Z.

Kąkol-Notatki do Wykładu z Fizyki

Wykład 14

14.Statyka i dynamika płynów

Z makroskopowego punktu widzenia powszechnie przyjęty jest podział materii na
ciała stałe i płyny. Pod pojęciem substancji, która moŜe płynąć rozumiemy ciecze i gazy.
Dla ciał sztywnych, mających określony rozmiar i kształt, sformułowaliśmy mechanikę
ciał sztywnych. Do rozwiązywania zagadnień z mechaniki płynów musimy wprowadzić
nowy formalizm poniewaŜ płyny łatwo zmieniają kształt, a w przypadku gazów przyj-
mują objętość równą objętości naczynia. Wygodnym jest w związku z tym sformułowa-
nie zasad dynamiki Newtona wraz z prawami opisującymi siły w szczególny sposób.

14.1 Ciśnienie i gęstość

RóŜnica w działaniu siły powierzchniowej na płyn i na ciało stałe polega na tym,

Ŝe dla cieczy siła powierzchniowa musi być zawsze prostopadła do powierzchni płynu
podczas gdy w ciele stałym moŜe mieć dowolny kierunek. Spoczywający płyn nie moŜe
równowaŜyć sił stycznych (warstwy płynu ślizgałyby się po sobie) i dlatego moŜe zmie-
niać kształt i płynąć. Wygodnie jest więc opisywać siłę działającą na płyn za pomocą
ciśnienia p zdefiniowanego jako wartość siły prostopadłej działającej na jednostkę po-
wierzchni. Ciśnienie jest przekazywane na sztywne ścianki naczynia, a takŜe na dowol-
ne przekroje płynów prostopadle do tych ścianek i przekrojów w kaŜdym punkcie. Ci-
śnienie jest wielkością skalarną.
W układzie SI jednostką jest (pascal), 1 Pa = 1 N/m2. Innymi jednostkami są bar (1 bar
= 105 Pa), atmosfera (1 atm = 101325 Pa), mm Hg (760 mm Hg = 1 atm).
Płyn znajdujący się pod ciśnieniem wywiera siłę
na kaŜdą powierzchnię będącą z nim w kontakcie.
S RozwaŜmy zamkniętą powierzchnię zawierającą
S płyn (rysunek). Dowolny element powierzchni jest
reprezentowany przez wektor S (długość równa po-
wierzchni, kierunek prostopadły, zwrot na ze-
wnątrz). Wtedy siła F wywierana przez płyn na ten
element powierzchni wynosi

F = pS
PoniewaŜ F i S mają ten sam kierunek więc ciśnienie p moŜna zapisać

p = F/S (14.1b)

Do opisu płynów stosujemy pojęcie gęstości ρ:

ρ = m/V (14.2)

Gęstość zaleŜy od wielu czynników takich jak temperatura, ciśnienie. W tabeli przed-
stawiony jest zakres wartości gęstości spotykanych w przyrodzie.

14-1
 Z. Kąkol-Notatki do Wykładu z Fizyki

Materiał ρ (kg/m3)
przestrzeń międzygwiezdna 10-18 - 10-21
najlepsza próŜnia laboratoryjna 10-17
powietrze (1 atm 0 °C) 1.3
powietrze (50 atm 0 °C) 6.5
Ziemia: wartość średnia 5.52·103
rdzeń 9.5·103
skorupa 2.8·103
Białe karły 108 - 1015
jądro uranu 1017

14.2 Zmiany ciśnienia wewnątrz nieruchomego płynu

Gdy płyn znajduje się w równowadze to jego kaŜda część jest w równowadze.
Rozpatrzmy element w kształcie cienkiego dysku znajdującego się w odległości y od
poziomu odniesienia. Grubość dysku wynosi dy, a powierzchnia kaŜdej strony wynosi S.
Masa takiego elementu wynosi ρSdy, a jego cięŜar ρgSdy. Przypominam, Ŝe siły działa-
jące na element są w kaŜdym punkcie prostopadłe do powierzchni (rysunek).
Siły poziome wywołane jedynie przez
ciśnienie płynu równowaŜą się. Siły
(p+dp)S pionowe są wywoływane nie tylko
przez ciśnienie płynu ale teŜ przez je-
go cięŜar. Element płynu nie jest przy-
pS spieszany więc wypadkowa siła dzia-
łająca nań musi być zerem. Dla za-
y chowania równowagi w pionie trzeba
więc by:

pS = (p+dp)S + ρgSdy
poziom odniesienia y=0
a stąd

dp
= − ρg
dy

Równanie to pokazuje, Ŝe ciśnienie zmienia się ze zmianą wysokości ponad pewien po-
ziom odniesienia. Gdy wysokość rośnie tzn. dy > 0 wtedy dp < 0 tzn. ciśnienie maleje.
Powodem jest cięŜar warstwy płynu leŜącej pomiędzy punktami, dla których mierzymy
róŜnicę ciśnień. Dla cieczy zazwyczaj ρ jest stałe (ciecze są praktycznie nieściśliwe),
róŜnice w wysokości nie są na tyle duŜe Ŝeby uwzględniać zmiany g więc moŜemy dla
jednorodnej cieczy zapisać powyŜsze równanie w postaci:

∆p
= − ρg
∆y

14-2
 Z. Kąkol-Notatki do Wykładu z Fizyki

stąd
(p2 - p1) = -ρg(y2 - y1)

JeŜeli powierzchnia cieczy jest swobodna to stanowi naturalny poziom odniesienia. Aby
przenieść poziom odniesienia na powierzchnię przyjmujemy y2 równe wzniesieniu tej
powierzchni. Wtedy ciśnienie p2 (na powierzchni) jest równe ciśnieniu atmosferyczne-
mu p0. Teraz y1 opisuje połoŜenie (wysokość) pewnego poziomu w cieczy. Ciśnienie na
tym poziomie oznaczmy p. Wtedy

p0 - p = -ρg(y2 - y1)

PoniewaŜ y2 - y1 jest głębokością h poniŜej poziomu cieczy więc

p = p0 +ρgh (14.3)

Związek ten nie tylko pokazuje, Ŝe ciśnienie rośnie wraz z głębokością ale teŜ, Ŝe jest
jednakowe dla punktów o tej samej głębokości.
Dla gazów ρ jest małe i róŜnica ciśnień w dwóch punktach jest zazwyczaj do pominię-
cia i dlatego moŜna przyjmować, Ŝe ciśnienie gazu w naczyniu jest wszędzie jednako-
we. Nie jest to jednak prawdziwe, gdy mamy do czynienia ze znaczną róŜnicą wysoko-
ści (gdy wznosimy się w atmosferze). Ciśnienie zmienia się wtedy znacznie, zmienia się
teŜ ρ. Np. na wysokości około 6 km ciśnienie wynosi 0.5 atm. Dla porównania 6 km w
głąb morza wynosi 600 atm.

14.3 Prawo Pascala i prawo Archimedesa

Na rysunku widzimy ciecz w naczyniu zamkniętym tłokiem, na który moŜemy

działać ciśnieniem zewnętrznym p0. W kaŜdym punkcie A znajdującym się na
ści h od górnej powierzchni cieczy, ciśnienie jest dane wyraŜeniem

p0 p = p0 + ρgh

MoŜemy powiększyć ciśnienie zewnętrzne o wartość ∆p0. Po-

niewaŜ ciecze są nieściśliwe więc gęstość pozostaje praktycznie
h bez zmian i dlatego ciśnienie teraz wynosi

A p = p0 +∆p0+ ρgh

Wynik ten został sformułowany przez Blaise Pascala i nazywa

się prawem Pascala. Prawo to formułuje się następująco:
nie wywierane na zamknięty płyn jest przekazywane niezmienio-
ne na kaŜdą część płynu oraz na ścianki naczynia.
Prawo to jest konsekwencją praw mechaniki płynów podobnie jak prawo Archimedesa.
Kiedy ciało jest zanurzone w całości lub częściowo w spoczywającym płynie (cieczy lub
gazie) to płyn ten wywiera ciśnienie na kaŜdą, będącą z nim w kontakcie, część po-
wierzchni ciała. Wypadkowa siła jest skierowana ku górze i zwie się siłą wyporu.

14-3
 Z. Kąkol-Notatki do Wykładu z Fizyki

PoniewaŜ ciśnienie wywierane na ciało nie zaleŜy od

materiału, z którego zrobiono ciało więc zastąpmy
w naszym rozumowaniu rozpatrywane ciało przez ten
sam płyn co płyn otoczenia. Na ten płyn będzie działa-
ło to samo ciśnienie co na ciało, które zastąpił. Poza
tym płyn będzie nieruchomy. Stąd działająca nań siła
będzie równa cięŜarowi płynu i skierowana ku górze
tak, Ŝeby ten cięŜar zrównowaŜyć. Otrzymujemy pra-
wo Archimedesa: ciało w całości lub częściowo zanu-
rzone w płynie jest wypierane ku górze siłą równą cię-
Ŝarowi wypartego przez to ciało płynu. Tak więc

Fwyporu = mwypartego płynu g = ρVg (14.4)

gdzie ρ jest gęstością płynu, a V objętością części zanurzonej ciała.

14.4 Pomiar ciśnienia (barometr)

Evangelista Torricelli wynalazł w 1643 r barometr rtęciowy i tym samym podał spo-
sób pomiaru ciśnienia atmosferycznego. Barometr Torricellego składa się z rurki wypeł-
nionej rtęcią (ρ = 13.6*103 kg/m3), którą odwracamy nad naczyniem z rtęcią tak jak na
rysunku. Ciśnienia w punktach A i B muszą być jednakowe bo punkty te są na jednako-
wej wysokości. Zgodnie z naszymi uprzednimi rozwaŜaniami

próŜnia, p=0 pA = ρgh

podczas gdy
pB = patm
h
A B PoniewaŜ pA = pB więc

ρgh = patm

p atm
h= = 0.76 m
ρg

Mierząc wysokość słupa rtęci mierzymy wielkość ciśnienia atmosferycznego.

Przejdziemy teraz do opisu ruchu płynu (dynamika płynów).

14.5 Ogólny opis przepływu płynów

Znane są dwa podejścia do opisu ruchu płynu. Pierwsze wymaga "podzielenia" pły-
nu na nieskończenie małe cząstki (elementy objętości) i śledzenie tych elementów.
Oznacza to, Ŝe dla kaŜdej cząstki mamy współrzędne x, y, z i ich zaleŜność od czasu. W
ten sposób skonstruować moŜna opis ruchu płynu (Joseph Louis Lagrange koniec XVIII
w).
Drugie podejście zaproponowane przez Leonharda Eulera jest bardziej wygodne.
Zamiast opisywać historię kaŜdej z cząstek określamy gęstość płynu i jego prędkość

14-4
 Z. Kąkol-Notatki do Wykładu z Fizyki

w kaŜdym punkcie przestrzeni i w kaŜdej chwili czasu. Czyli podajemy ρ(x,y,z,t) oraz
v(x,y,z,t). Oznacza to, Ŝe koncentrujemy się na wybranym punkcie przestrzeni w pew-
nym czasie.
Na wstępie rozpatrzmy pewne ogólne właściwości charakteryzujące przepływ.
• Przepływ moŜe być ustalony (laminarny) lub nieustalony. Ruch płynu jest ustalony,
kiedy prędkość płynu v jest w dowolnie wybranym punkcie stała w czasie tzn. kaŜda
cząstka przechodząca przez dany punkt zachowuje się tak samo. Warunki takie osiąga
się przy niskich prędkościach.
• Przepływ moŜe być wirowy lub bezwirowy. Przepływ jest bezwirowy, gdy w Ŝadnym
punkcie cząstka nie ma wypadkowej prędkości kątowej względem tego punktu. MoŜna
sobie wyobrazić małe kółko z łopatkami zanurzone w przepływającym płynie. JeŜeli
kółko nie obraca się to przepływ jest bezwirowy, w przeciwnym razie ruch jest wirowy.
• Przepływ moŜe być ściśliwy lub nieściśliwy. Zazwyczaj przepływ cieczy jest nieści-
śliwy (stała ρ). Przepływ gazu teŜ moŜe być nieściśliwy tzn. zmiany gęstości są nie-
znaczne. Np. ruch powietrza względem skrzydeł samolotu podczas lotu z prędkością
mniejszą od prędkości głosu.
• Przepływ moŜe być lepki lub nielepki. Lepkość w ruchu płynów jest odpowiednikiem
tarcia w ruchu ciał stałych (lepkość smarów).
W naszych rozwaŜaniach ograniczymy się do przepływów ustalonych, bezwirowych,
nieściśliwych i nielepkich. To znacznie upraszcza matematykę.
Nasze rozwaŜania rozpoczniemy od wprowa-
dzenia pojęcia linii prądu.
R W przepływie ustalonym v jest stała w
vR czasie w danym punkcie. RozwaŜmy punkt P
P Q wewnątrz płynu. KaŜda cząstka ma tam taką
samą prędkość. To samo dla punktów Q i R.
VQ
vP JeŜeli prześledzimy tor jednej cząstki to prze-
śledziliśmy zarazem tor kaŜdej cząstki prze-
chodzącej przez P. Tor tej cząstki nazywamy
linią prądu. Linia prądu jest równoległa do prędkości płynu. śadne linie prądu nie mogą
się przecinać bo istniała by niejednoznaczność w wyborze drogi przez cząstkę (a prze-
pływ jest ustalony).
JeŜeli wybierzemy pewną skończoną liczbę linii prądu to taką wiązkę nazywamy strugą
prądu. Brzegi składają się z linii
prądu więc płyn nie moŜe przepły-
wać przez brzegi strugi. Płyn wcho-
dzący jednym końcem strugi musi
A2 opuścić ją drugim.
Na rysunku obok prędkość cząstek
w punkcie P wynosi v1 a pole prze-
kroju strugi A1. W punkcie Q odpo-
wiednio v2 i A2. W czasie ∆t ele-
A1 Q, v2 ment płynu prze-bywa odległość
v∆t. Masa płynu przechodzącego
przez A1 w czasie ∆t wynosi
P, v1

14-5
 Z. Kąkol-Notatki do Wykładu z Fizyki

∆m1 = ρ1A1v1∆t

bo A1v1∆t stanowi objętość elementu płynu. Wprowadzamy strumień masy jako ∆m/∆t.
Wtedy otrzymujemy dla punktów P i Q odpowiednio

∆m1/∆t = ρ1A1v1
oraz
∆m2/∆t = ρ2A2v2

PoniewaŜ nie ma po drodze (między P i Q) Ŝadnych "źródeł" ani "ścieków" więc stru-
mienie mas muszą być sobie równe.

ρ1A1v1 = ρ2A2v2

JeŜeli płyn jest nieściśliwy to ρ1 = ρ2 i wtedy

A1v1 = A2v2
czyli
Av = const.

Z równania powyŜszego wynika, Ŝe prędkość płynu nieściśliwego przy ustalonym prze-

pływie jest odwrotnie proporcjonalna do pola przekroju. Linie prądu muszą się zagęsz-
czać w węŜszej części, a rozrzedzać w szerszej. Tzn. rzadko rozmieszczone linie ozna-
czają obszary niskiej prędkości, linie rozmieszczone gęsto obszary wysokiej prędkości.
Ponadto warto zauwaŜyć, Ŝe skoro cząstki zwalniają przepływając z P do Q (v1 > v2) to
poruszają się ruchem jednostajnie opóźnionym. Opóźnienie to moŜe być wywołane
grawitacją lub róŜnicą ciśnień, ale wystarczy wziąć jako przykład strugę poziomą, w
której grawitacja się nie zmienia, aby dojść do wniosku, Ŝe ciśnienie jest największe tam
gdzie prędkość najmniejsza (w przepływie ustalonym).

14.6 Równanie Bernoulliego

RozwaŜmy nielepki, ustalony, nieściśliwy przepływ płynu przez rurę (rysunek na na-
stępnej stronie). Ciecz na rysunku płynie w stronę prawą. W czasie ∆t powierzchnia S1
przemieszcza się o odcinek v1∆t do połoŜenia S1'. Analogicznie powierzchnia S2 prze-
mieszcza się o odcinek v2∆t do połoŜenia S2'. Na powierzchnię S1 działa siła F1 = p1S1 a
na powierzchnię S2 siła F2 = p2S2. Zwróćmy uwagę, Ŝe efekt sumaryczny przepływu
płynu przez rurkę polega na przeniesieniu pewnej objętości V płynu ograniczonej po-
wierzchniami S1S1' do połoŜenia S2S2'. Twierdzenie o pracy i energii mówi, Ŝe praca
wykonana przez wypadkową siłę jest równa zmianie energii układu. Siłami, które wy-
konują pracę są F1 i F2. Obliczamy więc pracę

W = F2v 2 ∆t − F1v 1∆t = p 2 S 2v 2 ∆t − p1 S1v 1∆t = ( p 2 − p1 )V

oraz zmianę energii strugii

14-6
 Z. Kąkol-Notatki do Wykładu z Fizyki

 mv 22   mv 12 
∆E =  + mgh2  −  + mgh1 
 2   2 

PoniewaŜ
W = ∆E

to przy załoŜeniu nieściśliwości płynu (ρ = const)

 mv 22   mv 12 
( p 2 − p1 )V =  + mgh2  −  + mgh1 
 2   2 

Związek ten moŜna przekształcić do postaci

ρv 12 ρv 22
p1 + + ρ gh1 = p 2 + + ρ gh2
2 2

czyli

1
p+ ρv 2 + ρgy = const. (14.5)
2

Równanie to nosi nazwę równania Bernoulliego dla przepływu ustalonego, nielepkiego

i nieściśliwego. Jest to podstawowe równanie mechaniki płynów. MoŜe być stosowane
do wyznaczenia prędkości płynu na podstawie pomiarów ciśnienia (rurka Venturiego,
rurka Pitota). MoŜna teŜ w oparciu o nie wyznaczyć dynamiczną siłę nośną.

14.6.1 Dynamiczna siła nośna

Dynamiczna siła nośna jest to siła jaka działa na np. skrzydło samolotu, nartę wod-
ną, śmigło helikoptera, i wywołana jest ruchem tych ciał w płynie w odróŜnieniu od sta-
tycznej siły nośnej, która jest siła wyporu działającą np. na balon czy statek zgodnie z

14-7
 Z. Kąkol-Notatki do Wykładu z Fizyki

prawem Archimedesa. Na rysunku poniŜej pokazane są schematycznie linie prądu wo-

kół skrzydła samolotu.

Analizując te linie prądu zauwaŜymy, Ŝe ze względu na ustawienie skrzydła (kąt natar-

cia) linie prądu nad skrzydłem są rozmieszczone gęściej niŜ pod skrzydłem. Tak więc vg
ponad skrzydłem jest większa niŜ pod skrzydłem vd a to oznacza zgodnie z prawem
Bernoulliego, Ŝe ciśnienie nad skrzydłem jest mniejsze od ciśnienia pod skrzydłem i
otrzymujemy wypadkową siłę nośną F skierowaną ku górze. Wynika to równieŜ z trze-
ciej zasady dynamiki Newtona. Prędkość v0 powietrza zbliŜającego się do skrzydła jest
pozioma podczas gdy powietrze za skrzydłem jest skierowane na ukos w dół (składowa
pionowa). Oznacza to, Ŝe skrzydło pchnęło powietrze w dół więc w reakcji powietrze
pchnęło skrzydło do góry.

14-8