74 Spis treści

DUALIZM K O R P U S K U L A R N O * F A L O W Y
1. Promieniowanie c ie p ln e .............................................................. .5
1.1. Model ciała doskonale czarnego ............................................. .5
1.2. Prawo Wiena .............................................................................. 5
1.3. Prawo Stefana - Boltzmana ..................................................... .5
1.4. W zór P lancka ............................................................................. . 5
2. Zjawisko fotoelektryczne .......................................................... .7
2.1 Równanie Einsteina ................................................................ 7
3. Efekt C o m p to n a ............................................................................ .7
4. Fale m a te rii.................................................................................... . 9
4.1. Długość fali m aterii.................................................................. . 9
4.2. Doświadczenie C.J.Davissona i L.H .G e rm e ra ..................... . 9
5. Zasada nieoznaczoności H e is e n b e rg a ................................. 11
5.1. Zasada nieoznaczoności dla pędu i położenia ..................... 11
5.2. Zasada nieoznaczoności dla energii i c z a s u ......................... 11
5.3. Zasada nieoznaczoności - sformułowanie o gólne................ 11

M E C H A N IK A K W A N T O W A
6. Funkcja falowa c z ą s tk i................................................................ 13
7. Równanie Schroedingera * przypadek jednow ym iarow y 13
8. Równanie Schroedingera w trzech w y m ia ra c h ................. 13
9. Cząstka sw obodna ...................................................................... 15
10. Cząstka w jamie potencjału ................................................... 15
11. Przejście cząstki przez barierę pote ncjału......................... 17
12. Kw antow y oscylator h a rm o n ic zn y ........................................ 17
13. O p e ra to ry ....................................................................................... 19
13.1. Przykład działania operatora ................................................. 19
13.2. Funkcje własne i wartości własne operatora ...................... 19
14. Operator energii całkowitej cząstki ..................................... 19
15. Operator m om entu pędu ......................................................... 21
15.1. Kwantowanie momentu pędu ............................................... 21
15.2. Kwantowanie rzutu momentu ................................................ 21
16. W łasny m om ent pędu elektronu - spin elektronu .......... 23
17. M oment m agnetyczny elektronu ......................................... 23
18. Energia elektronu w polu magnetycznym ......................... 23

FIZYK A A T O M U I C Z Ą S T E C Z K I
19. Atom u w odoru w mechanice k w a n to w e j............................ 25
19.1. Równanie Schroedingera......................................................... 25
19.2. Dozwolone energie elektronu ............................................... 25
19.3. W idmo wodoru. Serie widmowe .......................................... 25
19.4 Funkcje falowe elektronu w atomie wodoru ....................... .27
19.5 Liczby kwantowe ....................................................................... 27
19.6. Przykłady stanów elektronu w atomie wodoru ................... 27
 Spis treści 75

20. Atom w odoru w stanie podstaw ow ym ............................................... 29

20.1. Funkcja falowa elektronu .........................................................................29
20.2 Radialna gęstość prawdopodobieństwa ................................................ 29
21. Orbitalny m om ent m agnetyczny atomu w o do ru ............................... 31
22. Atomu w odoru w zew nętrznym polu m a g n e ty c zn y m ...................... 31
23. Stany elektronu w atomie w ie lo e le k tro n o w ym ................................. 33
24. Zakaz Pauliego dla elektronów w atom ach........................................ 33
25. Obsadzenie powłok i podpowłok przez elektrony ............................ 33
26. W idm a rentgenowskie ............................................................................... 35
26.1 W idmo ham o w an ia.....................................................................................35
26.2 Widmo charakterystyczne - schemat powstawania ............................ 35
26.3 Prawo Moseleya .........................................................................................35
27. Budow a cząsteczek ..................................................................................37
27.1. Wiązania kowalencyjne (homeopolame) ............................................. 37
27.2 Wiązania jonowe (heteropolarne) .......................................................... 37
28. Em isja w ym u szo na .................................................................................... 39
29. Schem at po zio m ó w energetycznych lasera .......................................39
30. Przebieg akcji laserowej.............................................................................. 39

FIZYK A C IA Ł A S T A Ł E G O
31. S w obodne elektrony w metalu ................................................................41
32. Pasma energetyczne ..................................................................................43
33. Dynamika elektronów w kryształach .................................................... 43
34. Elektrony I dziury w półprzewodnikach ................................................45
35. Przew odnictw o półprzewodnika ............................................................ 45
36. Dioda półprzew odnikow a ..........................................................................47
36.1. Złącze p-n ..................................................................................................... 47
36.2. Równanie złącza p-n (diody półprzewodnikowej) .................................47
37. Fotodioda. Bateria słoneczna .................................................................. 49
38. Dioda L E D ..................................................................................................... 49
39. Zjawisko nadprzewodnictwa ................................................................... 51
39.1. Pole krytyczne ............................................................................................ 51
39.2. Kwantowanie pola magnetycznego .........................................................51

FIZYK A J Ą D R O W A
40. Ją dro atom ow e ............................................................................................ 53
40.1. Wielkości charakteryzujące jądro atomowe ......................................... 53
40.2. Neutron ..........................................................................................................53
40.3. Energia wiązania ........................................................................................ 53
40.4. Oddziaływanie jądrowe ..............................................................................53
41. Prom ieniotw órczość ................................................................................... 55
41.1. Prawo rozpadu promieniotwórczego .................................................. 55
41.2. Prawa zachowania ładunku i liczby nukleonów.................................... 55
41.3. Promieniowanie y ......................................................................................55
76 Spis treści

41.4. Promieniowanie a ...................................................................................... 57

41.5. Promieniowanie p ..................................................................................... 67
42. Przemiany jądrow e ..................................................................................59
42.1. Reakcje ją d ro w e ..................................................................................... 59
42.2. Cykl p - p ..................................................................................................... 59
42.3. Reakcje z udziałem neutronów .............................................................. 59
43. Rozszczepienie jąder uranu ...................................................................... 61

C Z Ą S TK I E L E M E N T A R N E
44. Podział cząstek elementarnych .............................................................. 63
45. Liczby kw antow e w ybranych cząstek e le m e n ta rn ych .................... 65
46. Prawa zachow ania ...................................................................................... 65
47. Oddziaływania elementarne ..................................................................... 67
47.1. Model oddziaływania elementarnego .................................................... 67
47.2. Rodzaje oddziaływań elementarnych ....................................................67
48. Kwarki i ich liczby kwantowe ..................................................................69
48.1. Charakterystyka kwarków...........................................................................69
48.2. Struktura niektórych hadronów .............................................................. 69
48.3. Kwarkowy mechanizm rozpadu p~ ......................................................... 69

E W O L U C J A W S Z E C H Ś W IA T A
49. Efekt Dopplera dla fali elektromagnetycznej ..................................... 71
50. Prawo Hubble'a ............................................................................................71
51. Historia ewolucji W szechświata ............................................................ 73
52. Najważniejsze procesy przebiegające
podczas rozszerzania się.W szechświata 73
 Wprowadzenie 3

Skrypt niniejszy je st przeznaczony dla studentów mających w ramach

kursu fizyki wykład z fizyki współczesnej Jest on trzecią częścią cyklu
skryptów zatytułowanego "Fizyka - wzory i praw a z objaśnieniami". W
odróżnieniu od dwóch poprzednich części część trzecia będzie zapewne
najczęściej służyć jak o zwięzły podręcznik z wybranych zagadnień fizyki
współczesnej a nie jak o pomoc przy rozwiązywaniu zadań na ćwiczeniach
rachunkowych, gdyż w większości przypadków ćwiczenia rachunkowe nie
dotyczą ju ż tego działu fizyki. Będzie więc niniejszy skrypt pom ocą w szybkim i
skutecznym przygotowywaniu się do egzaminu lub kolokwium zaliczeniowego, a
także seminarium czy laboratorium.

N a stronach nieparzystych zamieszczono podstawowe wzory i prawa

dotyczące omawianych zagadnień stosując często ilustracje graficzne, mające za
zadanie ułatwić zapamiętanie poszczególnych zależności przez powstawanie
odpowiednich skojarzeń. Najważniejsze wzory zapisano w podwójnych
ramkach, w możliwie jak najbardziej przejrzystej postaci, przy użyciu oznaczeń
spotykanych w większości popularnych podręczników Lepszemu zrozumieniu
poszczególnych zależności służą towarzyszące wzorom opisy występujących w
nich wielkości, a także znajdujące się na stronach parzystych komentarze i
objaśnienia, dzięki którym niniejszy zbiór wzorów może pełnić rolę zwięzłego
podręcznika. W niektórych przypadkach na stronach parzystych omówiono
dodatkowe zagadnienia związane z podstawowym tematem.

Naszym celem było przedstawienie jak największej ilości informacji w

sposób jasny i przejrzysty. Konieczne było więc dokonanie wyboru zagadnień
związanych z fizyką współczesną. Mamy nadzieję, że dzięki naszemu
długoletniemu doświadczeniu dydaktycznemu dokonany przez nas wybór okaże
się optymalnym. Prezentacja zagadnień ma często charakter encyklopedyczny,
jednakże w e wszystkich przypadkach, gdzie to tylko było możliwe, staraliśmy
się prawa, zależności i wzory szczegółowo uzasadniać czy chociażby
zegzemplifikować. Liczymy na życzliwe przyjęcie niniejszego skryptu przez
Czytelników, a ich opinie i propozycje zostaną wzięte pod uwagę przy kolejnych
wydaniach.

Autorzy
4 Promieniowanie ciała doskonale czarnego

■ Padająca na powierzchnię ciała fala elektromagnetyczna jest przez to dało częśdowo

absorbowana, a częściowo ulega odbiciu. Stopień absorpcji fali elektromagnetycznej
charakteryzujemy spektralną zdolnością absorpcyjną a l, zdefinowaną jako stosunek
strumienia energii A<X>x absorbowanej w zakresie spektralnym od X do X+ AX do
strumienia energii Ad) ~ padającej na daną powierzchnię w tym samym zakresie
A<Px
spektralnym, czy li: - A<„
Dla ciał rzeczywistych fale o różnej długości absorbowane są w różnym stopniu.

■ Ciało doskonale czarne jest to dało całkowicie pochłaniające promieniowanie

elektromagnetyczne padające na jego powierzchnię. Dla d ała doskonale czarnego spek­
tralna zdolność absorbcyjna jest równa jedności dla każdej długości absorbowanej fali.

■ Promieniowanie cieplne ciał Każde dało o temperaturze większej od zera

bezwzględnego (T > 0 K) emituje energię w postaci fali elektromagnetycznej. Strumień
energii emitowanej w przedziale długości fal od X do X+AX z elementarnej powierzchni
ciała AS, charakteryzujemy poprzez spektralną zdolność emisyjną ciała rx. Wielkość tę
definiujemy jako stosunek wartości emitowanego strumienia energii ARx do wielkości
tej powierzchni AS i szerokości przedziału długości emitowanych fal AX, czyli

Spektralna zdolność emisyjna jest funkcją temperatury dała i długości emitowanej fali.
Na rysunku obok przedstawiono zależność spektralnej zdolności emisyjnej ciała
doskonale czarnego od długości fali.

■ Prawo Kirchoffa. Stosunek spektralnej zdolności emisyjnej do spektralnej zdolności

absorbcyjnej nie zależy od rodzaju ciała i jest on dla wszystkich d a ł jednakową, uniwer­
salną funkcją 4( X ,7) długości fali i temperatury równą spektralnej zdolnośd emisyjnej
ciała doskonale czarnego.
■ Prawo Wiena. Ze wzrostem temperatury widmo promieniowania ciała doskonale
czarnego przesuwa się w stronę fal krótszych. Oznacza to, że ze wzrostem temperatury
długość fali, dla której spektralna zdolność emisyjna jest maksymalna przesuwa się w
kierunku niższych wartości.
■ Prawo Stefana - Boltzmana. Strumień energii R* emitowany w całym zakresie
spektralnym z jednostki powierzchni ciała doskonale czarnego (tzw. całkowita zdolność
emisyjna) jest proporcjonalny do czwartej potęgi temperatury T w skali Kelvina

■ W zór Plancka. Wyjaśnienie praw rządzących promieniowaniem ciała doskonale

czarnego ( a także ciał rzeczywistych ) wymaga przyjęcia, że promieniowanie
elekromagnetyczne jest emitowane oraz absorbowane w postaci osobnych porcji energii
( kwantów ) o wartości E - hc/k , gdzie h - 6.626 10’34Js jest stałą Plancka, a X jest
długością emitowanej ( absorbowanej ) fali. Założenie to oznacza, że energia fali
powinna być całkowitą wielokrotnością hc/k :
E = nhcfk ( n - 0 , 1 , 2 , . . . ) .
Założenia te pozwoliły na teoretyczne wyznaczenie spektralnej zdolności emisyjnej ciała
doskonale czarnego ( wzór Plancka) zgodnej z doświadczeniem.
 Dualizm korpuskularno - falowy 5

1. Promieniowanie cieplne

1.1. M o d e l ciała d o s k o n a le c za rn e g o

Wpadająca wiłpka ulegająca

całkowitej absorpcji na skutek
wielokrotnych odbić.

spektralna zdolność absorpcyjna

ciała doskonale czarnego

całkowita zdolność l r> ♦

/T = J <KA, 7 ) d * = a r 4
emisyjna ciała
doskonale czarnego

1.4. W z ó r P la n cka ° * 5 . 7 I0-* W/(m2 K4)

Spektralna zdolność emisyjna Długość emitowanej

ciała doskonale czarnego fali elektromagnetycznej stała Boltzmana
6 Zjawisko fotoelektryczne Efekt Comptona

■ Zjawisko fotoelektryczne zewnętrzne. Na rysunku obok przedstawiono schemat

układu pomiarowego do badania efektu fotoełektrycznego. Po oświetleniu powierzchni
katody światłem o częstotliwości v większej niż pewna, charakterystyczna dla danego
materiału wartość graniczna w układzie popłynie prąd elektryczny (tzw. fbtoprąd).
Pojawienie się fotoprądu wywołane jest emisją elektronów z powierzchni katody. Aby
elektron mógł opuścić metal należy dostarczyć mu pewną minimalną wartość energii
którą nazywamy pracą wyjścia W tym przypadku energię tę elektron uzyskuje w
wyniku absorpcji energii fali elektromagnetycznej. Dla większości metali wartość pracy
wyjścia jest bliska 4 eV. Przy stałym oświetleniu katody, wzrost różnicy potencjałów U
pomiędzy katodą a anodą powoduje początkowo wzrost wartości fotoprądu, a następnie
wartość fotoprądu ulega nasyceniu. W zakresie nasycenia wartość fotoprądu jest wprost
proporcjonalna do oświetlenia powierzchni i nie zależy od innych parametrów.

■ Równanie Einsteina. Zjawisko fotoelektryczne można wyjaśnić przyjmując korpusku-

lamy charakter fali elektromagnetycznej, tzn. przyjmując, że fala elektromagnetyczna o
częstotliwości v jest strumieniem cząstek ( fotonów) o energii £=hv. W wyniku absorbcji
fotonu przez elektron uzyskuje on energię E~hv. Jeżeli energia ta była mniejsza niż
praca wyjścia, to elektron nie może opuścić powierzchni katody i w układzie nie płynie
fotoprąd, mimo oświetlania katody. Natomiast, gdy uzyskana energia jest większa od
pracy wyjścia A, elektron może opuścić powierzchnię katody i w układzie płynie foto­
prąd. Wraz ze wzrostem oświetlenia powierzchni katody ( tzn. wzrostem ilości fotonów
padających w jednostce czasu na jednostkę powierzchni katody) rośnie ilość elektronów
emitowanych z powierzchni, a tym samym wartość fotoprądu nasycenia Różnicę energii
pomiędzy energią fotonu a pracą wyjścia elektron unosi w postaci jego energii kinetycz­
nej. Z prawa zachowania energii wynika te energia fotonu musi być równa sumie pracy
wyjścia i energii kinetycznej elektronu z jaką opuszcza on powierzchnię. Równanie to
nosi nazwę równania Einsteina Częstotliwość światła v dla której zachodzi warunek
hvg^ A nazywamy częstotliwością graniczną.

■ Efektem Comptona nazywamy zmianę długości fali elektromagnetycznej w wyniku

rozpraszania jej na swobodnych elektronach. Zjawisko to można wyjaśnić przyjmując
korpuskulamy charakter fali elektromagnetycznej, tzn. przyjmując, że fala elektromag­
netyczna o częstotliwości v i długości X jest strumieniem cząstek ( fotonów) o energii
Emhv {E-hciK ) i wartości pędu p^hfk . Wówczas rozpraszanie fali elektromagnetycznej
rozpatrywać możemy jako proces zderzenia fotonów o pędzie pw i energii E=hcl\ ze
spoczywającymi elektronami. W wyniku tego zderzenia elektron uzyskuje pęd pgł a pęd
fotonu maleje do wartości pr Tym samym długość rozpraszanej fali elektromagnetycznej
zwiększa się do wartości X=h/pf Równocześnie o kąt 9 ulega zmianie kierunek propaga­
cji fali. Zmiana długości fali jest tym większa , im większy jest kąt rozproszenia.
Zależność zmiany długości fali od kąta rozpraszania wyznaczyć można wykorzystując
prawo zachowania pędu
P o fs P f+ P e
oraz prawo zachowania energii

2 +cJm
*°2+P*
 Dualizm korpuskularno - falowy j

2. Zjawisko fotoelektryczne
źródło światła
*

Zależność natężenia fotoprądu

od napięcia dla dw u różnych
Schemat układu pomiarowego do oświetleń i E,.
badania efektu fotoelektrycznego

2.1 Równanie Einsteina

Energia zaabsor­ hv = A + Ek
bowanego fotonu
— f— 1 Energia kinetyczna
Praca wyjścia wyemitowanego
A=hv__ elektronu

3. Efekt Comptona

przed zderzeniem

po/= X7 Pt- 0
• ■ » ---------- ®

foton elektron

zmiana długości fali kąt rozproszenia

fotonu równa różnicy
O
8 Fale materii

■ Dualizm falowo-cząstkowy fali elektrom agnetycznej. W zjaw iskach takich jak

dyfrakcja czy interferencja fala elektromagnetyczna w ykazuje typowe własności
falowe Istnieją jednakże takie zjawiska, ja k efekt Comptona czy efekt fotoelektry-
czny, których wyjaśnienie wymaga przyjęcia, że fola elektrom agnetyczna ma
naturę korpuskulamą, tzn. je st strumieniem cząstek zw anych fotonam i Każdy
foton posiada energię E=hvt oraz pęd p - h v / c t gdzie h je st stałą Plancka, c
prędkością, a v częstotliwością światła. W łasności falowe i korpuskulam e uzupeł­
niają się wzajemnie ( są komplementarne ). W celu uzyskania pełnego obrazu fali
elektromagnetycznej ja k o obiektu fizycznego należy uwzględnić obie te własności.

■ Fale de BrogHe'a L. de Broglie założył, że dualizm cząstkow o - falowy jest

własnością charakterystyczną nie tylko dla fali elektromagnetycznej, ale również
dla cząstek o masie spoczynkowej różnej od zera. Oznacza to, że cząstki takie jak
np. elektrony powinny również wykazywać własności falowe. Fale te nazwał on
falam i m aterii. Założył, że długość fal materii określona je st tym samym związ­
kiem, który stosuje się do fotonów. Hipoteza de Broglie'a została po raz pierwszy
eksperymentalnie potwierdzona w 1924 roku pTztz C J.D avissona i L.G. Germera.
Pokazali oni, że elektrony podobnie ja k światło, m ogą ulegać dyfrakcji.

■ Doświadczenie C .J.D avissona i L .G .G erm era W doświadczeniu tym ( patrz

schemat na stronie obok) wiązka elektronów skierowana zostaje na monokryształ
niklu pod kątem & względem jeg o płaszczyzn atomowych. Po odbiciu je st ona
rejestrowana przez detektor umożliwiający pomiar jej natężenia. Zmieniając kąt +,
pod jakim jest ustawiony detektor względem wiązki padającej na monokryształ,
można badać kątowy rozkład natężenia wiązki ugiętej. W iązka ugięta emitowana
jest pod różnymi kątami, ale pod pewnymi kątami rejestrowano zdecydowanie
większe jej natężenie. O kazało się, że dla elektronów o energii kinetycznej 54 eV
szczególnie silna wiązka ugięta występuje dla kąta ó=50° Dla elektronów o takiej
energii długość fali de Broglie'a wynosi 1.67 10'10m W ytłum aczenie : Padający
na kryształ strumień elektronów możemy rozpatrywać jak o falę materii o pewnej
długości X. Fala ta ulega odbiciu od pierwszej i drugiej warstwy atomów
(płaszczyzn atomowych ) sieci krystalicznej niklu. W zależności od różnicy dróg
jakie przebędą wiązki odbite od pierwszej i drugiej warstwy atomów, nastąpi
wzmocnienie lub wygaszenie fali. Jeżeli różnica dróg będzie równa całkowitej
wielokrotności długości fali materii, to nastąpi wzmocnienie fali, a gdy różnica
dróg będzie nieparzystą w ielokrotnością połowy długości fali wystąpi jej
wygaszenie. Oznacza to, że dla kierunków dla których występuje wzmocnienie fali
detektor zarejestruje zwiększenie natężenia elektronów w wiązce ugiętej, podczas
gdy dla kierunków dla których występuje wygaszanie fali obserwować będziemy
osłabienie natężenia wiązki elektronów .

■ Z asada kom plem entarności. Podobnie ja k fotony czy też elektrony inne
obiekty mikroświata w jednych zjawiskach m ogą zachowywać się ja k fala, a w
innych jak cząstka tzn. w ykazują zarówno własności falowe ja k i korpuskulame
Obie te cechy uzupełniają się w zajem nie, dając pełny opis danego obiektu.
 Dualizm korpuskularno - falowy I I 9

4. Fale materii
4.1. Długość fali materii

długość foli
materii pęd cząstki

4.2. Doświadczenie C.J.Davissona i LH.Germera

padająca wiązka
padająca wiązka elektronów
elektronów

atomowymi niklu
Schemat doświadczenia. Różnica dróg dwu wiązek
AB+ BC-ld sin 0

W aru n ek w zm ocnienia kąt pomiędzy padającą w iązką a

wiązld ugiętej płaszczyzną atom ową

długość fali
elektronów

odległość pomiędzy liczba całkowita

płaszczyznani atomowymi m = ± 1 ,1 2 ,1 3 ,...
10 Zasada nieoznaczoności

■ Zasada nieoznaczoności. Zasada nieoznaczoności opisuje jed n ą z podstawo-

wych własności przyrody. Jest ona konsekw encją falowo - cząsteczkowej natury
materii. Pojawia się ona, gdy opis zachowania się cząstek (lub ogólnie obiektów) w
mikroświecie chcemy przeprowadzić używając pojęć wziętych z makroświata
Zasada nieoznaczoności mówi o tym, że pewnych wielkości fizycznych nie można
zmierzyć jednocześnie z dow olną dokładnością Taką własność m ają pęd i położe­
nie a także inna para wielkości: energia i czas. Z im w iększą dokładnością znamy
np. pęd cząstki tym mniejsza jest dokładność określenia położenia. Wielkości
fizyczne połączone yacaHą nieoznaczoności nazywamy kanonicznie sprzężonym i.

■ Z asada nieoznaczoności dla pędu i położenia W yjaśnimy j ą na przykładzie

doświadczenia z dyfrakcją cząstek przechodzących przez szczelinę (patrz rysunek
po prawej stronie). Jeżeli przez szczelinę o szerokości Ax w nieprzezroczystym
ekranie przechodzi strumień cząstek, który następnie pada na płytę fotograficzną,
to rozkład ilości śladów zostawionych przez cząstki na płycie fotograficznej jest
taki jak pokazano na rysunku. Rozkład ten ma taki sam kształt ja k obraz
dyfrakcyjny fali ugiętej na szczelinie (patrz cz. II rozdz.83). Zakładając falową
naturę strumienia cząstek wyjaśnieniem wyniku doświadczenia je st dyfrakcja na
szczelinie cząstek traktowanych jako fale materii (fale de Broglie'a). Pierwsze
minimum dyfrakcyjne ugiętej fali materii obserwujemy dla kąta 0 takiego, że
sin© = k/Ax. Jak widać szerokość obrazu dyfrakcyjnego je st tym w iększa im
mniejsza je st szerokość szczeliny Ajc. Ale obraz obserwowany na kliszy tw orzą
cząstki, które przeszły przez szczelinę. A więc cząstka przechodząc przez szczelinę
może zmienić swój kierunek ruchu. Innymi słowy w momencie przejścia przez
szczelinę o szerokości Ar cząstka może uzyskać składow ą pędu 6px prostopadłą
do kierunku ruchu. Mówimy, że ta składowa pędu cząstki staje się nieoznaczona.
Jako miarę nieoznaczoności Apx przyjmijmy taką jej wartość, że cząstka po
przejściu przez szczelinę będzie miała kierunek do pierwszego minimum
dyfrakcyjnego (patrz rysunek po prawej stronie). Zgodnie z hipotezą de Broglie 'a
k=A/p, gdzie p jest pędem padających cząstek. Stąd:

sin0 = S = 4 i s,an0 = ^
Powyższa zależność Ax &px s h. Jest to właśnie zasada nieoznaczoności dla pędu i
położenia. Znak = jest zastępowany przez 2 , co w naszym doświadczeniu ze
szczeliną można traktować jako uwzględnienie faktu, że istnieje skończone
prawdopodobieństwo tego, że cząstka padnie na kliszę fotograficzną pod kątem
większym niż 0 , co odpowiada większej wartości Apx.

■ Z asada nieoznaczoności dla energii i czasu. Wiemy, że zasada zachowania

energii jest jed n ą z podstawowych zasad fizyki. Oczywiście obowiązuje ona także
w mikroświecie. Jednakże zasada nieoznaczoności powoduje, że w mikroświecie
zasada zachowania energii spełniona jest z dokładnością ograniczoną czasem
pomiaru. Jeżeli pomiaru wartości energii cząstki dokonujemy w czasie Ar, to
pomiar ten będzie obarczony błędem A £s /i/ A/.
 Dualizm korpuskularno - falowy 11

5. Zasada nieoznaczoności Heisenberga

5.1. Zasada nieoznaczoności dla pędu i położenia
pierwsze minimum
strumień padających
dyfrakcyjne ugiętej
na szczeliną cząstek
fali materii
\ — >

rozkład ilości
padających cząstek
i rozkład natężenia
ekran ze pęd cząstek padających
ugiętejfali materii
szczeliną

niepewność (nieoznaczoność)
pomiaru położenia cząstki

nieoznaczość- stała Plancka

pomiaru pędu

5.2. Zasada nieoznaczoności dla energii i czasu

nieoznaczoność
pomiaru energii |> A £ A f > h

nieoznaczoność
pomiaru czasu

5.3. Zasada nieoznaczoności * sformułowanie ogólne

Iloczyn nieoznaczoności pom iaru dw óch wielkości kanonicznie

sprzężonych A i B je st nie m niejszy od stałej P lancka
12 Funkcja falowa. Równanie Schroedingera

■ Funkcji* falowa ¥ . Zgodnie z hipotezą de B roglie'ą w mikroświecie, cząstki

takie jak elektron czy proton, m ają własności falowe. W łasności falowe cząstki
Gub innego obiektu) w mechanice kwantowej opisuje tzw funkcja falowa Y. Jest
to w ogólnym przypadku zespolona funkcja współrzędnych przestrzennych oraz
czasu: Funkcja falowa niesie w sobie w szystkie informacje o obiekcie
(np. cząstce). Funkcja falowa musi być funkcją c ią g łą , a także musi mieć ciągłą
pochodną. Sens fizyczny ma k w a d rat m odułu funkcji falow ej Y*4/ s | 4 ' | 2.
Wielkość A P -I^ P A K , gdzie AK je st m ałą objętością w przestrzeni, jest równa
prawdopodobieństwu znalezienia cząstki w chwili t w objętości AK. Kwadrat
modułu funkcji falowej l4/ l2 » A/7AK nazywamy gęstością praw dopodobieństw a
znalezienia cząstki w chwili t w pewnym punkcie przestrzeni, w otoczeniu którego 1
wybrano element objętości AK. N a rysunku po prawej stronie przedstawiono
kwadrat modułu funkcji falowej cząstki przemieszczającej się w kierunku osi OX.
W naszym przypadku ma on kształt krzywej dzwonowej, która z upływem czasu
przesuwa się w kierunku osi OX (ruch cząstki) i jednocześnie rozmywa się. Po
dostatecznie długim okresie czasu rozmycie to je st całkow ite, tak że gęstość !
prawdopodobieństwa znalezienia cząstki w dowolnym miejscu przestrzeni będzie
stała. Powtórzmy jeszcze raz: cząstka z początku zlokalizowana w pewnym
obszarze przestrzeni (krzyw a dzwonowa) w przypadku braku oddziaływań staje się
cząstką sw obodną dla której lvP l2 = const (patrz rozdz.9).

■ N orm ow anie funkcji falow ej. Prawdopodobieństwo tego, że cząstka na rys. po

prawej stronie znajduje się "gdziekolwiek" na osi O X wynosi 1. Stąd wynika
«0
warunek na funkcję falow ą j | ¥ | 2d x = l .
-«o
Geometrycznie, w artość powyższej całki, równa je st całkowitemu polu pod
krzywą. W arunek pow yższy nosi nazwę w aru n k u n o rm alizacji, a funkcję 4*
spełniającą ten w arunek funkcją unorm ow aną. W przypadku trójwymiarowym
warunek normalizacji m a postać J l4fl2dK = 1.
v
Aby funkcja falowa dała się unormować musi być ona również funkcją skończoną.

■ R ów nanie S chroedingera. Funkcję falow ą Y dla danej cząstki, lub bardziej

złożonego układu fizycznego, otrzymujemy rozwiązując równanie różniczkowe
nazywane równaniem Schroedingera. Jeżeli energia potencjalna cząstki U nie
zależy od czasu, to równanie Schroedingera je st równaniem niezależnym od czasu i
nazywa się stacjo n arn y m rów naniem Schroedingera. Rozwiązanie tego równa­
nia jest możliwe tylko dla pewnych wartości energii £ , które nazywam y dozwolo­
nymi energiami układu, gdyż tylko takie wartości energii może dany układ
fizyczny posiadać. Rozwiązując równanie Schroedingera dla dozwolonych wartości
energii E, , otrzymujemy funkcje falowe '¥(x,y,z) opisujące stany o tych energiach
(stany stacjonarne). Stacjonarne równanie Schroedingera. je st równaniem na
wartości własne operatora energii całkowitej (tzw. operatora Hamiltona):
H - ~ A + i / ( x .> ,r ) (patrz rozdz. 14).
 Mechanika kwantowa 13

6. Funkcja falowa cząstki

cząstka w chwili t

prawdopodobieństwu znalezienia cząstki

w przedziale o szerokości Ax w chwili t

prawdopodobieńswo
znalezienia cząstki — *7>( jc, x + A x ) = A P = |4/I 2 A x
w przedziale (x, x+Ax)

7. Równanie Schroedingera - przypadek jednowym iarowy

funkcja falowa spełniająca
stała * = j ~ równanie Schroedingera
(czytaj h kreślone)

L 2mdx2 .^ (* )
energia potencjalna cząstki energia całkowita cząstki
zależna od jej położenia

8. Równanie Schroedingera w trzech wymiarach

operator 2 2 2 funkcja falowa spełniająca

Laplace'a a = - 2 _ + - £ - 1 d równanie Schroedingera
dx2 dy2 dz2

+U(x,y,z) 'V{x,y,z) = E'V(x,y,z)

energia potencjalna cząstki energia całkowita cząstki

zależna od jej położenia
14 Cząstka swobodna. Cząstka w jamie potencjału

■ Cząstloi swobodna. Cząstką swobodną nazywamy cząstkę w nieobecności pól

zewnętrznych, tzn. energia potencjalna cząstki U{x,yj) *0. Dla przypadku
jednowymiarowego równanie Schroedingera dla takiej cząstki ma postać
d i ¥(x) *£4*(x •
lm dr2
Rozwiązaniem powyższego równania jest funkcja SK(x) ^ A e 13** , gdzie A jest stałą a
k* Znak "+" odpowiada cząstce poruszającej się w stronę dodatnich, a znak w
stronę ujemnych, wartości osi OX. Wielkość * * y jest liczbą falową odpowiadającą
długości fali de Broglie'a. Dla cząstki swobodnej całkowita energia cząstki £ * jest
równocześnie jej energią kinetyczną Ponieważ związek pomiędzy pędem cząstki p i
przypisaną jej długością fali de Broglie'a ma postać p « a co za tym idzie p mhk, to
zależność energii od pędu ma "klasyczną” postać E - Gęstość prawdopodobieńswa
znalezienia cząstki swobodnej jest stała w każdym punkcie osi OXy bowiem
A9e~,kxAe,kx = \A\2. Znaczy to, że prawdopodobieństwo AP, znalezienia cząstki,
w otoczeniu Az dowolnego punktu na osi OX jest jednakowe.

■ Cząstka w jam ie (studni) potencjału. Rozpatrzmy przypadek , w którym energia

potencjalna pola jest równa zeru w obszarze [0, /] a poza nim Taki kształt energii
potencjalnej nazywamy jamą (studnią) potencjału Dla uproszczenia założymy, że
i/p -=> «o (nieskończona studnia potencjału). Wtedy dla dowolnej energii E cząstka nie
może opuścić jamy potencjału, albo innymi słowy prawdopodobieństwo tego, że cząstka
znajduje się poza obszarem [0, /] jest równe zeru W obszarze (0, /] równanie
Schroedingera ma postać taką jak dla cząstki swobodnej ( gdyż £/(*)■0):

Ponieważ cząstka jest "uwięziona” w jamie potencjału, to odpowiadająca jej fala de

Broglie’a będzie sumą zarówno fali biegnącej w prawo, Ae*,kxy jak i w lewo - Bt~ikx {A i
B stałe). Rozwiązaniem równania Schroedingera jest więc funkcja mająca postać
^ ( jc) -A e,kx+Be~tkx . Fala opisana funkcją ¥ (* ) (będąca sumą fal biegnących)
odpowiada fali stojącej. Korzystając z prostych przekształceń funkcję ¥ (x ) da się wyrazić
w postaci: ¥ (* ) * Csin(ikx + a ), gdzie C jest amplitudą, a a fazą początkową.
Ponieważ otrzymana funkcja falowa musi być funkcją ciągłą a z drugiej strony jej
wartość poza jamą potencjału jest równa zeru, to muszą być spełnione warunki 'F(O) *0
oraz *P(/) =0. Warunek pierwszy daje, że o=0, a drugi kJ-fm, gdzie w*±J,±2,...
Podstawiając tak otrzymane wartości * do wzoru na energię E = otrzymujemy
dyskretne wartości energii En dozwolonych stanów cząstki w nieskończonej studni
potencjału Amplitudę C otrzymujemy z warunku normalizacji funkcji falowej
*oo /
j =j lW ifr = l. Przyjmując, że naszą cząstką jest elektron poruszający się w
-» o
.•10
obszarze o wymiarach rzędu atomu ( M O m ) otrzymujemy, że:
c _ 6.6* 10-“ n2J » 10_,7rt2J* 100 n2eV
S x * | IO-5,x lO”3®
 Mechanika kwantowa 15

9'Cząstka swobodna
prawdopodobieńswo znalezienia cząstki
kwadrat modułu w przedziale (x, r+ A x) na osi OX
funkcji falowej ] ^ ) 2 ‘ 1 P(x>to) = £J> = A 2£iX
W 2 =A2

ze X
*
Ar

funkcji falowa — I
cząstki swobodnej *— _ _ T I

w ektor falowy
energia cząstki swobodnej

10. Cząstka w jamie (studni) potencjału

dozwolone energie cząstki

w ewnątrz nieskończonej
jam y potencjału

funkcje falowe cząstki

wewnątrz nieskończonej
jamy potencjału

z x / x / x

prawdopodobieństwo
znalezienia cząstki
w jam ie potencjału

0
16 Efekt tunelowy. Oscylator harmoniczny

■ Tuoelowanie cząstki przez barierę potencjału. Jest to zjawisko w którym ujawnia

się falowa natura cząstki. Rysunek po prawej stronie pokazuje potencjał pola V{x) w
postaci tzw. bariery energetycznej (zwanej też barierą potencjału). Ma ona kształt
prostokątny o wysokości (J i szerokości L.
0 dli r < 0
m U dUOSx<£
0 dla %ZL
Cząstka (np.elektron) zbliża się do bariery z lewej strony. W przypadku klasycznym,
jeżeli energia całkowita cząstki B jest mniejsza niż U cząstka odbije się od bariery i
będzie poruszać się z powrotem w kierunku, z którego przybyła. Według mechaniki
kwantowej istnieje skończone prawdopodobieństwo tego, że cząstka pojawi się z drugiej
strony bariery i będzie kontynuować ruch w prawo. Poprawny opis tunelowania cząstki
otrzymuje się rozwiązując równanie Schroedingera z przedstawionym potencjałem U(x\
Otrzymana, z rozwiązania równania Schroedingera, funkcja falowa służy następnie do
wyznaczenia gęstości prawdopodobieństwa znajdowania się cząstki w danym miejscu na
osi OX Gęstość prawdopodobieństwa jest równa kwadratowi modułu funkcji falowej
I4'li . Taką a nie inną zależność gęstości prawdopodobieństwa znalezienia cząstki przed,
wewnątrz i za barierą możemy intuicyjnie zrozumieć mając na uwadze jej własności
falowe. Z lewej strony bariery (x<0), mamy falę poruszającą się w prawo i falę o nieco
mniejszym natężeniu poruszającą się w lewo. Te dwie fale (padająca i odbita) nakładają
się dając obraz interferencyjny. Z prawej strony bariery (x>£), mamy jedynie falę
poruszającą się w prawo o amplitudzie mniejszej niż fala padająca na barierę. Gęstość
prawdopodobodobieństwa znalezienia cząstki za barierą jest stała, tak jak dla cząstki
swobodnej.
■ Współczynnik transmisji T. Współczynnikiem transmisji cząstki przez barierę
nazywamy prawdopodobieństwo tego, że cząstka przejdzie przez barierę. Znaczy to, że
jeżeli w jednostce czasu na barierę pada N ^ cząstek a przechodzi przez nią to
Wielkość R -l-T nazywamy współczynnikiem odbicia cząstki od bariery.
Przedstawiony obok wzór na współczynnik transmisji jest słuszny gdy 7* « 1 . Zwróćmy
uwagę na eksponencjalną zależność współczynnika transmisji od grubości bariery L. Np.
trzykrotne zwiększenie L powoduje zmniejszenie współczynnika transmisji e* razy tj.
około 20 razy.
■ Oscylator harmoniczny. Klasycznie oscylatorem harmonicznym nazywamy cząstkę o
masie m wykonującą jednowymiarowy ruch pod wpływem sprężystej siły F~-kx . gdzie Jc
jest współczynnikiem sprężystości. Energia potencjalna cząstki ma wtedy postać
gdzie co jest częstością kołową drgań. W mechanice kwantowej
zagadnienie drgań oscylatora harmonicznego otrzymujemy rozwiązując równanie
Schroedingera, w którym jako energię potencjalną wstawiamy (Ąx) * rrm^ x' czyli:
fl2dłłT . _ n t,
~2mdr2 2
Rozwiązując powyższe równanie otrzymujemy energie dozwolonych poziomów energe­
tycznych E=Ea. W odróżnieniu od cząstki w studni potencjału, odległości między dozwo­
lonymi poziomami energii są stałe i wynoszą ftco = Av. Najmniejsza możliwa wartość
energii oscylatora (np.atomu w sieci krystalicznej) jest różna od zera i wynosi E0*V2hv.
 Mechanika kwantowa 17

11. Przejście cząstki przez barierę potencjału

Energia
j U - wysokość bariery potencjału
fala padająca - ■» EM --------------- E

R
fala odbita * - fala, która przeszła

L - szerokość bariery potencjału

i gęstość prawdopodobieństwa
znalezienia cząstki za barierą

i
gęstość prawdopodobieństwa
znalezienia cząstki przed barierą

energia cząstki

współczynnik transmisji (przejścia) cząstki

przez barierę dla warunku fiL » 1

12. Kwantowy oscylator harmoniczny

i energia potencjalna cząstki

tonującej drgania hamu

/
liczba naturalna
r
£ « = ( « + b h v
p /

dozwolone energie częstotliwość

kwantowego oscylatora drgań v= o/2n
! harmonicznego
18 Operator wielkości fizycznej

■ O p erato ry W mechanice kwantowej każdej wielkości fizycznej przypisujemy

pewien operator Q Pod pojęciem operatora rozumiemy zbiór działań matematy­
cznych za pom ocą których funkcja wyjściowa Y przekształcana je st w inną funkcję
O . Symbolicznie zapisujemy to w następujący sposób : <t> = Q V ■Na przykład w
przypadku ruchu cząstki wzdłuż linii prostej np. osi OX pędowi przypisujemy
operator p x = Operator ten w działaniu na funkcję ¥ oznacza: utwórz nową
funkcję będącą pierw szą pochodną funkcji ¥ po zmiennej x , a otrzymany wynik
pomnóż przez stałą Plancka h oraz zespoloną \=J^\ Przykład działania tego
operatora na funkcję sin( fa? ) , gdzie k jest pew ną sta łą przedstawiono na
strome obok.
■ Funkcje w łasne i w artości w łasne o p e ra to ra . Dozwolone wartości q jakie
A

może posiadać wielkość fizyczna opisana operatorem Q wyznaczyć można

A

rozwiązując tzw. równanie na wartości własne operatora Q. Rozwiązanie tego

równania polega na znalezieniu takiej funkcji ¥ aby rezultatem działania operatora
Q na funkcję Y była ta sama funkcja ¥ pomnożona przez pew ną stałą. Funkcję
taką nazywamy funkcją w łasną operatora» a odpow iadającą je j s ta łą w artością
w łasną o p e ra to ra . W niektórych przypadkach rozwiązanie rów nania na wartości
własne uzyskać można jedynie dla dyskretnych wartości ąn (zbiór dozwolonych
wartości ą można ponumerować liczbami całkowitymi). N a przykład energia
cząstki swobodnej może być dow olną ale cząstka umieszczona w "studni
potencjału" ( patrz str. 1 8 ) może posiadać tylko pewne ściśle określone wartości
energii. Istnieją też wielkości fizyczne (np. moment pędu) których zbiór wartości
jest zawsze zbiorem dyskretnym ( patrz str. 14 ). Jako przykład poszukajmy funkcji
własnych dla przedstawionego wcześniej operatora p x. Rozpatrywana jako
przykład funkcja sin(kx2) nie je st funkcją w łasną operatora p Xt gdyż w wyniku
podziałania na nią tym operatorem otrzymujemy zupełnie inną funkcję. Funkcją
w łasną tego operatora je st funkcja exp(ifcc), gdzie k je st pew ną s ta łą a i~ J^i .
Aby się o tym przekonać wystarczy podziałać operatorem px na tę funkcję.
Otrzymamy wówczas:
- i fi exp(/far) - f i k exp(tóx)
czy*' p x {exp(ikx)} -fikexp(ikx) .
Tak więc działanie operatora px na funkcję exp(/fcc) daje w rezultacie tę samą
funkcję pom nożoną przez stałą równą tik, czyli funkcja exp(tóx) je st funkcją
własną operatora p x , a tik jego wartością w ła sn ą .

■ O p e ra to r energii całkow itej cząstki. Energii całkowitej cząstki przypisujemy

operator H ( nazywany operatorem H am iltona ) będący sum ą funkcji określającej
zależność energii potencjalnej cząstki od położenia i operatora A mnożonego
przez czynnik zależny od masy cząstki. Wartości energii E cząstki wyznaczyć j
można rozwiązując równanie HW = EW na wartości własne operatora H.
 Mechanika kwantowa 19

13. Operatory
13.1. Przykład działania operatora

definicja
o p e ra to ra p x P xV =

działanie operatora p x na fimkję sin(kx2)

- / fi £ sin(kx2) = - 2 1 fi kx co s(kx2)
c z y li: 01

Px(sm(kx2) = -2iflkxC0$(kx2)

13.2. Funkcje własne i wartości własne operatora

rów nanie na w artości w łasne wartość własna

Q V „ = ą n 'V n

----------------- T ~
funkcja własna

14. Operator energii całkowitej cząstki

d2
A=
d z2
20 Operator momentu pędu

■ O p e ra to r m om entu pędu. W mechanice kwantowej momentowi pędu

przypisujemy cztery operatory: operator kw adratu momentu pędu Z2, oraz trzy
operatory rzutu momentu pędu Lx% Ly, Lz na poszczególne osie układu
współrzędnych Równocześnie określoną wartość m ogą mieć tylko kwadrat
momentu pędu i jeden z jeg o rzutów na oś współrzędnych. D w a pozostałe rzuty są
nieokreślone. O aiacza to, że nie można równocześnie zmierzyć wartości momentu
pędu oraz wartości trzech jeg o składowych, a tym samym nie można określić
kierunku wektora momentu pędu. Równocześnie m ożna zmierzyć jedynie wartość
momentu pędu oraz w artość jednego z je g o rzutów np. Lt - wartość rzutu na oś
OZ.

■ K w antow anie m om entu pędu. Dozwolone wartości jakie może przybierać dana
wielkość fizyczna m uszą być wartościami własnymi przypisanego jej operatora. W
przypadku operatora Z2 nie można dla każdej dowolnej liczby rzeczywistej L, „
znaleźć taką funkcję falową Y , , aby spełnione było równanie na wartości własne.
Funkcje takie istnieją tylko dla pewnych, ściśle określonych wartości L{ . Mówimy
zatem, że moment pędu je st w ielkością skwantowaną. O znacza to, że dowolny
obiekt fizyczny może posiadać moment pędu tylko o pewnych, ściśle określonych
wartościach.

■ K w antow anie rzutu m om entu pędu na w y b ran ą oś. Zagadnienie na wartości

własne operatora rzutu momentu pędu najwygodniej je st przedstawić w sferycz­
nym układzie współrzędnych ( r ,0 > ) Wybierzmy oś OZ jak o oś na k tórą rzutować
będziemy wektor momentu pędu. W tym przypadku operator Z2, rzutu momentu
pędu ma postać operatora różniczkowania po kącie +, a rozwiązaniami równania na
wartości własne będą funkcje w postaci ¥ = C exp(a+ ), gdzie C i a są pewnymi
stałymi. Stałą a w yznaczyć można wstawiając funkcję 4* do rów nania na wartości
własne. Otrzymamy wówczas, że a=i(LJh), gdzie Lz je st pew ną liczbą
rzeczywistą. Tak więc funkcje ¥ = C exp (iL Jh \ spełniają równanie na wartości
własne operatora Z2. Sprawdźmy, czy Lz może być dow olną liczbą rzeczywistą.
Obrót układu współrzędnych o kąt 2n wokół osi OZ nie zmienia wartości funkcji
falowej , czyli exp{i(L /ftX ł+2i0 } =CXP {*(£/&)♦} W arunek ten
będzie spełniony tylko wtedy, gdy LJh będzie pew ną liczbą całkow itą m , czyli
gdy L=mh. Tak w ięc wartość rzutu momentu pędu na w ybraną oś nie może być
dowolna, lecz musi być całkow itą wielokrotnością stałej Plancka h O znacza to, że
wektor momentu pędu układu (obiektu fizycznego) nie może być dowolnie
ustawiony w przestrzeni. Jego kierunek względem wybranej osi musi być taki, aby
jego rzut na tę oś przyjmował wartości będące całkow itą wielokrotnością h
Ponieważ wartość rzutu nie może być w iększa od wartości wielkości rzutowanej,
to wartość m musi być ograniczona . Dla danej wartości momentu pędu określonej
liczbą kwantową / liczba mt może przyjmować wartości: 0, ±1, ± 2 ... i / . Tak
więc istnieje 2/+1 dozwolonych położeń wektora momentu pędu względem
wybranej osi. N a rysunku obok przedstawiono dozwolone położenia dla 1-2.
 Mechanika kwantowa 21

15. Operator momentu pędu

15.1. Kwantowanie momentu pędu

Równanie na wartości własne

operator kwadratu funkcja falowa opisująca

momentu pędu /•ty stan układu

jii = k

dozwolone wartości liczba całkowita

momentu pędu / - O , 1 ,2 , 3...

15.2. Kwantowanie rzutu momentu pędu

Dozwolone ustawienia wektora Równanie na wartości własne
momentu pędu względem
wybranej osi OZ dla /«2.

/
dozwolone wartości liczba całkowita
rzutu momentu m / = 0 ,± l,± 2 ... ± /
pędu

momentu pędu na oś OZ
22 Spin elektronu

■ Spin elektronu. Podobnie jak ładunek elektryczny czy też masę elektron posiada
własny moment pędu L$ nazywany spinem. Wartość spinu określona jest przez spinową
liczbą kwantową s równą 1/2 i wynosi ~ ~ h . Zgodnie z ogólnymi yataHami kwantowa-
ma momentu pędu, spin jest wielkością skwantowaną przestrzennie. Rzut wektora L$ na
wybrany kierunek (np. wyznaczony kierunkiem wektora indukcji zewnętrznego pola
magnetycznego) jest określony spinową, magnetyczną liczbę kwantową mt . Przyjmować
ona może jedną z dwu wartości: « ,* + 1/2 albo « ,« - 1/2. Ustawienie wektora L?
względem wybranego kierunku może być jedynie takie, że jego rzut na ten kierunek jest
równy albo -~h . Spin, oprócz elektronu, posiadają także inne cząstki elementarne
(np. protony, neutrony czy fotony).

■ Własny moment magnetyczny elektronu. Elektron posiada własny moment magne­

tyczny p* związany z jego własnym momentem pędu (spinem) relacją p* = Z ,,
gdzie m, jest masą elektronu Własny moment magnetyczny elektronu ma ten sam
kierunek co spin lecz przeciwny zwrot Ze względu na kwantowanie przestrzenne
wektora ¿*, moment magnetyczny elektronu jest również wielkością skwantowaną
przestrzennie. Wartość jego rzutu na wybraną oś będzie równa p a = -2 p g iR j.
Wielkość p £ = nazywamy magnetonem Bohra Dla m » -1/2 wektor p* będzie
2ntg ■
miał kierunek zgodny z kierunkiem wybranej osi, a dla mt~ \ ł l przeciwny. Na rysunku
poniżej przedstawiono przypadek gdy wybranym kierunkiem jest kierunek wektora
indukcji zewnętrznego pola magnetycznego. Wówczas wektor p* może być ustawiony w
przestrzeni tylko w taki sposób, że jego rzut na oś wyznaczoną kierunkiem wektora
indukcji magnetycznej B będzie równy +p9 albo -pr Tak więc wektor p* musi leżeć
na powierzchni stożka o osi wyznaczonej wektorem B .

Dozwolone położenia momentu magnetycznego

elektronu związanego z posiadaniem przez elektron
spinu. Przedstawiono przypadek gdy rzut momentu
magnetycznego jest równoległy do wektora indukcji
magnetycznej ( m = -l/2 ).

■ Energia elektronu w polu magnetycznym.W zewnętrznym polu magnetycznym o

indukcji B energia potencjalna dipola magnetycznego o dipolowym momencie
magnetycznym p wynosi W ~ - p £ = - p =B. W związku z tym energia elektronu
po umieszczeniu go w zewnętrznym polu magnetycznym o indukcji B ulegnie zmianie o
wartość AE =2ps ms B, zależną od spinowej liczby magnetycznej mt . Dla m$m -1/2
energia elektronu zmaleje o wartość p gB , a dla m ,~+l/2 wzrośnie o wartość p f i .
Oznacza to, źe w polu magnetycznym poziom energetyczny E0 ulegnie rozszczepieniu na
dwa poziomy o energiach: E0-pgB oraz E0+PgB.
 Mechanika kwantowa 23

16. Własny moment pędu elektronu - spin elektronu

= 1) = » £
___________ i 2
v \

wartość własnego liczba spinowa s = ^

momentu pędu
elektronu ^ QZ
spinowa magnetyczna
liczba kwantowa m = ± i

Lsz “ A

t
wartość rzutu spinu na
w ybraną oś 0 2

przestrzenne spinu elektronu

17. Moment magnetyczny elektronu

\*-SZ = +

wartość własnego asa

t
wartość rzutu własnego magneton Bohra
momentu elektronu momentu 9.27x10-* J/T
magnetycznego magnetycznego
U d = - ś tL
2me
18. Energia elektronu w polu magnetycznym

Eq - ? B b
24 Atom wodoru

■ Równanie Schroedingera dla atomu wodoru. Atom wodoru składa się z jednego
elektronu związanego z jądrem - protonem poprzez przyciągające oddziaływanie kulom-
bowskie. Dozwolone stany elektronu w atomie wodoru uzyskujemy rozwiązując odpo­
wiednie równanie Schroedingera Występująca w tym równaniu energia potencjalna jest
kulombowską energią oddziaływania dwóch naładowanych cząstek o tym samym ładunku
i przeciwnych znakach: protonu o ładunku e*1.6 10*1’ C i elektronu o ładunku -e,
znajdujących się w odległości r. Na rys. (górnym) po prawej stronie przedstawiono
energię potencjalną U jako funkcję odległości r elektronu od jądra.

■ Energia elektronu związanego w atomie wodoru. Równanie Schroedingera dla

elektronu w atomie wodoru ma rozwiązanie tylko dla niektórych ściśle określonych
wartości energii E. Te dozwolone stany elektronu, nazywane poziomami energetycznymi,
można ponumerować przy pomocy liczby naturalnej n, która nazywa się główną liczbą
kwantową. Poglądowy sposób przedstawienia poziomów energetycznych pokazano na
rysunku (dolnym) po prawej stronie. Najniższy poziom energetyczny Ex* -13.6 eV. Stan
atomu wodoru, w którym elektron znajduje się na tym poziomie energetycznym nazywa
się stanem podstawowym

■ Widmo promieniowania atomu wodoru. Jeżeli do atomu wodoru dostarczymy

energii z zewnątrz np. na skutek zderzenia z innym atomem albo na skutek absorpcji
kwantu światła, to elektron ze stanu podstawowego może przejść na wyższy poziom
energetyczny albo nawet oderwać się od atomu (atom ulegnie w ten sposób jonizacji).
Elektron przebywa przez czas rzędu 10**s na wyższym poziomie energetycznym, a
następnie wraca bądź to bezpośrednio na poziom podstawowy, bądź poprzez inne
poziomy pośrednie emitując energię w postaci fotonów. Na rysunku (dolnym) po prawej
stronie przedstawiono schemat powstawania serii widmowych promieniowania atomu
wodoru. Zmiana energii elektronu podczas przejścia ze stanu o energii En do stanu o
energii Em równa jest energii emitowanego fotonu równej hv, gdzie v jest częstością
emitowanej fali.
fcv = £ „ - £ m = ^ ( - L - - Ł )
Zeo*2 '-»»2 n r'
Korzystając ze związku v =c/X, gdzie c jest prędkością światła otrzymujemy wzór na
odwrotność długości emitowanej fali. Stosowana w tym wzorze stała Rydberga równa jest
R= = 1.097 x 107m '1.
8e0A3«
■ Model Bobra atomu wodoru. Wzór na energie En elektronu w atomie wodoru, które
otrzymuje się rozwiązując równanie Schroedingera, można otrzymać również stosując
tzw. model Bohra. Model Bohra atomu wodoru opisuje atom wodoru jako układ, w
którym elektron krąży wokół jądra atomu (protonu) po orbitach kołowych. Nie wszystkie
orbity kołowe są dozwolone a tylko takie, dające się ponumerować liczbą naturalną n, na
których elektron ma moment pędu o wartości będącej wielokrotnością stałej h:
m rIfv Jlmmn h .
W powyższym wzorze rn jest promieniem dozwolonej orbity kołowej a vR prędkością
elektronu na tej orbicie. Numer orbity n można utożsamiać z główną liczbą kwantową.
Model Bohra atomu wodoru został wprowadzony przed powstaniem równania Schroe­
dingera Daje on prawidłowe wartości energii elektronu i długości emitowanych fal, nic
nie mówi jednak o innych liczbach kwantowych, od których zależy stan elektronu.
 Fizyka atomu i cząsteczki 25

19. Atom w odoru w mechanice kwantowej

19.1. Równanie Schroedingera

19.2. Dozwolone energie elektronu

26 Atom wodoru

■ Funkcje falow e elek tro n u w atom ie w odoru. Jak wiemy» rozwiązanie równa­
nia Schroedingera dla atomu w odoru polega na znalezieniu dozwolonych energii E
elektronu i funkcji falowych XV. Z& względu na kulistą symetrę potencjału U(r) przy
rozwiązywaniu równania Schroedingera wygodnie je st wprowadzić sferyczny
układ współrzędnych r,<p, 9 . Przy takim wyborze układu współrzędnych funkcję
falową elektronu m ożna zapisać jak o iloczyn dwóch funkcji» z których jedna -
funkcja radialna R(r) zależy tylko od odległości r elektronu od jądra» a druga -
funkcja kątow a Y(9,<p) zależy tylko od współrzędnych kątow ych 9 i <p. Funkcje
falowe elektronów w atomach i cząsteczkach nazywamy o rb itala m i, gdyż są one
kwantowymi odpowiednikami klasycznych orbit elektronu.

■ Liczby kw antow e. K ażda funkcja falowa opisuje nam jed en dozwolony stan
elektronu. Ilość możliwych stanów elektronu równa je st ilości różnych funkcji
falowych otrzymanych z rozwiązania równania Schroedingera. Funkcje falowe
elektronu w atomie wodoru dadzą się ponumerować przy pomocy trzech liczb
całkowitych n. I i mt zw anych liczbami kwantowymi. (Istnieje jeszcze związana
ze spinem czw arta liczba kw antow ą mf - opisana w rozdziale 16). Funkcja radialna
R(r) zależy od n i / a funkcja kątowa Y(9,<p) od / i mt Z prawej strony podano
przykłady kilku funkcji falowych elektronu. Energia elektronu w atomie wodoru
En zależy jedynie od głównej liczby kwantowej n (n= 1,2,3...). Elektron
posiadający określoną energię może znajdować się w różnych stanach opisanych
liczbami kwantowymi / i mt Stany o różnych wartościach orbitalnej (azymutalnej
bądź też pobocznej) liczby kwantowej / (/= 0 ,l,...n -l), różnią się wartością
orbitalnego momentu pędu. Stany dla /=0 nazyw ają się stanami s, stany dla /=1
stanami p, stany dla 1=2 stanami d , następne f , g , h itd. w edług alfabetu. Wartość
głównej liczby kwantowej n podaje się przed umownym oznaczeniem liczby
kwantowej /. Ponieważ / jest zawsze mniejsze niż n, to możliwe są następujące
stany elektronu: \s, 2s, 2p. 3s, 3p, 3d, 4s, 4p, 4d. 4 f itd. Liczba kwantowa m/ jest
związana z rzutem wektora momentu pędu na wyróżniony kierunek np. oś OZ. Dla
danego / możliwych jest 21+1 stanów różniących się liczbą kw antow ą mt

■ D egeneracja stanów . Stany o jednakow ych energiach nazywamy stanam i

zdegenerow anym i (zwyrodniałymi), a liczbę stanów o jednakow ych wartościach
energii krotnością degeneracji odpowiedniego poziomu energetycznego. Biorąc
pod uwagę, że każdej wartości orbitalnej liczby kwantowej / odpowiada 2/+1
wartości liczby kwantowej m; otrzymujemy w zór na krotność degeneracji
poziomów energetycznych w atomie wodoru:
n-\
Z ( 2 / + l ) = n 2.
h=0
Uwzględnienie spinu elektronu prowadzi do podwojenia liczby dozwolonych
stanów, gdyż dla każdego możliwe są 2 stany różniące się liczbą kw antow ą ms.
 Fizyka atomu i cząsteczki 27

19.4. Funkcje falowe elektronu w atomie wodoru

^ n im i
4 — ^ — H P — t -----------------------------------------------------

funkcja falowa funkcja radialna funkcja kątowa

elektronu

związek pomiędzy współrzędnymi sferycznymi

r,9,<p a współrzędnymi kartezjańskimi x,y,z

19.5. Liczby kwantowe

4
n - 1,2,3... - główna liczba kw antow a opisująca energię elektronu
/ = 0 ,1 ,2 .,.,« - 1 - o rb italn a liczba kw antow a opisująca moment pędu elektronu
m /= 0 ,± 1 ,..,± / - m agnetyczna liczba kw antow a opisująca rzut moment pędu
elektronu na wyróżniony kierunek w przestrzeni
ms = ± x - m agnetyczna spinow a liczba kw antow a

19.6. Przykłady stanów elektronu w atomie wodoru

28 Atom wodoru

■ Funkcja falow a elektronu w stan ie podstaw ow ym ato m u w odoru (stan Is).

Stan podstawowy elektronu w atomie w odom t j . stan, w którym elektron ma
najniższą dozwoloną energię, opisują liczby kwantowe n=\t /=0, rrt/^O Funkcja
falowa elektronu zależy w tym przypadku tylko od odległości od jądra r. Taką
sferyczną symetrię m ają wszystkie orbitale typu s t j . funkcje falowe odpowiada­
jące wartości /=0 dla dowolnych liczb kwantowych n. C zęsto przedstawia się
orbita) s symbolicznie, tak ja k na rysunku po prawej stronie, w postaci kuli z
kropką w środku oznaczającą jądro. W ykres po prawej stronie przedstawia funkcję
falową elektronu w atomie wodoru dla stanu podstawowego T 100, której wartość
monofonicznie maleje do zera wraz ze wzrostem odległości r od jądra. We wzorze
na funkcję falow ą występuje charakterystyczna w ielkość rB . Jest ona równa
promieniowi pierwszej orbity w modelu Bohra. W modelu Bohra elektron o
najniższej możliwej energii porusza się właśnie po tej orbicie. N a wykresie z
prawej strony zaznaczono odległość r=r^

■ R adialna gęstość praw dopodobieństw a. W cześniej zdefiniwaliśmy gęstość

praw dopodobieństw a znalezienia cząstki w otoczeniu danego punktu przestrzeni
ja k o kwadrat modułu funkcji falowej |^F|2. Zdefiniujmy
teraz radialną gęstość prawdopodobieństwa P(r) w ten
sposób, że P(r)Ar je st prawdopodobieństwem tego, że
elektron znajduje się w warstwie sferycznej o promieniu r
i grubości Ar (patrz rysunek obok). O bjętość tej warstwy
równa je st AK=4jrr“Ar. Ponieważ lł/2(r)A F jest
prawdopodobieństwem tego, że elektron znajduje się w
objętości b V możemy napisać, że
Pir)br= |'F(r)|2AK=|4'(r)l24itr2Ar.
Dzieląc otrzymane wyrażenie przez Ar otrzymujemy wzór na radialną gęstość
prawdopodobieństwa P(r).

■ R adialna gęstość praw dopodobieństw a dla stan u podstaw ow ego. Dla stanu
podstawowego atomu wodoru gęstość prawdopodobieństwa znalezienia elektronu
w danym punkcie przestrzeni wynosi
|'F (r, 8, <p)|2 = V 2(r) = A r e ^ B

i stąd gęstość radialna P{r) = ( 4 / r |) r 2e x p (-2 r/r£ ). Funkcję tę przedstawia wykres

z prawej strony. Jak widać ma ona maksimum dla r = r B , tj, Innymi słowy według
mechaniki kwantowej elektron może przebywać w całej przestrzeni, jednakże
"najczęściej" przebywa on w odległości od jądra odpowiadającej promieniowi
pierwszej orbity w modelu Bohra Można pokazać, że również dla niektórych
stanów wzbudzonych radialna gęstość prawdopodobieństwa jest największa dla
odległości od jądra odpowiadających promieniom kolejnych orbit bohrowskich.
 Fizyka atomu i cząsteczki 29

20. Atom wodoru w stanie podstawowym

20.1. Funkcja falowa elektronu

orbital typu s • częste przedstawienie

funkcji falowej elektronu w stanie s ,
które pokazuje je j sferyczną symetrię

funkcja falowa elektronu

w stanie podstawowym
atomu wodoru -w stanie \s

rB 1.0 2.0 r[A ]

i = — l — e ~ r lr B
\
’« ' i o o M promień pierwszej orbity
In rB w modelu Bohra

20.2 Radialna gęstość prawdopodobieństwa

▼ * I gęstość praw dopodobieństw a-

= 4nrZ\ |* —I-------kwadrat modułu funkcji falowej
30 Atom wodoru w zewnętrznym polu magnetycznym

■ O rbitalny m om ent m agnetyczny. Elektron znajdujący się w atomie wodoru na

orbicie określonej liczbami kwantowymi posiada orbitalny moment pędu o
wartości L = hjl(l + 1) oraz związany z nim orbitalny moment magnetyczny p r
Wyznaczony doświadczalnie stosunek wartości orbitalnego momentu magnety­
cznego p, do wartości związanego z nim orbitalnego momentu pędu L je st równy :
P/ t
L 2me
Moment pędu i moment magnetyczny m ają ten sam kierunek i przeciwne zwroty:

■ Atom w odoru w zew nętrznym polu m agnetycznym . W nieobecności zewnę­

trznego pola magnetycznego energia całkow ita elektronu w atomie wodoru zależy
jedynie od liczby kwantowej rt. W łączenie zewnętrznego pola magnetycznego o
indukcji B powoduje zmianę energii elektronu w w yniku oddziaływania momentu
magnetycznego elektronu ( będącego złożeniem orbitalnego oraz własnego
momentu magnetycznego) z zewnętrznym polem magnetycznym. Dla słabych pól
magnetycznych zmiana energii związana z posiadanym przez elektron własnym
momentem magnetycznym je st dużo m niejsza niż zmiana w yw ołana oddziaływa­
niem pola magnetycznego z orbitalnym momentem magnetycznym elektronu.
Zmiana ta jest proporcjonalna do wartości indukcji zewnętrznego pola
magnetycznego By oraz wartości rzutu orbitalnego momentu pędu elektronu na
kierunek zewnętrznego pola magnetycznego AE = -\i^ B W artość można
wyznaczyć korzystając z wartości rzutu momentu pędu L=mfi na kierunek pola
magnetycznego:

gdzie stałą [iB=ehflmt nazywamy magnetonem Bohra. Tak więc zewnętrzne pole
magnetyczne powoduje rozszczepienie poziom u energetycznego o pobocznej
liczbie kwantowej / na 2/+1 podpoziomów. Odległość energetyczna pomiędzy
sąsiadującymi podpoziomami jest jednakow a i wynosi \igB.
N a rysunku obok przedstawiono przykładowo rozszczepienie w zewnętrznym
polu magnetycznym stanów energetycznych \s i 2 p. Stan l i nie ulega rozszcze­
pieniu, gdyż odpowiada mu tylko jedna liczba magnetyczna m,=0. Stan 2p ulega
rozszczepieniu na trzy podpoziomy o energiach różniących się o pgB. Przy braku
zewnętrznego pola magnetycznego wszystkie elektrony znajdujące się w stanie 2p
posiadają tę sam ą energię. Przechodząc ze stanu 2p do stanu \s em itują one fotony
dające widmo emisyjne o częstości <o0. W łączenie zew nętrznego pola magnety­
cznego powoduje pojawienie się w widmie emisyjnym dw u nowych linii
emisyjnych o częstościach mo-Ao> i <o0+A<o, gdzie

Aa) =
h
 Fizyka atomu i cząsteczki 31

21. Orbitalny m om ent magnetyczny atomu w odoru

orbitalny moment
orbitalny L * pędu elektronu
moment 2 m.
Æ i
magnetyczny
elektronu
wartość
orbitalnego
momentu
magnetycznego
magneton Bohra
orbitalna liczba
kw antow a elektronu

w artość rzutu magnetyczna liczba

momentu — M-/z = kwantowa
magnetycznego

22. Atom u w odoru w zewnętrznym polu magnetycznym

energia stanu podstawowego
/ ( H . H ) , mt* 0 )

energia elektronu na
orbicie o liczbach
kwantowych n , l , m t główna liczba kwantowa

B- 0 B *o m
l
1
2p< 0
.1

różnica częstości tUûÆ -Ae>) Acd5 à (c o +Acd)

dwu kolejnych
linii widmowych
\s
0
32 Atomy wieloelektronowe

■ Równanie Scbroedingera dla atomów wieloelektronowycb. W atomie wodoru

energia potencjalna elektronu występująca w równaniu Scbroedingera wynika jedynie z
oddziaływania kulombowskiego pomiędzy elektronem i jądrem. W atomie wielodektro-
nowym we wzorze na energię potencjalną, oprócz oddziaływania elektronów z jądrem,
należy dodatkowo uwzględnić energię oddziaływania pomiędzy elektronami. Dany
elektron porusza się w polu jądra o ładunku +Z t (gdzie Z- liczba atomowa) i polu
wytworzonym przez pozostałe (Z-I) elektronów. Z dobrym przybliżeniem można przyjąć,
że pozostałe elektrony tworzą ujemnie naładowaną chmurę elektronową o symetrii
sferycznej. Skutkiem tego w atomie wieloelektronowym energia potencjalna zależy
jedynie od odległości od jądra U -(/(r).
■ Stany elektrooowe w atomie wieloelektronowym. Podobnie jak w atomie wodoru
elektron w atomie wieloelektronowym może znajdować się w ściśle określonych stanach,
opisywanych przez funkcje falowe. Stany elektronu w atomie wieloelektronowym dadzą
się, tak jak w atomie wodoru, ponumerować przy pomocy liczb kwantowych n, /, m, tm% .
W atomie wieloelektronowym energia elektronu zależy od dwu liczb kwantowych n i /
podczas gdy w atomie wodoru jedynie od głównej liczby kwantowej n Na przykład w
atomie węgla elektron w stanie 2s ma energię £ w=-17.52eV, a w stanie 2p Bitm *8.97eV,
natomiast w atomie wodoru elektron w stanie 2s jak i w stanie 2p ma taką samą wartość
energii równą £ „ = £ „ = - 13.6/ 22eV - - 3.6 eV.

■ Powłoki, podpowlokl Ze stanów elektronowych w atomie wieloelektronowym można

wyodrębnić grupy, nazywane podpowłokami, z których każda scharakteryzowana jest
określoną wartością liczb kwantowych * i /. Dla danej wartości / istnieje 2/+1 możli­
wych stanów różniących się liczbą kwantową m. Z kolei każdy z powyższych stanów
składa się z dwóch stanów różniących się orientacją spinu -spin Mw górę", lub
mtm - spin "w dół"). Tak więc całkowita ilość stanów z których składa się podpowłoka
wynosi 2(2/+l). Dla podpowłoki s (Mi) liczba ta wynosi 2, dla p (/=!) - 6 itd. (patrz
tabelka obok). Zwróćmy uwagę, że o ile liczba stanów w podpowłóce zależy jedynie od /,
to energia elektronu w podpowłóce zależy od n i /. Przez powłokę rozumie się zbiór
podpowłok o tej samej wartości głównej liczby kwantowej n. Powłoki odpowiadające
wartościom n=l,2,3,... są oznaczane literami K,L,M.... . W tabelce obok pokazano ile
elektronów może (maksymalnie) znaleźć się na kolejnych podpowłokach. Liczba
elektronów na n - tej powłoce wynosi :
' i 1 2(2/ + l ) = 2* 2.
/-O
■ Konfiguracja elektronów w atomie. Elektrony w stanie podstawowym atomu zajmują
kolejno miejsca w podpowłokach i powłokach o wzrastającej energii aż do ich całkowi­
tego zapełnienia tworząc konfiguracją elektronów w atomie. Przykładowo konfiguracja
elektronów w kilku atomach ma postać (duże liczby oznaczają numer powłoki a małe
liczby ilość elektronów w podpowłóce oznaczonej odpowiednią literą):
H: \s \ He: U2; U: ls22r‘; B: ls 22 i V ; Al: I i 32 il2p‘3 r3 p l.
Z konfiguracją elektronów w atomie ściśle związane $ą ich własności chemiczne. Szcze­
gólne znaczenie w chemii ma konfiguracja elektronów na podpowłokach s i p ostatniej
powłoki (powłoki o najwyższych energiach). Atomy, które mają tę samą konfigurację
elektronów na ostatniej powłoce mają podobne własności chemiczne, jak np. B i Al.
 Fizyka atomu i cząsteczki 33

23. Stany elektronu w atomie wieloelektronowym

24. Zakaz Pauliego dla elektronów w atomach

E lektrony w atom ie m uszą różnić się przynajm niej
je d n ą liczbą kw antow ą - czyli w jednym stanie kw antow ym ,
opisanym czterem a liczbam i kw antow ym i,
może się znajdow ać co najw yżej jed en elektron

25. Obsadzenie powłok i podpowłok przez elektrony

pow loką K L M IX n
liczba elektronów 2 8 18 32 2n

pod powloką s P d / l
liczba elektronów 2 6 10 14 2(21+1)
34 Promieniowanie rentgenowskie

■ W ytw arzanie prom ieni rentgenow skich (prom ieni X). D o wytwarzania
promieniowania rentgenowskiego (promieniowania X) służą lampy rentgenowskie
W starszych typach lamp rentgenowskich elektrony s ą emitowane przez rozżarzoną
katodę wolframową, a następnie rozpędzane różnicą potencjałów ( / * 10 +100 kV,
przyłożoną między katodą a anodą. Rozpędzone przez pole elektryczne elektrony
uderzają w anodę, która staje się źródłem promieni rentgenowskich. W idmo pro­
mieniowania rentgenowskiego (patrz rysunek obok) składa się z:
1 . ciągłego widma hamowania,
2 . widma charakterystycznego, pojawiającego się, w postaci w ąskich pików,
na tle widma ciągłego.
■ C iągłe w idm o ham ow ania. Rozpędzone różnicą potencjałów U elektrony
mające energię E ^ e U przenikając w głąb anody zderzają się z atomami i tracą
przy tym posiadaną energię kinetyczną. Przy każdym zderzeniu energia kinetyczna
Bk danego elektronu zostaje, w części lub w całości,
zamieniona na energię promieniowania rentgenow­
E k~ b E k
skiego. Ponieważ straty energii AEk przy każdym
zderzeniu są różne, to w ysyłane je st promieniowanie
o różnych częstościach v. Częstość wysyłanego
fotonu nie może być jednakże w iększa niż graniczna
wartość v taka, że hvgr = e U . Foton o energii
równej hvgr powstaje wówczas, gdy elektron
padający na anodę traci całą sw oją energię kine-
tyczną w jednym zderzeniu. Częstości granicznej wysyłanego fotonu odpowiada
i —Ł c —ch vn
minimalna długość fali ta k ą że ''•min “ vgr ~ ey

■ W idm o ch arak tery sty czn e zależy od rodzaju materiału anody, a konkretnie od
energii wewnętrznych pow łok elektronowych atom ów wchodzących w skład
anody N a rysunku obok przedstawiono uproszczony schemat powstawania
rentgenowskich serii widmowych typu K . Jeżeli, w wyniku zderzenia rozpędzone­
go elektronu z atomem anody zostanie wybity elektron z powłoki K, to na
opróżnione miejsce może przejść jeden z elektronów z pow łok L, M, N lub wyż­
szych wypromieniowując nadmiar energii w postaci fotonu z zakresu widma X,
przy czym zmiana energii elektronu równa jest energii emitowanego fotonu hv.

■ Praw o M oseleya. Aby znaleźć częstość v emitowanego promieniowania może­

my się posłużyć wzorem analogicznym do wzoru dla atomu wodoru (patrz 19.3):

W powyższym wzorze uwzględniono fakt, że na dany elektron oddziaływuje jądro

o ładunku +Ze ( a nie +e jak dla atomu wodoru), ja k również pozostałe elektrony
Obecność pozostałych elektronów osłabia pole elektryczne jądra. Uwzględnia się
to zastępując Z przez Z - a , gdzie o nazywa się stałą ekranowania. Przykładowo
dla przejść na powłokę K a - 1 , a dla przejść na powłokę L a =7.5.
 Fizyka atomu i cząsteczki 35

26. Widma rentgenowskie

26.1. Widmo hamowania
widmo charakterystyczne

częstotliwość fali — Vv = C(Z - CT* stała ekranowania

rentgenowskiego widma
charakterystycznego

stała zależna od liczba atomowa pierwiastka

rodzaju linii widma tworzącego materiał anody
36 Budowa cząsteczek

■ Wiązanie kowalencyjne na przykładzie cząsteczki Hr Niech V , i *F2 będą funkcjami

falowymi elektronu (orbitalami atomowymi) w atomach 1 i 2 wodoru w stanie podstawo­
wym (patrz rysunek obok). Przy zbliżeniu do siebie dwóch atomów wodoru powstaje
cząsteczka w której elektrony należące uprzednio do dwóch różnych atomów wodoru
ulegają "uwspóliueniu". Zgodnie z mechaniką kwantową stany elektronów w cząsteczce
możemy opisać przy pomocy funkcji falowych ¥ , które są kombinacjami liniowymi
znanych funkcji atomowych'Pf i ^ 2 >czyli 'P * C j 'P | +C2'P2-
Funkcję falową ¥ nazywamy również orbitalem molekularnym. Można pokazać, że
możliwe są dwa orbitale molekularne cząsteczki Ht :
a) orbital wiążący 4/ y = 4 ' | + ^ 2 »
b) orbital antywiążący = ¥ | - 4*2 •
Elektrony w stanie opisywanym funkcją V w mają niższą a w stanie *VA - wyższą energię
(o około 4.75 eV) niż w w stanie podstawowym atomu wodoru (patrz rysunek po prawej
stronie). Stan opisywany funkcją jest więc stanem podstawowym, a funkcją
stanem wzbudzonym cząsteczki. Wiemy, że kwadrat modułu funkcji falowej | ¥ | 2 jest
gęstością prawdopodobieństwa znalezienia elektronu, którego stan opisywany jest
funkcją falową 4/. Zatem wielkość e |4 '|2to nic innego jak rozkład gęstości ładunku
elektrooowego (rozkład "chmury elektronowej") w cząsteczce. Dla orbitalu wiążącego i
antywiążącego mamy: «|<(V|2 = *(>F? + 4*1+ 2

Obok (z lewej strony) pokazano rozkład gęstości ładunku

elektronowego dla orbitalu wiążącego i antywiążącego, dla
kierunku wzdłuż linii łączącej jądra atomów wodoru w
cząsteczce. W środku odległości między jądrami wartości
funkcji falowych 4/, i są sobie równe i gęstość ładunku w
tym punkcie wynosi tlY jy l2 = 4 * l4 ']l2 oraz el'P ^I2 = 0.
Tak więc w przypadku orbitalu wiążącego nastąpiło
przesunięcie "chmury elektronowej" do obszaru między-
atomowego. Przesunięcie to jest odpowiedzialne za wiązanie ze sobą obu jąder wodoru w
cząsteczce Hl (dlatego mówimy o orbitalu wiążącym).

■ Wiązanie jonowe. Mechanizm powstania wiązania jonowego najłatwiej jest wyjaśnić

poglądowo jako przeskok elektronu z jednego atomu do drugiego a następnie powstanie
elektrostatycznego przyciągania się powstałych jonów; anionu i kationu (patrz rysunek po
prawej stronie). Na oderwanie elektronu od atomu potrzebna jest energia jonizacji Ej , a
przy przyłączeniu się elektronu do atomu wydziela się pewna ilość energii zwana energią
powinowactwa Ep. Np. dla Na Ej *5.1eV, a dla Ci £ *3.6 eV. Różnica tych energii jest
co prawda większa od zera ( £ /£ , >0), ale powstałe jony przyciągają się siłą
elektrostatyczną, co powoduje obniżenie energii układu o wartość (w przybliżeniu)
4« 0r'
gdzie r jest odległością między jonami. Przy pewnej odległości r=R (długość wiązania)
całkowita energia osiąga minimum i jest ona wtedy mniejsza od energii początkowej
układu. Zmniejszaniu się odległości między jonami poniżej R przeciwdziałają siły
odpychania zamkniętych powłok elektronowych. Dla NaCl wartość £*0.236 nm, a
energia wiązania jonowego wynosi £ s - 4 ,2 e V .
 Fizyka atomu i cząsteczki

27. 8udow a cząsteczek

27.1. Wiązania kowalencyjne (homeopolarne)
orbitale cząsteczki H2

1-V 2

w cząsteczce wodoru ---------- ► \A r $

Schemat powstawania orbitali molekularnych w cząsteczce H2

energia elektronu
w stanie 4 ^

energia elektronu
w stanie

27.2 Wiązania jonowe (heteropolarne)

© r ~ * ©

energia wiązania energia jonizacji przejście elektronu

jonow ego
z atomu Na do atomu Cl

elektrostatyczna
energia przyciągania
się anionu i kationu
energia powinowactwa

odległość między
©o NaCl

jonam i w cząsteczce
38 Emisja wymuszona

■ Em isji spontaniczna i wymuszona. Przejście atomów ze stanu wzbudzonego do stanu

podstawowego może zachodzić samorzutnie bez wpływu czynników zewnętrznych, lub w
wyniku oddziaływania z innym fotonem o energii równej energii przejścia ze stanu
wzbudzonego do stanu podstawowego. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z
emisję spontaniczną, procesem w którym emisja fotonów zachodzi w przypadkowych
momentach czasu, a fotony emitowane są w przypadkowych kierunkach. W wyniku
takiego procesu we wszystkich kierunkach przestrzeni emitowana jest niespolaryzowana
fala elektromagnetyczna. W drugim przypadku mówimy o emisji wymuszonej. W
wyniku tego procesu emitowany jest dodatkowy foton o częstości równej częstości fotonu
wymuszającego przejście. Oba fotony mają ten sam kierunek propagacji, a powstała fala
jest monochromatyczną, spójną falą spolaryzowaną.

■ Inwersja obsadzeń. W ośrodku, przez który przechodzi fala elektromagnetyczna za­

chodzą równocześnie procesy absorbcji oraz emisji spontanicznej i wymuszonej. Aby
emisja wymuszona, konieczna do wystąpienia akcji laserowej, przeważała nad absorpcją,
w stanie wzbudzonym musi znajdować się więcej elektronów niż w stanie podstawowym.
Stan taki nazywamy inwersją obsadzeń. Można go osiągnąć np. poprzez intensywne
pobudzenie optyczne trw. pompowanie optyczne ośrodka. Proces ten polega na intensy­
wnym "oświetleniu" ośrodka falą elektromagnetyczną o energii fotonów większej niż
energia przejścia elektronów ze stanu podstawowego na poziom wzbudzony. Aby możli­
wa była inwersja obsadzeń, to conajmniej jeden z poziomów wzbudzonych musi być
poziomeo metastabUnym, tj. poziomem o stosunkowo długim czasie przebywania na
nim elektronów. Czas ten powinien być wystarczająco długi aby ilość elektronów
przechodzących w stan wzbudzony przewyższała liczba elektronów powracających do
stanu podstawowego w wyniku emisji spontanicznej.

■ Laser rubinowy. Na rysunku obok pokazano schemat poziomów energetycznych

trójpoziomowego lasera rubinowego. W laserze tym przejścia "laserowe" zachodzą
pomiędzy poziomami jonów Cr+3 wbudowanych w sieć krystaliczną AI20 3.W wyniku
pompowania optycznego następuje przejście elektronów ze stanu podstawowego do
jednego z dwu szerokich poziomów wzbudzonych tzw. pasm absorbcji. Tak wzbudzone
elektrony "spadają" bardzo szybko (po czasie okołolO’7 s ) na poziom metastabilny o
stosunkowo długim czasie życia (3 ms). Przejście to jest przejściem bezpromienistym, a
nadmiar energii oddawany jest sieci krystalicznej. Przejścia z poziomu metastabilnego na
poziom podstawowy mogą wywołać powstanie akcji laserowej.

■ Przebieg akcji laserowej. Foton wyemitowany w wyniku emisji spontanicznej

prostopadle do powierzchni luster przebiegając obszar roboczy lasera wywołuje emisję
wymuszoną wzbudzonych atomów znajdujących się na jego drodze. Powoduje to poja­
wienie się wiązki fotonów (fali elektromagnetycznej) rozchodzącej się prostopadle do
powierzchni luster. Przy każdorazowym przejściu wiązki przez obszar roboczy lasera
oddziaływuje ona ze wzbudzonymi atomami, wymuszając coraz więcej aktów emisji,
zwiększając tym samym liczbę fotonów we wiązce. Wszystkie fotony mają tę samą
częstotliwość, polaryzację i kierunek propagacji. Powstaje równoległa wiązka monochro­
matycznej fali spójnej, wiązka światła laserowego. Równoległość wiązki jest ograniczona
jedynie efektami dyspersyjnymi związanymi z układem optycznym. Aby w wyniku inter­
ferencji fal rozchodzących się w przeciwnych kierunkach nie występowało ich wzajemne
wygaszanie, odległość pomiędzy lustrami musi być taka, aby powstała fala stojąca.
 Fizyka atomu i cząsteczki 39

28. Emisja w ym uszona

elektron w stanie
foton wzbudzonym

poziom .
wzbudzony
\A A A ->
hu = E | —£"2
/iu = E 1 - £"2
poziom - ---------- L
podstawowy
przed em isją po emisji

29. Schemat poziom ów energetycznych lasera

przejścia

poziom
metastabilny

Schemat poziom ów energetycznych trójpoziomowego lasera rubinowego

30. Przebieg akcji laserowej

wiqzka promieni
1 / laserowych

lustro
nieprzepuszczalne
lustro
emisja półprzepuszczalne
spontaniczna
40 Elektrony w metalu

■ Gęstość stanów . W mechanice kwantowej ważnym pojęciem je s t pojęcie stanu.

Stan cząstki opisuje funkcja falowa (inaczej funkcja stanu). Stany cząstki można
ponumerować. W przypadku atom u stany elektronu s ą num erowane przy pomocy
liczb kwantowych n, l, mr Elektrony w metalu z dobrym przybliżeniem
możemy traktować ja k cząstki swobodne. Stany cząstki swobodnej opisywane są
poprzez współrzędne w ektora falowego k = (kXtky ,k2)y a

energie w ynoszą £ = * ^ - = * Z^ ) ł . Jak w idać elektrony,

których stany opisywane są wektorami falowymi o jedna­
kowej długości m ają takie same energie. W przestrzeni
w ektorów falowych będą to stany, leżące na powierzchni
sfery o promieniu k. N a rysunku obok zaznaczono stany w
przestrzeni wektora falowego zawarte między sferami o
promieniu ^ i ^+cUr. Elektrony w tych stanach m ają energie w przedziale E i
Licząc ilość stanów (na jednostkę objętości w przestrzeni {xyy 7z)) zaw artą w tym
przedziale energii, a następnie dzieląc j ą przez szerokość tego przedziału, czyli dE,
otrzymujemy przedstawiony wzór na gęstość stanów g(E).

■ Funkcja rozkładu F erm iego-D iraca zw ana również funkcją prawdopodobień­

stwa określa prawdopodobieństwo obsadzenia przez elektrony dozwolonych
stanów energetycznych. Dla T- 0 funkcja rozkładu Fermiego-Diraca m a wartość 1
dla energii O ś E ź E p - i 0 dla energii powyżej EF . Ten charakter funkcji rozkładu
można uzasadnić następująco. Zgodnie z zakazem Pauliego w jednym stanie nie
m ogą się znajdować więcej niż dw a elektrony różniące się orientacją spinów. W
temperaturze zera bezwzględnego (T =0), elektrony zajm ują kolejne stany o możli­
wie najniższej energii. Gdyby elektrony miały własności gazu klasycznego (brak
zakazu Pauliego), to oczywiście dla T=0 w szystkie zajęłyby najniższy poziom
energetyczny, czyli poziom o energii (kinetycznej) równej zeru. Jednakże dla
elektronów w metalu, ze względu na zakaz Pauliego, w T~0 elektrony obsadzają
kolejno stany o coraz wyższej energii aż do pewnej energii m aksym alnej, którą
nazywamy energią Fermiego EF . Funkcja rozkładu dla 7 > 0 różni się od funkcji
dla 7 = 0 tym, że zamiast skokowej zmiany funkcji od I do 0 dla energii równej EF
mamy w pobliżu energii Fermiego rozm ycie term iczne funkcji rozkładu. Jest ono
tym większe im w yższa je st temperatura. W metalach aż do temperatury topnienia
rozmycie termiczne je st małe w porównaniu z Ef i często z dobrym przybliżeniem
możemy dalej stosować funkcję rozkładu dla 7*=0.

■ O bsadzenie dozw olonych stanów p rzez elek tro n y N(E) określone jest
iloczynem gęstości stanów g(E) i funkcji rozkładu Fermiego-Diraca J[E).
Koncentrację elektronów, czyli ilość elektronów w jednostce objętości,
otrzymujemy sumując (całkując) wszystkie elektrony zajm ujące kolejno coraz
wyższe energie. W metalach z dobrym przybliżeniem możemy stosować funkcję
rozkładu dla 7 = 0, a więc zamiast N(E) możemy w staw ić g(E ) i całkowanie
przeprowadzić do EF gdyż dla wyższych e n e rg ii/£ } = 0.
 Fizyka ciała stałego 41

31. Swobodne elektrony w metalu

masa elektronu energia elektronu swobodnego £ - t l 2^2

E
Í 2
1 -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

gęstość stanów » liczba stanów w 2 l

jednostce objętości przypadających S'
na jednostkowy Drzedział energii * oóO
2 4 6 S 10
Energia (eV)

funkcja rozkładu Fermiego - D iraca— +j{E)

* r = 0K
1

exp[(£-£jr)/*71+l
Y T = 1000K
^ ~

2 4
K 8 10
"
energia Fermiego
/ ------------------ ‘
Energia (eV)

funkcja obsadzenia
stanów przez elektrony

koncentracja
oo E f
elektronów * n - f N ( E ) d E = J g ( £ ) d £ ~ E 3J 2
w metalu 0 0
42 Struktura pasmowa ciał stałych

■ Pasma energetyczne. Elektrony w krysztale poruszają się w periodycznym polu

potencjalnym pochodzącym od atomów tworzących sieć krystaliczną W wyniku tego nie
wszystkie energie elektronu są dozwolone. Wartości dozwolonych energii dla elektronów
mają postać szeregu następujących po sobie pasm (pasm energetycznych) rozdzielonych
obszarami energii wzbronionych (patrz rysunek po prawej stronie). W granicach jednego
pasma energia jest ciągłą funkcją wektora falowego. Obszar przestrzeni wektorów
falowych k odpowiadający ciągłym zmianom energii elektronu w krysztale nosi nazwę
strefy Brillouina. W kryształach trójwymiarowych granice stref Brillouina mają postać
wielościanów foremnych. N a granicach stref występuje skok energii. N a rysunku pokaza­
no zależność B(k) w przypadku istnienia pola periodycznego dla kryształu jednowymiaro­
wego. Widać obszary należące do dwóch pierwszych stref, odpowiadające im pasma
energetyczne i obszar energii wzbronionych między pasmami • przerw ę energetyczną.
Jeżeli przerwa energetyczna pomiędzy nawyższym pasmem, które jest zajęte elektronami
(pasmem walencyjnym) a najniższym pustym (pasmem przewodnictwa) jest duża
{Eg i. 2 -i- 3 eV), to kryształ taki jest izolatorem, jeżeli 0 5 Eg < 2 + 3 eV, to kryształ jest
pólprzewodnikem, a jeżeli najwyższe pasmo jest jedynie częściowo zajęte elektronami
lub pasmo walencyjne i przewodnictwa przekrywają się to kryształ taki jest metalem.

■ Energia elektronu w krysztale. Zależność energii od wektora falowego dla elektronu

w krysztale ma postać E = gdzie m* jest tzw. masą efektywną elektonu. Jest więc
2/71
ona bardzo podobna do zależności dla cząstki swobodnej (patrz rozdz. 9). Należy dodać,
że masa efektywna różni się od masy elektronu swobodnego i dodatkowo może być
funkcją wektora falowego k.

■ Prędkość elektronu w krysztale. Zgodnie z hipotezą de Broglie'a możemy elektron w

krysztale traktować jako falę materii. Prędkość elektronu w krysztale należy utożsamiać z
prędkością grupową tej fali v = ~ . gdzie co jest częstością fali. Z drugiej strony, zgodnie
z hipotezą de Broglie'a, związek między energią cząstki a częstością fali materii ma
postać Emfl(o. skąd uzyskujemy wzór na prędkość elektronu w krysztale:

■ Ruch elektronu w krysztale pod wpływem sil zewnętrznych. Niech na elektron

działa siła zewnętrzna F (może to być siła od zewnętrznego pola elektrycznego). Siła ta
w czasie dt wykonuje pracę d IV*Fvdt, która powoduje zwiększenie energii elektronu o
dE. Mamy więc
dW=dE = ^ ó k oraz dW = F vdt= ^dt.
dk ffók
Wynika stąd, że ^ = ff *
Z kolei różniczkując wyrażenie na prędkość v po czasie otrzymujemy, wzór na
d y - i d Y d E ^ _ l d 2£ d * _ 1 d2E F 1 d2E r
przyspieszenie ^ " f i ^ 2 ii ~ h ~ n2 ^ '
Porównując otrzymane wyrażenie z drugą zasadą dynamiki Newtona widzimy, że wiel-
1 A 2 JT
kość ma sens odwrotności masy. Jeżeli energię elektronu w krysztale zapiszemy

< 2 ł2 i j 2 r i
wpostaci E = ^ r tomamy, ż e - — =^ .
r Fizyka ciała stałego 43

32. Pasma energetyczne

zależność E (k) zależność E (k) dla elektronu w przypadku

dla elektronu swobodnego istnienia pola periodycznego kryształu

^ przerwa
energetyczna
(pasmo energii
wzbronionych)

pasmo energii
dozwolonych

zależność energii od w ek to ra
falowego w p rz y p a d k u p erio ­ ^ 2 ] ^ ^ ^ y e k t o r falowy elektronu
dycznego pola k ry ształu — •E =
2m m asa efektywna

33. Dynamika elektronów w krysztale

prędkość elektronu w krysztale

*dv
w ypadkow a sił zewnętrznych
działających na elektron

masa efektywna
elektronu w krysztale
44 Półprzewodniki

■ Półprzewodnik. Półprzewodnikiem nazywamy kryształ, w którym w temperaturze

zera bezwzglęnego pasmo walencyjne jest całkowicie zajęte elektronami, a pasmo
przewodnictwa całkowicie puste. Ze wzrostem temperatury w paśmie przewodnictwa
pojawiają się elektrony, a w paśmie walencyjnym puste miejsca po elektronach, tzw.
dziury. Dziury pod wpływem pól zewnętrznych zachowują się jak dodatnio naładowane
cząstki, czyli w półprzewodniku mamy jednocześnie prąd elektronów i dziur. Półprzewo­
dnik może być półprzewodnikiem samoistnym (ilość dziur w paśmie walencyjnym
równa jest ilości elektronów w paśmie przewodnictwa) albo półprzewodnikiem
domieszkowym (przewaga elektronów w paśmie przewodnictwa - typ o, przewaga dziur
w paśmie walencyjnym - typ p). Półprzewodnikami samoistnymi są czyste kryształy
składające się np. z atomów IV grupy układu okresowego. Natomiast półprzewodniki
domieszkowe są kryształami zawierającymi dodatkowe obce atomy tzw,. domieszki.

■ Półprzewodnik typu n otrzymujemy gdy np. do półprzewodnika grupy r v takiego jak

Si czy Ce wprowadzimy domieszki będące atomami grupy V. Atom grupy V ma pięć
elektronów walencyjnych podczas gdy atomy grupy IV cztery. Poziom energetyczny
dodatkowego piątego elektronu, znajduje się w przerwie energetycznej w odległości Ed
od dna pasma przewodnictwa (patrz rys. po prawej stronie). Poziom ten nazywamy
poziomem donorowym a atomy domieszki - donorami. Energia Ed jest bardzo mała w
porównaniu z wartością przerwy energetycznej Egt dlatego ju ż w temperaturach zwykle
znacznie niższych od temperatury pokojowej wszystkie elektrony z poziomów
donorowych przejdą do pasma przewodnictwa i tym samym wszystkie atomy donorów
zostaną zjonizowane - kocentracja elektronów w paśmie przewodnictwa jest w
przybliżeniu równa koncentracji donorów..

■ Półprzewodnik typu p otrzymujemy np. gdy do półprzewodnika grupy IV

wprowadzimy jako domieszki atomy grupy 01. Wprowadzenie atomu grupy CD, w
miejsce atomu grupy IV powoduje powstanie dodatkowego pustego poziomu
energetycznego w przerwie energetycznej w pobliżu pasma walencyjnego, w odległości
od jego wierzchołka równej Ea (patrz rys. po prawej stronie). Poziom ten nazywamy
poziomem akceptorowym a atomy domieszki • akceptorami. Energia Ea jest mała w
porównaniu z wartością Eg , dlatego już w temperaturach znacznie niższych od
temperatury pokojowej elektrony z pasma walencyjnego przejdą na poziomy akceptorowe
całkowicie je zapełniając - koncentracja dziur w paśmie walencyjnym jest w przybliżeniu
równa koncentracji akceptorów.

■ Przewodnictwo półprzewodnika. Uwzględniając prąd elektronów i dziur gęstość

prądu w półprzewodniku zgodnie z prawem Ohma (rozdz.29 cz. II) wyniesie
j =aE =(on+op)E *(en\in +ep\ip)E, gdzie ^ i ^ • ruchliwości odpowiednio
elektronów i dziur. Badając zależność przewodnictwa a od temperatury należy rozróżnić
przewodnictwo domieszkowe i przewodnictwo samoistne (występuje nawet dla
półprzewodnika domieszkowego w wysokich temperaturach). Przewodnictwo
domieszkowe w niskich temperaturach rośnie wykładniczo z temperaturą w wyniku
jonizacji domieszek. Osiąga ono wartość stałą po zjonizowaniu wszystkich domieszek
(zwykle dla temperatur bliskich temperatury pokojowej). Natomiast przewodnictwo
samoistne zawsze rośnie wykładniczo z temperaturą.
 F izy k a ciała sta łe g o 45

34. Elektrony i dziury w półprzewodnikach

półprzew odnik półprzew odnik półprzew odnik

sam oistny typu n ty p u p

elektrony w paśmie przewodnictwa

+++++++ ++++
•g
1 W '• 1
. ' : ’.
_ N

dziury w paśmie walencyjnym

n - p = Hj n=Nd p =Na

t
koncentracja koncentracja koncentracja
t
koncentracja
dziur elektronów donorów akceptorów

stała zależna od mas wartość przerwy koncentracja

efektywnych elektronów i dziur energetycznej nośników samoistnych

35. Przewodnictwo półprzewodnika

przewodnictwo
Ina 1 samoistne
przewodnictwo
domieszkowe
a = Goexp(- EgllkT)
a = eNd(a)V-n(p) = const
a = a 0exp { -E ^ U k T )

>
1IT
46 Dioda półprzewodnikowa

■ Złącze p-rt. Złączem p-n nazywamy połączenie półprzewodnika typu p z półprzewod­

nikiem typu n S ącze p-n powstaje na przykład wówczas, gdy monokryształ krzemu
zdomieszkujemy z jednej strony na typ n przez wprowadzenie atomów In (akceptory), a
z drugiej na typ p przez wprowadzenie atomów As (donory). Na rys. po prawej stronie
pokazano obszar złącza w chwili "tuż po połączeniu" półprzewodnika typu n z półprze­
wodnikiem typu p. S ącze wówczas jest w stanie nierównowagowym, gdyż w paśmie
przewodnictwa koncentracja elektronów w obszarze typu n jest znacznie większa niż w
obszarze typu pt a w paśmie walencyjnym koncentracja dziur w obszarze typu p jest
znacznie większa niż w obszarze typu n. Z obszaru typu n do obszaru typu p zaczyna
płynąć dyfuzyjny prąd elektronów 7^* a z obszaru typu p do obszaru typu n prąd
dyfuzyjny dziur W drugą stronę płyną prądy tzw. nośników mniejszościowych: / -
prąd elektronów z obszaru typu p do n i / - prąd dziur z obszaru typu p do n. Skutkiem
płynących prądów po prawej stronie płaszczyzny AA' (patrz rys.), powstaje ujemny
ładunek zjonizowanych akceptorów, a po lewej - dodatni ładunek zjonizowanych
donorów. W wyniku tego wewnątrz złącza p-n powstaje pole elektryczne Ew
przeciwdziałające dalszej dyfuzji nośników. W stanie ustalonym sumaryczne prądy
elektronów i dziur są równe zeru tj.
¡nr + / ng = 0 i ¡pr + Ipg —O-
■ Charakterystyka prądowo - napięciowa diody półprzewodnikowej. Półprzewodnik,
w którym zostało utworzone złącze p-n nosi nazwę diody półprzewodnikowej, gdyż
podobnie jak dioda lampowa dioda półprzewodnikowa charakteryzuje się jednokierunko­
wym przepływem prądu. Wzór po prawej stronie przedstawia tzw. charakterystykę diody
półprzewodnikowej. Charakter zależności prądu I od napięcia U można w sposób jakoś­
ciowy zrozumieć w sposób następujący. Dla kierunku przewodzenia - gdy polaryzacja
złącza jest taka, że półprzewodnik typu p połączony jest z dodatnim biegunem źródła
prądu, a półprzewodnik typu n z ujemnym, zewnętrzne pole elektryczne zmniejsza pole
Ew istniejące w złączu. Powoduje to silny wzrost prądów i / (sytuacja jest teraz
podobna do tej jaka miała miejsce w chwili "tuż po połączeniu" półprzewodnika typu n z
półprzewodnikiem typu p). Dla kierunku zaporowego - gdy polaryzacja złącza jest taka,
że półprzewodnik typu p połączony jest z ujemnym biegunem źródła prądu, a półprze­
wodnik typu n z dodatnim, zewnętrzne pole elektryczne zwiększa pole Ew istniejące w
złączu. Powoduje to spadek prądów lm i / praktycznie do zera Płyną jedynie, pod
wpływem pola elektrycznego w złączu, niewielkie prądy nośników mniejszościowych /
i / , które ze wzrostem napięcia zaporowego ulegają szybkiemu nasyceniu (wszystkie
wygenerowane nośniki mniejszościowe zostają "na bieżąco" unoszone przez pole
elektryczne złącza).

■ Dioda Zenera. Wykres z prawej strony przedstawia charakterystykę diody półprze­

wodnikowej. Dla dodatnich i niezbyt dużych napięć ujemnych jest ona opisana przedsta­
wionym wzorem. Dla dużych napięć zaporowych mamy jednak gwałtowny wzrost prądu
zaporowego. Tłumaczymy to następująco. Ze wzrostem napięcia w kierunku zaporowym
występuje coraz większe zagięcie pasm i możliwa jest sytuacja, że elektrony z pasma
walencyjnego obszaru typu p zaczynają bezpośrednio tunelować do pasma przewod­
nictwa obszaru typu n. Powoduje to gwałtowny wzrost prądu zaporowego praktycznie
przy stałym napięciu. Ten obszar charakterystyki wykorzystywany jest w diodzie Zenera
działającej jak stabilizator napięcia
 Fizyka ciała stałego 47

36. Dioda półprzewodnikowa

36.1. Złącze p-n
prądy elektronowe w paśmie przewodnictwa

Im ^ \
Ing Inr
g J
}ng
________

typ p typ n

lPg

y e w

prądy dziurowe w paśmie walencyjnym

stan nierównowagowy bezpośrednio
złącze p-n w stanie równowagi (bez
po połączeniu półprzednika typu n
polaryzacji napięciem zewnętrznym)
z półprzewodnikiem typu p

36.2. Równanie złącza p-n (diody półprzewodnikowej)

prąd płynący przez złącze p-n

napięcie na złączu temperatura (w K) złącza

I

I - I()[exp(eU/kT) - 1] 300 mA

200 mA

prąd nasycenia stała Boitzmana

100 mA
k= 1.3810"23J/K

0.5V

--1 0 n A
prąd przebicia ełektrycznego-
w złączu p-n (przebicie Zenera)
- -20 nA
48 Fotodioda. Bateria słoneczna. Dioda LED.

■ Prąd fotoelektryczny w złączu p -n. Niech na złącze p - n pada foton (patrz rys. po
prawej stronie). W przypadku gdy energia padającego fotonu jest równa lub większa od
wartości energii przerwy energetycznej półprzewodnika hv £ Eg, wówczas w wyniku
absorbcji fotonu elektron z pasma walencyjnego przejdzie do pasma przewodnictwa
Powstaje para: elektron w paśmie przewodnictwa i dziura w paśmie walencyjnym. Jeżeli
proces absorbcji fotonu ma miejsce w obszarze ładunku przestrzennego, wówczas taka
para zostaje rozdzielona istniejącym w tym obszarze polem elektrycznym.W wyniku
działania tego pola elektron przemieszczany jest w kierunku obszaru typu n natomiast
dziura w kierunku obszaru typu p. Następuje przestrzenny rozdział ładunków. Strumień
generowanych i rozsuwanych wewnętrznym polem ładunków tworzy prąd fotoelektrycz­
ny lf Kierunek prądu 7f jest zgodny z kierunkiem prądu zaporowego złącza nieoświetlo­
nego. Jeżeli dioda jest rozwarta w wyniku rozdziału generowanych par elektron - dziura
obszar typu n ładuje się ujemnie, a obszar typu p dodatnio. Powstaje wówczas pewna
różnica potencjałów tzw. fotonapięcie Ur
■ Charakterystyka prądow o - napięciowa diody oświetlonej. Charakterystyka
prądowo - napięciowa diody oświetlonej ma postać analogiczną jak dla diody nieoświe­
tlonej z tym, że do prądu płynącego przez złącze na skutek polaryzacji napięciem U
dodano wartość natężenia prądu fotoelektryczny /, (ze znakiem ujemnym). W przypadku
gdy złącze jest zwarte tzn. gdy U *0 wówczas prąd płynący przez złącze równy jest
! = /f. Tak więc prąd płynący przez zwarte złącze jest równy prądowi fotoelektrycznemu
w obszarze złącza. W przypadku gdy złącze jest rozwarte (tzn. /-O), napięcie na złączu
jest równe napięciu fotoelektrycznemu

■ Fotodioda i bateria słoneczna. Prąd fotoelektryczny jest proporcjonalny do ilości

fotonów padających na diodę w jednostce czasu. Fakt ten wykorzystywany jest w foto­
diodach, które służą jako detektory padającego światła. Najlepsze krzemowe fotodiody
potrafią dać 0.4A prądu fotoelektrycznego, gdy na ich powierzchnię pada światło o
mocy IW. Szczególnym rodzajem fotodiod są baterie słoneczne. Są to krzemowe fotodio­
dy o dużej powierzchni złącza. Dzięki temu mogą dostarczać znaczny prąd fotoelekftycz-
ny do zasilania urządzeń elektrycznych. Napięcie otrzymywane z takich baterii można
zwielokrotnić przez ich szeregowe łączenie a wydajność prądową przez łączenie równo­
ległe Bateria słoneczna o łącznej powierzchni 1 m* może dostarczyć ok. 300 W mocy.

■ Dioda LED (dioda emitująca światło). Zbudowane są z monokrystlicznego półprze­

wodnika, w którym wytworzono złącze p-n o bardzo dużej koncentracji elektronów w
obszarze n i dziur w obszarze p, Złącze to polaryzuje się silnie w kierunku przewodze­
nia tak, że duża ilość elektronów przepływa z obszaru n do obszaru p a duża ilość dzur
przepływa z obszaru p do obszaru n. Nadmiarowe elektrony w obszarze p z pasma
przewodnictwa przechodzą na puste poziomy pasma walencyjnego, czemu towarzyszy
emisja fotonów o energii równej wartości energii przerwy energetycznej półprzewodnika
hv = y = Eg. Podstawiając wartości stałych liczbowych h i c oraz wyrażając energię Eg
w elektronowoltach (eV) możemy wzór na długość emitowanej fali (w pm) zapisać w
następujący sposób: X - tt- = Np. dla przerwy energetycznej równej 2 eV, X=0.62
Łg tg
pm, co odpowiada światłu czerwonemu.
 Fizyka ciała stałego 49

37. Fotodioda. Bateria słoneczna

oświetlone złącze p-n

38. Dioda LED

prędkość światła stała Plancka

7-------------------- -------
d ługość----- c c nc
emitowanej fali V E g lh ~ E g

częstotliwość wartość szerokości

emitowanej fali przerwy energetycznej
50 Nadprzewodnictwo

■ Zjaw isko nadprzew odnictw a odkrył w 191 Ir. Kammmerlingh Onnes badając
opór elektryczny rtęci w niskich temperaturach. Okazało się przy tym, że poniżej
te m p e ratu ry krytycznej 4.2 K. opór elektryczny spada do zera (patrz wykres po
prawej stronie). Zerowy opór znaczy, że nośniki ładunku płyną przez nadprzew od­
nik bez strat energii. Prąd wzbudzony w nadprzewodzącym pierścieniu płynie
przez wiele lat bez dodatkowego zasilania. Nadprzewodnictwa nie możemy
traktować zwyczajnie jak o "bardzo dobrego przewodnictwa", gdyż natura tych
procesów je st całkowicie różna. Okazuje się, że bardzo dobre przewodniki, takie
ja k miedź czy srebro, nie stają się nadprzewodnikami, natomiast gorsze przewodni­
ki ja k ołów, rtęć czy cyna m ają najwyższe temperatury krytczne wśród metali. W
1986 r. odkryto now ą generację materiałów ceramicznych, które stają się
nadprzewodnikami w stosunkowo wysokich temperaturach. N ajw yższa uzyskana
dotąd temperatura przejścia w stan nadprzewodzący wynosi 125 K. Istotnym dla
szerokiego stosowania w technice byłoby otrzymanie trwałych i wytrzymałych
mechanicznie nadprzewodników o temperaturze krytycznej zbliżonej a nawet
większej od temperatury pokojowej.

■ Pole krytyczne. Zewnętrzne pole magnetyczne niszczy stan nadprzewodnictwa i

wpływa na temperaturę przejścia przewodnika w stan nadprzewodnictwa. W artość
krytyczna Bk pola magnetycznego potrzebnego do zniszczenia nadprzewodnictwa
jest funkcją temperatury. Zauważono również, że przepływ prądu elektrycznego
wzdłuż nadprzewodzącego drutu powoduje znikanie nadprzewodnictwa, jeżeli
natężenie płynącego prądu przekroczy pew ną wartość krytyczną /k. Jak wiemy,
przepływowi prądu towarzyszy powstanie pola magnetycznego. O kazuje się , że
właśnie to pole m agnetyczne towarzyszące prądowi, tzn. zbyt duże natężenie tego
pola je st czynnikiem powodującym niszczenie stanu nadprzewodnictwa

■ Jeżeli nadprzewodnik ochłodzony do temperatury niższej od temperatury Tk

zostanie umieszczony w polu magnetycznym, to linie indukcji magnetycznej nie
przenikają przezeń, ale go omijają. Znaczy to, że nadprzewodnik zachow uje się ja k
"idealny d iam ag n ety k ” . Tę "idealność” rozumiemy tak, że o ile względna
przenikalność m agnetyczna diamagnetyka p< 0, to dla nadprzewodnika p s 0.
Zjawisko to nosi nazw ę zjaw iska M eissnera

■ K w antow anie pola m agnetycznego. Z teorii nadprzewodnictwa wynika, że

smmień magnetyczny związany z nadprzewodzącym pierścieniem, po którym
krąży prąd, powinien być równy całkowitej wielokrotności wielkości h/q> gdzie ą
jest w artością ładunku nośnika prądu. Kwantowanie pola m agnetycznego zostało
potwierdzone doświadczalnie, przy czym okazało się, że za q należy przyjąć
wartość podwojonego ładunku elektronu (q= 2e). W yjaśnia to tzw. teo ria BCS
nadprzew odnictw a, z której w ynika, że nośnikami prądu w nadprzew odniku są
tzw "paty Coopera" mające ładunek równy podwojonemu ładunkowi elektronu.
 Fizyka ciała stałego 51

39. Nadprzewodnictwo
pole krytyczne
zależność oporu rtęci
,, obszar nadprzewodnictwa

temperatura w skali bezwzględnej

pole krytyczne w temperaturze tem peratura krytyczna

zera bezwzględnego r = 0

39.2. Kwantowanie pola magnetycznego

nadprzewodzący pierścień,
po którym płynie prąd

strumień pola m agnetycznego

przenikający pierścień

/
kw ant strumienia
t = « * = «< V I magnetycznego
natężenie d>0=2.07 I0' 15 Wb
płynącego prądu

w artość ładunku elektrycznego l*czba naturalna

pary Coopera q=2e
52 Jądro atomowe

■ J ą d ro atom ow e składa się protonów i neutronów» zw anych razem nukleonam i.

Sumaryczna liczba protonów i neutronów wchodzących w skład jąd ra je s t równa
liczbie m asow ej A* Ilość protonów w jądrze atomowym rów na je s t liczbie porząd­
kowej Z pierwiastka w układzie okresowym M endelejewa. Ładunek jąd ra atomo­
wego jest rów ny liczbie protonów wchodzących w jeg o skład pom nożonej przez
ładunek elementarny e = 1 .6 10'19C. M asę jąd er wygodnie je st w yrażać w jednost­
kach energii zgodnie ze wzorem E=m c2, gdzie m je st m asą spoczynkow ą jądra.
W dużym uproszczeniu jądro atomowe uw ażać m ożna za kulę o promieniu R za­
leżnym od ilości nukleonów; R » 1.310-1 3 A 1/3 c m , gdzie A je s t liczbą
m asow ą jądra rów ną liczbie nukleonów.

■ N eutron je st to obojętna elektrycznie cząstka elem entarna o masie spoczynko­

wej m/|=939.57 M eV i spinie s= l/2 . W stanie swobodnym neutron je st cząstką
nietrwałą o czasie połowicznego rozpadu t = 12 minut. R ozpada się na proton, ele­
ktron i antyneutrino elektronowe. W czasie rozpadu wydziela się energia około
0.77 MeV.

■ Proton je st cząstką elem entarną o ładunku e, masie spoczynkowej /wp=938.28

M eV i spinie s= l/2 . Swobodny proton je st cząstką trw ałą

■ Izotopy są to jądra atomowe o jednakow ej liczbie p ro to n ó w , lecz różnej liczbie

neutronów, a tym samym różnej liczbie masowej.

■ E nergia w iązania ją d r a atom ow go jest to praca ja k ą należy w ykonać, aby roz­

dzielić jądro atomowe na swobodne nukleony. W czasie tw orzenia jąd ra atomowe­
go ze swobodnych nukleonów wydziela się energia równa energii w iązania jądra.

■ Defekt m asy. M asa jądra atomowego je st zawsze mniejsza od sum y mas swobo­
dnych protonów i neutronów wchodzących w jego skład. Różnicę tę nazywam y de-
fekem masy. Defekt m asy dla jądra \H e wynosi 28.4 MeV.

■ Siły jąd ro w e. Siły wiążące nukleony w jąd rze atomowym nazywam y siłami
jądrowymi. S ą one przejawem bardziej ogólnego oddziaływania zw anego oddzia­
ływaniem silnym. Siły jądrow e s ą :
a) krótkozasięgow e - ich zasięg działania je st rzędu 10'l5m,
b) niezależne od ładunku elektrycznego,
c) w ykazują w łasność wysycenia, tzn. każdy nukleon oddziaływuje
tylko z ograniczoną liczbą innych nukleonów.
Istota oddziaływ ania ją d ro w e g o polega na wymianie mezonów; n*>n~ oraz n°
pomiędzy nukleonami (patrz str. 67). N a rysunku obok przedstaw iono oddziały­
wanie pomiędzy neutronem a protonem polegające na wymianie m ezonu N eu­
tron emitując n~ zamienia się w proton, podczas gdy proton pochłaniając n staje
się neutronem.Powoduje to wystąpienie sił przyciągania pomiędzy obu nukleonami.
 Fizyka jądrowa 53

40. Jądro atomowe

40.1. Wielkości charakteryzujące jądro atomowe

liczba masowa
symbol chemiczny
pierwiastka
liczba porządkowa
pierwiastka w
układzie okresowym
liczba neutronów

A - Z +N
liczba m asowa

40.2.Neutron

w p + e + y e
neutron A
antyneutrino
proton elektron elektronowe

40.3.Energia wiązania
m asa neutronu

40.4. Oddziaływanie jądrowe

Przykład oddziaływania pomiędzy neutronem a protonem

neutron i proton przed

© © wymianą mezonu ir-

neutron wyemitował mezon

© - © n przechodząc w proton

© © proton absorbuje mezon n~

zamieniając sie w neutron
54 Promieniotwórczość

■ Promieniotwórczością nazywamy samorzutną emisję elektronów, cząstek a ( jąder

belu ) oraz promieniowania y ( fotony o energiach od lM eV do lGeV) z jąder
atomowych. Procesy te są procesami czysto przypadkowymi. W wyniku emisji cząstek a
lub elektronów emitujące jądro przekształca się w jądro atomowe innego pierwiastka
Nowo powstałe jądro jest często jądrem wzbudzonym. Przechodzi ono do stanu podsta­
wowego emitując kwanty y. Szybkość z jaką w danym momencie czasu ubywa liczba
jąder promieniotwórczych w preparacie jest proporcjonalna do liczby jąder N(t), które
jeszcze nie uległy rozpadowi:

dt
Współczynnik proporcjonalności X nazywamy stałą rozpadu. Liczba jąder promienio­
twórczych, które jeszcze nie uległy rozpadowi maleje eksponencjalnie z czasem. Czas w
przeciągu którego rozpada się połowa początkowej liczby jąder nazywamy czasem
połowicznego zaniku T.

■ Prawa zachowania. W procesach rozpadu zachowane zostają energia, pęd o ra z :

1° ładunek elektryczny - ładunek elektryczny jądra ulegającego rozpadowi
równy jest sumie ładunków elektrycznych powstałych jąder i wyemitowanych
cząstek elementarnych,
2° całkowita liczba nukleonów - liczba masowa jądra ulegającego rozpadowi
jest równa sumie liczb masowych powstałych jąder i cząstek elementarnych.
Przykład: 234^+4^

Prawo zachowania ładunku elektrycznego : 92 = 90 + 2

Prawo zachowania liczby nukleonów 238 = 234 + 4

■ Promieniowanie y. Jednym ze sposobów powrotu wzbudzonego jądra (M) do stanu

podstawowego jest emisja promieniowania gamma (y). Promieniowanie y jest to strumień
fotonów o energiach od 1MeV do 1GeV. Energie te są o kilka rzędów większe od energii
fotonów światła widzialnego (np. energia fotonów światła fioletowego o długości fali
X=0.38|im wynosi 3.26 eV). Emisja promieniowania y nie powoduje zmiany liczby
protonów ani neutronów w jądrze atomowym, a tym samym nie zmienia jego ładunku ani
liczby masowej.

■ Oddziaływanie promieniowania y z m aterią. W wyniku odddziaływania

promieniowania y z materią natężenie / promieniowania maleje eksponencjalnie wraz z
grubością warstwy przez którą ono przechodzi.
Absorbcja promieniowania y może zachodzić w wyniku:
1) efektu fotoelektrycznego, w którym kwant y zaabsorbowany przez elektron w
atomie powoduje jonizację atomu ( elektron opuszcza atom).
2) efektu Comptona - patrz strona 6.
3) kreacji par elektron - pozyton. W silnym polu elektrycznym w pobliżu jądra
atomowego może nastąpić rozpad fotonu y na elektron i jego antycząstkę pozy­
ton. Efekt ten może wystąpić, gdy energia fotonu y jest większa od E=2mgc1 ,
gdzie mg jest masą spoczynkową elektronu.
 Fizyka jądrowa 55

41. Prom ieniotwórczość

początkowa liczba
41.1. Prawo rozpadu promieniotwórczego N(t)\ jąder

No
stała rozpadu X =

£ N
II
/
m = A o

\
e x p ( -i/ ) | {»O V
liczba jąder promienio­ początkowa liczba > 0
twórczych w preparacie jąder 1 1 N,
___ ■ ■
po czasie t
T^2T
czas połowicznego zaniku
41.2. Prawa zachowania ładunku i liczby nukleonów

Z =K+L Prawo zachowania ładunku elektrycznego

41.3. Promieniowanie

wzbudzone
jądro atomowe

natężenie wiązki po współczynnik

wiązka promieni przejściu absorbcji
y padająca na absorbenta o
abso h
—> /
—►
-> I = Ioe -•“*

e----- ?
d
>
absorbent o
t
natężenie wiązki
grubości d padającej
56 Prom ien iotwórczość

■ Promieniowanie alfa. Rozpad a polega na samorzutnej emisji z atomu jąder helu -

2He. W wyniku tego rozpadu liczba masowa jądra zmniejsza się o 4, a ładunek jądra o 2.
Powstaje nowy pierwiastek chemiczny o liczbie porządkowej mniejszej o dwa . Rozpad
ten jest charakterystyczny dla ciężkich jąder o liczbach masowych A>200. Przy
opuszczaniu jądra cząstka a musi pokonać barierę potencjału wytworzoną przez działanie
wiążących sił jądrowych i odpychającej siły kulombowskiej. Wysokość tej bariery jest
większa niż energia jaką posiada cząstka a . N a przykład wysokość bariery dla jąder
uranu wynosi około 30 MeV , podczas gdy energia emitowanych cząstek a nie
przekracza 10 MeV. Rozpad alfa zachodzi zatem w wyniku tunelowego przejścia cząstki
a przez barierę potencjału.
Ea - energia cząstki a
wjądrze atomowym

Ea tln - enerZ,a
kinetyczna cząstki a po
rozpadzie ( na zewnątrz
jądra)

Kształt bariery potencjału dla cząstki a wjądrze atomowym.

■ Promieniowanie p” polega na emisji elektronów z jąder atomowych. W wyniku

rozpadu jednego z neutronów znajdujących się w jądrze atomowym z jądra emitowany
jest elektron oraz antyneutrino elektronowe ( v* ) :

n ~ ¥ p +e~ + v e
W wyniku tego procesu liczba porządkowa jądra zwiększa się o jeden.

■ Promieniowanie p + polega na emisji pozytonów z jąder atomowych poddanych

sztucznym przemianom jądrowym (np. bombardowanych protonami, neutronami czy tez
cząstkami a). W wyniku rozpadu jednego z protonów znajdujących się w jądrze
atomowym z jądra emitowany jest pozyton oraz neutrino elektronowe.
p -¥ n + e + + v e
W wyniku tego procesu liczba porządkowa jądra zmniejsza się o jeden.

■ Energia kinetyczna cząstek p.Nawet dla identycznych jąder atomowych cząstki p

(elektrony w przypadku p ' , a pozytony w przypadku p* ) emitowane są z różnych
atomów z różnymi pędami i energiami. Zgodnie z prawem zachowania pędu suma pędów
jądra atomowego i emitowanych cząstek musi być równa pędowi jądra przed emisją
Relacja ta może być spełniona dla różnych wartości pędów emitowanych cząstek p, a tym
samym ich energii. Jednakże nie wszystkie wartości pędu wynikające z prawa
zachowania pędu będą dozwolone, gdyż równocześnie musi być spełnione prawo
zachowaniacnergii. Tak więc pęd , a także energia cząstek p emitowanych przez różne
jądra może być różna. Można pokazać, że energia ta może zmieniać się od pewnej
wartości minimalnej do maksymalnej.
 Fizyka jądrowa 57

41.4. Promieniowanie a

rozpadowi now e jądro jądro h e lu ,

czyli cząstką a

41.5. Promieniowanie p

Rozkład pędów w przypadku promieniowania f>.

Prom ieniow anie p

z M "■* Z+l X + i + v*

jądro ulegające nowe jądro elektron antyneutrino

rozpadowi elektronowe

+
Prom ieniow anie P
58 Przemiany jądrowe

I Reakcje jądrow e. Reakcjami jądrowymi nazywamy przekształcenia jąder atomowych

wywołane ich zderzeniami z innymi jądrami lub cząstkami elementarnymi. Schematy­
czny przebieg takiego procesu przedstawiono na prawej stronie, gdzie zderzenie cząstki a
z jądrem X prowadzi do powstania nowego jądra Y i cząstki b. Wielkość
Q = 0Mx +Ma)c2 - (Mb +Mb)c2,
gdzie M z odpowiednim indeksem oznacza masę spoczynkową jądra biorącego udział w
reakcji jądrowej, nazywamy ciepłem reakcji. Dodatniemu Q odpowiada wydzielanie się
energii spowodowane zamianą części mas spoczynkowych jąder biorących udział w zde­
rzeniu na energię kinetyczną unoszoną przez jądro Y i jądro (cząstkę) b .Reakcje takie
nazywamy reakcjami egzoenergetycznymi. Ujemna wartość Q oznacza natom iast, że
aby taka reakcja mogła zajść bombardująca cząstka musi dostarczyć do układu dodatko­
wą ilość energii w postaci jej energii kinetycznej. Część dostarczonej energii równa
wartości bezwzględnej \Q\ zamieniona zostaje na masy spoczynkowe powstałego jądra i
cząstki. Reakcje takie nazywamy reakcjami endoenergetycznymi. Minimalną wartość
energii potrzebnej do wywołania takiej reakcji nazywamy energią progową ( progiem)
reakcji. Na przykład w wyniku bombardowania jąder azotu cząstkami a (jądrami
helu \ H e ) powstaje jądro tlenu ^ O oraz proton. Do przeprowadzenia tej reakcji
potrzeba co najmniej 1.19 MeV. Taką ilość energii dostarczyć musi cząstka a .

■ Reakcje syntezy jądrow ej. Reakcjami syntezy nazywamy proces powstawania

nowego jądra atomowego w wyniku zderzenia dwu lżejszych jąder lub cząstek. Zjawisku
temu zwykle towarzyszy wydzielenie pewnej ilości energii oraz emisja cząstek
elementarnych. Na przykład w reakcji syntezy \ t f e z czterech protonów w wyniku
zachodzą- cego we wnętrzu Słońca tzw. cyklu p - p ( patrz prawa strona) wydzieli się
łącznie 26.8 MeV energii przy każdej syntezie jądra \He .W wyniku syntezy 1 kg helu
wydzieli się 6.8 10lti J energii, co odpowiada chemicznemu spaleniu około 2S000 ton
węgla
■ Cykl p - p na Słońcu. W pierwszym etapie tego cyklu w wyniku zderzenia dwu
wysokoenergetycznych protonów powstaje deuteron \D , czyli jądro deuteru. Deuter jest
to izotop wodoru zawierający w jądrze atomowym jeden proton i jeden neutron. Bardzo
szybko, bo średnio po upływie 6s deuteron pochłania dodatkowy proton przechodząc w
jądro helu \He. W trzecim etapie, po upływie około miliona lat następuje zderzenie dwu
\ ^ A
jąder \He dające w wyniku stabilne jądro helu ^He. Ze względu na silne odpychanie
pomiędzy protonami reakcje takie mogą zachodzić jedynie w bardzo wysokich
temperaturach rzędu 10* - IO9 K ( np. we wnętrzu gwiazd, będąc źródłem ich energii).
Uwolniona energia emitowana jest nun. w postaci energii fali elektromagnetycznej, czyli
fotonów. Szacuje się, że Słońce wysyła ok.1034 J energii promienistej w ciągu roku.

■Reakcje z udzialen neutronów. Dla neutronów nie występuje odpychająca bariera

kulombowska, dlatego też mogą one stosunkowo łatwo wnikać do jąder atomowych. Fo
pochłonięciu neutronu nowe jądro jest w stanie wzbudzonym i może ulec rozpadowi lub
przemianie, np. w wyniku bombardowania azotu strumieniem neutronów powstaje
wzbudzone jądro azotu które po emisji protonu przemienia się w jądro izotopu
węgla ¿4C.
r
Fizyka jądrowa 59

42. Przemiany jądrowe

42.1. Reakcje jądrowe

b + e J wydzielona
energia
uderzająca cząstka
lub jądro wyemitowana
jąd ro tarczy nowe jądro
cząstka lub jądro

Przykład reakcji z udziałem jąder \He

\He + ~>g7 O + p + (~lA9 MeV)

42.2. Cykl p - p

p +P -» \D + e + +Ve o)
iD + p —^ \H € +y (2 )

2H e + \ H e -> \H e+ 2 p (3 )

42.3. Reakcje z udziałem neutronów

w zbudzonejądro
izotopu azotu
60 Reakcje rozszczepiania w uranie

■ N eutrony term iczne s ą to neutrony o energiach kinetycznych porównywalnych

z energiami ruchu termicznego atom ów otaczającego je ośrodka. W temperaturach
bliskich temperaturze pokojowej ich energia kinetyczna wynosi około 0.025 eV.
S ą one łatwo pochłaniane przez jąd ra uranu 235 w yw ołując ich rozszczepienie.
Jądra uranu 238 pochłaniają neutrony termiczne tylko w niewielkim stopniu .

■ R ozpad u ra n u . W w yniku pochłonięcia przez jądro uranu U termicznego

neutronu staje się ono jądrem izotopu uranu 55 U. Jądro to je s t jądrem niestabi­
lnym i rozpada się na dw a fragmenty X , Y oraz pew ną ilość swobodnych neutro­
nów. Energia wiązania przypadająca na jeden nukleon je st dla tych fragmentów
większa, niż energia wiązania nukleonów w jądrze uranu o około 0.85 MeV. T aką
właśnie energię uwalnia każdy nukleon w chwili rozpadu. W sumie wszystkie nu-
kleony pierwotnie zaw arte w jądrze uranu £ U w ydzielają energię około 200
MeV. Energia ta wydzielana je st w postaci energii kinetycznej powstałych frag­
mentów oraz uwolnionych neutronów, a także w postaci kw antów y wyemitowa­
nych zarówno w procesie rozpadu ja k i podczas w ystępującego później dalszego
rozpadu powstałych fragmentów. W wyniku rozpadu 1 kg uranu może wydzielić
się około 22 milionów kW h energii. Powstałe w wyniku rozpadu fragmenty Y
nie są jednoznacznie określone tzn. nie m ożna z góry przewidzieć jakie jądra
pow staną w każdym pojedynczym rozpadzie. Istnieją różne kombinacje
możliwych jąder i ilości uwalnianych neutronów. Najczęściej, p o pochłonięciu
termicznego neutronu jądra uranu U będą rozpadać się na 5¿ B a oraz z
jednoczesną em isją trzech neutronów lub na \*°Xe i ^ S r oraz dwa neutrony.

■ W spółczynnik pow ielania neutronów . Część spośród N0 neutronów, powsta­

łych w wyniku początkowego rozpadu jąd er H 5U może zostać pochłonięta przez
pozostałe jądra gj. U wywołując ich rozpad. Powoduje to pojawienie się N i
neutronów "nowego pokolenia" . Neutrony te , z kolei m ogą wywoływać kolejne
rozpady jąder uranu. W spółczynnikiem pow ielania neutronów K nazywamy
stosunek liczby neutronów "nowego pokolenia" do liczby neutronów N0 poko­
lenia poprzedzającego. Przy K równym 1 liczba neutronów w próbce jest stała , a
tym samym stała je st również liczba jądrow ych reakcji rozszczepiania przypada­
jących na jednostkę czasu. Jeżeli K będzie mniejsze od 1, to reakcje rozszczepia­
nia będą powoli zanikać. N atom iast przy K większym od 1 reakcja może
przybierać charakter lawinowy. Ilość atomów ulegających rozpadowi będzie
wówczas narastać lawinowo, a proces może być niemożliwy do zatrzymania. Dla
uranu 235 proces lawinowy rozpoczyna się gdy w spółczynnik powielania K
przekroczy wartość 1,007. W reaktorach atom owych kontrola reakcji łańcuchowej
realizowana je st poprzez wprowadzenie do reaktorów prętów pochłaniających
neutrony. W prowadzając pręty głębiej w obszar roboczy reaktora, lub wyciągjąc
je, zmienia się liczbę pochłoniętych przez nie neutronów. Powoduje to zmianę
współczynnika powielania n eutronów .
 Fizyka jądrowa 61

43. Rozszczepienie jąder uranu

Schemat rozpadu

^ X~\~ Y + tie u tv o w y + £ )

powolny neutron
nowe jądra pow stałe w procesie
niestabilny izotop uranu rozszczepienia
energia wydzielona

pierwotnych

Typowe reakcje rozszczepienia uranu

IK o ro l

3 5 Tj - v /2 3 6 r r \
2 C/ + « —> ( 9 2 ^ ) ^ 45 a + ^ f t - + 3 « + e

energia w yzw olona w reakcji

140 y v ,94 n A 1 /- V
ją +3g Sv + L ti + Q
62 Podział cząstek elementarnych

■ Podział cząstek elem entarnych. Ze w zględu na rodzaj oddziaływań jakim m ogą

podlegać cząstki elementarne dzielimy je na trzy grupy :
1 . foton - podlegający oddziaływaniu elektromagnetycznemu i
grawitacyjnemu;
2 . leptony - podlegające oddziaływaniom grawitacyjnym, elektroma -
gnetycznym (jeżeli posiadają ładunek) oraz słabym;
Leptony podzielimy na trzy rodziny;
a) elektronow ą : elektron i neutrino elektronowe ( e , v#)
b) m ionow ą : mion i neutrino mionowe ( )
c ) ciężkiego leptonu : ta o n i neutrino taonow e ( : ' , v t )
3. h ad ro n y - podlegające oddziaływaniom grawitacyjnym , elektroma-
magnetycznym (jeżeli posiadają ładunek), słabym oraz
silnym.
Grupę hadronów dzielimy na :
a) mezony mające spin równy zeru lub liczbie całkowitej
b) bariony mające spin połówkowy (1/2, 3/2...).
Podział cząstek elementarnych przedstawia tabela na stronie obok. Podano w niej
wszystkie leptony, a spośród hadronów podano jedynie te, które charakteryzują się
najmniejszą m asą spoczynkową.

■ A ntycząstki. K ażda cząstka elementarna posiada sw oją antycząstkę lub sama

jest sw oją anty cząstką ja k np. mezon n9 czy foton. W w yniku zderzenia cząstki z
jej antycząstką obie cząstki znikają a na ich miejsce pojaw ia się nowa grupa
cząstek. Proces ten nazywamy procesem anihilacji. N ow e cząstki pow stają
kosztem energii relatywistycznej pary cząstka • antycząstka. N a przykład w
wyniku anihilacji pary elektron - pozyton pow stają dwa kwanty y, czyli dwa fotony
e~ + e + y +y ,

a anihilacja protonu z antyprotonem prowadzić może do pow stania pięciu

mezonów n :

p + p - » n + +7i+ + J i +n +n°

Cząstka i antycząstka m ają taką sam ą masę i w artość spinu. R óżnią się jedynie
znakiem ładunku elektrycznego, oraz znakiem przypisanych im liczb kwantowych.
Antycząstkę oznacza się dodając znak " nad symbolem cząstki.

■ S tru k tu ra cząstek elem entarnych. Foton i leptony s ą cząstkam i elementarnymi

nie posiadającymi wewnętrznej struktury, tzn. żadnej z nich nie można podzielić
na mniejsze fragmenty. Natomiast hadrony zbudowane s ą z mniejszych składni­
ków, nazwanych kw arkam i (patrz str,69). Bariony s ą kom binacją trzech kwarków,
a mezony składają się z kw arka i antykwarka.
 Cząstki elementarne 63

44. Podział cząstek elementarnych

1 gmpt nazwa symbo masa ładunek czas schemat rozpadu 1

cząstki [MeV] ♦ życia [$]
foton foton r 0 0 trwały
elektron
mionowa elektronowa

€ 0.51 -1 trwały
rodzina

neutrino 0 0 trwałe
V.
elektronowe

mion 106 -1 2.210"*

rodzina

U” + + v tf

neutrino 0 0 trwałe
mionowe VM
leptony

taon 1807 -1
taonowa

t‘ 10-12 t“ -> + v* + v M
rodzina

neutrino 0 0 trwale
vt
taonowe
pion k* JC+ 140 +1 2.610"* jc+ p* + VH

pion TT w" 140 -l 2.610"* tC p ’ + Vji

o 134 0
pion rc° 71 7.6 10 17 jc° e~ + e* + y
mezony

taon ¡C K + 494 + 1 1.23 10"* K * -* n+ + v M

kaon K K° 498 0 1.23 10 *® K°-> 7t+ + TC"*
h ad ro n y

mezon r\ 549 0 2.4 10 "19 y +t

>roton P 938.2 +1 trwały

neutron n 939.6 0 9 10 2
»►»
s liperon A A 1116 0 2.5 10' l0 A p +7C"
©
•n
U
2 iiperon Z * Z* 1189 +1 8 I0-" Z + -> p+ K o

liperon Z~ Z~ 1197 - 1 1.5 10 10 £“ n + «”

i ■• «0
hiperon £ 1° 1192 0 3 10 •'° 1° A +y
:
liperon Ci~ 1672 - 1 1.3 10 10 Q " -4 A + AT”

* ładunek podano w jednostkach ładunku elementarnego

64 L ic z b y k w a n to w e . P ra w a z a c h o w a n ia

■ Liczby kw antow e cząstek elem entarnych. W celu w yjaśnienia własności i

zachowania się cząstek elementarnych należy przypisać im (oprócz masy, ładunku
i spinu ) szereg charakterystycznych dla nich w łasności opisanych nowymi
liczbami kwantowymi. Trzy z nich przedstawione zostały poniżej.

■ Liczba barionow a. Cząstkom z grupy barionowej przypisujem y różną od zera

liczbę kw antow ą B zw aną liczbą barionow ą lub ładunkiem barionowym. Dla
barionów jest ona równa B - +1, a dla antybarionów B = -1. Dla cząstek i
antycząstek z pozostałych grup B = 0.

■ Liczba leptonow a. Cząstkom należącym do każdej z rodzin leptonowych

przypisuje się osobny rodzaj liczby leptonowej (ładunku leptonowego). Mamy
elektronową ( Le ), m ionow ą ( ¿ ^ ) oraz taonow ą (L x ) liczbę leptonową. Leptony z
rodzin elektronowej i mionowej m ają liczbę leptonow ą rów ną plus jeden, a
antyleptony minus jeden.Taon i neutrino taonow e maj\ L = -1, a odpowiadające im
anty cząstki L * +1. Cząstki i anty cząstki z pozostałych grup m ają liczbę leptonową
¿ -0 .

■ Dziwność. Istnieją cząstki elementarne powstające w w yniku oddziaływań

silnych z czasem charakterystycznym rzędu I0"23 s , jednakże ich czas życia
wskazuje na to, że rozpadają się one pod wpływem oddziaływań słabych. Cząstki
posiadające tę w łasność nazwane zostały cząstkami dziwnymi. Cząstkom dziwnym
przypisujemy liczbę kw antow ą S zw aną d z iw n o śc ią , np. mezony K * i K * m ają
dziwność rów ną +1 , a hiperon O * ma dziwność rów ną -3. W szystkie nukleony
m ają dziwność rów ną zeru.

■ P raw a zachow ania liczb kw antow ych. Ładunek elektryczny oraz leptonowa i
barionowa liczba kwantowa układu zamkniętego (będące sum ą algebraiczną
odpowiednich liczb kwantowych elem entów układu) zachow ane s ą w e wszystkich
procesach wywołanych dowolnym oddziaływaniem. Dla każdej rodziny leptonowej
obowiązuje osobno prawo zachowania jej liczby kwantowej.
Dziwność układu zamkniętego zachow ana je st w procesach przebiegających pod
wpływem oddziaływań silnych i elektromagnetycznych, natom iast procesy wywo­
łane oddziaływaniem słabym m ogą zmieniać dziw ność układu.

■ Procesy dozw olone i w zbronione. Z praw zachowania liczb kwantowych

wynika, że pew ne reakcje w których uczestniczą cząstki elem entarne m ogą
zachodzić, a inne s ą wzbronione. N a przykład z praw a zachow ania liczby bario­
nowej wynika, że m ogą zachodzić tylko takie procesy w których różnica pomiędzy
ilością barionów i antybarionów w układzie pozostaje stała. W ynika stąd, że nie
jest możliwe na przykład, aby w wyniku zderzenia protonu z neutronem powstały
dwa protony i antyproton gdyż wówczas w układzie pojawiłby się dodatkowy
barion (antyproton), a tego zabrania prawo zachow ania liczby barionowej. M ożliwe
je st natomiast, aby w wyniku takiego zderzenia powstały dw a protony i mezon n~.
 Cząstki elementarne 65

45. Liczby kwantowe wybranych cząstek elementarnych

L ic z b y k w a n to w e
C ząstk a Ładunek ele­ Spin
ktryczny Q s Barionowa Leptonowa Dziwność
B L S
foton 0 I 0 0 0

elektron -1 1/2 0 1 0

proton +1 1/2 1 0 0

neutron 0 1/2 1 0 0

p io n * * + 1 0 0 0 0

hiperon O - -1 3/2 1 0 -3

mezon AT* + 1 0 0 0 1

W artość ładunku podano jak o wielokrotność ładunku elem entarnego

46. Prawa zachowania

L
Prawa zachowania sibe
Rodzaj oddziaływania
elektroma­ słabe
gnetyczne
Ładunku elektrycznego + + +
Liczby barionowej + + +
Liczby leptonowej + + +
Dziwności + + -

" + " oznacza zachowanie,M brak zachowania

Reakcja w zbroniona ze względu na niezachowanie liczby barionowej układu

p +n -» p +p + p
liczbabarionow a ( + l ) + ( + l ) * ( + l ) + ( + l ) + ( - l )
Reakcja dozw olona - liczba barionowa układu zachow ana

/? + « -» /? + /? + tC

liczba barionow a ( +1) + (+ 1 ) * ( +1) + (+ 1 ) + ( 0 )

66 Oddziaływania elementarne

■ Oddziaływacie elementarne Wszystkie siły przyrody (np. siły Van der Waalsa czy
lepkości) są jedynie bardzo złożoną manifestacją czterech podstawowych oddziaływań
elementarnych. Oddziaływania te przedstawiono w tabeli na prawej stronie. Intensywność
oddziaływań elementarnych określa wielkość zwana stalą sprzężenia. Określa ona
względną intensywność oddziaływań w stosunku do oddziaływania silnego. W ostatniej
kolumnie tabeli podano średnie czasy życia cząstek elementarnych rozpadających się pod
wpływem danego rodzaju oddziaływania elementarnego.

■ Model oddziaływaoia.Na rysunku obok przedstawiono schematycznie oddziaływanie

elementarne pomiędzy cząstkami A i B. Oddziaływania te można sobie wyobrazić jako
ciągły proces wymiany pomiędzy cząstkami pewnych innych cząstek, zwanych
nośnikami oddziaływania Poruszając się z prędkością światła przenoszą one
oddziaływanie między cząstkami materii. Każdy rodzaj oddziaływania ma własne,
odrębne nośniki. Cząstki przenoszące oddziaływania nie są zwykłymi cząstkami
rzeczywistymi, lecz cząstkami wirtualnymi. Cząstkami wirualnymi nazywamy cząstki,
które emitowane są przez układ bez zmiany jego energii. Zgodnie z zasadą
nieoznaczoności (patrz str.10 ) energia stanu o czasie życia x określona jest jedynie z
dokładnością AE ^ hix. Oznacza to, że energia układu o czasie życia t może ulegać
wahaniom o wielkość hit , bez naruszenia prawa zachowania energii. Zatem, nośnik
oddziaływania o masie m i energii Emmc* może zostać wyemitowany bez zmiany energii
układu pod warunkiem, że będzie on istnieć nie dłużej niż x = MmcJ. W tym czasie może
się on przemieścić na odległość nie większą niż R*Mmc. Tak więc zakres działania sił
związanych z oddziaływaniem przenoszonym przez cząstkę o masie m nie może być
większy niż h/mc. Oznacza to, że im większą masę posiada nośnik oddziaływania tym
mniejszy jest zasięg oddziaływania Jedynie oddziaływania przenoszone przez cząstki
nie posiadające masy spoczynkowej (foton) mają nieskończony zasięg.
■ Rodzaje oddziaływań:
A) Oddziaływanie grawitacyjne. Jest to oddziaływanie o nieskończonym zasięgu
któremu podlegają wszystkie cząstki elementarne.

B) Oddziaływanie słabe. Jest to krótkozasięgowe odziaływanie (R< 10*19 m ) odpowie-

dzialne za rozpady ß i ß ' oraz wiele innych rozpadów cząstek elementarnych.
Nośnikami jego są ciężkie cząstki zwane bozonani pośredniczącymi : W*, W' oraz 2°.
Masa bozonów W* i W ' wynosi 82 GeV, a bozonu 2° 92 GeV. Oddziaływaniom słabym
podlegają leptony i hadrony.

C) Oddziaływanie elektromagnetyczne jest oddziaływaniem o nieskończonym zasięgu.

Polega ono na ciągłej wymianie fotonów pomiędzy cząstkami. Podlegają mu cząstki
posiadające ładunek elektryczny. Ze współczesnych teorii wynika, że oddziaływania
słabe i elektromagnetyczne są dwoma przejawami oddziaływania elektrosłabego.

D) Oddziaływanie silne. Jest to krótkozasięgowe (R= 10',5m) oddziaływanie zachodzące

pomiędzy kwarkami. Jest ono odpowiedzialne za wiązania kwarków w hadronach. Nośni­
kami oddziaływania silnego jest osiem cząstek zwanych gluonami. Oddziaływanie
jądrowe odpowiedzialne za wiązanie nukleonów w jądrze atomowym uważane jest
obecnie za przejaw bardziej podstawowego oddziaływania silnego.
 Cząstki elementarne 67

47. Oddziaływania elementarne

47.1. Model oddziaływania elementarnego

nośnik oddziaływania wymieniany

pomiędzy cząstkami A i B

47.2. Rodzaje oddziaływań elementarnych

Rodzaj stała nośnik średni czas
oddziaływania sprzężenia zasięg oddziaływania rozpadu* dla danego
[m ] oddziaływania [s]

grawitacyjne 10* oo grawiton ?

słabe 10 "14 10-’’ W +, W \ Z ° 10 ■*

elektromagnetyczne foton | 0-I6

10 *2 00

silne 1 10'15 gluony 10'23

* W kolumnie tej podano średni czas życia cząstek elementarnych rozpadających się pod
wpływem danego typu oddziaływania elementarnego.

O ddziaływ ania ja k im podlegają cząstki z poszczególnych g ru p

Rodzaj foton leptony hadrony

oddziaływania
grawitacyjne tak tak tak
słabe nie tak tak
elektromagnetyczne tak tak * tak *
silne nie nie tak
*
• jeżeli cząstki posiadają ładunek elektryczny
68 Kwarki

■ Kwarki. Foton i leptony są cząstkami elementarnymi, które zgodnie z obecnym pozio­

mem wiedzy są niepodzielne. W odróżnieniu od nich hadrony zbudowane są z kwarków.
Istnieje sześć typów kwarków o różnych "zapachach". Kwarki: dolny (d), górny (u),
dziwny (*), powabny (c), szczytowy (f) , oraz piękny (b). Podobnie ja k leptony, kwarki
można podzielić na trzy rodziny :(u,d), (c ,r), (t,b). W każdej rodzinie jeden kwark (u, c,
t) ma ładunek elektryczny równy 2/3 ładunku elementarnego, a drugi ( 4 s, b) ma
ładunek równy -1/3 ładunku elementarnego. Wszystkie kwarki mają spin równy 1/2, a
ładunek barionowy równy B =+1/3 . Kwarki posiadają własności fizyczne opisane wiel­
kościami: powab, piękno i szczyt Każdy kwark ma swoją antycząstkę - anty kwark, iden­
tyczny lecz o przeciwnym znaku ładunku elektrycznego i pozostałych liczb kwantowych.

■ Kolor kwarków. Kwarki posiadają także własność zwaną "kolorem", Podobnie jak
źródłem oddziaływania elektromagnetycznego jest ładunek elektryczny, tak źródłem sił
oddziaływania silnego, odpowiedzialnego za występujące między kwarkami oddziały­
wanie silne, jest własność zwana kolorem. Oddziaływanie to jest bardzo słabe, gdy kwar­
ki znajdują się blisko siebie i rośnie wraz z odległością między kwarkami. Oznacza to, że
gdy kwarki znajdują się blisko siebie zachowują się tak, jakby były swobodne.
Natomiast, gdy oddalają się od siebie siła oddziaływania pomiędzy nimi wzrasta. Kolor
pod pewnymi względami przypomina ładunek elektryczny, z tym że ładunek występuje w
dwu rodzajach, oznaczonych jako dodatni i ujemny, podczas gdy kolor w trzech, oz­
naczonych jako "czerwony " , "żółty" i "niebieski". Każdy kwark może istnieć w jednym
z trzech kolorów: " czerwony " , "żółty" lub "niebieski". Kwarki mają kolor dodatni, a
antykwarki odpowiedni kolor ujemny (anty-kolor). Para kwark i jego antykwark posiada
zawsze biały (zerowy) kolor wypadkowy. Przyroda pozwala na swobodne istnienie tylko
takich cząstek , które nie mają koloru ( foton, leptony) lub których wypadkowy kolor jest
zerowy (biały). Kwarki o jednakowych kolorach odpychają się, a kwarki o różnych ko­
lorach przyciągają Najsilniejsze oddziaływanie przyciągające występuje pomiędzy
lewarkami o kolorach dopełniających np. kwark "czerwony" najsilniej przyciąga kwark o
kolorze "anty- czerwony".

■ Gluony. Nośnikami oddziaływania kolorowego są gluony. Każdy gluon przenosi rów­

nocześnie dwa kolory : kolor i inny anty-kolor, zmieniając równocześnie kolor kwarka
który go emituje lub pochłania Na przykład gluon przenoszący równocześnie kolor czer­
wony i anty-niebieski zmienia emitujący go kwark czerwony w niebieski.

■ Struktura hadronów. Wszystkie bariony można przedstawić jako kombinacje trzech

kwarków o różnych kolorach. Mezony to pary kwark - antykwark.

■ Kwarkowy mechanizm rozpadu p*. Oprócz oddziaływania silnego kwarki podlegają

również oddziaływaniu elektromagnetycznemu i słabemu. W wyniku oddziaływania
słabego może wystąpić rozpad kwarka na inny kwark oraz lepton i antylepton. Na
przykład jeden z kwarków d wchodzących w skład neutronu może pod wpływem oddzia­
ływania słabego rozpaść się na kwark u oraz elektron i antyneutrino elektronowe. W
wyniki tego procesu neutron zamienia się w proton. Proces taki można obserwować ja­
ko rozpad p ’ w którym z jądra atomowego wyemitowane zostają elektron oraz anty­
neutrino eletronowe.
 Cząstki elementarne

48. Kwarki 1 ich liczby kwantowe

48.1. Charakterystyka kwarków

typ kwarka symbol ładunek dziwność powab piękno szczyt masa

(zapach) elektryczny S C b t [ MeV]
górny u + 2/3 0 0 0 0 360
dolny d - 1/3 0 0 0 0 360
dziwny s -1/3 -1 0 0 0 540
powabny c + 2/3 0 + 1 0 0 1300
piękny b -1/3 0 0 +1 0 5000
szczytowy t + 2/3 0 0 0 + l 100000
Wartość ładunku elektrycznego podano jako wielokrotność ładunku elementarnego.

48.2. Struktura niektórych hadronów

Cząstka Struktura Ładunek
elektryczny
n* u d +1

K * us +1

P uud +1
n udd 0
A° uds 0
A" ddd -1
ar sss -1
Wartość ładunku elektrycznego podano jako wielokrotność ładunku protonu
48.3. Kwarkowy mechanizm rozpadu P”
70 Rozszerzający się Wszechświat

■ E fekt D opplera. Gdy źr6ło fali elektromagnetycznej oddala się lub przybliża do
nieruchomego obserwatora, to mierzona przez niego długość fali m a inną wartość
niż wartość m ierzona dla źródła będącego w spoczynku. Jeżeli \ je st długością
fali mierzoną dla spoczywającego źródła, to długość fali m ierzona gdy źródło
zbliża się do obserwatora jest mniejsza niż X„, a długość fali m ierzona dla oddala­
jącego się źródła fali je st w iększa niż .

■ Przesunięcie ku czerw ieni. Rozpatrzmy teraz przypadek gdy źródłem fali

elektromagnetycznej je st np. rozgrzany do bardzo wysokiej temperatury wodór
zawarty w jednej z gwiazd odległej galaktyki. Jeżeli galaktyka ta oddala się od nas
z bardzo dużą prędkością, to zgodnie z efektem Dopplera, mierzone na Ziemi
długości fal elektromagnetycznych odpowiadające poszczególnym prążkom widma
emisyjnego "gwiezdnego" wodoru będą miały w iększą w artość niż długości fal
odpowiednich prążków widma emisyjnego "ziemskiego" w odoru . Efekt ten
nazywamy przesunięciem ku czerwieni. Z wielkości tego przesunięcia wyznaczyć
można prędkość z ja k ą gwiazda ( galaktyka) oddala się od Ziemi.

■ P raw o H u b b le'a. Szczegółowe badania przesunięć ku czerwieni w widmach

odległych galaktyk wykazały, że wszystkie one oddalają się od Naszej Galaktyki
oraz od siebie wzajemnie z prędkościami w prost proporcjonalnymi do ich odległo­
ści. W artość w spółczynnika proporcjonalności H (stałej Hubble'a) leży w zakresie
od 15 do 30 km/(s milion lat św ietlnych). O znacza to, że galaktyka odległa od nas
o 1 milion lat świetlnych oddala się od nas z prędkością z przedziału od 15 do 30
kilometrów na sekundę. To, że galaktyki w ciąż się od siebie oddalają oznacza, że
kiedyś musiały być bardzo blisko siebie. Czas kiedy to mogło m ieć miejsce można
oszacować na podstawie stałej H. Zakładając, że tempo rozszerzania się W szech­
świata było cały czas jednakow e odwrotność stałej H daje nam m om ent czasu w
przeszłości, w którym w szystkie galaktyki były w jednym punkcie, czyli moment
czasu od którego rozpoczęła się ekspansja W szechświata ( 1010 < UH < 3 1010
la t). Proces ekspansji W szechświata opisuje Teoria W ielkiego W ybuchu.

■ T eo ria W ielkiego W ybuchu. W teorii tej zakłada się, że ekspansja

W szechświata rozpoczęła się około 15 mld lat temu od bardzo małej objętości, w
której skupiona była cała materia . Obszar ten charakteryzow ał się bardzo w ysoką
temperaturą przew yższającą 1032 K. i gęstością materii w iększą niż 1093 g/cm3
Dla porównania gęstość materii zgromadzonej w jądrach atom owych je st rzędu
10łSg/cm3 , a średnia gęstość energii wypełniającej obecnie W szechśw iat wynosi
około 10’30g/cmJ. W miarę upływu czasu, w w yniku rozszerzania się
W szechświata, maleje jeg o temperatura, a W szechśw iat przechodzi kolejne
przemiany , takie ja k : powstanie hadronów, pow stanie ją d er helu, powstanie
atomów wodoru i h e lu , oraz formowanie się galaktyk.
 Ewolucja Wszechświata 71

49. Efekt Dopplera dla fali elektromagnetycznej

Długość fa li mierzona Długość fa li mierzona w

przez spoczywającego układzie własnym źródła
obserwatora
j
X0
*vw\- *
i i

Źródło ( galaktyka)
Spoczywający obserwator
oddalające się od obserwa­
tora z prędkością v

długość fali
mierzonej przez
spoczywającego
obserwatora

wysyłanej v>0 gdy źródło się oddala

przez źródło v<0 gdy źródło się przybliża

50. Prawo Hubble'a

Nasza
Galaktyka galaktyka w gplaktyka w
^ odległości dt odległości d3 > d,

prędkość oddalania
się galaktyki odległość galaktyki
od Ziemi
stała Hubble’a
 Historia ewolucji Wszechświata

■ Ewolucja W szechświata. W historii Wszechświata (patrz tabela obok) można

wyróżnić kilka charakterystycznych okresów. Pierwszy z nich to trwająca pierwsze 10"44
sekundy epoka chaosu o temperaturze przewyższającej 1033 K i energiach cząstek rzędu
102* eV. N a obecnym etapie rozwoju fizyki wysokich energii nie jest możliwe opisanie
procesów wówczas przebiegających. W chwili obecnej można ilościowo opisać procesy
przebiegające dopiero od 10’l2s, Ucząc czas od momentu powstania Wszechświata.
Temperatura Wszechświata spadła już wówczas do 1015 K. Trwała wówczas era
hadronowa.

■ Era hadronow i. N a początku ery hadronowej Wszechświat był niewyobrażalnie

gęstym zbiorem mezonów , nukleonów, hiperonów, kwarków i innych nieznanych nam
ciężkich cząstek, będących w równowadze ze sobą i wysokoenergetycznymi kwantami y.
Dominowało oddziaływanie silne. Dopiero, gdy temperatura spadła do około 1013 K.
oddziaływania silne grupują kwarki t giuony tworząc hadrony. Dzieje się to około 10*5s
od rozpoczęcia ekspansji. W miarę dalszego rozszerzania się Wszechświata procesy
anihilacjt zaczynają przeważać nad procesami kreacji. Pod koniec ery hadronowej tj. po
czasie około 10“4 s giną wszystkie hadrony z wyjątkiem nukleonów. Temperatura
Wszechświata wynosi wówczas około 1012 K, a gęstość materii około 1014 g/cm3 (
gęstość Wszechświata jest wówczas dziesięć razy mniejsza niż gęstość materii jądrowej).

■ Era leptonowa. Na początku ery leptonowej Wszechświat oprócz protonów i

neutronów zawiera mezony p , które z czasem rozpadają się na elektrony i pozytony.
Równocześnie procesy anihilacji par mezonowych (p+ - p - ) oraz par elektronowych
(e - e ) zdobywają przewagę nad procesami kreacji tych par. W konsekwencji, erę
leptonową przeżywają , spośród leptonów, jedynie elektrony i różne rodzaje neutrin. W
czasie trwania ery leptonowej po około 3 minutach od początku ekspansji zachodzi
pierwotna nukleosynteza tzn. protony łączą się z neutronami, powstają jądra deuteni i
małe ilości jąder helu.

■ Era radiacyjna. W pierwotnej "zupie" pozostałej po erach hadronowej i- leptonowej

większość materii stanowią elektrony i protony.Cały czas następują procesy wiązania
elektronów przez protony (powstają atomy wodoru). Równocześnie w wyniku absorpcji
wysokoenergetycznych fotonów elektrony te są natychmist uwalniane i powstają znowu
swobodne elektrony i protony (jonizacja atomów wodoru). Dopiero pod koniec ery
radiacyjnej gdy energia fotonów staje się mniejsza niż energia potrzebna do jonizacj
atomu wodoru (13.6 eV) procesy powstawania wodoru przeważają nad procesami
jonizacji. Materia staje się przeźroczysta dla fotonów, które przechodzą przez nią nie
ulegając absorpcji. W wyniku dalszego rozszerzania się Wszechświata energia fotonów
będzie malała . Dziś energia fotonów tego promieniowania odpowiada temperaturze
promieniowania ciała doskonale czarnego 2.7 K. Po erze radiacyjnej pozostaje atomowy
wodór.

■ Era galaktyczna. W wyniku fluktuacji gęstości gazu wodorowego powstają "chmury"

wodoru, a działanie sił grawitacji powoduje ich kondensację. W czasie kondensacji
energia grawitacyjna atomów wodom zostaje zamieniona w ich energię kinetyczną.
Rośnie temperatura gazu wodorowego. Gdy temperatura osiąga wartość rzędu 107 K
zaczynają zachodzić reakcje termojądrowe. Powstają gwiazdy.
 Ewolucja Wszechświata 73

51. Historia ewolucji Wszechświata

Nazwa ery Czas trwania Temperatura gęstość energia Najważniejsze

ery na końcu na końcu pojedynczej procesy zachodzą­
ery [ K ] ery cząstki [eV] ce w czasie trwa­
[g/cmJ] nia ery

Chaos do IO"44 s 1032 1096 102* ?

hadronowa lO^-lO^s 1012 1017 10* kwarki grupują się

w hadrony;
pow stają protony i
neutrony

leptonowa I04 - I 0 4 s i o ‘° 107 106 pierwotna nukleo-

sy n te z a ; synteza
jąd er helu i lek­
kich pierwiastków

radiacyjna 104s - 106 lat 3 103 10“ 1 fotony oddzielają

się od materii,
powstaje pro­
mieniowanie tła

galaktyczna 106 la t-d z iś 2.7 io-30 IO'3 pow stają galaktyki

52. Najważniejsze procesy przebiegające podczas

rozszerzania się Wszechświata

Wielki
Wybuch

C2CŁS
»
1 0 *5 $ 100s 300 tys. lat I mldlat ISmldlat
powstanie ¿c/zec powstaje powstają
protonów mikleasyntezy promienio­ pierwsze
i neutronów wanie tła galaktyki