ładunku punktowego

ładunki Q i q równoimienne

ładunek elektryczny
będący źródłem pola
elektros taty cznego
---------------- ►
y F(r)
ładunki Q i q różnoimienne /
siła działająca na
ładunek q znajdujący
4 się w polu ładunku Q

siła działająca na ładunek q
znajdujący się w punkcie
—y
określonym wektorem r
wektor jednostkowy
o kierunku wektora
położenia
r „
współczynnik przenikalności r
elektrycznej próżni

35.1 Wektor natężenia pola elektrostatycznego ładunku punktowego

44 Praca i energia w polu elektrostatycznym

■ P raca sil pola elektrostatycznego ładunku punktowego. Korzystając ze wzoru

definiującego pracę zadanej siły (patrz Wzory i prawa z objaśnieniami cz.I) i z prawa Coulomba
znajdziemy przedstawiony na stronie obok wzór na pracę siły pola ładunku punktowego. Ze
wzoru tego wynika, że wyznaczona praca nie zależy od drogi po jakiej przemieszczano ładunek
z punktu początkowego do punktu końcowego, a jedynie zależy od odległości tych punktów od
źródła pola. Inaczej można tę własność opisać mówiąc, że praca siły kulombowskiej po
dowolnej drodze zamkniętej wynosi zero. Takie własności pracy w polu ładunku punktowego
wynikają z tego, że to pole jest polem siły centralnej, a więc siły zachowawczej.
■ Energia potencjalna w polu elektrostatycznym ładunku punktowego. Energię tę można
określić jako pracę jaką należy wykonać, aby ładunek przenieść z nieskończoności (tam gdzie
pole elektryczne zanika) do danego punktu pola A. Oznaczając tę pracę przez WZ^ A, a energię
potencjalną ładunku w punkcie A przez EpA otrzymamy: £ pA = WZ00_yA. Wspomniana praca jest
to praca siły równoważącej działanie siły pola, czyli siły mającej tą samą wartość co siła
Coulomba, lecz przeciwny kierunek. Tak więc praca ta będzie różnić się znakiem od pracy
wykonanej przez siłę kulombowską.:
w Qq 1 1 = A £p = £ pA - £ poo = £ pA.
” z , 20->A — —W
"
4ne, rA y
gdyż zakładamy, że energia potencjalna w nieskończoności E px> = 0. Z powyższych zależności
otrzymujemy wzór na energię potencjalną ładunku q znajdującego się w dowolnym punkcie A
pola wytworzonego przez ładunek Q: £ PA =' i e ?
4*e0 ,A
■ Potencjał pola elektrostatycznego. Energia potencjalna ładunku zależy i od wartości
ładunku wprowadzonego do pola i od samego pola elektrostatycznego w zadanym punkcie.
Definiując potencjał pola elektrostatycznego w następujący sposób:
(p = £ p / ? 0 >
gdzie q0 - wartość ładunku próbnego, tworzymy wielkość skalarną zależną tylko od samego
pola. Korzystając z powyższej definicji można pracę sił pola elektrostatycznego (35.2) wyrazić
w postaci WA_>B =q((pA -(p B) = ? f /AB,
gdzie UAB nazywamy napięciem elektrycznym między punktami A i B.

■ Powierzchnie ekwipotencjalne. Graficznie potencjał pola elektrostatycznego

przedstawiamy wykreślając powierzchnie ekwipotencjalne, czyli powierzchnie łączące punkty
pola mające tę samą wartość potencjału. W przypadku pola ładunku punktowego powierzchnie
ekwipotencjalne to sfery o wspólnym środku w miejscu, w którym umiejscowiono ładunek.
Chcąc przedstawić trójwymiarowe powierzchnie ekwipotencjalne na płaszczyźnie rysujemy
ich przekroje. Przedstawienie potencjału elektrostatycznego na płaszczyźnie w taki sposób
można przyrównać do przedstawienia rzeźby terenu
za pomocą poziomic. Kolejne powierzchnie
ekwipotencjalne wyznaczamy zwykle zmieniając
potencjał o stałą wartość, jak na rysunku w punkcie
35.3. Natomiast na wykresie obok przedstawiono
zależność potencjału od odległości od ładunku Q > O
(<P| -<P2 =<P2 -<P3 )•
 Pole elektrostatyczne 45

35.2 Praca sił pola elektrostatycznego ładunku punktowego

się ładunek ą z punktu A do punktu B pod

wpływem siły pola elektrostatycznego,
która niezależnie od wybranej drogi
wykona pracę

35.3 Potencjał pola elektrostatycznego ładunku punktowego

46 Zasada superpozycji pól

■ Superpozycja pól to własność polegająca na tym, że pole wypadkowe jest sumą pól
składowych, przy czym pola składowe traktujemy tak jakby w przestrzeni istniało za każdym
razem tylko jedno z tych pól. Jeśli pole elektryczne przedstawiamy za pomocą wektora natężenia
pola, to zasada superpozycji mówi nam, że wektor natężenia pola wypadkowego będzie sumą
wektorów natężeń pól składowych. Jeśli natomiast wykorzystujemy opis pola elektrycznego za
pomocą potencjału pola, to w tym przypadku zasada superpozycji mówi, że potencjał pola
wypadkowego równy jest sumie potencjałów pól składowych. Podkreślmy tu fakt, o którym
często przy rozwiązywaniu zadań zapomina się, że w przypadku liczenia natężenia pola
wypadkowego mamy sumę wektorową, a więc należy wziąć pod uwagę nie tylko wartości ale i
kierunki wektorów.
■ Natężenie i potencjał pola elektrycznego pochodzącego od ładunku o rozkładzie ciągłym.
Zasadę superpozycji pól stosujemy także wtedy, gdy należy wyznaczyć pole pochodzące od
ładunku rozmieszczonego w sposób ciągły w przestrzeni, na pewnej powierzchni, czy też
wzdłuż pewnej krzywej. Mamy wtedy nieskończoną ilość ładunków punktowych o wartościach
dQ tworzących pole wypadkowe. Te ładunki składowe dadzą w sumie pewien ładunek
całkowity Q, który można przedstawić za pomocą następującej całki: Q = JdQ. Całkowanie
Q
będzie w tym przypadku przebiegać po wszystkich punktach przestrzeni, w których istnieje
ładunek dQ. Punkty te mogą być rozmieszczone w zadanej objętości, na pewnej powierzchni lub
na krzywej. Podobnie przy liczeniu wypadkowego natężenia pola i potencjału całkujemy
przyczynki do natężenia i potencjału wypadkowego pochodzące od ładunków składowych dQ.
—>
Czyli natężenie i potencjał w dowolnym punkcie, opisanym wektorem położenia r, będzie
wynosić:

przy czym całkowanie będzie przebiegać po wszystkich punktach przestrzeni (powierzchni lub
—>■
krzywej) posiadających ładunek dQ i opisanych wektorem położenia r\

■ Gęstość objętościowa, powierzchniowa i liniowa ładunku o rozkładzie ciągłym. Ładunek

wypełniający w sposób ciągły pewną objętość charakteryzujemy za pomocą gęstości
objętościowej (przestrzennej) ładunku p. Wtenczas nieskończenie mały ładunek składowy
wynosi dQ=pdV,
gdzie dV jest nieskończenie małym elementem objętości. Dla naładowanej powierzchni
definiuje się gęstość powierzchniową ładunku ct tak, że:
d Q = adS,
gdzie cLS1 jest nieskończenie małym elementem naładowanej elektrycznie powierzchni.
Natomiast w przypadku rozkładu ładunku wzdłuż pewnej krzywej mówi się o gęstości liniowej
ładunku A. takiej, że: dQ = Adl,
gdzie dl jest nieskończenie małym elementem naładowanej elektrycznie krzywej.
■ W yrażenie na silę i energię potencjalną. Wzory przedstawione na stronie obok odnoszą się
zarówno do układu N - ładunków punktowych jak i ciągłego rozkładu ładunków.
 Pole elektrostatyczne 47

36. Pole elektryczne od układu ładunków punktowych

•jeden spośród ładunków wektor położenia punktu, w

wytwarzających pole którym liczymy natężenie
pola względem ładunku Q2

wypadkowe natężenie pola

natężenie pola od ładunku Q2^ E2 układu trzech ładunków
punktowych:
-» — » >
E —E j+E 2 +E 3
36.1 Zasada superpozycji pól
wektor natężenia pola pochodzącego
od układu N ładunków punktowych wektor natężenia pola pochodzącego
—> od i-tego ładunku punktowego
w punkcie pola r = (x, y, z )

-» -> -» -> -» N i r - r ■-
Qi wektor położenia
£ ( r ) = 2 X ( > - - r ,.) = £ T T
i-tego ładunku
i=l /=ł ° ( r - r /) I r - r J punktowego

V x V* 1 2/
9 ( ^ ) = L (P / ( r - r /) = Z T -

potencjał pola pochodzącego od układu N potencjał pola pochodzącego

—>
ładunków punktowych w punkcie pola r = (x,y, z ) od i-tego ładunku punktowego

36.2 Siła działająca na ładunek i energia potencjalna tego ładunku

w dowolnym polu elektrostatycznym

w punkcie r = (x,y, z) w punkcie r = (x,y, z)

48 Obraz wektorowy i skalarny pola

■ O braz wektorowy i skalarny pola elektrostatycznego. Pole elektrostatyczne można

przedstawić graficznie bądź za pomocą linii pola, bądź też za pomocą powierzchni
ekwipotencjalnych. Pierwszy z tych obrazów można nazwać obrazem wektorowym pola, gdyż
linie pola rysujemy korzystając z wektorów natężenia pola elektrostatycznego. Natomiast drugi
obraz można nazwać obrazem skalarnym pola, gdyż powierzchnie ekwipotencjalne rysujemy
korzystając z wielkości skalarnej, a mianowicie z wartości potencjału pola elektrostatycznego.
Obraz wektorowy pola jest dogodny, gdy np. interesuje nas siła działająca na ładunek
elektryczny. Natomiast obraz skalamy jest bardziej naturalnym, gdy np. wyznaczamy pracę w
polu elektrostatycznym. Przedstawiając na jednym rysunku linie pola i przekroje powierzchni
ekwipotencjalnych stwierdzamy, że linie pola przecinają powierzchnie ekwipotencjalne pod
kątem prostym.
■ G radient funkcji skalarnej. Jak wiadomo pochodna funkcji jednej zmiennej jest miarą
szybkości zmian tej funkcji i kierunku tych zmian (pochodna jest dodatnia, gdy wartości funkcji
rosną, ujemna - gdy maleją). Dla funkcji skalarnej określonej w przestrzeni trójwymiarowej
odpowiednikiem pochodnej jest gradient funkcji. Gradient funkcji jest wektorem, którego
kierunek wyznacza kierunek w przestrzeni wzdłuż którego wartości funkcji najszybciej rosną.
Natomiast jego wartość jest równa pochodnej funkcji wzdłuż wyznaczonego kierunku. A więc
szukając maksimum funkcji określonej w pewnym obszarze przestrzeni należy poruszać się
zawsze w kierunku wyznaczanym przez gradient funkcji (kierunek najszybszego wzrostu
wartości funkcji). Przeciwnie, szukając minimum funkcji należy poruszać się w kierunku
przeciwnym do kierunku gradientu funkcji.
■ Związek między wektorem natężenia pola i potencjałem. Na ładunek elektryczny
wprowadzony do pola elektrostatycznego działa siła równa iloczynowi wartości ładunku i
natężenia pola:
F(x, y , z ) = q E(x, y,z).
Ponieważ pole elektrostatyczne jest polem zachowawczym, to praca sił pola działających na
ładunek elektryczny q nie zależy od drogi, po której ładunek się porusza a jedynie od różnicy
energii potencjalnych w punkcie końcowym i początkowym. Dotyczy to zarówno pola
wytworzanego przez ładunek punktowy (patrz 35.2) jak i pola wytworzonego przez układ
ładunków. Mamy

£ pa ~e pb = -J^ d r .
'a
Dzieląc powyższe wyrażenie przez wartość ładunku q otrzymamy związek pomiędzy
natężeniem pola a potencjałem w postaci całkowej.
Postać różniczkową uzyskujemy porównując elementarną zmianę potencjału dtp w postaci
d(p = - £ d r = - ( E K6 x + E ydy + E^óz).
z postacią wyrażającą dtp jako różniczkę zupełną
d<p = — d x + — d y + — dz.
dx dy dz

Jak widać E X — dx, Ey dy, E z = - — d z . Stąd mamy wyrażenie 37.2.

dx dy dz
 Pole elektrostatyczne 49
37. Związek między wektorem natężenia pola i potencjałem
przekrój powierzchni —^ ^
ek w ipotencj alny ch d(p = —E d r
/ ___________

zmiana potencjału dwóch blisko

siebie leżących powierzchni
ekwipotencjalnych, |d(p| = £d/

linie pola (styczne w każdym punkcie

do wektora natężenia pola i mające
jego kierunek)

w każdym punkcie przestrzeni jest (czytaj nablafi) jest używane

wektorem zdefiniowanym następująco: zamiennie z oznaczeniem grad cp
\
g ra d f = v f = y > z ) l + df (x: * z ) f i d f <*> * ■
z) k
dx dy dz

4 wektorowy operator różniczkowy nabla zdefiniowany jest następująco

„ a ■? a -? a ?
V = — / + — y+ — k
50 Pole elektryczne dipola

■ Określenie dipola elektrycznego. Dipol elektryczny to układ dwóch różnoimiennych

ładunków o tej samej wartości Q+ =-Q_ - Q znajdujących się w pewnej odległości l od siebie.
Pole dipola to pole elektrostatyczne tego układu ładunków, które w praktyce wyznaczamy dla
odległości dużo większych od odległości pomiędzy ładunkami. Dipol jest scharakteryzowany
—> —>

wielkością wektorową zwaną momentem dipolowym p = Q l ■

■ Wyznaczenie potencjału pola dipola. Załóżmy, że ładunek dodatni dipola jest w punkcie o
współrzędnych (//2,0,0) a ujemny w punkcie (-//2,0,0). Zgodnie z zasadą superpozycji w
dowolnym punkcie o współrzędnych (x,y,z) potencjał pola elektrostatycznego będzie równy
sumie potencjałów pochodzących od ładunku dodatniego i ujemnego, co prowadzi do
następującego równania
<9(x,y,z) = _ J _________ Q- + _ J __________ Q-
4ltso V (x -//2 )2 + y 2 + z 2 4718o ^ (x + l/2 )2 + y 2 + z 2
Załóżmy teraz, że interesuje nas pole elektryczne w dużej odległości od dipola, czyli
r = -Jx2 + y 2 + z 2 » / . Korzystając z tego przybliżenia dochodzimy do zależności określającej
potencjał pola dipola elektrycznego:
Q xl
tp (x ,y ,z ) =
4 7 t8 0 r 3

Ograniczając się do płaszczyzny X0Y, jak na rysunku obok, możemy zapisać wzór na potencjał
wprowadzając biegunowy układ współrzędnych. Wtedy położenie punktu opisane jest
współrzędnymi biegunowymi r i 0 , co prowadzi do zależności:
(p(r,© )=— -— ^ c o s O , gdyż cos 0 = - .
47te0 r

■ Wyznaczenie natężenia pola dipola. Natężenie pola dipola możemy wyznaczyć korzystając
z zasady superpozycji pól (patrz 36.1). Jednakże znacznie prościej jest znając potencjał pola
elektrostatycznego, wektor natężenia wyznaczyć korzystając z zależności: E = -gradtp. Czyli w

naszym przypadku: E = E X i + E j + E z k =-grad ' Ql x . Korzystając z

47t£0 (x2 + y 2 + z 2 )3/2
definicji operatora różniczkowego gradientu znajdujemy poszczególne składowe wektora
natężenia pola elektrycznego pochodzącego od dipola:
-> 2 2 2
Ql x Ql 2x -y -z
E =~
x dx dx 4rce0 (x2 + y 2 + z 2 )3/2 4 7 t£ 0 (.X2 + y2 + z 2 ) 5/2

i podobnie
E dtp _ Q l_______ 3x y dę _ Q l________3xz
y dy 4%£0 (x2 + y 2 + z 2 )5/2 ’ 2 dz 47i£0 (x 2 + y 2 + z 2 )5/2
Ograniczając się do płaszczyzny X0Y i wprowadzając biegunowy układ współrzędnych
otrzymujemy zależności zamieszczone na stronie obok.
 Pole elektrostatyczne 51

38. Pole dipola elektrycznego dipol elektryczny

^ ładunki przeciwnego
moment dipolowy znaku o tej samej wartości
Q «. = 0 - = 2
52 Rotacja pola elektrostatycznego

■ C yrkulacja wektora natężenia pola elektrostatycznego. Przypomnijmy że w polu sił

zachowawczych praca nie zależy od drogi po jakiej przemieszczane jest ciało. To twierdzenie
jest równoważne stwierdzeniu, że praca po dowolnej drodze zamkniętej (po dowolnym
konturze) jest równa zeru. Dowolne pole elektrostatyczne jest polem zachowawczym. Czyli,
jeśli do pola elektrostatycznego zostanie wprowadzony ładunek q, który następnie zostanie
przemieszczony w wyniku działania sił pola wzdłuż dowolnego konturu T, to praca sił pola
—> —> —> —»
będzie się zerować, a więc zajdzie: W =§F dl =q§E dl = 0
r r
i stąd mamy, że w polu elektrostatycznym całka zwana cyrkulacją wektora natężenia pola
r~*
wzdłuż dowolnego konturu F wynosi zero: Ł E d l = 0.
r
■ R otacja funkcji wektorowej. Załóżmy, że w danym obszarze przestrzeni została określona
pewna funkcja wektorowa (zostało więc jednocześnie określone pewne pole wektorowe).
Rotacja funkcji wektorowej / = [ / x, / y , / z ] określonej w danym obszarze przestrzeni jest
wektorem zdefiniowanym następująco:
— >
i i k
d d d W (
ro t/= V x / = h l+ %L j+ k.
dx dy dz dy dz dx j dx dy
/* f y /z
Jeśli rotacja pola wektorowego zeruje się w pewnym obszarze, to mówimy, że pole jest w tym
obszarze bezwirowe. Sens fizyczny omawianego pojęcia matematycznego oddaje dobrze
przykład pola prędkości v ( jc, y , z ) przepływającej wody. Istnienie wirowości tego pola
stwierdzimy obserwując wprowadzoną do wody turbinkę. Jeśli zacznie się ona w pewnym
obszarze cieczy obracać, to będzie znaczyć, że w tym obszarze rot v (jc, y, z ) * 0. Jeśli w całym
obszarze pola rotacja zeruje się, to mamy pole bezwirowe.
■ Twierdzenie Stokesa wiąże rotację funkcji wektorowej z wcześniej wprowadzoną
całką nazywaną cyrkulacją wzdłuż danego konturu w następujący sposób:
J r o t f d S =<J)/d/ ,
5 r
gdzie rotację danej funkcji wektorowe całkujemy po
dowolnej powierzchni S rozpiętej na konturze T. Z
twierdzenia Stokesa wypływa bardzo ważny
wniosek. W danym obszarze przestrzeni (w każdym jej
punkcie) rotacja funkcji wektorowej wynosi zero
wtedy i tylko wtedy, gdy cyrkulacja dla tej funkcji
wzdłuż dowolnego konturu wynosi również zero. A
więc z zerowania się cyrkulacji dla wektora natężenia
pola elektrostatycznego wynika zerowanie się rotacji
tego wektora i fakt, że pole elektrostatyczne jest
polem bezwirowym.
 Pole elektrostatyczne 53

39. Pole elektrostatyczne polem sił zachowawczych

39.1 Bezwirowość pola elektrostatycznego

54 Źródłowość pola elektrostatycznego

■ Źródłowość (dywergencja) pola wektorowego. Dowolne pole wektorowe można zobrazować za

pomocą linii pola. Może się zdarzyć, że w danym obszarze linie pola nie będą miały ani początku, ani
końca (tyle samo linii ”wejdzie” i tyle samo linii “wyjdzie” z danego obszaru). Ale może wystąpić
też i inny przypadek - linie będą “wychodzić” z jakiegoś punktu obszaru lub “zbiegać się” do niego.

W sytuacji przedstawionej schematycznie na rysunku środkowym mówimy, ze pole posiada źródło

dodatnie, natomiast dla rysunku po prawej stronie można powiedzieć o źródle ujemnym. Oczywiście
może w danym obszarze nie być źródeł pola (rysunek po lewej strome) lub też może istnieć wiele
źródeł dodatnich i ujemnych. Matematycznie źródła funkcji wektorowej f = [ f x,J y , f z ]
wykrywamy licząc tzw. dywergencję funkcji zdefiniowaną, następująco:
div f ( x , y , z ) = v 7 = af(x' y ' z >+ aH*'y>z >.
dx dy dz
Dywergencja jest skalarem, którego wartość mówi nam o “intensywności” źródła. Sens fizyczny
dywergencji dobrze oddaje przykład pola prędkości v ( x ,y ,z ) płynącej wody. Jeśli w pewnym

miejscu div v > 0, to oznacza, że mamy źródło wody, a wartość dywergencji informuje nas o masie
wody wypływającej w tym miejscu w jednostce czasu.
■ Twierdzenie Gaussa-Ostrogradskiego pozwala zapisać dla zadanej w pewnym obszarze funkcji
—►
wektorowej / = [ / x, / y , / z] relację pomiędzy całkowitym strumieniem tej funkcji przechodzącym
przez pewną powierzchnię zamkniętą S i źródłami tej funkcji znajdującymi się wewnątrz wybranej
powierzchni: j f d S = Jdiv /d F ,
5 v
gdzie F oznacza objętość znajdującą się wewnątrz powierzchni zamkniętej 5.
■ Prawo Gaussa w postaci różniczkowej. Jeśli wewnątrz powierzchni zamkniętej znajduje się
ładunek o gęstości przestrzennej p(x,y,z) to ładunek całkowity jest równy: Q = JpdF i prawo
v
Gaussa będzie miało postać: j>£dS = — = — JpdF. Stosując następnie dla wektora natężenia pola
5 eo eo v
e~*
twierdzenie Gaussa-Ostrogradskiego: f E d S = I div £dF, otrzymujemy równanie:
s v
Jdiv£dF = — Jp d F ,
v eo y
które będzie prawdziwe dla dowolnej objętości F wtedy i tylko wtedy, gdy :
1
di\ E (x ,y,z) = — p(x,y,z).
e0
Czyli widzimy że pole elektrostatyczne posiada źródła (dodatnie i ujemne) i tymi źródłami sąładunki
(dodatnie i ujemne) rozmieszczone z pewną gęstością p(x,y,z).
 Pole elektrostatyczne 55

40. Strumień wektora natężenia pola elektrycznego

41.1 Prawo Gaussa w postaci różniczkowej g?stośćprzestr2enna)adunku

d d d
różniczkowego nabla, V = — i + — j+ — k
dx dy dz
56 Zastosowanie prawa Gaussa

■ W yznaczanie pola jednorodnie naładowanej kuli lub sfery dla r > R. W celu wyznaczenia
r-* -» O
natężenia pola elektrostatycznego zastosujmy prawo Gaussa ©iTd.S' = — .
s £o
Po pierwsze, otoczmy naładowaną sferę lub kulę posiadającą ładunek Q współśrodkową
powierzchnią kulistą o pewnym promieniu r. Po drugie zauważmy, że z symetrii zagadnienia
wynika, iż wektor natężenia pola będzie zawsze mieć kierunek promienia wodzącego
zaczepionego w środku sfery a jego wartość będzie mogła być tylko funkcją odległości od
środka sfery. A więc z prawa Gaussa otrzymujemy: j)£d.S = ^ £ (r)d 5 ' =E(r)4nr2 = — ,
s s £o
czyli E{r) - —^— .
47i£ 0 r
Otrzymaliśmy zależność identyczną jak dla pola pochodzącego od ładunku punktowego
znajdującego się w środku sfery. A więc i potencjał pola będzie się w tvm przypadku zmieniać
1 0
tak jak dla pola ładunku punktowego: (p(r) =
4 tC£,
■ Wyznaczenie pola jednorodnie naładowanej sfery dla r<R. W przypadku naładowanej
sfery należenie pola wewnątrz niej wynosi zero, gdyż wewnątrz jakiejkolwiek powierzchni
zamkniętej znajdującej się wewnątrz sfery ładunek wynosi zero. Znając natężenie pola
znajdujemy potencjał korzystając z obowiązującego w tym przypadku równania

£ ( / • ) = - ^ (. r ) =0, czyli cp(r)=C. Stałą C wyznaczamy z warunku ciągłości potencjału dla

dr
r - R , a więc (p(r) = ł Q
47T£0 R
■ Wyznaczenie pola jednorodnie naładowanej kuli dla r<R. Stosując prawo Gaussa
wybierzmy powierzchnię sferyczną o promieniu r < R położoną współśrodkowo wewnątrz kuli.
Rozumując podobnie jak dla przypadku r > R otrzymujemy równanie:
j) £ ( r ) d ó = £ ( r ) 4 7 ir 2 = - ^ - ,
eo
gdzie ą = q(r) = — nr3p jest ładunkiem zawartym wewnątrz sfery o promieniu r (zakładamy, że

stalą gęstość objętościowa ładunku wewnątrz kuli wynosi p). Stąd:

4 3
gdyż ładunek całkowity kuli Q = —nR p .Z kolei potencjał wewnątrz jednorodnie naładowanej

kuli wyznaczymy korzystając z tego, że dla pola o symetrii sferycznej £’(r) = - ^ r \ a więc
dr
d<p(r)
otrzymamy równanie:
dr 4 tc8 0 r z

2 r 30 1
Czyli (p(r) = - + C , gdzie stała C = z warunku ciągłości potencjału dla r = R.
8718 o R 8tc80 R
 Pole elektrostatyczne 57

42. Pole naładowanej powierzchni kulistej

sfera naładowana jednorodnie ładunkiem o gęstości
powierzchniowej a, czyli posiadająca ładunek całkowity
Q = 4 k R 2o

A odległości od śro dka sfery

m E (r)= 1 ® d la r>R
N 4 tt8 0 r z

E(r) = 0 d la r<R

u
R r
(p(r)

"— — -------- r
-----------------------------------------------------------------w
R
1 Q
tp(r) = dla r>R
i» zależność potencjału pola od 47t80 r
odległości od środka sfery 1
tp(r) = — =const dla r< R
4^
co

R
o

42.1 Pole kuli naładowanej objętościowo

58 Zastosowanie prawa Gaussa

Połę elektrostatyczne jednorodnie naładowanej płaszczyzny. Z symetrii wynika, że wektor

natężenia pola elektrycznego musi być
prostopadły do naładowanej płaszczyzny.
Powyższy fakt znacznie ułatwi skorzystanie z
twierdzenia Gaussa. Wybierzmy jako
powierzchnię zamkniętą powierzchnię walca
przenikającego przez płaszczyznę. Jeśli S jest
polem podstawy walca, a c gęstością
powierzchniową ładunku, to całkowity
ładunek otoczony powierzchnią walca
wyniesie Q = g S.
Z kolei wektor natężenia pola elektrycznego
jest prostopadły do płaszczyzny, a więc jego
strumień przez powierzchnię boczną walca
wynosi zero, a przez powierzchnię dwóch podstaw wynosi 2ES. Tak więc zapisane dla
Q , „„„ g S
niniejszego przypadku prawo Gaussa, <f)E dS = — , ma postać: 2E S =
5 £0
i stąd wartość natężenia pola elektrostatycznego pochodzącego od jednorodnie naładowanej
G
płaszczyzny wynosi: £ =
2s

Potencjał pola znajdziemy korzystając z ogólnej zależności: E(x, y , z ) = -grad(p(jc, y , z \

g d(p(jc)
która w tym przypadku sprowadza się do równania: £ =
2s dr
Rozwiązaniem powyższego równania jest funkcja liniowa:
tp(jc) = - E x + const = — — x + const.
2e0

■ Pole elektrostatyczne pomiędzy naładowanymi płaszczyznami. Dwie równoległe

płaszczyzny naładowane ładunkami przeciwnych znaków z tą samą gęstością powierzchniową
g = g + = - g _ (patrz rysunek na stronie obok) dają jednorodne pole elektrostatyczne będące
wynikiem superpozycji pola od płaszczyzny ujemnej i dodatniej. Ponieważ wartości tych
natężeń są jednakowe E + =E = - ^ — a kierunki przeciwne to w obszarze na zewnątrz
2s0
płaszczyzn pole elektryczne zeruje się natomiast między płaszczyznami pola dodają się i
wypadkowe natężenie pola ma wartość E = — .

Stąd potencjał dla tego pola będzie zmieniać się liniowo z odległością od jednej z płaszczyzn. A
więc (p(x) = -Ex, gdzie 0 < x < d (d - odległość pomiędzy płaszczyznami). Przy czym
zakładamy, że potencjał jednej z płaszczyzn jest równy zeru. Potencjał drugiej płaszczyzny
wyniesie (p(jc) = -Ed, a różnica potencjałów (napięcie U) pomiędzy tymi płaszczyznami będzie
równa Acp = U = 0 - { - E d ) = Ed.
 Pole elektrostatyczne 59

43. Jednorodne pole elektrostatyczne

wektor natężenia jednorodnego

pola elektrostatycznego —>
E - const
potencjał dla przypadku pola
cp (je ) = - E x
przedstawionego na rysunku <
powyżej przy założeniu, że
cp= 0 dla x = 0

43.1 Pole elektrostatyczne pomiędzy naładowanymi płaszczyznami

dwie równoległe do siebie płaszczyzny naładowane ładunkami
przeciwnych znaków z tą samą gęstością powierzchniową a = a + = - a _
60 Dipol w polu elektrycznym

■ Dipol w jednorodnym polu elektrostatycznym. Dipol składa się z dwóch ładunków

q + =-q_ =q, a więc siła wypadkowa działająca na dipol w jednorodnym polu
elektrostatycznym wyniesie zero. Natomiast różny od zera może być moment pary sił
działających na dipol (patrz rysunek na stronie obok), którego wartość zależy od ustawienia
dipola względem linii pola:
M = F /sin P,
gdzie F = qE jest wartością siły działającej na każdy z ładunków dipola, / jest długością dipola a
kąt P jest kątem pomiędzy dipolem a liniami pola. Wiedząc, że wartość momentu dipolowego
wynosi p = ql otrzymujemy zależność:
M - qEls\x\ P = pEsin P =| p x E \.
Tak więc, jeśli dipol będzie posiadać swobodę ruchu, to po wprowadzeniu pola
elektrostatycznego zacznie się tak obracać, aby ułożyć się równolegle do linii pola, w którym to
położeniu moment pary sił działających na dipol wyniesie zero.

■ Energia dipola w jednorodnym polu elektrostatycznym jest to suma energii potencjalnych

ładunku ujemnego i ładunku dodatniego dipola. Energia potencjalna ładunku q w jednorodnym
polu elektrostatycznym o natężeniu E wynosi E p = -qE x, gdzie x jest współrzędną położenia
ładunku na osi skierowanej zgodnie z liniami pola. Czyli energie potencjalne ładunków dipola
wyniosą (patrz rysunek na stronie obok) E p+ = -q± E x+ oraz E p_ = -q _ E x _ . Stąd energia
dipola wynosi:
—t—>
Ed = E p++ E p_ = -q E (x + -x _ ) = -q El cos P = - p E .
Energia dipola osiąga minimum (dipol jest w położeniu równowagi), gdy wektor momentu
dipolowego ma kierunek zgodny z kierunkiem pola elektrostatycznego. Czyli stosując
oznaczenia ze wzoru powyżej cos P = 1 i E d = Ed mjn =~pE.

■ Cząsteczki polarne. Jak wiemy każda substancja składa się z cząsteczek i atomów.
Cząsteczki mogą być tak zbudowane, że środek (zdefiniowany analogicznie do środka masy)
ładunków dodatnich (czyli jąder atomowych) nie będzie pokrywać się ze środkiem ładunków
ujemnych (chmur elektronowych) w wyniku czego cząsteczka będzie posiadać trwały moment
dipolowy, jak np. cząsteczka wody H20. Cząsteczki posiadające trwały moment dipolowy
nazywa się cząsteczkami polarnymi.

■ Polaryzowalność atomowa (cząsteczkowa). Cząsteczki niepolarne. Cząsteczki nie

posiadające trwałego momentu dipolowego, nazywane cząsteczkami niepolamymi, mogą
uzyskać indukowany moment dipolowy po wprowadzeniu ich do pola elektrycznego.
Indukowany moment dipolowy jest wprost proporcjonalny do natężenia pola elektrycznego,
przy czym współczynnik proporcjonalności a jest wielkością charakterystyczną dla danej
cząsteczki (atomu) i nazywa się polaryzowalnością cząsteczkową (atomową).

44. Dipol w jednorodnym polu elektrostatycznym
moment siły działający na dipol
(dążący do ustawienia dipola
wzdłuż linii pola)
44.1 Energia dipola w jednorodnym polu elektrostatycznym
45. Dipol indukowany
atom obojętny elektrycznie
i nie posiadający momentu
dipolowego •
O
“środek ciężkości” ładunku
ujemnego (chmury elektronowej)
pokrywa się z położeniem
dodatnio naładowanego jądra
Pole elektrostatyczne 61
wektor natężenia pola
elektrostatycznego
umieszczony w jednorodnym polu
elektrostatycznym dipol o momencie
dipolowym: p = q l
wektor natężenia pola
elektrostatycznego
ten sam atom po umieszczeniu w polu
elektrycznym o wektorze natężenia:
n ik ii ii ii n
/+ o X
\
7 “środek ciężkości” chmury
elektronowej jest przesunięty
względem jądra - powstaje dipol
indukowany o momencie
dipolowym proporcjonalnym do
natężenia pola elektrycznego
\ polaryzowalność atomowa
62 Polaryzacja dielektryka

■ Dielektryki w polu elektrycznym. Dielektrykami (izolatorami) nazywa się substancje nie

przewodzące prądu elektrycznego. Umieszczenie dielektryka w zewnętrznym polu
elektrycznym powoduje jego polaryzację. Jeśli dielektryk składa się z cząsteczek polarnych
(dielektryk polarny) to zaobserwujemy obracanie się tych cząsteczek do takiego położenia, w
którym wektory pola i momentu dipolowego cząsteczki będą skierowane równolegle. Natomiast
jeśli dielektryk składa się z cząsteczek niepolamych (dielektryk niepolamy) to po włączeniu
pola elektrycznego zaobserwujemy powstawanie dipoli indukowanych. Zarówno w wyniku
powstania dipoli indukowanych, jak i w wyniku obracania się dipoli trwałych (patrz rysunek na
stronie obok) pojawi się na powierzchniach dielektryka ładunek powierzchniowy. Ładunek ten
nazywa się też ładunkiem indukowanym lub ładunkiem związanym, aby podkreślić związek
istnienia tego ładunku z istnieniem zewnętrznego pola elektrycznego.
■ Podatność elektryczna. Niezależnie od mechanizmu polaryzacji dielektryka wektor
polaryzacji jest proporcjonalny do natężenia pola elektrycznego obecnego w dielektryku.
Współczynnik proporcjonalności jest nazywany podatnością elektryczną i jest on cechą
charakterystyczną (cechą materiałową) danego dielektryka.
■ Gęstość powierzchniowa ładunku indukowanego. Wyznaczmy gęstość powierzchniową
ładunku, który powstanie na powierzchni dielektryka po wprowadzeniu go w pole elektryczne.
Załóżmy, że dipole w dielektryku utworzą kolumny. Schematycznie jedną z takich kolumn
pokazuje rysunek poniżej. Niech każdy
—y
pojedynczy moment dipolowy wynosi \p\=ql.
Wtedy na powierzchni górnej całkowity ładunek
dodatni wyniesie qN, gdzie N jest liczbą kolumn
złożonych z dipoli. Ładunek o tej samej wartości
lecz o przeciwnym znaku zgromadzi się na
powierzchni dolnej. Załóżmy jeszcze, że w każdej
z kolumn jest M dipoli. Licząc wektor polaryzacji
jako sumę momentów dipolowych na jednostkę
objętości dielektryka otrzymamy:
|P\=±NMql,
gdyż liczba dipoli jest równa iloczynowi NM.
Zauważmy, że liczba dipoli w kolumnie razy
długość dipola jest równa wysokości całej
kolumny, a więc i wysokości próbki dielektryka: L = M l Z kolei iloraz objętości i wysokości
próbki równy jest polu powierzchni górnej lub dolnej: S = VjL. Wprowadzając te zależności do
wzoru na wartość polaryzacji otrzymujemy:
\P\= l N q L = ^ . = o\

gdyż stosunek całkowitego ładunku jaki pojawi się na powierzchni Nq do wartości powierzchni
5 jest to gęstość powierzchniowa ładunku a ’.
 Pole elektrostatyczne 63

46. Dielektryk w jednorodnym polu elektrycznym

a + i l A + ik + A + A + ik
+ i i + - k + A

0 <$>0 er < t> < t> d

ć < t> < t>

< t>

A — -k — ik — ii — ik
A — ; k — i i - ^k — A

po umieszczeniu w polu elektrycznym

jedna powierzchnia ładuje się dodatnio
a druga ujemnie, gdyż:
dipole dążą do ułożenia powstają dipole
się wzdłuż linii pola indukowane

wektor polaryzacji
wektor natężenia pola
dielektryka
elektrycznego
wewnątrz dielektryka
objętość dielektryka
podatność elektryczna
suma momentów dipolowych wszystkich danego dielektryka
dipoli trwałych (dielektryk polarny) lub
dipoli indukowanych (dielektryk
niepolarny)

wartość polaryzacji
dielektryka gęstość powierzchniowa ładunku
powstałego na powierzchni
dielektryka po umieszczeniu go w
zewnętrznym polu elektrycznym
64 Oddziaływania elektryczne w dielektryku

■ Pole elektryczne wewnątrz dielektryka jest sumą wektorową pola wewnętrznego oraz pola
wyindukowanego w dielektryku w wyniku jego polaryzacji. Zakładając, że dielektryk ma kształt
prostopadłościanu i linie pola zewnętrznego są równoległe do powierzchni bocznych tego
prostopadłościanu, możemy łatwo policzyć natężenie E' pola wyindukowanego, gdyż będzie to
pole wytworzone przez powierzchnie górną i dolną prostopadłościanu naładowane ładunkami o
gęstości powierzchniowej a ’ związanej z wartością polaryzacji P dielektryka: er’= P . Tak więc
1
natężenie pola wyindukowanego wyniesie: E' = ----- P

i stąd pole wewnątrz dielektryka można zapisać następująco

— ► — > — > 1 — >
Err =En Q+ E'
i-«i n
=E 0-----^ Pn = En 0-

Wyznaczając z powyższego równania wektor E otrzymamy:

jeśli zdefiniujemy nową wielkość zwaną stałą dielektryczną s = l+ x . Stała dielektryczna

mówi nam ile razy natężenie pola w dielektryku jest mniejsze od natężenia pola zewnętrznego.
Stałą dielektryczną nazywa się także często względną przenikalność elektryczną lub krócej
przenikalnością elektryczną lub przenikalnością dielektryczną.
■ Prawo Coulomba dla ładunków w dielektryku. Jeśli dwa ładunki elektryczne Q i ą
znajdujące się w odległości r są umieszczone w ośrodku o przenikalności elektrycznej £, to siła
ich wzajemnego oddziaływania F zmaleje £ razy w stosunku do siły ich wzajemnego
oddziaływania w próżni F0 , czyli: F = — = — -— ^ .
£ 4 tc££0 r “

■ Ładunki elektrostatyczne w powietrzu. Opisując oddziaływanie pomiędzy ładunkami

elektrostatycznymi w powietrzu stosujemy zwykle wzory dla oddziaływania pomiędzy
ładunkami w próżni, gdyż przenikalność elektryczna powietrza jest bliska 1 i wynosi £ = 1,00059.
■ Prawo Gaussa dla dielektryka. Prawo Gaussa, które dla ładunków w próżni ma postać:
f -> -> i
<pjG"d*S = — Qf nie może być stosowane w dielektryku, gdyż ładunek Q wprowadzony do
i eo
dielektryka i znajdujący się wewnątrz powierzchni zamkniętej S powoduje zawsze polaryzację
dielektryka zmieniając przez to wartość ładunku wewnątrz wybranej powierzchni.
■ Wektor indukcji elektrycznej. Jest to wielkość pomocnicza, która zależy tylko od
—^ ^
zewnętrznego pola elektrycznego D = e 0E 0, a nie zależy od pola wytworzonego przez ładunki
—^
indukowane w dielektryku. Zapisując niektóre wzory z użyciem wektora D, otrzymujemy
"zgrabniejszą" ich postać. I tak np.otrzymujemy prawo Gaussa w postaci

s s
słusznej tak dla dielektryka jak i w próżni.
 Pole elektrostatyczne 65

47. Pole elektryczne w dielektryku

A A + A + A + ^ ^
i wektor natężenia zewnętrznego
pola elektrycznego

— A
A — h
£' = —

wektor polaryzacji wektor natężenia pola elektrycznego |£'l=-

dielektryka wytworzonego wewnątrz dielektryka przez
ładunki o gęstości powierzchniowej a ’
będące efektem polaryzacji dielektryka
wektor natężenia zewnętrznego
pola elektrycznego

współczynnik zwany względną

wektor natężenia pola przenikalnością elektryczną
elektrycznego wewnątrz (stałą dielektryczną) danego
dielektryka
dielektryka

47.1 Prawo Gaussa dla ładunku w dielektryku

—> —>

strumień elementarny, dO E = E d S j» wektor natężenia pola elektrycznego

strumień wektora natężenia pola całkowity ładunek elektryczny jakim

elektrycznego przechodzący przez naładowano dielektryk znajdujący się
powierzchnię zamkniętą S wewnątrz powierzchni S

48. Wektor indukcji elektrycznej

wektor indukcji elektrycznej

wektor natężenia pola elektrycznego
(przesunięcia elektrycznego)
wewnątrz dielektryka
66 Pole elektryczne w przewodniku

■ Przewodniki są to ciała dobrze przewodzące prąd elektryczny dzięki temu, że ładunki

elektryczne mogą się wewnątrz nich swobodnie przemieszczać pod wpływem pola
elektrycznego. Tak więc i ładunek wprowadzony dodatkowo do przewodnika będzie mógł się
przemieszczać tak, aby osiągnąć stan równowagi. Ładunki tego samego znaku będą się
odpychać, a więc stan równowagi będzie stanem, w którym odległości pomiędzy ładunkami
będą maksymalne a wiec ładunki znajdą się na powierzchni przewodnika.
■ Natężenie i potencjał pola elektrycznego w przewodniku. W stanie równowagi natężenie
pola elektrycznego wewnątrz przewodnika musi być równe zeru. Dotyczy to np. sytuacji, gdy
przewodnik zostanie naładowany dodatkowym ładunkiem oraz gdy przewodnik znajduje się w
—►

zewnętrznym polu elektrycznym (patrz rysunki na stronie obok). Gdyby pole elektryczne E było
—y —►
różne od zera to na elektrony działałaby niezrównaoważona siła / 1 = -e E , która nadawałaby im
przyspieszenie - czyli nie byłby to stan równowagi.
Na powierzchni elektrony mają swobodę ruchu. Na skutek jednak istnienia między
przewodnikiem a otaczającym go ośrodkiem bariery potencjału elektrony nie mogą powierzchni
opuścić. Dlatego w kierunku prostopadłym do powierzchni natężenie pola może być różne od
—> —► ->
zera, czyli £\| = 0 oraz E =E± .

Korzystając ze związku między potencjałem a natężeniem pola w postaci dtp = - E d r, widzimy,

że potencjał nie zmienia się (<p =const) wewnątrz przewodnika i na jego powierzchni.
■ Naładowany przewodnik. Wartość natężenia pola E na zewnątrz tuż przy powierzchni
naładowanego przewodnika możemy wyznaczyć z prawa Gaussa. W tym celu jako
powierzchnię zamkniętą wybierzemy powierzchnię małego walca przenikającego przez
powierzchnię przewodnika, tak że normalne podstawy walca (dS) i fragmentu powierzchni
przewodnika ograniczanej przez walec mają ten sam kierunek. W tym wypadku całkowity
ładunek wewnątrz powierzchni walca wynosi dQ = 0(15 ,
gdzie a jest gęstością powierzchniową ładunku. Z kolei ponieważ wektor natężenia pola
elektrycznego jest prostopadły do powierzchni przewodnika, to strumień pola elektrycznego
przez powierzchnię boczną walca jest równy zeru. Całkowity strumień pola elektrycznego przez
powierzchię zamkniętą walca jest więc równy strumieniowi przechodzącemu przez
powierzchnię pola podstawy walca (będącej na zewnątrz przewodnika), czyli E cLS. Porównując
E d S = —— ctcLS otrzymujemy E = —— o .
s£0 ee0
■ Rozkład ładunku n a powierzchni przewodnika. Zgodnie ze wzorem <j = ee0E gęstość
ładunku na powierzchni naładowanego przewodnika jest proporcjonalna do wartości natężenia
pola elektrycznego w jej pobliżu. Natężenie E rośnie więc w pobliżu ostrzy a maleje w pobliżu
wgłębień.
■ Przewodnik w zewnętrznym polu elektrycznym. Niech przewodnik znajduje się w
zewnętrznym polu elektrycznym o natężeniu E 0. Pole to spowoduje przesuwanie się elektronów
w kierunku przeciwnym do pola zewnętrznego, na skutek czego na jednej powierzchni pojawi
się ładunek dodatni a na przeciwnej ujemny - rysunek na stronie obok. Stan równowagi ustali się
wtedy, gdy pole E wytworzone przez wyindukowany ładunek (przesuniętych elektronów)
całkowicie skompensuje pole zewnętrzne - pole wypadkowe równe bedzie zeru.
 Pole elektrostatyczne 67

49. Pole elektryczne w przewodniku

49.1 Naładowany przewodnik

natężenie pola jest

prostopadłe do powierzchni

duże natężenie pola (i duża

gęstość ładunku) w pobliżu
ostrza
małe natężenie pola
(i mała gęstość
ładunku) we
wgłębieniach
gęstość powierzchniowa
ładunku

natężenie pola przy

powierzchni przewodnika

względna przenikalność dielektryczna

ośrodka otaczającego przewodnik

49.2 Przewodnik w zewnętrznym polu elektrycznym

>
68 Pojemność elektryczna

■ Pojemność elektryczna przewodnika. W stanie równowagi ładunki znajdujące się na

powierzchni przewodnika nie będą się już przemieszczać, a więc powierzchnia przewodnika jest
powierzchnią ekwipotencjalną - ma stały potencjał. Ten sam potencjał ma wnętrze
przewodnika. Potencjał ten jest wprost proporcjonalny do ładunku zgromadzonego na
przewodniku. Czyli można zapisać ładunek zgromadzony na przewodniku jako iloczyn
potencjału i współczynnika proporcjonalności zwanego pojemnością, charakteryzującego
kształt i wielkość ciała przewodzącego. Wyznaczając potencjał odosobnionego przewodnika
zwykle zakłada się, że potencjał zerowy jest w nieskończoności.
■ Wyznaczenie pojemności elektrycznej kuli przewodzącej. Potencjał kuli przewodzącej o
promieniu R równy jest potencjałowi naładowanej powierzchni kulistej o promieniu R, czyli
cp(r) = i Q, gdzie Q jest ładunkiem zgromadzonym na kuli. Jeśli kula znajdzie się w ośrodku
4718o R
dielektrycznym o stałej dielektrycznej równej e, to potencjał pola, tak jak i natężenie pola (patrz
punkt 47) zmniejszy się e razy czyli cp(r) = — -— — i stąd wzór na pojemność kuli zanurzonej
47C88n R
w dielektryku jest następujący: C =—Q=47188 qR.
<P
■ Wyznaczenie pojemności elektrycznej kondensatora
płaskiego. Ładunek zgromadzony na każdej z okładek
kondensatora płaskiego jest iloczynem powierzchni okładki S i
gęstości powierzchniowej ładunku a, czyli Q = aS. Z kolei dla
pola elektrycznego o natężeniu E wewnątrz kondensatora
zachodzi związek U = cpt -(p 2 = E d oraz, jak dla układu dwóch
płaszczyzn w próżni E = ct/ s 0. Włożenie dielektryka o stałej
dielektrycznej 8 między okładki sprawi, że natężenie pola q>2=-Ed
wewnątrz kondensatora wyniesie E = a /s e 0. Otrzymamy więc
następujący wzór na pojemność kondensatora płaskiego:
n Q oS S
U Ed 0 d
♦ Pytanie. Czy bardziej efektywne jest gromadzenie ładunku na kondensatorze czy
przewodzącej kuli?
Odpowiedź. Aby odpowiedzieć na to pytanie załóżmy, że chcemy zgromadzić taki sam ładunek
Q na kondensatorze i na przewodzącej kuli (bądź powierzchni kulistej) o promieniu R. Niech
napięcie U na kondensatorze będzie równe potencjałowi (p kuli (tj. napięciu między
przewodzącą kulą a Ziemią). Przyjmując, że powierzchnia okładek kondensatora wynosi
S - lcm 2 =10_4 m 2, odległość między okładkami kondensatora d = l mm= 10~3m a między
okładkami znajduje się dielektryk o względnej przenikalności 8 = 1 0 3, znajdziemy odpowiednik
een5
promienia kuli. Mamy: 47T80i?(p = — — U .
d
sS 1 0 M (T 4
Stąd R= m = 8 m.
471^ 471-10
-3
Otrzymany wynik mówi sam za siebie.
 Pole elektrostatyczne 69

50. Pojemność elektryczna przewodnika

ładunek zgromadzony
na przewodniku

potencjał przewodnika

50.1 Pojemność przewodzącej kuli

51. Pojemność elektryczna kondensatora

potencjał okładki
kondensatora napięcie na kondensatorze
(różnica potencjałów między
jego okładkami)
ładunek zgromadzony na
okładkach kondensatora,
tzn .Q = Q+ =
gdzie Q+jest ładunkiem
zgromadzonym na jednej
okładce i Q_ ładunkiem
zgromadzonym na drugiej
okładce

51.1 Pojemność kondensatora płaskiego

odległość między
okładkami
kondensatora

przestrzeń między płytkami o polu powierzchni

S wykonanymi z przewodnika wypełnia
dielektryk o przenikalności elektrycznej z
70 Kondensatory

■ Kondensator płaski jako szczególny przypadek kondensatora cylindrycznego. Jeśli

okładki kondensatora cylindrycznego bardzo do siebie zbliżymy, to powinniśmy otrzymać wzór
na pojemność kondensatora płaskiego, który powstałby po przekrojeniu cylindra prostopadle do
podstaw i rozłożeniu powierzchni bocznej na płaszczyźnie. Załóżmy więc, że R { - R oraz
R-, = R + AR gdzie AZ?jest bardzo małe. Można wtedy zastosować następujące przybliżenie:
ln ^ =lnf J+M „ M .
ff, { R ) R
Wzór na pojemność kondensatora cylindrycznego przybierze więc postać:
2nee0l R S
C -------- ---- = 2tI££a/ -----= 8 8 n — ,
ln(R 2/ R ] ) ° AZ? d
gdzie S = 2nRl jest powierzchnią boczną cylindra, natomiast d = AZ? odległością pomiędzy
powierzchniami bocznymi współosiowych cylindrów. Otrzymaliśmy więc zgodnie z
oczekiwaniem wzór na pojemność kondensatora płaskiego.

■ W yznaczanie pojemności całkowitej kondensatorów połączonych szeregowo. W

przypadku łączenia szeregowego kondensatorów różnice potencjałów pomiędzy okładkami
kolejnych kondensatorów dodają się. Z kolei zgromadzone na każdej z okładek dowolnego
kondensatora ładunki są co do wartości bezwzględnej takie same. Stąd mamy następujące
N
zależności: t / = ]T £ /j,a le U =QJC oraz Ux =QIC^, czyli:
i=i

co prowadzi do końcowego wzoru na pojemność zastępczą (całkowitą) układu szeregowo

połączonych W kondensatorów

■ W yznaczanie pojemności całkowitej kondensatorów połączonych równolegle. W

przypadku łączenia równoległego kondensatorów różnice potencjałów pomiędzy okładkami
dowolnych kondensatorów są takie same. Natomiast ładunki zgromadzone na okładkach
kolejnych kondensatorów dodają się. Stąd mamy następujące zależności:
N

e = Ie ,
«=i
N
ale Q=UC orazQ{ = t/C ,, czyli: UC = Y . UCi’
i=i
co prowadzi do końcowego wzoru na pojemność zastępczą (całkowitą) układu równolegle
połączonych N kondensatorów:
N
c=Ic>.
/=!
 Pole elektrostatyczne 71

52. Łączenie kondensatorów

52.1 Łączenie szeregowe kondensatorów

HI—11—IH H
c, c.

pojemność zastępcza układu N

kondensatorów połączonych
szeregowo

52.2 Łączenie równoległe kondensatorów

c C: C*

pojemność zastępcza układu N

kondensatorów połączonych
równolegle
72 Energia układu ładunków

■ Wyznaczanie energii układu ładunków punktowych. Potrafimy wyznaczyć energię

potencjalną i-tego ładunku punktowego znajdulącego się w polu y-tego ładunku punktowego.
i 0 ifij
Wynosi ona (patrz punkt 35.2): Wp.y- = gdzie rxi jest odległością pomiędzy
47t£ £ 0
ładunkami Qx i Qy Jest to energia układu dwóch ładunków. Energia układu dowolnej liczby
ładunków będzie sumą energii liczonych dla wszystkich par ładunków w układzie. Sumując
energie £ pij należy jednakże pamiętać o tym, że oczywiście i nie może być równe j oraz, że każdą
parę ładunków należy uwzględnić tylko jeden raz. Otrzymamy więc dla np. N = 5 następującą
zależność: E c = £ pJ2 + £ p>i3 + E P,u + E P,\s + E Py23 + E P,24 + E Py25 + e pm + e p ,3s + e pa s >
którą dla dowolnej wartości N można zapisać następująco:
N -\ N i N
£ c= £ lub w częściej stosowanej postaci: Ec = - X E PSv
1=1 j=i+\ 2 (>y-|

gdzie prim oznacza, że sumowanie przebiega po wszystkich wartościach j z wyjątkiem j = i.

Energię układu ładunków można zapisać również w następującej postaci:
1 N

1 /=1
gdzie (pi jest potencjałem pola elektrostatycznego całego układu ładunków z wyjątkiem i-tego
ładunku punktowego Qr
■ Wyznaczenie energii naładowanego kondensatora. Niech ładunki punktowe zgromadzone
na dodatniej okładce kondensatora dające w sumie ładunek +Q mają potencjał <p,. Oznacza to,
że każdy z ładunków punktowych tworzących ładunek Q znajduje się w polu elektrostatycznym
o potencjale cp,. Z kolei ładunki zgromadzone na ujemnej okładce kondensatora dające w sumie
ładunek -Q mają potencjał cp2. Zastosujemy teraz wzór na energię układu ładunków punktowych
grupując oddzielnie ładunki będące w polu o potencjale (pt oddzielnie ładunki będące w polu o
potencjale (p2- Suma pierwszych ładunków wynosi Q, natomiast drugich -Q. Energia takiego
układu ładunków, a więc energia naładowanego kondensatora wyniesie:

£c = ^ Ź Q, <Pi = \ K 0 < P i) + ( - 0 9 2 ) ] = \ 0 ( 9 , - < p 2 ) := \Q U ■

jL j'_| z z /
Ale z definicji pojemności kondensatora Q = CU i możemy ostatecznie zapisać:

Wzór na energię rozładowanego kondensatora możemy również otrzymać obliczając całkowitą

pracę jaką trzeba wykonać przenosząc ładunek z jednej okładki na drugą.
■ Energia pola elektrycznego. Energię naładowanego kondensatora można traktować jako
energię zgromadzoną w polu elektrycznym panującym pomiędzy okładkami kondensatora.
Przykładowo dla kondensatora płaskiego:
E c = I CU2 = i 6 6 „ Ź-U1 = \ 6 8 0 4 (Ed ) 2 = V i e£ 0 £ 2 .
2 L a l a 2
Dzieląc energię Ecprzez objętość przestrzenu między okładkami kondensatora czyli przestrzeni,
w której działa pole elektryczne otrzymujemy wyrażenie na gęstość energii na stronie obok.
Wykorzystując wzór na wektor indukcji elektrycznej (przesunięcia elektrycznego) możemy
wyrażenie na gęstość energii przedstawić w postaci w = E D /2 .
 Pole elektrostatyczne 73

53. Energia układu ładunków punktowych

“prim” oznacza sumę po wszystkich ładunkami Q, i Qi

i i j z wyjątkiem i = j

54. Energia naładowanego kondensatora

powstaniem pola elektrycznego

55. Gęstość energii pola elektrycznego

•natężenie pola elektrycznego

wektorem natężenia E
74 Ładunek w jednorodnym polu elektrostatycznym

■ Analogia do ruchu ciała w polu grawitacyjnym przy powierzchni Ziemi. W jednorodnym

polu elektrostatycznym na ładunek działa stała siła, tak jak w przypadku rzutów przy
powierzchni Ziemi. Stąd, podobnie jak w przypadku rzutów, w kierunku działania siły mamy
ruch jednostajnie zmienny, natomiast w kierunku prostopadłym do niego mamy ruch
jednostajny prostoliniowy. Te dwa ruchy składają się na ruch złożony po torze parabolicznym.
Kierując się analogią do rzutów w polu grawitacyjnym należy pamiętać o tym, że pole
elektrostatyczne musi być przyłożone tak, aby tor ładunku odchylał się ku dołowi.

■ Odchylenie strum ienia elektronów. Jeśli strumień elektronów wpadnie pomiędzy okładki
kondensatora płaskiego prostopadle do linii sił pola, to po wyjściu tego strumienia z
kondensatora zaobserwujemy jego odchylenie:

Z zależności dla ruchu jednostajnego w kierunku poziomym otrzymujemy:

/ = v 0/ ,
gdzie / jest czasem przelotu elektronu przez kondensator, którego okładki mają długość /. Z kolei
odchylenie Ay wyliczymy z zależności dla ruchu jednostajnie przyspieszonego w kierunku
pionowym:
eE 2 _ eE l 2
2m 2m v o *
przy czym e jest ładunkiem elektronu, m jest jego masą, a E jest natężeniem pola
elektrostatycznego między okładkami kondensatora.

■ Pole przyspieszające strum ień elektronów. Często w zadaniach jest mowa o przyspieszaniu
strumienia elektronów przez pole elektryczne. Siły pola wykonują pracę równą przyrostowi
energii kinetycznej elektronu W = A E k. Z drugiej strony praca ta jest równa różnicy energii
potencjalnych elektronu, a wiec iloczynowi ładunku elektronu e i napięcia U (zwanego w tym
przypadku napięciem przyspieszającym) W = eU. Zakładając, że masa elektronu wynosi m a
jego prędkość początkowa v0, otrzymamy następujące równanie na prędkość końcową każdego
z przyspieszanych elektronów tworzących pewną wiązkę:
w vi_w v|
2 2
czyli
m
 Pole elektrostatyczne 75

56. Ruch ładunków w jednorodnym polu elektrostatycznym

siła działająca w jednorodnym polu przyspieszenie z jakim będzie mogło

elektrostatycznym na ciało o masie poruszać się naładowane ciało
m mające ładunek elektryczny q

wektor natężenia jednorodnego

pola elektrostatycznego

ax =0
qE
współrzędne wektorów a = — -— = const
y m
przyspieszenia, prędkości
i położenia dla ruchu ładunku v x = v o co sa
przedstawionego na rysunku qE
v = v 0 sin a ------ 1
y m
x = x 0 + v 0/cosa
qE 2
y = y 0 + v 0tsma--— t
2m
 T

76 Prąd elektryczny

■ P rąd elektryczny. Jeżeli między dwoma punktami ciała wytworzymy różnicę potencjałów
cp, - 9 2 (przyłożymy napięcie), to wewnątrz ciała pojawia się pole elektryczne. Jeśli w tym ciele
istnieją swobodne ładunki, to pole elektryczne wprawia je w ruch. Przepływ ładunków
nazywamy prądem elektrycznym. Prąd elektryczny może płynąć w ciałach stałych (metale,
półprzewodniki), w cieczach (elektrolity) i w gazach. Ciała wyróżniające się dobrym
przewodnictwem prądu, a wiec przede wszystkim metale nazywamy przewodnikami prądu.
Kierunek prądu elektrycznego wyznaczony jest przez kierunek ruchu ładunków dodatnich.
■ Nośniki prądu. Warunkiem przepływu prądu elektrycznego w jakimś ciele jest istnienie
wewnątrz tego ciała pola elektrycznego i obecność w nim naładowanych cząstek, które mogąsię
swobodnie przemieszczać w granicach całego ciała. Takie cząstki nazywa się nośnikami prądu.
Mogą być nimi elektrony, jony lub też cząstki makroskopowe z nadwyżką ładunku jednego
znaku (np. naładowane pyłki lub krople wody).
Nośniki prądu pod nieobecność pola elektrycznego biorą udział w chaotycznym ruchu cieplnym
poruszając się w różnych kierunkach z różnymi prędkościami. Prąd elektryczny jest jednak
zerowy, gdyż przez dowolną wyobrażoną w ciele powierzchnię przechodzi w obie strony
jednakowa liczba ładunków dowolnego znaku. Po włączeniu pola elektrycznego, na chaotyczny
—>
ruch nośników prądu nakłada się ruch uporządkowany odbywający się z prędkością v. Prąd
elektryczny można zatem określić jako uporządkowany ruch ładunków elektrycznych.
■ Natężenie prądu. W celu scharakteryzowania prądu elektrycznego wprowadzono pojęcie
natężenia prądu. Jest to wielkość skalarna równa ilości ładunku przepływającej przez przekrój
poprzeczny przewodnika w jednostce czasu. W związku z tym, że nośniki prądu mogą być
ładunkami dodatnimi i ujemnymi, to wzór na natężenie prądu można przedstawić następująco:
7=^ = ^ +^ ,
dt dt dt
gdzie dQ+ to ładunek dodatni, a dQ_ - ładunek ujemny jaki przepływa w czasie dt. Jeżeli
zarówno natężenie prądu jak i jego kierunek nie ulegają zmianie w czasie, to prąd taki
nazywamy prądem stałym. Natężenie prądu stałego wynosi I =Q/t, gdzie Q oznacza ładunek
przepływający przez przekrój poprzeczny przewodnika w ciągu czasu t. Jednostką natężenia
p rąd u elektrycznego jest am per (A).
■ Gęstość prądu. Pojęcie gęstości prądu wprowadza się w celu scharakteryzowania prądu
elektrycznego w różnych punktach przekroju przewodnika. Natężenie prądu jest wielkością
skalarną. Jest to wielkość dobrze opisująca prądy stałe i zmienne w obwodach elektrycznych.
Jednakże wielkość ta nie jest wystarczająca do opisu bardziej złożonych przypadków
występowania prądów. Prądy mogą powstawać w ośrodku przewodzącym niekoniecznie
tworzącym obwód elektryczny (np. prądy wirowe). Dlatego wprowadzono w fizyce do opisu
przepływu prądów elektrycznych wielkość zwaną gęstością prądu. Gęstość prądu jest
wielkością wektorową. Jej kierunek jest kierunkiem przepływu prądu, a wartość jest równa
stosunkowi natężenia prądu dl przepływającego przez nieskończenie małą powierzchnię
prostopadłą do kierunku przepływu prądu - dLS± , czyli
dl
dS1 '
 Prąd elektryczny 77

57. Natężenie prądu elektrycznego

nośniki prądu wprawione w ruch różnicą -prędkość uporządkowanego
potencjałów q>,-(p2, (cpi >(p?) / ruchu nośników prądu

: © -* - © -►
/ © -► © -► © -* -

ładunek, który przepłynął

ładunek, który przepłynął
, przez daną powierzchnię S
przez daną powierzchnię S ,
w czasie t
w czasie dt
a..'
to

/=£
I

natężenie prądu
^ dt / 1
elektrycznego
natężenie stałego prądu
elektrycznego
58. Gęstość prądu

natężenie prądu płynącego jest jednakowa w całym przekroju S

przez daną powierzchnię 5 i prostopadła do powierzchni
 T

78 Gęstość prądu

■ Prędkość uporządkowanego ruchu nośników. W przewodniku nośniki wykonują

chaotyczne ruchy cieplne. Jednakie średnia wartość wektora prędkości poruszających się
chaotycznie nośników jest równa zeru. Pole elektryczne nadaje nośnikom dodatkową prędkość,
w rezultacie czego chaotycznie poruszające sie nośniki przesuwają się w kierunku działania pola
z pewną prędkością v, zwaną prędkością ruchu uporządkowanego. Prędkość występująca we
wzorze na gęstość prądu jest właśnie prędkością ruchu uporządkowanego nośników. Nie
przekracza ona wartości 1 mm/s i jest na ogół o wiele mniejsza niż prędkość chaotycznego ruchu
nośników. Ponieważ pole elektryczne, pojawiające się w przewodniku po przyłożeniu do jego
końców napięcia, rozchodzi się z prędkością światła, wiec uporządkowany ruch nośników
zostaje zainicjowany, praktycznie rzecz biorąc, natychmiast na całej długości przewodnika.
♦ Pytanie. Ile wynosi prędkość chaotycznego ruchu nośników?
Odpowiedź. Obliczmy tę prędkość dla elektronów, które potraktujemy jako klasyczny gaz
idealny, znajdujących się w temperaturze pokojowej T = 300K. Zgodnie ze wzorem z rozdz. 26
8-l,38-10~23 -300 _ . sm
prędkość średnia wynosi:
3,14 •9,MO - 3 1 ’ s '

■ Zależność gęstości prądu od prędkości ruchu uporządkowanego nośników. Załóżmy, że

przez przekrój poprzeczny przewodnika o powierzchni S płynie prąd o natężeniu I. Niech
koncentracja nośników ładunku (ilość nośników w
jednostce objętości) wynosi n = N(V> gdzie N jest
ilością nośników w objętości V. W ciągu czasu dt
przepłynie przez przekrój przewodnika tyle
nośników, ile ich się zmieści w odcinku
przewodnika o długości vdt, czyli o objętości
walca równej Svdt. Liczba nośników w tej
objętości jest równa nSvdt a ich ładunek
dQ = nqS vd/. Natężenie prądu otrzymamy dzieląc otrzymany w ten sposób ładunek &Q przez
czas dr / =^ = nq- vd^ = nq S v .
dr dr

Gęstość prądu zgodnie z definicją wynosi j = — = nq v .

S
Powyższe wyprowadzenie opiera się na założeniu, że w danym przekroju przewodnika wszędzie
j =const. W ogólnym przypadku natężenie prądu wyraża się wzorem
/ = d ę = 2 5 $vdr ,
dr dr J
■ Gęstość prąd u w przypadku dwóch rodzajów nośników. Załóżmy, że w przewodniku
istnieją dwa rodzaje nośników prądu: nośniki dodatnie o ładunku q+ i koncentracji n + i nośniki
ujemne o ładunku q_ i koncentracji n_. Jeśli pod wpływem pola elektrycznego nośniki te
uzyskują średnie prędkości odpowiednio v + i v _ , to nośniki dodatnie tworzą w przewodniku
prąd o gęstości j + =n_hq+v + a nośniki ujemne prąd o gęstości j_ = n _ q _ v_. Ruch nośników
dodatnich przez dowolną powierzchnię jest równoważny ruchowi ładunków ujemnych w stronę
przeciwną. Wypadkowa gęstość prądu j równa się zatem sumie gęstości j + i j_
j = j ~ +j+ = « +? +v + + ti_q_v _ .
r

Prąd elektryczny 79

59. Zależność gęstości prądu od prędkości nośników

59.1 Zależność natężenia prądu od prędkości ruchu

uporządkowanego nośników

natężenie prądu płynącego

w przewodniku

59.2 Gęstość prądu w przypadku dwóch rodzajów nośników

prędkość nośników ujemnych

ładunek nośników dodatnich koncentracja nośników ujemnych

80 Równanie ciągłości

■ Równanie ciągłości prądu. Natężenie prądu przepływającego przez powierzchnię 5 określa

zależność: / = I j dS , ale z drugiej strony I =dQ/dt> gdzie dQ jest ładunkiem, który przepłynął
s
przez powierzchnię S w czasie dt.
Niech Obędzie powierzchnią zamkniętą ograniczającą obszar przewodnika o objętości V. Jeśli z
tego obszaru wypływa prąd, to jego natężenie I określa zależność
/ ={7d?=— •
i d'
Z zasady zachowania ładunku wewnątrz powierzchni S wynika, że ładunek dQ, który wypłynął z
wnętrza tej powierzchni musi być zrównoważony ładunkiem dQv = -d Q wytworzonym
wewnątrz tej powierzchni. A więc jd S =
5
dt
Równanie to nazywamy równaniem ciągłości prądu.
Ilustracją równania ciągłości może być okładka rozładowującego się kondensatora (rysunek po
prawej tronie) Jeśli otoczymy ją zamkniętą powierzchnią 5, to wypływa przez nią prąd o
natężeniu <bj dS będący skutkiem ubywania ładunku na okładce kondensatora. Prędkość

ubywania ładunku z wnętrza powierzchni S wynosi < 0.

dr
■ Równanie ciągłości dla prądu stałego. Otoczmy powierzchnią zamkniętą odcinek
przewodnika w którym płynie prąd stały (rysunek po prawej stronie). Wówczas natężenie prądu
wpływającego do powierzchni S jest równe natężeniu prądu wypływającego z tej powierzchni.
Ubytek ładunku wewnątrz powierzchni S jest skompensowany jego dopływem. Ładunek
j s-\
wewnątrz powierzchni S nie zmienia się: — — = 0. Zatem równanie ciągłości dla prądu stałego
dr
przyjmuje postać <j)7 d ? = 0 .

■ Równanie ciągłości w postaci różniczkowej. Oznaczając gęstość objętościową ładunku

przez p możemy napisać Qy = J p d K oraz - —^ v- = ~J~~dT . Wprowadziliśmy tutaj
v v dt
pochodną cząstkową, gdyż p może być funkcją nie tylko czasu ale i położenia.
Strumieniem wektora gęstości prądu j przez powierzchnię S nazywamy całkę j j dS .Stosując
5
dla strumienia wektora gęstości prądu twierdzenie Gaussa - Ostrogradskiego otrzymujemy
| y d 5 = Jd iv j d y
S V

Stąd [d iv 7 d ^ = -f — dV,
J 1v dt
dp_
czyli div j = -
dt
Powyższa zależność nazywa się równaniem ciągłości w postaci różniczkowej.
 Prąd elektryczny 81

60. Równanie ciągłości prądu

prędkość ubywania ładunku
Qy znajdującego się
wewnątrz objętości V

na okładce rozładowującego się

dla prądu stałego ładunek
kondensatora następuje ubytek
wewnątrz powierzchni
ładunku
zamkniętej S nie zmienia się
*Qv dQy
= 0
przewodnik prądu < d/

r ... U V 7
J A , j
& j V y *

natężenie prądu wpływającego

natężenie prądu
jest równe natężeniu prądu
wypływającego
wypływającego
£ 7 d s = - d2v jd S =0
okładka kondensatora d/

60.1 Równanie ciągłości prądu w postaci różniczkowej

dywergencja wektora
gęstości prądu gęstość objętościowa
ładunku
di v 7 = Ł + JliL + ^ _
p =p(x,y, z, O
dx
 r
82 Prawo Ohma

■ Prawo Ohma. Jeżeli między końcami przewodnika wytworzymy różnicę potencjałów, co

potocznie określamy jako przyłożenie napięcia, to natężenie prądu płynącego przez przewodnik
jest wprost proporcjonalne do wielkości tego napięcia
U_
I
R '
Wielkość R nazywamy oporem lub opornością (rezystancją) przewodnika. Jednostką oporu
jest om [Q], 1 om jest równy oporowi takiego przewodnika, w którym pod napięciem 1 V płynie
prąd o natężeniu 1A.

■ Dwa układy do wyznaczania oporności przewodnika.

1) Metoda dokładnego pomiaru prądu. 2 ) Metoda dokładnego pomiaru napięcia.

■— R — <£>— -
------ R “ 1

----------------® --------------- 1 ------------

Jeżeli chcemy wyznaczyć oporność przewodnika jako stosunek napięcia wskazywanego przez
woltomierz do natężenia prądu wskazywanego przez amperomierz, to pierwszy układ możemy
stosować, gdy oporność przewodnika jest dużo większa od oporności amperomierza, a drugi,
gdy oporność przewodnika jest dużo mniejsza od oporności woltomierza

■ Oporność właściwa. Opór R przewodnika zależy od jego kształtu i rozmiarów. Zależy

również, poprzez oporność właściwą p, od rodzaju materiału, z którego jest wykonany
przewodnik. Jeśli przewodnik ma długość / i pole przekroju poprzecznego S, to jego opór R
wynosi

■ Zależność oporu właściwego od tem peratury. Dla większości metali, w temperaturach

bliskich temperatury pokojowej, opór właściwy p zmienia się wprost proporcjonalnie do
temperatury. W niskich temperaturach występują odstępstwa od tej zależności.
W metalu w temperaturze T = 0, gdzie T jest temperaturą w
skali bezwzględnej występuje resztkowy opór p r zależny
od czystości materiału i obecności resztkowych naprężeń
mechanicznych (krzywa 1 na wykresie obok). W dużej
grupie metali i ich stopów w temperaturach rzędu kilku
kelwinów opór skokowo spada do zera (krzywa 2 ).
Zjawisko to nazwane zostało nadprzewodnictwem a
materiały, w których ono występuje nadprzewodnikami.
Każdy nadprzewodnik charakteryzuje się tylko jemu
właściwą temperaturą krytyczną Tc , przy której
przechodzi on w stan nadprzewodnictwa.
63. Zależność oporu właściwego przewodnika od temperatury

opór właściwy temperaturowy

opór właściwy przewodnika temperatura

w temperaturze 0 °C przewodnika w stopniach
Celsjusza
84 Prawo Ohma w postaci różniczkowej

■ Prawo Ohm a w postaci różniczkowej. Rozważmy elementarny walec o polu przekroju

poprzecznego dS i długości dl jak na rysunku poniżej. Przez przekrój poprzeczny tego walca
płynie prąd o natężeniu d/ = jdS, opór walca wynosi R = p dl/dS, a napięcie do niego przyłożone
wynosi d U = E d l . Podstawiając te zależności do wzoru dI = (]/R)dU otrzymujemy
d»S
jd S = ---- Edl, skąd dostajemy zależność
pd/

j =—E = aE,
P
która w postaci wektorowej ma postać
1 ->
j = —E = o E .
dl P
Powyższy wzór jest słuszny dla przewodnika izotropowego, tj. takiego, w którym wartości
wielkości fizycznych nie zalezą od kierunku. W takim przewodniku ruch nośników prądu
—
► —
> — >
odbywa się w kierunku wektora E. Zatem wektory j i E są do siebie równoległe. W ciałach
anizotropowych kierunki tych wektorów mogą być różne.

■ Przewodnictwo właściwe przewodnika. Porównajmy wzór na gęstość prądu j =qnw z

—► -ł —> — y
różniczkowym prawem Ohma j = a £ : o E = n q \ , czyli w postaci skalarnej o E = n q \ .
v
Otrzymujemy stąd zależność na przewodnictwo właściwe o = n q —, które zwykle przedstawia
E
v
się wprowadzając wielkość zwaną ruchliwością: p = — .
E
Ruchliwość można zdefiniować jako średnią prędkość nośnika, poruszającego się pod
działaniem pola elektrycznego, którego natężenie jest równe jedności. Gęstość prądu można
—> —y

teraz wyrazić w postaci wzoru j = nq\xE a przewodnictwo właściwe w postaci zależności

<j = nq[i.
■ Przewodnictwo właściwe w przypadku dwóch rodzajów nośników. W przypadku dwóch
rodzajów nośników prądu w przewodniku tj. nośników dodatnich o ładunku q+ i koncentracji
n + oraz nośników ujemnych o ładunku q_ i koncentracji n_ wypadkowa gęstość prądu j równa
się sumie gęstości prądu ładunków dodatnich i prądu ładunków ujemnych (patrz str. 78)
j =n +q +v ++n_q_v_ .
V V
Wprowadzając ruchliwości nośników dodatnich =—- i nośników ujemnych p_ = —
E E
otrzymujemy: j = ( « +# +p + + n _ q _ \\_ )E .

Ponieważ j = cr£, zatem przewodnictwo właściwe wyraża się wzorem

cr = /i+# +p + +n^q_p_ .
Taką właśnie zależnością wyraża się przewodnictwo właściwe elektrolitu, gdzie nośnikami
prądu są jony dodatnie i ujemne; w przypadku zjonizowanych gazów nośnikami dodatnimi są
jony dodatnie a ujemnymi - elektrony; natomiast w przypadku półprzewodników nośnikami są
ujemne elektrony i dodatnie dziury (patrz: Prawa i Wzory cz. III).
 Prąd elektryczny 85

64. Prawo Ohma w postaci różniczkowej

wektor gęstości prądu wektor natężenia pola

elektrycznego

elektryczne przewodnictwo
opór właściwy przewodnika właściwe przewodnika

65. Przewodnictwo właściwe prędkość nośnika

ładunek jednego nośnika

natężenia pola
elektrycznego

wektor natężenia
pola elektrycznego
w przewodniku

65.1 Przewodnictwo w przypadku dwóch rodzajów nośników

86 Siła elektromotoryczna

■ Siła elektromotoryczna. Aby podtrzymywać przepływ prądu przez dłuższy czas należy z
końca przewodnika o niższym potencjale w sposób ciągły odprowadzać ładunki dodatnie i
doprowadzać je do końca o wyższym potencjale. Jest to możliwe dzięki siłom zewnętrznym F z
uwarunkowanym np. procesami chemicznymi (ogniwo), czy też polami elektrycznymi
wytwarzanymi przez zmienne w czasie pole magnetyczne (prądnica). Właśnie pracę tych sił
zewnętrznych wykonywaną nad jednostkowym ładunkiem dodatnim określa się jako silę
elektromotoryczną e = W/q. Innymi słowy prąd może płynąć przez przewodnik tylko wtedy, gdy
istnieją czynniki zewnętrzne podtrzymujące przepływ ładunków (wyjątek stanowią
nadprzewodniki). Z teoretycznego punktu widzenia można przedstawić te różne czynniki
—►
zewnętrzne za pomocą pewnego zewnętrznego pola o natężeniu E z . Natężenie tego pola będzie
takie, aby praca wykonana przez źródło SEM była równa pracy wykonanej przez to pole:
j -»• -»
W = q \ E z d l =q 8 ,
i
gdzie " 1 " i "2 " oznaczają dwa punkty obwodu elektrycznego, między którymi liczymy pracę sił
zewnętrznych . Siłę elektromotoryczną można określić jako
] -► -♦
e = j Ezd ł .
i

■ Spadek potencjału na odcinku obwodu zawierającym SEM. Rozpatrzmy przypadek, gdy

prąd płynie jak na rysunku na stronie obok a także SEM ma wskazany tam kierunek. Gdy na
początku odcinka obwodu potencjał wynosi (pj, to siła elektromotoryczna zwiększa go o £.
Następnie wystąpi spadek potencjału na oporze całkowitym i?, zgodnie z prawem Ohma, o IR
Potencjał na końcu przewodnika wynosi więc cp2 = cpj + e - I R , a stąd napięcie mierzone (np.
woltomierzem) na końcach odcinka obwodu wynosi
17 = (pj -(p 2 = IR —s ,
natomiast natężenie płynącego prądu wynosi
(pt —cp2 + s _ U + e
R R~
Jeśli SEM ma kierunek przeciwny to zamiast e do powyższych równań należy wstawić - e .

■ Prawo Ohm a dla obwodu zamkniętego. Wzór / = (<pj - cp2 + e )/# wyraża prawo Ohma dla
dowolnego odcinka obwodu. Kładąc cp( =(p 2 otrzymujemy prawo Ohma dla obwodu
zamkniętego: / = e /R . ejest tutaj siłą elektromotoryczną działającą w obwodzie, a i? całkowitym
oporem obwodu. Oznaczając przez r opór wewnętrzny źródła prądu a przez Rz opór zewnętrzny
obwodu zamkniętego, otrzymujemy R = r+ R z. Prawo Ohma można zapisać wówczas w postaci
/ =—— .
r+Rz
Iloczyn IRZ =U jest spadkiem napięcia na oporze zewnętrznym. Woltomierz przyłożony do
biegunów źródła wskaże właśnie napięcie U, czyli wartość SEM pomniejszoną o spadek
napięcia na oporze źródła Ir. Tylko wtedy, gdy prąd nie płynie, U = e .
 Prąd elektryczny 87

66. Siła elektromotoryczna (SEM) wektor natężenia pola sił

zewnętrznych
praca sił zewnętrznych wykonana
nad ładunkiem dodatnim q

siła elektromotoryczna
działająca w obwodzie
elektrycznym między
punktami"!" i "2 "

<Pl <P2
©-► ©-►
czynnik zewnętrzny odprowadza
ładunki z końca przewodnika o *
niższym potencjale i doprowadza
je do końca o wyższym potencjale

67. Spadek potencjału na odcinku obwodu zawierającym SEM

68. Prawo Ohma dla obwodu zamkniętego

 1

88 Prawa Kirchhoffa

■ Natężenia prądów i napięcia w obwodach elektrycznych. Dowolny obwód elektryczny

(sieć), nawet bardzo skomplikowany, można traktować jako złożony z węzłów, czyli punktów,
w których schodzą się przewody, oraz gałęzi, czyli odcinków obwodu między sąsiednimi
węzłami. Gałęzie tworzą zamknięte obwody, czyli oczka. Podstawowym zadaniem stawianym
w teorii obwodów elektrycznych jest znalezienie natężenia prądu w poszczególnych częściach
obwodu lub różnicy potencjałów (napięć) między wybranymi punktami obwodu. Rozwiązanie
takich zadań sprowadza się na ogół do rozwiązania układów równań algebraicznych napisanych
dla węzłów i oczek obwodu na podstawie praw Kirchhoffa.
■ Pierwsze prawo Kirchhoffa dotyczy węzłów obwodu elektrycznego. Wyraża fakt
niegromadzenia się ładunku elektrycznego w węźle, gdyż mówi, że suma natężeń prądów
wpływających do węzła jest równa sumie natężeń prądów wypływających z węzła. Zauważmy,
że w postaci różniczkowej pierwsze prawo Kirchhoffa jest szczególnym przypadkiem równania
ciągłości prądu (60. 1 ) dla dq / dt = 0 .
■ Drugie prawo Kirchhoffa dotyczy obwodów zamkniętych (oczek sieci). Mówi, że w
dowolnym obwodzie zamkniętym suma spadków napięć równa się sumie algebraicznej
działających w nim sił elektromotorycznych. W celu zapisania równania dla obwodu należy:
- przyjąć umownie kierunek obiegu obwodu, wybór tego kierunku jest całkowicie dowolny,
- wszystkie prądy o natężeniu 7k, których kierunek jest zgodny z kierunkiem obiegu obwodu,
przyjmujemy jako dodatnie,
- siły elektromotoryczne e k źródeł prądu, włączonych w różne odcinki obwodu, uważamy za
dodatnie wówczas, gdy wytwarzany przez nie prąd ma kierunek zgodny z przyjętym kierunkiem
obiegu obwodu.
■ Rozwiązywanie zadań. Przy rozwiązywaniu zadań zaleca się przestrzeganie następujących
reguł:
- wybrać dowolnie i oznaczyć na rysunku kierunki prądów we wszystkich odcinkach sieci,
- określić liczbę węzłów w sieci (w) i zapisać I prawo Kirchhoffa dla każdego z m - 1 węzłów
(równanie dla m-tego węzła wynika z poprzednich m- 1 równań),
- wydzielić dowolne obwody zamknięte w sieci, przyjąć umownie kierunek ich obiegu i zapisać
dla nich II prawo Kirchhoffa.
W sieci złożonej z n gałęzi i m węzłów liczba niezależnych równań zapisanych na podstawie II
prawa Kirchhoffa wynosi n - m + l . Niezależne obwody zamknięte należy wybierać w taki
sposób, aby każdy następny obwód zawierał choćby jeden odcinek sieci, nie wchodzący w już
rozpatrzone obwody.
■ Przykład. Na rysunku z prawej strony pokazano przykład obwodu zamkniętego (oczka sieci),
w którym przyjęto umownie kierunek obiegu przeciwny do kierunku ruchu wskazówek zegara.
Kierunki prądów w czterech odcinkach obwodu (gałęziach) przyjęto zgodnie z kierunkiem
obiegu obwodu. Pod rysunkiem zapisano II prawo Kirchhoffa dla tego obwodu. Spadek napięcia
na /-tym oporniku wynosi I xR i . Siły elektromotoryczne s 2 i s 4 zapisujemy ze znakiem “+”, gdyż
kierunki prądów przez nie wytwarzanych są zgodne z przyjętymi kierunkami prądów w tych
odcinkach obwodu. Rozumując podobnie, siły elektromotoryczne e, i e3 zapisujemy ze
znakiem
 Prąd elektryczny 89

69. Prawa Kirchhoffa

69.1 Pierwsze Prawo Kirchhoffa liczba prądów wypływających z węzła

liczba prądów wpływających

do węzła

suma natężeń prądów suma natężeń prądów

wpływających do węzła wypływających z węzła

div j - 0
pierwsze prawo
Kirchhoffa w postaci
różniczkowej gęstość prądu wypływającego
z danego punktu

69.2 Drugie Prawo Kirchhoffa

suma fi2 sił elektromotorycznych
w obwodzie zamkniętym (oczku
spadek napięcia na £-tym elemencie obwodu sieci)

suma n\ spadków napięć

i-ta, siła elektromotoryczna
w obwodzie zamkniętym
źródła prądu
(oczku sieci)
oczko sieci
90 Łączenie oporników

■ Łączenie oporników. Oporniki można łączyć w układy w celu uzyskania potrzebnego oporu
układu łub dla zabezpieczenia się przed zbyt dużym prądem płynącym przez poszczególne
oporniki.
■ Połączenie równolegle oporników. Prąd wpływający do układu oporników połączonych
równolegle rozdziela się w jednym węźle na niezależne prądy, które następnie wypływają z
układu z drugiego węzła. Przykładowo dla węzłów A i B na pierwszym rysunku po prawej
stronie stosując I prawo Kirchhoffa otrzymujemy:
1 ~ h + h + ^ 3 + - - - + ^n •
Stosując prawo Ohma dla każdego z oporników otrzymujemy
— = - +— + + —
Rz R i R 2 Rz
gdzie Rz jest oporem zastępczym a U napięciem między węzłami A i B. Stąd otrzymujemy:
— = - +— + + —
R z R i i?2 Rz

■ Połączenie szeregowe oporników. Prąd przepływa kolejno przez każdy opornik układu
szeregowo połączonych oporników - nie ma węzłów. Spadek napięcia na oporniku zastępczym
jest równy sumie spadków napięcia na poszczególnych opornikach. Przykładowo dla układu
oporników na drugim rysunku po prawej stronie korzystając z prawa Ohma otrzymujemy
I R Z = I R { + I R 2+...+IRn, gdzie//?z ,//?, , I R 2, .. ., I R n są spadkami napięć, odpowiednio, na
oporze zastępczym oraz opornikach układu. Z powyższego równania otrzymujemy:
R z =R\ +./?•> +. .
■ Obliczanie oporu zastępczego dowolnego układu oporników. Opór zastępczy dowolnego
układu oporników, a więc takiego, którego nie można rozłożyć na elementy połączone tylko
szeregowe lub równolegle, można obliczyć korzystając z praw Kirchhoffa. Obliczanie oporu
zastępczego upraszcza się znacznie, gdy układ połączeń charakteryzuje się dużą symetrią.
Można wówczas przekształcić obwód korzystając z następujących właściwości:
a) Jeżeli dwa punkty mają te same potencjały, można te punkty albo połączyć dowolnym oporem
albo wyłączyć z obwodu oporniki znajdujące się między tymi
punktami. Na przykład, na rysunku obok, punkty A i C mają
ten sam potencjał, więc można wyłączyć z obwodu znajdujący
się między nimi opornik /?). b) Jeżeli natężenie jednego z
prądów dopływających do węzła jest równe natężeniu
jednego z prądów wypływających z węzła, można wówczas
przyjąć, że przewody, w których płyną te prądy, nie są
połączone węzłem, lecz tworzą jeden przewód oddzielny.
Przykładową sytuację przedstawiono na rysunku poniżej.
 Prąd elektryczny 91

70. Połączenie równoległe oporników

z oporników
U = I , R , = /,*,
71. Połączenie szeregowe oporników

U = IR Z [/,= //?, U2 = m 2 Un = I R r,

spadek napięcia na oporze

zastępczym, spadek napięcia na każdym
U - U y +U 2 +U 3 z oporników układu
92 Łączenie ogniw

■ Szeregowe łączenie ogniw. Łącząc szeregowo ogniwa o siłach elektromotorycznych

otrzymujemy baterię, której siła elektromotoryczna £ jest sumą sił
elektromotorycznych wszystkich ogniw. Opór wewnętrzny r zaś będzie równy sumie oporów
wewnętrznych r, ,r 2 ,...,r n poszczególnych ogniw. Zatem przy szeregowym połączeniu źródeł
prądu w baterię (rysunek po prawej stronie) natężenie prądu w obwodzie oblicza się ze wzoru
j _ £| + £ 2 +•••+£ n
R + 7] + t"2+...+ ł'n
R jest tutaj oporem zewnętrznym.
Jeżeli połączymy jednakowe źródła prądu o SEM £ i oporze wewnętrznym r, to

gdzie n jest liczbą szeregowo połączonych jednakowych źródeł prądu. Siła elektromotoryczna
baterii n takich samych ogniw wynosi więc s 2 = n s ,
a opór wewnętrzny r.L = n r .
Łączenie szeregowe ogniw jest korzystne wtedy, gdy opór wewnętrzny ogniw jest bardzo mały
w porównaniu do oporu zewnętrznego R. Wtedy możemy napisać wzór przybliżony

R
Natężenie prądu będzie proporcjonalne do liczby n ogniw.
■ Równoległe łączenie jednakowych ogniw. Siła elektromotoryczna baterii jednakowych
ogniw połączonych równolegle jest taka sama, jak pojedynczego ogniwa. Natomiast opór
wewnętrzny będzie mniejszy, gdyż opory ogniw są połączone równolegle. Będzie on zatem
równy r/n. Natężenie prądu w obwodzie zawierającym n równolegle połączonych jednakowych
£
źródeł prądu (rysunek po prawej stronie) wynosi zatem / = ------- .
R +-
n
Ogniwa łączy się równolegle, gdy są potrzebne prądy o dużym natężeniu, tzn. gdy opór
zewnętrzny jest stosunkowo mały w porównaniu z r.
■ Połączenie mieszane ogniw. Jeżeli bateria składa się z m równolegle połączonych
grup, z których każda składa się z n jednakowych, szeregowo połączonych źródeł prądu, to
natężenie prądu oblicza się ze wzoru / = —- - .

m
♦ Pytanie. Dlaczego nie możemy łączyć równolegle w baterię ogniw o różnych siłach
elektromotorycznych?
Odpowiedź. Rozpatrzmy to na przykładzie
(przedstawionym na rysunku obok) dwóch źródeł o
siłach elektromotorycznych £, i £, oraz oporach
wewnętrznych rx i r2. Pomimo, że zaciski baterii nie są
zwarte oporem zewnętrznym to w obwodzie popłynie
prąd / = —— — , który rozładuje obie baterie.
r\ + r2
8 .
73. Połączenie równoległe jednakowych ogniw

siła elektromotoryczna baterii n takich .siła elektromotoryczna

samych ogniw połączonych równolegle jednego ogniwa

oporność całkowita opór wewnętrzny jednego

baterii n ogniw ogniwa

natężenie prądu
•••
94 Praca i moc prądu

■ P raca stałego prądu elektrycznego. Rozważmy dowolny odcinek obwodu prądu stałego, do
którego końców podłączono napięcie U. W czasie t przez każdy przekrój przewodnika
przepływa ładunek Q = I i . Jest to równoważne temu, że ładunek q przepływa w czasie t z
jednego końca przewodnika do drugiego. Praca potrzebna na przeniesienie ładunku q miedzy
końcami przewodnika jest iloczynem ładunku i różnicy potencjałów: W =Uq =UIt. Jeżeli opór
odcinka obwodu wynosi R, to korzystając z prawa Ohma U =RI, możemy wyrazić pracę prądu
elektrycznego również w postaci W = I 2R t = (U 2/ r )r.
Praca prądu elektrycznego może być zamieniana na rozmaite rodzaje energii. Można ją
zamieniać na pracę mechaniczną, energię chemiczną, ciepło lub światło.
■ P raca źródła prądu elektrycznego w obwodzie zamkniętym. Rozpatrzmy odcinek j
obwodu, w którym znajduje się opornik i źródło prądu. Prąd elektryczny płynący przez opornik
wykonuje na koszt energii źródła prądu pracę W =UIt. Całkowita praca źródła prądu w j
obwodzie jest większa, gdyż część energii wydziela się wewnątrz źródła prądu. Dla ogniwa o j
sile elektromotorycznej e całkowita praca źródła wynosi W = e It. |
■ Praw o Joule’a - Lenza. Jak wiemy średnia prędkość uporządkowanego ruchu nośników pod
wpływem pola elektrycznego jest stała. Mówimy tu o średniej prędkości wyznaczonej dla
poruszającego się nośnika w dłuższym okresie czasu. Analizując bardziej szczegółowo ruch
nośnika wewnątrz przewodnika okazuje się, że ulega on ciągłym zderzeniom z drgającymi
jonami tworzącymi sieć krystaliczną. Pomiędzy tymi zderzeniami nośnik porusza się ruchem
jednostajnie przyspieszonym w kierunku pola elektrycznego. Podczas zderzeń energia
kinetyczna nośnika jest przekazywana jonom prowadząc w skali makroskopowej do wzrostu
temperatury przewodnika. Suma energii kinetycznych traconych przez wszystkie nośniki w !
pewnym czasie t z jednej strony jest równa pracy prądu elektrycznego (pracy pola elektrycznego [
rozpędzającego nośniki prądu), a z drugiej strony, jest równa ciepłu wydzielonemu w
przewodniku.
■ Moc prądu. Aby obliczyć moc prądu w rozpatrywanym odcinku obwodu należy obliczyć
pochodną P - d W /d t . Dla prądu stałego mamy po prostu P = W/t, skąd otrzymujemy:
U2 2
P = U I = — = / R, gdzie U jest napięciem na końcach odcinka obwodu, I natężeniem

płynącego prądu, a R oporem odcinka obwodu.

Jednostką mocy w układzie SI jest wat (W).
■ Gęstość mocy cieplnej. Wydzielmy w przewodniku elementarną objętość dK w postaci
walca. Zgodnie z prawem Joule’a-Lenza w czasie dr wydzieli się w tej objętości ciepło
dQ = Rl'-dt =p — 0 ' d S ) 2 d( = p j 2dVdt.
Z X 1 ÓS
Dzieląc dQ przez dV i dr, otrzymujemy ilość ciepła
wydzielającego się w jednostce objętości na jednostkę
czasu, czyli gęstość mocy cieplnej prądu (moc cieplną
dl właściwą prądu): w = p j" .
Jest to wartość energii przekazywanej (w wyniku oddziaływania jonów z elektronami) jonom
sieci krystalicznej w jednostce objętości przewodnika w jednostce czasu. Korzystając z prawa
Ohma w postaci różniczkowej powyższe wyrażenie możemy również zapisać w postaci:
w =<j E 2.
 Prąd elektryczny 95

74. Praca stałego prądu elektrycznego

74.1 Prawo Joule’a - Lenza

ilość ciepła wydzielającego się w przewodniku

75.1 Gęstość mocy cieplnej

przewodnictwo właściwe
moc wydzielana
w objętości dV
wartość natężenia pola
w = elektrycznego w danym
punkcie
wartość gęstości
prądu
elementarna objętość
przewodnika
96 Prawa elektrolizy Faradaya

■ Elektroliza. Atomy lub grupy atomów, wykazujące nadmiar lub niedobór elektronów w
porównaniu z atomami lub cząsteczkami obojętnymi nazywamy jonami. Elektrolitem
nazywamy taki roztwór, w którym cząsteczki ciała rozpuszczonego (lub też tylko ich część)
ulegają procesowi dysocjacji elektrolitycznej, tzn. rozpadają się na jony dodatnie (kationy) i
jony ujemne (aniony). Stosunek liczby cząsteczek n, które uległy rozpadowi, do ogólnej liczby
cząsteczek n0 zawartych w roztworze nazywamy stopniem dysocjacji (stalą dysocjacji)
a = «/n0. Elektrolizą nazywamy zjawisko wydzielania się substancji na elektrodach pod
wpływem przepływu prądu przez elektrolit.
■ I prawo elektrolizy Faradaya. Masa substancji m wydzielająca się podczas elektrolizy na
elektrodzie jest proporcjonalna do ilości ładunku q jaki przepłynął przez elektrolit: m - kq. Jeżeli
przez elektrolit płynie prąd stały o natężeniu / w czasie t, to wtedy q - I t \ otrzymujemy równanie
m = k it.
■ II prawo elektrolizy Faradaya. Równoważnik elektrochemiczny substancji k jest wprost
proporcjonalny do równoważnika chemicznego tej substancji równego M j Z (M jest masą
molową substancji, Z jej wartościowością):
k =— —
F Z ’
gdzie F jest stałą Faradaya wynoszącą 96500 C/m ol. Łącząc oba prawa elektrolizy otrzymujemy
1 M
równanie m = ------ a.
F Z
Wynika z niego, że jeśli q = F, to podczas elektrolizy wydziela się masa substancji równa jej
równoważnikowi chemicznemu m - MjZ. Stała Faradaya F odpowiada zatem ładunkowi, jaki
należy przepuścić przez elektrolit w celu wydzielenia się na elektrodzie jednego równoważnika
chemicznego substancji.
■ Przewodnictwo właściwe elektrolitów. Jony dodatnie o ładunku q + i koncentracji
poruszające się w kierunku elektrody ujemnej ze średnią prędkością v + tworzą prąd o gęstości
j+ = n +q+v+ = n+q+\ i +E, gdzie p + = \ +/ E oznacza ruchliwość jonu dodatniego.
Analogicznie gęstość prądu jonów ujemnych wynosi
j - = n_q _ \_ =n_q_p._E.
Ruch ładunków ujemnych przez dowolną powierzchnię w jedną stronę jest równoważny
ruchowi ładunków dodatnich w stronę przeciwną. Zatem wypadkowa gęstość prądu j będzie
równać się sumie prądów j + i j_
j = j - +J+ = (n+q +n + +n_q_y._ )E.
Elektrolit jako całość jest obojętny elektrycznie, a zatem n+q+ -n _ q _ oraz
j = n +q +(p + + p _ ) £ .
Ponieważ j = < j E więc przewodnictwo właściwe elektrolitu wynosi
a = n+q+(p + + p _ ) .
Wartość ładunku q+ jonu dodatniego równa jest wartości bezwzględnej ładunku elektronu e
pomnożonej przez wartościowość Z+ jonu. Wartość n + zależy od liczby cząstek rozpuszczonej
substancji zawartych w jednostce objętości n 0 i wartości stałej dysocjacji a. Gdy podczas
dysocjacji jednej cząsteczki powstaje jeden jon dodatni, wówczas n+ = a/?0. W takim
przypadku możemy napisać
a = Z+ea n0 (p + + p _ ).
 Prąd elektryczny 97

76. Prawa elektrolizy

76.1 I prawo elektrolizy Faradaya
q=It
masa substancji wydzielonej
na elektrodzie

równoważnik elektrochemiczny natężenie prądu stałego

danej substancji przepływającego przez elektrolit

76.2 II prawo elektrolizy Faradaya

równoważnik

77. Przewodnictwo właściwe elektrolitów

stała dysocjacji (gdy podczas dysocjacji
powstaje jeden jon dodatni)

przewodnictwo właściwe wartościowość liczba cząsteczek

elektrolitu kationu substancji w jednostce
objętości roztworu

ładunek kationu
ruchliwość kationu
średnia prędkość kationu
liczba kationów t
w jednostce
objętości elektrolitu
natężenie pola elektrycznego
98 Mikroskopowa teoria przewodnictwa

■ Prędkość unoszenia elektronów. Pole elektryczne w metalu powoduje, że elektrony oprócz

prędkości ruchu termicznego uzyskują dodatkową prędkość w kierunku przeciwnym do
—>
kierunku natężenia pola elektrycznego E. Pod wpływem pola elektrony uzyskują przyspieszenie
eE
a = — , gdzie e jest ładunkiem elektronu, a me jego masą, zwiększając prędkość v ruchu
me
uporządkowanego od zera do wartości v k = a At (patrz rysunek na stronie obok), gdzie A? jest
czasem między kolejnymi zderzeniami. Oczywiście czas ten jest różny od zderzenia do
zderzenia, jednakże makroskopowy efekt tego procesu jest taki jak gdyby elektrony rozpędzały
się przez ten sam czas równy At = X / \ , gdzie X jest średnią drogą swobodną (patrz 30) a v -
średnią prędkością związaną z ruchem termicznym elektronów w temperaturze T. Traktując

-----.
nme
Prędkość unoszenia elektronów vu jest to średnia prędkość uzyskiwana przez elektrony pod
aAt eEX
wpływem pola elektrycznego, czyli w naszym modelu v =- .O ile
2 ~ 2Y 2m„ v
prędkość ruchu termicznego wyliczona dla temperatury T = 300K wynosi v * 1,1-10\5,m /s to
prędkość unoszenia jest rzędu lm m /s.
■ Prawo Ohma. Z wyrażenia na wartość gęstości prądu elektrycznego (patrz 59) j = e n \ u,
eEX e'nX
podstawiając otrzymane wyrażenie na vu mamy j = en E.
2me v 2m(, v
e 2nX
Z porównania z różniczkową postacią prawa Ohma j = a £ otrzymujemy, że o=
2m„\
■ Prawo Joule'a-L enza. Według naszego prostego modelu, wszystkie elektrony rozpędzają się
do prędkości końcowej vk uzyskując energię A z k =me\ \ / 2 , o. następnie podczas zderzenia
tracą tą energię całkowicie. Obliczmy stratę energii A £k wszystkich N elektronów w
przewodniku w pewnym czasie t. Jest to energia oddana sieci krystalicznej, czyli tzw. ciepło
N t e 2E 2
Joule'a-Lenza. Mamy AEk = N — Aek =N T *j z -1m e (/o2 v u \2
) =
At X /v 2 2ma\
P AEk ne2 „ 2 ^
Strata mocy w objętości V przewodnika wynosi w = — = ---- - = -------E =oE~.
V tV 2
Otrzymaliśmy prawo Joule'a-Lenza w postaci różniczkowej.
■ Prawo W iedem ana-Franza mówi nam, że stosunek przewodnictwa cieplnego gazu
elektronów do jego przewodnictwa elektrycznego jest proporcjonalny do temperatury w skali
bezwzględnej. Stosunek ten wyznaczamy w następujący sposób
1 _2 me 3 k
-X vpcv ~-2 2 v “ —--------me
X_ 3 _ 2v pcv me _ V 2ma me\ ~ k _ 8 ( k j
a ne~X 3ne* 2 e2 n ie .
3— e
2m j i V
gdzie wykorzystaliśmy fakt, że gaz elektronowy jest gazem cząstek o trzech stopniach swobody
(patrz str. 28), więc cv = 3k/ 2me oraz p =me IV i n = N / V .
 Prąd elektryczny 99

78. Mikroskopowa teoria przewodnictwa

79. Prawo Ohma i prawo Joule'a - Lenza

80. Prawo Wiedemana - Franza

stała Boltzmana
przewodnictwo cieplne
(elektronowe)

przewodnictwo elektryczne
100 Linie pola magnetycznego

■ Pole magnetyczne. Badając poruszające się ładunki elektryczne stwierdzono, że obok siły
kulombowskiej pojawia się jeszcze inna siła oddziaływania. Siła ta jest tą samą siłą, jaką
wcześniej wykryto w magnesach trwałych badając wytworzone przez nie pole magnetyczne.
Tak więc pole magnetyczne jest wytwarzane zarówno przez ciała namagnesowane jak i przez
ruchome ładunki oraz prądy będące strumieniem poruszających się ładunków. Pole
magnetyczne, w odróżnieniu od pola elektrycznego nie działa na ładunek znajdujący się w
spoczynku. Siła pojawia się wtedy, gdy ładunek porusza się.
■ Linie pola magnetycznego są geometrycznym obrazem pola magnetycznego. Konfigurację
pola magnetycznego można badać za pomocą opiłek żelaznych, będących jak gdyby

miniaturowymi igiełkami magnetycznymi. W ten posob można sprawdzić, że w odróżnieniu od

linii pola elekrycznego, które zaczynają się i kończą na swobodnych ładunkach, linie pola
magnetycznego są zamknięte i zawsze obejmują prądy elektryczne. Gdy np. umieścimy igłę
magnetyczną nad przewodnikiem (doświadczenie Oersteda), to po włączeniu prądu igła ustawia
się prostopadle do drutu. Zmiana kierunku prądu powoduje, że igła obraca się o 180°.
■ Bieguny magnetyczne. W polu magnetycznym wytworzonym przez magnesy stałe
wyróżniamy punkty maksymalnego zagęszczenia linii pola zwane biegunami. Nazwy biegunów
wiążą się z polem magnetycznym Ziemi. Biegun igiełki magnetycznej, który wskazuje na
północ, nosi nazwę północnego (N), wskazujący na południe - południowego (S). Przyjęto, że
na zewnątrz magnesu linie pola mają kierunek od bieguna północnego do południowego,
wewnątrz odwrotnie (patrz rysunek po prawej stronie).
■ Indukcja magnetyczna. Pole magnetyczne ma charakter wektorowy i jest charakteryzowane
—ł
wielkością wektorową B nazwaną indukcją magnetyczną. Wektor indukcji magnetycznej jest
styczny do linii pola magnetycznego. Jego wartość jest proporcjonalna do gęstości linii pola
magnetycznego. Jednostką indukcji magnetycznej jest tesla (T). Logiczniej byłoby przez
analogię do pola elektrycznego, nazwać B natężeniem pola magnetycznego. Jednak zgodnie z
tradycją historyczną podstawową wielkość charakteryzującą pole magnetyczne nazywa się
—>
indukcją magnetyczną. Nazwę natężenie pola magnetycznego przypisuje się wielkości H
analogicznej do wielkości D charakteryzującej pole elektryczne.
■ Z asada superpozycji pól. Dla pola magnetycznego, podobnie jak dla pola elektrycznego,
—ł
spełniona jest zasada superpozycji: pole B wytwarzane przez kilka poruszających się ładunków
—►
(prądów) równe jest wektorowej sumie pól B ; wytwarzanych przez każdy ładunek (prąd) z
 Pole magnetyczne 101

81. Linie pola magnetycznego

81.1 Pole magnetyczne przewodu z prądem
linie pola magnetycznego wektor indukcji magnetycznej
(linie indukcji magnetycznej)
przewodu prostego z prądem -
układ koncentrycznych okręgów

kierunek linii pola I kierunek ruchu obrotowego śruby

magnetycznego określa reguła
śruby prawoskrętnej (wkręcamy odpowiada kierunkowi linii pola
śrubę w kierunku zgodnym
z prądem w przewodniku) Z j Óx

81.2 Pole magnetyczne solenoidu

linie pola magnetycznego solenoidu «

\ , p solenoid
biegun ............... ^ ^biegunpółnocny

......... ..........
biegun południowy jest w tym końcu solenoidu, w którym prąd płynie zgodnie^
z ruchem wskazówek zegara (jeśli patrzymy z zewnątrz), biegun północny -
prąd płynie w kierunku przeciwnym

81.3 Pole magnetyczne magnesu stałego

na zewnątrz magnesu linie pola magnetycznego
mają kierunek od bieguna północnego do bieguna wektor indukcji magnetycznej
102 Prawo Gaussa dla pola magnetycznego

■ Strumień indukcji magnetycznej jest także często nazywany krócej strumieniem

magnetycznym. Jest to wielkość skalarna, w obrazie geometrycznym proporcjonalna do liczby
linii pola magnetycznego przenikających przez daną powierzchnię S. Jednostką strumienia
indukcji magnetycznej jest 1 weber (Wb) równy
lWb = lT -m 2 =lV -s .
—►
■ Prawo Gaussa dla wektora B mówi o tym, że w przyrodzie nie istnieją ładunki magnetyczne.
—>
Powoduje to, że linie wektora B nie mają początku ani końca. Z tego względu liczba linii
wchodzących do zamkniętej powierzchni S (powierzchni Gaussa) jest równa liczbie linii
wychodzących.
Liczba linii przecinających daną powierzchnię S jest miarą
strumienia indukcji magnetycznej <t>B. W przypadku
powierzchni zamkniętych przyjmuje się strumień związany
z liniami indukcji wychodzącymi z powierzchni S za
dodatni, a strumień związany z liniami indukcji
wchodzącymi do powierzchni S za ujemny.
—
►
Z tego względu strumień wektora B przez powierzchnię
zamkniętą powinien być równy zeru. A więc dla dowolnego
pola magnetycznego i dowolnej zamkniętej powierzchni S
spełniony jest warunek
®B = j)^ d 5 = 0 .
5
—>
Wzór ten wyraża prawo Gaussa dla wektora B.
■ Prawo Gaussa dla wektora B w postaci różniczkowej. Zamieniając zgodnie z tw.
Gaussa-Ostrogradskiego całkę powierzchniową w prawie Gaussa na całką objętościową
—^
otrzymujemy dla wektora B, że
^ 5 d ? = J d iv 5 d F = 0 .
s v
Tak otrzymany warunek powinien być spełniony dla dowolnie wybranej objętości V. Jest to
możliwe tylko w takim przypadku, gdy funkcja podcałkowa jest w każdym punkcie pola równa
zeru. A więc pole magnetyczne ma tę własność, że jego dywergencja jest wszędzie równa zeru:
—>
div B = 0.
Takie pole nazywamy polem bezźródłowym.
♦ Pytanie. Czy prawo Gaussa dotyczy również magnesów trwałych? Przecież otaczając biegun
N magnesu (patrz rys. do 81.3) zamkniętą powierzchnią otrzymamy O B > 0 a dla bieguna S,
Ob < 0 .
Odpowiedź. Wewnątrz magnesu trwałego linie pola magnetycznego przebiegają tak jak
wewnątrz solenoidu (patrz 81.2). Magnes trwały jest ferromagnetykiem, w którym pole
magnetyczne jest sumą pól magnetycznych od atomów (żelaza, niklu, kobaltu) w całej jego
objętości. Linie pola magnetycznego nie mają początku ani końca a ich ilość wchodząca i
wychodząca do biegunów jest taka sama.
 Pole magnetyczne 103

82. Strumień indukcji magnetycznej (strumień magnetyczny)

strumień elementarny, dO B = B dS - B d S cos a

strumień indukcji magnetycznej

przez zamkniętą powierzchnię

83.1 Prawo Gaussa dla pola magnetycznego w postaci różniczkowej

dywergencja wektora
indukcji magnetycznej,
dB„ dB
div B =-
obc dy dz
104 Siła Lorentza

■ Wartość i kierunek siły Lorentza. Wartość bezwzględna siły Lorentza, zwanej czasami siłą
magnetyczną, jest równa
F = q \ B sin a,
—> —y
gdzie a jest kątem zawartym między wektorami v i B.
Zatem na ładunek poruszający się wzdłuż linii pola magnetycznego, a więc zgodnie z
—y
kierunkiem wektora B, siła Lorentza nie działa (a = 0, to sin a = 0, więc F =0). Siła Lorentza jest
—) —y
skierowana zawsze prostopadle do płaszczyzny, w której leżą wektory v i B. Jeżeli ładunek q jest
—y —y
dodatni, to kierunek siły pokrywa się z kierunkiem wektora v x B . W przypadku ładunku
—> —y —>
ujemnego wektory F i vx B mają zwroty przeciwne.

■ Ładunek w polu magnetycznym i elektrycznym. Jeżeli cząstka naładowana znajduje się

jednocześnie w polu elektrycznym i magnetycznym, to siła na nią działająca jest równa
—> -» -y-y
F =q E + q v x B .
Czasami określenia “siła Lorentza” używa się do powyższego wzoru.

■ Odmienna natura siły działającej w polu magnetycznym. W elektrostatyce mamy do

czynienia z siłami centralnymi, ponieważ siła wzajemnego oddziaływania dwóch ładunków
punktowych jest skierowana wzdłuż prostej łączącej te ładunki. Siła działająca na ładunek
—y
punktowy q, umieszczony w polu elektrostatycznym o natężeniu E, równa jest wektorowi
—y —y
F = qE, czyli jest skierowana wzdłuż stycznej do linii pola elektrostatycznego. Przypadek sił
centralnych stanowią również siły grawitacji. Tymczasem siła działająca w polu magnetycznym
- siła Lorentza - nie jest siłą centralną. Jest ona zawsze skierowana prostopadle do linii pola
magnetycznego.

■ Praca siły Lorentza. Siła Lorentza jest zawsze skierowana prostopadle do prędkości
poruszającej się cząstki, a więc prostopadle do przesunięcia, wskutek czego ma charakter siły
dośrodkowej W związku z tym nie wykonuje ona pracy nad cząstką, a jedynie zmienia kierunek
prędkości cząstki w polu magnetycznym Działając na poruszającą się naładowaną cząstkę
stałym polem magnetycznym nie można zmienić jej energii - wartość bezwzględna prędkości
cząstki i energia kinetyczna cząstki nie ulegają zmianie.
 Pole magnetyczne 105

84. Siła Lorentza tor ruchu naładowanej cząstki

siła działająca na naładowaną

cząstkę poruszającą się w polu
magnetycznym

wektor indukcji
magnetycznej

wektor prędkości naładowanej cząstki

ładunek poruszającej się cząstki

85. Siła Ampere’a działająca na prostoliniowy przewodnik z prądem

natężenie prądu elektrycznego wektor o wartości l (długość

płynącego w przewodniku przewodnika), skierowany
zgodnie z kierunkiem prądu

siła działająca na przewodnik

prostoliniowy o długości /
umieszczony w jednorodnym
polu magnetycznym
106 Siła Ampere’a

■ Siła A m pere’a. Rozpatrzmy odcinek, d/ przewodnika, w którym płynie prąd o natężeniu /,

—y
będący strumieniem elektronów. Gdy umieścimy go w polu magnetycznym o indukcji B, to
podziała na niego siła będąca sumą sił Lorentza, działających na poszczególne elektrony.
Rozpatrywany odcinek przewodnika ma objętość dV = S d l i zawiera ndV = nSdl elektronów
—y
przewodnictwa poruszających się z prędkością v c (n jest koncentracją elektronów w
przewodniku). Suma sił Lorentza działających na elektrony jest równa
dF = -n e d S lv ex B .
Prąd elektronów jest równoważny przeciwnie skierowanemu prądowi ładunków dodatnich o
prędkości v = - v e. Przypisując elementowi dl kierunek prądu ładunków dodatnich
—y —y —> —y —>
otrzymujemy dF =nedSlv ex B = I d l x B ,
gdzie i = n e S \ jest natężeniem prądu.
Całkowitą siłę działającą na przewodnik o długości / znajdziemy jako całkę
F =/ J d ? x 5 ,
/
gdzie całkowanie po / oznacza całkowanie (sumowanie) wszystkich elementów d / x 5
odpowiadających wszystkim elementom długości przewodnika. W przypadku, gdy pole
magnetyczne jest jednorodne w obszarze, w którym znajduje się przewodnik, otrzymujemy
—> —y
F —I l x B , Wartość siły wynosi w tym przypadku F =IIB sin a, gdzie a jest kątem pomiędzy
przewodnikiem a wektorem indukcji magnetycznej.
■ Oddziaływanie dwóch przewodów prostoliniowych z prądem . Zastosujmy wzór na siłę
Ampere’a do obliczenia siły oddziaływania dwóch znajdujących się w próżni, nieskończenie
długich przewodów prostoliniowych z prądem (rysunek po prawej strome). Jeżeli odległość
między nimi wynosi b, to każdy element przewodnika z prądem I2 znajduje się w polu
magnetycznym przewodnika z prądem I u którego indukcja równa się B { = — — .
4n b
Zatem na jednostkę długości przewodnika z prądem I2 działa siła
h ^ 2 /1/2
4k b
W podobny sposób można otrzymać wyrażenie na siłę f działającą na jednostkę długości
przewodnika z prądem 1\,
W przypadku przewodników, w których płyną prądy w jednakowych kierunkach, występuje
między nimi przyciąganie. W przypadku przeciwnych kierunków przepływu prądów -
przewodniki odpychają się.

■ Definicja am pera. W oparciu o powyższą zależność definiowany jest amper - jednostka

natężenia prądu w układzie SI. 1 amper definiuje się jako natężenie prądu, który płynąc w dwóch
przewodnikach prostoliniowych o nieskończonej długości i zaniedbywalnie małym przekroju,
umieszczonych względem siebie w odległości 1 metra w próżni, wytwarza siłę oddziaływania
między nimi równą 2 *1 0 -7N na każdy metr długości tych przewodników.
[

Pole magnetyczne 107

86. Siła Ampere’a

natężenie prądu płynącego

w przewodniku

kierunek siły określa

reguła śruby prawoskrętnej
wektor indukcji pola
magnetycznego,
obracając wektor I d l w kierunku B którym umieszczono
przewodnik z prądem
zgodnie z ruchem obrotowym śruby
prawoskrętnej, jej ruch postępowy
wskaże kierunek i zwrot wektora siły

wektor o długości dl
(długość elementu
siła działająca na element przewodnika)
przewodnika o długości dl skierowany zgodnie
dF - IdlB sin a z kierunkiem prądu

87. Oddziaływanie dwóch przewodów prostoliniowych z prądem

natężenie prądu przepływającego indukcja pola magnetycznego,
w przewodzie “ 1 ”, w przewodzie “ 2 w którym znajduje się przewód “ 2 *

działającej na przewód “ 1

F \—I\ /xi ?2
V
indukcja pola
magnetycznego,
w którym znajduje
się przewód “ 1
kierunek i zwrot siły
działającej na przewód “2 ’
F 2=12 l*B i
wartość siły działającej na
jednostkę długości każdego
z przewodów
?L =^ = f odległość między
l l 7 przewodami
108 Obwód z prądem w polu magnetycznym

■ Moment magnetyczny. Umieśćmy w jednorodnym polu magnetycznym przewodnik w

kształcie prostokątnej ramki, o bokach a i b, przez którą płynie prąd / (patrz rysunek na stronie
obok). Niech normalna do płaszczyzny ramki tworzy
kąt (p z wektorem indukcji B. Kąt ten został zaznaczony
na rysunku obok. Rysunek ten przedstawia ramkę
ustawioną prostopadle do płaszczyzny kartki, tak że
dwa boki b są prostopadłe do linii pola magnetycznego,
które są równoległe do płaszczyzny kartki. Na każdy
bok ramki działa siła Ampere’a prostopadła do niego i
do wektora indukcji. Na boki a działają w jednej linii
siły rozpychające. Ich moment M a jest równy zeru
(rysunek po prawej stronie). Wypadkowy moment
obracający ramkę pochodzi od sił działających na boki
b, równych F h = IbB. Siły te tworzą parę sił o ramieniu
a sin (p. Czyli ich moment wynosi
M b = F basin y = Ib aB sin ip = I S B s in y .
Wartość momentu M b jest równa całkowitemu
momentowi sił M działających na ramkę. Przypisując
polu powierzchni ramki S = ab wektor o kierunku
normalnej do powierzchni ramki i zwrot zgodny z ruchem śruby prawoskrętnej obracanej przez
opływający ramkę prąd, możemy napisać
M =I S x B = m x B ,

gdzie m = I S nosi nazwę momentu magnetycznego. Powyższy wzór jest prawdziwy dla
obwodu płaskiego o dowolnym kształcie.
■ Energia obwodu z prądem w polu magnetycznym. Ponieważ na obwód z prądem
umieszczony w zewnętrznym polu magnetycznym działają momenty skręcające, aby
powodować zmianę orientacji takiego obwodu, siły zewnętrzne muszą wykonać pracę. Wobec
tego obwód z prądem ma energię Em związaną z jego orientacją w zewnętrznym polu
—► — ł

magnetycznym. Przyjmijmy, że energia ta jest równa zeru, gdy wektory m i B są skierowane

prostopadle względem siebie, tzn. gdy (p = 90°.
Energia Em dla dowolnego położenia scharakteryzowanego przez kąt (p jest równa pracy, jaką
muszą wykonać siły zewnętrzne, aby obrócić obwód z położenia, w którym ma on zerową
energię (cp = 90°) do położenia opisanego przez kąt cp
<p <p <p
Em= JM dtp = JI S sin cpdcp = mB j
sin cpdcp = - m B cos q>.
90° 90° 90°
Używając zapisu wektorowego, związek ten można przedstawić w postaci
—y—y
Em = -m B .
—> —>

Równoległa orientacja wektorów m i B odpowiada minimum energii E m =-mB, a więc i

położeniu równowagi trwałej obwodu.
 Pole magnetyczne 109

88. Obwód z prądem w jednorodnym polu magnetycznym

moment sił obracających ramkę

M - I S B sin 9 moment magnetyczny
—> — ►
m =I S

wektor powierzchni ma
kierunek normalnej do
powierzchni ramki i
wektor indukcji jednorodnego pola wartość S - ab
magnetycznego

88.1 Energia obwodu z prądem w polu magnetycznym

energia obwodu z prądem w polu magnetycznym

wektor powierzchni
110 Moment magnetyczny elektronu w atomie

■ O rbitalny moment magnetyczny elektronu w atomie. Wyobraźmy sobie atom składający

się z dodatnio naładowanego jądra i elektronów krążących dookoła niego, pod wpływem siły
elektrostatycznego przyciągania, podobnie jak planety krążące dookoła Słońca, pod wpływen
siły grawitacji. Dla uproszczenia przyjmijmy, że elektrony poruszają się po orbitach kołowych o
£
promieniu r. Elektron na orbicie możemy potraktować jako prąd kołowy o wartości / = —.

Ponieważ ładunek elektronu jest ujemny, to kierunek prądu jest przeciwny do kierunku
prędkości elektronu (patrz rysunek na stronie obok). Zgodnie z definicją moment magnetyczny
P/ = ™ = ^ S ,

gdzie wartość wektora powierzchni S = nr ; stąd p , = —7 tr~; standardowo orbitalny moment

magnetyczny atomu oznaczamy przez p ,. Elektron poruszający się po orbicie ma również

moment pędu równy L = rx mev ,
gdzie wartość prędkości elektronu na orbicie kołowej wynosi v = 2 n r /T - stąd wartość momentu
pędu L = 271mer2 / T. Porównując wartości p 7 i L otrzymujemy, że
e
P/ = L.
2ą

Zauważmy, że kierunek momentu magnetycznego jest przeciwny do kierunku momentu pędu

elektronu (ładunek elektronu jest ujemny). Pomimo tego, że analogia budowy atomu do układu
—> —>

planetarnego jest dużym uproszczeniem (patrz Wzory cz. III), to związek pomiędzy p ; i L
pozostaje w mocy. Wartość momentu pędu nie może być dowolna ale równa jedynie

l = ^ - 4 k ż+ o .
2n
gdzie h jest uniwersalną stałą fizyczną - stałą Plancka, a / przyjmuje wartości 0, 1 ,2 ,....
Kierunek momentu pędu również nie może być dowolny (patrz Wzory cz. III) ale taki, że
składowe wzdłuż osi OZ
Lz
gdzie W/ = 0 , ± 1 ,...,± / .
■ W łasny mom ent magnetyczny elektronu. Oprócz momentu magnetycznego związanego z
ruchem orbitalnym elektron posiada również tzw. własny moment magnetyczny związany ze
spinem - własnym momentem pędu. Aczkolwiek próbuje się przedstawić tą wielkość jako
związaną z ruchem obrotowym elektronu wokół własnej osi (elektron traktujemy wtedy jako
naładowaną kuleczkę), to takie wyobrażenie jest fałszywe a spin elektronu należy traktować
jako jego własność taką samą jak masa czy ładunek. Wartość spinu równa jest

4 = ^ V ^ + i).
27t
gdzie 5 = 1 /2 Wartość momentu magnetycznego jest równa
e T
Ps Aj *
me
Zwróćmy uwagę, że stosunek p s / Ls jest dwukrotnie większy od stosunku p 7 1L.
 Pole magnetyczne 111

89. Moment magnetyczny elektronu w atomie

89.1 Orbitalny moment magnetyczny

moment pędu elektronu

ładunek elektronu

wartość orbitalnego
momentu magnetycznego
elektronu promień orbity kołowej

okres obiegu elektronu dookoła jądra

orbitalny moment pędu elektronu,

moment
magnetyczny
elektronu 2%
/ = 0 , 1 , 2 ,...;
h - stała Plancka
masa elektronu

89.2 Własny moment magnetyczny elektronu

własny moment pędu - spin

elektronu,
1
L = ls(s+ l); s
masa elektronu 2
112 Prawo Biota-Savarta

■ Prawo Biota-Savarta pozwala wyznaczyć pole magnetyczne wytwarzane przez dowolny,

cienki przewód, w którym płynie prąd.
Weźmy pod uwagę nieskończenie mały element takiego przewodu o długości d/. Wprowadźmy
—>
wektor d / w taki sposób, aby był on skierowany wzdłuż elementu przewodu o długości d/ w
stronę przepływu prądu o natężeniu / (patrz rysunek po prawej stronie). Indukcję pola
magnetycznego dB, wytwarzanego przez element przewodu o długości dl określa zależność
-> ->
(i 0 / d / x r
dB =
4 tc r 3
Wektor dB jest skierowany prostopadle do płaszczyzny przechodzącej przez wektor d / i punkt
—> —►
P. Kierunek wektora dB wyznacza reguła śruby prawoskrętnej - kierunek wektora d l to

kierunek ruchu postępowego śruby, kierunek obrotu śruby wyznacza kierunek wektora dB.
Pole magnetyczne pochodzące od dowolnego prądu może być obliczone jako wektorowa suma
(superpozycja) pól pochodzących od elementarnych odcinków prądu:
B = \d B .

■ Pole poruszającego się ładunku. Gdy ładunek jest w spoczynku, to wszystkie kierunki
—>
w przestrzeni są równoprawne. Jeśli ładunek porusza się ze stałą prędkością v, to w przestrzeni
—>
pojawia się wyróżniony kierunek - kierunek wektora v. Pole magnetyczne wytwarzane przez
poruszający się ładunek ma zatem symetrię osiową.
Wartość wektora indukcji magnetycznej B w
dowolnym punkcie P pochodząca od ładunku q,
—>
poruszającego się ze stałą prędkością v (dla
v « c, gdzie c jest prędkością światła) wynosi
gvxr
47t r3
W każdym punkcie P wektor B jest skierowany
prostopadle do płaszczyzny przechodzącej
—4
przez prostąwyznaczającą kierunek wektora v i
przez punkt P.
—y
Kierunek wektora B określa reguła śruby

prawoskrętnej - gdy wkręcamy śrubę w kierunku zgodnym z wektorem v, wówczas kierunek

ruchu obrotowego śruby odpowiada kierunkowi wektora B.
 Pole magnetyczne 113

90. Prawo Biota - Savarta

kąt pomiędzy wektorami

dl i r

wektor indukcji pola magnetycznego wytwarzanego

przez dowolny ciemki przewód (odcinek prądu) L
114 Prawo Ampere’a

■ Prawo Ampere’a dła n przewodników. Prawo Ampere‘a odnosi się do dowolnego kształtu
konturu. W ogólnym przypadku kontur całkowania Y może obejmować dowolną liczbę n
przewodników. Prawo Ampere’a przyjmie wtedy postać

$5d7=n0£/i •
r
■ Wirowość pola magnetycznego. Prawo Ampere’a wyraża podstawową właściwość pola
magnetycznego - jego wirowość. W polu elektrostatycznym (polu bezwirowym) - cyrkulacja z
natężenia pola elektrycznego jest równa zeru
j)£ d ? = 0 .
r
■ Różniczkowa postać prawa Ampere’a. Podstawiając do prawa Ampere’a natężenie prądu
wyrażone poprzez jego gęstość j

I= \j& S
—y
i korzystając z prawa Stokesa dla wektora B
®B d / = j rot B dS ,
r 5
—y —y
otrzymujemy rot B = p 0 j .
Równość ta nosi nazwę różniczkowego prawa Ampere‘a. Podobnie jak prawo całkowe wyraża
ona wirowość pola magnetycznego.

■ W ektor natężenia pola magnetycznego H jest odpowiednikiem wektora indukcji

—y —y —y
elektrycznej D, gdyż zarówno wektor //ja k i wektor D nie zależą od rodzaju ośrodka, w którym
—y
wytworzono pole. Natomiast zależne od własności ośrodka są wektory indukcji magnetycznej B
—y
i natężenia pola elektrycznego E. Niektóre prawa można zapisać w prostszej postaci, gdy użyje
—y —y
się wektora H zamiast wektora B. Przykładem jest Prawo Am pere’a dla wektora natężenia
pola magnetycznego. Ze względu na to, że w próżni H = /? /p 0, prawo Ampere’a można
przedstawić w postaci
f -*> -*•
<p//d/ = / .
r
—>
Prawo Ampere’a w postaci różniczkowej dla wektora H ma natomiast postać
rot H = j .
Powyższe wzory są również słuszne w dowolnym ośrodku o przenikalności magnetycznej p
(patrz 98.3).
 Pole magnetyczne 115

91. Prawo Ampere’a / wektor elementarnego

/ przemieszczenia wzdłuż

91.1 Różniczkowe prawo Ampere’a

wektor gęstości prądu

elektrycznego

rotacja wektora indukcji magnetycznej

d_ d_ d ) przenikalność magnetyczna próżni
rot B = x ( B x , B v ,B z ) p 0 = j / s 0 c 2 = 4 ti-10_ 7 V-s/A-m
d x ’ d y ’ dz J

92. Natężenie pola magnetycznego (w próżni)

wektor indukcji magnetycznej

(w próżni)

przenikalność magnetyczna
próżni (stała magnetyczna)
116 Pole magnetyczne przewodu prostoliniowego z prądem

■ Pole pochodzące od przewodu prostoliniowego z prądem . Obliczmy indukcje pola

magnetycznego wytwarzanego przez nieskończenie długi, cienki przewód prostoliniowy
korzystając z prawa Biota-Savarta. Zastosujmy wzór dB - — - ^ sin a Wszystkie wektory ćLB
4n r2
w danym punkcie mająjednakowy kierunek i zwrot (poza płaszczyznę rysunku). Dzięki temu
dodawanie wektorów dB można zastąpić dodawaniem ich wartości bezwzględnych. Niech
punkt, w którym chcemy obliczyć indukcję
magnetyczną, znajduje się w odległości b od
przewodu. Z rys. widać, że r = ó/sin a . Podstawiając
. • j „ u 0 /d /sin a . „ .
te wartości do wzoru dB = —- ----------- i całkując
4 Ti r2
otrzymujemy:

B -\d B f sjn a d a = ^ 7 ( - c o s cc) q .

J j 4-rrA
4nb v OrrA
2nb
Linie pola magnetycznego od przewodu
prostoliniowego z prądem stanowią układ
obejmujących przewód koncentrycznych okręgów (lysunekpo prawej stronie).
■ Pole wewnątrz solenoidu można znaleźć za pomocą prawa Ampere’a. Załóżmy dla
uproszczenia, że solenoid jest nieskończenie długi. Jako kontur całkowania wybieramy
prostokąt, którego dwa boki o długościach /, = / 2 = / są równoległe do osi solenoidu, a dwa
pozostałe, o długości / 3 = / 4 = / ', prostopadłe do niej. Jeden z boków o długości / przebiega
wewnątrz solenoidu, a drugi na zewnątrz Cyrkulacja po całym konturze jest sumą całek
j j 5 d 7 = j 2 d ? + j 5 d ? + j 5 d 7 + j i ? d ? = |i 0 ] r / . Suma całek po odcinkach / 3 i /4,
/. b h b
przebiegających jednakowe zmiany pola w przeciwnych kierunkach, jest równa zeru. Pole na
zewnątrz solenoidu jest dużo słabsze, niż w jego wnętrzu, co widać po gęstości linii pola na
rysunku po prawej stronie. Zatem całkę po odcinku h na zewnątrz solenoidu, w obszarze pola
dużo słabszego niż wewnątrz można pominąć. Pozostaje tylko pierwsza całka po odcinku /, = /
równa sumie prądów objętych konturem, czyli iloczynowi liczby zwojów N i natężenia prądu I:
f
I B d l =\x0N I. Pole magnetyczne wewnątrz nieskończenie długiego solenoidu możemy

N
uważać za jednorodne. Zatem Bl = \x0N I, czyli B = p 0 — I = \i0nl, gdzie n = N / l oznacza

gęstość uzwojenia, czyli liczbę zwojów solenoidu przypadających na jednostkę jego długości.
Rzeczywisty solenoid ma skończoną długość / i pole wewnątrz niego odbiega od jednorodnego.
Wartość B = \ x QnI indukcja pola magnetycznego może osiągnąć tylko w geometrycznym
środku takiego solenoidu. W miarę
oddalania się od środka pole nieznacznie
słabnie osiągając, w przypadku długiego
cienkiego solenoidu, na końcach wartość
B * - p 0 nl.

N
 Pole magnetyczne 117

93. Pole magnetyczne przewodu prostoliniowego z prądem

przewodu prostoliniowego z prądem przenikalność magnetyczna próżni

określa reguła śruby prawo skrętnej /

wartość indukcji magnetycznej odległość przewodu od

pola przewodu prostoliniowego punktu, w którym oblicza
z prądem (w próżni) . się wartość indukcji

94. Pole magnetyczne solenoidu

natężenie prądu płynącego
przez solenoid
wartość indukcji
magnetycznej wewnątrz =7*
solenoidu B = |j, Qn l
gęstość uzwojenia solenoidu

N ilość zwojów solenoidu

n= —

biegun południowy • biegun północny

118 Pole magnetyczne obwodu z prądem

■ Indukcja magnetyczna w środku obwodu kołowego z prądem. Każdy element obwodu

—►
wytwarza w środku koła indukcję di? skierowaną prostopadle do płaszczyzny obwodu. Sumowanie
—

wektorowe wektorów dB sprowadza się więc do sumowania ich

wartości bezwzględnych. Zgodnie z prawem Biota-Savarta:
dB = — -jn a , gdzie w naszym przypadku a = n/2 a. r = R i
4it r2

otrzymujemy d B = * L -J 4
4n R 2
Całkujemy powyższe wyrażenie wzdłuż całego obwodu o
długości 2nR = |d /

4 iiR ' 4 n R4 4 Tl R-
Wyrażenie InR2 =1S jest równe wartości dipolowego momentu magnetycznego p m. Ponieważ
—> —
►
kierunek wektora B pokrywa się z kierunkiem wektora p m, więc wyprowadzoną zależność można

napisać również w postaci wektorowej B=-|i 0 2m

4n i ? 3
■ Indukcja magnetyczna na osi obwodu kołowego i prądem. Wektor dB jest prostopadły do

płaszczyzny przechodzącej przez wektor d / i punkt, w którym pola magnetycznego poszukujemy,

d /^ r^ w — *
Ze względu na symetrię wypadkowy wektor B
będzie skierowany wzdłuż osi obwodu. Każdy ze
—>
składowych wektorów dB wnosi do wektora
—>

wypadkowego wkład di?|| o wartości

dS||=d5sin (3 = d B ^ dB liczymy ze wzoru

, _ u n /d /s in a , . . ,
dB = ą — ~2— >gdzie a jest kątem pomiędzy dl
. » . . ry . , n , n R p 0 Id l R u 0 IR dl pn IR dl _ ,
i b i wynosi n/1 Zatem cLS|.=cL^ — = ^ — — = — ---- — - . Dokonujemy
11 b 4n b2 b 4n b* 4 n (R 2+ ^ f 2 J 3
całkowania wzdłuż całego obwodu
S = |d B „ = P o IR r ^/ P= o
|d IR 27zR ~^° 2(J n R 2 ) - P o 2m
4n (R2 + r2 f 12 * 4%(R2 + r L f l 2 4n (R2 + r 2 f /2 4n (R2 + r^)^2 '

■ Pole magnetyczne w dużych odległościach.

Wartość wektora indukcji widzianego pod kątem cp w
dużej odległości r ( r » R ) od obwodu określa wzór:
B = ^ ~ y l l + 3cos2 q> .
4n r
 Pole magnetyczne 119

95. Pole magnetyczne obwodu kołowego z prądem

95.1 Indukcja magnetyczna w środku obwodu kołowego z prądem

95.2 Indukcja magnetyczna na osi obwodu kołowego z prądem

odległość od środka obwodu kołowego

 1

120 Ruch ładunku w polu magnetycznym

■ Równanie ruchu ładunku w stałym jednorodnym polu magnetycznym. Na cząstkę o

—► —y —y — > —y
ładunku <7 i prędkości v działa w polu magnetycznym o indukcji B siła Lorentza F = q v x B.

Zgodnie z drugą zasadą dynamiki siła ta nadaje cząstce o masie m przyspieszenie a=F/m .
Równanie ruchu dla cząstki w polu magnetycznym ma więc postać
( -> \
d 2r dr dv
— xB lub m— = q v x B .
dr dr

■ T or ruchu ładunku znajdujemy rozwiązując równanie ruchu cząstki w polu magnetycznym o

—y
indukcji B zakładając, że w chwili t = 0 położenie początkowe cząstki określa wektor
—y —y
r o = (*o» » z o X a j ej prędkość początkową wektor v 0 = (v 0x, v 0y , v 0z). Z kolei wiemy, że
~* / 2~* / 2
prędkość v = d r/dł oraz przyspieszenie a = d v /d / = d r /d t , gdzie r jest wektorem położenia
—y
cząstki. Wybieramy układ współrzędnych tak, by oś OZ była równoległa do wektora B.
Rozpisując wektorowe równanie ruchu na trzy równania skalarne, otrzymujemy układ równań
dv y dv
różniczkowych m — - =qv B, m — —= - q v XB, m— - = 0.
dt dt dr
Wprowadzając wielkość, zwaną częstością cyklotronową co=qB/m, przekształćmy układ
dv dv dv z _
równań do postaci = cov = —cov = 0.
dr dr A dr
Równanie trzecie jest niezależne od pozostałych. Korzystając z warunków początkowych
otrzymujemy jego rozwiązanie w postaci
z = ^ o + v 0 zr, v 2 = v 0z .
Rozwiązania pierwszych dwóch równań z układu mają postać
V0 v
x = x0 +— £--/?co s(to r + a ) , v x =i?(osin(cor+ a )
0)

y = ^o - — -/?sin((or + a ) , v y =i?cocos(cor + a ) ,
co
gdzie stałe R i a mają postać
_ v 0x
0x
+ V
Oy
tan a =
CO v
0y
Po wyeliminowaniu czasu t z funkcji x(r) i y(t) otrzymujemy równanie toru cząstki w
płaszczyźnieX 0Y ( x - x 0 . ) 2 + ( y - y 0 ' ) 2 = R 2.
Jest to okrąg o promieniu R i środku w punkcie O* o współrzędnych (x0, , yQ<\ gdzie
v 0y V 0x
Xo.=x0 + ^ - y y 0- = y 0 -------------- •
co co
W kierunku osi OZ cząstka porusza się ruchem jednostajnym z prędkością v0z: Zatem torem
cząstki jest linia śrubowa o stałym skoku l - v z T = v z — = - KVz .
co co
 Pole magnetyczne 121

96. Ruch ładunku w polu magnetycznym

równanie ruchu naładowanej cząstki

122 Efekt Halla

■ Efekt Halla. Jeżeli płytkę metalu, w której płynie stały prąd elektryczny, umieścimy w
prostopadłym do niej polu magnetycznym, to między jej krawędziami równoległymi do prądu i
pola powstaje napięcie Ć/H (rys. po prawej stronie).

■ Napięcie Halla Ć/H. Nośniki prądu w płytce metalu - elektrony, mają ładunek ujemny i

dlatego prędkość v ich uporządkowanego ruchu jest skierowana przeciwnie do kierunku

przepływu prądu. Po umieszczeniu płytki w prostopadłym do niej polu magnetycznym o
indukcji B, każdy elektron znajdzie się pod działaniem siły Lorentza
—» —> —>
F =-<? vx B ,
skierowanej wzdłuż boku d płytki i równej co do wartości F = e \ B. W wyniku jej działania
elektrony zyskują składową prędkości skierowaną prostopadle do jednej ze ścianek płytki
równoległych do kierunku prądu. W pobliżu tej ścianki powstaje nadmiar ładunków ujemnych,
ścianka przeciwległa będzie naładowana dodatno. W wyniku tego powstaje poprzeczne pole
elektryczne £ H. Gdy natężenie tego pola osiągnie wartość, przy której jego działanie na ładunki
równoważy siłę Lorentza tzn.
eEH = e v B ,
to wtedy poprzeczny rozkład ładunków staje się stacjonarnym. Natężenie poprzecznego pola
elektrycznego równe jest więc EH =vB .
Napięcie Halla UH między ściankami płytki odległymi o d można obliczyć ze wzoru
Uu = E Hd = vBd .
Natężenie prądu przepływającego przez przekrój poprzeczny ó płytki można określić z
zależności / = JS = envS, gdzie n jest koncentracją elektronów przewodnictwa a j - e n y -
gęstością prądu w płytce. Wyznaczając z ostatniej zależności prędkość v i podstawiając do
wzoru na napięcie UH otrzymujemy
Id B
Uu = =— jd B .
neS ne
Współczynnik proporcjonalności \jne w ostatnim wzorze nosi nazwę stałej Halla J?H.
Zauważmy, że przy danym I wartość napięcia Halla jest odwrotnie proporcjonalna do grubości
próbki (S = szerokość x grubość). Chcąc uzyskać odpowiednio duże napięcie Halla należy
odpowiednio zmniejszyć grubość.

■ Efekt Halla w półprzewodnikach. Efekt Halla obserwuje się nie tylko w metalach, ale
również w półprzewodnikach. W półprzewodnikach nośnikami prądu są zarówno ujemnie
naładowane elektrony jak i dodatnio naładowane dziury. Można pokazać, że napięcie Halla dla
elektronów ma przeciwny znak niż napięcie Halla dla dziur.
Wiemy, że napięcie Halla jest odwrotnie proporcjonalne do koncentracji nośników prądu. W
przypadku półprzewodników koncentracja nośników (dziur lub elektronów) jest znacznie
mniejsza od koncentracji elektronów w metalach (w metalach n = ( 1 0 2 8 h- 1 0 2 9 )m -3, a w
półprzewodnikach «(/?) = (102 1 + 102 4 )m “3. Wynika stąd, że napięcie Halla w
półprzewodnikach jest znacznie (o kilka rzędów) większe niż w metalach.
Płytki półprzewodnika - hallotrony - mogą służyć do pomiaru indukcji magnetycznej.
 Pole magnetyczne 123

97. Efekt Halla ■>ła Lorentza działająca

. .oktrony w płytce
wektor natężenia

natężenia poprzecznego
pola elektrycznego
(pola Halla)

97.1 Napięcie Halla

natężenie prądu
szerokość płytki płynącego w płytce

napięcie Halla
pole przekroju
koncentracja poprzecznego
wartość
elektronów płytki
ładunku
przewodnictwa
elektronu
124 Własności magnetyczne ciał

■ Własności magnetyczne ciał - magnetyków. Ciała składają się z atomów (cząsteczek), w

których każdy elektron ma orbitalny i spinowy moment magnetyczny (patrz 89). Wypadkowa
tych dwu wielkości dla wszystkich elektronów w atomie czy cząsteczce daje całkowity moment
magnetyczny atomu lub cząsteczki. W szczególnym przypadku (diamagnetyk) ten wypadkowy
moment magnetyczny jest równy zeru, a atomy uzyskują moment magnetyczny pod wpływem
zewnętrznego pola magnetycznego. Jeżeli cząsteczki magnetyka mają niezerowy moment
magnetyczny (para- i ferromagnetyki) to pod działaniem zewnętrznego pola magnetycznego
obracają się one w kierunku zewnętrznego pola magnetycznego i następuje jego
namagnesowanie - sumaryczny moment magnetyczny staje się różny od zera.

■ W ektor magnetyzacji (namagnesowania), (str 74)Właściwości magnetyczne ciał

—y
charakteryzuje wektor magnetyzacji M , zdefiniowany jako przestrzenna gęstość momentów
> ] _ —
— > —*
magnetycznych (magnetycznych momentów dipolowych) cząsteczek M = — 2.j m [> gdzie mi
^ i
jest momentem magnetycznym pojedynczej cząsteczki, a sumowanie przebiega względem
wszystkich cząsteczek znajdujących się w objętości V.

■ Pole magnetyczne w magnetyku. Znając wektor namagnesowania można określić

—y —y —>
dodatkową wewnętrzną indukcję magnetyczną # ' = p 0 M, przy czym zwykle pole B' jest
—> — >
proporcjonalne do indukcji zewnętrznego pola magnetycznego B' = k B 0, gdzie k jest
współczynnikiem zależnym od rodzaju magnetyka i nosi nazwę podatności magnetycznej.
—y
Dodatkowe wewnętrzne pole B ' wytworzone przez namagnesowane ciało nakłada się na
—y —
y —y —y
pierwotne pole zewnętrzne B 0. Suma obu pól daje wypadkowe pole w magnetyku B =B0 + B\
Tak więc otrzymujemy podstawową zależność dla pola magnetycznego w ośrodku
—y —
y —y
magnetycznym: B = (1+k )50= p ^ 0, gdzie p = l + K nazywamy względną przenikalnością
magnetyczną.

■ W ektor natężenia pola magnetycznego. Jest to wielkość, która ma charakter pomocniczy,

(jej użycie nie jest konieczne do pełnego opisu pola) podobnie jak wektor indukcji elektrycznej
—y —y —y
D. Korzystając z zależności B 0= \i0 H dla pola zewnętrznego możemy wypadkowe pole w
—y —y —y —>
magnetyku przedstawić również wzorem B = p 0 H+ kji 0 H = pp 0 H. Powyższy wzór ma
—> —y
podobną postać jak zależność D = se 0 E dla pola elektrycznego.
 Pole magnetyczne 125

98.2 Pole magnetyczne w magnetyku

98.3 Względna przenikalność magnetyczna

wektor indukcji pola

magnetycznego w ośrodku
względna przenikalność
magnetyczna,
ji = 1+ K
98.4 Natężenie pola magnetycznego

wektor natężenia pola

magnetycznego a_ -+ B o B
H = -
Po PPo
126 Substancje magnetyczne

■ Diamagnetyki. Zjawisko diamagnetyzmu wykazują wszystkie ciała, lecz jest to zjawisko tak
słabe (z wyjątkiem nadprzewodników), że jest ono niedostrzegalne, gdy ciało wykazuje również
własności paramagnetyczne a tym bardziej ferromagnetyczne. Czyste zjawisko diamagnetyzmu
występuje w ciałach, w których moment magnetyczny cząsteczek ciała, w nieobecności pola
magnetycznego, jest równy zeru. W diamagnetyku umieszczonym w zewnętrznym polu
—y
magnetycznym B 0 w cząsteczkach powstają momenty magnetyczne skierowane przeciwnie do
—> —>
B o. Wypadkowy moment magnetyczny cząsteczek daje wektor magnetyzacji M, który jest
—y
skierowany przeciwnie do B 0. Dotyczy to również wewnętrznego pola magnetycznego
_ c
B' = k 5 0, przy czym k < 0. Wartość bezwzględna k jest bardzo mała, rzędu 10 10 .
■ Param agnetyki. Cząsteczki substancji paramagnetycznych mają własny moment
magnetyczny jednakże są one ustawione chaotycznie we wszystkich kierunkach tak, że
wypadkowy moment magnetyczny jest równy zeru. Pod wpływem zewnętrznego pola
magnetycznego następuje porządkowanie momentów magnetycznych w kierunku tego pola.
—) —•>
Wektor magnetyzacji M a co za tym idzie wektor wewnętrznego pola magnetycznego B' ma
—y
kierunek zgodny z B 0. Wartość podatności magnetycznej w paramagnetykach jest dodatnia i
podobnie jak w diamagnetykach bardzo mała, rzędu 10- 5 -MO-4. W odróżnieniu od
diamagnetyków, gdzie k nie zależy od temperatury, w paramagnetykach, zgodnie z prawem
Curie, maleje ona odwrotnie proporcjonalnie do temperatury w skali bezwzględnej - chaotyczny
—>
ruch termiczny przeszkadza w porządkowaniu momentów magnetycznych przez pole B 0.
■ Ferromagnetyki (p » 1). Ferromagnetyzm jest własnością makroskopową niektórych ciał
stałych (np. żelazo, kobalt, nikiel), których pojedyncze atomy mają własności paramagnetyczne.
Podczas tworzenia się struktury ciała stałego, momenty magnetyczne dużych grup atomów
ferromagnetycznych ustawiają się równolegle do siebie tworząc namagnesowane obszary zwane
domenami magnetycznymi. Podczas magnesowania ferromagnetyka przez umieszczenie go w
polu magnetycznym o stopniowo rosnącej wartości indukcji powstaje zjawisko wzrostu
rozmiarów domen zorientowanych wzdłuż pola zewnętrznego kosztem domen zorientowanych
w innych kierunkach. W efekcie w ferromagnetyku powstaje silny moment magnetyczny
—y —y
skierowany zgodnie z B 0. Wypadkowa wartość pola magnetycznego B przewyższa wartość pola
zewnętrznego nawet tysiące razy, p » L
■ Histerezą magnetyczną nazywamy brak powtarzalności zależności B od Z?0, gdy najpierw
zwiększamy a następnie zmniejszamy wartość i kierunek zewnętrznego pola magnetycznego
(patrz rys. na stronie obok). Mianowicie, gdy indukcja B0 rośnie a następnie maleje do zera to w
ferromagnetyku pozostaje pole magnetyczne o indukcji Bp zwanej pozostałością magnetyczną.
Chcąc to pole sprowadzić do zera należy przyłożyć zewnętrzne pole w przeciwnym kierunku o
wartości By - tzw. pole koercji. Feroomagnetyki powyżej pewnej charakterystycznej dla
każdego z nich temperatury zwanej temperaturą Curie zachowują się jak paramagnetyki,
których podatność magnetyczna stopniowo maleje ze wzrostem temperatury, zgodnie z prawem
Curie-Weisa. Przejście ferromagnetyk - paramagnetyk jest swego rodzaju przejściem
fazowym.
 Pole magnetyczne 127

99. Podział substancji magnetycznych

99.1 Diamagnetyki

99.2 Paramagnetyki
128 Prawo indukcji elektromagnetycznej Faradaya

■ Prawo indukcji Faradaya mówi, że zmiana strumienia magnetycznego przenikającego przez

powierzchnię ograniczoną pewnym zwojem (obwodem) powoduje powstanie w tym obwodzie
siły elektromotorycznej Sj zwanej siłą elektromotoryczną (SEM) indukcji, której wartość jest
równa szybkości zmian strumienia magnetycznego. Jeśli obwód jest zamknięty, to skutkiem
istnienia SEM będzie przepływ w obwodzie prądu elektrycznego o natężeniu I = z j R , gdzie R
jest oporem obwodu.
■ Sposoby zmiany wartości strum ienia indukcji magnetycznej wynikają z definicji ®B.
Przyjmijmy dla uproszczenia, że pole magnetyczne jest
jednorodne , a powierzchnia rozpięta na obwodzie jest
płaska. Wówczas całkowity strumień indukcji
magnetycznej przez powierzchnię obwodu wynosi
—►
—►
®B =B S =BS cos a, gdzie a jest kątem pomiędzy
—) —>
wektorem indukcji B i wektorem powierzchni S. W tym
przypadku można zmienić strumień magnetyczny ®B
zmieniając wartość indukcji magnetycznej B lub
wielkość powierzchni 5 ograniczonej obwodem, bądź
też kąt a pomiędzy B i 5*. Ta ostatnia zmiana zajdzie gdy obrócimy obwód. Jeśli pole nie jest
jednorodne (tak jak pole magnesu sztabkowego na rysunkach po prawej stronie), to zmianę ® B
można uzyskać poprzez ruch postępowy obwodu względem źródła lub źródła względem
obwodu.
■ Z nak we wzorze na SEM. Znak strumienia i znak SEM indukcji związane są z wyborem
—^
zwrotu wektora powierzchni dS względem płaszczyzny obwodu. Przy wyborze takim jak na

rysunku po prawej stronie (zwrot dS za płaszczyznę obwodu), przy zbliżaniu magnesu do

d® E
obwodu mamy > 0 i ei < 0 . Ujemny znak SEM indukcji oznacza kierunek “w lewo’
dt
d®j
względem wektora powierzchni. Przy wyborze dS do czytelnika mamy < 0 i 8 : >0 .
dr
■ Reguła Lenza jest praktyczną metodą wyznaczania kierunku indukowanej SEM, poprzez
znajdowanie kierunku prądu indukcyjnego wzbudzonego w obwodzie. Jeżeli obwód jest
otwarty i prąd indukcyjny nie płynie, to aby znaleźć kierunek indukowanej SEM należy “w
myśli zamknąć obwód”, zgodnie z regułą Lenza znaleźć kierunek prądu w tym obwodzie, i stąd
otrzymujemy kierunek SEM indukcji.
■ SEM indukcji w solenoidzie - cewce indukcyjnej. Solenoid jest to układ N zwojów
połączonych szeregowo. Strumienie indukcji magnetycznej przenikające poszczególne zwoje
sumują się. Jeśli wszystkie strumienie są takie same i wynoszą <j)B, to całkowity strumień
indukcji magnetycznej przenikający wszystkie zwoje solenoidu wynosi ®B = jV<j)B a co za tym
idzie wzór na SEM indukcji ma postać

dr
 Indukcja elektromagnetyczna 129

100. Prawo Indukcji Faradaya

wektor powierzchni elementarnej

100.1 Reguła Lenza

linie pola magnetycznego wywołanego

Prąd indukowany w obwodzie elektrycznym ma taki kierunek, że

wytworzone przez ten prąd własne pole magnetyczne przeciwdziała
zmianie strumienia magnetycznego, która go wywołuje.
130 Indukcja własna

■ Zjawisko indukcji własnej lub samoindukcji polega na powstawaniu w obwodzie SEM

indukcji na skutek zmiany natężenia prądu w tym obwodzie. Jak wiemy jeżeli w obwodzie
płynie prąd, to wywołuje on w swoim otoczeniu pole magnetyczne, którego linie przenikają
powierzchnię ograniczoną zwojem (tak jak na rysunku po prawej stronie). Ponieważ indukcja
—y
pola magnetycznego B wytworzonego w otoczeniu obwodu z prądem jest, zgodnie z prawem
Biota-Savarta, w każdym punkcie proporcjonalna do wartości prądu płynącego przez obwód, to
również strumień indukcji ®B przenikający obwód jest do niego proporcjonalny - czyli można
zapisać O B =LI. Stosując prawo indukcji Faradaya, otrzymujemy wzór na SEM samoindukcji:
dd>B _ dl dL
£c — — Lt— 1 ).
dt dt dt
Jeżeli założymy, że L nie zależy od czasu, to

■ W zór na indukcyjność solenoidu mającego N zwojów o powierzchni S otrzymujemy ze

wzoru na całkowity strumień indukcji magnetycznej 0 B przenikający przez N zwojów
solenoidu. Mamy ® B = J/V<j>B, gdzie <j)B = B S jest strumieniem indukcji magnetycznej
przenikającym jeden zwój solenoidu. Korzystając następnie ze wzoru na wartość wektora B
mamy:
4>b = N $ e = N B S = N txix0 j / S = w 0 ~ / S J = W o « V / ,

gdzie n = N /ł jest koncentracją zwojów, a V = IS objętością przestrzeni wewnątrz solenoidu.

Ponieważ O b =LI otrzymujemy stąd wzór na indukcyjność solenoidu
L = \x\xQn 2V .

■ Obwód zamknięty w zmiennym zewnętrznym polu magnetycznym. Zmiana zewnętrznego

strumienia pola magnetycznego przenikającego przez powierzchnię rozpiętą na obwodzie
powoduje oczywiście powstawanie SEM indukcji 8 ;. Jeżeli obwód jest zamknięty, to wskutek
pojawienia się e i powstaje prąd indukcyjny I = s J R . Prąd ten powoduje, zgodnie z regułą
Lenza, powstanie własnego pola magnetycznego “starającego” się przeciwdziałać zmianom
zewnętrznego pola magnetycznego. W ogólnym przypadku, jeżeli — * 0, strumień tego pola
dt
również zmienia się w czasie, a to z kolei powoduje powstanie SEM samoindukcji e s ,
skierowanej przeciwnie niż £ j. Całkowita SEM indukcji w obwodzie wynosi obecnie 8 j + e s .
Tak więc indukowany w obwodzie prąd wynosi teraz/ = - s , gdzie e} + e s = — a<J>Bc

jest całkowitym strumieniem pola magnetycznego przenikającym obwód.

■ Jednostką indukcyjności L jest henr (H). Jak to wynika ze wzoru na SEM samoindukcji
— ], a co za tym idzie wymiar L wynosi 1H = 1V- s/A = l£ż •s
d r)
 Indukcja elektromagnetyczna 131

strumień “własnego” pola

magnetycznego przenikającego
powierzchnię obwodu
prąd płynący przez obwód

siła elektromotoryczna
samoindukcji
indukcyjność (współczynnik
samoindukcji) obwodu
101.1 Indukcyjność solenoidu - cewki

rdzenia solenoidu

względna przenikalność
liczba zwojów cewki magnetyczna rdzenia

indukcyjność
solenoidu

koncentracja zwojów objętość solenoidu, V = IS

132 Indukowane pole elektryczne

■ Indukowane pole elektryczne powstaje w przestrzeni, na skutek zmiennego w czasie pola

magnetycznego, niezależnie od tego czy znajduje się w niej obwód utworzony z przewodów
elektrycznych, czy też nie. Istnienie takiego obwodu pozwala jedynie, na podstawie
powstającego w nim prądu indukcyjnego, wykryć istnienie pola elektrycznego. W nieruchomym
obwodzie, który będzie się pokrywał z konturem T, tak jak na rysunku po prawej stronie,
indukowane pole elektryczne spowoduje powstanie SEM zgodnie z ogólnym wzorem (patrz
r dO E
rozdz. 6 6 ) s ; = <pisd /. Z drugiej strony ta SEM to oczywiście SEM indukcji czyli Sj = -
dr
Na rys. po prawej stronie kołowy zwój jest umieszczony w prostopadłym do jego płaszczyzny
zmiennym w czasie polu magnetycznym o symetrii cylindrycznej. Pole takie możemy otrzymać
np. między biegunami elektromagnesu.
■ Wirowe pole elektryczne. Pole elektryczne indukowane zmiennym w czasie polem
magnetycznym różni się od pola elektrostatycznego wytworzonego przez ładunki elektryczne
(patrz rozdz. 35). Linie pola elektrostatycznego zaczynają się i kończą na ładunkach lub w
• c -* ->
nieskończoności oraz cyrkulacja < p £ d r = 0 . Dla pola elektrycznego indukowanego polem

magnetycznym linie tego pola (podobnie jak linie pola magnetycznego) są zamknięte, a
cyrkulacja jest różna od zera. Dlatego też takie specyficzne pole elektryczne nazywamy również
wirowym polem elektrycznym. Natężenie pola elektrycznego występujące we wzorze na
uogólnione prawo indukcji Faradaya zawiera sumę obydwu pól, tj. pola wytworzonego przez
ładunki oraz wytworzonego przez zmienne w czasie pole magnetyczne.
—>
■ Prawo indukcji Faradaya w postaci różniczkowej otrzymujemy, stosując dla wektora E
twierdzenie Stokesa o zamianie całki wzdłuż konturu V na całkę powierzchniową po dowolnej
powierzchni S, rozpiętej na tym konturze:
<j>£d/=j r otE dS .
r 5
Z drugiej strony, możemy przekształcić prawą stronę prawa indukcji Faradaya następująco:
d<D
B— d?
di s 8t
Ponieważ powierzchnia S nie zmienia się w czasie, to różniczkowanie po czasie w powyższej
równości dotyczy jedynie pola magnetycznego i można zamienić kolejność różniczkowania i
całkowania. Jednocześnie zamieniliśmy pochodną zwykłą na pochodną cząstkową, gdyż wektor
—y
B może być nie tylko funkcją czasu ale również i współrzędnych przestrzennych (jc,y,z). Mamy

więc, ze f r o t £ d ? = - f — dS
ł s S>
Ponieważ powierzchnia S jest dowolną powierzchnią rozpiętą na konturze T. to funkcje
podcałkowe po obu stronach równania muszą być równe, a stąd otrzymujemy prawo indukcji

Faradaya w postaci różniczkowej rot E = ~ ~ ~ •

 Indukcja elektromagnetyczna 133

102. Indukowane pole elektryczne

kontur r umieszczony B - zmienne w czasie pole

w prostopadłym do niego magnetyczne skierowane
polu magnetycznym za płaszczyznę rysunku

indukowane pole S - powierzchnia

elektryczne ograniczona konturem V

102.1 Uogólnione prawo indukcji Faradaya

cyrkulacja wektora natężenia pola strumień indukcji magnetycznej

elektrycznego wzdłuż pewnego przez powierzchnię S rozpiętą na
konturu f

102.2 Prawo indukcji Faradaya w postaci różniczkowej

szybkość zmiany w czasie wektora indukcji magnetycznej B

w pewnym punkcie przestrzeni o współrzędnych (x, y, z )
134 Energia pola magnetycznego

■ Obwód RL. Jeżeli w obwodzie zawierającym źródło stałej SEM o wartości 8 , opór R
i indukcyjność L wyłączymy SEM to prąd nie maleje natychmiast do zera. Każdy spadek
wartości prądu wywołuje bowiem powstanie w solenoidzie SEM samoindukcji, która zgodnie
z regułą Lenza przeciwstawia się spadkowi prądu w obwodzie, czyli tym samym go
podtrzymuje. Matematycznie równanie opisujące zależność prądu od czasu otrzymujemy z
II prawa Kirchhoffa, które mówi, że suma SEM równa jest sumie spadków napięć w obwodzie.
W naszym przypadku mamy -L — = R I .
dt
Po lewej strome równania występuje SEM samoindukcji a po prawej spadek napięcia na
oporniku. Równanie powyższe jest równaniem różniczkowym ze względu na 7. Rozwiązujemy
je przez rozdzielenie zmiennych
dl Rj
— = — d/ / = C exi
I L
Stałą całkowania C wyznaczamy z warunku początkowego I(t = 0) = 70, czyli C = 70. Podobnie,
jeżeli po rozłączeniu obwodu, przełącznik przełączymy do pozycji takiej, że otrzymamy
z powrotem obwód ze stałą SEM (patrz rysunek po prawej strome), to natężenie prądu również
nie przyjmuje od razu wartości 70 = e/R. Z II prawa Kirchhoffa mamy bowiem:
e+8o = s-7 .— = R I.
s df
Całkowanie powyższego równania różniczkowego daje zależność natężenia prądu od czasu
7 = — il - e x pi|----
R1
R L
■ Energia pola magnetycznego w solenoidzie. Jak to pokazaliśmy powyżej, po odłączeniu
stałej SEM w obwodzie RL płynie malejący prąd 7. Prąd ten wykonuje pracę, która równa jest
wydzielonemu w obwodzie ciepłu Joule’a-Lenza. W czasie dr prąd wykonuje pracę d W równą
dW = s s7dr = - L I — dr = - L I d l .
dr
Praca ta wykonywana jest kosztem energii pola magnetycznego E L zgromadzonej uprzednio
wewnątrz solenoidu. Niech prąd, tak jak w naszym przypadku, maleje od wartości 7 0 do zera.
Stąd całkowita praca prądu wynosi
0 L ii
dW = - j L I d I = = ± .

Praca ta jest równa zgromadzonej energii pola magnetycznego EL w solenoidzie, w chwili gdy w
obwodzie płynie prąd 70. Dla dowolnego obwodu o współczynniku samoindukcji L i płynącego
w nim prądu 7 zgromadzona w nim energia pola magnetycznego jest równa

2
■ Gęstość energii pola magnetycznego. Pole magnetyczne w solenoidzie jest jednorodne,
dlatego wzór na gęstość energii pola magnetycznego w otrzymamy dzieląc £ L przez objętość V
solenoidu
L I1 B B‘
w _ £l _
W 2V 2pp(
Otrzymany wzór jest słuszny również, wtedy gdy pole jest niejednorodne.
 Indukcja elektromagnetyczna 135

103. Energia pola magnetycznego

103.1 Obwód R L

obwód ze stałą SEM - stałe pole obwód po odłączeniu stałej SEM -

N strumień malejącego w czasie pola
magnetyczne o indukcji B = p 0 — / 0 magnetycznego powoduje powstanie
wewnątrz solenoidu SEM samoindukcji

w obwodzie
\J\J trv J
_R
- - —

J
—

ni
tr-y—
płynie prąd
I0 =e/R R
o natężeniu / = V V

malejący prąd opór obwodu

stała SEM' w obwodzie

energia pola magnetycznego

w solenoidzie

103.2 Gęstość energii pola magnetycznego

magnetycznego w danym punkcie magnetyczna ośrodka

136 Prąd przesunięcia

■ P rąd przesunięcia. Na rysunku po prawej stronie prąd/wpływa do lewej płytki kondensatora

(ładując ją dodatnio) i wypływa z płytki prawej (ładując ją ujemnie). Prąd ten (prąd
przewodzenia) nie płynie między płytkami kondensatora, gdyż w przestrzeni między nimi nie
jest przenoszony żaden ładunek. Innymi słowy, linie prądu przewodzenia (między płytkami
kondensatora) są nieciągłe. Tę nieciągłość można usunąć wprowadzając między płytkami
kondensatora, hipotetyczny prąd przesunięcia / p, którego linie są przedłużeniem linii prądu
przewodzenia / i który zamyka obwód.
■ Uogólnione prawo Ampere’a mówi, że pole magnetyczne, w ogólnym przypadku zależne od
czasu, wytwarzane jest przez sumę prądu przewodnictwa i przesunięcia. Ściśle cyrkulacja
wektora natężenia pola magnetycznego wzdłuż pewnego konturu T jest równa sumie prądów
przewodzenia / i przesunięcia /p przechodzących przez dowolna powierzchnię S rozpiętą na tym
konturze. W sytuacji, takiej jak na rysunku po prawej stronie przez powierzchnię S\ rozpiętą na
konturze T przechodzi jedynie prąd przewodzenia / wpływający do kondensatora, a przez
powierzchnię S2, jedynie prąd przesunięcia Ip . Ponieważ w naszym przypadku, jak to wyżej
wspomniano, prąd przewodzenia i przesunięcia są sobie równe, to również wartości cyrkulacji
natężenia pola magnetycznego wzdłuż konturu T otrzymane z uogólnionego prawa Ampere’a są
takie same. Gdyby nie było prądu przesunięcia to otrzymalibyśmy niejednoznaczność.
■ P rąd przesunięcia płynący przez powierzchnię S to pochodna po czasie strum ienia
w ektora indukcji elektrycznej przez tę powierzchnię. Załóżmy, że do okładek kondensatora
płaskiego wpływa prąd przewodzenia I = dqjdt, gdzie q jest ładunkiem gromadzonym na
kondensatorze. Pole elektryczne między okładkami jest jednorodne i wynosi E = = —- —,
£Sq 8£0S
gdzie a jest gęstością powierzchniową ładunku, a S - powierzchnią okładek. Wartość
strumienia wektora natężenia pola elektrycznego d>E = E S = Mamy więc, że
ee 0
dq dO F
/ = — = ££n —— . Z drugiej strony prąd / wpływający do okładek jest równy prądowi
dr d/
przesunięcia / p między okładkami kondensatora. Czyli: = ££0
dr
■ Uogólnione prawo Am pere’a w postaci różniczkowej otrzymujemy korzystając z
twierdzenia Stokesa. Zamieniamy przy tym cyrkulację wektora B wzdłuż konturu T na całkę
powierzchniową po dowolnej powierzchni S rozpiętej na tym konturze:
rot 5 dS
jjtfd / = J
r 5
Z drugiej strony pełny prąd tj. suma prądu przewodzenia i prądu przesunięcia przez
-> ( -A
dE
powierzchnię 5 wynosi / + / p =J f d S + ££0j — dS =J j+ ee 0 dS Ponieważ
dt

powierzchnia S jest dowolną powierzchnią rozpiętą na konturze T, wyrażenia podcałkowe z

prawych stron powyższych równości muszą być sobie równe, czyli

* _L t I I I o o
dE
 Indukcja elektromagnetyczna 137

104. Uogólnione prawo Ampere’a linie prądu przesunięcia / p

przecinają powierzchnię S2
linie prądu przewodzenia I
ładującego okładki kondensatora
przecinają powierzchnię S

kontur, na którym rozpięte

są powierzchnie ój i S2

prąd przewodzenia
cyrkulacja wektora
indukcji magnetycznej ł —>
wzdłuż konturu T I = \ l dS
s

• gęstość prądu
przewodzenia

szybkość zmiany strumienia wektora wektor natężenia

natężenia pola elektrycznego przez pola elektrycznego
powierzchnię S

104.1 Prawo Ampere’a w postaci różniczkowej

Z \ gęstość prądu przesunięcia

indukcja magnetyczna w danym -f dE
punkcie przestrzeni
138 Równania Maxwella

■ Równania Maxwella. Omówione wcześniej prawa rządzące zjawiskami elektromag­

netycznymi zostały połączone w spójną całość przez J. Maxwella jako układ czterech równań
opisujący ogół zjawisk elektromagnetycznych. Równania te odgrywają w elektromagnetyzmie
podobną rolę jak prawa Newtona w dynamice. Z prawej strony przedstawiono równania
Maxwella w postaci całkowej i różniczkowej.
■ I równanie Maxwella - prawo Faradaya dla indukcji elektromagnetycznej mówi, że
zmienne pole magnetyczne wytwarza wirowe pole elektryczne, które może wywoływać prąd
elektryczny. Z I równania Maxwella wynika też, że gdy brak pola magnetycznego, bądź też pole
magnetyczne jest stałe, to istniejące pole elektryczne jest bezwirowe. Takie pole to pole
elektrostatyczne wywoływane przez stacjonarne ładunki elektryczne.
■ II równanie Maxwella - uogólnione prawo Ampere‘a mówi, że prąd elektryczny lub
zmienne pole elektryczne wytwarza wirowe pole magnetyczne.
■ III równanie Maxwella - prawo Gaussa dla pola elektrycznego mówi, że źródłami pola
elektrycznego są ładunki. Jeżeli brak jest ładunków elektrycznych to linie pola elektrycznego są
liniami zamkniętymi.
■ IV równanie Maxwella - prawo Gaussa dla pola magnetycznego mówi, że nie istnieją w
przyrodzie ładunki magnetyczne. Linie indukcji pola magnetycznego są liniami zamkniętymi.
■ Pełny układ równań Maxwella zawiera także:
—> — ► —> —y
- wzór na siłę działającą na ładunek w polu elektromagnetycznym: F = q(E+ vx B ) ,

- i prawo Ohm a w postaci różniczkowej: j =aE .

■ Równania Maxwella dla próżni otrzymujemy przy następujących założeniach:
- względna przenikalność elektryczna s = 1 i magnetyczna p = 1 .
- przewodnictwo elektryczne a = 0 i w związku z tym j = 0 ,
- nie istnieją ładunki elektryczne w związku z czym p = 0 .
Postać całkowa Postać różniczkowa

£ d 7 = -^ dB_
rot E = V x E = -
dt dt
dq>E
f B d l = a0 P 0 —» -» dE
dr rot B = V x B - e oMo "V“
dt
js^d S = 0
div E = V E = 0
J ^ d S =0
div B = V B = 0
W postaci różniczkowej powyższych równań rotację i dywergencję wyraziliśmy poprzez
operator nabla. Zauważmy, że wprowadzenie pomocniczych wielkości D (patrz 48) oraz H
(patrz 92) pozwala zapisać II równanie Maxwella w prostszej postaci:
c dd>n
- postać całkowa: &>Hdl=I + — —,
J dr

- postać różniczkowa: rot H = j + ---- .

dt
 Indukcja elektromagnetyczna 139

105. Równania Maxwel!a

I. Prawo Faradaya dla indukcji elektromagnetycznej

IV. Prawo Gaussa dla pola magnetycznego

140 Równania Maxwella

■ Pole elektryczne na granicy dwóch ośrodków (dielektryków). Własności elektryczne

ośrodka charakteryzuje względna przenikalność dielektryczna. Niech w ośrodku pierwszym
wynosi ona 6 j a w ośrodku drugim e :
a > l
elektrycznego wzdłuż konturu w kształcie
Si b
e, L----- ę----------------7---------------------------
rozdziału ośrodków tak jak na rysunku obok.
Zgodnie z I równaniem Maxwella dla małych
rozmiarów konturu przy braku zmiennego w czasie pola magnetycznego

j> £ d ? = £ lsa - £ 2sa + j £ d ? + j £ d ? = 0 .

r 2 4
Niech ó —» 0 , wtedy dwie ostatnie całki są równe zeru i £ lsa - £ 2sa = 0
Stąd otrzymujemy warunek równości składowych
równoległych natężenia pola elektrycznego na
granicy dwóch ośrodków. Rozpatrzmy teraz 8 ,
powierzchnię walca o wysokości h i polu ~
podstawy S (patrz rysunek obok). Zgodnie z III 2
równaniem Maxwella (prawem Gaussa), dla
małych powierzchni S, gdy wewnątrz
powierzchni nie ma ładunków, mamy:
_ —) —> —y -> —y —y —^ —y
J es 0 E d S = e, e 0 E lS { + e 2 e 0 £ 2 -S, 2 + j E d S = 0,

gdzie Sc jest powierzchnią całkowitą walca a Sbjego powierzchnią boczną. Przy założeniu, że
h -> Oostatnia całka znika i otrzymujemy 8 , e0E {nS - e 2 e 0 £ 2 n.S’ = 0 ,
—y
gdzie znak wynika z tego, że S x= - S 2•

■ Pole magnetyczne na granicy dwóch ośrodków (magnetyków). Przy wyprowadzeniu

wzoru 5 ln = B 2n korzystamy z IV równania Maxwella (prawa Gaussa dla pola
B u
magnetycznego) a związku pomiędzy składowymi stycznymi indukcji ——= — z II równania
B 2s P 2
Maxwella (prawo Ampere’a). Zauważmy, że gdy żaden z ośrodków nie jest ferromagnetykiem,
—► —>

t o p 1 = p 2 = l a stąd B { - B 2 .
—y —>
♦ Pytanie. Czy przedstawione po prawej stronie związki odnoszą się również do pól £ i £
zmiennych w czasie?
Odpowiedź. Tak. Pokażemy to na przykładzie pola elektrycznego. W tym przypadku I prawo
c d r
Maxwella ma postać < b £ d / = -----I ^d ó 1,
r ^ s
gdzie S = ab jest powierzchnią ograniczoną konturem T. Jednak, gdy a -» Oto S -> 0 i całka po
prawej stronie znika, tak że otrzymane wzory pozostają w mocy. Podobnie można pokazać dla
pola magnetycznego.
Wyprowadzone związki mają zastosowanie, gdy na granicę dwóch ośrodków pada fala
elektromagnetyczna. Korzystając z nich otrzymujemy tzw. równania Fresnela (patrz str. 158).
 Indukcja elektromagnetyczna 141

106. Pole elektryczne i magnetyczne na granicy dwóch ośrodków

106.1 Pole elektryczne na granicy dwóch dielektryków
względna przenikalność natężenie pola elektrycznego
dielektryczna ośrodka pierwszego ośrodka pierwszego

e,

^2

natężenie pola elektrycznego

w drugim ośrodku

składowa normalna
natężenia pola
elektrycznego w
ośrodku drugim

106.2 Pole magnetyczne na granicy dwóch magnetyków

względna przenikalność
magnetyczna ośrodka
B ls pierwszego
= B 2n
B 2s ^2

składowa normalna indukcji składowa styczna indukcji

magnetycznej w ośrodku pierwszym magnetycznej w ośrodku drugim
142 Drgania swobodne

■ Równanie drgań w obwodzie L C otrzymujemy z II prawa Kirchhoffa, które mówi, że suma

spadków napięć w obwodzie równa jest sumie sił elektromotorycznych w tym obwodzie. W
naszym przypadku, przy braku oporu R w obwodzie, mamy do czynienia jedynie z napięciem na
kondensatorze Uc =q/C i z SEM samoindukcji cewki e s =~L— . Przedstawmy II prawo
dr
Kirchhoffa w postaci

0 = ~Uq + 8S = —
c s C dt
Dzieląc obustronnie powyższe
d 2q 1
- ~ +— q = 0 .
dr LCh
Jest to, ze względu na q, równanie różniczkowe drgań harmonicznych swobodnych o częstości
kołowej (o0 = ] / j L C i okresie drgań T = 2t^ co0 = 2k>Jl C .

■ P rąd / płynący w obwodzie otrzymujemy ze związku

I = — = - # 0 G>sin(G)r + 8 ) = q0(ocos((ot + § + —).
dt 2
Jak widać faza prądu wyprzedza fazę ładunku na kondensatorze o n/2 . Napięcie na
kondensatorze, które jest równe Uc -q ) C , ma taką samą fazę jak faza ładunku na
kondensatorze.
■ Energia obwodu drgającego L C jest zachowana ze względu na brak w nim oporu
omowego, w którym wydzielałoby się ciepło Joule’a-Lenza powodując straty energii.
Matematycznie oznacza to, że dE/dt musi być równe zeru. Prowadzi to do równania
różniczkowego

J dt C dt d t2
£ - 0.
CJ dt
które po obustronnym podzieleniu przez dq/dt a następnie przez L daje, otrzymane wcześniej z
II prawa Kirchhoffa, równanie różniczkowe drgań swobodnych.
■ Analogia drgań w obwodzie L C do prostego ruchu harmonicznego masy zawieszonej na
sprężynie. Równanie drgań w obwodzie LC ma taką samą postać jak w mechanice klasycznej.
Równanie drgań harmonicznych ciała o masie m, na które działa siła harmoniczna F = - k x ma
postać
d 2x k A
dr m
W analogii tej odpowiednikiem wychylenia x drgającego ciała z położenia równowagi jest
ładunek na kondensatorze q, masie ciała wykonującego drgania mechaniczne odpowiada w
elektrycznym obwodzie drgającym indukcyjność L, a odpowiednikiem współczynnika
sprężystości k jest 1JC. Dodatkowo prąd I =dq/dt płynący w obwodzie jest odpowiednikiem
prędkości v =dx/dt drgającego ciała.
 Drgania elektromagnetyczne 143

107. Drgania harmoniczne w obwodzie LC

£ę —

SEM samoindukcji
cewki

amplituda zmian ładunku faza początkowa

ładunek na kondensatorze na kondensatorze drgań ładunku
w pewnej chwili t

q(t) = cos( ^ + 5 )
prąd płynący w obwodzie
w pewnej chwili t 71,
I ( t ) = 70 cos(cor + 5 + —)
\ 2

amplituda natężenia prądu * \ częstość (kołowa) drgań

w obwodzie, I 0 = q 0co _ 1
V Zc
107.1 Okres drgań w obwodzie

okres drgań
T= — T = 2k4 l C
co

107.2 Energia obwodu drgającego LC

144 Drgania tłumione

■ Równanie drgań tłumionych w obwodzie RL C otrzymujemy z II prawa Kirchhoffa.

Zgodnie z nim suma spadków napięć w obwodzie, tj. w przypadku obwodu RLC spadek napięcia
na kondensatorze Uc = q/C i spadek napięcia na oporniku U R = IR jest równa sumie SEM w
obwodzie, czyli w naszym przypadku SEM samoindukcji cewki e s = - L — :
dt
IR + — =-L — .
C dt
Dokonując podstawienia I =dq/dt otrzymujemy równanie różniczkowe drugiego stopnia ze
względu na q, które po dokonaniu drobnych przekształceń przyjmuje postać
d 2q R d q 1
—f + —— + — u = 0.
d t 1 L d t LC
Jest to równanie różniczkowe drgań harmonicznych tłumionych. Rozwiązaniem tego równania
jest funkcja q(t). Znając ładunek możemy wyznaczyć napięcie na kondensatorze, które zgodnie
ze wzorem Uc = q/C zmienia się w czasie tak jak ładunek. Prąd w obwodzie wyznaczamy ze
wzoru I =dq/dt. Powyższe równanie drgań ma taką samą postać jak w mechanice klasycznej
równanie drgań ciała o masie m, na które działa siła harmoniczna i siła oporu ośrodka. Rolę
współczynnika oporu ośrodka r dla drgań w obwodzie RLC pełni opór R obwodu.
■ Opór krytyczny. Równanie drgań tłumionych w postaci przedstawionej po prawej stronie
jest słuszne jedynie wtedy, gdy p < co0, tj. gdy tłumienie nie jest zbyt silne. Jeżeli {3> co0 tzn. dla
R
— - > — mamy, zamiast drgań, aperiodyczne rozładowanie kondensatora. Opór obwodu, przy
Al} LC
którym procesy periodyczne przechodzą w przebiegi aperiodyczne nazywa się oporem

krytycznym Rk. Jak widać Rt

■4
■ Logarytmiczny dekrement tłumienia X. Doświadczalne wyznaczenie wartości X polega na
pomiarze kolejnych amplitudjednej z wielkości: ładunku q, napięcia na kondensatorze Uc, bądź
prądu / w układzie drgającym (patrz rys. po prawej stronie) i wyznaczeniu logarytmu ze
A i _ A: Al
stosunków amplitud =... —e pT
A2 Aj Aą
■ Dobroć układu drgającego Q charakteryzuje układ drgający, w którym mamy do czynienia
ze stratami energii. W naszym przypadku energia drgań tracona jest w postaci ciepła Joule’a
-Lenza w oporniku. Dobroć układu wykonującego drgania tłumione określa się dwojako:
a) poprzez logarytmiczny dekrement tłumienia
Q=—~ — = 7 t/v e >
x pr
gdzie Ne, jest ilością drgań wykonywanych przez układ, zanim amplituda zmaleje e razy.
b) poprzez stosunek energii drgań £ lc do straty tej energii A£Lc w czasie jednego okresu
Q = 2tc ^LC
AE L C
Dobroć układu, w którym nie ma tłumienia jest nieskończenie wielka. W obwodzie RLC, w
przypadku gdy tłumienie jest słabe ( p « co) można wyznaczyć dobroć następująco:

Q
 Drgania elektromagnetyczne 145

108. Drgania tłumione w obwodzie RLC

napięcie na oporniku
U p = IR
146 Drgania wymuszone

■ Równanie drgań wymuszonych w obwodzie R L C otrzymujemy z II prawa Kirchhoffa (patrz

oznaczenia po prawej stronie) IR + - - - L — + s 0 cos(cor).
C dt
Dokonując podstawienia I =dq/dt otrzymujemy po drobnych przekształceniach równanie
różniczkowe (niejednorodne) drugiego stopnia ze względu na q =q(t):
d 2q R dq 1 . .
—3T+ t ~T + 77; ? = So cos(® 0 •
dt 2 L dt LC
Równanie powyższe ma postać równania różniczkowego drgań harmonicznych wymuszonych.
Znając funkcję q(t) możemy wyznaczyć napięcie na kondensatorze, które zgodnie ze wzorem
Uc = q/C zmienia się w czasie tak jak ładunek
Uc (t)=^-cos(<£>t-S)=Uco cos(<0 / - 8 ),

gdzie UCojest amplitudą napięcia na kondensatorze

■ Rezonans ładunku i napięcia na kondensatorze. Zarówno zależność ładunku jak i napięcia
na kondensatorze od częstości co ma charakter rezonansowy. Częstość rezonansowa
I i r 2 i
cor = J — ----- - jest zawsze mniejsza od częstości drgań własnych co0 = . Zazwyczaj

R2 1
mamy do czynienia z przypadkiem słabego tłumienia t.j — - « — . W tym przypadku częstość
4 L~ L.C
rezonansowa jest praktycznie równa częstości drgań własnych cor =co0 = l/VZc . Stąd, dla
En 4l C
słabego tłumienia, amplituda rezonansowa ładunku na kondensatorze wynosi q0r = —^ — , a
R
= fo [L ?0 r
amplituda rezonansowa napięcia na kondensatorze UCOl =
R VC '
■ Rezonans natężenia prądu w obwodzie RLC. Zgodnie z zależnością / =dq/dt:

I = -co#0 sin(co^ - 8 ) = / 0 cos(co/ - 8 + —).

Jak widać faza prądu I przesunięta jest o n[2 względem fazy ładunku i napięcia na
kondensatorze, a wzór na amplitudę prądu / 0 ma postać
£o
/ 0((°) = / o =
R 2 + ( uL — ~ y
<aC
Wykres powyższej zależności
przedstawiony jest na rysunku obok.
Zależność ta ma postać krzywej
rezonansowej, dla której częstość
rezonansowa wynosi cor =co0 = l/VZĆ.
Stad amplituda rezonansowa prądu
wynosi

/ o , = M ® , ) = -K
v-
 Drgania elektromagnetyczne 147

109. Drgania wymuszone w obwodzie RLC

napięcie na oporniku
u k = ir
148 Prąd zmienny

■ Obwód prądu zmiennego. Rozpatrywane w poprzednim rozdziale ustalone drgania

wymuszone w obwodzie zawierającym pojemność C, indukcyjność L i opór R można
rozpatrywać jako przepływ prądu zmiennego, który wywoływany jest przyłożonym z generatora
napięciem zmiennym U =UQcos(oor). W dowolnej chwili czasu t suma napięć na
poszczególnych elementach obwodu jest równa przyłożonemu napięciu £/, czyli
U r +UC +UL =U0 cos((£>t). Wartości poszczególnych napięć wyznaczamy korzystając z
równania na prąd I = I 0 cos(cof -<))). Napięcie na oporniku R wynosi
UK = IR = I 0R cos((ot-§),
napięcie na kondensatorze
Uc = — = — f Iół = -^ -sin (co t-< j))= ^ -c o s( rat-(()-—),
C C C J to C co C 2
a napięcie na cewce
UL = L — = -coZJ0 sin(cof -<j>) = coL I0 cos(otf -<{)+ —).
dt 2
■ M etoda wektorowa przedstawiania napięć i prądu w obwodzie prądu zmiennego.
Wszystkie powyższe spadki napięć mają charakter drgań harmonicznych o tych samych
częstościach ale o różnych amplitudach i fazach. Faza spadku napięcia na oporniku jest zgodna z
fazą prądu, faza napięcia na kondensatorze jest opóźniona o tu/ 2, a faza napięcia na cewce
wyprzedza fazę prądu o n/2 Na rys. po prawej stronie prąd I i napięcia na poszczególnych
elementach obwodu reprezentują obracające się z częstością kątową co wektory o długościach
równych odpowiednim amplitudom. Ponieważ wszystkie cztery wektory obracają się z tą samą
prędkością kątową, kąty między nimi cały czas pozostają takie same. W naszym przypadku
wykres został sporządzony dla chwili czasu takiej, że faza prądu jest równa zeru. Długość
wypadkowego wektora będącego sumą wektorów reprezentujących napięcia UR na oporniku,
UL na cewce i Uc na kondensatorze jest równa amplitudzie U o napięcia przyłożonego do
obwodu. Tangens kąta przesunięcia fazowego <j)między prądem / i napięciem U przyłożonym do
obwodu, zgodnie rysunkiem wyznaczamy jako tangens kąta nachylenia wektora
reprezentującego napięcie U do osi poziomej.
■ Prawo Ohm a dla prądu zmiennego określa związek między amplitudą napięcia UQ
przyłożonego do obwodu a amplitudą prądu i 0 płynącego w obwodzie. Prawo Ohma dla prądu
zmiennego jest podobne w formie do prawa Ohma wyrażającego się wzorem / =U/R, z tym, że
zamiast oporu omowego R, we wzorze występuje zawada
z = ^ R 2+(RL - Rc )2 .
■ Prawo O hm a dla prądu zmiennego - przypadki szczególne:
a) obwód składa się jedynie z oponu biernego R Ua
I q =U0/ R , tan<J)=0==> 4>= 0

b) obwód składa się jedynie z indukcyjności L

T tu
I 0 = — tan <J)=oor^ <J>=—
coL 2

c) obwód składa się jedynie z pojemności C

r Uq , 7U
/ 0 = — — , tan <jj=-oo=> <)>=-—
ycoC 2 Ur
 Drgania elektromagnetyczne 149

110. Prawo Ohma dla prądu zmiennego

150 Moc prądu zmiennego. Transformator

■ Bilans energii w obwodzie RLC. W obwodzie RLC źródłem energii jest generator prądu
zmiennego. Część dostarczanej przez niego energii jest magazynowana w polu magnetycznym
wytwarzanym przez cewkę, część w polu elektrycznym kondensatora, a część wydziela się w
postaci energii cieplnej w oporniku. Średnia energia w kondensatorze i cewce jest stała, a
transport energii następuje z generatora do opornika, (patsz rysunek po prawej stronie).

■ Moc tracona w oporniku w obwodzie prądu zmiennego w chwili t wynosi;

P ( t ) = I 2(t)R = [ /0 cos(co?—<f>)]2i? = / 02i?cos2(cot-<|>).
Jak widać moc jest funkcją czasu. Chwilowa wartość mocy oscyluje od zera do wartości
maksymalnej I qR. W praktyce ważna jest moc uśredniona, po czasie równym jednemu okresowi
(lub wielokrotności okresu). Oznaczmy ją jako P. Z określenia wartości średniej mamy, że
.
T , T
*\ / TT / rt /T /
pi, = P \ p m t = P \ i l R o o S\ ^ t - m = I^ = R=I^R,
1 o o 1 J y4 i j
gdzie / skjest wartością skuteczną prądu wprowadzoną po to, aby wzór na moc miał postać taką
jak dla prądu stałego. Korzystając z prawa Ohma dla prądu zmiennego możemy przepisać
wyrażenie na P. w postaci
i l R U„ I nR
^śr = / sk* = = ^ Sk/ Sk cos(j>,
2 2 -Jr 2 + (coL-l/toC)2
gdzie <j>jest równy, zgodnie z rozdz. 69, przesunięciu fazowemu między prądem a napięciem, a
nazywany jest także współczynnikiem mocy.

■ W zór na transform ację napięcia w transform atorze otrzymujemy przy założeniu

idealności transformatora. Idealny transformator składa się z dwóch uzwojeń o różnych liczbach
zwojów Np i Nw odizolowanych od rdzenia. Przyjmujemy poza tym, że opory obu uzwojeń są
zaniedbywalnie małe oraz, że nie ma strat energii na nagrzewanie rdzenia. Uzwojenie pierwotne
połączone jest z generatorem prądu zmiennego, którego SEM dana jest wzorem e = e 0 cos co/.
Zakładamy, że obwód wtórny jest otwarty (wyłącznikiem S). Ponieważ opór omowy uzwojenia
pierwotnego jest zaniedbywalnie mały, napięcie Up na obwodzie pierwotnym jest równe SEM
generatora. Napięcie to jest równe co do wartości SEM indukcji w obwodzie pierwotnym. SEM
indukcji przypadająca na jeden zwój wynosi U p/ N p. Jest ona równa szybkości zmiany
strumienia indukcji magnetycznej d>B przenikającego zarówno uzwojenie pierwotne jak i
wtórne i jest taka sama dla obu uzwojeń. Stąd mamy, że ——= - ^>B- = — czyli otrzymujemy
Np dt Ny
wzór na transformację napięcia.

■ W zór na transform ację prądu w transform atorze. Prąd w obwodzie wtórnym o natężeniu
/ w pojawi się w momencie zamknięcia wyłącznika S. Moc wydzielana w obwodzie wtórnym
/ wt / w = / 2 R = U 2 / r dla idealnego transformatora równa jest mocy dostarczanej z generatora
do uzwojenia pierwotnego / p( / p = I ViU w, a stąd mamy
p = / ( N p\
p
WJ
natężenie prądu w obwodzie pierwotnym
152 Równanie falowe. Fala płaska

■ Równanie falowe dla fali EM wynika z równań Maxwella. Załóżmy, że mamy ośrodek
neutralny, czyli taki, w którym nie ma nadmiarowych ładunków (p = 0); nieprzewodzacy, czyli
taki, w którym pole elektryczne £ nie powoduje powstania prądu ( j = 0); o względnych
->
-> dB
przenikalnosciach s i p. I równanie Maxwella ma wtenczas postać V x £ = ------ .
dt
Obliczmy teraz rotację obu stron powyższego równania. Korzystając z II równania Maxwella
—4
(dla j = 0) otrzymujemy
( -S\ ( ->'1
_dB 0 d dE d2E
VxVx£=V x = _ ( V x £ ) = - p p 0 — eeo — = -p P o eeo
dt dt dt dt dr
\ J \ y
Lewą stronę powyższego równania możemy przekształcić następująco
V xV x£=V (V £)-(V V )£=V (V £)-A £.
—y —►
Zgodnie z III równaniem Maxwella V £ = 0, a więc V(V £ ) = 0 co ostatecznie prowadzi do

-> -* qze £n d 2E 1 d 2E
równania falowego na £ w postaci ogólnej A£ = se0pp 0 — —= — —= — — —.
dt c 2 d t2 v 2 d t 2
Wychodząc z II równania Maxwella i postępując analogicznie otrzymujemy podobne równanie
—>
falowe na składową magnetyczną B pola elektromagnetycznego. Równanie falowe w postaci
**4 —►
ogólnej (z Laplasjanem) jest równaniem wektorowym na funkcję £ = £(x, y , z , t \ Po zapisaniu
wektora natężenia pola elektrycznego za pomocą współrzędnych kartezjańskich
—y
£ = ( £ x , £ y , £ z ) powyższe równanie falowe w postaci ogólnej rozpada się na trzy równania dla
poszczególnych składowych składowych natężenia pola. Np. dla składowej £ y mamy
d Z£ y [ d^E y [ d 2E y _ 1 5 2£ y
A£y =
dxL dyL dzl v 2 d t2
Jeżeli składowa £ y zmienia się tylko w zależności od x, a w kierunku 0Y i OZ jest stała, (fala
5 2£ y i 5 2£ v
płaska) powyższe równanie upraszcza się do postaci -
dx v dt
czyli otrzymaliśmy równanie dla składowej elektrycznej fali rozchodzącej się w kierunku osi 0X.
■ M onochromatyczna płaska fala elektromagnetyczna, jest szczególnym przypadkiem
—^ —►

płaskiej fali elektromagnetycznej, w której wektory £ i B drgają w sposób harmoniczny z

—
> — ► — y
określoną częstością. W każdym punkcie przestrzeni trójka wektorów £, B i k tworzy
prawoskrętny układ kartezjański. Związek pomiędzy amplitudami natężenia pola elektrycznego
i magnetycznego otrzymujemy z podstawienia równań pola elektromagnetycznego do I i II
równania Maxwella, które tutaj redukują się do postaci
dEx dB, dB, dE,
= -p P o eeo
dx dt dx dt
Spełnienie powyższych równań jest możliwe, gdy £ 0A/ee0 ~ B 0 / 0
 Fale elektromagnetyczne 153

113. Elektromagnetyczna (EM) fala płaska

równanie falowe dla fali d2Ey 1 d2Ey -•natężenie pola

elektromagnetycznej
elektrycznego fali EM
rozchodzącej się wzdłuż ^ dx2 ' v 2 8t2
osi 0X
82Bz 1 o2Bt — natężenie pola
dx2 v2 dt2 magnetycznego fali EM

prędkość światła w próżni, c = ]/^£ Qi i (

współczynnik
załamania ośrodka

113.1 Monochromatyczna płaska fala EM

równania pola elektrycznego
i magnetycznego
monochromatycznej fali EM
* amplituda natężenia pola elektrycznego
Ey = E0cos( oot - k x + S]
jednakowa faza
początkowa
By = 5 0 c o s ( c o /- kx + 8 )

amplituda natężenia pola magnetycznego

E1 B1 k

rozkład pola elektrycznego i magnetycznego

wzdłuż kierunku rozchodzenia się fali (oś 0X)
w pewnej chwili czasu t

związek pomiędzy amplitudami

natężenia pola elektrycznego =B0/
i magnetycznego
154 Natężenie fali. Fala kulista. Energia fali

■ Gęstość energii pola elektromagnetycznego fali elektromagnetycznej w jest sumą gęstości

energii pola elektrycznego Wg i gęstości pola magnetycznego vvH. Ponieważ w danym punkcie
przestrzeni wektory E i B drgają w jednakowej fazie, zależność między amplitudami wektorów
jest słuszna i dla wartości chwilowych wektorów tj.

Z powyższej równości wynika, że gęstości energii pola elektrycznego i magnetycznego fali w

każdej chwili są sobie równe. Mamy bowiem
B 1 B2
wE = - £80E"
2 2 PU o
o;
Tak więc całkowita gęstość energii pola elektromagnetycznego
w = wE +w B = 2 WE =££0E 2 .

■ Natężenie fali elektromagnetycznej definiujemy jako wartość bezwzględną wektora

gęstości strumienia energii uśrednioną po czasie. Zgodnie z definicją mamy:

! = ( j ) = v(w) = v(££0£ 2) = K p 2(cos2(co t - k x + 8)\ = i J - ^ - £ 02 .

' 1 VPPo ' ' 2^/pp0
Skorzystaliśmy z faktu, że wartość średnia kwadratu cosinusa wynosi 1/2. Ponieważ dla
większości ośrodków, z wyjątkiem ferromagnetyków, względna przenikalność magnetyczna
p s i , można wzór na natężenie fali zapisać w przybliżonej postaci:
7 = 1 | ££0 £ 2 _ 1 [*L F f 2 ~ F E 2 - —
PPo
o _ 2 iy p iy P o 0 = 2
1
y ji0
o z yp0

gdzie skorzystaliśmy dodatkowo z przybliżenia, że bezwzględny współczynnik załamania

ośrodka (patrz rozdz. 113) n = -,/ip s 4 z .

■ Pęd niesiony przez falę elektromagnetyczną. W wyniku pochłaniania fali

elektromagnetycznej w jakimkolwiek ciele fala elektromagnetyczna przekazuje temu ciału pęd,
tj. wywiera nań ciśnienie. Na rysunku po prawej stronie pokazano falę elektromagnetyczną
rozchodzącą się w kierunku osi OX, padającą na płytkę o grubości Ax i powierzchni równej
AyAz, w której jest absorbowana. Mechanizm absorpcji możemy opisać w następujący sposób:
zgodnie z różniczkowym prawem Ohma, pole elektryczne fali wzbudza w kierunku osi O Y prąd
o gęstości j = <j E. Energia W wydzielona w płytce, równa pracy płynącego prądu wynosi
W = E A y jA x A z t i wydziela się w płytce w postaci ciepła. Z drugiej strony, w związku z
płynącym prądem, na płytkę działa siła Ampere’a F w kierunku osi OX. W naszym przypadku
siła ta wynosi F = BjA xA zA y. Pęd P przekazywany warstwie w czasie t równy jest
P = F t = B jA xA zA yt. Policzmy stosunek P/W
P B 1----------- 1
— = -=VPPo££o = - •
W E v
Dokonując podstawieńP = p AxAzAy, gdzie/* jest gęstością pędu i W = wAxAzAy, gdzie w jest
gęstością energii otrzymujemy wzór po prawej stronie.
 Fale elektromagnetyczne 155

114. Energia fal gęstość energii pola

magnetycznego

gęstość energii pola -

elektromagnetycznego \

gęstość energii pola

elektrycznego

115. Natężenie fali elektromagnetycznej

wartość bezwzględna, uśredniona

po czasie, wektora Poyntinga
(amplituda natężenia
\ pola elektrycznego

" I = (S)
natężenie fali
elektromagnetycznej

>bezwzględny w
załamania ośrodka n = c /v

116. Pęd przenoszony przez falę elektromagnetyczną

gęstość pędu - pęd

jednostki objętości pola
elektromagnetycznego

gęstość objętościowa energii

niesiona przez falę
prędkość fali elektromagnetycznej
156 Prędkość grupowa i absorpcja fal elektromagnetycznych

■ Przekazywanie sygnałów za pomocą fal, nie jest możliwe przy pomocy fali
monochromatycznej o postaci E = E 0 cos(cof- k x + 5), gdyż powtarzający się w nieskończoność
ciąg “wzniesień i dolin fali” nie niesie żadnej informacji. Aby przekazać sygnał (informację)
należy albo zmieniać w czasie amplitudę fali (modulacja amplitudowa) albo jej częstość
(modulacja częstotliwościowa). Można również wysyłać falę w postaci impulsów (tak jak to ma
miejsce w sygnalizacji Morse’a). Oczywiście taka zmodulowana fala nie będzie już falą
monochromatyczną. Z prawej strony mamy przykład takiej fali, która ma postać impulsu o
rozciągłości przestrzennej Ar. Falę o takim kształcie nazywamy również grupą albo paczką fal.
Nazwa ta bierze się stąd, że zgodnie z twierdzeniem Fouriera (patrz Wzory cz. I, rozdział 83), taki
pojedynczy impuls można przedstawić jako złożenie fal monochromatycznych o różnych
częstościach zawartych w pewnym przedziale częstości Aco.
■ Prędkość grupowa v g jest to prędkość poruszania się paczki (grupy) fal. Możemy ją
utożsamiać z prędkością z jaką porusza się “środek ciężkości” paczki fal. Prędkość grupową
nazywamy również prędkością amplitudową, gdyż jest ona równa prędkości przesuwania się
punktów o stałej amplitudzie, a co za tym idzie jest ona równa prędkości przenoszenia energii
przez falę (gdyż jak wiemy / oc E q). Jak widać ze wzoru po prawej stronie prędkość grupowa
równa jest prędkości fazowej jedynie wtedy, gdy prędkość fazowa nie zależy od długości fali,
czyli dv/dA. = 0. W przeciwnym przypadku mamy, że gdy dv/dA, > 0, to v g < v, a gdy dv/dX, < 0 to
vg >v.
■ Dyspersja. Zjawisko zależności prędkości fazowej od długości fal (lub częstości) nazywa się
dyspersją. Dla fal elektromagnetycznych mamy, że prędkość fazowa v = c/n gdzie c jest
prędkością światła w próżni a n współczynnikiem załamania ośrodka. Czyli zależność prędkości
fazowej od długości fali jest powiązana z zależnością współczynnika załamania ośrodka od
dv _ d (c /n ) _ c dn
długości fali:
dX dX ~~ń*dk'
■ Współczynnik absorpcji (pochłaniania) a występujący w prawie Bouguera-Lamberta
zależy od rodzaju ośrodka absorbującego, a dla danego ośrodka jest funkcją długości fali
(częstości). Zależność ot = a(X) [a = a(to)J nazywamy widmem absorpcyjnym. Widma
absorpcyjne gazów mają postać ostrych pików (o szerokości kilku setnych angstrema). Ciecze i
ciała stale, takie jak dielektryki i półprzewodniki, dają widma absorpcyjne w postaci szerokich
pasm, natomiast metale są praktycznie nieprzezroczyste dla fal elektromagnetycznych (w tym
światła). Jest to związane z istnieniem swobodnych elektronów, które pod wpływem pola
elektrycznego fali tworzą szybkozmienne prądy, którym towarzyszy wydzielanie się ciepła
Joule’a-Lenza.
■ Praw oB ouguera-Lam berta. Rozpatrzmy cienką warstwę ośrodka pochłaniającego o
grubości dr w odległości r od powierzchni, dla której natężenie fali równe jest / 0 (patrz rysunek
na stronie obok). Zmiana natężenia fali w tej warstwie jest proporcjonalna do natężenia I(x)
wchodzącego do warstwy oraz jej grubości dr
d /(r) = - a / ( r ) d r ,
gdzie a jest współczynnikiem absorpcji zależnym od rodzaju ośrodka ( z n a k w y n i k a z tego, że
natężenie maleje). Całkując powyższe równanie otrzymujemy
I(x) = I 0e - ax .
Dla r = d (grubość warstwy) otrzymujemy wzór po prawej stronie.
_______________________________________________________________
Fale elektromagnetyczne 157

117. Oddziaływanie fal elektromagnetycznych z materią

117.1 Prędkość grupowa i dyspersja

rozkład natężenia
pola elektrycznego
w paczce lub grupie
fal poruszającej się
w kierunku osi 0X 0
w chwili czasu t

prędkość grupowa fali dyspersja:

(prędkość paczki fal)
dv/dA. > 0 - normalna
dv/dX < 0 - anomalna

prędkość fazowa fali, v = — = — = X f = —

k T n

117.2 Absorpcja fali przez ośrodek. Prawo Bouguera-Lamberta

warstwa pochłaniająca

natężenie fali natężenie fali

na wejściu -► / po przejściu
do warstwy
k
przez warstwę
pochłaniającej pochłaniającą

-a d • grubość warstwy
I = L pochłaniającej

współczynnik absorpcji
158 Odbicie i załamanie fali elektromagnetycznej

■ Przechodzenie fali elektromagnetycznej przez granicę dwóch ośrodków. Fala

elektromagnetyczna padając na płaszczyznę graniczną między dwoma dielektrykami
różniącymi się wartością bezwzględnego współczynnika załamania (współczynnika załamania)
n, ulega częściowo odbiciu, a częściowo załamaniu. Zjawiska odbicia i załamania fal
elektromagnetycznych najczęściej opisuje się na przykładzie fal świetlnych. Falę świetlną
(światło) można określić jako falę elektromagnetyczną o długości 380 - 780 nm odbieraną przez
oko ludzkie. W celu określenia kierunku rozchodzenia się fali świetlnej w rożnych punktach
ośrodka można posługiwać się pojęciem prom ienia świetlnego. W przypadku fali płaskiej lub
kulistej rozchodzącej się w ośrodku optycznie jednorodnym (tzn. takim, w którym bezwzględny
współczynnik załamaniajest wszędzie jednakowy), promienie są prostoliniowe i prostopadłe do
powierzchni falowych.
■ Prawo odbicia światła. Promień odbity leży w jednej płaszczyźnie z promieniem padającym
i normalną wystawioną w punkcie padania oraz kąt padania równy jest kątowi odbicia.
■ Prawo załam ania światła. Promień załamany leży w jednej płaszczyźnie z promieniem
padającym i normalną wystawioną w punkcie padania oraz stosunek sinusa kąta padania do
sinusa kąta załamania jest wielkością stałą równą współczynnikowi załamania.
■ Całkowite odbicie wewnętrzne. Jeżeli w prawie
załamania w, > n 2, to kąt załamania (3 jest większy od kąta
padania a. Istnieje zatem taki kąt padania a gr przy którym
P = 90°. Określany jest on z warunku tan = n2] = ni fn 1.
Przy kątach padama oc^ctg,. światło ulega całkowitemu
odbiciu od drugiego ośrodka. Zjawisko takie nazywamy
całkowitym odbiciem wewnętrznym.
■ W zory Fresneła. Rozważmy falę płaską padającą wzdłuż normalnej na granicę rozdziału
dwóch jednorodnych i izotropowych dielektryków o współczynnikach załamania n\ i n2.
Oznaczmy składowe elektryczne fali padającej odbitej i załamanej odpowiednio przez E, £ ' i £".
Można pokazać, że prawdziwe są następujące związki, nazywane wzorami Fresneła:
£ ’ = ^h ~l n2
£ r oraz E" =■ 2” i £ .
/?, + n2 n\ +«2
Z drugiego wzoru widać, że wektory E i E" mają w każdej chwili identyczny zwrot. Wynika to
stąd, że drgania fali padającej i załamanej odbywają się na granicy rozdziału ośrodków w
—► —>

jednakowej fazie. Z pierwszego wzoru widać, ze dla w, > n2 wektory E i E' mają zgodne zwroty.
—y
Oznacza to, że w tym przypadku faza fali przy odbiciu nie zmienia się. Dla «, <n2, wektor £ ’ma
—y
zwrot przeciwny niż wektor E. Oznacza to, że w tym przypadku faza fali zmienia się przy
odbiciu o rc.
■ Współczynnik odbicia R fali świetlnej na granicy dwóch ośrodków jest to stosunek natężenia
fali odbitej do natężenia fali padającej. Współczynnik transm isji (przepuszczania) Z jest to
stosunek natężenia fali przepuszczonej do natężenia fali padającej. Z zasady z'achowania energii
wynika, że R + T = L
 Optyka 159

118. Odbicie i załamanie światła na granicy dwóch ośrodków

118.1 Współczynnik odbicia i transmisji dla padania normalnego

160 Interferencja fal z dwóch źródeł

■ W zór n a wypadkowe natężenie dwóch interferujących fal. Musimy naipierw znaleźć

wypadkowe natężenia pola E w punkcie P (patrz rys. po prawej stronie). Załóżmy, że źródła
drgają w jednakowej fazie. Możemy wtenczas fazę początkową drgań źródeł przyjąć równą
zeru. W punkcie P faza drgania natężenia pola E\ od źródła Sj jest opóźniona okr{ a faza drgania
natężenia pola E2 od źródła S2jest opóźniona o kr2. Wypadkowe natężenie pola E w punkcie P
jest sumą natężeń £j i E2 od źródeł S\ i S2
E = E { + E 2 = E 0 c o s ( c o Z - f c ? ! ) + £ 0 cos((ot-kr2 ) ,
gdzie E0 jest jednakową wartością amplitudy obydwu drgań. Wzór na wypadkowe natężenie
pola możemy przekształcić do prostszej postaci korzystając z przekształceń
trygonometrycznych. My jednak zastosujemy metodę graficzną. W metodzie tej wielkości
drgające harmoniczne o częstości co (w naszym przypadku są to wartości natężenia pola
elektrycznego £j, E2 i E, są reprezentowane przez wektory
obracające się z prędkością kątową co. Fizyczny sens mają rzuty
końców tych wektorów na oś OX. Kąt między wektorami
reprezentującymi natężenia pól E\ i E2jest równy różnicy faz O
między nimi, która wynosi:
O = (cof-Ar, )-(co t - k r 2 ) = &(r2 -r, ).
Wyrażenie na amplitudę A natężenia wypadkowego pola
elektrycznego E otrzymujemy z twierdzenia cosinusów dla
trójkąta zbudowanego na obracających się wektorach E], E2 i E o długościach odpowiednio E0,
E0 iA. Mamy
A 2 = E l + E l - 2 E0E 0 cos(l 8O°-0) = 2 £ 2 + 2£02 cos O = 2£ 02 (1+cos 0 ) .
Zgodnie z rozdz. 115 natężenie fali jest proporcjonalne do kwadratu amplitudy natężenia pola
20
elektrycznego, więc mamy, że I = 2/0 (1+cos 0 ) = 410 cos'
' 2 ’
gdzie I Qjest jednakowym natężeniem fal elektromagnetycznych od źródeł Sj i S2. Różnica faz 0
równa jest 0 = £(r2 -ri ) = ^ sin ©.
■ Fale spójne i niespójne. Warunkiem obserwacji obrazu interferencyjnego (prążków
interferencyjnych) jest, aby różnica faz 0 drgań wywoływanych przez fale w punkcie P ekranu
była stała w czasie. Fale o takiej własności nazywamy falami spójnymi. Źródłami fal spójnych są
lasery. Naturalne źródła fal świetlnych jak np. świecące żaróweczki, świeczki itp. są źródłami fal
niespójnych. Niespójność emitowanych fal przez naturalne źródła światła uwarunkowana jest
tym, że jak wiemy promieniowanie świecącego ciała składa się z fal emitowanych przez wiele
różnych atomów. Poszczególne atomy promieniują w ten sposób, że elektrony w atomach są
wzbudzane na wyższe poziomy energetyczne, a następnie oddają nadmiar energii emitując ciągi
fal. Czas emisji x jest rzędu 10"8s, w związku z czym długość / takiego ciągu falowego jest rzędu
l = c x cc 3 m W naturalnych źródłach fal świetlnych nie ma żadnej korelacji miedzy
poszczególnymi aktami emisji, skutkiem czego źródło zachowuje się tak, że jego faza drgań cały
czas zmienia się w sposób przypadkowy. W naszym przypadku gdyby źródła Sj i S2 były
niespójne, to różnica faz 0 między drganiami E\ i E2 występująca we wzorze na natężenie
wypadkowe / = 2 /0 (1+cos 0 ) cały czas zmieniałaby się, przyjmując z równym
prawdopodobieństwem wartości z przedziału (0,2rc). Dlatego też we wzorze na I powinniśmy
wziąć średnią wartość cos 0 , która jest równa zeru, a stąd natężenie fal niespójnych, zgodnie ze
wzorem na /, jest równe / = 2 /0 .
 Optyka 161

119. Interferencja fal z dwóch źródeł

przez fale

liczba całkowita, n = 0 ,± 1 ,±2 ,...

\
długość fali

warunek wystąpienia
maksimum odległość między źródłami
162 Interferencja fal z wielu źródeł

■ W zór na wypadkowe natężenie N interferujących fal. Wypadkowe natężenie pola E, w

punkcie P jest sumą natężeń pól elektrycznych E {,E2, . . . , E n powodowanych przez fale ze
źródeł S { ,S 2 ,..., S N. Zakładamy przy tym, ze źródła drgaj ą zgodnie w fazie. Możemy wtenczas
fazę początkową drgań źródeł przyjąć równą zeru. W punkcie P faza drgania natężenia pola£,
od źródła , jest opóźniona o kr{, faza drgania pola E 2 od źródła S 2 jest opóźniona o kr2 itd.
Stąd wypadkowe drganie natężenia pola E w punkcie P wynosi:
E = E { + E 2+...+E^ = E 0 c° s( co/ - k r x ) + £ 0 cos(co?-fcr2 ) + . . . + £ 0 cos(co/-&rN ),
gdzie E0 jest jednakową wartością amplitudy wszystkich drgań. Drogi przebyte przez fale od
sąsiednich źródeł do punktu P różnią się między sobą o tę samą wartość równą d sin 0 (rys. po
prawej stronie). Skutkiem tego drgania natężenia pola elektrycznego E w punkcie P ekranu
różnią się między sobą o tę samą wartość fazy <t>= k d sin 0. Amplitudę drgania wypadkowego
możemy otrzymać metodą graficzną, jak to pokazano na rysunku poniżej dla N = 6 . Ogólnie dla

sin(N 0 /2 )
N drgań wynosi ona A = E 0 . Zgodnie z rozdz. 115 natężenie fali jest proporcjonalne
sin(<D/2 )
do kwadratu amplitudy natężenia pola elektrycznego, więc mamy, że I oc A 2, 10 oc £ q , gdzie I
jest natężeniem całkowitym a / 0 natężeniem fali od jednego źródła. Stąd otrzymuje się równanie
na wypadkowe natężenie fali I.
Analiza wzoru na/.Z ałóżm y najpierw, ż e N = 2 Wzór na/m ożem y przekształcić do postaci
sin O 4 sin1 (O/ 2 )cos (O/ 2 )
I —I r = /, = 4 / 0 cos 2 (O/2) = 2 / 0 (l+cos O ).
sin 2 ( 0 / 2 ) sin 2 ( 0 / 2 )
Jak widać otrzymany wzór jest tożsamy z otrzymanym wcześniej wzorem na natężenie fali dla
interferencji z dwóch źródeł.
Na rysunku po prawej stronie przedstawiono zależność natężenia / od sin 0 dla N = 6 . Widzimy,
nX
że w porównaniu do N = 2 maksima dla sin 0 = — stają się wyższe (natężenia maksimów
d
rosną proporcjonalnie do N 2) i węższe. Na wykresie pomiędzy głównymi maksimami znajdują
się cztery słabe maksima (w ogólnym przypadku pomiędzy maksimami głównymi są W - 2 słabe
maksima).
 Optyka 163

liczba całkowita, n = 0 ,± 1 ,±2 ,...

długość fali

warunek wystąpienia
maksimum odległość między
interferencyjnego sąsiednimi źródłami
164 Interferencja w cienkich warstwach

■ Interferencja w cienkich warstwach. Zjawisko interferencji możemy zaobserwować, gdy

falę świetlną rozdzielimy na dwie biegnące różnymi drogami, przez co fale te uzyskują różnicę
faz a następnie spowodujemy ich nałożenie.Przykłademmoże być tutaj obserwacja interferencji
w cienkich warstwach dielektrycznych. Warstwy takie stanowią bańki mydlane, plamy oleju
rozlane na wodzie, czy też mogą być otrzymane w sposób kontrolowany przy użyciu specjalnej
aparatury. Na rysunku po prawej stronie promień świetlny (wiązka światła) pada na cienką
warstwę prostopadle do powierzchni (dla jasności rysunku promień ten pada pod małym kątem).
Część światła ulega odbiciu od górnej powierzchni warstwy doznając skoku fazy o n (patrz 158);
natomiast część przechodzi do środka gdzie doznaje odbicia (także częściowego) od dolnej
powierzchni. Światło odbite od dolnej powierzchni przebywa nadmiarową drogę równą 2d, po
czym interferuje ze światłem odbitym od powierzchni górnej. Z drogą tą związane jest
przesunięcie fazy co/, gdzie t jest czasem równym t = 2d / v = 2d n j c . Wielkość 2dn nazywamy
drogą optyczną. Jest to droga, którą przebyłaby wiązka światła w czasie t poruszając się z
prędkością światła w próżni - c. Przesunięcia fazowe wynosi więc
_ 2n 2dn _ 4ndn
~ T c X~’
gdzie T jest okresem drgań a X długością fali w próżni. Zauważmy, że przesuniecie fazowe <ot
możemy zapisać również jako mt -2%fT-2djv = 4 n d / { X I n \ gdzie X! n - długość fali w
ośrodku o współczynniku załamania n. Całkowite przesunięcie fazy między obu wiązkami
światła wynosi więc 4n-dn/X+ n = 2n(2d/X+1/2). Jeżeli różnica faz jest równa wielokrotności
2% mamy wzmocnienie a jeżeli nieparzystej wielokrotności n - osłabienie. Daje to warunki
interferencji po prawej stronie.
■ Interferom etr Michelsona. Interferometr jest to urządzenie optyczne przeznaczone do
pomiaru bardzo małych (porównywalnych z długością fal świetlnych) odległości, bądź zmian
odległości. Schemat interferometru Michelsona przedstawiony jest na rysunku po prawej
stronie. Światło monochromatyczne ze źródła pada na posrebrzone (półprzepuszczalne) lustro
nazywane też płytką światłodzielącą P. Połowa wiązki świetlnej - promień A jest
przepuszczana przez P i porusza się prosto (przy założeniu, że płytka P jest cienka); po odbiciu
od zwierciadła Zx porusza się z powrotem w stronę P po czym znów po częściowym odbiciu
porusza się (w dół) w stronę detektora. Z kolei promień B odbija się od płytki światłodzielącej i
porusza (w górę) w stronę zwierciadła Z2; następnie po odbiciu przechodzi (częściowo) przez
płytkę P i porusza w stronę detektora. Jeżeli drogi promieni A i B są takie same lub różnią się o
całkowitą długość fali promienie interferują konstruktywnie (następują wzmocnienia).
Przesuniecie ruchomego zwierciadła o X/4 spowoduje zmianę drogi promienia B o X/2 i
promienie będą interferować destruktywnie - nastąpi osłabienie. W praktyce detektor, którym
może być ludzkie oko rejstruje szereg prążków (bądź współśrodkowych okręgów)
przesuwających się wraz z przesuwaniem się zwierciadła Z2; przesunięcie Z 2 o X/4 powoduje
przesunięcie obrazu prążków tak, że ciemne zajmują miejsce prążków jasnych i odwrotnie.
Zliczanie przesuwających się prążków umożliwia bardzo dokładny (do ±10" 9 m) pomiar
odległości.
Spektakularnym zastosowaniem interferometru Michelsona było wykorzystanie go w
doświadczeniu Michelsona-Morleya z 1887 r, które wykazało, że prędkość światła nie zależy
od ruchu źródła i obserwatora. Stwierdzenie to jak wiemy stanowi podstawę szczególnej teorii
względności.
 Optyka 165

121. Interferencja w cienkich warstwach

- < \o k o
wiązka promieni
padających na warstwę
wiązka promieni odbitych
od górnej i dolnej
powierzchni warstwy

powietrze
i 7 JK
warstwa \/ d - -•grubość warstwy
________ V n K \ t___
powietrze
’współczynnik załamania
Warunki interferencji materiału warstwy

różnice dróg optycznych

( i \
^ Ind - m + — A, - m ak sim u m
promieni odbitych od l 2J
górnej i dolnej
powierzchni warstwy ^ Ind - mX - m in im u m

m~ 0 1 2 3 .. • • długość fali światła

padającego na warstwy

122. Interferometr Michelsona

166 Dyfrakcja fal

■ Zasada Huyghensa mówi, że gdy czoło fali wnika do otworu lub otworów to każda część
czoła fali zachowuje się tak, jakby była nowym źródłem promieniowania. Zasada Huygensa
pozwala nam traktować czoło fali o skończonej powierzchni jako nieskończony zbiór
rozłożonych na niej punktowych źródeł fal wtórnych.
■ Dyfrakcja fali na pojedynczej szczelinie. Szczelinę o skończonej szerokości a, na którąpada
płaska monochromatyczna fala, zgodnie z zasadą Huygensa, możemy traktować jak zbiór
nieskończonej ilości źródeł drgających zgodnie w fazie. Dyfrakcją fali na pojedynczej szczelinie
nazywamy interferencję fal od tej nieskończonej ilości źródeł rozłożonych na jej powierzchni.
(Dyfrakcję w opisanych warunkach nazywamy dyfrakcją Fraunhofera.)
Wzór na wypadkowe natężenie fal dla dowolnego kąta 0 otrzymujemy metodą graficzną.
Podobnie jak w przypadku składania dwóch drgań, drgania składowe i drganie wypadkowe
reprezentują wektory obracające się z prędkością kątową co. Sens fizyczny przypisujemy jedynie
rzutom końców obracających się wektorów na oś OX. Teraz jednak źródła promieniowania w
szczelinie, zgodnie z zasadą
Huyghensa, rozłożone są w
sposób ciągły. Skutkiem tego
wypadkowe drganie o
amplitudzie A powodowane
przez fale emitowane pod kątem
0 , otrzymujemy jako sumę
bardzo dużej ilości drgań
różniących się niewiele fazą.
Różnica faz między skrajnymi
falami (promienie 1 i 3 na rys. na
stronie obok) wynosi
0 = k a sin 0 . Wypadkową
amplitudę A otrzymujemy z
amplituda “widziana” pod kątem 0 = 0 trójkąta prostokątnego (rys.
obok)

. O A !2 , <X>
sin — = stąd A = 2R sm — .
2 R 2
Z kolei długość łuku utworzona przez wektory składowe jest równa amplitudzie wypadkowej
A0, którą otrzymamy dla kąta ugięcia 0 = 0. Mamy R 0 - A o czyli R = A 0/ & .
Wstawiając R do wzoru na amplitudę otrzymujemy A = A 0 - n^ ^ - , a ponieważ natężenie fali

jest proporcjonalne do kwadratu amplitudy, otrzymujemy wzór na wypadkowe natężenie I

przedstawiony po prawej stronie.
■ O braz dyfrakcyjny kołowego otworu. Przeprowadzając analizę dyfrakcji Fraunhofera na
otworze kołowym o średnicy D otrzymuje się obraz dyfrakcyjny w postaci jasnego koła
otoczonego współśrodkowo jasnymi i ciemnymi pierścieniami. Pierwsze minimum dyfrakcyjne
X
występuje dla kątów takich, że sin © = 1 ,2 2 — .
 długość fali

warunek wystąpienia
minimum szerokość szczeliny
dyfrakcyjnego
168 Siatka dyfrakcyjna

■ Siatka dyfrakcyjna. Jest to zbiór równoległych szczelin przepuszczających światło

rozmieszczonych w jednakowych odstępach. W dobrych siatkach liczba szczelin przekracza
2000/mm Siatkę dyfrakcyjną możemy otrzymać rysując rylcem //równoległych linii na płaskim
kawałku szkła. Szkło między rysami będzie zachowywało się jak oddzielna szczelina. Na siatkę
rzucamy wiązkę promieni równoległych (dyfrakcja Fraunhofera). Na ekranie obraz
interferencyjny promieni równoległych otrzymamy przy pomocy soczewki zbierającej (rolę
soczewki może także pełnić ludzkie oko a ekranu siatkówka oka). Otrzymany na ekranie obraz
jest wynikiem dwóch efektów:
- obrazu dyfrakcyjnego poszczególnych szczelin o szerokości a (patrz 123),
- obrazu interferencyjnego pochodzącego od N źródeł (szczeliny siatki) odległych od siebie o
d = a + b (patrz 1 2 0 ).
Innymi słowy obraz interferencyjny od
szczelin siatki nałożony jest na obraz
dyfrakcyjny od pojedynczej szczeliny.
Przedstawia to rysunek obok. Natężenie ; \
światła ugiętego pod kątem 0 wynosi więc
sinf' 00 »o/!7\
sin( 2) sin(N
Tein/" N 0/2)
/= /r
<V2 J sin(0 / 2 )
gdzie 0 o =&asin®, 0 = £<isin 0 , / 0 - A 'h . A l\ \ a " ! \ \ r
maksymalne natężenia fali świetlnej dla
sin©
0 = 0 ,1 natężenie fali ugiętej pod kątem 0 .
Korzystne jest aby obraz dyfrakcyjny od poszczególnych szczelin był szeroki tzn. żeby kąt 0
odpowiadający pierwszemu minimum dyfrakcyjnemu (sin © = Xj a) był stosunkowo duży.
Ilość maksimów interferencyjnych w obszarze pierwszego maksimum dyfrakcyjnego zależy od
stosunku dja. Dla d = 3a, jak na rysunku powyżej, w obszarze pierwszego maksimum
dyfrakcyjnego pojawiają się dwa maksima interferencyjne a trzecie pokrywa się z pierwszym
minimum dyfrakcyjnym.
■ Zdolność rozdzielcza siatki dyfrakcyjnej. Spektroskopia (pomiary długości fal) jest bardzo
użytecznym narzędziem badawczym i zależy od możliwości rozróżniania linii widma, których
długości fal X{ i X2 są bardzo bliskie sobie. Dlatego definiuje się zdolność rozdzielczą linii
widmowych jako R = ---- -— , gdzie X = 1 + 2 = X l = X2. Przyjmuje się kryterium
|A.2 -A,, | 2
Rayleigh’a, które mówi, że dwie linie są rozdzielane przez siatkę dyfrakcyjną jeżeli absolutne
maksimum interferencyjne linii o długości fali X, n-tego rzędu pokrywa się z najbliższym
minimum «-tego rzędu dla światła o długości fali X2. Mamy
N d sin © = N n X {
oraz N d sin 0 = N n X2 + X2 .
Porównując prawe strony równań otrzymujemy
N n ( X x —X2 ) = X2 .
Dzieląc obustronnie powyższe równanie otrzymujemy kryterium Rayleigh’a w postaci
X
R = -----------= Nn. Zauważmy, że zdolność rozdzielcza rośnie ze wzrostem liczby szczelin
1^2 — I
siatki dyfrakcyjnej.
 Optyka 169

124. Siatka dyfrakcyjna

kąt ugięcia promieni świetlnych

równoległa wiązka
promieni świetlnych

~"~-W sin © - różnica dróg przebytych przez fale

|] świetlne od dwóch sąsiednich szczelin

Równanie siatki dyfrakcyjnej

, długość fali świetlnej

d =a + b padającej na siatkę
a - szerokość szczelin T
b - szerokość odstępu między * / s in 0 = n \
szczelinami

kąt u g ię ta < i rząd widma, n - 0 , 1 , 2 ,3,...

Zdolność rozdzielcza siatki dyfrakcyjnej

liczba szczelin siatki

dyfrakcyjnej

rząd widma
różnica długości dwóch fal rozróżnialnych
przez siatkę dyfrakcyjną
170 Zdolność rozdzielcza przyrządów optycznych

■ Zdolność rozdzielcza przyrządów optycznych. Rozpatrzmy dwa odległe niekoherentne

źródła światła oświetlające pojedynczą szczelinę o szerokości a tak jak na rysunku po prawej
stronie. Zgodnie z optyką geometryczną spodziewalibyśmy się dwu wyraźnie rozdzielonych
jasnych plamek na ekranie w punktach Px i P2. Jednakże, z powodu falowej natury światła
pojawiają się jasne i ciemne pasma. Jeżeli kąt 0 jest wystarczająco duży to widzimy dwa
centralne maksima widma dyfrakcyjnego szczeliny dawanego przez źródła 5' 1 i S 2 (jak na
rysunku po prawej stronie). Gdy 0 zmniejsza się centralne maksima zbliżają się do siebie i
zaczynają pokrywać. Przy pewnej małej wartości 0 nie będzie możliwe rozróżnienie obrazów
obu źródeł.
Zostało przyjęte umownie jako tzw. kryterium Rayleigh’a, że dwa źródła są rozróżnialne, gdy
centralne maksimum jednego z obrazu przypada na
pierwsze minimum drugiego obrazu jak na rysunku
obok. Z warunku (123) na położenie minimum
dyfrakcyjnego mamy sin 0 mil 1 = Ponieważ
zazwyczaj X « a to warunek powyższy przechodzi
w 0 ^ = Xja. Większość przyrządów optycznych
takich jak mikroskop, luneta itp. ma kołowe otwory
wejściowe, których rozmiary wyznacza
bezpośrednio średnica obiektywu lub średnica
otworu zastosowanej kołowej przesłony wejściowej.
Można pokazać, że rozmiary kątowe 0 min
pierwszego minimum dyfrakcyjnego powstającego wskutek dyfrakcji Fraunhofera na otworze
kołowym o średnicy D wynoszą sin 0 ^ = 1,22 XjD. Dla małych kątów otrzymujemy kryterium
Rayleigh’a w postaci przedstawionej na prawej stronie.
■ D yfrakcja promieni rentgenowskich. Widmo promieniowania rentgenowskiego zawiera
fale elektromagnetyczne o długościach X < 1nm, dlatego efekty dyfrakcyjne możemy
zaobserwować przy przechodzeniu promieniowania przez otwory (przeszkody) o wymiarach
tego właśnie rzędu. Odległości kilku A (1A = 0,1 nm) są to odległości pomiędzy atomami w sieci
krystalicznej ciała stałego, dlatego regularny układ atomów w ciele stałym jest naturalną siatką
dyfrakcyjną dla promieniowania rentgenowskiego (patrz rysunek na prawej stronie). W
odróżnieniu od omówionej wcześniej siatki dyfrakcyjnej dla światła widzialnego dyfrakcję
promieni rentgenowskich (zazwyczaj) obserwuje się dla promieni odbitych. Padająca na
kryształ wiązka promieniowania rentgenowskiego ulega odbiciu od pierwszej i drugiej warstwy
atomów (płaszczyzn atomowych) sieci krystalicznej. W zależności od różnicy dróg jakie
przebędą wiązki odbite od pierwszej i drugiej warstwy atomowej nastąpi wzmocnienie lub
wygaszenie fali. Jeżeli różnica dróg, która zgodnie z rysunkiem po prawej stronie wynosi
2d sin 0 , jest równa całkowitej wielokrotności długości fali rentgenowskiej nX to nastąpi jej
wzmocnienie, a gdy różnica dróg optycznych będzie równa nieparzystej wielokrotności połowy
długości fali to nastąpi jej wygaszenie. Rozkład widma dyfrakcyjnego bada się analizując
rozkład zaczernienia kliszy fotograficznej, na którą pada odbite promieniowanie rentgenowskie.
Dyfrakcja promieni rentgenowskich jest powszechnie stosowaną metodą badania struktury ciał
stałych.
 Optyka 171

125. Zdolność rozdzielcza a dyfrakcja

Dla szczeliny Dla otworu kołowego

126. Dyfrakcja promieni rentgenowskich

wiązka ugięta

odległość między
płaszczyznami
atomowymi kryształu

kąt między wiązką padającą a płaszczyzną

Warunek Bragga atomową (kąt odbłysku)

2 < /s m © = n X •długość fali rentgenowskiej

odległość między Z _______
płaszczyznami atomowymi 7 \ n = 0 , 1 , 2 ,3,...
172 Polaryzacja światła

■ Polaryzacja światła. Światło podobnie jak każda fala elektromagnetyczna jest falą
—► —►

poprzeczną (patrz 113). Kierunki drgań wektorów E i B są prostopadłe do kierunku

rozchodzenia się fali. Mówimy, że fala elektromagnetyczna jest spolaryzowana liniowo. W
—>
przypadku fal radiowych kierunek polaryzacji (kierunek drgań wektora E) zależy od kierunku
drgań ładunków elektrycznych w antenie. Naturalne źródła światła widzialnego (także
podczerwieni i ultrafioletu) składają się z promieniujących atomów, których akty emisji
promieniowania występują niezależnie od siebie. W konsekwencji światło rozchodzące się w
danym kierunku składa się z niezależnych ciągów falowych, dla których kierunki drgań wektora
—> —>
E (a także B) zorientowane są przypadkowo w płaszczyźnie prostopadłej do kierunku
rozchodzenia się fali. Takie światło nazywamy niespolaryzowanym. Światło spolaryzowane
emitowane jest przez sztuczne źródła promieniowania tzw. lasery (patrz Wzoiy cz. III). Światło
spolaryzowane możemy także uzyskać ze światła niespolaryzowanego np. przy użyciu tzw.
polaryzatorów (płytek polaryzacyjnych). Polaryzator przepuszcza tylko te fale świetlne, dla
—►
których kierunki drgań wektora E są równoległe do kierunku polaryzacji (patrz rysunek na
—►
stronie obok) a pochłania fale, dla których kierunek drgań E jest prostopadły do kierunku
polaryzacji. Jeżeli światło spolaryzowane pada na drugi polaryzator nazywany analizatorem, to
światło takie zostanie bądź to przepuszczone (jeżeli kierunki polaryzacji polaryzatora i
analizatora są takie same) bądź pochłonięte (w innym przypadku). O tym jaka część światła
zostanie przepuszczona mówi prawo Malusa.
■ Prawo Malusa. Rozpatrzmy spolaryzowaną wiązkę światła padającą na polaryzator
(prostopadle do jego powierzchni). Niech tak jak na rysunku w pewnej chwili czasu wektor
natężenia pola fali świetlnej tworzy kąt a z płaszczyzną polaryzacji. Okazuje się, że
rozpatrywaną falę możemy traktować jako złożenie dwóch fal spolaryzowanych wzajemnie
-> —¥
prostopadle, których natężenia pola elektrycznego spełniają warunek E = E I)+ E ± . Przez
—>
polaryzator przechodzi jedynie składowa równoległa do kierunku polaryzacji E^ a składowa
—> —y

prostopadła E ± jest pochłaniana. Wartość natężenia wynosi E^ = E cos a; to samo odnosi się
do odpowiednich amplitud pola elektrycznego E 0(j = E 0 cos a. Ponieważ natężenie fali
elektromagnetycznej jest proporcjonalne do kwadratu amplitudy otrzymujemy prawo Malusa.
Załóżmy teraz, że na polaryzator pada wiązka światła
niespolaryzowanego. Wiązkę tą możemy traktować jako płaszczyzna
nieskończoną sumę fal świetlnych o równomiernym rozkładzie
kątowym. Niech całkowite natężenie wiązki światła wynosi I.
W przedziale kątów a i a + d a (patrz rysunek obok) zawarte
jest natężenie dl =— da. Zgodnie z prawem Malusa przez
2n
polaryzator przechodzi natężenie dl^ = d /c o s 2 a. Całkowite
natężenie przepuszczone przez polaryzator wynosi
i 2? , . i ,
 Optyka 173

127. Polaryzacja światła

analizator

; ^ •k ie ru n ek polaryzacji
127.1 Prawo Malusa
natężenia pola elektrycznego
natężenia pola elektrycznego światła przepuszczona,
i światła padającego £„ = £ cos a

natężenia pola elektrycznego polary zator

światła pochłanianego,
£ ± =E sin a

kąt między kierunkiem

polaryzacji a kierunkiem
natężenia światła —►
przechodzącego, drgań wektora £
/„ o c£ “
V natężenia światła padającego,
/ oc E q (£ q- amplituda natężenia
pola elektrycznego)

127.2 Stopień polaryzacji (światła częściowo spolaryzowanego)

stopień polaryzacji światła
niespolaryzowanego po
przejściu przez polaryzator -• natężenie światła
spolaryzowanego w kierunku
prostopadłym do płaszczyzny
polaryzacji

natężenie światła spolaryzowanego

w kierunku płaszczyzny polaryzacji
174 Polaryzacja światła

■ Polaryzacja przy odbiciu i załamaniu. Światło naturalne przy odbiciu od powierzchni

dielektryka polaryzuje się. Stopień polaryzacji zależy od kąta padania a. W przypadku gdy kąt
między promieniem odbitym i załamanym jest kątem prostym światło odbite jest całkowicie
spolaryzowane w kierunku prostopadłym do płaszczyzny padania utworzonej przez promień
padający (a także odbity i załamany) i normalną do powierzchni (patrz lysunek po prawej
stronie). Kąt ten a = a B nazywamy kątem Brewstera. Z kolei światło załamane jest częściowo
spolaryzowane; maksymalne natężenie wykazuje światło spolaryzowane w płaszczyźnie
padania. Warunek Brewstera otrzymujemy z prawa załamania
s in a R s in a R s in a R
n-,i = ------ - = ---------- -— = -------——tan a R .
sinP sin(90°-aB) c o s a B
Ponieważ współczynnik załamania zależy od długości fali nie jest możliwa całkowita
polaryzacja światła białego. Fakt, że światło polaryzuje się przy odbiciu można wykorzystać w
praktyce. Np. aby obserwować zachód Słońca nad morzem unikając jednocześnie oślepienia
przez promienie odbite od powierzchni wody można wykorzystać okulary polaryzacyjne. Są to
okulary pokryte warstwą polaryzacyjną pełniącą rolę analizatora. Jeżeli płaszczyzna polaryzacji
będzie miała kierunek pionowy to przynajmniej częściowo zostanie wygaszone światło odbite
od powierzchni wody, którego kierunek polaryzacji jest poziomy.
■ Zjawisko dwójlomności. Istnieją ośrodki, w których prędkość rozchodzenia się światła, a co
za tym idzie współczynnik załamania zależy od kierunku rozchodzenia się światła i jego
polaryzacji. Ośrodki takie nazywamy optycznie anizotropowymi. Ośrodkami takimi są
zazwyczaj kryształy mające wyróżnioną oś w budowie krystalicznej. Taką budowę mają np.
kalcyt (C aC 03) i kwarc (S i02). Kryształy optycznie anizotropowe wykazują zazwyczaj
anizotropowe własności mechaniczne czy elektryczne, np. łatwo się łupią w jednej określonej
płaszczyźnie czy też łatwiej przewodzą prąd w pewnym określonym kierunku niż w
pozostałych. Przy przejściu wiązki światła przez ośrodek anizotropowy mogą powstać dwie
wiązki załamane:
- promień zwyczajny (o), który leży w tej samej płaszczyźnie co promień padający spełniający
prawo załamania tak jak dla ośrodków izotropowych,
- promień nadzwyczajny (e), który na ogół nie leży w płaszczyźnie padania, a jego
współczynnik załamania zależy od kąta padania.
Wyróżniony kierunek w ośrodku anizotropowym (krysztale), w którym wiązka światła
przechodzi bez podwójnego załamania nazywa się osią optyczną. Największa różnica
współczynnika załamania promieni o i e występuje dla kierunku padania prostopadłego do osi
optycznej. Na rysunku po prawej stronie mamy przedstawioną taką sytuację. Dodatkowo
promień padający jest prostopadły do powierzchni kryształu. Zgodnie z prawem załamania
promień zwyczajny nie zmienia kierunku w przeciwieństwie do promienia nadzwyczajnego. Na
rysunkach poniżej mamy hipotetyczną sytuację, gdy w krysztale anizotropowym (dwójłomnym)
umieszczono źródło punktowe wysyłające światło jednakowo we wszystkich kierunkach. W
ośrodku izotropowym powierzchnie falowe są sferami. Podobnie zachowuje się światło
zwyczajne. Z kolei powierzchnia falowa światła nadzwyczajnego jest elipsoidą obrotową. W
kierunku osi optycznej prędkości obu wiązek światła są takie same a najbardziej różnią się w
kierunku prostopadłym do osi optycznej. Np. dla kalcytu n0 - 1,658 a ne = 1,486-4-1,658. Kalcyt
jest przykładem kryształu optycznie ujemnego, dla którego n e <n0. Kryształ taki jak kwarc
jest kryształem optycznie dodatnim, dla którego ne > n0 (patrz rysunek po prawej stronie).
 Optyka 175

128. Polaryzacja przy odbiciu i załamaniu

całkowicie spolaryzowane światło odbite

bezwzględne współczynniki
warunek Brewstera
załamania obu ośrodków

kąt Brewstera
względny współczynnik
częściowo spolaryzowane światło załamane załamania ośrodka 2 względem 1

129. Zjawisko dwójłomności

>oś optyczna kryształu
kryształ i
dwójłomny ! A A A A„ promień nadzwyczajny: nie spełnia prawa
załamania, spolaryzowany w płaszczyźnie
A A A A ! V V V V
rysunku
V V V V i
promień zwyczajny: spełnia prawo załamania,
spolaryzowany w płaszczyźnie prostopadłej
L do płaszczyzny rysunku

Kryształ optycznie ujemny Kryształ optycznie dodatni

(np. kalcytCaC03) (np. kwarc S i0 2)

powierzchnie falowe dla punktowe źródło światła

promieni nadzwyczajnych (wewnątrz kryształu)

powierzchnie falowe dla

promieni zwyczajnych
176 Fotometria

■ Fotometria zajmuje się energetycznym opisem światła - promieniowania, które może być
odbierane przez oko (ludzkie). W przypadku światła często używa się specyficznych wielkości
fotometrycznych odnoszących się do źródła światła oraz do powierzchni na którą pada światło.
Wielkości te uwzględniają niejednakową czułość ludzkiego oka na różne długości fal.
■ Strumień świetlny jest równy ilości energii świetlnej emitowanej przez źródło w jednostce
czasu. Energetycznie strumień świetlny odpowiada mocy promieniowania. Ze względu na
niejednakową czułość oka ludzkiego na różne długości fal jednostki mocy (W) oraz strumienia
świetlnego (lm - lumen) możemy porównać dla określonych długości fal lub źródeł o określonej
charakterystyce promieniowania. Np. dla X = 555 nm, 1lm = 0,00155 W lub 1W = 650 lm
■ Światłość (natężenie źródła światła) określa ilość energii świetlnej emitowanej przez źródło
światła w jednostce czasu w danym kierunku. Światłością / nazywa się wielkość mierzoną
stosunkiem strumienia świetlnego dO rozchodzącego się w elementarny kąt bryłowy dO do
wielkości tego kąta (patrz rysunek po prawej stronie). Jednostka światłości lcd (kandela) jest
jednostką podstawową układu SI. Stąd jednostka strumienia świetlnego lim = lcd •lsr.
4n
Całkowity strumień świetlny wynosi zatem <ł>= J / dfi . Dla źródła światła izotropowego
o
O
(promieniującego jednakowo we wszystkich kierunkach) / =const i <J>= 4nI czyli 1 = — .
4%
■ Emitancja świetlna. Emitancja R (zdolność emisyjna) źródła mierzona w W / m 2 jest to moc
promieniowania z jednostki powierzchni źródła promieniowania. Jej fotometryczny
odpowiednik - emitancja świetlnaM, jest stosunkiem strumienia świetlnego dd> emitowanego z
powierzchni źródła dS do wielkości tej powierzchni (czyli strumień świetlny emitowany z
jednostki powierzchni źródła). Jednostką emitancji świetlnej jest lim / m 2 .
■ Luminancja (jaskrawość) jest to wielkość, która określa subiektywne wrażenia wzrokowe
jaskrawości (jasności) źródła oglądanego z danego kierunku. Luminancja L jest wartością
światłości elementu powierzchni źródła światła o polu dó" widzianego pod kątem a względem
normalnej do dS. Stąd całkowita światłość (rozciągłego) źródła światła wynosi / = J Lcos ad S ,
5,

gdzie S c jest całkowitą powierzchnią źródła. Zwyczajową jednostką luminancji jest

lstilb (sb) = lcd / cm2. W SI jednostką luminancji jest lcd / m 2 = 104 sb.
■ Natężenie oświetlenia jest stosunkiem strumienia świetlnego dopadającego na powierzchnię
dS do wielkości tej powierzchni. Jednostką natężenia oświetlenia jest lluks (lx)= l lm/ m".
Zwróćmy uwagę na formalne podobieństwo jednostki emitancji świetlnej i natężenia
oświetlenia. Ponieważ są to inne wielkości fotometryczne dlatego jedynie natężenie oświetlenia
podajemy w luksach.
■ Prawo Lamberta odnosi się do natężenia oświetlenia przez punktowe źródło światła.
Natężenie oświetlenia powierzchni nachylonej względem padających promieni pod kątem a
(patrz rysunek po prawej stronie) w punkcie odległym o r od punktowego źródła światła wynosi
_ d® _ dd> cos a _ d<D cos a _ / cos a
dS dS± r2d n r2
Prawo to wykorzystywane jest w fotometrach optycznych przy pomiarze światłości źródła
metodą porównawczą.
 177

światłość źródła
strumień świetlny
wysyłany w kąt
bryłowy dQ
131. Emitancja świetlna
strumień świetlny emitowany
przez źródło z powierzchni dó

132. Luminancja
p
świetlna m światłość elementu powierzchni
źródła emitowana pod kątem a
” 7^ do powierzchni

\ kąt pod którym obserwowana dSx = dS c o sa

element powierzchni źródła
jest świecąca powierzchnia

133. Natężenie oświetlenia

strumień świetlny padający
na powierzchnię dS

134. Prawo Lamberta

światłość punktowego źródła

natężenie
oświetlenia
kąt między normalną do powierzchni
a promieniem światła padającego na
odległość od element powierzchni
punktowego źródła