Hernieuwbare Energie, Deel-5 Waterkracht - de Voorstad, Technologiecampus-Technigo (W. Van Wichelen)

DOSSIER DUURZAME ELEKTRISCHE ENERGIE AFD EM LERAAR W.V. W.
5 Hernieuwbare energie
Waterkracht

5.1 Principe
5.1.1 Definitie van waterkracht
Waterkracht ontstaat uit de waterkringloop. Het water in de zee
verdampt door de zon, boven land vormen zich wolken. De neer-
slag komt in heuvels en bergen weer naar beneden. Het water
stroomt via rivieren onder invloed van hoogteverschillen weer naar
de zee.
Definitie
We spreken van waterkracht wanneer we hydraulische
(stromings) energie omzetten in elektrische energie.
Er bestaan twee manieren van opwekking:
omzetting van potentiële energie (verval met debiet)
omzetting van kinetisch energie (alleen stroming)
Rivieren voeren geen constante waterstroom af. De afvoer is af-

hankelijk van de bovenstroomse regenval en de dooi van ijs en
sneeuw. Voor de goede werking van een waterkrachtcentrale is
een langdurig en constant aanbod van water essentieel.
5.1.2 Duurzame bron van energie

Het voordeel van waterkracht is dat het een onuitputtelijke bron
is. Het water wordt niet opgebruikt en niet vervuild. Dit laatste is
maar gedeeltelijk waar. Bij de bespreking van grootschalige
waterkracht zullen we dieper ingaan op de negatieve effecten op
het leefmilieu. Momenteel is 16% van de wereldwijd opgewekte
elektriciteit afkomstig van waterkrachtcentrales. In 2019 bedroeg
het mondiaal geïnstalleerde hydrovermogen 1308 GW [1] .
[1] Bron: https://www.hydropower.org
| Technologiecampus | Technigo 125

Fig.5.1 Aandeel van waterkracht in de globale

elektriciteitsproductie (2019).
Bron: https://www.ren21.net
Fig.5.2 Wereldwijd geïnstalleerd hydro-vermogen in 2019.

Bron:https://www.hydropower.org

5.1.3 Classificatie van waterkracht

De classificatie van waterkrachtenergie is vrij arbitrair. Het hoofd-
kenmerk van een micro, mini en kleine waterkrachtinstallatie is
dat de ingreep op de waterloop beperkt blijft. Sommige water-
krachtcentrales worden gekenmerkt door grote ingrepen in de
waterloop door het plaatsen van een stuwdam. Bij grote water-
kracht is de impact op het milieu groot en kunnen de negatieve
gevolgen soms niet te overzien zijn.
CLASSIFICATIE VERMOGEN
Pico waterkracht < 5 kW
Micro waterkracht 5 kW - 100 kW
Mini waterkracht 100 kW - 1 MW
Kleine waterkracht 1 MW - 20 MW
Middelgrotewaterkracht 20 MW - 100 MW
Grote waterkracht > 100 MW
Fig.5.3 Classificatie van waterkracht volgens

het International Renewable Energy
Agency - IRENA
Figuur 5.4 toont een voorbeeld van waterkracht in België. Een dam
van 23 m hoog stuwt het water van de Warche op en vormt zo een
stuwmeer op het grondgebied van Bütgenbach (Hoge Venen). De
waterkrachtcentrale levert jaarlijks ca. 2,2 GWh hydro-elektriciteit
aan het Belgische net. De installatie bezit een capaciteit van 1,8
MW en is een voorbeeld van kleine waterkracht.
Fig.5.4 Stuwdamcentrale van Bütgenbach.

Bron:world wide web

5.2 Potentiële waterkracht

5.2.1 Energie uit verval en debiet
Om elekticiteit uit verval (met debiet) te kunnen halen is meestal
afdamming van een stroom nodig. Over de afsluitdam ontstaat dan
verval en het debiet door de dam gebruiken we om elektrische
energie op te wekken. Door het water op te stuwen m.b.v. een
dam ontstaat er een reservoir potentiële energie in de vorm van
een stuwmeer. De aanleg van een stuw of dam is dure aan-
gelegenheid. Daar staat tegenover dat een groot deel van de
beschikbare potentiële energie kan worden omgezet.
Fig.5.5 Typische opbouw van een stuwdamcentrale.

Bron:http://www.alternative-energy-news.info
5.2.2 Beschikbaar elektrisch vermogen

Parate kennis!
Het beschikbaar vermogen van een waterkrachtcentrale
die gebruik maakt van potentiële energie is evenredig met
het het doorgevoerde debiet ‘Q’ en de valhoogte ‘h’.

Het theoretische elektrische vermogen bepalen we als volgt:
P elek = ✔ t % ✣ % h % g % Q
P elek : beschikbaar elektrisch vermogen (W)

η t : totale rendement (0< η <1)
h: valhoogte (m)
g: valversnelling (9,81 m/s²)
Q: debiet (m³/s)
ρ : dichtheid van water (1000 kg/m³)
Uit de formule leren we dat het elektrische vermogen (P elek)

afhankelijk is van de valhoogte (h) en het debiet (Q). Een klein
bergriviertje, met een klein debiet, maar met een grote valhoogte
van honderd meter kan evenveel energie leveren als een brede
rivier, met een groot debiet en een klein verval van enkele meters.
5.2.3 Energetisch rendement

Het totale energetische rendement geeft de verhouding weer
van het beschikbaar gestelde vermogen van de waterstroom tot
het opgewekt elektrisch vermogen en is het product van een
aantal deelrendementen:
✔ t = ✔ turbine % ✔ generator % ✔ overbrenging
Het turbine-rendement is eigen aan de specifieke machine en geeft

de verhouding weer van het toegevoerde hydro-vermogen tot het
opgewekte asvermogen. Dit turbinerendement is een maatstaaf die
een objectieve vergelijking van de machines mogelijk maakt. De
meeste stuwdamcentrales halen een totaal energetisch rendement
van 90% en meer.

5.3 Kinetische waterkracht

5.3.1 Energie uit stroming
Omzetting van kinetische energie naar elektrische energie doen we
door een molen in de stroom te hangen. Het water dat door de
molen stroomt raakt dierdoor zijn stromingsenergie kwijt. Bij dit
type van waterkracht zijn de investeringen eerder beperkt. Daar
staat tegenover dat we hiermee vaak maar een klein deel van de
beschikbare hydraulische energie kunnen omzetten in elektrische
energie.
5.3.2 Beschikbaar elektrisch vermogen

Parate kennis!
Het beschikbaar vermogen van een waterkrachtcentrale
die gebruik maakt van de kinetische energie van voorbij-
stromend water is evenredig met:
de oppervlakte die de tubinerotorbladen beschrijven
de derde macht van de watersnelheid
Het theoretische elektrische vermogen bepalen we als volgt:
P elek = 1
2 % ✔ % ✣ % Cp % A % v3
P elek : beschikbaar elektrisch vermogen (W)

η : rendement van de omzetting (0< η <1)
C p : rotorefficiëntie (<0,59)
A: oppervlakte beschreven door de rotorbladen (m²)
v: stromingssnelheid (m/s)
ρ : dichtheid van water (1000 kg/m³)
Uit de formule leren we dat de watersnelheid (v) een doorslag-

gevende factor is. Een verdubbeling van de watersnelheid betekent
een verachtvoudiging van het aangeboden elektrisch vermogen.
Voor een optimale inzet van de stromingsturbines dient het
rotoroppervlak (A) zo groot mogelijk te zijn.

5.3.3 Energetisch rendement

Uiteraard kan niet het volledig aangeboden vermogen worden
omgezet in elektrische energie. Het turbinevermogen hangt af van
de rotorefficiëntie (C p ) en die is maximaal 59%. Deze theoretische
bovengrens kwamen we eerder ook bij de windturbines tegen. In
de praktijk brengen we nog het generatorrendement en het over-
brengingsrendement in rekening. In vergelijking met windsnel-
heden zijn de stromingssnelheden in rivieren of getijdenstromen
weliswaar laag. Omdat de densiteit van water ca. 850 keer groter
is dan de densiteit van lucht kunnen stromingsturbines reeds
rendabel zijn vanaf watersnelheden van 1,5 m/s.
Fig.5.6 Stromingsturbines in de Oosterscheldekering.

Bron: Tocardo Tidal Power
Figuur 5.6 toont een getijdenstroomcentrale in de Oosterschelde

stormvloedkering in Nederland. De stromingsturbines dragen de
rotatie-energie van de rotor direct over op de generator zonder
tussenkomst van een tandwielkast. De turbines bezitten een
bladontwerp met een omkeermechanisme zodat zowel uit eb als
vloed energie kan worden opgewekt zonder de turbine om te
keren. Vanaf een stromingsnelheid van 2 m/s begint de Tocardo
stromingsturbine elektriciteit te leveren. Momenteel levert de
getijdencentrale slechts 1,25 MW maar technisch gezien is het
mogelijk de centrale op te schalen naar 60 MW.

5.4 Waterturbines
5.4.1 Reactieturbines & impulsturbines
Elke waterkrachtturbine heeft voor een optimale efficiëntie een
specifieke combinatie van verval, stroomsnelheid en rotatiesnelheid.
Waterkrachtturbines kunnen we rangschikken in twee groepen:
reactieturbines en impulsturbines.
Reactieturbine
Bij reactieturbines (francis en kaplan) bevindt de rotor
van de turbine zich geheel onder water.
De aandrijvende kracht is hier het drukverschil tussen
het water voor en na de turbine.
Bij een gegeven verval draaien reactieturbines sneller dan impuls-

turbines. We kunnen ze rechtstreeks koppelen aan de generator.
Dit type zetten we in bij grootschalige waterkracht.
Impulsturbine
Bij impulsturbines (pelton) is de drijvende kracht de
kinetische energie van het (vallende/stromende) water.
Het water raakt de turbineschoepen onder
atmosferische druk.
Impulsturbines zijn meer geschikt in kleinschalige waterkracht-

centrales. Ze zijn onbruikbaar voor situaties met een klein verval
vanwege hun lage specifieke snelheid.

5.4.2 Francisturbines
Een francisturbine is de meest voorkomende reactieturbine. Het
water komt de turbine radiaal binnen richting centrum en verlaat
de turbine in de richting van de as. De leidschoepen rond de rotor
zijn zodanig geconstrueerd dat de energie van het water voor het
grootste gedeelte omgezet wordt in rotatie-energie. De stand van
de leidschoepen is aan te passen aan variabele waterhoeveelheden
en de belasting van de turbine. De effeciëntie van de turbine daalt
snel bij afnemende waterhoeveelheden maar bij een ideale debiet-
verval-combinatie is de effeciëntie zeer hoog (tot 99%).
Fig.5.7 Assemblage van een francicturbine

Bron: Alstom.
5.4.3 Kaplanturbines
Een propellerturbine ziet er uit als een scheepsschroef. Deze
turbines zijn redelijk eenvoudig te fabriceren. Grote waterkracht-
centrales maken gebruik van meer geavanceerde propellerturbines
waarbij de stand van de schoepen instelbaar is. Dergelijke turbines
worden kaplanturbines genoemd. De slechte efficiëntie bij kleine
waterhoeveelheden is een nadeel. We passen propellerturbines toe
bij vervallen van 1 tot 30 meter. De capaciteiten variëren van 100
kW tot 200 MW.

Fig.5.8 Kaplanturbine in de tuin van het technische museum

van Wenen. Bron: https://commons.wikimedia.org
5.4.4 Peltonturbines
De technologie van het traditionele waterrad is verbeterd terug te
vinden in de peltonturbine. De turbine bestaat uit een wiel met
daar aan dubbele lepelvormige schoepen. Een waterstraal met
hoge snelheid raakt deze schoepen en zorgt voor een roterende
beweging. In grote waterkrachtcentrales zetten we deze turbines
in bij vervallen boven de 150 meter. Voor kleinschalige toe-
passingen zijn ze geschikt bij vervallen vanaf 20 m.
Fig.5.9 Productie van peltonturbines.

Bron: world wide web

5.4.5 Turbinerendement
Het op grote schaal opwekken van elektriciteit d.m.v. waterkracht
is veruit de meest efficiënte techniek die er vandaag bestaat.
Tijdens de omzetting naar elektriciteit zijn er geen noemens-
waardige thermodynamische verliezen (warmte) vast te stellen.
Fig.5.10 Rendementscurven van de tutbinetypes.

In figuur 5.10 is het rendement uitgezet t.o.v. het relatieve

turbinedebiet. Het relatieve turbinedebiet is de verhouding van het
werkelijke debiet op het optimale ontwerpdebiet. Het rendement
van pelton-, kaplan- en francisturbines bedraagt over een breed
debietinterval meer dan 90%. Het rendement is hoger dan 80% bij
een doorvoerdebiet van 50% tot 70% van het ontwerpdebiet.
Beneden de 30% van het doorvoerdebiet neemt de effeciëntie snel af.

5.4.6 Waterturbines versus windturbines

Het globale omzettingsrendement van een waterkrachtcentrale
hangt af van het toegepaste turbinetype en kan voor grote
waterkrachtcentrales zelfs 95% bedragen. Kleinere waterkracht-
centrales met een elektrisch vermogen dat kleiner is dan 5 MW
bezitten nog altijd rendementen tussen de 80 en 85%.
In vergelijking met windturbines zijn de rendementen van water-

krachtturbines duidelijk beter. In de beste geval haalt een wind-
turbine een maximaal omzettingsrendement van 50%. Het
slechtere windrendement heeft te maken met het feit dat uit
stromingsenergie maximaal 59,3% nuttige energie kan gehaald
worden. We botsen immers op de zogenaamde betzlimiet. Deze
betzlimiet vormt dan ook de bovengrens voor waterkracht-
turbines die energie onttrekken uit de vrije stroming van water.
5.5 Stuwdamcentrales
5.5.1 Grootschalige waterkracht
De meest bekende vorm van hydraulische energie is grootschalige
waterkracht met stuwdamcentrales. Ruw geschat zijn er op
aarde zo’n 800 000 stuwdammen. Door een dam te bouwen in een
rivier vormen we een waterreservoir, waarin een grote hoeveel-
heid potentiële energie wordt opgeslagen. Deze potentiële energie
zetten we om in elektriciteit door turbines in de voet van de dam.
Stuwdamcentrales zijn in staat zeer grote hoeveelheden elektrisch
vermogen (grootte-orde gigawatts) te leveren.
Figuur 5.11 toont de Itaipu-stuwdamcentrale op de grens van

Paraguay en Brazilië. Deze hydro-centrale is sinds 1984 in bedrijf.
Na de Drieklovendam in China, is het de op één na grootste stuw-
dam ter wereld. De dam is 7,7 km lang en 196 meter hoog. Het
stuwmeer heeft een oppervlakte van 1350 km² (ca. 200 000 voet-
balvelden) en is 170 km lang. De waterkrachtcentrale telt 20
generatoren van elk 700 MW en levert een maximaal vermogen
van 14 GW. De buizen waardoor het water naar beneden stort
hebben een diameter van 10 meter. De centrale voorziet bijna heel
Paraguay (90%) van elektriciteit. Brazilië neemt zo’n 15 à 20%
voor z’n rekening. Boven toont de normale situatie en onder zien
we de situatie bij hoge waterstand. Na landurige regenval treedt
de overloop in werking.

Fig.5.11 De op één na grootste stuwdamcentrale ter wereld.

Dit staaltje van technisch kunnen laat zien dat de mens de natuur
en het leefmilieu zeer ingrijpend kan veranderen. De impact van
dergelijke centrales op de omgeving en zijn bewonders (mens,
plant én dier) is enorm.

5.5.2 Principe
De energie-opwekking is gebaseerd op de omzetting van potentiële
energie. Daarom moet een stuwdam kunnen weerstaan aan het
enorme gewicht van al het water dat zich achter de dam bevindt.
In de stuwdam zitten tunnels of drukleidingen. Aan de kant van
het stuwmeer zitten de ingangen van die tunnels bovenin de dam,
aan de andere kant zitten ze juist laag. Als de tunnels open staan,
dan stroomt het water met een enorme kracht van bovenin het
stuwmeer naar beneden. Hierdoor stroomt het water hard en met
een instelbaar debiet.
In de machinezaal drukt het water op de schoepen van een

turbine, die op haar beurt een wisselstroomgenerator aandrijft.
Deze generator wekt de hydro-elektriciteit op. Bij het verlaten van
de turbine heeft het water zijn energie afgestaan. Het stroomt nu
naar de benedenloop van de rivier. Het hoogteverschil en het
debiet bepalen het vermogen. Naast de productie van elektriciteit
dient de stuwdam ook als reservoir voor drinkwater en het regelen
van de waterstand.
RESERVOIR
ELEKTRICITEIT
VUIL-
ROOSTER TRANSFORMATOR
DAM
GENERATOR
LEIDING
TURBINE
AFVOER
Fig.5.12 Principe van een stuwdamcentrale.


5.5.3 Stuwdamcentrales in België

België telt enkele stuwdamcentrales die allen leverancier zijn van
kleine waterkracht. Figuur 5.13 toont een postkaart met de vier
stuwdamcentrales die allen gelegen zijn in het oosten van ons
land. Het stuwmeer van Robertville (Bévercé) werd in 1925
aangelegd. De centrale ligt op een hoogte van 496 m. De dam
stuwt het water van de rivier de Warche op en speelt een
belangrijke rol in de regeling van de waterstand. De water-
krachtcentrale wordt uitgebaad door Engie (Electrabel) en levert
een maximaal vermogen van 9,2 MW. Elk jaar levert deze centrale
25 GWh hydro-elektrische energie aan het Belgische net.
Fig.5.13 Postkaart met vier stuwdamcentrales in België.

Bron: https://www.hippostcard.com
De Engie hydro-centrale van Bütgenbach levert ca. 2.2 GWh aan

het Belgische net. Ook dit stuwmeer is gevuld met water van de
rivier de Warche. Het meer heeft een oppervlakte van 1,2 km². De
dam werd aangelegd van 1929 tot 1932 en heeft een hoogte van
23 m. De Vesderstuwdam nabij Eupen werd gebouwd in de jaren
1936-1942 en 1946-1949. De stuwdam heeft een stuwhoogte van
57 meter. Het stuwmeer wordt gevoed door de rivieren de Vesder,
de Getz en de Hill. De maximale oppervlakte van het meer is 126
hectare. Het stuwmeer voorziet Eupen, het land van Herve, de
omgeving van Luik van drinkwater.

Een kleine waterkrachtcentrale aan de voet van de stuwdam,

levert jaarlijks 3 tot 4 GWh hydro-elektriciteit aan de naaste
omgeving. De Gileppestuwdam bevindt zich in de gemeenten
Jalhay en Baelen. De toevoer van water wordt verzekerd door de
in de Hoge Venen ontspringende Gileppe. De oorspronkelijke muur
was in 1878 de oudste betonnen stuwdammuur van Europa. In de
periode 1968-1971 werd de dam verhoogd. Sindsdien bedraagt de
capaciteit van het meer 26,5 miljoen m³ bij een oppervlakte van
130 ha. Een hydro-elektische centrale gebruikt de energie van het
waterverval van 42,9 meter en het debiet van gemiddeld 76.300
m³/dag. Twee francisturbines drijven elk een generator van 320
kW aan. De centrale levert een jaarlijkse productie van elektriciteit
van 3,3 GWh.
5.5.4 Controversiële Drieklovendam

In 1993 begon de Volksrepubliek China met de bouw van de
Drieklovendam op de Yangtze-rivier. Zeven jaar na de voltooiing
was het stuwmeer volgelopen. Zo ontstond het grootste water-
reservoir ter wereld. Het water staat er 175 m hoog. Het kunst-
matige meer is 620 km lang en herbergt 22 miljard kubieke meter
water. De 32 generatoren van de grootste stuwdamcentrale ter
wereld wekken maximaal 22,5 GW op. Dat is 11% van de totale
hydro-elektrische capaciteit van China.
Fig.5.14 De controversiële Drieklovendam.

Bron: https://www.telegraaf.nl

De bouw van de Drieklovendam in China is omstreden omdat het

stuwmeer een groot aantal steden en unieke archeologische vind-
plaatsen van de kaart heeft geveegd. 1,2 miljoen mensen zijn
geëvacueerd en het vele natuurschoon van het Drieklovengebied is
verloren gegaan. Daarenboven worden nog 4 miljoen extra mensen
over een periode van 10 à 15 jaar door de overheid aangemoedigd
om alsnog te verhuizen. Het reguleren van de rivier leidt tot een
verstoorde slibafzetting. Bovenstrooms is het stuwmeer aan het
dichtslibben, en benedenstrooms wordt er geen vruchtbare aarde
meer afgezet. Alle ondergelopen gebouwen en fabrieken vervuilen
het rivierwater zodat het inmiddels niet meer drinkbaar is. In 2011
gaf de Chinese regering toe dat de bouw van de dam milieu-
problemen, geologische problemen en economische malaise heeft
gebracht.
5.5.5 Voor- en nadelen grootschalige waterkracht

Voordelen
het vermogen is meestal continu aanwezig
bij een redelijk verval zijn hoge rendementen mogelijk
de hoeveelheid beschikbare energie is voorspelbaar
geen verbruik van fossiele brandstoffen
weinig onderhoud en lage bedrijfskosten
robuuste technologie met lange levensduur (tot 50 jaar)
Nadelen
aantasting van het landschap
schade aan het ecosysteem
sociale kosten (gedwongen verhuizingen)
uitstoot van het sterke broeikasgas methaan doordat
biomassa onder water gaat rotten
effect op het klimaat doordat in de buurt van een
stuwmeer meer neerslag valt
seismische activiteit door het gewicht van het stuwmeer

5.6 Spaarbekkencentrales
5.6.1 Principe
Een pompcentrale of spaarbekkencentrale is tot op heden de
meest efficiënte en economische methode voor het opslaan van
elektriciteit op grote schaal. Bij een overschot aan elektrische
energie wordt deze energie gebruikt om water van een lager naar
een hoger gelegen spaarbekken te pompen. Volgt er een periode
van een tekort aan elektrische energie, dan worden de sluizen
opengezet en drijft het vallende water generatoren aan.
Fig.5.15 Principe van een pompcentrale.

Bron: Technology Roadmap Hydropower - IEA
Vandaag zijn pompcentrales goed voor zowat 99% van de opslag

van elektriciteit wereldwijd. Spaarbekkencentrales zijn alleen maar
rendabel in regio's met voldoende reliëf. Dat is de reden dat we de
meeste hydro-centrales terugvinden in zeer bergachtige gebieden,
waar het smeltwater in de bergen wordt vastgehouden en onder
druk naar de vallei wordt gevoerd om turbines te doen draaien.
Fig.5.16 Pompcentrale van Nant-de-Drance in de Alpen.

Bron: https://www.nant-de-drance.ch

5.6.2 Pompcentrale van Coo-Trois-Ponts

In België zijn de hoogteverschillen te klein en ontbreken hoog
gelegen natuurlijke watermassa's. We kunnen dit oplossen door
een kunstmatige waterreserve te creëren op grote hoogte. De
centrale in Coo-Trois-Ponts is aangelegd volgens dit principe.
Fig.5.17 De bovenbekkens van de pompcentrale van Coo.

Bron: BELGAIMAGE
De pompcentrale van Coo–Trois-Ponts bestaat uit twee boven-

bekkens, een machinezaal en een benedenbekken. In de machine-
zaal bevinden zich francisturbines en generatoren die de hydro-
elektriciteit produceren. Tijdens perioden met een lager energie-
verbruik wordt het water naar de bovenbekkens gepompt. Tijdens
een piekperiode stroomt het water via de machinezaal van de
bovenbekkens naar het benedenbekken.
Fig.5.18 Machinezaal van de pompcentrale van Coo.

Bron: Engie-Electrabel

Tijdens deze operatie gebruiken we steeds hetzelfde watervolume,

in beide richtingen. De twee bovenbekkens zijn gemiddeld 28 m
diep. Hun volume water bedraagt samen 8,5 miljoen m³. De totale
oppervlakte is ongeveer 60 hectare. Het benedenbekken heeft een
oppervlakte van 71 hectare met eenzelfde nuttige inhoud als de
twee bovenbekkens.
Fig.5.19 Francisturbine van de pompcentrale van Coo.

Foto: Olivier Cleynen
De drukleidingen die het water van de bovenbekkens naar de

centrale brengen, hebben een diameter van 6,5 tot 8 m. Ze zijn
respectievelijk 995 m en 1055 m lang. De druk en de snelheid van
het water doen de francisturbines draaien. De turbine-as is met de
generator verbonden, die de hydro-elektriciteit produceert. De drie
oudste groepen (3 x 158 MW) draaien met een toerental van 300
RPM. De drie nieuwere groepen (3 x 230 MW) draaien met een
snelheid van 273 RPM. Het maximaal vermogen van deze water-
krachtcentrale is de optelling van de deelvermogens per groep en
bedraagt theoretisch 1164 MW. Om koppeling met het transmissie-
net mogelijk te maken verhogen HS-transformatoren de spanning
finaal naar 380 kV.

De groepen zijn omkeerbaar, wat betekent dat ze als turbine én

als pomp kunnen werken. Om het water tijdens de daluren van het
benedenbekken naar de bovenbekkens terug te brengen, wordt het
systeem omgekeerd: de generator wordt motor en zijn rotor die in
de tegengestelde richting draait, drijft het rad aan dat het water
naar de bovenbekkens pompt. Tijdens het turbineren stroomt er
per seconde bijna 500 000 liter water uit de bovenbekkens door de
turbines. Dit is om de 5 seconden de inhoud van een olympisch
zwembad! De centrale wordt volledig door operatoren bestuurd
vanuit een dispatching in Brussel. Daar wordt besloten over het
moment en de wijze waarop de groepen in Coo moeten werken.
Parate kennis!
Het totale rendement van de operatie bedraagt
ongeveer 75%.
Driekwart van de in de daluren afgenomen energie wordt
in de piekuren terug vrijgemaakt.
Als de pompcentrale op volle kracht werkt, kan ze
gedurende 6 uren een vermogen van 1100 MW leveren.
Dat is evenveel als een kerncentrale, maar met een
opstarttijd onder de 2 minuten!
5.6.3 Voordelen
Spaarbekkencentrales (pompcentrales) bieden onmiskenbare voor-
delen op energetisch, ecologisch en economisch vlak:
Voordelen pompcentrale
dekking van verbruikspieken
eenvoudige aanpassing van het geproduceerde
vermogen i.f.v. de vraag
onmiddellijk beschikbare energiereserve bij
uitval/storing op het net
zorgt voor het evenwicht bij de productie van
hernieuwbare energie
verzekert de stabiliteit van het net
schone energiebron (geen water- en brandstofverbruik)
geringe impact op de omgeving

5.6.4 Internationale PSP-energie-opslag

Sinds de beslissing voor de afbouw van kernenergie zetten met
name Zwitserse energiebedrijven in op het vergroten van de
opslagcapaciteit in de Alpen. Voordelen zijn de centrale ligging van
het land in Europa en zijn topografie. De natuurlijke en kunst-
matige bergmeren functioneren als een enorme batterij. Het sys-
teem is eenvoudig maar werkt prima: overdag wordt goedkope
overproductie (afkomstig van windturbines en kerncentrales) op de
internationale energiemarkt opgekocht en gebruikt om water op te
pompen uit een lager gelegen reservoir naar een hogerop gelegen
bassin in de bergen. Op het moment dat de vraag naar elektriciteit
groot is, laat men het opgeslagen water wegstromen zodat het
turbines kan aandrijven en er hydro-elektriciteit wordt opwekt. Die
wordt vervolgens op de markt verkocht aan een hogere prijs. Deze
pomp-opslag-waterkrachtcentrales (PSP, pump storage plants)
zullen aan belang winnen door de gestage groei van niet voorspel-
bare hernieuwbare energievormen. Pump storage power systemen
in de Alpen kunnen alzo het Europse netwerk helpen stabiliseren
om de ongemakken van fluctuerende hernieuwbare energiebronnen
op te vangen. Bij een teveel aan windproductie bijvoorbeeld kan
deze energie in de Alpen opgeslagen worden. Op die manier gaat
er geen kostbare energie verloren.
Fig.5.20 Pomp-opslag-waterkracht in de Zwitserse Alpen.

Bron: http://www.fipe-system.com

5.7 Riviercentrales
5.7.1 Kleinverval waterkracht
Een riviercentrale ligt aan een ingedijkte waterloop. Het verval is
gering (3 tot 15 m). Het volume en de stroomsnelheid van het
water door de turbines hangen af van het debiet van de rivier.
Riviercentrales zijn typische leveranciers van kleinschalige
waterkracht. De geleverde vermogens liggen tussen de 1 MW en
de 20 MW. Deze hydro-centrales maken geen gebruik van dammen
om het water op te stuwen. De kinetische energie van de natuur-
lijke stroom van het water wordt omgezet in hydro-elektriciteit via
stromingsturbines of kaplanturbines.
Fig.5.21 Principe van een riviercentrale met stromingsturbines

Bron: Nuon

5.7.2 Principe
Bij run-of-river centrales wordt een deel van het water uit een
snel bewegende rivier omgeleid via een kanaal (1). In dit kanaal
zit een stromingsturbine (2) die gekoppeld is aan een generator
(3). Bij voldoende stromingssnelheid levert deze generator hydro-
elektriciteit die via transformatoren in het lokale distributienet (4)
geïnjecteerd wordt. Omdat er geen sprake is van afdamming blijft
het natuurlijke karakter van de rivier min of meer gewaarborgd.
Fig.5.22 Principe van een run-of-river centrale

Riviercentrales kunnen we bouwen in combinatie met scheepvaart-

sluizen. De opstuwing van de rivier ter plaatse van de centrale
heeft dan een tweeledig doel: energieproductie uit waterkracht en
scheepvaart d.m.v. rivierkanalisatie. De waterkrachtcentrale van
Maurik (Nederland) op de Nederrijn is een voorbeeld van een rivier-
centrale in combinatie met een scheepvaartsluis. Vier stromings-
turbines van elk 2500 kW leveren elk jaar gemiddeld 25 GWh aan
ruim 8000 huisgezinnen. Het water stroomt langsheen de turbine
met een snelheid van 12 m/s.

De turbines draaien met een relatief lage snelheid van 78 RPM. Via
een tandwielkast wordt dit toerental naar omhoog gebracht zodat
de generatoren kunnen draaien tegen 750 RPM. Met een capaciteit
van 10 MW is dit een typisch voorbeeld van kleine waterkracht.
Fig.5.23 Riviercentrale van Maurik

Bron: Nuon

5.7.3 Voordelen en nadelen

Voordelen riviercentrale
hernieuwbare vorm van energie-opwekking
goedkoper dan een stuwdamcentrale
meerdere riviercentrales op dezelfde rivier mogelijk
kan ingezet worden bij gering verval
minder impact op de natuurlijke omgeving
Nadelen riviercentrale
levert slechts kleine waterkracht
vismigratie wordt bemoeilijkt
constant en groot debiet noodzakelijk
stromingsturbines hebben een lager
omzettingsrendement t.o.v. hoge drukturbines
Fig.5.24 Riviercentrale op de Maas in Linne (Nederland)

Bron: www.microhydropower.net

5.7.4 Waterkracht wereldwijd

De wereldwijde markt voor hydro-elektrische energie is de af-
gelopen 40 jaar blijven groeien met gemiddeld 3% per jaar. Sinds
2011 wordt wereldwijd 16% van alle elektrische energie opgewekt
door grootschalige stuwdamcentrales. Vandaag maken 160 landen
gebruik van hydro-elektriciteit. China, Brazilië, Canada en de
Verenigde Staten produceren samen meer dan de helft van alle
hydro-elektrische energie in de wereld. Vooral China is verant-
woordelijk voor de stabiele forse groei van deze hernieuwbare
vorm van energie. Brazilië is de op één na grootste gebruiker van
hydro-elektrische energie; in 2009 werd 85% van al zijn
elektriciteit op deze wijze opgewekt. Noorwegen haalt 95% van al
zijn elektriciteit uit waterkracht.
5.7.5 Waterkracht in België

Figuur 5.25 toont de procentuele productiemix van België in 2019.
Het overgrote deel van de verbruikte elektriciteit werd gedurende
een jaar geleverd door de kerncentrales en de STEG-centrales.
Onmiddellijk valt het kleine aandeel op van waterkracht. Een
schamele 1,2% was afkomstig van de riviercentrales, kleine stuw-
damcentrales en de pompcentrale van Coo. Algemeen kunnen we
stellen dat kleinschalige waterkracht in ons land weinig voor-
stelt. Toch is grootschalige waterkracht in België (0,9%) wel
betekenisvol omwille van de gemakkelijke inzet van de centrale
van Coo tijdens de piekmomenten.
Fig.5.25 Elektriciteitsproductie in België in 2019

Bron: https://www.febeg.be

5.8 Getijdencentrales
5.8.1 Getijden
Het winnen van getijdenenergie is niet nieuw. Getijdenstromingen
zijn periodieke bewegingen van het water in de zeeën en oceanen.
De getijden zijn het gevolg van de veranderende aantrekkings-
kracht van de zon en maan op de watermassa’s op planeet aarde.
5.8.2 Getijdenenergie
Getijden zijn watergolven met een zeer grote golflengte en
periode. Deze golfenergie splitst zich op in een potentiële energie-
component en een kinetische. De potentiële energie is het gevolg
van de verheffing van de waterspiegel. De kinetische component
tengevolge van de snelheid van de stroming. In het verleden
maakte men voornamelijk gebruik van de potentiële energievorm.
De nieuwe generatie van getijdenenergieconvertoren focust op de
omzetting van de stromingssnelheden en benut alzo de kinetische
energiecomponent. Beide technieken kunnen we klasseren onder
de noemer getijdenenergie.
5.8.3 Voordelen
Getijdenenergie als elektriciteitsbron heeft onweerlegbare voor-
delen ten opzichte van conventionele elektriciteitsproductie en
zelfs ten opzichte van andere hernieuwbare energiebronnen:
Voordelen getijdenenergie
hernieuwbare vorm van energie-opwekking
getijden zijn voorspelbaar en betrouwbaar in tegen-
stelling tot windenergie en zonne-energie.
grotere maatschappelijke aanvaardbaarheid door hun
opstelling onder water
hogere dichtheid van zeewater laat kleinere turbines toe

5.8.4 Potentiële getijdenenergie

Potentiële getijdenenergie wordt gewonnen door gebruik te
maken van het verschil in waterhoogte tussen eb en vloed. Op de
open oceaan is dit slechts enkele decimeters, maar door de
bijzondere vorm van sommige kusten kan het hoogteverschil op
tot vele meters oplopen. Het hoogteverschil is voldoende om bij
vloed het hoge water achter een dam te vangen en dit bij laag
water via turbines gekoppeld aan generatoren terug te laten lopen.
De hoeveelheid elektriciteit die zo geproduceerd kan worden hangt
af van het hoogteverschil tussen eb en vloed, en de grootte van
het reservoir. Ook wanneer het reservoir volloopt bij hoogtij kan
er elektriciteit opgewekt worden.
Fig.5.26 Getijdencentrale van Saint-Malo

Bron: https://france3-regions.francetvinfo.fr
De getijdencentrale van Saint-Malo (Frankrijk) werkt volgens dit

principe. Men ‘vangt’ een grote hoeveelheid zeewater achter een
dam wanneer de zee-arm haar hoogste peil bereikt. Sinds 1966
leveren 24 turbines van elk 10 MW om de 12 uur hydro-energie
aan het Franse net. Met een maximaal vermogen van 240 MW is
deze centrale een voorbeeld van grootschalige waterkracht. De
centrale levert maar om de 12 uur elektriciteit en is ook niet zo
milieuvriendelijk omdat de levende wezens in zee gewend zijn om
te leven met een normale wissel van eb en vloed. De centrale
verstoort dit natuurlijke ritme door op andere tijden water te lozen
of op te houden. Een bijkomend nadeel is dat er veel corrosie
optreedt aan de installaties door het zoute water.

5.8.5 Kinetische getijdenenergie

De omzetting van de kinetische energie van de stromingen naar
elektrische energie gebeurt met kleinere stromingsturbines (TEC,
Tidal Energy Converters). Het energetisch vermogen van een
stroming voldoet aan volgende vergelijking:
P= 1
2 % ✣ % A % v3
P: vermogen van de stroming (W)

ρ: dichtheid van zeewater = 1025 kg/m³
A: doorstroomsectie in (m²)
v: stromingsnelheid (m/s)
De dichtheid van zout water is groter dan van zoet water zodat het
opwekken van hydro-elektriciteit in zeewaterstromen gunstiger is.
De stromingssnelheid, als gevolg van de derde macht, weegt meer
door dan het doorstroomoppervlak. TEC-fabrikanten gaan uit van
stromingssnelheden van 2 à 3 m/s. De turbines zetten slechts een
fractie van het vrije stroomvermogen om. Ook nu bepaalt de
betzlimiet dat het onmogelijk is om de volle 100% energie uit
getijdenstroming te halen. Het theoretische maximaal winbaar
vermogen hangt af van het turbinerendement:
P=✔% 1
2 % ✣ % A % v3
Fig.5.27 De SeaGen turbines voor de kust van Noord-Ierland

leverde tot 2019 getijdenenergie.
Bron: https://inhabitat.com

In 2011 installeerde het Ierse bedrijf OpenHydro op de bodem van

de Noordzee aan de Côtes d’Armor (Bretagne) een demonstratie
getijdencentrale van 20 m hoog. Het totale vermogen van de 500
ton wegende centrale varieerde van 2 tot 4 MW. De constructie
bevatte een open schoepenrad van 16 m doorsnede dat door de
getijdenstroom 70% van de tijd draaide met een gemiddelde
snelheid van 3,5 omwentelingen per minuut. De centrale stond los
op de zeebodem. Het was de bedoeling om de site uit te breiden
maar bij gebrek aan investeerders liep het project in 2017 helaas
vroegtijdig ten einde.
Fig.5.28 Te waterlating van een 4 MW OpenHydro-turbine voor

de Bretoense kust in 2016.
Bron: https://www.rechargenews.com

5.9 Golfslagcentrales
5.9.1 Golfenergie
Definitie
Golfenergie is het opvangen van de energie van de
oppervlaktegolven op de oceaan.
Speciale energieconvertoren zetten de open neer-
gaande beweging van de golven om in elektriciteit.
Golfenergie is hernieuwbaar zoals wind-energie en zonne-energie.

Men schat dat de golven die inbeuken op de Belgische kust ieder
jaar 12 TWh aan energie bevatten. Het principe van golfenergie is
relatief nieuw. Uit onderzoeken blijkt dat het benutten van deze
energie niet voor morgen is. In tegenstelling tot wind-energie
passen we golfenergie nog niet op grote schaal toe. De meeste
golfconverters zijn nog niet efficiënt genoeg en bovendien duur in
aankoop en onderhoud.
5.9.2 Soorten technologieën

Wave-technologieën zijn ontworpen om offshore te ïnstalleren in
diep water. Golfenergietechnologieën verschillen in hun oriëntatie
t.o.v. de golven en in de wijze waarop zij de energie van de golven
omzetten in elektriciteit.
Fig.5.29 Golfenergieprincipes.
Bron: http://www.alternative-energy-tutorials.com

Terminator-apparaten staan loodrecht op de richting van de golf

en vangen zo de kracht van de golf. De golfactie zorgt ervoor dat
de waterkolom binnen het apparaat op en neer gaat als een
zuiger. Die beweging doet de lucht bewegen, en die zet op zijn
beurt dan een turbine in gang. Een punt schokdemper is een
drijvende structuur met elementen die bewegen ten opzichte van
elkaar als gevolg van de golfwerking. Deze relatieve beweging
drijft dan elektromechanische of hydraulische energie-omzetters
aan. Attenuators zijn drijvende constructies die bestaan uit
meerdere segmenten. De verschillende hoogten van de golven
veroorzaken het buigen van deze segmenten. Overtopping
apparaten hebben reservoirs die gevuld worden door inkomende
golven die boven het gemiddelde waterpeil uitstijgen. Het water
wordt vervolgens vrijgelaten, en de zwaartekracht zorgt ervoor dat
het zeewater naar beneden stroomt om vervolgens speciale
waterkrachtturbines aan te drijven.
5.9.3 Pelamis golfenergieconverter

De Pelamis Wave Energy Converter is een nieuwe technologie die
gebruik maakt van oppervlaktegolven om elektriciteit te maken.
Een eerste prototype werd geïnstalleerd voor de kust van Schot-
land. Er waren plannen om een heus golfslagenergiepark aan te
leggen voor de Portugese kust maar dit veelbelovende project
heeft nooit het levenslicht gezien. De golfenergieconverter was
ontworpen voor optimale overlevingskansen op zee. Hij bestond
uit een reeks semi-ondergedompelde cilindrische delen, verbonden
door scharnierende gewrichten. De golf-geïnduceerde relatieve
beweging werd geremd door hydraulische cilinders onder hoge
druk. Deze cilinders dreven hydraulische motoren aan die waren
gekoppeld aan elektrische generatoren om de wave-elektriciteit te
produceren.

Figuur 5.30 toont een prototype in werking voor de kust van

Schotland. In 2013 leverde de golfslagcentrale 160 MWh aan het
Schotse net. De firma Pelamis heeft de golfslagconvertor succesvol
kunnen testen maar de firma is jammergenoeg failliet gegaan
wegens het uitblijven van financiële investeringen om de
technologie te kunnen opschalen.
Fig.5.30 Pelamis golfeneregieconverter in actie voor de

Schotse kust (2016).
Bron: https://renews.biz

5.9.4 Wave dragon golfenergieconverter

De Wave Dragon maakt gebruik van de overtopping van de golven
op een platform. Oppervlaktegolven lopen op dat platform en zo
ontstaat een hoogteverschil dat we kunnen gebruiken om energie
op te wekken. De Wave Dragon is een zeer eenvoudige constructie
en heeft slechts één bewegend onderdeel, namelijk de turbine. De
turbine is speciaal ontworpen om bij een klein hoogteverschil van
slechts enkele meters toch energie te kunnen opwekken. Ook bij
het ontwerpen van het platform komt heel wat kijken: enerzijds
moet de overtopping gemaximaliseerd worden (zoveel mogelijk
golven laten overlopen), anderzijds moet de hoogte groot genoeg
zijn zodat het vallende water voldoende energie kan opwekken.
Figuur 5.31 toont een prototype voor de kust van Denemarken. De
specificaties zijn eerder bescheiden: 20 kW. De converter weegt
237 ton en is 3,6 m hoog. Zeven kaplanturbines van elk 2,3 kW
zetten de stromingsenergie om in elektriciteit. Het reservoir heeft
een inhoud van 55 m³. Het prototype heeft in 2005 op kleine
schaal zijn goede werking reeds bewezen. Ook hier wacht de
gespecialiseerde firma op investeringsmiddelen om de technologie
te kunnen opschalen.
Fig.5.31 Wave Dragon prototype voor de Deense kust.

Bron: Wave Dragon

5.9.3 Voordelen
Door de hogere massadichtheid is de energiedichtheid in golven
groter dan bij wind. Bijgevolg kunnen kleinere toestellen dezelfde
hoeveelheid energie produceren in een fractie van de ruimte die
zou nodig zijn voor een windmolenpark. Nog een voordeel is dat
golven beter dan wind voorspelbaar zijn. Het positieve gevolg
hiervan is dat een golfenergieconvertor veel constanter belast kan
worden. De verhouding van het gemiddeld opgewekte vermogen
gedeeld door het maximaal opgewekte vermogen is bij golf-
energieconvertoren veel hoger dan bij windmolens. Ook de visuele
hinder is beperkt.
Voordelen golfenergie
hogere energiedichtheid en grotere capaciteitsfactor
in vergelijking met windenergie
goed voorspelbaar en continu aanwezig
minder visuele impact
5.9.4 Nadelen
Golfenergieconvertoren maken gebruik van open neergaande
bewegingen die niet onmiddelijk in elektriciteit kunnen worden
omgezet. Bij de meeste toestellen zetten we de energie eerst om
in hydraulische energie, en pas dan in elektriciteit. Dit zorgt voor
een lager omzettingsrendement in vergelijking met windturbines.
Bovendien liggen golfenergieconvertoren continu in het zoute
zeewater. Dit stelt hoge eisen aan de verbindingen en dichtingen.
Nadelen golfenergie
lager omzettingsrendement door de tussenstap via
hydraulische energie
corosie van de convertoren door het zoute water

Hernieuwbare Energie, Deel-5 Waterkracht - de Voorstad, Technologiecampus-Technigo (W. Van Wichelen)

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Hernieuwbare Energie, Deel-5 Waterkracht - de Voorstad, Technologiecampus-Technigo (W. Van Wichelen)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

DOSSIER DUURZAME ELEKTRISCHE ENERGIE AFD EM LERAAR W.V. W.

Rivieren voeren geen constante waterstroom af. De afvoer is af-

5.1.2 Duurzame bron van energie

[1] Bron: https://www.hydropower.org

| Technologiecampus | Technigo 125

Fig.5.1 Aandeel van waterkracht in de globale

Fig.5.2 Wereldwijd geïnstalleerd hydro-vermogen in 2019.

| Technologiecampus | Technigo 126

5.1.3 Classificatie van waterkracht

Fig.5.3 Classificatie van waterkracht volgens

Fig.5.4 Stuwdamcentrale van Bütgenbach.

| Technologiecampus | Technigo 127

5.2 Potentiële waterkracht

Fig.5.5 Typische opbouw van een stuwdamcentrale.

5.2.2 Beschikbaar elektrisch vermogen

| Technologiecampus | Technigo 128

Het theoretische elektrische vermogen bepalen we als volgt:

P elek : beschikbaar elektrisch vermogen (W)

Uit de formule leren we dat het elektrische vermogen (P elek)

5.2.3 Energetisch rendement

✔ t = ✔ turbine % ✔ generator % ✔ overbrenging

Het turbine-rendement is eigen aan de specifieke machine en geeft

| Technologiecampus | Technigo 129

5.3 Kinetische waterkracht

5.3.2 Beschikbaar elektrisch vermogen

Het theoretische elektrische vermogen bepalen we als volgt:

P elek : beschikbaar elektrisch vermogen (W)

Uit de formule leren we dat de watersnelheid (v) een doorslag-

| Technologiecampus | Technigo 130

5.3.3 Energetisch rendement

Fig.5.6 Stromingsturbines in de Oosterscheldekering.

Figuur 5.6 toont een getijdenstroomcentrale in de Oosterschelde

| Technologiecampus | Technigo 131

Bij een gegeven verval draaien reactieturbines sneller dan impuls-

Impulsturbines zijn meer geschikt in kleinschalige waterkracht-

| Technologiecampus | Technigo 132

Fig.5.7 Assemblage van een francicturbine

| Technologiecampus | Technigo 133

Fig.5.8 Kaplanturbine in de tuin van het technische museum

Fig.5.9 Productie van peltonturbines.

| Technologiecampus | Technigo 134

Fig.5.10 Rendementscurven van de tutbinetypes.

In figuur 5.10 is het rendement uitgezet t.o.v. het relatieve

| Technologiecampus | Technigo 135

5.4.6 Waterturbines versus windturbines

In vergelijking met windturbines zijn de rendementen van water-

Figuur 5.11 toont de Itaipu-stuwdamcentrale op de grens van

| Technologiecampus | Technigo 136

Fig.5.11 De op één na grootste stuwdamcentrale ter wereld.

| Technologiecampus | Technigo 137

In de machinezaal drukt het water op de schoepen van een

Fig.5.12 Principe van een stuwdamcentrale.

| Technologiecampus | Technigo 138

5.5.3 Stuwdamcentrales in België

Fig.5.13 Postkaart met vier stuwdamcentrales in België.

De Engie hydro-centrale van Bütgenbach levert ca. 2.2 GWh aan

| Technologiecampus | Technigo 139

Een kleine waterkrachtcentrale aan de voet van de stuwdam,

5.5.4 Controversiële Drieklovendam

Fig.5.14 De controversiële Drieklovendam.

| Technologiecampus | Technigo 140

De bouw van de Drieklovendam in China is omstreden omdat het

5.5.5 Voor- en nadelen grootschalige waterkracht