Z.

Kąkol-Notatki do Wykładu z Fizyki

Wykład 38

38. Fizyka jądrowa

38.1 Wstęp

KaŜde jądro atomowe składa się z protonów i neutronów wiązanych siłami jądro-
wymi, niezaleŜnymi od ładunku.
PoniewaŜ neutron i proton mają prawie taką samą masę i bardzo zbliŜone inne własno-
ści, więc obydwa określa się wspólną nazwą nukleon.
Nazwa nuklid jest uŜywana zamiennie z terminem jądro.
Nuklidy o tej samej liczbie protonów, róŜniące się liczbą neutronów nazywamy izoto-
pami.
Łączną liczbę protonów i neutronów w jądrze nazywamy liczbą masową jądra i ozna-
czamy literą A. Liczba neutronów jest dana równaniem A - Z, gdzie Z jest liczbą proto-
nów zwaną liczbą atomową.
Wartość liczby A dla jądra atomowego jest bardzo bliska masie odpowiadającego mu
atomu.

38.2 Rozmiary jąder

Wiązka wysokoenergetycznych protonów lub neutronów moŜe zostać rozproszona

wskutek dyfrakcji na jądrze o promieniu R. Analizując powstały obraz dyfrakcyjny (po-
łoŜenie maksimów) moŜna wyznaczyć ten promień.
Wyniki pomiarów (równieŜ innymi technikami) pokazują, Ŝe średni promień dla
wszystkich jąder oprócz najmniejszych jest dany wzorem:

R ≈ (1.2·10-15 m) A1/3

W fizyce jądrowej i cząstek elementarnych wielkość 10-15 pojawia się często i dlatego
wprowadzono dla niej osobną nazwę fermi. 1 fermi = 1 fm = 10-15 m.

Przykład 1
Jaka jest gęstość masy i gęstość cząsteczek w materii jądrowej ?
Dla jądra o promieniu R i liczbie masowej A liczba cząstek na jednostkę objętości wy-
nosi

A A
N= =
4 3 4
πR π [(1.2 ⋅ 10 −15 m) A1 3 ]3
3 3
skąd
N = 1.38·1044 nukleonów/m3

Gęstość masy to iloczyn tej liczby N i masy nukleonu

38-1
 Z. Kąkol-Notatki do Wykładu z Fizyki

ρ = N Mp = (1.38·1044) (1.67·10-27) kg/m3 = 2.3·1017 kg/m3

Odpowiada to masie około 230 milionów ton dla 1 cm3.
Gęstość materii jądrowej nie zaleŜy od rozmiarów jądra, poniewaŜ jego objętość jest
proporcjonalna do liczby masowej A.

38.3 Oddziaływanie nukleon-nukleon

Dotychczas poznane oddziaływania (grawitacyjne, elektromagnetyczne) nie po-

zwalają na wyjaśnienie struktury jądra atomowego. Aby wyjaśnić co tak silnie wiąŜe
nukleony w jądrach atomowych trzeba wprowadzić nowe oddziaływanie. Ta siła wiąŜą-
ca musi być większa niŜ siła odpychania elektrostatycznego występująca pomiędzy pro-
tonami. Określamy ją mianem siły jądrowej lub oddziaływania silnego.
Potencjał opisujący to oddziaływanie jest o rząd wielkości większy niŜ energia poten-
cjalna elektrostatycznego odpychania proton - proton. Sytuacja ta jest pokazana na ry-

30

20 odpychanie

10
2
ke /r
U (MeV)

0
1 2 3 r (fm)
-10

przyciąganie
-20

-30

sunku poniŜej.
Oddziaływanie proton - proton, proton - neutron i neutron - neutron jest identyczne (je-
Ŝeli zaniedbamy relatywnie małe efekty odpychania elektrostatycznego) i nazywamy go
oddziaływaniem nukleon - nukleon.
Masy atomowe i energie wiązań moŜna wyznaczyć doświadczalnie w oparciu o spektro-
skopię masową lub bilans energii w reakcjach jądrowych.
W tabeli na następnej stronie zestawione są masy atomowe i energie wiązań jąder ∆E
dla atomów wybranych pierwiastków.
Masa jest podana w jednostkach masy atomowej (u). Za wzorzec przyjmuje się 1/12 ma-
sy atomowej węgla 126 C .

38-2
 Z. Kąkol-Notatki do Wykładu z Fizyki

Z A Masa (u) ∆E ∆E/A

(MeV)
1
0 n 0 1 1.0086654 --- ---
1
1 H 1 1 1.0078252 --- ---
2
1 H 1 2 2.0141022 2.22 1.11
3
1 H 1 3 3.0160500 8.47 2.83
3
2He 2 3 3.0160299 7.72 2.57
4
2He 2 4 4.0026033 28.3 7.07
9
4Be 4 9 9.0121858 58.0 6.45
12
6 C 6 12 12.0000000 92.2 7.68
16
8 O 8 16 15.994915 127.5 7.97
63
29Cu 29 63 62.929594 552 8.50
120
50Sn 50 120 119.9021 1020 8.02
184
74W 74 184 183.9510 1476 8.02
238
92 U 92 238 238.05076 1803 7.58

W oparciu o dane zestawione w tabeli moŜna uzyskać dalsze informacje o jądrach ato-
mowych.
Dla przykładu porównajmy masę atomu 24 He z sumą mas jego składników.

M( 24 He ) = 4.0026033 u

Całkowita masa jego składników równa jest sumie mas dwu atomów 11 H i dwu neutro-
nów tzn.

2M( 11 H ) + 2M( 01 n ) = 2·1.0078252 u + 2·1.0086654 u = 4.0329812 u

Uwaga: zarówno w skład masy helu jak i dwu mas wodoru wchodzą masy dwu elektro-
nów.
Wynik: masa helu jest mniejsza od masy składników o wartość 0.0303779 u.

Dla kaŜdego atomu analogiczny rachunek pokazałby, Ŝe masa atomu jest mniejsza od
masy jego składników o wielkość ∆M zwaną niedoborem masy.
Wynik ten jest świadectwem energii wiązania jąder jak i równowaŜności masy i energii.
JeŜeli rozwaŜymy dowolny składnik jądra helu to skoro jest on związany z jądrem to ma
ujemną energię E < 0 (rysunek na stronie 3). Innymi słowy, Ŝeby taki nukleon przybył
z odległości r
∞ (E = 0) i mógł z innym nukleonami utworzyć jądro, jego energia
musi ulec zmniejszeniu. To samo dotyczy kaŜdego z pozostałych nukleonów w jądrze.
Oznacza to, Ŝe gdy układ oddzielnych swobodnych nukleonów łączy się w jądro energia
układu musi zmniejszyć o wartość ∆E energii wiązania jądra.

38-3
 Z. Kąkol-Notatki do Wykładu z Fizyki

Zmniejszeniu o ∆E całkowitej energii układu musi towarzyszyć, zgodnie z teorią

względności, zmniejszenie masy układu o ∆M, gdzie ∆M c2 = ∆E.
Dla 42 He niedobór masy wynosi ∆M = 0.0303779 u, więc energia wiązania jest równa
∆E = ∆M c2 = 28.3 MeV.
W ostatniej kolumnie tabeli podana jest wielkość energii wiązania na nukleon w jądrze.
Jest to jedna z najwaŜniejszych cech charakteryzujących jądro.
ZauwaŜmy, Ŝe początkowo ∆E/A wzrasta ze wzrostem A, ale potem przybiera w przy-

63
8 12 Cu 120
C 16 Sn
O 184
W
4 238
He U
9
Be
6 7
Li
∆E/A

3
H
2
2
H

0
0 50 100 150 200 250
Liczba masowa A

bliŜeniu stałą wartość około 8 MeV. Wyniki średniej energii wiązania na nukleon w
funkcji liczby masowej jądra A są pokazane na rysunku poniŜej.
Gdyby kaŜdy nukleon w jądrze przyciągał jednakowo kaŜdy z pozostałych nukleonów to
energia wiązania na nukleon byłaby proporcjonalna do A.
Fakt, Ŝe ∆E/A nie jest proporcjonalne do A wynika głownie z krótkiego zasięgu sił ją-
drowych.
Widać, Ŝe najsilniej są wiązane nukleony w jądrach pierwiastków ze środkowej części
układu okresowego.

38.4 Rozpady jądrowe i reakcje jądrowe

38.4.1 Rozpad alfa

Rozpady jądrowe zachodzą zawsze (prędzej czy później) jeśli jądro o pewnej liczbie
nukleonów znajdzie się w stanie energetycznym, nie będącym najniŜszym moŜliwym
dla układu o tej liczbie nukleonów.
Takie nietrwałe (w stanach niestabilnych) jądra powstają w wyniku reakcji jądrowych.
Niektóre reakcje są wynikiem działań laboratoryjnych, inne dokonały się za sprawą
przyrody podczas powstawania naszej części Wszechświata. Jądra nietrwałe pochodze-
nia naturalnego są nazywane promieniotwórczymi, a ich rozpady noszą nazwę rozpadów
promieniotwórczych (promieniotwórczości).

38-4
 Z. Kąkol-Notatki do Wykładu z Fizyki

Rozpady promieniotwórcze dostarczają wielu informacji o samych jądrach atomowych

(budowie, stanach energetycznych, oddziaływaniach) ale równieŜ wielu zasadniczych
informacji o pochodzeniu Wszechświata.
Szczególnie waŜnym rozpadem promieniotwórczym jest rozpad alfa (α) występujący
zazwyczaj w jądrach o Z ≥ 82. Z przyczyn historycznych jądro 4He jest nazywane cząst-
ką α.
Rozpad α polega na przemianie niestabilnego jądra w nowe jądro przy emisji jądra 4He
tzn. cząstki α.
Proces zachodzi samorzutnie bo jest korzystny energetycznie. Energia wyzwolona
w czasie rozpadu (energetyczny równowaŜnik niedoboru masy) jest unoszona przez
cząstkę α w postaci energii kinetycznej.
Przykładowa reakcja dla jądra uranu wygląda następująco

238
U
234Th + 4He + 4.2 MeV

Rozpatrzmy teraz układ zawierający w chwili początkowej wiele jąder tego samego ro-
dzaju. Jądra te podlegają rozpadowi α (równie dobrze rozpadowi β) z częstością rozpa-
dów λ. Chcemy znaleźć liczbę jąder, która nie uległa rozpadowi po czasie t od chwili
początkowej.
Oznaczamy przez N liczbę jąder. Wtedy dN (<0) oznacza liczbę jąder, które rozpadają
się w czasie dt.
Spodziewana liczba rozpadów (liczba jąder, które się rozpadną) w czasie dt tzn. (t,
t + dt) jest dana wyraŜeniem

dN = – Nλdt

gdzie znak minus wskazuje, Ŝe dN jest liczbą ujemną czyli, Ŝe N maleje z czasem.
MoŜemy rozdzielić zmienne i scałkować równanie obustronnie

dN
= − λ dt
N

N (t ) t
dN
∫ = − λ ∫ dt
N (0)
N 0

N (t )
ln N (t ) − ln N (0) = ln = −λt
N (0)
czyli
N (t )
= e −λt
N (0)
skąd
N (t ) = N (0) e − λt (38.1)

N(0) jest liczbą jąder w chwili t = 0, a N(t) liczbą jąder po czasie t.

PowyŜszy wzór nazywamy wykładniczym prawem rozpadu.

38-5
 Z. Kąkol-Notatki do Wykładu z Fizyki

Często wyraŜa się N(t) poprzez średni czas Ŝycia jąder, który z definicji jest równy od-
wrotności częstości rozpadów; τ = 1/λ.
Prawo rozpadu przyjmuje wtedy postać

N = N0e-t/τ (38.2)

Do scharakteryzowania szybkości rozpadu uŜywa się czasu połowicznego rozpadu (za-

niku) T1/2. Jest to taki czas, po którym liczba jąder danego rodzaju maleje do polowy
tzn. N = (1/2) N0. Wstawiając to do równania (38.2), otrzymujemy

1 T τ
N 0 = N0e 1 2
2
czyli
T1 2 τ
2=e
skąd
T1/2 = 0.693 τ (38.3)

Przykładowo dla 238U czas połowicznego zaniku wynosi 4.5·109 lat, a dla 212Po jest rzę-
du 10-6 s.

38.4.2 Promieniowanie γ

Jeśli jądro jest wzbudzone do wyŜszego stanu energetycznego, to moŜe nastąpić sa-
moczynna emisja fotonu i przejście do niŜszego stanu energetycznego. PoniewaŜ odle-
głości między poziomami energetycznymi w jądrach są rzędu MeV więc fotony emito-
wane przez jądra mają energię tysiące razy większą od energii fotonów wysyłanych
przez atomy. Takie wysokoenergetyczne fotony emitowane przez jądra nazywamy pro-
mieniowaniem γ.
Jądra w stanie wzbudzonym moŜna łatwo otrzymać uŜywając neutronów o małej ener-
gii. JeŜeli taki powolny neutron przechodzi np. przez bryłkę uranu 238U to zawsze gdy
znajdzie się blisko jądra działa na niego siła przyciągająca wywołana przez oddziaływa-
nie jądrowe. Dlatego jest bardzo prawdopodobne, Ŝe taki neutron zostanie wychwycony
i powstanie jądro 239U* w stanie wzbudzonym (oznaczone *). Takie jądro przechodzi do
stanu podstawowego emitując jeden lub kilka kwantów γ. Proces ten opisują następują-
ce reakcje jądrowe:

n + 238U
239U*
U
239U + γ
239 *

38.4.3 Rozpad β

Badając własności promieniotwórczości stwierdzono, Ŝe istnieją trzy rodzaje pro-

mieniowania α, β, γ. Po dalszych badaniach stwierdzono, Ŝe α to jądra helu, promienie γ
to fotony, a promienie β to elektrony lub pozytony (cząstka elementarna dodatnia o ma-
sie równej masie elektronu).

38-6
 Z. Kąkol-Notatki do Wykładu z Fizyki

Jądra, których ilość protonów Z róŜni się od wartości odpowiadającej stabilnym jądrom
o tej samej liczbie masowej A, mogą zmieniać Z w kierunku jąder stabilnych poprzez
rozpad β. Współczesna teoria rozpadów β została rozwinięta przez Fermiego w 1931 r.
Najprostszym przykładem rozpadu β jest rozpad swobodnego neutronu zachodzący z
czasem połowicznego zaniku 12 minut

n→ p+e+v

Neutron rozpada się na proton, elektron i antyneutrino (cząstka elementarna o zerowym

ładunku i zerowej masie spoczynkowej).
Inny przykład to omawiany juŜ uran 239U; rozpad zachodzi z czasem połowicznego za-
niku 24 minuty

239
U → 239 Np + e + v

Powstały izotop teŜ nie jest trwały i podlega rozpadowi β

239
Np → 239 Pu + e + v

z czasem połowicznego zaniku 2.35 dnia.

W takim procesie liczba Z wzrasta o jeden a liczba A pozostaje bez zmiany.
Innym rozpadem β, jest proces, w którym jądra emitują pozytony, a towarzyszy temu
zawsze emisja neutrina. W tym procesie liczba Z maleje o jeden, a liczba A pozostaje
bez zmiany.

38.4.4 Rozszczepienie jąder atomowych

Jak widzieliśmy w punkcie 38.3 energia wiązania na jeden nukleon wzrasta z liczbą
masową aŜ do A ≈ 50. Jednak powyŜej tej wartości ta energia maleje. Dzieje się tak dla-
tego, Ŝe siły jądrowe mają krótki zasięg i dla dwóch protonów oddalonych o więcej niŜ
2.5·10-15 m ich oddziaływanie jest raczej odpychające niŜ przyciągające (rysunek na
stronie 38-2).
Konsekwencją tego jest występowanie zjawisk rozszczepienia i syntezy jądrowej. JeŜeli
cięŜkie jądro rozdzielimy na dwa mniejsze, te dwie części mogą mieć masę mniejszą niŜ
masa jądra wyjściowego nawet o dziesiąte części procenta. Dlatego cięŜkie jądra mają
tendencję do rozpadania się na dwa mniejsze z wydzieleniem energii.
Energia w bombie atomowej i reaktorach jądrowych jest wydzielana w procesach rozsz-
czepienia jądrowego.
Spontaniczne rozszczepienie jądra jest dozwolone przez zasadę zachowania energii.
Jednak w naturalnych jądrach prawdopodobieństwo rozszczepienia jądra jest mniejsze
niŜ prawdopodobieństwo rozpadu α. Prawdopodobieństwo rozszczepienia moŜna wy-
datnie zwiększyć bombardując jądra neutronami. Tak dzieje się np. gdy jądro 235U lub
239
Pu wychwyci powolny neutron.
RóŜnica pomiędzy masą jądra uranu a sumą mas produktów rozszczepienia jest taka, Ŝe
w przeciętnej reakcji wydziela się 200 MeV energii co stanowi równowaŜnik 0.1% ma-
sy uranu. Oznacza to, Ŝe z 1g uranu otrzymujemy energię równą: E = 0.001·mc2 = 9·1010

38-7
 Z. Kąkol-Notatki do Wykładu z Fizyki

J. Jest to około 3 miliony razy więcej niŜ energia wydzielana przy spalaniu 1g węgla.
Z drugiej strony naleŜy uwzględnić fakt, Ŝe uran jest duŜo droŜszy od węgla i Ŝe instala-
cje w elektrownii jądrowej są teŜ duŜo droŜsze niŜ w konwencjonalnej. Ciągle jednak
energia jądrowa jest znacznie tańsza niŜ z paliw tradycyjnych.
Rozszczepienie jądrowe moŜe w reakcji łańcuchowej stać się procesem samopodtrzy-
mującym się. W kaŜdej reakcji rozszczepienia powstają dwa lub trzy neutrony. JeŜeli
przynajmniej jeden z nich wywoła kolejne rozszczepienie to proces będzie sam się pod-
trzymywał. Ilość materiału powyŜej, której jest spełniony powyŜszy warunek nazywamy
masą krytyczną. Po raz pierwszy reakcję rozszczepienia przeprowadzono (Enrico Fermi)
na Uniwersytecie Chicago w 1942 r.
Masa 235U i 239Pu moŜe być teŜ nadkrytyczna. Wtedy neutrony z jednego rozszczepienia
wywołują więcej niŜ jedną reakcję wtórną (reakcja lawinowa). Cała masa nadkrytyczna
moŜe być zuŜyta (eksplodować) w czasie t < 0.001 s ze względu na duŜą szybkość neu-
tronów (3·108 cm/s). Tak eksploduje bomba atomowa. Najczęściej kulę o masie nadkry-
tycznej ale rozrzedzonej otacza się klasycznymi ładunkami wybuchowymi. Ich detona-
cja wywołuje wzrost ciśnienia zewnętrznego i gwałtownie zmniejsza objętość kuli.
Oczywiście w elektrowniach jądrowych spalanie paliwa odbywa się bardzo powoli.
Wymaga to spowalniania neutronów i doboru warunków stacjonarnej pracy reaktora.

38.4.5 Reakcja syntezy jądrowej

W tabeli na stronie 38-3 widzimy, Ŝe masa dwóch lekkich jąder jest większa niŜ ma-
sa jądra powstającego po ich połączeniu. JeŜeli takie jądra zbliŜymy do siebie na dosta-
tecznie małą odległość, to przy powstawaniu nowego jądra wydzieli się energia związa-
na z róŜnicą mas.
Np. dwa deuterony mogą się połączyć tworząc jądro helu przy czym 0.6% masy zostanie
zamienione na energię. Widać, Ŝe ta metoda byłaby sześć razy wydajniejsza od omó-
wionego rozszczepiania jąder uranu (0.1%). Poza tym mamy nieograniczone źródło deu-
teru w wodzie mórz i oceanów. Przeszkodą w otrzymywaniu energii tą metodą jest od-
pychanie kulombowskie, które nie pozwala zbliŜyć się deuteronom na odległość porów-
nywalną z zasięgiem przyciągających sił jądrowych. Reakcja ta byłaby moŜliwa gdyby
deuter mógł być ogrzany do temperatury około 5·107 K. Reakcje, które wymagają takich
temperatur nazywamy reakcjami termojądrowymi. Temperatury osiągane podczas wy-
buchu bomby atomowej są wystarczające do zapoczątkowania takiej reakcji. Raz zapo-
czątkowana reakcja termojądrowa wytwarza dostateczną ilość energii do utrzymania
wysokiej temperatury dopóki materiał (większość) nie zostanie spalony. Jest to mecha-
nizm działania bomby wodorowej.
Warunkiem uzyskania uŜytecznej energii z reakcji syntezy jądrowej jest prowadzenie
reakcji w sposób kontrolowany.
Prowadzone są próby skonstruowania reaktora termojądrowego. Podstawowym proble-
mem jest utrzymanie gazu o tak wysokiej temperaturze w ograniczonym obszarze przez
dostatecznie długi czas aby wytworzona energia była większa od energii zuŜytej na uru-
chomienie reaktora. Stwarza to wiele problemów technicznych. Np. trzeba zapobiec
stopieniu ścian pojemnika z gazem (plazmą). UŜywa się bardzo silnych pól magnetycz-
nych próbując nie dopuścić do zetknięcia gazu (plazmy) ze ściankami.
Jak dotąd nie udało się przeprowadzić zakończonej sukcesem kontrolowanej reakcji
termojądrowej. Eksperci uwaŜają jednak, Ŝe jest to kwestia najbliŜszych lat.

38-8
 Z. Kąkol-Notatki do Wykładu z Fizyki

W przyrodzie obserwuje się ciągłe wytwarzanie energii termojądrowej: procesy termo-

jądrowe są źródłem energii gwiazd a więc i „naszego” słońca.

38.5 Cykl Ŝycia słońca

Na rysunku poniŜej są przedstawione podstawowe fazy cyklu Ŝycia Słońca.

Uwaga na rysunku nie jest zachowana skala. JeŜeli przyjąć średnicę „naszego” Słońca
za 1 to np. średnica białego karła wynosi ~0.009, a średnica protogwiazdy jest równa

zapadanie zapadanie zapadanie Słońce

stabilne ~ 10
globula protogwiazda bilionów lat
chmura
czarna dziura zapadanie ekspansja
biały
gwiazda neutronowa
karzeł Słońce
czarny karzeł
czerwony
olbrzym

około 106.

38.5.1 Chmura

Większość teorii kosmologicznych za przodka gwiazd i planet uwaŜa gaz, którego

składnikiem był wodór.
• średnica chmury - kilkadziesiąt lat świetlnych;
• gęstość < 1000 atomów/cm3 czyli doskonała próŜnia (powietrze w warunkach nor-
malnych ~ 2.7·1019 atomów/cm3);
• temperatura około -230° C (nie promieniuje).
• Chmura znajduje się w stanie bardzo nietrwałej równowagi i najmniejsze zaburzenie
powoduje, Ŝe zaczyna się kurczyć pod wpływem przyciągania grawitacyjnego.
• W miarę zbliŜania się atomów wodoru ich energia potencjalna (grawitacyjna) male-
je, a rośnie energia kinetyczna czyli temperatura gazu.
• Tworzą się lokalne zagęszczenia materii zwane globulami.

38.5.2 Globule

• zawierają one masę równą wielokrotności masy Słońca;

• dalej są bardzo rzadkie ze względu na rozmiar ≈ 100·średnica układu słonecznego;
• temperatura wyŜsza ≈ -200° C (dalej brak promieniowania).
Dalej trwa zagęszczanie materii pod wpływem grawitacji, czemu towarzyszy wzrost
temperatury aŜ osiągnięte zostaje stadium protogwiazdy.

38-9
 Z. Kąkol-Notatki do Wykładu z Fizyki

38.5.3 Protogwiazda

• dobrze wykształcony stabilny rdzeń;

• początkowo rozmiar dwukrotnie większy od układu słonecznego (1 milionowa po-
czątkowego rozmiaru chmury);
• w wyniku dalszego zapadania się średnica ≈ średnicy orbity Marsa;
• temperatura wnętrza około 56000° C, a powierzchni 1650° C;
• nagrzana masa gazu osiąga ciśnienie, które hamuje dalsze zapadanie grawitacyjne;
• przy tej temperaturze świeci (wypromieniowuje energię); źródłem tej energii jest
zapadanie się grawitacyjne a nie reakcja syntezy jądrowej, więc to jeszcze nie jest
gwiazda (Słońce);
Jednak gdy energia gazu zmniejszy się przez promieniowanie elektromagnetyczne trwa
dalsze zapadanie się protogwiazdy aŜ do pojawienia się nowego źródła energii, które
moŜe temu przeciwdziałać. Tym nowym źródłem są reakcje termojądrowe - powstaje
Słońce.

38.5.4 Słońce

Nasze rozwaŜania o Słońcu rozpocznijmy od obliczenia promienia Słońca w funkcji

jego masy.
Zakładamy stałą gęstość wewnątrz Słońca (w rzeczywistości rdzeń ma większą gęstość
niŜ warstwy przy powierzchni). Masa Słońca MS = 2·1030 kg.
Zapadanie się tej masy gazu wodorowego zostanie zatrzymane gdy ciśnienie termiczne
wywołane ogrzewaniem gazu przez energię z reakcji termojądrowych wyrówna ciśnie-
nie grawitacyjne.
Ciśnienie grawitacyjne wewnątrz jednorodnej kuli o promieniu R, moŜemy wyznaczyć
z równania: p = ρgśrh, gdzie gśr jest wartością średnią przyspieszenia równą g/2; g jest
przyspieszeniem na powierzchni kuli (w środku przyspieszenie jest równe zeru). Stąd

1
Pg = ρgR
2

GM S
gdzie g = .
R2
Ostatecznie
1 M
Pg = ρG S
2 R

Ciśnienie termiczne gazu (na podstawie równania stanu gazu doskonałego) wynosi

ρkT
Pt =
Mp

gdzie Mp jest masą protonu (masa cząsteczki gazu = masa atomu wodoru).
Porównanie tych dwóch ciśnień daje

38-10
 Z. Kąkol-Notatki do Wykładu z Fizyki

kT 1 GM S
=
Mp 2 R
lub
GM S M p
R=
2kT

Teraz oceńmy jaka jest najniŜsza temperatura potrzebna do zbliŜenia dwóch protonów
na odległość 5·10-15 m. KaŜdy proton ma energię (3/2)kT, więc energia kinetyczna pary
1 e2
jest równa 3kT. Musi to równowaŜyć energię odpychania elektrostatycznego ,
4πε 0 R
stąd T = 1.1·109 K.
We wnętrzu gwiazdy wystarczy temperatura o jeden lub nawet dwa rzędy wielkości niŜ-
sza, bo zawsze znajdzie się wystarczająca ilość protonów o prędkościach większych od
średniej (rozkład prędkości) aby podtrzymać reakcję.
Tak więc temperatura, dla której zaczynają zachodzić reakcje termojądrowe jest rzędu
107 K. Dla tych danych otrzymujemy wartość promienia Słońca R = 7·108 m, co jest
wartością dobrze zgodną z obserwowaną.
MoŜna pokazać, Ŝe jeŜeli masa początkowa jest większa niŜ 0.08 masy Słońca, to osią-
gnięta temperatura będzie dostatecznie wysoka, aby wywołać następujące reakcje termo-
jądrowe

p + p
D + e+ + v

p + D
3He + γ

3
He + 3He
4He + p + p

Ten ciąg reakcji termojądrowych pokazany na rysunku poniŜej jest znany jako cykl wo-
dorowy.

W wyniku cyklu wodorowego 4 protony są zuŜyte do wytworzenia cząstki α, 2 pozyto-

nów, 2 neutrin i 2 fotonów γ. Masa jądra helu stanowi 99.3% masy czterech protonów.
Wydziela się energia związana z róŜnicą mas.

38-11
 Z. Kąkol-Notatki do Wykładu z Fizyki

Cykl wodorowy jest głównym mechanizmem produkcji energii przez Słońce i inne
gwiazdy bogate w wodór.
Energia wytwarzana przez Słońce jest ogromna. W ciągu sekundy 592 miliony ton wo-
doru jest zamieniane na 587.9 milionów ton helu. RóŜnica tj. 4.1 miliony ton jest za-
mieniana na energię (w ciągu sekundy). Odpowiada to mocy około 4·1026 W.

Przykład 1
Obliczmy po jakim czasie wypaliłoby się Słońce tj. gdyby cały wodór zamienił się w
hel.
Energia wytwarzana w cyklu wodorowym 2·1030 kg otrzymujemy

E = 0.007·Mc2 = 1.3·1045 J
Stąd
t = E/P = (1.3·1045 J) / (4·1026W) = 1011 lat

Jest to około 20 razy więcej niŜ dotychczasowy wiek Słońca.

Kiedy całe paliwo wodorowe w rdzeniu wypali się to rdzeń gwiazdy zacznie zapadać się
pod wpływem grawitacji (w zewnętrznej warstwie nadal spalanie wodoru). Jednak ilość
ciepła wytworzona z energii grawitacyjnej, przewyŜsza nawet ilość energii pochodzącej
z reakcji termojądrowej. To ciepło powoduje, Ŝe zewnętrzne warstwy zaczynają się roz-
szerzać. Zaczyna się ekspansja, Słońce staje się czerwonym olbrzymem.

38.5.5 Czerwony olbrzym

Gdy masa rdzenia osiągnie wartość około 0.5 masy Słońca, temperatura we wnętrzu
podnosi się do około 100 mln °K, co umoŜliwia przemianę helu w węgiel i tlen. Zapale-
nie helu przebiega bardzo gwałtownie.
Gwiazdy o małych masach nie zapalają helu w rdzeniu lecz ewoluują w stronę mgławic
planetarnych.
JeŜeli gwiazda wypali hel w rdzeniu to przy braku promieniowania podtrzymującego
warstwę zewnętrzną gwiazda zaczyna się szybko zapadać przechodząc do fazy białego
karła.

38.5.6 Białe karły

Białe karły są gwiazdami o małych rozmiarach (zbliŜonych do rozmiarów Ziemi) i

olbrzymich gęstościach; np. masa 1 cm3 materii tej gwiazdy dochodzi do kilkudziesięciu
ton (masa 1 cm3 materii ziemskiej wynosi średnio kilka g).
Gwiazdy te dalej świecą dzięki emisji energii grawitacyjnej uwalnianej przy kurczeniu
się. Proces ten moŜe być bardzo długotrwały.
Dalsza ewolucja zaleŜy od masy gwiazdy.
Produktem stygnięcia białych karłów o małej masie są czarne karły.

38-12
 Z. Kąkol-Notatki do Wykładu z Fizyki

38.5.7 Czarne karły

Czarne karły powstają w wyniku przejścia w procesie krystalizacji materii białych

karłów do stanu stałego. Towarzyszy temu szybkie ostygnięcie całego obiektu do bardzo
niskich temperatur (obiekt nie świeci).
JeŜeli w wyniku spalania helu masa rdzenia węglowo-tlenowego wzrośnie powyŜej war-
tości około 1.4 masy Słońca to w centrum nastąpi zapalenie węgla. Proces ten jest bar-
dzo gwałtowny i nazywany wybuchem supernowej.
Otoczka gwiazdy rozprasza się w przestrzeni, a centrum zapada tworząc gwiazdę neu-
tronową.

38.5.8 Gwiazda neutronowa

W wyniku zapadania się centrum gwiazdy energie elektronów stają się tak duŜe, Ŝe
w procesie zwanym odwrotnym rozpadem β protony zaczynają przechodzić w neutrony
według następującej reakcji:

e- + p
n + v

Dokładne procesy przemiany materii zwykłej w materię bogatą w neutrony są skompli-

kowane, ale obliczenia pokazują, Ŝe przy gęstościach 1011 g/cm3 neutrony są znacznie
liczniejsze niŜ protony. Stąd nazwa „gwiazda neutronowa”. Takie gęstości są osiągane
gdy gwiazda kurczy się do rozmiarów rzędu dziesiątek km.
Gwiazda neutronowa moŜe wirować wykonując dziesiątki obrotów na sekundę. Np.
gwiazda w centrum Mgławicy Kraba jest taką gwiazdą wirującą 30 razy na sekundę.
Gwiazdy neutronowe mogą wysyłać regularne promieniowanie (sygnały radiowe wyso-
kiej częstości). Taka gwiazda nazywa się pulsarem. Pierwszy pulsar odkryto w 1967 r.
JeŜeli gwiazda ma masę początkową większą niŜ 8 mas Słońca to spalanie węgla prze-
biega w ich centrum spokojnie.
Następne fazy przebiegają bardzo szybko. Po wyczerpaniu węgla zapalają się kolejno:
tlen, neon, magnez, krzem, nikiel. Końcowym produktem jest jądro Ŝelazne, które wo-
bec braku dalszych źródeł energii gwałtownie zapada się.
Implozji centrum towarzyszy eksplozja otoczki prowadząca do wybuchu bardzo jasnej
supernowej. Pozostałością po wybuchu jest prawdopodobnie czarna dziura.

38.5.9 Czarna dziura

Czarna dziura jest obiektem astronomicznym, który nie moŜe być bezpośrednio ob-
serwowany, gdyŜ bardzo silne pole grawitacyjne, którego jest źródłem, uniemoŜliwia
wysyłanie w przestrzeń jakichkolwiek informacji tzn. nie jest moŜliwe komunikowanie
się z resztą świata. Pole grawitacyjne „przytrzymuje” nawet światło tzn. fotony nie mo-
gą uciec z gwiazdy i zawsze „spadają” na jej powierzchnię. Choć obserwacja czarnych
dziur nie jest moŜliwa to moŜna obserwować procesy zachodzące w polu grawitacyjnym
w otoczeniu czarnej dziury. WciąŜ jest to kontrowersyjny mechanizm opisujący „kata-
strofalne” zapadanie się gwiazd. MoŜna jednak wyznaczyć warunki na masę i promień.
Graniczny promień poniŜej, którego nie moŜemy juŜ zobaczyć gwiazdy (tzw. promień
Schwartzschilda) jest dany wyraŜeniem

38-13
 Z. Kąkol-Notatki do Wykładu z Fizyki

2GM
R0 =
c2

Dla masy jądra (Ŝelaznego) równej masie Słońca otrzymujemy R0 = 3 km.

38-14