სულხან-საბა ორბელიანის უნივერსიტეტის

დავით ბატონიშვილის სამართლის ინსტიტუტი

შესავალი
საკონსტიტუციო
სამართალში
დიმიტრი გეგენავას რედაქტორობით

სულხან-საბა ორბელიანის უნივერსიტეტის გამომცემლობა

UDUDC(უაკ)342.4(075.8)

შ-52

შესავალი საკონსტიტუციო სამართალში

დიმიტრი გეგენავას რედაქტორობით
დავით ბატონიშვილის სამართლის ინსტიტუტი
სულხან-საბა ორბელიანის უნივერსიტეტის გამომცემლობა, თბილისი, 2021

Introduction to Georgian Law

Edited by Dimitry Gegenava
Prince David Institute for Law
Sulkhan-Saba Orbeliani University Press, Tbilisi, 2021

ავტორები
დიმიტრი გეგენავა, ნათია მამუკაშვილი, ბესიკ ლოლაძე, ავთანდილ დემეტრაშვილი,
გიორგი ჩიფჩიური, ქეთევან ვარდოსანიძე, მარიამ ჯიქია, ნინო ქაშაკაშვილი, სოფიო
დემეტრაშვილი, ნატო გუგავა, ლანა ცანავა, ზურაბ მაჭარაძე, პაატა ჯავახიშვილი,
მალხაზ ნაკაშიძე, თამარ პაპაშვილი, გიორგი კვერენჩხილაძე, ზურაბ ჯიბღაშვილი,
ფიქრია თათარაშვილი, გიორგი გორაძე

Authors
Dimitry Gegenava, Natia Mamukashvili, Besik Loladze, Avtandil Demetrashvili, Giorgi
Chipchiuri, Ketevan Vardosanidze, Mariam Jikia, Nino Kashakashvili, Sophio Deme-
trashvili, Nato Gugava, Lana Tsanava, Zurab Matcharadze, Paata Javakhishvili, Malkhaz
Nakashidze, Tamar Papashvili, Giorgi Kverenchkhiladze, Zurab Jibghashvili, Pikria Tata-
rashvili, George Goradze

კორექტურა
ციცინო ხითარიშვილი

Copy Editor
Tsitsino Khitarishvili

© ავტორები, 2021
© დავით ბატონიშვილის სამართლის ინსტიტუტი, 2021
© სულხან-საბა ორბელიანის უნივერსიტეტი, 2021

ISBN 978-9941-8-3776-0
 შესავალი საკონსტიტუციო სამართალში

შინაარსი

I. საკონსტიტუციო სამართალი და მისი განვითარება .......................................... 1

თავი I. საკონსტიტუციო სამართალი და კონსტიტუციონალიზმი...........................1
1. საკონსტიტუციო სამართლის განსაზღვრება და მოწესრიგების სფერო .......1
2. კონსტიტუცია და საკონსტიტუციო სამართალი .............................................3
3. კონსტიტუციონალიზმი .....................................................................................7
3.1. კონსტიტუციონალიზმი: თავისუფლების დაცვასა და სახელმწიფო
ძალაუფლების შეზღუდვას შორის ...................................................................7
3.2. კონსტიტუციონალიზმის სახეები ............................................................10
4. საკონსტიტუციო სამართლის სუბიექტები ....................................................12
5. საკონსტიტუციო სამართლის წყაროები ........................................................12
6. საკონსტიტუციო სამართალი თანამედროვე სამყაროში ..............................15
თავი II. კონსტიტუციონალიზმის ისტორია.............................................................17
1. ანტიკური იდეები კონსტიტუციონალიზმის შესახებ ....................................17
2. შუა საუკუნეების იდეები კონსტიტუციონალიზმის შესახებ ........................17
2.1. თავისუფლებათა დიდი ქარტია ...............................................................17
2.2. 1628 წლის უფლებათა პეტიცია ..............................................................20
2.3. ჰაბეას კორპუს აქტი 1679 წელი .............................................................20
2.4. უფლებათა ბილი 1689 წელი ....................................................................22
3. ბურჟუაზიული კონსტიტუციონალიზმი .........................................................23
4. თანამედროვე კონსტიტუციონალიზმი ..........................................................24
4.1. თანამედროვე კონსტიტუციონალიზმის სათავეებთან ..........................24
4.2. დამოუკიდებლობის დეკლარაცია ...........................................................26
4.3. აშშ-ის კონსტიტუცია ...............................................................................27
4.4. უფლებათა ბილი .......................................................................................28
5. კონსტიტუციის განვითარების ეტაპები .........................................................28
თავი III. კონსტიტუციონალიზმის ძირითადი პრინციპები .....................................31
1. კონსტიტუციონალიზმის პრინციპების არსი და მნიშვნელობა ....................31
2. დემოკრატიის პრინციპი ..................................................................................31
2.1. დემოკრატიის პრინციპის არსი და განვითარება ...................................31
2.2. დემოკრატიის სახეები ..............................................................................33
2.3. დემოკრატიის პრინციპის ძირითადი ელემენტები .................................33
3. სამართლებრივი სახელმწიფოს პრინციპი .....................................................36
3.1. სამართლებრივი სახელმწიფოს არსი ......................................................36

i
დიმიტრი გეგენავა

3.2. ძირითადი უფლებებით შეზღუდვა ..........................................................37

3.3. თანაზომიერება ........................................................................................40
3.4. სამართლებრივი უსაფრთხოება ..............................................................43
3.5. ძალაუფლების გამიჯვნა ..........................................................................47
3.6. კონსტიტუციით შეზღუდვა .....................................................................52
3.7. კანონით შეზღუდვა ..................................................................................53
3.8. სასამართლო დაცვა .................................................................................55
4. სოციალური სახელმწიფოს პრინციპი ............................................................61
4.1. სოციალური სახელმწიფოს პრინციპის არსი ..........................................61
4.2. სოციალური სახელმწიფოს პრინციპის მიზნები და მოთხოვნები .........62
თავი IV. კონსტიტუცია ..................................................................................................... 64
1. კონსტიტუციის დანიშნულება ........................................................................64
2. კონსტიტუციის კლასიფიკაცია და სახეები ...................................................66
3. კონსტიტუციის ფორმები ................................................................................69
4. კონსტიტუციის გადასინჯვა, რევიზია, ახლის მიღება .................................70
5. კონსტიტუციის შინაგანი აგებულება, კომპოზიცია, სტრუქტურა ..............72
6. კონსტიტუციის ინტერპრეტაცია ....................................................................72
II. ადამიანის უფლებები და პოლიტიკური რეჟიმები............................................75
თავი V. ადამიანის ძირითადი უფლებები ................................................................... 75
1. ძირითადი უფლებებით დაცული ფასეულობები ...........................................76
2. ძირითადი უფლებების ჩამოყალიბების ისტორია ..........................................79
3. ძირითად უფლებათა სტრუქტურა .................................................................82
3.1. უფლების ცნება ........................................................................................82
3.2. ძირითადი უფლების სუბიექტები ............................................................83
3.3. ძირითადი უფლებებიდან გამომდინარე ვალდებულებები ....................83
3.4. ძირითად უფლებათა შეზღუდვის შესაძლებლობა .................................85
3.5. ძირითად უფლების შეზღუდვის შეფასება ..............................................87
4. ძირითადი უფლებების დაცვაზე ზედამხედველობა ......................................88
თავი VI. მოქალაქეობა .................................................................................................... 90
1. მოქალაქეობის იდეა ........................................................................................90
2. მოქალაქეობის კონცეფციის განვითარება ....................................................90
3. მოქალაქეობის მოპოვება ................................................................................93
4. მრავალმხრივი მოქალაქეობა (ბიპატრიზმი) და საპატიო მოქალაქეობა .....94
5. მოქალაქეობის თანამედროვე განვითარებები და გამოწვევები ...................94

ii
 შესავალი საკონსტიტუციო სამართალში

თავი VII. არჩევნები, რეფერენდუმი და პლებისციტი ............................................... 95

1. არჩევნების ცნება და სახეები .........................................................................95
2. საარჩევნო სამართლის ძირითადი პრინციპები .............................................96
2.1. საყოველთაო საარჩევნო უფლება ...........................................................96
2.2. თანასწორი საარჩევნო უფლება ..............................................................99
2.3. თავისუფალი არჩევნების პრინციპი და ფარული კენჭისყრა ..............100
3. საარჩევნო სისტემები ....................................................................................102
3.1. მაჟორიტარული საარჩევნო სისტემა ....................................................103
3.2. პროპორციული საარჩევნო სისტემა .....................................................104
3.3. შერეული საარჩევნო სისტემა................................................................106
4. რეფერენდუმი და პლებისციტი ....................................................................106
თავი VIII. პოლიტიკური პარტიები ............................................................................... 108
1. პოლიტიკური პარტიის არსი და ფუნქცია ....................................................108
2. პარტიული სისტემები ....................................................................................110
3. პარტიების როლი წარმომადგენლობით დემოკრატიაში .............................111
4. შიდაპარტიული დემოკრატია და სტრუქტურა ............................................112
III. პოლიტიკური რეჟიმი და მმართველობის მოდელები ................................... 114
თავი IX. პოლიტიკური რეჟიმი ..................................................................................... 114
1. პოლიტიკური რეჟიმის მნიშვნელობა ...........................................................114
2. დემოკრატია ...................................................................................................115
2.1. დემოკრატიის იდეა .................................................................................115
2.2. დემოკრატიის სახეები და მოდელები ....................................................117
2.2.1. უშუალო (პირდაპირი) და წარმომადგენლობითი (არაპირდაპირი)
დემოკრატია ..............................................................................................117
2.2.2. დემოკრატიის მოდელები................................................................119
3. ავტორიტარიზმი ............................................................................................121
4. ტოტალიტარიზმი ...........................................................................................122
5. ჰიბრიდული რეჟიმები ...................................................................................124
თავი X. მონარქია ........................................................................................................... 125
1. მონარქიული მმართველობა..........................................................................125
2. მონარქი ..........................................................................................................126
3. მონარქიის სახეები ........................................................................................127
3.1. შეუზღუდავი (აბსოლუტური) მონარქია ...............................................127
3.2. დუალისტური და წოდებრივ-წარმომადგენლობითი მონარქია ...........129
3.3. საპარლამენტო (კონსტიტუციური) მონარქია ......................................130

iii
დიმიტრი გეგენავა

თავი XI. რესპუბლიკა...................................................................................................... 133

1. რესპუბლის ზოგადი დახასიათება ................................................................133
2. საპრეზიდენტო რესპუბლიკა ........................................................................134
2.1. საპრეზიდენტო სისტემის მახასიათებლები ..........................................134
2.2. შტოებს შორის შეკავება-გაწონასწორების სისტემა ............................135
2.3. საპრეზიდენტო მმართველობის სამართლებრივი გეოგრაფია............137
3. საპარლამენტო რესპუბლიკა ........................................................................138
3.1. საპალამენტო რესპუბლიკის ისტორიული წინამძღვრები და მისი
ზოგადი დახასიათება ....................................................................................138
3.2. სახელმწიფოს მეთაური .........................................................................138
3.3. მთავრობა ................................................................................................139
3.4. მთავრობის ფორმირება .........................................................................140
3.5. უნდობლობის ვოტუმი ............................................................................141
3.6. ნდობის ურთიერთობა ............................................................................142
3.7. პარლამენტის დათხოვნა ........................................................................142
3.8. საპარლამენტო რესპუბლიკის ძირითადი მახასიათებლები ................143
3.9. განსხვავებები საპრეზიდენტო და საპარლამენტო სისტემას შორის..144
4. შერეული (ნახევრად საპრეზიდენტო) რესპუბლიკა ....................................145
4.1. შერეული (ნახევრად საპრეზიდენტო) რესპუბლიკის ზოგადი
დახასიათება ..............................................................................................145
4.2. შერეული (ნახევრად საპრეზიდენტო) რესპუბლიკის
კლასიფიკაცია ...........................................................................................147
4.3. ნახევრად საპრეზიდენტო სისტემის ფრანგული კონცეფცია .........148
4.4. კოჰაბიტაცია ......................................................................................149
5. მმართველობის ფორმების გამიჯვნის მარტივი წესი ..................................150
IV. მმართველობის საკონსტიტუციო ორგანოები ............................................. 152
თავი XII. პარლამენტი .................................................................................................... 152
1. პარლამენტის შექმნა და მისი ადგილი ხელისუფლებაში ............................152
2. პარლამენტის სახეები ...................................................................................153
3. პარლამენტის უფლებამოსილების ვადა, უფლებამოსილების ცნობა და
დათხოვნა ...........................................................................................................154
4. პარლამენტის წევრის სტატუსი ....................................................................155
5. პარლამენტის საქმიანობის ორგანიზება ......................................................156
5.1. საპარლამენტო ფრაქცია .......................................................................156
5.2. საპარლამენტო კომიტეტები და კომისიები ..........................................156
5.3. საპარლამენტო სესია და სხდომა ..........................................................157

iv
 შესავალი საკონსტიტუციო სამართალში

6. პარლამენტის უფლებამოსილებები ..............................................................157

თავი XIII. სახელმწიფოს მეთაური ............................................................................... 160
1. სახელმწიფო მეთაურის ცნება და სტატუსი ................................................160
2. სახელმწიფო მეთაურის კლასიფიკაცია .......................................................160
2.1. მონარქი ...................................................................................................160
2.2. პრეზიდენტი ............................................................................................161
2.3. კოლეგიური ორგანო ..............................................................................163
3. სახელმწიფო მეთაურის თანამდებობაზე გამწესება და უფლებამოსილების
შეწყვეტა .............................................................................................................163
3.1. სახელმწიფო მეთაურის თანამდებობაზე გამწესების ფორმები .........163
3.1.1. ტახტის მემკვიდრეობის წესი .........................................................163
3.1.2. პრეზიდენტის თანამდებობაზე გამწესება .....................................165
3.2. სახელმწიფო მეთაურის პასუხისმგებლობა ..........................................167
3.2.1. სახელმწიფო მეთაურის პოლიტიკური პასუხისმგებლობა ...........167
3.2.2. სახელმწიფო მეთაურის სამართლებრივი პასუხისმგებლობა ......168
4. სახელმწიფოს მეთაურის უფლებამოსილებები ...........................................169
თავი XIV. აღმასრულებელი ხელისუფლება ............................................................. 172
1. ძალაუფლების გამიჯვნა და აღმასრულებელი ხელისუფლება ...................172
2. აღმასრულებელი ხელისუფლება მმართველობის სხვადასხვა მოდელში ..172
2.1. აღმასრულებელი ხელისუფლება საპრეზიდენტო რესპუბლიკაში ......172
2.2. აღმასრულებელი ხელისუფლება საპარლამენტო დემოკრატიებში ....172
2.3. აღმასრულებელი ხელისუფლება ნახევრად საპრეზიდენტო
რესპუბლიკებში .............................................................................................173
2.4. აღმასრულებელი ხელისუფლება ე.წ. „სუპერ-საპრეზიდენტო“
რესპუბლიკებში .............................................................................................174
3. მთავრობის შემადგენლობა ...........................................................................175
3.1. აღმასრულებელი ხელისუფლების მეთაური.........................................175
3.2. მთავრობის წევრი ...................................................................................176
4. მთავრობის სახეები .......................................................................................177
5. მთავრობის ფორმირება.................................................................................179
6. მთავრობის სტრუქტურა ...............................................................................180
7. აღმასრულებელი ხელისუფლების უფლებამოსილებები ............................181
8. აღმასრულებელი ხელისუფლების გადაწყვეტილებების მიღება ................182
9. აღმასრულებელი ხელისუფლების პასუხისმგებლობა ................................182
9.1. აღმასრულებელი ხელისუფლების პოლიტიკური პასუხისმგებლობა .182

v
დიმიტრი გეგენავა

9.2.აღმასრულებელი ხელისუფლების სამართლებრივი

პასუხისმგებლობა .........................................................................................184
10. აღმასრულებელი ხელისუფლების გაძლიერების ტენდენცია ...................185
V. მართლმსაჯულება და საკონსტიტუციო კონტროლი ..................................... 187
თავი XV. სასამართლო ................................................................................................. 187
1. სასამართლო ხელისუფლების დანიშნულება და მისი ადგილი ძალაუფლების
გამიჯვნის სისტემაში ........................................................................................187
2. სასამართლო ხელისუფლების ორგანიზაცია ...............................................189
2.1. სასამართლო ორგანოთა სისტემა .........................................................189
2.2. მართლმსაჯულების (იუსტიციის) უმაღლესი საბჭო ...........................192
3. მოსამართლის სტატუსი ................................................................................193
3.1. მოსამართლის დამოუკიდებლობა და მიუკერძოებლობა .....................193
3.2. მოსამართლეთა თანამდებობაზე გამწესება.........................................196
3.3. უფლებამოსილების ვადა .......................................................................197
3.4. მოსამართლეთა შეუცვლელობის პრინციპი და უფლებამოსილების
ვადამდე შეწყვეტის საფუძვლები .................................................................197
თავი XVI. საკონსტიტუციო კონტროლი ...............................................................199
1. საკონსტიტუციო კონტროლის არსი .............................................................199
1.1. სამართლებრივი სახელმწიფო და კონსტიტუციის უზენაესობის
პრინციპი ........................................................................................................199
1.2. კონსტიტუციის სამართლებრივი დაცვა და საკონსტიტუციო
კონტროლი .....................................................................................................200
2. საკონსტიტუციო კონტროლის ფუნქციები და კომპეტენცია .....................202
3. საკონსტიტუციო კონტროლის ორგანოები და სახეები ..............................206
3.1. საკონსტიტუციო კონტროლის ორგანოები ..........................................206
3.1.1. საკონსტიტუციო კონტროლის არასპეციალიზებული
ორგანოები .................................................................................................206
3.1.2. საკონსტიტუციო კონტროლის სპეციალიზებული ორგანოები....208
3.2. საკონსტიტუციო კონტროლის სახეები ................................................209
4. საკონსტიტუციო კონტროლის მოდელები ...................................................212
VI. სახელმწიფო თავდაცვა და ფინანსები ........................................................ 214
თავი XVII. სახელმწიფო თავდაცვა და უსაფრთხოება ........................................214
1. თავდაცვისა და უსაფრთხოების სისტემების შესახებ .................................214
2. უფლებამოსილებების განაწილება თავდაცვისა და უსაფრთხოების
სფეროში .............................................................................................................215
3. უსაფრთხოებისა და თავდაცვის უზრუნველსაყოფი ინსტიტუტები ..........216

vi
 შესავალი საკონსტიტუციო სამართალში

3.1. სამხედრო ძალები...................................................................................216

3.2. სამხედრო ძალების სამოქალაქო-პოლიტიკური ხელმძღვანელობა ....217
3.3. უსაფრთხოების ორგანოები ...................................................................218
4. თავდაცვისა და უსაფრთხოების სისტემების კოორდინაცია ......................219
5. საპარლამენტო კონტროლი თავდაცვისა და უსაფრთხოების
ორგანოებზე .......................................................................................................221
თავი XVIII. სახელმწიფო ფინანსები და საფინანსო კონტროლი ........................223
1. საჯარო ფინანსები.........................................................................................223
2. ფისკალური პოლიტიკის სტანდარტი ...........................................................224
3. გადასახადები .................................................................................................225
4. სახელმწიფო ბიუჯეტი და ბიუჯეტირების პროცესი ...................................229
5. ცენტრალური ბანკები და მონეტარული პოლიტიკა ...................................233
6. სახელმწიფო საფინანსო კონტროლი............................................................234
VII. სახელმწიფოს ტერიტორიული მოწყობა და მუნიციპალიზმი ....................... 237
თავი XIX. სახელმწიფოს ტერიტორიული მოწყობა .............................................237
1. უნიტარული სახელმწიფო .............................................................................237
1.1. უნიტარული სახელმწიფოს თავისებურებანი .......................................237
1.2. უნიტარული სახელმწიფოს სახეები ......................................................239
1.3. ავტონომია უნიტარულ სახელმწიფოში ................................................241
2. ფედერაციული სახელმწიფო .........................................................................243
2.1. ფედერაციული სახელმწიფოს არსი და ნიშნები ...................................243
2.2. ფედერაციული სახელმწიფოს სახეები .................................................245
3. რეგიონული სახელმწიფო..............................................................................247
თავი XX. ადგილობრივი თვითმმართველობა ....................................................250
1. მუნიციპალიზმის არსი და ნიშნები ...............................................................250
2. ადგილობრივი თვითმმართველობის მოდელები .........................................254
3. სახელმწიფო ზედამხედველობა ადგილობრივ თვითმმართველობაზე ......256
ბიბლიოგრაფია ............................................................................................. 258

vii