SA

M
PL
E
C
O
N
TE
N
T
 ceneje<ì^ jep³e HeeþîeHegmlekeÀ efveefce&leer Je DeY³eeme¬eÀce mebMeesOeve ceb[U, HegCes
³eeb®³eeodJeejs efve³eesefpele veJeerve DeY³eeme¬eÀceeJej DeeOeeefjle

T
F³ellee veJeJeer

N
cejeþer De#ejYeejleer

TE
N
þUkeÀ JewefMe<ìîes:
O
• veJeerve HeeþîeHegmlekeÀeJej DeeOeeefjle.
C
• Òel³eskeÀ Heeþe®es Heefj®ísoevegmeej efJeYeepeve.

• DeeoMe& Gllejebmeefnle mejeJeemeeþer YejHetj ke=Àleer.

E

• meJe& keÀefJeleebJejerue jmeûenCeelcekeÀ ke=Àleer meceeefJe<ì.

• J³eekeÀjCeeJej DeeOeeefjle cegyeuekeÀ ÒeMve.

PL

• uesKeve Je DeefYeJ³ekeÌleer ke=ÀleeR®ee DeefOekeÀeefOekeÀ mejeJe.

• mJe³ebcetu³eceeHeveemeeþer GHe³egkeÌle.
M
SA

Printed at: Print Vision, Navi Mumbai

© Target Publications Pvt. Ltd.
No part of this book may be reproduced or transmitted in any form or by any means, C.D. ROM/Audio Video Cassettes or electronic, mechanical
including photocopying; recording or by any information storage and retrieval system without permission in writing from the Publisher.

P.O. No. 127268

TEID: 12571_JUP
 ÒemleeJevee
vecemkeÀej, efJeoîeeLeea efce$e-cewef$eCeeRvees! veJeJeer®eb Je<e& cnCepes oneJeer®ee Hee³ee Demelees, l³eecegUs veJeJeeruee JesieUb cenllJe Deens. l³eele®e
³eeJe<eea veJeJeer®ee DeY³eeme¬eÀceosKeerue veJeerve Deens, l³eecegUs veJeJeeruee DeefOekeÀ cenllJe ÒeeHle Peeues Deens. ³ee veJeerve DeY³eeme¬eÀceeefJe<e³eer
efJeoîeeL³ee¥®³ee ceveele DeveskeÀ ÒeMve Demeleerue, l³ee®eyejesyej lees peeCetve IesC³ee®eer GlmegkeÀleener Demesue. legce®³ee meJe& ÒeMveeb®es efvejmeve keÀjC³eemeeþer
Je veJeerve DeY³eeme¬eÀcee®eer meefJemlejHeCes DeesUKe keÀªve osC³eemeeþer `ìeiexì ÒekeÀeMevee®es cejeþer De#ejYeejleer F³ellee veJeJeer' ns HegmlekeÀ
legce®³ee neleer osleevee Deecnebuee Deevebo nesle Deens.

T
veJeerve DeY³eemeHeodOeleercegUs Yee<ee%eeve ns ÒeMveesllejebHegjles ce³ee&efole ve jenlee cegueeb®es %eeve, DeekeÀueve, GHe³eespeve Je l³eeb®³ee G®®e
yeesOeelcekeÀ #eceleeb®ee efJekeÀeme nesF&ue. ³ee DeY³eemeHeodOeleerceO³es cegueebvee mJele:®³ee Meyoeble Gllejs efueneJeer ueeiele Demeu³eeves l³eeb®³ee DeefYeJ³ekeÌleer

N
#eceles®ee keÀme ueeielees.
veJeerve DeY³eeme¬eÀcee®es yeejkeÀeF&ves efJeMues<eCe keÀªve ns HegmlekeÀ efJekeÀefmele kesÀues Deens. Heeþe®es DeekeÀueve menpe Je meesHes JneJes ³eemeeþer

TE
Òel³eskeÀ Heeþele keÀþerCe Meyoeb®es DeLe& Fbûepeerletve efoues Deensle. Heeþe®eer ceO³eJeleea keÀuHevee mHe<ì JneJeer ³eemeeþer Heeþe®eer HeeMJe&Yetceer Je keÀefJeles®ee
YeeJeeLe& efouee Deens. Òel³eskeÀ Heeþ Heefj®ísoele efJeYeeietve l³eeJej efJeefJeOe DeekeÀueveke=Àleer le³eej kesÀu³ee Deensle. l³ee®eyejesyej Meyo%eeve
Jee{JeCeeN³ee Je J³eekeÀjCeeOeeefjle ke=ÀleeR®eener meceeJesMe kesÀuee Deens. meJe& keÀefJeleebJejerue jmeûenCeelcekeÀ ke=ÀleeR®eener meceeJesMe keÀjC³eele Deeuee

N
Deens. DeeJeM³ekeÀ lesLes HeeþeKeeueer efouesues GHe¬eÀce mees[Jetve efoues Deensle. Heeþe®³ee ceeb[Ceer®³ee ¬eÀceevegmeej ke=ÀleeR®eer ceeb[Ceer ns ìeiex쮳ee
HegmlekeÀeb®es JesieUsHeCe Deens. Òel³eskeÀ ke=ÀleeR®ee ¬eÀce Heeþe®³ee ceeb[Ceer®³ee ¬eÀceevegmeej þsJeuesuee Deens, l³eecegUs ke=Àleer mees[Jeleevee Heeþeleerue
Ieìvee¬eÀce Hegvne SkeÀJeej mHe<ì nesTve efJe<e³ee®es %eeve HekeÌkesÀ nesles.
O
DeHeefþle ieoîe DeekeÀuevee®ee mejeJe JneJee ³eemeeþer HeeþîeHegmlekeÀeleerue Gleejs Je Heeþîeslej Gleejs efoues Deensle. meceeme, DeuebkeÀej,
Meyoeb®³ee peeleer, keÀeU, efJejeceef®evns DeMee J³eekeÀjefCekeÀ mebkeÀuHeveebefJe<e³eer meefJemlej ceeefnleer `J³eekeÀjCe' ³ee mJeleb$e efJeYeeieele osC³eele Deeueer
C
Deens.
veJeerve DeY³eeme¬eÀce legcnebuee Heeþe®es DeekeÀueve efkeÀleer Peeues Deens Je les ceeb[leevee legce®eer DeefYeJ³ekeÌleer keÀMeer Deens ns peesKeCeeje Deens. ³ee
DeY³eemeÒeef¬eÀ³esle ns HegmlekeÀ Gllece ceeie&oMe&keÀ þjsue ³ee®eer Deecnebuee Kee$eer Jeeìles.
E

ns HegmlekeÀ HeefjHetCe& keÀjC³eemeeþer Deecner meJe&leesHejer Òe³elve kesÀues Deensle, lejer HegmlekeÀ DeefOekeÀeefOekeÀ Glke=À<ì JneJes ³eemeeþer DeeHeu³ee
met®evee mJeeieleen& Deensle.
PL

Oev³eJeeo!
DeefYeveJe DeY³eemeemeeþer ceve:HetJe&keÀ MegYes®íe !
ÒekeÀeMekeÀ
M

DeeJe=lleer: ÒeLece
SA

Disclaimer
This reference book is transformative work based on textual contents published by Bureau of Textbook. We the publishers are making this reference book which constitutes
as fair use of textual contents which are transformed by adding and elaborating, with a view to simplify the same to enable the students to understand, memorize and
reproduce the same in examinations.
This work is purely inspired upon the course work as prescribed by the Maharashtra State Bureau of Textbook Production and Curriculum Research, Pune. Every care has
been taken in the publication of this reference book by the Authors while creating the contents. The Authors and the Publishers shall not be responsible for any loss or
damages caused to any person on account of errors or omissions which might have crept in or disagreement of any third party on the point of view expressed in the reference
book.

© reserved with the Publisher for all the contents created by our Authors.
No copyright is claimed in the textual contents which are presented as part of fair dealing with a view to provide best supplementary study material for the benefit of
students.
 ¬eÀ. Heeþe®es veeJe uesKekeÀ / uesefKekeÀe He=<þ ¬eÀ.
1. meJee&lcekeÀe efMeJemegboje (ÒeeLe&vee) kegÀmegceeûepe 1

T
(De) Yesìerueeieer peerJee meble legkeÀejece 4
2. mebleJeeCeer
(Dee) mebleke=ÀHee Peeueer meble yeefnCeeyeeF& 10

N
3. `yesìe, ceer SskeÀlees Deens !' Je. Heg. keÀeUs 16
4. peer. Dee³e. Heer. jsuJes ÒeyeesOevekeÀej þekeÀjs 32

TE
keÀePeerjbiee (mLetueJee®eve) Jemeble DeJemejs 41
5. J³ee³eecee®es cenllJe (keÀefJelee) je<ì^meble Þeer legkeÀ[espeer cenejepe 45
6. Dee@efuebefHekeÀ Jeleg&Ueb®ee ieesHeÀ yeeU pe. Hebef[le 51

N
7. efoJ³ee®³ee MeesOeeceeie®es efoJ³e [e@. Deefveue iees[yeesues 61
8. meKet Deepeer O jepeve ieJeme 70
nem³eef®e$eebleueer cegueb (mLetueJee®eve) ceOegkeÀj Oecee&HegjerkeÀj 80
9. Gpee[ GIe[s ceeUjevener (keÀefJelee) ueefuelee ieeoies 83
C
10. kegÀuetHe Þeer. ke=À. keÀesunìkeÀj 91
11. DeeYeeUeleu³ee HeeTueJeeìe 101
12. Hegvne SkeÀoe (keÀefJelee) Òeeflecee Fbieesues 109
E

Jnsefveme (mLetueJee®eve) jcesMe ceb$eer 114

13. efleHeÀve (keÀefJelee) efJeþdþue JeeIe 117
PL

14. less peerJeveoe³eer Pee[ Yeejle meemeCes 123

15. ceePes efMe#ekeÀ Je mebmkeÀej MebkeÀjjeJe Kejele 132
16. Meyoeb®ee KesU nsueve kesÀuej 140
M

efJeMJekeÀesMe (mLetueJee®eve) 150

17. DeHeefþle ieoîe DeekeÀueve 154
J³eekeÀjCe efJeYeeie
SA

1 meceeme 171
2. DeuebkeÀej 173
3. Meyoeb®³ee peeleer 174
4. meeceev³eªHe, mejUªHe, Òel³e³e 176
5. keÀeU 177
6. efJejeceef®evns 179
 GHe³eesefpele uesKeve
1 He$euesKeve 180
2 ieoîe DeekeÀueve 189
3 keÀLeeuesKeve 191
4 peeefnjeleuesKeve 196

T
5 cegueeKele 200
6 mebJeeouesKeve 202

N
7 Je=lleevleuesKeve 205
8 uesKevekeÀewMeu³e 209

TE
ìerHe: HeeþeKeeueer efouesues ÒeMve * ³ee ef®evneves oMe&efJeues Deensle.

N
O
C
E
PL
M
SA
 4 peer. Dee³e. Heer. jsuJes
 ÒeyeesOevekeÀej þekeÀjs

uesKekeÀ Heefj®e³e keÀCee& (horn)

T
keÀeefHeÀuuee ÒeJeeMeeb®ee leeb[e (chunks of crowd)
kesÀMeJe meerleejece þekeÀjs : (1885-1973) keÀejketÀve efueefnC³ee®es keÀece keÀjCeeje (clerk)
ÒeyeesOevekeÀej þekeÀjs ns He$ekeÀej, ceneje<ì^eleerue

N
kebÀ[er DeHeÀJee (rumour)
meceepemegOeejkeÀ, Glke=À<ì JekeÌles Je meb³egkeÌle ceneje<ì^ ®eUJeUer®es Heg{ejer
KegMeeue ®ewveer, efve<keÀeUpeer (gladly)
nesles. les uesKekeÀ, J³ebieef®e$ekeÀej Je Fefleneme mebMeesOekeÀner nesles.
KeesHeJeueer KeesHeesueer-je³eie[ efpeunîeeleerue SkeÀ efþkeÀeCe

TE
uesKekeÀe®es meeefnl³euesKeve (Khopoli)
iegceemles cegveerce (clerks)
Jew®eeefjkeÀ ûebLe : `kegÀceeefjkeÀeb®es MeeHe', `efYe#egkeÀMeener®es yeb[', peeceeefvecee meJe& HeesMeeKe Ieeuetve veìCes / mepeCes
`Oecee¥®eer osJeUs Je osJeUeb®ee Oece&' (dress down)

N
veeìkesÀ : `Keje ye´ecnCe', `ìekeÀuesues Heesj' p³eejerves peesceeves (enthusiastically)
FeflenemeefJe<e³ekeÀ HegmlekesÀ : `ûeeceC³eeb®ee meeoîeble Fefleneme', Pegbye[ oeìer, ieoea (crowd)
`efnboJeer mJejep³ee®ee Ketve' `keÀeWbo[e®ee ìCelkeÀej' F. ogleHeÀe& oesvner yeepetbme (both sides)
O
®eefj$eelcekeÀ uesKeve : `meble jeceoeme', `Hebef[lee jceeyeeF&', `meble Oeerj efnccele (courage)
iee[ies cenejepe' F. Heeefmebpej Fbûepeerle He@meWpej- ÒeJeemeer (passangers)
Deelce®eefj$e : `ceePeer peerJeveieeLee.' Òeeble efJeYeeie, ÒeosMe (province)
C
Heeþe®eer HeeMJe&Yetceer HeÀeìe ceeie&, ueesnceeie& (branch, track)
ceeUkeÀe ceeU, jebie (chain, string)
meve 1853 ceO³es Fbûepeebveer ceneje<ì^ele cegbyeF& les þeCes Demee cegntle& MegYe IeefìkeÀe (auspicious biginning)
E

SkesÀjer jsuJesceeie& le³eej kesÀuee. ³eekeÀjlee DeveskeÀ GoîeesieHeleeRveer efJeuee³ele HejosMe (foreign country)
meene³³e kesÀues. pesJne ³esLeerue ueeskeÀebveer jsuJes Òel³e#eHeCes ueesKeb[er efJebûespe Fbûepe (British)
PL

©UebbJeªve OeeJeleevee Heeefnueer lesJne DeeM®e³e&, kegÀletnue Je Yeerleer ³ee Me=bieejuesues mepeJeuesues (decorated)
YeeJeveebletve DeveskeÀ Òeefleef¬eÀ³ee Gceìu³ee. l³eeletve ceeie& keÀe{le ner jsuJes mejyejeF& J³eJemLee (arrangements)
Heg{s keÀMeer efJemleejle iesueer ³ee®es Del³eble ceeefce&keÀ Meyoebleerue JeCe&ve
meje&me vesnceer (often, regularly)
ÒeyeesOevekeÀej þekeÀjs ³eebveer Òemleggle Heeþele kesÀues Deens.
meeUmeto meeOesHeCee®ee DeeJe (pretending to be
MeyoeLe&
M

innocent)

Demeeceer J³ekeÌleer (person) JeekedÀÒe®eej Je l³eeb®es DeLe&

Deeieerveiee[er Deeieiee[er, jsuJes (train)
SA

Fveece ye#eerme (reward) De®ebyee keeìCes. DeeM®e³e& JeeìCes. (to be surprised)

GþeJe efJeefMe<ì Godefo<ìemeeþer pevemecegoe³eeves mebIeefìle DeHeÀJeeb®es HeerkeÀ ®egkeÀer®es mecepe HemejCes. (spreading
nesTve mebIe<e& keÀjCes (uprising) ³esCes. rumour being)
SkesÀjer SkeÀHeojer, mJeleb$e (single) Dee Jeemetve GYes DeeM®e³ee&ves HeenCes. (to watch
DeesHeefCebie Fbûepeerle DeesHeefvebie mesjsceveer, GodIeeìve meceejbYe jenCes. astonishingly)
efMejesceefCe (opening ceremony) DeeìeefHeìe KetHe Oe[He[ keÀjCes. (to try hard)
Debûespe Fbûepe (British) keÀjCes.
Fbpevesj FbefpeefveDej, DeefYe³eblee (engineer) ìskeÀeruee ³esCes. keÀekegÀUleeruee ³esCes. (to get tired with)
32
32
 Heeþ 4: peer. Dee³e. Heer. jsuJes
[bkeÀe JeepeJeCes. peenerj keÀjCes. (to declare) Heefj®íso 1
oJeb[er efHeìJeCes. Deesj[tve meebieCes (towncrier) ke=Àleer 1  DeekeÀueve
Oee³e ceeskeÀueCes. peesjpeesjele j[Ces. (to cry loudly)
*ke=À.1. Deeke=ÀefleyebOe HetCe& keÀje.
Oeerj ®esHeCes. Yeerleer peeCes. (being fearless)
Yeejleeleerue Heefnu³ee jsuJes®³ee GodIeeìvee®eer
veJeue JeeìCes. DeeM®e³e& JeeìCes. (to wonder) HetJe&le³eejer
HeeþyeU DeeOeej efceUCes. (to get support )

T
efceUCes. 1 2 3 4
HetÀme ueeJeCes. iegHleHeCes Gllespeve osCes. (to encourage Gllej: 1. Heevee-HegÀueeb®es nej 2. leesjCe

N
secretly) 3. efveMeeCes 4. [y³eeb®ee Me=bieej
jJeevee nesCes. efveIeCes, ÒemLeeve keÀjCes. (to depart)
ke=À.2. Deeke=Àleer HetCe& keÀje.

TE
efìHee *i. jsuJes DemeeJeer cnCetve GþeJe keÀjCeejs :

Deeocepeer HeerjYeeF& cegbyeF&leerue cenllJee®es GoîeesieHeleer Je *ii. Fbef[³eve HesefveveMeguee jsuJes OeeJeuesueer efþkeÀeCes :
J³eeHeejer. les

N
keÀefue³egie efnbot Oecee&leerue keÀeueieCevesvegmeej JesU ®eej *iii. jsuJes OeeJeC³ee®³ee cegntlee&®ee efoJeme Je meeue :
³egieeble efJeYeeieuee Deens. l³eeleerue mel³e³egie,
$eslee³egie, odJeeHeej³egie Je keÀefue³egie DeMeer ®eej
O
³egieb ceeveueer peeleele. keÀefue³egie F.me.Het
iv. ³eeb®eer meebie[ Ieeuetve efJebûespebeveer JeeHesÀuee®e iee[er Dees{e³euee
ueeJeues :
3102 uee ceneYeejlee®³ee ³egodOe meceeHleerveblej
®eeuet Peeues.
C
Gllej: i. peceMesìpeer efpepeerYeeF&, peievveeLe veevee MebkeÀjMesì
mel³e³egie – mel³e Je HeefjHetCe&lee.
ii. cegbyeF&, þeCes
$eslee³egie – ³ee ³egiee®³ee ÒeejbYeeme
iii. 18 SefÒeue, meve 1853
JeCee&J³eJemLee Deeueer.
E

iv. efJemleJe, HeeCeer

odJeeHeej ³egie – ke=À<CeeJeleeje®ee keÀeU.
ke=À.3. efjkeÀec³ee peeieer ³eesi³e He³ee&³e efuentve Jeeke̳e HetCe& keÀje.
meO³ee®³ee ®eeuet ³egieeuee keÀefue³egie cnCeleele. i. meve 1853 ceO³es _______jsuJes®ee íesìe HeÀeìe cegbyeF& les
PL

ûesì Fbef[³eve peer Deelee Yeejleer³e ceO³e jsuJes ³ee veeJeeves þeCesHe³e&ble SkesÀjer jml³ee®ee le³eej Peeuee.
HesefveveMeguee (GIP) DeesUKeueer peeles. (ûesì DecesefjkeÀve HesefveveMeguee / ûesì Fbef[³eve HesefveveMeguee / ûesì
peievveeLe veevee Yeejleer³e jsuJes®es pevekeÀ Je SkeÀ Leesj jsuJes HesefveveMeguee / ûesì Yeejleer³e HesefveveMeguee)
MebkeÀjMesì meceepemegOeejkeÀ DeeefCe J³eeHeejer. ii. efoveebkeÀ _______meesceJeej jespeer mee³ebkeÀeUer 5 Jeepelee
M

peceMesìpeer cegbyeF&le jsuJes ³eeJeer ³eekeÀjlee GþeJe keÀjCeejs Heefnueer Deeieiee[er cegbyeF&ntve efveIeeueer.
efpepeerYeeF& Heejmeer J³eeHeejer Je ueeskeÀesHekeÀejer J³ekeÌleer (18 petve meve 1856 / 17 SefÒeue meve 1953 / 18 SefÒeue
nesles. meve 1853 / 18 SefÒeue meve 1854)
SA

[sefJe[ memetve ns cetU®es yeieoeo®es Demetve les HejesHekeÀejer Je *iii. Yeejleele meJee¥le Heefnueer jsuJes _______ ³esLetve megìueer.
oeveMetj nesles. HegC³eeleerue `memetve' ne@efmHeìue (þeCes / cegbyeF& / keÀpe&le / HegCes)
³eeb®³ee®e veeJeeves yeebOeues iesues. iv. Heefnueer OeeJeuesueer jsuJes _______ [y³eeb®eer nesleer.
yeesjIeeì cegbyeF& - HegCes jsuJes ©Ueb®³ee GYeejCeer®³ee (Deeþ / one / yeeje / HebOeje)
JesUer KeesokeÀece kesÀuesuee Ieeì. Gllej: i. ûesì Fbef[³eve HesefveveMeguee
cetUpeer pesþe ceesþs J³eeHeejer p³eebveer Yeejleer³e jsuJes megª ii. 18 SefÒeue meve 1853
ceesjejpeer keÀjC³eeme HeeþyeU HegjJeues. iii. cegbyeF&
ieeskegÀUoeme iv. one

33
 F³ellee 9 Jeer: cejeþer De#ejYeejleer
HeeþîeHegmlekeÀeleerue He=<þ ¬eÀ. 12 Jejerue (DeesU 1 les 21) Jee®ee
Je ÒeMveeb®eer Gllejs efuene.
[cegbyeF& Òeebleele jsuJes ......................
...................... iee[er Dees{e³euee ueeJeues!]
ke=Àleer 2  DeekeÀueve
ii. cegbyeF& Òeebleele jsuJes OeeJeueer.
Gllej: mej peceMesìpeer efpepeerYeeF& DeeefCe peievveeLe veevee
MebkeÀjMesì ³eebveer cegbyeF& Òeebleele jsuJes DemeeJeer cnCetve GþeJe
kesÀuee Je cetUpeer pesþe ceesjejpeer ieeskegÀUoeme, Deeocepeer
HeerjYeeF&, [sefJe[ memetve Jeiewjs DeveskeÀ veecebbeefkeÀle
veiejMesìpeeRveer l³eebvee HeeþyeU efoues, cnCetve cegbyeF& Òeebleele
jsuJes OeeJeueer.

T
ke=À.1. ³eesi³e He³ee&³e efveJe[tve efJeOeeve HetCe& keÀje.
ke=Àleer 3  MeyomebHeoe
i. meve 1853 ceO³es, ûesì Fbef[³eve HesefveveMeguee jsuJes®ee

N
íesìe HeÀeìe ............. ke=À.1. Keeueerue Meyoeb®es Heeþele Deeuesues meceeveeLeea Meyo efuene.
De. cegbyeF& les HegCesHe³e¥le SkesÀjer jml³ee®ee Peeuee. *i. DeeM®e³e& ii. oesvner yeepetbme

TE
ye. cegbyeF& les þeCesHe³e¥le ognsjer jml³ee®ee Peeuee. iii. jebie iv. mepeCes
keÀ. cegbyeF& les þeCesHe³e¥le SkesÀjer jml³ee®ee Peeuee. *v. mejUceeieea *vi. veeJeepeuesues
ii Fbûepeebbveer DeMeeÒekeÀejs jsuJesiee[er ®eeueJeueer... Gllej: i. De®ebyee ii. ogleHeÀe&
De. efJemleJe Je JeeHesÀ®eer meebie[ Ieeuetve HeeC³eeuee iee[er iii. ceeUkeÀe iv. Me=bieej
v. SkesÀjer vi. veeceebefkeÀle

N
Dees{e³euee ueeJeues.
ye. efJemleJe Je HeeC³ee®eer meebie[ Ieeuetve JeeHesÀuee iee[er ke=À.2. Keeueerue Meyoeb®es efJe©odOeeLeer& Meyo efuene.
Dees{e³euee ueeJeues. i. SkesÀjer  ii. DeKesj 
O
keÀ. JeeHeÀ Je HeeC³ee®eer meebie[ Ieeuetve efJemleJeeme iee[er iii. ogleHeÀea 
Dees{e³euee ueeJeues. Gllej: i. ognsjer ii. ÒeejbYe
Gllej: i. cegbyeF& les þeCesHe³e¥le SkesÀjer jml³ee®ee Peeuee.
C
iii. SkeÀleHeÀea
ii. efJemleJe Je HeeC³ee®eer meebie[ Ieeuetve JeeHesÀuee iee[er ke=À.3. Keeueerue DeOeesjsefKele Meyoeb®es Je®eve yeouetve Jeeke̳es
Dees{e³euee ueeJeues. Hegvne efuene.
ke=À.2. SkeÀe Jeeke̳eele Gllejs efuene. meerlesves jecee®³ee ieUîeele nej Ieeleuee.
E

i.
i. peceMesìpeer efpepeerYeeF& DeeefCe peievveeLe veevee MebkeÀjMesì Gllej: meerlesves jecee®³ee ieUîeele nej Ieeleues.
³eebvee keÀesCee®es HeeþyeU nesles?
PL

ii. HeengCes Keg®eeaJej efJejepeceeve Peeues.

Gllej: peceMesìpeer efpepeerYeeF& DeeefCe peievveeLe veevee MebkeÀjMesì
Gllej: HeengCes Keg®³ee¥Jej efJejepeceeve Peeues.
³eebvee cetUpeer pesþe ceesjejpeer ieeskegÀUoeme, Deeocepeer
HeerjYeeF&, [sefJe[ memetve Jeiewjs veeceebefkeÀle veiejMesìpeeR®es ke=Àleer 4  mJecele
HeeþyeU nesles.
ke=À.1. efye´efìMekeÀeUele Yeejleele Peeuesu³ee megOeejCeebefJe<e³eer
M

ii. keÀesCeleer keÀuHevee ueeskeÀebvee De®eby³ee®eer Jeeìueer? legce®es cele efuene.

Gllej: ueesKeb[er ©UeJeªve Fbûepe Deeieerveiee[er ®eeueJeCeej ner Gllej: Fbûepeebveer YeejleeJej 150 Je<ex jep³e kesÀues Demeues, lejer
keÀuHevee ueeskeÀebvee De®eby³ee®eer Jeeìueer. l³eebveer Yeejleele Ie[Jetve DeeCeuesu³ee megOeejCee DeeHeu³eeuee
SA

ke=À.3. keÀejCes efuene.
i. cegbyeF& les þeCes ogleHeÀe& ueeKeebJej ueeskeÀ peceues nesles.
Gllej: efoveebkeÀ 18 SefÒeue meve 1853 ³ee efoJeMeer ueesKeb[er
©UeJeªve yewue, js[e, Iees[e ³eeb®³eeefMeJee³e kesÀJeU JeeHesÀ®³ee
peesjeJej one [y³eeb®eer ceeUkeÀe cnCepes®e Deeieerveiee[er
(jsuJes) OeeJeCeej nesleer, l³eecegUs keÀefue³egieeleerue ®ecelkeÀej
HeenC³eemeeþer cegbyeF& les þeCes ogleHeÀe& ueeKeebJej ueeskeÀ peceues
nesles.
34
34
veekeÀejlee ³esCeej veenerle. l³eebveer `jsuJes' ner Yeejleeuee
efouesueer meJee¥le ceesþer osCeieer cnCeeJeer ueeiesue. l³ee®eyejesyej
leejKeeles, HeesmìKeeles ³eebmeejKeer mebHekeÀe&®eer meeOeves GHeueyOe
kesÀueer. l³eebveer Yeejleele ceesþe Mew#eefCekeÀ efJekeÀeme Ie[Jetve
DeeCeuee. l³eekeÀjlee cegbyeF& efJeoîeeHeerþemeejK³ee DeveskeÀ
efJeoîeeHeerþeb®eer mLeeHevee kesÀueer. l³eebveer DeveskeÀ ceveesjc³e
Jeemletb®eer GYeejCeer kesÀueer. efJeefJeOe ÒekeÀej®es Hetue GYeeªve
ieeJes, Menjs HejmHejebvee pees[ueer.

Fbûepeeb®³ee keÀeUele Heeefjle Peeuesues meleeryeboer®ee keÀe³eoe,
efJeOeJee HegveefJe&Jeeneme HejJeeveieer, yeeueefJeJeeneJej yeboer ns
keÀe³eos Yeejleeleerue meeceeefpekeÀ megOeejCeebvee ®eeuevee osCeejs
þjues.
Fbûepeeb®³ee keÀeUele Yeejleele ceesþîee ÒeceeCeeJej veJes leb$e%eeve
Deeues, He³ee&³eeves ceesþîee ÒeceeCeeJej GoîeesieOeboîeeb®eer efveefce&leer
Peeueer.
Heeþ 4: peer. Dee³e. Heer. jsuJes
HeeþîeHegmlekeÀeleerue He=<þ ¬eÀ. 12, 13 Jejerue (DeesU 22 les
39) Jee®ee Je ÒeMveeb®eer Gllejs oîee.
[cegntlee&Jej efveIeeuesueer ......................
...................... ueeskeÀeb®eer Pegbye[ ueeieueer.]
ke=Àleer 2  DeekeÀueve

T
DeMeejerleerves Fbûepeebveer Yeejleer³eebvee veJeerve leb$e%eevee®ee Heefj®e³e ke=À.1. ®etkeÀ keÀer yejesyej les efuene.
keÀªve osTve l³eeb®³ee efJekeÀemeeuee vekeÀUleHeCes neleYeej i. ogmeN³ee efoJeemeeHeemetve ueeskeÀebvee ceesHeÀle þeCes les cegbyeF& DeeefCe

N
ueeJeuee. Hejle vesC³ee-DeeCeC³ee®eer oJeb[er efHeìC³eele Deeueer.
ii. efJepesJej ®eeueCeejer iee[er ner efJebûespeeb®eer efJeuee³eleer YegleeìkeÀer
Heefj®íso 2

TE
nesleer.
iii. DeKesj oj ceeCeMeer one ©He³es Fveece DeeefCe ceesHeÀle
ke=Àleer 1  DeekeÀueve
ÒeJeemee®ee [bkeÀe JeepeJeuee.
ke=À.1. Deeke=ÀefleyebOe HetCe& keÀje. Gllej: i. yejesyej ii. ®etkeÀ
i. iii. ®etkeÀ

N
1 ueeskeÀebbceOeerue jsuJesefJe<e³eer®³ee DeHeÀJee 2
ke=À.2. SkeÀe Jeeke̳eele Gllejs efuene.
Gllej: 1. JeeHesÀ®eer iee[er ner efJebûespeeb®eer efJeuee³eleer YegleeìkeÀer i. HewMee®³ee ueeueg®eerves jsuJess ÒeJeeme keÀjCeeN³ee ueeskeÀeb®³ee
Deens.
O Iej®³eeb®eer keÀe³e Òeefleef¬eÀ³ee Demes?
2. cegbyeF&leerue veJ³ee Fceejleer Je Hetue ³eeb®³ee yeebOekeÀeceele Gllej: HewMee®³ee ueeueg®eerves jsuJess ÒeJeeme keÀjCeeN³ee ueeskeÀeb®³ee Iej®eer
Hee³eebceO³es efpeJeble iee[e³euee ceeCemes vesC³ee®ee ne ceeCemes ÒeJeemeeHetJeea iee[er®³ee yeepetuee GYeer jentve þCeeCe
C
[eJe Deens. Oee³e ceeskeÀuele Demele.
ii. ii. ueeskeÀebveer jsuJesves ÒeJeeme keÀjeJee ³eekeÀjlee ceeCeMeer
Heefnu³ee oesve efoJemeeble ³ebeveer
1 2 efkeÀleer Fveece þsJeC³eele Deeues?
E

jsuJesÒeJeeme kesÀuee
Gllej: ueeskeÀebveer jsuJesves ÒeJeeme keÀjeJee ³eekeÀjlee ceeCeMeer SkeÀ ©He³ee
Gllej: 1. mejkeÀejer keÀ®esjerleerue keÀejketÀve Fveece þsJeC³eele Deeues.
PL

2. J³eeHeeN³eeb®³ee Hes{erJej®es iegceemles iii. þeCes-cegbyeF& yewueeb®³ee Keìejiee[er®ee ÒeJeeme efkeÀleer

JesUe®ee Demes?
ke=À.2. efjkeÀec³ee peeieer ³eesi³e He³ee&³e efuentve Jeeke̳es HetCe& keÀje.
Gllej: þeCes-cegbyeF& yewueeb®³ee Keìejiee[er®ee ÒeJeeme leyyeue SkeÀ
*i. jsuJeskeÀ[s ueeskeÀebvee DeekeÀef<e&le keÀjC³eemeeþer _______
efoJemee®ee Demes.
M

þsJeues.
(eflekeÀerì / ye#eerme / Fveece / ÒeueesYeve) ke=À.3. Keeueerue mebkeÀuHeves®ee ³eesi³e DeLe& mHe<ì keÀje.
iegceemles -
ueeskeÀeb®eer mecepetle keÀe{lee keÀe{lee jsuJes®es DeefOekeÀejer
SA

ii. Gllej: cegveerce. Hes{erJejerue keÀecekeÀepee®eer veeWo þsJeCeejer J³ekeÌleer.

Deieoer _______ (nleyeue Jne³e®es. / ìskeÀeruee ³ee³e®es. / efJeMes<ele: uesKeer mJeªHeeleerue veeWoer keÀjCeejer J³ekeÌleer.
keÀekegÀUleeruee ³ee³e®es. / nwjeCe Jne³e®es.)
*ke=À.4. keÀejCes efuene.
iii. jsuJescegUs Deelee DeJeI³ee _______ leemeele þeC³ee®ee i. jsuJes®ee ÒeJeeme Oeeske̳ee®ee veener ns HeìJeC³eemeeþer
Demeeceer cegbyeF&uee ³esT-peeT ueeieuee. jsuJes®³ee keÀejYeeN³eebveer KetHe DeeìeefHeìe kesÀuee.
(oesve / ®eej / meJJee / Hee®e) Gllej: JeeHesÀ®eer iee[er ner efJeuee³eleer YegleeìkeÀer Deens efkebÀJee cegbyeF&uee
Gllej: i. Fveece ii. ìskeÀeruee ³ee³e®es yeebOeu³ee peeCeeN³ee veJ³ee Fceejleer Je Hetue ³eeb®³ee Hee³eebceO³es
iii. meJJee iee[C³eemeeþer ceeCemes vesC³ee®ee Fbûepeeb®ee ne meeUmeto [eJe
35
 F³ellee 9 Jeer: cejeþer De#ejYeejleer
Deens, DeMee ÒekeÀej®³ee DeHeÀJee ueeskeÀebveer HemejJeu³ee nesl³ee.
³ee DeHeÀJeebcegUs jsuJesle yemeC³ee®ee keÀesCeer Oeerj keÀjle veJnles,
cnCetve jsuJes®ee ÒeJeeme Oeeske̳ee®ee veener ns HeìJetve osC³eemeeþer
jsuJes®³ee keÀejYeeN³eebveer KetHe DeeìeefHeìe kesÀuee.
ii. Fbûepeebveer osT kesÀuesueer cegbyeF&-þeCes jsuJes ÒeJeemee®eer
Fveeces keÀener efoJemeebveer yebo keÀjC³eele Deeueer.
ke=Àleer 4  mJecele
*ke=À.1.mJeeleb$³eHetJe&keÀeUele Yeejleer³eebJej Demeuesu³ee
DebOeÞeodOes®³ee ÒeYeeJeemebyebOeer legce®es efJe®eej efuene.
Gllej: mJeeleb$³eHetJe&keÀeUele meceepeele ceesþîee ÒeceeCeeJej DebOeÞeodOes®es
mleesce ceepeues nesles. ³eekeÀeUele Jeemlet®b ³ee GYeejCeer®³ee JesUer
vejyeUer osC³ee®eer ¬etÀj ÒeLee meceepeele Òe®eefuele Peeueer nesleer,

T
Gllej: JeeHesÀJej ®eeueCeeN³ee iee[erefJe<e³eer®³ee DeHeÀJeebcegUs l³eele
lemes®e osJeYeesUHs eCeecegUs Demes iegvns meje&me Ie[le Demele.
yemetve ÒeJeeme keÀjC³ee®ee keÀesCeer Oeerj keÀjle veJnles, l³eecegUs
ûenCe, ûen-leeN³eeb®eer efmLeleer Fl³eeoeR- efJe<e³eer®³ee JesieJesieUîee

N
Fbûepeebveer jsuJes ÒeJeemeemeeþer Fveeces peenerj kesÀueer. Fveecee®³ee
iewjmecepeebcegUs ceesþîee ÒeceeCeeJej yegJeeyeepeermeejKee ÒekeÀej efomet
HewMeeb®³ee nJ³eemeeHeesìer keÀener ueeskeÀ ÒeJeeme keÀª ueeieues. l³ee
ueeieuee neslee. efye´eìf MeHetJe& keÀeUele lej efJeOeJeebefJe<e³eer®³ee
ueeskeÀebvee megKeªHe Deeuesues Heentve yeekeÀer ueeskeÀeb®eerner Yeer[

TE
efJeefJeOe DebOeÞeodOescegUs l³eebvee keÀesCel³eener MegYekeÀe³ee&le
®esHeueer. ³eecegUs, ©He³eeb®es Fveece Heg{s Deeþ DeeCes, Deeþ
menYeeieer keÀjCes DeHeMekegÀvee®es ceeveues peeF&.
DeeC³eeb®es ®eej DeeC³eebJej DeeCeues iesues Je l³eeveblej Fveeces
mecegêÒeJeemeeefJe<e³eer®³ee DebOeÞeodOescegUs HejosMeieceve
yebo keÀªve efleefkeÀìs megª kesÀueer. þeCes-cegbyeF&®ee SkeÀ
keÀjCeeN³eeb®eer mebK³ee Del³euHe nesleer. leb$e- ceb$e, veJeme, Meveer-
efoJemee®ee yewueiee[er®ee ÒeJeeme Deelee jsuJescegUs meJJee leemeele
mee[smeeleer, keÀeUmeHe&³eesie Fl³eeoer SkeÀ vee DeveskeÀ iees<ìer ³ee

N
nesT ueeieu³eeves ueeskeÀeb®eer Pegyeb[ G[t ueeieueer.
keÀeUeuee efJeUKee Ieeuetve nesl³ee. yejs®emes Yeejleer³e ³ee
ke=Àleer 3  MeyomebHeoe O Fbûepeebvee peeotieej, efJeMes<e MekeÌleer ueeYeuesues, peeotìesCee
ke=À.1. Keeueerue Meyoeb®es Heeþele Deeuesues meceeveeLeea Meyo efuene. keÀjCeejs mecepele. l³eeb®³ee megOeejCeebvee les YegleeìkeÀer®ee®e ÒekeÀej
*i. cegveerce *ii. HegÀkeÀì
ceevele. ³eekeÀeUele Hemejuesu³ee DebOeÞeodOes®³ee peeUîeecegUs
iii. efnccele iv. ye#eerme meceepee®³ee Òeieleeruee KeerU yemeueer nesleer.
C
v. neJe vi. J³ekeÌleer Heefj®íso 3
Gllej: i. iegceemles ii. ceesHeÀle ke=Àleer 1  DeekeÀueve
iii. Oeerj iv. Fveece
E

v. ueeueg®e vi. Demeeceer ke=À.1. Deeke=ÀefleyebOe HetCe& keÀje.

i.
ke=À.2. Keeueerue Meyoeb®es efJe©odOeeLeea Meyo efuene. Keb[eUe HegC³ee®³ee ojc³eeve®eer oesve mìsMeves
PL

i. efJeuee³eleer  ii. Hee³ee 

Gllej: i. mJeosMeer ii. keÀUme 1 2

ke=À.3. Keeueerue DeOeesjsefKele Meyoeb®es Je®eve yeouetve Jeeke̳es Gllej: 1. Ke[keÀer 2. leUsieeJe
Hegvne efuene. ii. cegbyeF&-HegC³ee ojc³eeve ³ee Ieeìe®es keÀece ®eeueues nesles.
M

i. ueesKeb[er ©UebJeªve Deeieiee[er OeeJet ueeieueer.

Gllej: ueesKeb[er ©UebJeªve Deeieiee[îee OeeJet ueeieu³ee. Gllej: yeesjIeeì
MJesleeves yeme®es eflekeÀerì njJeues.
SA

ii. *iii. Ieeì GlejCeer®eer megKemees³e efve mejyejeF& HeenC³ee®es kebÀ$eeì

Gllej: MJesleeves yeme®eer efleefkeÀìs njJeueer. IesCeejs
iii. ieCesMeuee Deeuesuee DevegYeJe JeeF&ì neslee. Gllej: keÀjMesìpeer peceMesìpeer
Gllej: ieCesMeuee Deeuesues DevegYeJe JeeF&ì nesles. ke=À.2. efjkeÀec³ee peeiee Yeje.
ke=À.4. Keeueerue Meyomecegnebyeodoue SkeÀ Meyo efuene. i. Keb[eUîeentve HegC³eeHe³e¥le®³ee meHeeìer®³ee jsuJes – jml³ee®ee
i. HejosMeeletve Deeuesueer J³ekeÌleer efkebÀJee Jemlet ceesþîee Leeìeceeìeves _______ keÀjC³eele Deeuee.
ii. meeOesHeCee®ee DeeJe DeeCeCes ii. Keb[eUe- HegC³ee®³ee ojc³eeve®ee jmlee _______ neslee.
Gllej: i. efJeuee³eleer ii. meeUmeto Gllej: i. DeesHeefCebie efMejesceefCe ii. SkesÀjer
36
36
 Heeþ 4: peer. Dee³e. Heer. jsuJes

HeeþîeHegmlekeÀeleerue He=<þ ¬eÀ. 13 Jejerue (DeesU 40 les 50) ke=Àleer 3  MeyomebHeoe

Jee®ee Je ÒeMveeb®eer Gllejs oîee. ke=À.1. Keeueerue Meyoebmeeþer Heeþele Deeuesues meceeveeLeea Meyo efuene.
[FkeÀ[s Fbpevesj...................... *i. iebcele ii. ceO³es
...................... veJeue Jeeìe³e®es.] iii. kesÀJeU, HeÀkeÌle
Gllej: i. ceewpe ii. ojc³eeve
ke=Àleer 2  DeekeÀueve iii. DeJeIee

T
ke=À.1. ®etkeÀ keÀer yejesyej les efuene. ke=À.2. Keeueerue Meyoeb®es efJe©odOeeLeea Meyo efuene.
i. Hegje  ii. ®eeuet 

N
i. Keb[eUîeentve-HegC³eeHe³e¥le®ee meHeeìer®ee jsuJes-jmlee meve
1868 ®³ee HesÀye´gJeejerle HetCe& Peeuee. iii. GlejCe 
ii. yeesjIeeìe®es keÀece ®eeueues Demeleevee®e cegbyeF&-HegC³ee®ee jsuJes Gllej: i. DeHegje ii. yebo

TE
ÒeJeeme p³eejerves ®eeuet neslee. iii. ®e{Ce

iii. meieUe keÀeefHeÀuuee KeesHeesueeruee Deeieiee[erle yemetve cegbyeF&uee ke=À.3. Jeeke̳eebleerue DeOeesjsefKele Meyoeb®es Je®eve yeouetve Jeeke̳es
jJeevee Jne³e®ee. Hegvne efuene.
Gllej: i. ®etkeÀ ii. yejesyej i. mejHeb®eebveer ieeJeeceO³es veJeerve ³eespevee jeyeJeueer.

N
iii. yejesyej Gllej: mejHeb®eebveer ieeJeeceO³es veJeerve ³eespevee jeyeJeu³ee.
ke=À.2. SkeÀe Jeeke̳eele Gllejs efuene. ii. l³ee ÒeJeeMee®eer iewjmees³e Peeueer.
Gllej: l³ee ÒeJeeMeeb®eer iewjmees³e Peeueer.
i.
O
FbefpeefveDej ueeskeÀ keÀesCeleer ³eespevee þjJele nessles?
Gllej: FbefpeefveDej ueeskeÀ HeUmeOejerHeemetve yeesjIeeì HeesKejC³ee®eer iii. l³eebvee yewueiee[îeeble yemeJetve DeeCeues.
³eespevee þjJele nesles. Gllej: l³eebvee yewueiee[erle yemeJetve DeeCeues.
C
ii. HegCes les cegbyeF& ÒeJeeme keÀmee nesle Demes? ke=Àleer 4  mJecele
Gllej: HegC³ee®³ee iee[erleerue He@meWpejebvee Keb[eUîeele Deeu³eeveblej ke=À.1. 1853 les 2017 ³ee keÀeueeJeOeerle jsuJes®ee Òe®eb[
HeeueK³ee, [esu³ee, Keg®³ee&, yewueiee[er ³eebletve IeeìeKeeueer efJekeÀeme Peeuee ³eeyeodoue legce®es cele efuene.
E

KeesHeesueeruee DeeCetve Heg{s Deeieiee[erves cegyb eF&uee vesues peele Demes. Gllej: mJeeleb$³eHetJe&keÀeUele efye´efìMeebveer jsuJes Yeejleele DeeCeueer. leer
iii. HegCes les cegbyeF&®³ee ÒeJeemeeuee efkeÀleer JesU ueeies? JeeHesÀ®³ee FbbefpeveeJej ®eeueCeejer nesleer. efle®ee Jesie Je efle®es
PL

Gllej: HegCes les cegbyeF&®³ee ÒeJeemeeuee Deþje leemeeb®ee JesU ueeiele ceeie&ner ce³ee&efole nesles; cee$e mJeeleb$³eÒeeHleerveblej®³ee keÀeUele
Demes. jsuJesceeiee¥®eer veJ³eeves j®evee keÀjC³eeele Deeueer. Yeejleeleerue
meJe& cenllJee®eer efþkeÀeCes ³ee jsuJesves pees[ueer iesueer. Goîeesie,
ke=À.3. Keeueerue mebkeÀuHeves®ee ³eesi³e DeLe& mHe<ì keÀje.
J³eeHeej, ÒeJeeme DeMee efvejefvejeUîee nslebtmeeþer efle®ee JeeHej
DeesHeefCebie efMejesceefCe :
nesT ueeieuee. keÀeueeblejeves jsuJes efJepesJej ®eeuet ueeieueer.
M

Gllej: ne Meyo cetU®ee Fbûepeerleuee Demetve lees DeesHeefvebie mesjsceveer

HeefjCeeceer, Jesieele HeÀjkeÀ He[uee. nesCeejs Òeot<eCener Leebyeues.
Demee Deens. l³ee®ee DeLe& GodIeeìve meesnUe Demee neslees;
jsuJes®es peeUs mebHetCe& Yeejleele Hemejues. DeveskeÀ ogie&ce Yeeiener
cee$e Fbûepeeb®³ee jepeJeìerleerue keÀeUele ceneje<ì^ele ne ceesþe
³eecegUs ceesþîee Menjebvee pees[ues iesues. HeefjCeeceer, l³ee l³ee
SA

meesnUe Heej He[u³eeves l³ee®ee Fbûepeer Je cejeþer Yee<eeb®³ee

mebefceÞe mJeªHeele JejerueÒeceeCes GuuesKe kesÀuee iesuee DemeeJee,
l³eecegUs l³ee®ee DeHeYe´bMe nesTve `DeesHeefCebie efMejesceefCe' ne
Meyo ³esLes JeeHejuee Deens.
ke=À.4. `Ke[keÀer Je leUsieeJe' nss Gllej ³esF&ue Demee ÒeMve le³eej
keÀje.
Gllej: Keb[eUe Je HegC³ee®³ee ojc³eeve keÀesCeleer oesve mìsMevme
þsJeC³eele Deeueer?
ÒeosMeeb®eener efJekeÀeme Peeuee. meg©Jeeleerme keÀceer Heuu³ee®³ee
DemeCeeN³ee iee[îee Deelee efkeÀl³eskeÀ cewueeb®ee ÒeJeeme keÀª
ueeieu³ee. l³eeleerue meesF&-megefJeOeebceO³esner Jee{ Peeueer.
jsuJes®³ee keÀeieoer efleefkeÀìebHeemetve Deelee De@eveueeFve
yegefkebÀieHe³e¥le ³ee J³eJemLeeHevee®ee J³eeHe Jee{uee Deens.
ceesyeeFue, jsuJes, ne@efmHeìue, cesì^es, ceesveesjsue Fl³eeoer veJ³ee
³egiee®³ee veJ³ee jsuJes Deepe ©yeeyeele OeeJeleevee efomeleele.
jsuJes®eer Òeieleer ner osMee®³ee Òeieleer®ee ceeie& yeveuee Deens.
37
 F³ellee 9 Jeer: cejeþer De#ejYeejleer
³ee®³ee efveefce&leerveblej l³eeb®³ee [eie[gpeermeeþerner Òe®eb[ ÒeceeCeele
HeeþeOeeefjle ÒeMveesllejs
Ke®e& ³eslees. [eWiejeU YeeiebeceO³es jsuJes ceeiee¥®eer GYeejCeer Meke̳e
*ke=À.1.mJecele nesle veener. DeMee Yeeieeble jsuJes iee[îebe®es DeHeIeele Peeu³eeme
i. `jsuJes®ee MeesOe osMee®³ee DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeuee ieleer ceesþîee ÒeceeCeeJej peereJf ele Je efJelle neveer nesles. ³ee
osCeeje þjuee', legce®es cele efuene. peeUîeeodJeejs meJe&®e efþkeÀeCes pees[Ces Meke̳e nesle veener.
Gllej: mJeeleb$³eHetJe&keÀeUele Fbûepeebveer jsuJes Yeejleele DeeCeueer. ³eeefMeJee³e, ceneveiejebceOeerue ÒeJeeMeeb®³ee Jee{l³ee mebK³es®³ee
leguevesle jsuJes JeenletkeÀ J³eJemLee #eceles®³ee yeeyeleerle DeHegjer

T
Yeejlee®³ee efJekeÀemee®³ee o=<ìerves ns cenllJee®es HeeTue nesles.
efJeefJeOe ÒekeÀej®es Deeefce<e oeKeJetve Yeejleer³eebvee jsuJes®ee JeeHej He[les. ³eecegUs, Òe®eb[ ieoea, Deefve³eefcele iee[îeeb DeeefCe
peerefJeleeme OeeskeÀe ³ee yeeyeeRvee ÒeJeeMeebvee jespe meeceesjs peeJes

N
keÀjC³eeme GoîegkeÌle kesÀues iesues Je keÀener keÀeUele®e jsuJes
Yeejleer³eeb®³ee peerJeveeleerue cenllJee®ee Yeeie yeveueer. keÀceer ueeieles.
JesUele otjJej®ee Heuuee DeveskeÀ ÒeJeeMeebmen ieeþCes Meke̳e DeMeeÒekeÀejs jsuJes ÒeJeemee®es keÀener HeÀe³eos Je keÀener leesìs

Peeues. HeefjCeeceer, efleefkeÀìªHeeves jsuJesuee efceUCeejs GlHevve
ceesþîee ÒeceeCeeJej Jee{t ueeieues, l³eecegUs Yeejlee®³ee
DeeefLe&keÀ efJekeÀemeeme neleYeej ueeieuee. ner jsuJes kessÀJeU
ÒeJeeMeebHegjleer ce³ee&efole ve jenlee leer oUCeJeUCeeleerue
TE
Deensle; HeCe jsuJesefMeJee³e Yeejlee®eer keÀuHevee keÀjlee ³esle veener.
J³eekeÀjCe efJeYeeie
ke=À.1. meeceeefmekeÀ Meyo Je meceemee®es veeJe ³eeb®³ee ³eesi³e

N
cenllJee®es HeeTue þjueer. GoîeesieOeboîeeceOeerue ceeuee®eer pees[îee ueeJee.
Dee³eele-efve³ee&le keÀjC³eekeÀjlee ³ee jsuJes®ee ceesþîee `De' ieì `ye' ieì
ÒeceeCeeJej HeÀe³eoe Peeuee. ceeueiee[er®³ee JeeHejeletve ceesþîee i. HeeveesHeeveer De. JewkeÀefuHekeÀ odJebodJe meceeme
O
ÒeceeCeeJej Dee³eele-efve³ee&le Jee{ueer. HeefjCeeceer, ii. jeceue#ceCe ye. DeJ³e³eerYeeJe meceeme
DeeefLe&keÀ¢<ì³ee Yeejle DeefOekeÀeefOekeÀ Òeiele nesle iesuee.
iii. oesve®eej keÀ. Flejslej odJebodJe meceeme
Deepe Yeejleeleerue meJe& cenllJee®eer efþkeÀeCes jsuJescegUs
C
pees[ueer iesueer, l³eecegUs GoîeesieOeboîee®eer Òe®eb[ ÒeceeCeele Gllej: (i – ye ), (ii – keÀ), (iii – De)
Jee{ Peeueer. Lees[ke̳eele, jsuJes®ee MeesOe Yeejlee®³ee DeeefLe&keÀ ke=À.2. Keeueerue DeuebkeÀej DeesUKee.
efJekeÀemeeuee ®eeuevee osCeeje þjuee. i. PeeMeer®eer jeCeer FbûepeebJej efJepesÒeceeCes legìtve He[ueer.
E

ii. legce®³ee celes, jsuJes ÒeJeemee®es Demeuesues HeÀe³eos Je leesìs ii. leer iegueeyeer G<ee cnCepes HejcesMJeje®es Òesce peCet !
meefJemlej efuene. Gllej: i. GHecee DeuebkeÀej ii. GlÒes#ee DeuebkeÀej
PL

Gllej: veeC³eeuee vesnceer oesve yeepet Demeleele l³eeÒeceeCes Òel³eskeÀ iees<ìer®es ke=À.3. Keeueerue Jeeke̳eebleerue meeOec³e&oMe&keÀ Meyo Je
HeÀe³eos Je leesìs DeMee oesve yeepet Demeleele. jsuJesÒeJeeme ner meeOec³e&oMe&keÀ iegCe DeesUKee.
Yeejleer³e Feflenemeeleerue cenllJee®eer Ieìvee Demeueer Je efle®es i. efle®es ve³eve njCeemeejKes megboj Deensle.
DeveskeÀ HeÀe³eos Demeues, lejer efle®³ee keÀener ce³ee&oener Deensle. ii. DeeF&®es nele meeF&ÒeceeCes ceT Deensle.
jsuJesÒeJeemee®³ee HeÀe³eoîeeb®ee efJe®eej kesÀuee Demelee meJee¥le
M

Gllej:
mJemle Demee ÒeJeemee®ee ceeie& cnCetve ne DeesUKeuee peelees. meeOec³e&oMe&keÀ Meyo meeOec³e&oMe&keÀ iegCe
ÒeJeemee®³ee o=<ìerves DeefleMe³e JesieJeeve Je SkeÀeJesUer DeveskeÀ i. meejKee megbojlee
SA

ÒeJeemeer SkeÀe efþkeÀeCeentve ogmeN³ee efþkeÀeCeer vesCeeje Demee ne ii. ÒeceeCes ceTHeCee
JeenlegkeÀer®ee Òe®eb[ #eceles®ee ceeie& Deens. jsuJes®³ee ceeO³eceeletve
kesÀJeU ÒeJeeMeeb®eer®e veJns, lej GoîeesieOeboîeeleerue ceeuee®eer ke=À.4. Keeueerue Meyoebleerue GHeces³e Je GHeceeve DeesUKee.
JeenletkeÀ keÀjCesner meesHes nesles. ueebye Heuu³ee®³ee jsuJesle lej i. Dece=leengveer iees[ veece legPes osJee.
KeeveHeevee®eer, ÒemeeOeveie=neb®eer, PeesHeC³ee®eer mees³e Demeu³eeves ne ii. efle®es nem³e peCet KeUeUCeeje efvePe&j
ceeie& Del³eble megKeeJen Deens. ³eecegUs, ceesþîee ÒeceeCeeJej Gllej:
DeeefLe&keÀ Òeieleer Peeuesueer efomeles. Jejerue HeÀe³eoîeebyejesyej®e GHeces³e GHeceeve
jsuJes ÒeJeemee®es keÀener leesìsner Deensle. jsuJesceeiee&®es peeUs i. osJee®es veece Dece=le
efvecee&Ce keÀjCes Del³eble efyekeÀì Je Del³eble Keef®e&keÀ keÀece Deens. ii. nem³e KeUeUCeeje efvePe&j
38
38
 Heeþ 4: peer. Dee³e. Heer. jsuJes
ke=À.5. Keeueerue Meyoeb®es meeceev³eªHe efuene. Gllej:
i. ÒeJeemeeuee ii. Òeebleele veece meJe&veece efJeMes<eCe ef¬eÀ³eeHeo
iii. þeC³ee®ee iv. Keb[eUîeentve Òeeble, efJemleJe, ner ceesþs, efJeuee³eleer kesÀuee, ueeJeues.
Gllej: HesÀye´gJeejer
Meyo meeceev³eªHe ke=À.9. Keeueerue Jeeke̳eeb®ee keÀeU DeesUKee.
i. ÒeJeemeeuee ÒeJeemee i. one [y³eeb®eer ceeUkeÀe KegMeeue ®eeueueer Deens PegkeÀPegkeÀ

T
ii. Òeebleele Òeeblee keÀjle.
iii. þeC³ee®ee þeC³ee ii. efJebûespeebveer JeeHesÀuee®e iee[er Dees{e³euee ueeJeues.

N
iv. Keb[eUîeentve Keb[eUîee Gllej: i. DeHetCe& Jele&ceevekeÀeU ii. meeOee YetlekeÀeU
ke=À.10.Heg{erue JeekedÀÒe®eejeb®es DeLe& meebietve Jeeke̳eeble GHe³eesie
ke=À.6. uesKeveefve³eceebvegmeej ³eesi³e Meyo MeesOetve efuene. keÀje.

TE
i. keÀefue³etie / keÀueer³egie / keÀefue³egie / keÀueer³etie i. jJeevee nesCes ii. veJeue JeeìCes
ii. cegntle& / cegngle& / cetntle& / cegnt&le iii. DeeìeefHeìe keÀjCes iv. HetÀme ueeJeCes
iii. keÀeHeÀeruuee / keÀeHeÀeruee / keÀeefHeÀuuee / keÀeefHeÀuee v. Oee³e ceeskeÀueCes vi. ìskeÀeruee ³esCes
iv. PegkeÀPegkeÀ / PetkeÀPetkeÀ / PetkeÀPegkeÀ / PegkeÀPetkeÀ vii. De®ebyee JeeìCes viii. HeeþyeU efceUCes

N
Gllej: i. keÀefue³eggie ii. cegntle& Gllej: i. jJeevee nesCes  efveIeCes, ÒemLeeve keÀjCes.
iii. keÀeefHeÀuuee iv. PegkeÀPegkeÀ
O Jeeke̳e:efMeJeje³eeb®eer mJeejer ÒeleeHeie[ekeÀ[s jJeevee Peeueer.
ke=À.7. Heg{erue Jeeke̳eeble ³eesi³e efþkeÀeCeer efJejeceef®evns JeeHeªve ii. veJeue JeeìCes  DeeM®e³e& JeeìCes.
Jeeke̳es Hegvne efuene. Jeeke̳e:DeYe³eejC³eele JeeIeeuee njCeermeesyele KesUleevee
Deelee lej keÀe³e efJemleJe DeeefCe HeeCeer ³eeb®eer meebie[ Ieeuetve Heentve meJee¥vee veJeue Jeeìues.
C
i.
efJebûespeebveer JeeHesÀuee®e iee[er Dees{e³euee ueeJeues iii. DeeìeefHeìe keÀjCes  KetHe Òe³elve keÀjCes.
Gllej: Deelee lej keÀe³e? efJemleJe DeeefCe HeeCeer ³eeb®eer meebie[ Ieeuetve Jeeke̳e:efJeefnjerle He[uesu³ee ueneve YeeJeeuee Jee®eJeC³eemeeþer
efJebûespeebveer JeeHesÀuee®e iee[er Dees{e³euee ueeJeues ! ue#ceerves efpeJee®ee DeeìeefHeìe kesÀuee.
E

ii. l³ee®eener ceesþîee Leeìeceeìeves DeesHeefCebie efMejesceefCe keÀjC³eele iv. HetÀme ueeJeCes  iegHleHeCes Gllespeve osCes.
Deeuee Jeeke̳e:ceneveiejebceO³es cegueebvee HetÀme ueeJetve HeUJetve
PL

Gllej: l³ee®eener ceesþîee Leeìeceeìeves `DeesHeefCebie efMejesceefCe' vesC³ee®es ÒeceeCe Jee{le ®eeueues Deens.
keÀjC³eele Deeuee. v. Oee³e ceeskeÀueCes  KetHe j[Ces, DeleerJe og:Keeves
nbyej[e HeÀes[Ces.
iii. ueesKeb[er ©UeJeªve Fbûepe Deeieerveiee[er ®eeueJeCeej ner
Jeeke̳e:DeeHeuee cegueiee Menero Peeu³ee®es keÀUlee®e ke@ÀHìve
M

keÀuHevee®e ueeskeÀebvee ceesþer De®eby³ee®eer Jeeìueer

Gllej: ueesKeb[er ©UeJeªve Fbûepe Deeieerveiee[er ®eeueJeCeej, ner
keÀuHevee®e ueeskeÀebvee ceesþer De®eby³ee®eer Jeeìueer.
SA
jIegefJejefmebie®eer DeeF& Oee³e ceeskeÀuetve j[t ueeieueer.
vi. ìskeÀeruee ³esCes  keÀekegÀUleeruee ³esCes.
Jeeke̳e:`cegueebvees, DeY³eeme keÀje' Demes meebielee meebielee

iv. Heevee-HegÀueeb®es nej leesjCes efveMeeCes ueeJetve 10 ceesþs efMe#ekeÀ Deieoer ìskeÀeruee ³ee³e®es.
KeesueerJepee [yes Meb=ieejuesues
vii. De®ebyee JeeìCes  DeeM®e³e& JeeìCes.
Gllej: Heevee-HegÀueeb®es nej, leesjCes, efveMeeCes ueeJetve 10 ceesþs
Jeeke̳e:jepet®es yegodefOeyeUeleerue ³eMe meJee¥vee De®eby³ee®es
KeesueerJepee [yes Meb=ieejuesues.
Jeeìues.
ke=À.8. Keeueerue Meyoeb®es veece, meJe&veece, efJeMes<eCe Je
ef¬eÀ³eeHeo ³eebceO³es JeieeakeÀjCe keÀje. viii. HeeþyeU efceUCes  DeeOeej efceUCes.
Òeeble, kesÀuee, ner, efJemleJe, ueeJeues, ceesþs, efJeuee³eleer, Jeeke̳e:Jeef[ueeb®³ee efveOeveeveblej Deejleeruee G®®e
HesÀye´gJeejer efMe#eCeemeeþer Deepeesyeeb®es HeeþyeU efceUeues.
39
 F³ellee 9 Jeer: cejeþer De#ejYeejleer
ke=À.11.Keeueerue JeekedÀÒe®eejeb®³ee l³eeb®³ee DeLee&Meer ³eesi³e
pees[îee pegUJee.
`De' ieì `ye' ieì
i. Dee Jeemetve GYes jenCes De. Yeerleer peeCes
ii. Oeerj ®esHeCes ye. Deesj[tve meebieCes
iii. [bkeÀe JeepeJeCes keÀ. ®egkeÀer®es mecepe HemejCes

T
iv. DeHeÀJeeb®es HeerkeÀ ³esCes [. DeeM®e³ee&ves HeenCes
v. oJeb[er efHeìJeCes F. peenerj keÀjCes

N
Gllej: (i – [), (ii – De), (iii – F), (iv – keÀ), (v– ye)

GHe¬eÀce

TE
*ke=À.1. ìsefueHeÀesve, mJe³ebHeekeÀemeeþer®ee ie@me, mebieCekeÀ ³eebmeejK³ee
DeeOegevf ekeÀ meeOeveebHewkeÀer keÀesCel³eener SkeÀe meeOevee®ee HetJe&
Fefleneme peeCetve I³ee Je lees jbpekeÀ HeodOeleerves efuene.

N
O
C
E
PL
M
SA

40
40
SA
M
PL
E
C
O
N
TE
N
T