Professional Documents
Culture Documents
کتاب ریاضی
کتاب ریاضی
عناوین ............................................................................................................................................................................................صفحه
ریاضی 8 .....................................................................................................................................................................
حساب 8 ....................................................................................................................................................................
کسرالکسر 3 ................................................................................................................................................................
ریاضی
ریاضیدانان اسالمی نخستین کسانی بودند که اعداد را به صورت امروزی آن مینوشتند ،و اگر چه ما هندسه خود را از یونان به
ارث بردهایم ،حساب ما ،بخشی از میراث ما ،از دنیای مسلمین است .این امر حقیقت دارد ولو این که ریاضیدانان هندی در هند
شاید چند سده پیش از طلوع تمدن اسالمی دستگاه شمارش را با دو مشخصه زیر بنیاد نهاد:
-۱اعداد از ۱تا ۹با نه رقم نمایش داده میشوند که همه به سادگی از یک یا دو خط نشان درست شده اند.
-۲آخرین رقم سمت راست یک شماره به نشانه تعداد آحاد است و هر واحد در هر مکانی ده برابر واحد واقع در سمت راست
خودش است .بنابر این رقم واقع در مکان دوم به نشانه دهگان و آنکه در مکان سوم است به نشانه تعداد صدها است (صدگان) و
غیره .یک عالمت خاص یعنی صفر برای بیان خالی بودن مکان مفروضی مورد استفاده قرار میگیرد.
این دو خاصیت بیانگر دستگاه کنونی نوشتن اعداد صحیح هستند و میتوان به طور خالصه گفت که هندیان نخستین کسانی
بودند که یک دستگاه رمزی ،اعشاری و موضعی را به کار بردند .منظور از «رمزی» آن است که نه عدد نخستین با نه رمز یا رقم
نمایش داده میشوند و این بر خالف شیوه مرسوم مصریان و بابلیان بود که در آن نمایش اعداد از پهلوی و بر روی هم نهادن
خط نشانها پدید میآمدند.
منظور از اعشاری آن است که مبنا ده است .اما هندیان این دستگاه را برای نمایش اجزای واحد به وسیله کسرهای اعشاری
گسترش ندادند و چون این مسلمین بودند که برای نخستین بار چنین کردند ،بنابر این اولین کسانی بودند که اعداد را به
صورتی که ما نمایش میدهیم نمایش دادند .بنابر این کامالً بجا است که این دستگاه را «هندی -عربی» به نامیم.
حساب
اساسیترین بخش علم ریاضیات را حساب تشکیل میدهد که عبارت از علم اعداد میباشد .حساب به شمارش و اندازهگیری
اشیا و کمیات قابل پیمایش سروکار دارد که نتایج را ذریعه اعداد ارائه میگردد .حساب قدیمیترین شاخه ریاضیات است .احتماالً
پیدایش این فن ناشی از نیاز انسان به شمارش اشیا و دارائیها بوده است .پایهایترین عملیات حساب جمع و تفریق و ضرب و
تقسیم است .ریاضیدانان معموالً حساب را با نظریه اعداد مترادف میدانند.
عدد :عدد از کلمه یونانی Arithmaticگرفته شده است .عبارت از تعداد سمبولهای میباشند که نتیجهی اندازهگیری را
نشان میدهند.
1
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
عملیات چهارگانه
طوری که از نام عملیههای چهارگانه معلوم است این عملیهها به چهار بخش ذیل تقسیم میشوند:
جمع ( اضافه نمودن)؛ )1
تفریق ( کم نمودن)؛ )2
ضرب ( چند برابر نمودن)؛ )3
تقسیم (قسمت نمودن). )4
جمع :عبارت از اضافه کردن یا زیاد کردن یک کمیت باالی کمیت همجنس دیگر میباشد.
قوانین جمع:
هرگاه جاهای اجزای جمع با هم دیگر شان تبدیل گردد در نتیجهی عملیه جمع کدام تغییری رخ نمیدهد ،این عملیه را
قانون تبدیلی جمع مینامند.
23 3 2 5
هرگاه در عملیه جمع اجزای جمع به صورت اتحادی جمع گردند ،بازهم در حاصل جمع کدام تغییر رخ نمیدهد.
2 3 1 5 (2 5) (1 3) 11
عنصر عینیت در عملیه جمع صفر است .عنصر عینیت عبارت از مقداری است که با عالوه شدن آن در عملیات
ریاضیکی در نتیجهی عملیات تغییری را وارد نمیکند .عنصر عینیت در عملیات مختلف ریاضیکی متفاوت میباشد.
20 2
2
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
1234
32 10345 2032
23 44 1223 2345667 2399
34 56 122 2334 99999
1) 2) 3) 4) 5)
57 133 1345 2358346 105664
عملیه تفریق :این عملیه عبارت از کم کردن یک مقدار از مقدار همجنس آن میباشد .شرط اساسی در عملیه تفریق این
است که هیچگاه مفروق بزرگتر از مفروق منه نمیگردد .عنصر عینیت در عملیه تفریق صفر میباشد.
12 8 4
در عملیه فوق 12مفروق منه 8 ،مفروق و 4حاصل تفریق یا فرق میباشد.
برای اجرای عملیهی تفریق همانند جمع دو روش ستونی و سطری را در نظر میگیریم.
مثالها :سواالت زیر را حل کنید:
123 3401 10000
121 99 9876
1) 2) 3)
2 332 124
عملیه ضرب :سادهترین طریقهی نوشتن جمع اعداد یکسان را ضرب گویند .عنصر عینیت در عملیه ضرب عبارت از یک
است.
خاصیتهای ضرب:
)1خاصیت تبدیلی2 3 1 1 2 3 6 :
)2خاصیت اتحادی2 3 1 1 (2 3) 6 :
)3خاصیت توزیعی2 (3 4 1) (2 3) (2 4) (2 1) 12 :
برای ضرب نمودن اعداد نخست رقم احاد جزء دوم را ضرب تمام ارقام جزء اول نموده سپس رقم دهها ،صدها و ...را
ضرب در تمام رقمهای جزء اول مینمائیم و در اخیر عملیه جمع را طور زیر باالی آن اجرأ میکنیم:
3
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
123 45680
31 654
1) )2
1 2 3 1 8 2 7 2 0
3 6 9 2 2 8 4 0 0
3 8 1 3 2 7 4 0 8 0
2 9 8 7 4 7 2 0
عملیه تقسیم :تقسیم عبارت از قسمت کردن یک کمیت به مقدارهای مساوی میباشد .برای اجرای عملیه تقسیم موارد
زیر را در نظر میگیریم:
3450 5
30 690
45 خارج قسمت (حاصل تقسیم)
45
00
باقیمانده
قابلیتهای تقسیم
قابلیت تقسیم ( :)2اعدادی بر 2پوره قابل تقسیم هستند که رقم یکهای آن جفت و یا صفر باشد (مانند،122 :
1343و غیره).
قابلیت تقسیم ( :)9اعدادی قابلیت تقسیم بر 3را دارند که مجموع ارقام ان بر 3پوره تقسیم شده بتواند (مانند:
9113 .239و غیره) .گاها ارقام اعداد بسیار زیاد بوده و جمع نمودن آنها زمانگیر خواهد بود ،ازینرو اگر در عدد داده
شده مضربهای سه ) (3,6,9,12,...وجود داشته باشند آنها را خط میزنیم ،سپس از سمت راست با چپ ارقام را با هم
جمع مینمائیم؛ اگر در حاصل جمع باز هم به مضربهای عدد سه برخوردیم از آنها صرف نظر میکنیم .در نهایت اگر هیچ
عددی باقی نماند آن عدد بر سه پوره قابل تقسیم بوده ،در غیر آن صورت عدد باقیمانده ،باقیماندهی تقسیم همان عدد
بزرگ بر سه را نشان میدهد.
قابلیت تقسیم ( :)4اعدادی که رقم یکها و دههای آن صفر یا رقمی باشد که بر 4پوره تقسیم شده بتواند ،بر 4
پوره تقسیم شده میتواند (مانند 1323 .1333 :و غیره) به عبارت دیگر ،عددی بر چهار پوره قابل تقسیم است که
مجموع رقم یکهای آن و دو چند رقم دههای آن بر عدد چهار پوره قابل تقسیم باشد.
قابلیت تقسیم ( :)1اعدادی بر 1پوره تقسیم میشوند که رقم یکهای ان صفر و یا پنج باشد مانند .131 .133333
12341و غیره .به طریق دیگر عددی باالی شش پوره قابل تقسیم است که حاصل جمع رقم یکهای آن و چهار برابر
مجموع ارقام دیگر آن بر شش پوره قابل تقسیم باشد.
قابلیت تقسیم ( :)9هر عددی که همزمان بر 2و 3پوره تقسیم شده بتواند بر 9نیز پوره تقسیم شده میتواند
مانند 1332 .1233و غیره
4
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
قابلیت تقسیم( :)7اگر رقم اول یک عدد را حذف نموده آن را دو چند کنیم و از متباقی اعداد تفریق نماییم اگر حاصل
تفریق صفر یا عددی بود که بر 7پوره تقسیم میشد ان عدد بر 7پوره تقسیم میشود مانند 128319 .198 .22123
و غیره
قابلیت تقسیم ( :)8عددیکه سه رقم اول ان صفر و یا عددی که سه رقم اول ان بر 8پوره تقسیم شود ان عدد یر 8پوره
تقسیم میشود مانند 31333 .3233 .17319 .7122 :و غیره .به روش دیگر عددی باالی 8پوره قابل تقسیم
است که مجموع رقم یکهای آن با دوچند رقم دههای آن و با چهار چند رقم صدهای آن بر هشت پوره قابل تقسیم باشد.
قابلیت تقسیم ()2عددیکه مجموع ارقام ان بر 2پوره تقسیم شود مانند . 23430117 :غیره.
قابلیت تقسیم( )13عددیکه ارقام یکهای ان صفر باشد بر 13پوره تقسیم میشود مانند 34123 .133303333 .و
غیره
قابلیت تقسیم ( :)11عددیکه حاصل تفریق مجموعه های مراتب جفت و طاق ان صفر و یا 11باشد آن عدد بر 11پوره
قابل تقسیم است مانند 2403127 .11281 :و غیره.
5
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
2 73
7 7
1
یادداشت :اگر در تجزیهی یک عدد به عوامل اولیهی آن تمام توانهای اعداد اولیه جفت باشند ،آن عدد را مربع کامل مینامند و /
اگر همهی توانها مضربی از عدد 3باشند ،به نام مکعب کامل یاد میگردد( .مانند اعداد 144,216,800,720,78400و غیره.
بزرگترین عامل"قاسم" مشترک چندین عدد
به اجزای ضربی یک عدد قاسمهای همان عدد میگویند .بزرگترین قاسم مشترک چند عدد عبارت از بزرگترین عددیست که تمام اعداد
داده شده به آن تقسیم شده بتواند و چنین بدست میآید.
مثال ( :)8بزرگترین قاسم مشترک اعداد 18و 72را بدست باورید؟
2 72
2 18
2 36
3 9
2 18
3 3
3 9
1
3 3 18=2×3×3=21 . 32
HCF=2.3=6 72=2×2×2×3×3=23 . 32
1
6
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
طریقه ذواضعاف االقل :طریقه ذواضعاف االقل یکی از طریقههای ساده برای بدست آوردن کوچکترین مضرب مشترک میباشد که
طور ذیل اجرا میگردد.
مثال :کوچکترین مضرب مشتراعداد 9 ,4و 8را بدست باورید.
مثالهای کاربردی:
سه ظرف که حجم هر کدام آن 48لیتر 60 ،لیتر و 72لیتر است ،از مایعات مختلف پر شده است .اگر بخواهیم آن-
ها را در بین قوطیهای یکسان که بیشترین حجم را داشته باشند طوری بریزیم که مایعات با هم مخلوط نگردند،
اعداد قوطیها را دریافت کنید.
2 48 60 72
2 24 30 36
3 12 15 18
4 5 6
G.C.F 2 2 3 12
48 60 72
4 5 6 15
12 12 12
شاروای شهر به فاصلههای 6متری یک تعداد از درختان را غرس نموده است و به فاصلهی 10متری پایههای برق
موقعیت دارند .اگر در یک قسمت درخت و پایهی برق در کنارهم قرار گرفته باشند ،بعد از کدام فاصله بازهم درخت و
پایهی برق کنار هم قرار میگیرند؟
2 6 10
3 5
2 3 5 30
7
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
اعداد کسری
کسر در لغت شکستن را گویند اما در اصطالح شکستن یک عدد به چند حصه مساوی را گویند .همچنان کسر را به واحد نامکمل
اعداد نیز اطالق میکنند.
کسرها به دو شکل ارائه میشوند -1 :کسر عام -2کسر اعشار
کسرعام
هرگاه یک مقدار کامل را به چند حصه مساوی تقسیم کرده و چند حصه آن را اخذ کنیم چنین مقدار به وسیلهی عددی
نشان داده میشود که کسر عام نام دارد مانند:
صورت → 1
مخرج → 4
کسرهای معادل :کسرهای معادل عبارت از کسریهای هستند که صورت و مخرجهایشان متفاوت و مقدارشان مساوی
باشند .هرگاه صورت و مخرج یک کسر به عین عدد ضرب شود کسر دوم کسر معادل کسر اولی است.
کسرهای عام را به دو بخش کسرهای عام واقعی و کسرهای عام غیرواقعی تقسیم میکنیم:
کسرهای عام واقعی :عبارت از کسرهای عامی هستند که صورت آنها از مخرجشان بزرگتر باشد (مانند:
12 1222 9
و غیره). , ,
5 12 8
کسرهای عام واقعی :عبارت از کسرهای عامی هستند که صورت آنها از مخرجشان کوچکتر یا مساوی باشد
1 40 122
و غیره). , , (مانند:
2 40 120
8
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
هرگاه به صورت و مخرج یک کسر عین عدد (خالف صفر) ضرب یا تقسیم شود ،در قیمت کسر کدام تغییری بوجود نمیآید.
عملیه جمع و تفریق :در عملیه جمع و تفریق نخست مخرج مشترک انتخاب کرده ،سپس مخرج مشترک را تقسیم هر
مخرج ضرب در هر صورت مینمائیم.
2 1 12 + 5 17
= + =
3 6 6 6
6 3 5 15(6) + 5(3) + 6(5) 135
= + + =
2 6 5 30 30
عملیه ضرب کسرها :در این عملیه صورت را به صورت و مخرج را به مخرج ضرب میکنیم.
21 3 21 3 63
12 4 12 4 48
عملیه تقسیم کسرها :برای اجرای این عملیه کسر اول را به حال خودش گذاشته ،کسر دوم را معکوس مینمائیم ،سپس
عالمه تقسیم را به ضرب مبدل نموده ،عملیهی ضرب را اجرأ میکنیم.
5 22 5 45 5.45 225
÷ = . = =
6 45 6 22 6.22 132
کسرهای مرکب :عبارت از کسرهای هستند که بطور پی هم تحت عملیات چهارگانه قرار گرفته باشد.
1 3 6 2 11
× ÷ + −
2 4 4 8 25
در ین نوع کسرها نخست عملیات ضرب و تقسیم را اجرا کرده سپس جمع و تفریق را ساده میکنیم.
کسرالکسر :عبارت از کسری است که کسری دیگر در صورت و کسری دیگری در مخرج و یا همزمان در صورت و مخرج آن
موجود باشد ،مانند:
4 2
2 8 61
, , ….
2 3 4
2+
3 3
2
سواالت ذیل را حل کنید:
3
2
2 4 3
2 1
? 1) 2 )2 ?3 )3 ?2
4 4 9
3 3
5 3
9
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
غیر واجب نمودن :برای غیر واجب نمودن عدد صحیح را ضرب مخرج نموده ،اگر عالمه جمع بود با صورت جمع و اگر منفی
بود ازصورت تفریق مینمائیم.
3 11 3 11 2 11
)1 2 )2 2 )3 3
4 4 4 4 5 5
عملیه تصحیح :عبارت از عملیهی است که یک عدد کسری را به شکل عدد صحیحدار مبدل میکند .به عبارت دیگر یک
کسر غیرواقعی را به یک کسر واقعی مبدل میسازد.
11 11 3 11 2
3
3 9 3 3 3
2
اختصار کسرها :اختصار کسر یکی از طریقههای ساده نمودن کسرها میباشد که برای اجرای این عمل صورت و مخرج را به
عین عدد تقسیم میکنیم.
4 42 2 360 360 10 36 4 9 3 3
)1 )2
6 62 3 480 4800 10 480 4 120 3 40
کسراعشار
عددی که صورت آن باالی مخرجش پروه قابل تقسیم نباشد ،خارج قسمت آن عدد اعشاری بدست می آید .به عبارت دیگر عدد
اعشاری یک طریقهی برای نشان دادن عددی است که مخرج آن طاقتهای 10باشد.
یادداشت :برای تبدیل نمودن کسر عام به کسر اعشار ،صورت آن را تقسیم مخرج آن مینمائیم. /
عملیه های چهارگانه باالی اعداد اعشاری:
عملیه جمع و تفریق :در این عملیه باید عالمههای اعشاری اعداد جمع یا تفریق شونده در تحت همدیگر قرار بگیرند.
10
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
تقسیم عدد اعشاری به عدد اعشاری :صورت و مخرج کسر اعشاری را به وسیله توانهای 10ضرب نموده آنها را به
معادل آنها تبدیل نموده تقسیم میکنیم.
9,74 9,74.100 974
= = ?=
1,32 1,32.100 132
1234,44 1234,44.100 123444
= = ?=
123,3 123,3.100 12330
تبدیل کردن کسر اعشاری محدود به کسر عام:
برای تبدیل کردن کسر اعشاری محدود به کسر عام ،صورت و مخرج آن را به توانهای 10ضرب مینمائیم تا کسر معادل آن
بدست آید؛ کسر معادل آن کسر عام است.
4.45 100 45 0.002 1000 2
1) 4.45 )2 0.002
100 100 1000 1000
11
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
نسبت
رابطه بین دو کمیت همجنس را نسبت گویند .نسبت نشان میدهد که کمیت اول چند برابر کمیت دوم و یا کمیت دوم چندم
حصهی از کمیت اول است.
12
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
سواالت
است اگر برادر محمود 12ساله باشد ،عمر محمود چند است؟
1
4
مثال :نسبت بین عمر محمود و برادر کوچکش 3
1 x 112
x 3
4 12 4
تقسیم یک کمیت باالی نسبت
اگر خواسته باشیم که یک کمیت یا یک عدد را باالی یک نسبت تقسیم نمائیم ،این کمیت یا عدد را باالی مجموعهی اعداد
تقسیم نموده ،حاصل تقسیم را به هر نسبت ضرب کرده ،جملهی مربوطه نسبت بدست میآید.
13
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
مثال :در یک شرکت سهامی 40سهم شریک شده اند طوری که نفر اول 12سهم ،نفر دوم 10سهم ،نفر سوم 7 3
سهم ،و نفر چارم 11سهم را دارا میباشند .اگر در یک معامله تجارتی مفاد آن ها 120000افغانی باشد ،مفاد هر یک را با در
نظر داشت سهم شان معلوم کنید.
1120000 40 3000
اوسط کمیات:
اوسط کمیت به سه شکل( اوسط حسابی ,اوسط هندسی و اوسط هارمونیک) دریافت میگردد.
اوسط حسابی -عبارت از حاصل جمع کمیات تقسیم تعداد آنهاست. .1
𝑐𝑎+𝑏+
3
fسواالت
اوسط هندسی -عبارت از حاصل ضرب کمیات تحت جذر تعداد آنها است. .2
3
𝑐 √𝑎 . 𝑏 .
fسواالت
اوسط هندسی بین اعداد 1,2,4را دریابید؟
اوسط هندسی بین 8و 2را دریابید؟
.3اوسط هارمونیکی -عبارت از دو چند حاصل ضرب اعداد تقسیم بر مجموع دو عدد.
𝑏2 𝑎 .
𝑏𝑎+
14
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
fسواالت
اوسط هارمونیکی اعداد 2و 8را بدست بیاورید؟
اوسط هارمونیکی اعداد 1 ,8و 2را بدست بیاورید؟
اوسط هارمونیکی اعداد 302 ,8و 2را بدست بیاورید؟
دریافت نسبت معادل نظر به حاصل جمع جمالت آن
درین حالت حاصل جمع جمالت را به حاصل جمع صورت و مخرج نسبت داده شده تقسیم نموده و بعد از آن صورت و مخرج را
به این حاصل تقسیم ضرب میکنیم.
فارمول (:مخرج+صورت)÷حاصل جمع جمالت
fسواالت
3
دریافت کنید که حاصل جمع جمالت آن 48باشد. یک نسبت معادل به
5
3
یک نسبت معادل به دریافت کنید که حاصل جمع جمالت آن 55باشد.
8
5
یک نسبت معادل برای دریابید که مجموع جمالت آن 84گردد.
7
دریافت نسبت معادل نظر به تفاضل (حاصل تفریق جمالت آن)
درین حالت تفاضل جمالت را به تفاضل صورت و مخرج تقسیم نموده حاصل آن را به صورت و مخرج نسبت داده شده ضرب
نموده کسر معادل بدست میآید.
فارمول( :مخرج-صورت) یا ( صورت -مخرج) ÷ تفاضل جمالت
fسواالت
5
را دریافت کنید که تفاضل جمالت آن 80باشد. یک نسبت معادل به
3
5
یک نسبت معادل به را دریافت کنید که تفاضل جمالت آن 32باشد.
9
9
یک نسبت معادل به را دریافت کنید که تفاضل جمالت آن 100باشد.
8
دریافت نسبت معادل نظر به حاصل ضرب جمالت
درا ین حالت حاصل ضرب جمالت را تقسیم حاصل ضرب صورت و مخرج نسبت داده شده نموده و بعد جذر مربع را بدست آورده
و سپس از این حاصل جذر مربع را به صورت و مخرج نسبت داده شده ضرب میکنیم کسر معادل بدست میاید.
fسواالت
2
را دریافت کنید که حاصل ضرب جمالت آن 96شود. نسبت معادل
3
1
نسبت معادل را دریافت کنید در صورتی که حاصل ضرب جمالت آن 64شود.
4
15
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
4
را دریافت کنید که حاصل ضرب جمالت آن 252شود. نسبت معادل
7
تناسب
2 4
تساوی بودن دو نسبت را تناسب گویند به شرط آنکه نسبت ها کسرهای معادل باشند .مانند :
3 6
هر تناسب دارای چهار جمله میباشد که صورت نسبت اول و مخرج نسبت دوم را به نام طرفین و مخرج نسبت اول را با صورت
نسبت دوم به نام وسطین یاد میکنند.
قوانین تناسب
حاصل ضرب طرفین مساوی است به حاصل ضرب وسطین.
هرگاه در تناسب نسبت ها معکوس شود بازهم یک تناسب است.
اگر در یک تناسب جاهای طرفین با وسطین تبدیل گردد بازهم یک تناسب است.
اگر صورت با مخرج جمع شود و در صورت نوشته شود و مخرج خودش بماند بازهم تناسب است
معکوس قانون چهارم
در تناسب اگر از صورت مخرج کم شود و در صورت نوشته شود باز هم تناسب است.
بر عکس قانون ششم
قانون مختلط(جمع و تفریق) :مخرج با صورت جمع شده در صورت نوشته شده و مخرج از
صورت تفریق شود بازهم یک تناسب است.
برعکس قانون هشتم
با صورتها اگر عین یک کمیت ضرب گردد باز هم یک تناسب است.
برعکس قانون دهم
دریک تناسب صورتها جمع شده در صورت نوشته شود و مخرجها را جمع کرده در مخرج بنویسیم ،یک تناسب جدید
بدست میآید.
انواع تناسب
)1تناسب مستقیم
هرگاه رابطه بین دو کمیت قسمی باشد که با زیاد شدن کمیت اول کمیت دیگر زیاد ,و با کم شدن یک کمیت کمیت دیگر
نیز کم شود.
3مثال :مزد یک کارگر 086افغانی است مزد 11کارگر چند افغانی است؟
3مثال 8 :داکتر 06مریض را معاینه میکند 4داکتر چند مریض را معاینه میکند؟
)1تناسب غیرمستقیم
هرگاه رابطه بین دو کمیت طوری باشد که با زیاد شدن یک کمیت ,کمیت دیگر کم و با کم شدن یک کمیت کمیت
دیگر زیاد شود.
16
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
3مثال :یک نفر یک کار را در 16روز انجام میدهد لیکن 0نفر کارگر آن کار را در چند روز انجام میدهند؟
1 20
5 x
1 20 1 x 20 1
x 4
5 x 5 20 5
3مثال 3 :پایه ماشین یک مقدار دوا را در 06ثانیه تولید میکند 11پایه ماشین همان کار را در چند دقیقه به اتمام
میرساند؟
3 60
12 x
3 60 3 x 3 60
x 15
12 x 12 60 12
)3تناسب مرکب
مساوی بودن چندین نسبت را تناسب مرکب گویند .نوعیت تناسب در زمینه حتمی بوده و اشکال آن را در مثال های ذیل
مشاهده خواهید کرد.
3مثال 12 :نفر داکتر 2333مریض را در 8روز با کار روزانه 13ساعت معاینه میکنند دریابید که 13نفر داکتر
3333مریض را با کار روزانه 9ساعت در چند روز معاینه میکنند.
حل:
12 2000 8 10
= = =
10 3000 x 6
8.12.3000
=x = 24
6.10.2000
3مثال :مصرف انتقال 06کیلوگرام جنس به فاصله 106کیلومتر مبلغ 006افغانی است ،مصرف انتقال 06
کیلوگرام جنس در فاصله 166کیلومتر چند میشود؟
60kg 150km 750 Afs
90kg 100km x
60kg 150km 750 Afs 750 Afs 100km 90kg
x 750 Afs
90kg 100km x 150km 60kg
فیصد
فیصد بررسی یک کمیت بر اساس صد میباشد .فیصد در حقیقت یک نسبتی است که مخرج آن 100میباشد .فیصد توسط
عالمت ( )%نشان داده میشود.
19 30 0.2
19% 30% 0.2%
100 100 100
17
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
تخفیف
عبارت از بررسی مقدار مراعات شده در یک معامله تجارتی به اساس فیصد میباشد.
قیمت اصلی یک موتر 240000افغانی است اگر آن موتر با تخفیف 60%به فروش برساند قیمت فروش را 3
معلوم کنید.
240000 100%
x 60%
60% 240000
x 144000 Afs
100%
y 240000 144000 96000 Afs
fسواالت
یک عراده بایسکل با 3%تخفیف به مبلغ 5850افغانی به فروش میرسد ،قیمت اصلی شیء را معلوم کنید؟
قیمت اصلی یک جنس 13000افغانی است ،اگر به تخفیف 20%به فروش برسد ،مقدار تخفیف را دریافت کنید؟
یک قالین که ارزش اصلی آن 4500افغانی است ،به مبلغ 3600افغانی به فروش میرسد .فیصدی تخفیف را
دریابید.
ربح
18
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
ربح عبارت از مقدار مفادی است که از یک سرمایهی معیین در یک مدت زمان معیین بدست میآید .به صورت عموم ربح به دو
شکل ذیل مورد مطالعه قرار میگیرد.
ربح ساده؛
ربح مرکب.
.1ربح ساده :مفاد یک سرمایه که در یک مدت معین ،به یک نرخ معین و به یک فیصدی معین حاصل میگردد به نام
ربح یاد میشود.
اگر ربح را به ،Rسرمایه را به S،نرخ را به Nو مدت را به Mنشان بدهیم ،پس ربح مساوی میشود به:
N M S
R
100
چون مدت در ربح همیشه به سال ارائه میگردد؛ پس یک ماه 33روز و یک سال 393روز مد نظر گرفته میشود. /
مفاد 243333افغانی به نرخ 8فیصد در مدت 3سال چند است؟ 3
240000 .8.3
=𝑅 = 57600
100
fسواالت
از سرمایه 142000افغانی به نرخ 6%در مدت 3ماه و 10روز چند افغانی خواهد شد؟
از سرمایه 1800افغانی در مدت 2سال به کدام نرخ 216افغانی مفاد خواهد آمد؟
از کدام سرمایه در مدت 3سال به نرخ 4%مبلغ 4000مفاد گرفته میشود؟
از سرمایه 6000افغانی در مدت دو سال در کدام نرخ مبلغ 2400افغانی مفاد بدست میآید؟
ربح مرکب
عبارت از بدست آوردن مفاد یک سرمایه با نرخ معین و مدت معین با در نظر داشت تورم سرمایه اصلی توسط مفاد ساالنه است.
P A(1 N %) M
طوری که مدت را به Mنرخ را به N %سرمایه اولی را به Aو سرمایه دومی را به Pنشان میدهد .ربح مرکب مساوی
است به حاصل تفریق سرمایه دومی از سرمایه اولی.
R P A
fسواالت
مفاد سرمایه یا ربح سرمایه 20000افغانی از قرار نرخ 10%در مدت 2سال به ربح مرکب چند خواهد بود؟
مفاد سرمایه یا ربح سرمایه 120000از قرار 2%درمدت 3سال چند خواهد بود؟
19
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
20
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
1
مساوی است به: )14حاصل عملیههای 0,5 10
2
6.0 )8 6.1 )3 16 )1 1 )1
1 1 1 1
1عبارت است از: )10کوچکترین کسرهای 1 ، 1 ، 1و
8 7 6 5
1 1 1 1
1 )8 1 )3 1 )1 1 )1
8 7 6 5
3 7 8
, ,را مقایسه نمائید. )16کسرهای
4 12 13
3 7 8 7 3 8 7 8 3 8 7 3
)8 )3 )1 )1
4 12 13 12 4 3 12 13 4 13 12 4
)11کوچکترین کسرهای 0,002و 0,003و 0,00025و 0,00035عبارت است از:
6.66610 )8 6.661 )3 6.663 )1 6.66630 )1
a a a a
)11اگر aعددی مثبت باشد ،کوچکترین عنصر ست , , , عبارت است از:
2 3 5 7
a a a a
)8 )3 )1 )1
7 5 3 2
1 1 1 1
2 مساوی میگردد به : 2
3 1 12
)13افاده
3 1 12
1 1 2 1
3 )8 1 )3 1 )1 2 )1
2 3 3 3
2 5 3
)18عدد مساوی می شود به:
3 6 8
3 )8 8 )3 0 )1 0 )1
5 2
5
مساوی می شود به: )10کسرالکسر 2 3
1 2
1
2 3
19 17 11 19
)8 )3 )1 )1
4 7 2 7
3
2 مساوی است به : )10کسر
5
4
1
8
2
10 11 12 13
)8 )3 )1 )1
11 10 10 10
1
1
مساوی می شود به: )10کسرالکسر 3
1
1
1
1
2
2 4 4 3
)8 )3 )1 )1
3 3 3 4
)14عدد 0,4560مساوی می شود به:
21
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
22
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
11 11
-11 )8 )3 )1 11 )1
10 10
1 1 0, 7
مساوی میگردد به: 1 )81حاصل ضرب قوس های
1,3 0, 6 0, 4
1 5
)8 )3 )1 1 )1
9 8 6
1,25 1
مساویست به : )83عــــدد 3.5 2 4
0,5 2
11 )8 11 )3 18 )1 81 )1
3
است ،اگر عدد دوم 166باشد عدد اول عبارت است از : 5 )88نسبت بین دو عدد
06 )8 46 )3 06 )1 06 )1
3
اگر جمله اول آن 18باشد پس جمله دومی آن عبارت است از : )80یک نسبت مساوی است به
4
14 )8 10 )3 18 )1 16 )1
1
است .اگر عدد A 75باشد عدد Bچند میشود؟ )80نسبت بین دو عـدد Aو B
5
030 )8 003 )3 300 )1 030 )1
3
باشد ،طول دریای هلمند مساوی است به : )80اگر طول دریای آمو 51000kmونسبت طول دریای آمو و دریای هلمند
2
20000km )8 34000km )3 35000km )1 48000km )1
)84نسبت بین 2400ثانیه و دو ساعت مساوی است به :
1 1 1 1
)8 )3 )1 )1
5 4 3 2
)80مبلغ 1616افغانی به نسبت های 1و 3عـبارت است از :
014 ( )8و )861 018 ( )3و )060 864( )1و )011 011 ( )1و )064
2
)06اگــر 301افغانی به نسبت های
تقسیم شود نتیجه عبارت است از:
6
273,70 )8و 90,50 270,60 )3و 90,60 90,50 )1و 272,50 )1 271,50و 90,60
2
میشود .حصه هر کدام مساوی است به : )01عدد 0136بین Aو Bطوری تقسیم شده است که نسبت بین آنها
3
A 2892 A 2891 A 2394 A 2890
)8 )3 )1 )1
B 4338 B 4339 B 4336 B 2340
)01مبلغ 0606افغانی بـه نسـبت های 1 ، 3و 1عـبارت است از :
2605 1680 2535 840
1620 )8 855 )3 1690 )1 2540 )1
855 2535 845 1690
3
است تعداد کتابهای او مساوی است به: )03پرویز 14جلد کتابچه وکتاب دارد ،نسبت کتابچه و کتابهای او
4
4 )8 16 )3 11 )1 10 )1
)08اگر وزن 16کارتن صابون 366کیلو گرام باشد ،چند کارتن مذکور 116کیلو گرام وزن دارد؟
0 )8کارتن 16 )3کارتن 4 )1کارتن 0 )1کارتن
)00تعداد 4نفر کارگر یک تعمیر را در 0روز کار میکنند ،تعداد 0کارگر ،کار تعمیر را در چند روز تمام خواهند کرد :
0 )8روز 4 )3روز 0 )1روز 16 )1روز
)00هرگاه 0نل هم قطر در جریان 8روز یک حوض را پر نموده بتوانند 8 ،نل مشابه حوض را در چند روز پر میکنند:
23
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
24
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
)00یک تاجر جنسی را 4866دالر قیمت داشت به 4%تخفــیف خریداری نمود .تاجر در بدل قیمت جنس چند دالر پرداخته است؟
0430 )8 0304 )3 0034 )1 0014 )1
)04قیمت یک جنس بعد از 36٪تنزیل 1866افغانی است قیمت جنس مذکور قبل از تنزیل چند افغانی میباشد؟
8666 )8 3066 )3 3666 )1 1666 )1
)00کوچکترین مضرب مشترک اعداد ,14 ,10و 0را دریافت کنید:
116 )8 06)3 06 )1 86 )1
9 8 8 7
)46مقدار حاصله از رابطه ) (10 - 10 ) ÷ (10 - 10را دریافت کنید؟
1666 )8 1 )3 166 )1 16 )1
)41بزرگترین قاسم مشترک اعداد 31 ,10و 86را دریافت کنید؟
114 )8 31 )3 10 )1 4 )1
)41حاصل افاده ]) 4[9 – (28 – 36 ÷ 2را دریافت کنید؟
0)8 10 )3 -8 )1 1 )1
2 3
)43افاده ]) 2[8 – 5 (2 – 3)] – [ 4 - 2 ( 5 - 16÷ 8مساوی است به:
0 )8 3 )3 1 )1 6 )1
2 2 2 2
)48افاده (4 ÷ 2) . (4.2) . (4 – 2) . ( 2 ÷2) ÷ 32مساوی است به:
-0 )8 -10 )3 -0 )1 -0 .1
9 8 8 7
)40حاصل افاده ) (10 - 10 ) ÷ (10 - 10را دریافت کنید؟
1666 )8 166 )3 1 )1 16 .1
)40اگر a=12و b=4باشد پس قیمت افاده ذیل را دریافت کنید؟
?=3+2 [a÷2 – (b ÷2)] + a – b
10 )8 10 .3 10 .1 1 )1
1 1 1
)40افاده 5 + 2 + 4مساوی است به:
0/0 )8 10/16 )3 0/0 )1 0/0 .1
3 2 9 3
)44قیمت ÷ 2 ÷ −را دریافت کنید؟
5 3 8 5
1/0 )8 1/1 )3 -1/0 )1 1/0 )1
1 1
) (3− )+( 3+
3 3
را دریافت کنید؟ 1 1 )40افاده
) (5− )− (5+
3 3
-0 )8 0 )3 -3 )1 -1 )1
14
8
را دریافت کنید؟ 3
2
− 3 )06مقدار کسرالکسر
2
3 )8 6 )3 -3 )1 -0 )1
25
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
ست ها)(set
ست عبارت از مجموعهی اشیا است و یا به صورت واضحتر ست عبارت از اشیای خوب تعریف شده است .نظریات ستها در
سالهای ( )1841-1218توسط جورج کانتور در علم ریاضیات داخل گردید.
}A={x/1 ≤ x ≤ 4
}A={1,2,3,4
ارایه ستها :ستها به صورت عموم به سه شکل ذیل ارایه داده میشوند:
.1طریقه اجمالی :در این طریقه عناصر یک ست توسط عبارت بیان میشود ،طوری که عناصر در بین قوس { } ذکر می-
گردد مانند:
{ویروس ها{ =A
{ کامپیوتر ها{ =B
.2طریقه تفصیلی :در این روش عناصر یک ست به ،صورت مستقیم و یا سمبولیک ارایه میشود مانند:
}A = {A, B, C, D, E
} … B = {1, 2, 3, 4
.3طریقه الجبری :به اساس این طریقه یک ست توسط سمبولهای الجبری ارایه میشود مانند:
} … D = { X: 𝑋 𝑛 , n = 1, 2, 3,
}AUB = { X/X ∈ A, X ∈ B
عملیات ستها
)1ستهای مساوی :عبارت از ستهای هستند که دارای عین تعداد عناصر باشند.
)A = (a, m, 3 )B = (3, a, m A=B
)2ستهای معادل :عبارت از ستهای هستند که تعداد عناصر آنها مساوی باشد.
)A = (1, 2, a, d B = ( 2, n , w ,3) A ≡ B
)3ستهای فرعی یک ست :عبارت از ستیهای هستند که تمام عناصر آنها شامل ست دیگری باشد.
)A = (1, 2, 3, m, n B = (m, 2) B∁A
هر ست ،ست فرعی غیر واقعی خودش است و توسط عالمت ⊑ نشان داده میشود.
)4ست طاقت :عبارت از تعداد ستهای فرعی یک ست است که توسط فورمول ذیل نشان داده میشود.
𝑛N = 2
)1تقاطع ستها :ستی است که از عناصر مشتر دو یا چند ست دیگر بوجود آمده باشد.
)9اتحاد ستها :اتحاد دو ست Aو Bعبارت از ست سومی است که از عناصر این دو ست تشکیل گردیده باشد و به
عالمه ∪ نشان داده میشود.
26
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
)7ستهای متناهی و غیرمتناهی :هرگاه تعداد عناصر یک ست محدود و معین باشد ست را متناهی مینامند مانند :ست
ماههای سال و اگر عناصر آن معیین نباشد آن را نامتناهی مینامند مانند ست سه عدد طاق.
)8دو ست جدا از هم (ستهای مجزا) :در صورتی که دو ست هیچ عنصر مشترک نداشته باشند ،به نام ستهای جدا از
هم یاد میشوند.
)2ست کلی :در یک بحث معین ،ست کلی ستی است که عناصر تمام ستها از آن انتخاب میشوند و این ست را با حرف
Uنشان داده میشود .مثال اگر ست اعداد طبیعی را به عنوان ست کلی در نظر بگیریم ،در این صورت باید عناصر تمام
ستها ،ست اعداد طبیعی باشد.
)13مکملهء یک ست :ست کلی Uو یک ست فرعی اختیاری از آن مثال Aرا در نظر میگیریم .حال متمم Aرا نسبت
به Uکه به A Cنشان داده و به صورت زیر تعریف میکنیم:
}AC {x / x U , x A
مثال اگر Uرا ست اعداد طبیعی و Aرا ست اعداد طبیعی تاق در نظر بگیریم ،آنگاه مکملهی Aکه به A Cنشان داده
میشود عبارت از ست اعداد طبیعی جفت است.
)11تفاضل دو ست :تفاضل دو ست Aو Bکه به شکل A Bنمایش داده میشود ،ستی است که عناصر آن متعلق به
Aباشد ،اما متعلق به Bنباشد؛ یعنی:
}A B {x / x A x B
یادداشت:
A Cو Aاز هم مجزا اند.
مکمله ست کلی خالی ،ست کلی است.
اگر دو ست با هم مساوی باشند ،مکملههای آنها نیز با هم مساوی اند.
مکملهء مکملهء یک ست عبارت از خود آن ست است.
A B A BC
اگر A Bآنگاه B A
C C
)2اگر B Cو A Bدر آن صورت A C )1دو ست Aو Bمساوی اند ،اگر و تنها اگر
است. A B B Aباشد
27
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
A ( B C) ( A B) ( A C) )9است. A A A )1است.
ست اعداد
)2ست اعداد کامل :اعداد این ست از اتحاد ست اعداد طبیعی و صفر بوجود میآید.
)3ست اعداد تام ) :(Zعبارت از تمام اعداد سالمی است که در روی محور اعداد نشان داده میشوند.
a
در حالیکه b 0و a, b ∈ Zباشد در آورده شده ست اعداد نسبتی ) : (Qستی که تمام عناصر ان به شکل )4
b
بتوانند ،اعداد نسبتی نامیده میشوند.
a
ارایه شده نتوانند .و به سمبول Q′نشان داده می- )1ست اعداد غیر نسبتی :عبارت از اعدادی هستند که به شکل
b
شوند.
مانند( ) … ) π, e, 7√5
π = 3,14 … ….
e = 3, 7181 ….
… √2 = 1.444
)9ست اعداد حقیقی :اعدادی شامل این ست متشکل از اتحاد تمام اعداد نسبتی و غیر نسبتی میباشد .ست اعداد حقیقی به
IRنشان داده میدهیم.
IR = Q ∪ Q
)7ست اعداد موهومی :عبارت از تمام اعداد منفی زیر جذر جفت میباشد.
28
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
نمایش ستها
ستها را به صورت عموم به دو شکل نمایش میدهند:
اولین ها در ریاضی
اولین زن ریاضیدان که در تاریخ ریاضی از او نام برده شده :هیپاتیا
اولین فرد شناخته شدهای که کشفیات ریاضی به او نسبت داده شده :تالس
اولین فردی که یک کتاب منسجم در هندسه منتشر کرد :بقراط خیوسی
اولین کسی که تالش جدی در فلسفه ی ریاضی به عمل آورد :افالطون
اولین کسی که در مسئلهی تضعیف مکعب به پیشرفت دست یافت :بقراط خیوسی
اولین ارائه دهنده ی برهان برای حل مسئله ی تثلیث زاویه به کمک مقاطع مخروطی :پاپوس
اولین فرد یونانی که ارتباطش با مسئله ی تربیع معلوم است :آناکساگوراس
اولین چاپ اصول اقلیدس :سال 1482
اولین فردی که ترجمه ی انگلیسی کاملی از اصول اقلیدس ارائه داد :بیلینگزلی
اولین کسی که کوشش کرد اصول ریاضی را تدوین کند :بقراط
اولین کسی که معادالت درجه دوم را به روش هندسی حل کرد :دیوفانتوس
اولین کسی که ترجمه ی عربی واقعا رضایت بخش از اصول اقلیدس ارائه کرد :ثابت ابن قره
اولین کسی که کتابی در حساب به زبان عربی تالیف کرد :خوارزمی
اولین کسی که عالمت های +و – را به کار برد :یوهان ویدمان
29
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
.0اگر A a, b, cو B 1,2,3دوست باشد کدام یک از روابط ذیل درست است :
A B )8 A B )3 A B )1 A B )1
30
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
.10اگــــر ست های Q 6,9,12 ، P 4,8,12 و R 4,6,8 باشند ) P (Q Rعبارت است از :
4,8,9 )8 4,9,8,12 )3 4,8,12 )1 4,6,8,12 )1
.14هرگاه ســت های B 2,4,5 ، A 1,2,3 و C 1,2,3,4 باشند A B Cعبارت اسـت از :
1,2,5 )8 1,2,3,4 )3 2,4,5 )1 1,2,4 )1
.10اگرست های C a, g , B c, e , A a, b, c داده شده
باشد ،درینصورت
ست D A C Bمـساوی میشود به :
U b )8 U a )3 U c )1 U d )1
.11اگر ست های W 3,4V 2,6,10 , U 1,5,9 داده شده باشد ،درینصورت R U V Wمســاوی
میشـــود به :
R 5,6 )8 R 3,4 )3 R 1,3 )1 R 2,5 )1
U 1,3,4 )8 U 4,5,6 )3 U 2,3,4 )1 U 1,2,5,6 )1
D 2,4,5 )8 D 1,2,3 )3 D 2,5 )1 D 3,4,5 )1
.10هرگاه INاعداد طبعی I ،اعداد تام و Pاعــداد اولیه باشد I P INعـــبارت است از:
R )8 I )3 IN )1 IP )1
.10هرگاه A 1,2,4 و B 1,2 باشد .درینصورت :
A B 2 )8 A B 4 )1 A B 1 )3 A B 2,4 )1
31
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
.31ست Bست فرعی Aنامــیده می شود وقتیکه یکی از روابطه ذیل بر قرار باشد:
)1تمـام عناصر ست Bشامل ست Aباشد
)1نصف عناصر ست Bشامل ست Aباشد
)3ربع عناصر ست Bشامل ست Aباشد
)8ثلث عناصر ست Bشامل ست Aباشد
.31هرگاه } A {1, 4 , 9و } B {1,9باشد ،کدام یک از روابط ذیل درست است:
A x )8 x A )3 B A )1 A B )1
.33هرگاه A 1,2,3 و B 2,3 باشد ،کدام یکی از رابطه ذیل درست است :
B A )8 A B )3 B A )1 A B )1
.30هرگاه S 50,51,52,53...,60 باشد و ست P 50,51,52 باشد ست مکمله Pنظر به Sعبارت است از:
53,54,55,56,57,58,59,60 )3 52,53,54,55,...,60 )1
50,51,54,55,57,59 )8 50,51,52,53,54,55,56,57 )1
.34هرگاه ست اعداد طبیعی را به ، INست اعداد تام را به Zوست اعداد حقیقی را به IRنشان دهیم .کدام یک از رابطه ذیل درست است :
IN Z IR )8 Z IN )3 Z IR )1 IR IN )1
.30ست A x IR : x 9مساوی است به :
2
A )8 A 3 )3 A 3 )1 A 3 , 3 )1
32
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
الجبر
الجبر یکی از بخشهای مهم ریاضیات بوده که به معنی جبران کردن و مرتب نمودن آمده است .همچنان آمده است که الجبر
از کلمهی جبر گرفته شده و جبر بسته کردن استخوان شکسته را گویند.
این علم ارتباطی را که بین کمیات در علوم مثبته (ساینس) وجود دارد در شکل فورمولها طرح ریزی مینماید .به همین
ترتیب مسایلی را که علم حساب از حل آن عاجز است الجبر به سادگی به حل آن میپردازد .مسایل مربوط به علم الجبر در آثار و
نوشتههای علمایی چون عمرخیام ،ارسطو ،البیرونی و سایر علما دیده شده است و همچنان در سال ( 233هـش) در زمانی
حکومت مامون الرشید عالم مشهوری به نام محمدبن موسی خوارزمی توانست یک سلسله مطالب الجبری را بخصوص دریافت
جذور معادالت درجه دوم را در اثرمشهور خویش به نام جبروالمقابله تدوین کند که نام الجبر نیز از همین کتاب اخذ شده است
یعنی از المقابله صرف نظر و به الجبر شهرت یافت و در حقیقت راه تحقیقات و پژوهش را برای سایرعالقمندان ریاضیات مساعد
ساخت .الجبر شامل اعداد و حرو بوده و این حروف نشان دهنده مقادیر و کمیتهایی مانند طول ،کتله ،زمان ،حجم و ...میباشد.
ازهمین جهت است که الجبر به دو بخش (الجبرعددی والجبرحروفی) تقسیم گردیده است .ناگفتــــــــه نباید گذاشت که الجبر
بخشهای عالی نیز دارد مانند الجبرخطی ،الجبرمعاصر ،الجبر همولوژیک و ...وغیره.
اعدادی الجبری :عبارت از اعداد حقیقی هستند که شامل بر اعداد تام ،طبیعی ،مکمل ،نسبتی و غیرنسبتی میباشند و همچنان
درالجبرحروف مانند x, y, z, a, b, cبکاربرده میشود.
الجبرعددی
همان طوری که در بخش حساب بیان شد ،عددعبارت از مجموعه سمبولهای است که نتیجه اندازهگیری را بیان میدارند.
الجبرعددی بخشی ازالجبر میباشد که در آن اعداد و عالمهها مورد بحث میباشند ،و یا به عبارت دیگر الجبرعددی از اعداد
عالمهدار بحث میکند مانند:
|-9,-84,+12,+6,+5.6,√12, -√87,(-19)8,|8+9-12
فرق بین حساب والجبر
درحساب با عدد عالمه در نظر گرفته نمیشود؛ اما در الجبر عدد با عالمه آن درنظر گرفته میشود ،یعنی تمام اعداد
الجبری عالمهدار میباشند .عالمه اعداد به دونوع {مثبت( )+و منفی( })-است مثال ( )2یک عدد حسابی بوده اما
( )+2و ( )-2اعداد الجبری میباشند.
اعداد حسابی دارای عالمه منفی نمیباشند ولی اعداد الجبری دارای هر دو نوع عالمه مثبت و منفی میباشند و همیشه
عالمه اعداد به طرف چپ شان تحریر میگردد .هر عدد که عالمه نداشته باشد عالمه آن مثبت در نظر گرفته میشود.
در حساب از حرف استفاده نمیگردد در حالی که تمام قوانین و فورمولهای الجبری از حرف تشکیل شده اند.
𝑐𝑎−𝑏±√𝑏2 −4
) , √𝑎2 + 𝑏2 , )𝑎2 + b2
𝑎2
قواعد مربوط به علم حساب تکمیل گردیده و ازدیاد نمیگردد .مگر قوانین و فورمولهای الجبر با تخنیک و تکنالوژی
روابط ناگسستنی دارند وبا ازدیاد در قوانین و فورمولهای الجبر در تخنیک و تکنالوژی نیز پیشرفت صورت میگیرد.
33
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
محور اعداد
عبارت از خط مستقیمی است که باالی آن اعداد الجبری را میتوان نشان داد .محور اعداد دارای یک نقطه به نام مبدأ (نقطه
صفری) میباشد و اعداد به اطراف این نقطه تحریر میگردند ،مانند:
اعداد متضاد جمعی نظربه مبدأ صفری متناظر اند .مثأل ( )+1و ( )-1متضادهای جمعی یکدیگراند.
هر عدد طرف راست بزگتر از عدد طرف چپ خود میباشد یعنی.....<-2<-1<3<1<2 :
تمام اعداد مثبت بزگتر ازصفر و تمام اعداد منفی کوچکتر از صفر میباشند.
متضادهای عددی
به طور کلی تمام اعداد دارای دو نوع متضاد میباشد الف:متضاد جمعی ب:متضاد ضربی
متضاد جمعی :هر گاه دو عدد نظربه نقطه صفری محور اعداد متناظر باشند ،متضاد جمعی هم گفته میشوند .و یا
به عبارت دیگر متضاد جمعی به متضاد یک عدد روی محور اعداد الجبری نظر به مبدأ نقطه صفری گفته میشود .قابل
تذکر است که هر گاه یک عدد با متضاد جمعی خود جمع گردد صفر بدست میآید .مثال 5و . 5
2 5
.همچنان اگر یک عدد با متضاد ضربی :متضاد ضربی یک عدد به معکوس کسرعام آن گفته میشود.مثأل و
5 2
متضاد ضربی خود تحت عملیه ضرب قرار گیرد عنصر عینیت عملیه ضرب(یک) حاصل میگردد.
قیمت مطلقه اعداد الجبری
قیمت مطلقه عبارت از فاصله یک عدد (واحد) از مبدأ کمیات وضیعه میباشد .چون فاصله یک کمیت اسکالری است پس با آن
عالمه و جهت ذکر نمیگردد؛ بنابرین قیمت مطلقه یک عدد نیز بدون عالمه است.
|+4|=4 |-4|=4
34
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
هرگا اعداد در داخل قیمت مطلقه تحت عملیات ضرب و تقسیم قرار داشته باشد ابتدأ اعداد را ساده نموده و بعدأ از قیمت
مطلقه خارج مینمائیم مثأل
1) |27 ∙ 5÷15 (-1)|=|135÷15(-1)|=|9(-1)|=|-9|=9
2) |9 ∙ 8÷6 ∙ 3÷(-36)|=|72÷6 ∙ 3÷(-36)|=|12 ∙ 3÷(-36)|=|36÷(-36)|=|-1|=1
اگر در خارج از قیمت مطلقه یک عدد در حالت جمع یا تفریق با قیمت مطلقه قرار داشته باشد ابتدا قیمت مطلقه را ساده
ساخته و بعدأ با عدد خارج از قیمت مطلقه جمع ویا تفریق مینمائیم مثأل
1) 12+|6-15+24+5|=12+|35-15|=12+|20|=12+20=32
2) 7+1-4-|92+8-85-9|=8-4-|+100-94|=4-|+6|=4-6=-2
هرگاه اعداد خارج از قیمت مطلقه با اعداد تحت قیمت مطلقه در حالت ضرب ویا تقسیم قرار داشته باشد ابتدأ قیمت
مطلقه را رفع نموده و بعدأ ضرب یا تقسیم مینمائیم مثأل
1) 15 ∙ |11-90+19-10|=15 ∙ |30-100|=15 ∙ |-60|=15 ∙ 60=900
)2 ∙|120÷|135+15-125 ∙|4=120÷|150-125 ∙|4=120÷|+25 ∙4=120÷25
4=120÷100=1.2
عملیات اساسی باالی اعداد الجبری
مثأل:
1) (+243)÷(+81)=+3 2) (-64)÷(-16)=+4
3) (+90)÷(-45)=-2 4) (-103)÷(+5)=-20.6
طاقت یا توان
کوتاه ترین طریقه ضرب اعداد یکسان را توان گویند.
a.a.a.a…an = an
aعبارت است از قاعده Base
nعبارت است از توان ،طاقت ،نماPower. ،Exponent ،
1 1
𝑥
3𝑥 = 3 → (3𝑥 )5 = (25 )5 5
= 𝑦,
1 1
) 9𝑦 = 4 → (9𝑦 ) = (22
2 2 𝑦𝑥 = 5
𝑥
𝑦𝑥+2 𝑦5𝑦+2 7
35 = 2 = =
𝑦𝑥− 𝑦5𝑦− 4
𝑦
92 = 2
𝑥 𝑦
35 = 9 2
𝑥
𝑦 35 = 3
36
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
خاصیتهای توان
خاصیت اول :هرگاه چندین عدد توان دار که دارای قاعده های مساوی و توان های مختلف اند در حالت ضرب قرار داشته باشند
برای ساده ساختن آنها از قاعده های مساوی یکی را در نظر گرفته و توان ها را جمع مینمائیم.
an . am = an+m
خاصیت دوم :هر گاه دو عدد با توان ها مساوی در حالت ضرب قرار داشته باشند از توان های مساوی یکی را گرفته قاعده ها را با
هم ضرب میکنیم.
n n n
)a . b = (a. b
خاصیت سوم :هرگاه چندین عدد توان دار که دارای قاعده های مساوی و توان های مختلف اند در حالت تقسیم قرار داشته باشند
برای ساده ساختن آنها از قاعده های مساوی یکی را در نظر گرفته و از توان صورت توان مخرج را تفریق مینمائیم.
an
= an−m
am
خاصیت چهارم :هرگاه چندین عدد توان دار که دارای توان های مساوی و قاعده های مختلف اند در حالت تقسیم قرار داشته
باشند برای ساده ساختن آنها از توان های مساوی یکی را در نظر گرفته و قاعده صورت را تقسیم قاعده مخرج مینمائیم.
𝑎n a n
= ( )
bn b
خاصیت پنجم :هر عدد به توان صفر مساوی است به یک.
𝑛𝑎 𝑛𝑎 𝑎 𝑛𝑎
𝑚
𝑚 = 𝑛: >= = 𝑛) ( = =1
𝑎 𝑛𝑎 𝑎 𝑎
خاصیت ششم :هر عدد به توان منقی مساوی است به معکوس همان عدد به توان مثبت ویا هر عدد به توان مثبت مساوی است به
معکوس همان عدد به توان منفی ویا به صورت عموم در تبدیل جای یک عدد از صورت به مخرج ویا از مخرج به صورت عالمه توان
آن تغیر مینماید.
1
= an
a−n
ثبوت:
1 𝑎−𝑛 𝑎𝑛 𝑎0 1
= . = =
𝑛𝑎 𝑛𝑎 𝑛𝑎 𝑛𝑎 1
خاصیت هفتم :هرکسر به توان منفی مساویست به معکوس همان کسر به توان مثبت ویا هر کسر به توان مثبت مساوی است به
معکوس همان کسر به توان منفی.
37
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
𝑎 𝑏
𝑛( )𝑛 = ( )−
𝑏 𝑎
خاصیت هشتم :هرعدد منفی به توان جفت مساوی است به یک عدد مثبت و هر عدد منقی به توان تاق مساویست به یک عدد
منفی .
(−a)n = +an if (n) is even
خاصیت نهم :هرگاه یک عدد دارای چندین توان باشد توان های آن را باهم ضرب مینمائیم
{[(an )m ]i } = an.m.i
mi
{[(an )m ]i } ≠ an
خاصیت دهم :در صورتیکه یک عدد دارای یک توانی باشد که توان آن نیز دارای توان باشد از باال ترین توان رفع میگردد.
𝑛 𝑛
𝑚…𝑚𝑎𝑚 = 𝑎𝑚.𝑚.𝑚.𝑚.
fسواالت
𝑋−𝑌 2 𝑋−𝑌 2
( ) () . ?=
𝑌𝑋+ 𝑌𝑋+
𝑀3 M4
: ?=
N2 N6
(3x)−n
1 n ?=
)𝑦 (
3
38
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
𝑛
𝑚𝑎√ = a am/nعبارت از عدد تحت جذر و یا مجذور نام دارد.
mتوان nدرجه جذر
نوشتن یک عدد در تحت جذر
برای اینکه یک عدد را در تحت جذر بنــــــویسیم ،عدد مذکور را به اندازه جذر نمأ (درجه جذر) توان داده و بعدأ در تحت جذر
مینویسیم؛ البته باید در نظر داشت که فقط اعدادی میتوانند در تحت جذر تحریر گردند که با جذر در حالت ضرب و یا تقسیم قرار
داشته باشد.
2
7√81 = √72 . 81 = √3969
استخراج یک عدد قسمأ از جذر
برای استخراج یک عدد قسمأ از تحت جذر عدد مجذور را طوری به دو ویا چند عدد تجربه مینمائیم که یک قسمت از این اعداد
تجریه شده به شکل توان تبدیل شده بتواند که با اختصار نمودن توان آن با درجه جذر از تحت جذر خارج گردد.
√25 = √52 = 5
√125 = √51 . 52 = √51 . √52 = 5. √5
39
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
یاد آوری است که در جدا نمودن عدد اعشاری از طرف چپ به راست عمل میگردد و عالمه اعشاری را هر زمانیکه به قسمت اعشار
ضرورت شد باال انتقال میدهیم.
fسوال :جذرالمربع اعداد 17424و 27292را دریافت کنید؟
40
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
)9هرگاه یک عدد تحت چند جذر قرار داشته باشد ،به نام جذر الجذر یاد میگردد که برای حل این نوع جذرها درجهها را با هم
ضرب مینمائیم طور ذیل:
𝑛 m
= √ √ √a
p n.m.p
√a
برای ضرب نمودن جذور مختلف الدرجه طور ذیل عمل مینمائیم: )4
𝑛 m n.m
= √ap . √aq √ap.m+q.n
)5در تقسیم جذور مختلف الدرجه طور ذیل عمل میکنیم:
𝑛
√ ap n.m
m = √amp−nq
√ aq
)6رفع عامل مجذور،
𝑛 n
√an . b = a. √b
)7برای مجذور ساختن عامل غیر مجذور توان آن را ضرب در درجه جذر مینمائیم و سپس آن را در داخل جذر انتقال میدهیم.
m 𝑚
𝑏 𝑎𝑛 √b = √𝑎𝑛.𝑚 .
همچنان فورمولهای زیر را در نظر میگیریم:
√a2 = |a| = a
n n
= … √a ÷ √a ÷ n√a. n√a n+1
√a
n n
= … √a. √a. n√a. n√a n−1
√a
2
= √a1 . 2√a1 . 2√a1 2.2.2
)√a(1.2+1).(2+1
n
√ √ax . m√b y .
i p
= c
n.m.i
√ax.m.i . b y.i.p . c p
6
قیمت جذر √24 − √4را دریابید. 3
41
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
5
√(𝑎2 +1)70
را دریابید. 5
√(𝑎2 +1)20
قیمت جذر 3
5
√(𝑎2 + 1)70 5 (𝑎2 + 1)70 5
√ = 2 20
= √(𝑎2 + 1)50 = (𝑎2 + 1)10
5
√(𝑎2 + 1)20 )(𝑎 + 1
fسواالت
حاصل جذر √4را دریافت کنید؟(ج )1
√12
مساوی به چند میشود؟(ج )1 جذر
√4
𝑚 3
جذر الجذر √ √8مساوی به چند است؟(ج ) √2
𝑚
2 3
√𝑥 2 . √x. √x 7 مساوی به چی میشود؟(ج ) √𝑥 22
18 3
3 3
حاصل جذر √ √24 −را دریافت کنید؟ (ج ) . √6
2 2
یاداشت :در صورتی که جذرهای داده شده شکل √𝐴 ± √Bرا داشته باشند ،از فارمولهای ذیل استفاده میکنیم.
A+C A−C
√ = √𝐴 ± √B √± => 𝐶 = √A2 − B
2 2
42
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
13 2
4 5
1
55 53 0 2
مساوی است به : .16نظر به قانون طاقت افاده
2 58
43
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
2250 2249
مساوی است به. .10قیمت افاده
2249
11 )8 11 )3 11411 )1 4611 )1
44
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
2 n 2 n 1 2 n 2 2 n 3
مساوی است به: .11نتیجه ساده سازی افاده
2 n 2 n 1
n 1 )8 16 )3 0 )1 4 )1
6x 6x 6x 6x 6x 6x
مساوی است به: .11نتیجه افاده
3x 3x 3x
210x )8 2 2 x )3 210 )1 2 x 1 )1
.13ساده سازی افاده 4 x 4 x1 4 x2 42 2 x3مساوی است به:
x 10 )8 x 8 )3 x 6 )1 x 4 )1
aمساوی به چند است: 3n
aو a 0باشد ،پس قیمت 2n
.18اگر 16
06 )8 04 )3 08 )1 00 )1
10 10 x x
مساوی است به: .10نتیجه افاده ? 32 , x
5 5x 5x 5x
x
1
)8 16 )3 1 )1 1 )1
10
3
2
x
مساوی است به: 1
.31افاده x 3
2
x
45
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
1 1
x )8 )3 )2 X )1
x2 x
1
x 3 2
: مساوی میشود به 2 x افاده.33
x
1
)8 x )3 1 )1 1 )1
x
2
y2 x2
: مساوی است به5 1 افاده.38
x y
1 1
)8 )3 y )2 x )1
x y
0
5 y y 3 7
: مساوی است به 1 3 نتیجه افاده.30
6 x x
- 1 )8 - 1 )3 1 )1 6 )1
2 9 x 3 64 x 4
:مساوی است به 2 افاده.30
y3 y
3 1
xy 8 xy 2
)8 )3 )1 )1
2 xy 8 xy
: مساوی است به25 256 2 16 4 افاده.30
4 6 3
10 8 )8 10 8 )3 10 4 )1 46666 )1
4 1
2
2
1 1
1 )8 6 )3 )1 )1
2 4
2 4
x 3 y 3 x 2 z 3
: مساوی است به 5 4 نتیجه.30
8 y x
2 2 4
8 x17 8y7 z6 8 x 34 8 x 71
6 18 )8 9 )3 )1 5 4 )1
z y x z 12 y 36 z x
: کدام یکی از جوابات درست است، باشدz 2 وy 3
2
، x 2 3 اگر.86
3
x y z )8 y z x )3 z y x )1 x z y )1
4
4 1
3
0
: مساوی است به5 x 3x x 87 افاده.81
4
2
5x 4 )8 5x 4 )3 5x 3 )1 )1
46
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
3 1
.80افاده
64 n 32 n
n 1 1 1
)8 )3 )1 )1
2 1
n
2 n
n
2n 2 1
n
9 x 1 3 4
x 1مساوی میشود به: .80اگر 3 x aباشد ،پس قیمت
3 3 2
4 3100 )8 2 3101 )3 6101 )1 3 200 )1
x 2 n 3 x n 5
مساویست به: .01افاده
x 3n 1 x n 2
x 32 n )8 x 2 n 3 )3 x 3 n )1 x n 3 )1
2 x n 1 2
x 3 n
.01افاده
x
مساوی است به:
x 2 n 1 n 2
4 x 33n )8 4 x 2 2 n )3 4 x 4 3 n )1 4 x 2 n2 )1
بخش جذرها
47
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
3
27
مساوی است به : .00کسر
4
81
1 4 3
1 )8 )3 )1 )1
2 3 4
3
64
عبارت است از : .00حاصل جذر
4
625
4 5 4 3
)8 )3 )1 )1
3 4 5 4
3
27
مساوی است به :
3
.04جذر
9
3 )8 3 )3 10 )1 0 )1
27 12
مساوی میشود به : .00عـــدد
3
8 )8 3 )3 1 )1 1 )1
432 507
مـــساویست به : .06عدد
3
03 )8 30 )3 01 )1 10 )1
32 18
عبارت است از : .01حاصل جـذر
8
1 1
1 )8 3 )3 )1 )1
3 2
1
مساوی است به : .03عدد
2 3
3 2 )8 ( 2 3 ) )3 2 3 )1 2 3 )1
48
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
3 2
عبارت اسـت از : .08حاصل جذر
2 3
- 1 )8 1 )3 - 1 )1 1 )1
3
مساوی است به : .00جذر عدد 64
1 )8 8 )3 0 )1 4 )1
6 5
مساوی است به: .00افاده جذری x 20
4 3
x 4 )8 x 3 )3 x )1 x )1
2 2 2
مساوی است به: .04عدد
2
8
4 4 4 )8 8 )3 1 )1 1 )1
3
12 2
) (2 x 3 y 5 zمساوی به یکی از مقادیر زیر میباشد: 1 .00فــادهٌ
1 1
5 (30 xyz ) 3 )8 )3 )2 4
(30 xyz ) 2 )1
3 4 3
) 2 (30 xyz ) (30 xyz
49
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
0
55 53
مساوی میشود به: 3 .00عدد
8
25
2 1 1
1 )8 )3 )1 )1
2 2 2
مساوی میشود به: 3
.00عدد 0.1 3 0.01 3 1000
1666 )8 1 )3 16 )1 166 )1
مساوی است به: .00عدد 0.25 0.09 3 0.001
06 )8 6.60 )3 6.0 )1 0 )1
x 7 z 11 y 5
مساوی است به: 5 .00افاده جذری
x 3 z 9 y 5
xyz 4 )8 x 2 y 2 z 6 )3 xyz 2 )1 (xyz 2 ) 2 )1
a12 b13 c14
مساوی است به: 1
.46نتیجه افاده a 2 b 2 c 2 3 3 3
a b c
10 11 12
a b c
1
)8 abc )3 6 )1 1 )1
abc
9 6
9
عبارت است از: 3
27 x 6 6 4
.41قیمت عددی x 8
5
x6
مساوی است به: .43افاده
x
1 1
)8
5
)3 5
x )1 5
x2 )1
5 2
x x
1
x 3
2
مساوی است به: 2
.48افاده x
x
1
x )8 )3 1 )1 1 )1
x
50
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
x y
مساوی است به: .40اگر x, yکمیت های مثبت باشد ،درینصورت افاده
y x
1 y x
)8 xy )3 )1 )1
xy x y
4 3
مساوی است به: .01نتیجه افاده 2 2 24 23 2 2...
23 12 4 5
512 )8 256 )3 8 )1 4 )1
3
مساوی است به: .01افاده 2 53 2 53 2 5......
9 6 5 5
2 )8 2 )3 10 )1 20 )1
56 56 56 ......
مساوی است به: .03افاده جذری
20 20 20 .....
8 )8 3 )3 1 )1 1 )1
51
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
52
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
الجبر حروفی
حدالجبری :عبارت از حاصل ضرب یک عدد با یک یا چند حرف است .مانند 3x 2 y 2 z :
حدود مشابه دارای عوامل حروفی یکسان اند ،اما حدود غیر مشابه دارای عوامل حروفی یکسان نیستند.
درجه حدود :درجه هر حد به دو شکل دریافت میشود:
درجه عمومی :عبارت از مجموع توانهای عوامل حروفی یک حد است.
درجه اختصاصی :عبارت از مجموعه درجههای حروف مشخص میباشد.
مثال؛ درجه عمومی حد 3x 2 y 2مساوی است به 4و حد 3x 2 y 2نظر به xدرجه 2است.
جمع و تفریق حدود الجبری:
این عملیه فقط باالی حدود مشابه امکان پذیر است.
مثال :جمع کنید.
)1 x 2 z 3x 2 z 8 x 2 z 4 x 2 z
)2 x 3 x 3 5 x 3 2 x 3
ضرب و تقسیم حدود الجبری:
برای اجرای اِن عملیه نخست عالمات را ضرب و تقسیم نموده ،سپس ضرایب را ضرب و یا تقسیم مینمائیم و در اخیر عوامل حروفی
را با استفاده از قوانین طاقت ضرب یا تقسیم میکنیم.
افاده های الجبری :عبارت از جمله الجبری است که از مجموع الجبره یک یا بیشتر از یک حد بوجود آمده باشد.
مونوم :عبارت از افاده تام الجبری است که دارای یک حد باشد.
پولینوم :عبارت از افاده تام الجبری است که دارای دو یا بیش از دو حد داشته باشد.
ملتی نوم :عبارت از پولینومی است که توان بعضی از عوامل ضربی آن کسری باشد.
یادداشت :تمام مولتینومها پولینوم هستند ،اما تمام پولینومها ملتینوم نیستند. /
1
مونوم ، 3xyz 5 پولینوم ، 3xyz 5 2 x 3 ملتینوم 3xyz 3xy 4 y
5 2
3
53
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
درجه پولینوم :به صورت اختصاصی عبارت از بزرگترین توان حرف یا حروف مشخص در یک پولینوم است .اما به صورت
عمومی عبارت از توان حدی است که در پولینوم بلندترین مجموعهی توانها را دارا باشد.
برای کامل کردن یک پولینوم ناقص متحول مورد نظر را با عالمه مثبت ،ضرب در عدد صفر به توان خواسته شده داخل پولینوم
مینویسیم.
جمع و تفریق پولینومها :برای جمع یا تفریق نمودن دو پولینوم از هم نخست عالمهی مثبت و یا منفی مقابل قوس پولینوم دوم
را با پولینوم دوم ضرب نموده ،سپس حدود مشابه را نظر به عالمههای آنها با هم جمع و یا تفریق میکنیم.
x 4 xyz 3xy 7
( x 4 xyz 3xy 7) (2 x 4 3xyz 3xy 8) 2 x 4 3xyz 3xy 8
3x 4 4 xyz 1
(3xy 3a) (4 xy 3a) 3xy 3a 4 xy 3a xy
( x y z ) (2 x 2 y 2 z ) ( x y z ) x y z 2 x 2 y 2 z x y z 0
54
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
عملیه ضرب پولینوم ها :ضرب پولینومهای الجبری را درسه حالت ضرب (مونوم در مونوم ,مونوم در پولینوم و پولینوم در
پولینوم) مورد مطالعه قرار میدهیم.
ضرب مونوم در مونوم :برای ضرب کردن مونوم در مونوم ابتدا عالمهها ،بعدا ضرایب و سپس متحولها یا حروف را با هم
ضرب میکنیم.
) ( xy )(3x 2 y) 3x 3 y 2
(2ab)(2ab)(3x) 12a 2 b 2 x
ضرب مونوم در پولینوم :برای اجرای این عملیه ابتدا عالمهها و ضریبها ضرب شده ،سپس متحولها یا حروف مونوم را
ضرب در تمام حدود پولینوم میکنیم.
ضرب پولینوم در پولینوم :برای ضرب یک پولینوم در پولینوم تمام پولینوم قوس اول را به ترتیب ضرب هر یک از حدود
پولینوم دوم نموده و بالخره در صورت مشابه بودن حدود ,حدود را با هم جمع و یا تفریق میکنیم.
(a b c)(2 x 2 y) 2ax 2ay 2bx 2by 2cx 2cy
( x y )( x y ) x x x y x y y y ( x ) 2 ( y ) 2 x y
عملیه تقسیم پولینومها :برای انجام عملیه تقسیم پولینوم ها سه نکته ذیل را در نظر میگیریم:
تقسیم مونوم در مونوم :ابتدا عالیم را تقسیم نموده ،سپس ضرایب را و در اخیر متحولها را تقسیم مینمائیم.
𝑦 −36𝑥 2 𝑦 3 −4.9. 𝑥. 𝑥. 𝑦. 𝑦.
= = −4𝑥 −1 𝑦 2
𝑦 9𝑥 3 𝑦 9. 𝑥. 𝑥. 𝑥.
تقسیم پولینوم بر مونوم :برای اجرای این عملیه حدود پولینوم را به صورت جدا جدا باالی مونوم مورد نظر تقسیم
مینمائیم.
𝑥 4 + 5𝑥 2 − 7𝑥 2 𝑥 4 5𝑥 2 7𝑥 2
2
= 2 + 2 − 2 = 𝑥2 + 5 − 7 = 𝑥2 − 2
𝑥 𝑥 𝑥 𝑥
تقسیم پولینوم در پولینوم :برای تقسیم پولینوم در پولینوم اوال پولینوم مقسوم علیه را به شکل نزولی مرتب ساخته و در
صورت ناقص بودن کامل میسازیم .سپس اولین حد مقسوم را باالی اولین حد مقسوم علیه تقسیم نموده ،در نتیجه آن را در
مخرج مینویسیم که این نتیجه در مقسوم علیه ضرب شده تحت پولینوم مقسوم نوشته شده و بعدا تفریق میگردد ،این عملیه تا
زمانی ادامه دارد که درجه مقسوم کوچکتر از مقسوم علیه گردد.
55
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
56
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
57
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
58
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
14a 2 )8 14a 2 )3 12a 2 )1 12a 2 )1
.10قیمت افادهٌ الجبری ? 5ab b 7ab 12b مــساوی است به :
2 2
20ab b 2 )8 5ab b 2 )3 12ab 14b 2 )1 12ab 13b 2 )1
.14حاصل تفریق افاده الجبری 5x 7 y 3x 2 y مساوی است به:
2 x 5 y )8 2 x 5 y )3 5x 5 y )1 2 x y )1
.10حاصل تفریق 2 x 1 2 x 1مساوی است به :
8 )8 3 )3 - 1 )1 1 )1
.36افاده 5ab 4.5ab 2a 1.5a مساوی است به:
1 1 1
a(a b) )8 a(1 b) )3 a b )1 2b )1
2 2 2
59
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
p1 p2 x )3 p1 p2 2 )1
p1 p2 x )8 p1 p2 2 )1
2 A B ? . باشدB 8a 2 4b 2 ab وA a 2 8ab 5b 2 درصورتیکه.38
9a 2 12ab 4b 2 )3 10a 2 17ab 6b 2 )1
5a 2 ab )8 5a 2 2ab b 2 )1
: مساویست بهB 2 x 2 x 7, A x 6 x 4 x 5 حاصل جمـــع پولینومهای.30
3 4 3
x 4 8 x 3 2 x 2 2 )3 x 4 8 x 3 2 x 2 )1
x 4 8 x 3 2 )8 x 4 8 x 3 2 x 2 )1
. را دریابید3 A 2B قیمت، باشدB 3x y c وA 2 x y c هرگاه.30
y 5x 5c )8 5(c y) )3 x y 5c )1 3 x y c )1
x 3 )8 x 3 )3 x 3 2 x 3 )1 x 3 4 y )1
: عبارت است ازM 2 N قیمت، باشدN 1 x y 2 وM x 2 y 1 هرگاه.30
2
5 4 y )8 2 x 3 y )3 y 5 x )1 4 y 5 )1
تفریق نماییم حاصل تفریقQ x 3x y 3xy y را از پولینومP x 3x y 3xy y اگرپولینوم.86
3 2 2 3 3 2 2 3
: مساویست بهx y x xy y حاصل ضرب.80
2 2
x y )8
2 2
x y )3
2 2
x y )1
3 3
x 3 y 3 )1
: عبارت است از3x 1 9 x 3x 1 نتیجه حاصل ضرب افاده های.80
2
27 x 2 )8
3
27 x 8 )3
3
27 x 1 )1 3
27 x 3 1 )1
60
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
3 2 2 3
: مساوی است بهa b a a b ab b ٌ افاده.80
a b )8
3 3
a b )3
4 4
a b )1
3 3
a b 4 )1
4
: عــبارت است ازx x x 1 x 1 حاصل عبارت.84
3 2
x 4 1 )8 x 4 1 )3 x 4 1 )1 (1 x 4 ) )1
: عــبارت است ازt 3 t 3t 9 حاصل ضرب فاکتورهای.80
2
t 27 )8
3
t 27 )3
3
t 9 )1
3
t 3 9 )1
1 1 1 1
: مساوی است به x y x y ضرب فــاکتور های.06
3 4 3 4
1 2 1 2 1 2 1 2 1 2 1 2 1 2 1 2
x y )8 x y )1 x y )3 x y )1
18 15 18 16 9 16 2 16
: مساویست بهx 2 2 x x 2 2 x ٌ افاده.01
2 2
x 4 x )8
4
x 4 )3
4
x 4 )1
4
4 x 4 )1
:( مساوی می شود به4 y 2 xy x )(2 y x) افاده.01
2 2
8 x 2 y 3 )8 8x 3 y 3 )3 8 y 3 x 3 )1 8 y 3 x 3 )1
: مساویست بهa b a ab b ٌ افاده.03
2 2
a b )8
3 2
a b )3
2 3
a b )1
3 3
a b 3 )1
3
6c 3 4c 2 d 2 cd 3 )3 5c 2 6c 2 d cd 2 )1
5c 2 6cd 3 c 2 d 2 )8 6c 3 5c 2 d cd 2 )1
: مساوی است بهa b c a b c افاده.00
c 2 (a b) 2 )3 c 2 (a b) 2 )1
(a b) 2 c 2 )8 a 2 (c b) 2 )1
: مـــساویست بهa b c وa b c حاصل ضرب پولینوم های.00
a 2 b 2 c 2 2ab )3 a 2 b 2 c 2 2ab )1
a 2 b 2 c 2 2ab )8 a 2 b 2 c 2 2ab )1
: عبارت اسـت ازB x 2 xy y با پولینومA x 2 xy y ضرب پولینوم.00
2 2 2 2
x 4 2 x 2 y 2 y 4 )3 x 4 y 4 )1
x 4 y 4 )8 x 4 2 x 2 y 2 y 4 )1
: مساوی می شود بهP2 2 x b وP1 4 x 2bx b حاصل ضرب پولینوم های.04
2 2
8x 3 4b 3 )8 4 x 3 2b 3 )3 8x 3 b 3 )1 8 x 3 b 3 )1
: مساویست بهx 3 3x 2 y 3xy 2 y 3 x y حاصل تقسیم.00 2
x y )8 x y )3 x 2 y 2 )1 x 2 y 2 )1
x 3 3x 2 y 3xy 2 y 3
: مـــساویست به ٌ حاصل تقسیم افاده.06
x y
61
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
3x 2 18x 36 )8 3x 2 18x 36 )1 3x 2 18x 36 )3 3x 2 18x 36 )1
.01خارج قسمت عمــلیه تقسیم پولینوم P3 ( x) x 3 x 2 2 x 2باالی دوحدهٌ x 1مـساویست به:
2 x 2 1 )8 2 x 2 1 )3 x 2 2 )1 x 2 2 )1
.03اگر پولینوم P x 2 3x 2باالی باینوم Q x 2تقسیم شود حاصل میشود که:
3 x )8 1 x )3 x 1 )1 x 3 )1
.08در تقسیم پولینوم 2 x 3x 4 x 6باالی x 2باقی مانده عـــبارت است از :
3 2
62
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
مســـــــــــاوات :به صورت عموم در علم ریاضیات دو نوع مساوات موجود میباشد که عبارت از مطابقتها و
معادالت میباشند.
مطابقتها یا عینیتها :مطابقتها یا عینیتها نوعی از مساوات هســـــتند که برای تمام قیمتهای مجهول دو طرف آن با هم
مساوی میگردد و یا به عبارت دیگر مطابقتها به مساواتی گفته میشوند که اطراف آن به قیمتهای دلخواه صدق نماید .طوری که
از قبل میدانیم تمام قوانین طاقت یا توان در حالت ضرب و یا تقســیم می باشد ،بنأ میتوان مطابقتها را قوانین توان در حالت جمع
و تفریق نیز نامید و عالمه مطابقت (≡) است .مانند مطابقت ذیل:
(a b) 2 a 2 2ab b 2
فرق بین مطابقتهاو معادالت
فرق مطابقتها و معادالت در این است که مطابقتها به قیمت دلخواه اطراف مساوات را صدق میکند اما معادالت به قیمت
مخصوص خود اطراف مساوات را مساوی میسازد.
هدف از مطالعه مطابقتها انکشاف افادههای تواندار در حالت جمع و تفریق میباشد ،هدف از مطالعه معادالت دریافت قیمت مجهول
در معادله میباشد.
مطابقت (a b) 2 a 2 2ab b 2به تمام قیمتهای متحول صدق می کند ولی معادله x 5 2تنها به قیمت 3
x 3صدق میکند.
63
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
مثلث پاسکال
بلز پاسکال عالم (ریاضیات و فزیک) فرانسوی برای دریافت ضرایب حدود انکشاف دریافت شکل باینوم های )ɑ±b(nضرایب را به
شکل یک مثلث ترتیب داده که هر سطر آن با عدد یک شروع و به عدد یک ختم میگردد و سایر جمالت این مثلث در هر سطر از
حاصل جمع جمالت طرفین آن از سطر ماقبل بدست میآید .این مثلث به دو شکل متساوی االضالع و قایم الزاویه ترتیب شده است.
مثلث متساوی االضالع:
1(a+b)0
1 1(a+b)1
1 2 1(a+b)2
1 3 3 1(a+b)3
1 4 6 4 1(a+b)4
1 5 10 10 5 1(a+b)5
1 6 15 20 15 6 1(a+b)6
17 21 35 35 21 7 1(a+b)7
1 8 28 56 70 56 28 8 1(a+b)8
1 9 36 84 126 126 84 36 9 1(a+b)9
مثلث قایم الزاویه پاسکال:
1(a+b)0
1 1(a+b)1
1 2 1(a+b)2
1 3 3 1(a+b)3
1 4 6 4 1(a+b)4
1 5 10 10 5 1(a+b)5
1 6 15 20 15 6 1(a+b)6
1 7 21 35 35 21 7 1(a+b)7
1 8 28 56 70 56 28 8 1(a+b)8
64
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
فکتوریل(!)
کوتاه ترین طریقه نشان دادن ضرب اعداد مسلسل طبیعی را به نام فکتوریل مسمی کرده اند .از فکتوریل برای تعین ضرایب حدود
انکشاف یافته و همچنان برای دریافت حد خواسته شده در انکشاف باینوم (a±b)nاستفاده میگردد و عالمه فکتوریل (!) است.
به صورت عموم اگر nیک عدد طبیعی باشد nفکتوریل را قرار ذیل مینویسیم.
)n! = n(n-1)(n-2)(n-3) … (3)(2)(1
3
1 2 2
(𝑎 + 𝑏)2 = + 𝑎 + 𝑎2−1 𝑏1 + 𝑏2 = 𝑎2 + 2ab + 𝑏2
!0 !1
اعداد ترکیبی :به اعداد گفته میشود که دارای شکل )𝑟𝑛(𝐶 باشد.
خواص ترکیبها:
𝑐(aa) = 1
𝑐(0a) = 1
a
c(a−1)=a
𝑐(𝑎1) = 𝑎
اعداد ترکیبی ذیل را ساده سازید با استفاده ار رابطه ذیل در صورتی که n<nباشد.
65
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
𝑛 !𝑛
= ) (𝐶
𝑟 !)𝑟 𝑟! (𝑛 −
8 !8 8 ∙ 7 ∙ 6 ∙ 5 ∙ 4 ∙ 3 ∙ 2! 8 ∙ 7 ∙ 6 ∙ 5 ∙ 4 ∙ 3 3360
= ) (𝐶 = = = = 3360
6 !)6(8 − 6 !6 ∙ 2 1 1
دریافت حد خواسته شده :ما میتوانیم با استفاده از اعداد ترکیبی حد خواسته شده در بینوم شکل )ɑ±b(nرا میتوان توسط
فورمول ذیل بدست آورد.
𝑛 !𝑛
= 𝑟𝑏 𝑟𝐶 ( ) 𝑎𝑛− 𝑟𝑏 𝑟𝑎𝑛− − 1 = rحدخواسته شده >=
𝑟 !)𝑟 𝑟! (𝑛 −
در این ترکیب n ،توان عمومی بینوم n ،حد خواسته شده به اندازه یک کمتر از (ɑو )bمتحولها در بینوم است.
یادداشت :برای دریافت حد خواسته شده )ɑ-b(nهرگاه حد خواسته شده جفت باشد عالمه آن منفی (ـ) و در صورتی که /
حد خواسته شده تاق باشد عالمه آن مثبت ( )+در نظر گرفته میشود.
تبصـــــره :هرگاه مجموع ضرایب حدود انکشاف یافته داده شده باشد ،میتوان توان کلی مطابقت )ɑ+b(nرا با استفاده از رابطه
ذیل دریافت نمود.
مجموع ضرایب حدود انکشاف یافته = 2n
مجموع ضرایب حدود انکشاف یافته 8است توان مطابقت آن را دریابید. 3
مجموع ضرایب حدود انکشاف یافته = 2n
2n = 8
2n = 23 >= => n=3 (a+b)3
66
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
مجموع ضرایب حدود انکشاف یافته 32است توان مطابقت )ɑ+b(nرا دریابید. 3
مجموع ضرایب حدود انکشاف یافته = 2n
2n = 32
fسواالت
!8!−7
را دریابید؟ (ج)14 قیمت
!2.6!+9.5
8
قیمت ترکیب }) {(4را دریافت کنید؟ (ج )28
2
20 )(93)−(43
) را دریافت کنید؟ (ج قیمت ترکیب
21 )(93
67
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
یادداشت :درنظر داشته باشید که در انکشاف بینوم an-bnدرصورتی که nعدد جفت باشد ،میتوان عالمه بین قوس اول /
رامثبت و عالمههای بین قوس دوم را به طور متناوب (+و)-نوشته یعنی:
𝑎𝑛 − 𝑏𝑛 = (𝑎 + 𝑏)(𝑎𝑛−1 − 𝑎𝑛−2 𝑏 + 𝑎𝑛−3 𝑏2 − 𝑎𝑛−4 𝑏3 + 𝑎𝑛−5 𝑏4 − ⋯ − 𝑏𝑛−1
68
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
ب) درحالت n( an+bnعدد جفت) :با استفاده از مطابقتهای a2 +b2میتوان برای تمام ( (nاعداد جفت رابطه ذیل رانوشت:
𝑛 𝑛 𝑛 𝑛 𝑛 𝑛
] 𝑏𝑛 + 𝑏𝑛 = (𝑎 + 𝑏) [𝑎 2 + 𝑏 2 + √2(𝑎𝑏) 2 ] [𝑎 2 + 𝑏 2 − √2(𝑎𝑏) 2
69
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
خواص عینیتها
طوری که از قبل میدانیم عینیت نوعی از مساوات می باشد و به صورت عموم یک مطابقت دارای خواص ذیل است:
)1تعداد حدود یک طرف مساوات مساوی به تعداد حدود طرف دیگر مساوات میباشد.
)2ضرایب حدود مشابه دو طرف مساوات باهم مساوی است.
)3اگر افادههای یک طرف مساوات هوموجن باشد ،افادههای طرف دیگر آن نیز هموجن می باشند .با استفاده از این خواص
مطابقتها میتوان مسائل ذیل را حل نمود.
یادداشت :افادههای هموجن (متجانس) به افادههای گفته میشود که مجموع توانهای شان با هم مساوی باشد. /
هر گاه حاصل ضرب قوس های ) (𝑥 + 𝑎)(𝑥 + 1مساوی به 𝑥 2 + 8𝑥 + 9گردد قیمت ( )aرا دریابید. 3
(𝑥 − 1)(𝑥 + 𝑎) = 𝑥 2 + 8𝑥 + 9
𝑥 2 + 𝑎𝑥 − 𝑥 − 𝑎 ≡ 𝑥 2 + 8𝑥 + 9
𝑥 2 + (𝑎 − 1)𝑥 − 𝑎 ≡ 𝑥 2 + 8𝑥 − 9
𝑎−1=8 − 𝑎 = −9
𝑎 =8−1 𝑎=9
𝑎=9
70
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
𝑏𝑎𝑎 → 2 → 𝑏 = 2
)(𝑎 + 𝑏)2 = (𝑎 − 2)(𝑏 + 2
تجزیه نوع چهارم (تجزیه گروپ بندی حدود)
در صورتی که بین تمام حروف یک پولینوم عامل مشترک موجود باشد و امکان موجودیت حدود مشترک بین حدود پولینوم به
شکل گروپها موجود باشد ،میتوان به اساس تجزیه گروپ بندی جدول عمل نمود ،به شرط آن که در اخیر یک عامل مشترک بین
حدود پولینومها دریافت شده بتواند یعنی:
?= 𝑦𝑏 𝑎𝑥 + 𝑎𝑦 + 𝑏𝑥 −
)𝑏 𝑎(𝑥 + 𝑦) − 𝑏(𝑥 + 𝑦) =≫ (𝑥 + 𝑦)(𝑎 −
تجزیه نوع پنجم ( تجزیه ترینومهای شکل (𝑝 𝑥 2 + 𝑠𝑥 +
برای تجزیه نمودن شکل ترینوم 𝑝 𝑥 2 + 𝑠𝑥 +به دو قوس ،حد سوم ( )pرا طوری به دو عدد مانند mو nتجزیه مینمایم
که حاصل ضرب آنها m n pشود .برای تعیین اشاره mو nدو حالت ذیل مد نظر گرفته میشود.
الف) هرگاه pیک عدد مثبت باشد nو mهم اشاره بوده که عالمه آن نظر به حد وسط sتعین میگردد یعنی:
x 2 sumx product x 2 sumx product
71
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
ب) هرگاه pیک عدد منفی باشد mو nمختلف االشاره بوده که عالمه عدد بزرگ نظر به حد وسط sتعین میگردد .یعنی
m nفرض گردد.
x 2 sumx product x 2 sumx product
72
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
2 y 2 3y 9
(3) (6) 18
(2) (9) 18
(3) (6) 3
)2 y 2 6 y 3 y 9 2 y ( y 3) 3( y 3) ( y 3)(2 y 3
تجزیه نوع هفتم
هرگاه تراینوم به شکل ax 2 bx cقرار داشته باشد و به هیچ طریقه از تجزیههای قبلی قابل تجزیه نباشد ،میتوان آنها را از
طریق تجزیه نوع هفتم که به دو طریقه ذیل حل میگردد ،تجزیه نمود.
طریقه تکمیل مربع :در این نوع تجزیه اول ضریب حد اول را a 1ساخته ،بعدا ضریب حد وسط bرا نصــــف میکنیم،
عدد نصف شده را مربع ساخته و این عدد را با ترینوم یکبار جمع و یکبار تفریق مینمائیم که سه حد اول شکل ترینوم مربع
کامل را بخود بگیرد ،بالخره تمام افاده مذکور را به شکل تفاضل مربعات در آورده و به دو قوس مزدوج تجزیه مینمائیم.
تجزیه به طریقه فورمول محمد بن موسی خوارزمی :برای تجزیه ترینوم های ax 2 bx cدانشمند ،ریاضی
دان و اختر شناس جهان اسالم ابوجعفر محمد بن موسی خوارزمی فورمول ذیل را ارائه داشت که از آن نه تنها در تجزیه ،بلکه
برای حل معادالت یک مجهوله درجه دوم نیز استفاده میکنند.
𝑐𝑎−𝑏 ± √𝑏2 − 4
=𝑥
𝑎2
73
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
fسواالت
افاده 14x3y2 – 21x3y3 + 7x2y3را تجزیه کنید؟
افاده 4x2 – 9y2را تجزیه کنید؟
3
افاده √𝑥 − 3√yرا تجزیه کنید؟
ترینوم m2 – 12m + 36را تجزیه نمایید؟
افاده 4x2 + 12xy + 9y2 -8x – 12yرا تجزیه نمایید؟
ترینوم x2 + 4x + 3را تجزیه نمایید؟
افاده 22x + 2x+2 + 3را تجزیه نمایید؟
افاده 9x – 12.3x + 36را تجزیه نمایید؟
74
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
m 0 )8 m 1 )3 m 2 )1 m 3 )1
a 4 )8 a 4 )3 a 3 )1 a 3 )1
a 2 a 1 a 1 a 2
)8 )3 )1 )1
b 1 b 2 b 2 b 1
: عبارتندازb وa قیمت های تام وثابتx a x b x 2 x 63 درمطابقت.0
2
a 6 a 7 a 8 a 9
)8 )3 )1 )1
b 8 b 9 b 6 b 7
a 3 a 3 a 3 a 4
)8 )3 )1 )1
b 4 b 4 b 4 b 3
a 2 a 2 a 1 a 1
)8 )3 )1 )1
b 2 b 1 b 1 b 2
a 1 a 1 a 1 a 1
)8 )3 )1 )1
b 1 b 1 b 1 b 1
m 6 m 5 m 9 m 9
n 15 )8 n 12 )3 n 10 )1 n 20 )1
p 3 p 2 p 5 p 1
75
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
.11هرگاه افادهٌ 4 x 1انکشاف داده شود .حد دوم آن عبارت است از :
2
76
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
3
1 1
: مساوی است به x y انکشاف مــطابقت.11
2 2
1 3 3 2 3 1 3 1 3 3 2 3 1
x x y y )3 x x y xy 2 y 3 )1
8 4 4 27 8 8 8 8
1 3 3 2 3 1 3 1 3 3 2 3 2 1 3
x x y y )8 x x y xy y )1
8 4 4 27 8 4 4 27
(2 xy m) 2 )8 (2 xy m) 2 )3 (4 xy m) 2 )1 (4 xy m) 2 )1
( x 2 y) 2 )8 (2 x y) 2 )3 (2 x y) 2 )1 (2 x y) 2 )1
1 x x2
: مساویست به ٌ قیمت افاده.10
4 y y2
2 2 2 2
x x 1 x x 1
1 )8 1 )3 )1 )1
2y 2y 2 y y 2
(3x 2 y) 2 )8 (2 x 3 y) 2 )3 (3x 2 y) 2 )1 ( 2 x 3 y ) 2 )1
1 2
: بشکل طاقت مــساویست به x 2 xy 9 y 2 ٌ افاده.10
9
2 2 2 2
1 1 1 1
x 2 y )8 x 3 y )3 x 2 y )1 x 3 y )1
3 2 2 3
x 3 y 3 )8 x 3 y 3 )3 ( x y) 3 )1 ( x y ) 3 )1
(1 y) 2 )8 (1 y) 3 )3 ( y 1) 2 )1 ( y 1) 3 )1
( y 2 2 y 2)( y 2 2 y 2) )3 ( y 2 2 y 2)( y 2 2 y 2) )1
( y 2 2 y 2)( y 2 2 y 2) )8 ( y 2 2 y 2)( y 2 2 y 2) )1
1
: عبارت است ازa قیمت، باشدa 2 5 هرگاه.31
a
8 )8 4 )3 16 )1 0 )1
77
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
1 1
x 2 مساوی است به: 2
.31اگر x 5باشد.
x x
36 )8 13 )3 16 )1 10 )1
1 1
x 3 مساوی است به: 3
.38اگر x 3باشد،افاده
x x
18 )8 11 )3 16 )1 14 )1
1 1
x 3 برحسب aمساوی است به: 3
.30هرگاه x aباشد،
x x
a 3 5a )8 a 3 5a )3 a 3 3a )1 a 3 3a )1
1 1
x 6 مساوی است به: 6
.30اگر x 3باشد،
x x
801 )8 316 )3 311 )1 366 )1
دریابید.
166 )8 46 )3 116 )1 00 )1
78
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
1
: مساوی میشود به y 2 ٌ افاده.80
4
(1 2 y ) 2 (1 2 y ) 2 (1 2 y )(1 2 y )
)8 )3 )1 (1 2 y)(1 2 y) )1
4 4 4
1
: بصورت تجزیه شده عبارت است از 4 y 2 ٌ افاده.80
9
2 2 2
1 1 1 1 1
2 y 2 y )8 y )3 2 y )1 2 y )1
3 3 3 3 3
(1 xy 2 )(1 x 2 y 2 ) )3 (1 xy 2 )(1 xy 2 ) )1
(1 xy )(1 xy ) )8 (1 x 2 y 2 )(1 xy 2 ) )1
( x 4 xy ) 2 )8 x 2 4 xy )3 4 xy x 2 )1 x 2 4 xy 4 y 2 )1
2 y x 2 y )8 x 2 y x 2 y )3 x x 2 y )1 x y x 2 y )1
: عبارت است ازx 4 81y تجزیه.03
2
2
x 4 9 y x 4 9 y )3 x 4 3 y x 4 3 y )1
x 4 9 y x 4 9 y )8 x 4 9 y x 4 3 y )1
: مساوی است بهx y 25 ٌ تجزیه افــاده.08
2
x y 5x y 5 )3 x y 5x y 5 )1
x y 5x y 5 )8 x y 5x y 5 )1
79
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
x y x y 4 )3 x y x y 4 )1
x y x y 8 )8 x y x y 4 )1
2 2
a b a b
: مساوی است به افاده.00
b a b a
2a
)8 2ab )3 - 8 )1 1 )1
b
x y x 2 xy y 2 )3 x y x 2 xy y 2 )1
x y x 2 xy y 2 )8 x y x 2 xy y 2 )1
: بصورت تجــــزیه عبارت است ازx 8y افاده.06
3 3
x 2 y y 3 )8 6 x 2 y y 3 )3 6 x 2 y 2 y 3 )1 x 2 y 2y 3 )1
1 3 1 3 1 1
: پس فاکتور دومــی آن عبارت است از،باشد x y یک فاکتور x y اگر.08
64 216 4 6
80
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
1 2 1 1 1 2 1 1 2
x xy y 2 )3 x xy y )1
16 24 36 16 24 36
1 2 1 1 2 1 2 1 1 2
x xy y )8 x xy y )1
16 24 36 16 24 36
( x 4 y)( x 2 y) )3 x 8 y ( x 8 y) )1
x 4 y ( x 4 y) )8 x 4 y ( x 4 y) )1
: بشــکل تجزیه شده مســـاویست بهa 2 16ab 64b 2 ٌ افاده.00
a 8ba 8b )3 a 8ba 8b )1
8a b8a b )8 a 8ba 8b )1
: مساوی است به4 x 32 x 2 تجزیه افاده.04
2
( 2 x 2)( 2 x 2) )3 ( 2 x 2)( 2 x 2) )1
2x 2 2x 2 )8 2x 2 2x 2 )1
: بشکل تجزیه شده مساویست بهx 2 2 x 3 ٌ افاده.00
x 1x 3 )3 x 1x 3 )1
x 1x 3 )8 x 1x 3 )1
: عبارت است ازx 2 4 x 12 شکل تجزیه شده افاده.06
x 2( x 6) )3 x 3( x 4) )1
( x 2)( x 6) )8 x 3( x 4) )1
: بعد تجزیه عبارت است ازP 2 1 P 1 افاده.01
6 6
P 12P 13 )3
P 1 P 1 )1
2 3
P 12P 13 )8
P 1 P 1 )1
2 3
: عبارت است ازa 2 3 a 1 تجزیه افاده.01
2 2
a 12a 1 )3
a 1 a 1 )1
2
a 3 2 a 1 )8
a 3 a 1 )1
2
81
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
x 1x
2 )3 x 1x
2 )1
x 1x 2 )8 x 1x 2 )1
3 p 5(2 p 6) )3 3 p 5(2 p 6) )1
6 p 10( p 3) )8 6 p 3( p 10) )1
82
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
P 3P 3P 2 5 )8 P 2
9 P 2 5 )1
:عوامل ضربی آن عبارت است از. تجزیه شود16 6 x x 2 هرگاه افاده.43
2 xx 8 )3 x 2x 8 )1
2 xx 8 )8 x 2x 8 )1
: بشکل تجزیه شده عبارت است از2 x 3 14 x 2 24 x افاده.48
2 xx 3x 4 )3 2 xx 3x 4 )1
2 xx 3x 4 )8 2 xx 3x 4 )1
:نتیجه آن عبارت است از، تجزیه شودx 2 p1 2 x p1 8x هرگاه افاده.40
x 2 x p 4 x p 2 )3
x x p 4 x p 2 )1
xx 2p
4x 2 )8 xx p
4x p
2 )1
: نتیجه آن عبارت است از، تجزیه گردد3a 2e2 7a e2 2a 2 درصورتیکه افاده.40
a 2 (3a e 1)(a e 2) )3 a 2 (3a e 1)(a e 2) )1
a 2 (a e 1)(3a e 2) )8 a 2 (a e 1)(3a e 2) )1
x 2 y x 2 y 1 )3 x 2 y x 2 y 1 )1
x 2 y x 2 y 1 )8 x 2 y x 2 y 1 )1
: بعد از تجزیه عبارت است ازx 3 x 2 x 1 یکی از عوامل ضربی افاده.01
x 2 1 )8 x 3 1 )3 x 1 )1 x )1
83
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
m na 2 b 3 )3 m na 2 b 3 )1
m 2 n 3 a 2 b 3 )8 m 2 n 3 a 2 b 3 )1
: بشکل تجزیه شده مساوی میشود بــهax by bx ay cy cx ٌ افاده.03
x y a b c )3 x y a b c )1
x y a b c )8 x y a b c )1
: عبارت است ازx x y xy y x شکل تجزیه شده افاده.08
3 3 2 3
1 y x 3 xy )3 1 y x 3 y )1
1 y x 3 xy 2 )8 1 y x 3 xy 2 )1
: بعد از تجزیه طور ذیل استa 2 b 2 4 2ab یکی از قوس های افاده.00
a b 4 )8 a b 4 )3 a b 4 )1 a b 2 )1
x 2
z 2 x 2 y 2 z 2 )3 x
2
z 2 x 2 y 2 z 2 )1
x 2
z2 x 2
y2 z2 )8 x 2
z x 2 2
y2 z2 )1
: مساوی است بهx ( y z ) y ( x z ) z ( x y) 3xyz شکل تجزیه شده افاده.04
2 2 2
x 2
y 2 z 2 xy xz yz )3 x y z xy xz yz )1
x y z xy xz yz )8 x y z xy xz yz )1
: به اساس گروپبندی عبارت است ازx 3 ax 2 bx 2 cx 2 bcx abx acx abc تجزیه.00
a bb ca c )3 x ax bx c )1
x ba c )8 x a a b )1
84
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
همچنان هرگاه صورت مخرج یک کسر را به یک افاده و یا عددی خالف صفر تقسیم نمائیم در قیمت کسر کدام تغیر واقع
نمیشود.
𝑥 2 −4
را به x-2طوریکه x≠2باشدتقسیم نمایم.در قیمت کسر کدام تغیربوجود نمی آید.یعنی: مثال اگر صورت و مخرج کسر
𝑥 2 −x+2
𝑥2 − 4 )(𝑥 2 − 4) ÷ (x − 2 (x − 2)(x + 2) ÷ (x − 2) x + 2
= = =
𝑥 − x + 2 (𝑥 − x + 2) ÷ (x − 2) (x − 2)(x + 1) ÷ (x − 2) x + 1
2 2
85
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
به طور عموم یک کسر دارای عالمه میباشد ،عالمه صورت ،عالمه مخرج و عالمه کلی کسر در هر کسر دو عالمه آن تبدیل
میشود در قسمت کسر کدام تغیر واقع نمی شود .یعنی:
𝑎+ 𝑎 𝑏− 𝑎 𝑎− 𝑎+ 𝑎 𝑎+ 𝑎− 𝑎
)1 = =+ )2 =+ )3 = =− 4) − =- =+
𝑏+ 𝑏 𝑏− 𝑏 𝑏+ 𝑏− 𝑏 𝑏− 𝑏+ 𝑏
اول) عملیه جمع و تفریق کسرهای الجبری:میتوان عملیه جمع و تفریق افادههای کسری الجبری را در دو حالت ذیل مورد
مطالعه قرار داد.
جمع و تفریق یا مخرج های متماثل(مساوی) :برای جمع وتفریق نمودن کسرهایی که دارای مخرجهای مساوی (متماثل)
اند ،از مخرجهای متماثل یکی را به را به حیث مخرج مشترک انتخاب نموده و صورتها را با هم جمع یا تفـــریق مینمائیم .یعنی:
𝑏𝑎 𝑎 𝑎±
= ± ; 𝑐≠0
𝑐 𝑐 𝑐
کسرهای ذیل را جمع وتفریق نمائید. 3
عملیه و تفریق با مخرجهای مختلف :عملیه جمع و تفریق کسرهای الجبری که دارای مخرج های مختلف باشند ،مانند جمع و
تفریق کسرهای حسابی اجرامی گردد و مخرجهای ذیل به سه حالت ذیل می باشد:
الف) مخرجهای متداخل:هر گاه مخرج های کسر ها بریک دیگرشان قابل تقسیم باشند به نام مخرج های متداخل یاد می
گردد و ذواضعا ف اقل مخرج های متداخل مخرج مس باشند که سایر مخرج ها شامل آن باشد،مانند مثال های ذیل:
3 4 3 4 3(𝑎−𝑏)+4 3𝑎−3𝑏+4
)1 + = =)𝑏+ (𝑎+𝑏)(𝑎−𝑏) = (𝑎+𝑏)(𝑎−
𝑏𝑎− 𝑎2 −𝑏2 𝑏𝑎+ 𝑎2 −𝑏2
ب) مخرجهای متوافق :عبارت از مخرجهای اند که هر یک به یک افاده قابل تقسیم باشند ،و یا بین مخرجها یک عامل
مشترک موجود باشد که در این صورت از افادههای مشترک یکی را گرفته و سایر افادهها را نیز در نظر میگیریم.
3 12 3 12 )9+12(𝑎−1 9+12𝑎−12 12𝑎−3 )3(4𝑎−1
)1 + = (𝑎−1)(𝑎+1) + = = = = =
𝑎2 −1 3𝑎+3 )3(𝑎+1 )3(𝑎−1)(𝑎+1 )3(𝑎−1)(𝑎+1 )3(𝑎2 −1 )3(𝑎2 −1
4𝑎−1
𝑎2 −1
ج)مخرجهای متباین:به مخرجهای گفته میشود که نه متوافق باشند و نه متداخل .مخرجهای متباین از حاصل ضرب مخرجها
حاصل میشود.
3 2 )1(a−2)−2(a+1 a−2−2a−2 −a−4
)1 − = )(a+1)(a−2
)= (a+1)(a−2) = (a+1)(a−2
a+1 a−2
86
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
اختصارکسرهای الجبری
برای این منظور ابتدا صورت و مخرج کسرها را تجزیه نموده و بعدآ عاملهای مشترک صورت و مخرج را اختصار مینمائیم.
دوم) عملیه ضرب کسرهای الجبری :برای ضرب کسرها ،صورتها را با هم و مخرجها را با هم ضرب میکنیم.
𝑎 c ac
= . ; b, d ≠ 0
b d bd
سوم)-عملیه تقسیم کسرهای الجبری :عملیه تقسیم کسرهای الجبری مانند تقسیم اعداد کسری صورت میگیرد یعنی
عالمه تقسیم به ضرب تبدیل گردیده ،کسر مقسوم به حالت خودش باقی مانده ،کسری که در مقسوم علیه واقع است معکـــــوس
میشود .بعدآ عملیه ضرب را باالی کسرهای متذکره اجرا می نمائیم .در نتیجه حاصل تقسیم بدست میآید .یعنی:
𝑎 c a d ad
= ÷ = . ; b, c, d ≠ 0
b d b c bc
کسرهای الجبری ذیل را تقسیم نمایید. 3
𝑚2 − mn + n2 m3 − n3 𝑚2 − mn + n2 )𝑛 (𝑚 +
÷ = . = (𝑚 = 𝑛)−2
m2 − n2 m+n ) (m − n)(m − n) (𝑚 − 𝑛)(𝑚2 − mn + n2
-)2کسرهای غیر ناطق :کسرهای غیرناطق الجبری به کسرهایی گفته میشود که یک یا چند حد صورت یا مخرج و یا هر
دوی آن در تحت جذر واقع باشد ،و یاهر گاه یک کسر از نسبت دو ملتینوم تشکیل گردیده باشد به نام کسر غیرناطق یاد میگردد.
مانند:
3
3
√a − b
87
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
88
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
6x5 y 2
مساوی است به : .8کسر الجبری
3x 4 y 2
x )8 2 x )3 2yx 2 )1 2 xy )1
x2 x
مساوی می شود به: .0کسر الجبری
2 2x
x 2
x 2 x )8 x 1 )3 )1 )1
2 x
2x2 x
مساوی میشود به: .0کسر الجبری
2x 1
2 x 1 )8 1 )3 x )1 2 x 1 )1
x3 y 3
مساوی است به: .0کسر
x 2 xy y 2
x y )8 x y )3 x 2 xy y 2 )1 x 2 xy y 2 )1
25 x 4 9 y 4
مساوی است به : .4افادهٌ
5x 2 3 y 2
x 2 y 2 )8 x 2 y 2 )3 5 x 2 3 y 2 )1 5 x 2 3 y 2 )1
x3 x
عبارت است از : .0کسر الجبری
x2 x
x 1 )8 x 1 )3 x 2 1 )1 x )1
1 1
مساویست به : .16مجموعهٌ
x y
89
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
xy x y x y 2
)8 )3 )1 )1
x y xy xy x y
b 1 b 1 12 6
: عبارت است از 2 ? حاصل جمــــع.11
b2 b2 b 4 b2
1 )8 - 1 )3 1 )1 6 )1
b a a2 b2
:عبارت است از 2 حاصل جمع کسر.11
b a a b a b2
6 )8 1 )3 a b )1 a b )1
x y x y xy
:مساوی است به 2 نتیجه ساده سازی کسر های.13
x y x y x y2
xy xy x2 y2 3xy
)8 )3 )1 )1
x y2
2
x y x2 y2 x y2
2
3 2 x 3 3x 2
: مساوی است بــــه ? حاصل جمع کسور.18
x2 x2 x2
1 1
1 )8 )3 - 1 )1 )1
x2 x2
y x
:مساوی می شود به حاصل جمع.10
x x y y y x
xy xy x y x y
)8 )3 )1 )1
x y x y xy xy
2 4x 3
: مساوی میــشود به 2 حاصل جمع کسور.10
2 x x 4 x2
5 5 5 5
)8 )3 )1 )1
2 x x2 x2 x2
a2 b2 b b
: مساویست بـــه ٌ افاده.10
a b
2 2
ba ab
ab a ab b
)8 )3 )1 )1
ab ab ab a b
1 2 a
: مساوی است به 2 حاصل جمع الجبری کسر های.14
a 2 2 a 2
a 4
4a 4a 4a 4a
a 4 a 2
2
)8
a 4 a 2
2
)3 ÷ 2
a 4 a 2
)1
a 4 a 2
2
)1
90
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
2x 3 y 7 x 9 y x y
مســـاوی است به : .10قیمت افادهٌ الجبری
12 36 2
35 x y 31x 36 y 31x 63 y 13x 36 y
)8 )3 )1 )1
36 36 36 36
4 3
عبارت است از : .11حاصل کــسر
x 9 x 3
2
3x 2 9
)8
x2 9
)3
3x 5 )1
3x 5
)1
x2 9 5x 5 x2 9 x2 9
1 1 1 1
عبارت است از : .18حاصل ضرب کســــور
5a 3b 5a 3b
1 1 1 1 1 1 1 1
2
2 )8 2
2 )1 2
2 )1 2
2 )1
5a 3b 25a 9b 5a 3b 25a 9b
a 2 4a 4 a 2
عـــــبارت است از : .10ضرب کسور
a2 4 2
1
a 2 )8 a 2 )3 1
a 2 )1 a 2 )1
2 2
1 1
x y مساوی است به : .10افادهٌ کسری ?
x y
x2 x2 y2 x2 y2 x2 y2
2 )8 2 )1 2 )3 2 )1
xy xy xy xy
x 2 3x 2 x 2 2 x x 2 4 x 3
عــــبارت است از : .10ضرب کسور الجبری ?
4x 2 4 x 2 9 x2
91
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
1
1 )8 - 1 )3 )1 1 )1
2
a 3 b3 a 2 b 2 4
: عبارت است از 2
2 4 4
نتیجه حاصل ضرب کسورالجبری.14
a b a ab b a b
4 4 1 1
)8 )3 )1 )1
a b2
2
a b
2 2
a b
2 2
a b2
2
ax n ax n1
:عبارت است از حاصل تقسیم کسر های.10
16 32b
abx n )8 2bx )3 2bx )1 4bx )1
x 2 xy ax ay
: مساوی است به حاصل تقسیم.36
x y
x a )8 x a )3 x y )1 x y )1
1 1
: مساویست به 2 حاصل تقسیم.31
2x 4x
1
2 x )8 )3 4x 2 )1 4 x )1
2
1 9m 2 1
: مــساوی است به m ? حاصل تقسیم کسر.31
3 9
3m 9 9m 3 9m 1 9m 3
)8 )3 )1 )1
9m 2 1 9m 2 1 9m 1
2
9m 2 1
2 x2
: مســاوی میشــود به1 : افاده.33
x x2
x x2 x2 x
)8 )3 )1 )1
x2 x x x2
a 2 100 2a 20
:مساوی است به حاصل تقسیم.38
8 20
5(a 10) 5a 10 5(a 16) 5(a 16)
)8 )3 )1 )1
4 4 4 4
x2 y 2 x y
: عبارت است از حاصل تقسیم کسر.30
x y
x( x y ) y 2 xy yx y
درست است1 و1 )8 )3 )1 )1
y x x
92
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
a 3 b3 a 2 ab b 2
مساوی است به:
2
.30حاصل تقسیم کسر های
a b a b
2
6 )8 1 )3 a b )1 a b )1
m2 n2
2
2 1 1
مساوی است به : .30افاده
m n2 mn m n
n )8 m )3 mn )1 1 )1
x 2 y xy 2
x y
x
مساوی است به : .34افاده
x y x y
x y )8 x y )3 y )1 x )1
a 1 b 1
مساوی است به : .30عــبارت
1 1
a b
1
)8 8 )3 1 )1 1 )1
2
1 1
x y
.86حاصل کسر مرکب ذیل عــبارت است از
1
xy
x 2 y )8 x 2 y )3 x y )1 x y )1
a 2b 1 b 2 a 1
مساوی میشـــود به : .81افادهٌ
a 2 ab b 2
ab ab ab ab
)8 )3 )1 )1
ab ab ab a b
1 1
a
مساوی میشود به : .81کسر الجبری
b
a 1 ab ab a 1
)8 )3 )1 )1
b b ab ab
x y
.83کسر الجبری 1 1عبارت است از :
x y
93
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
1 1
)8 )3 x y )1 x y )1
x y xy
1 1
.80افاده a bمساوی است به :
1 1
b a
- 1 )8 1 )3 b )1 a )1
1
1
مساوی می شود به : .80افاده a
1
a
a
1 1
a )8 a )3 )1 )1
a 1 a 1
1
x y
مساوی میشود به : .80کسر
1
x2 y2
x y x y
)8 )3 x y )1 x y )1
x y x y
1
1
عبارت است از: .80نتیجه ساده سازی کسرالکسر x 1
1
1
x 1
x 1 x 1
x 1 )8 x 1 )3 )1 )1
x 1 x 1
94
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
a
مساوی است به: .01ساده سازی کسرالکسر
1
1
a
1
b
a
a b )8 2a b )3 )1 a b )1
ab
1
مساوی است به : .01کسر الکسر
1
1
1
1
a
1 )8 a )3 a 1 )1 a 1 )1
.03قیمت افادهٌ الجبری 3 x 5 2 x 10 10 xمســاوی است به :
5 10 x )8 18 11 x )3 11 11 x )1 10 11 x )1
x y
مساوی است به: .04مجموعه
y x
x y x y x y x y
)8 )3 )1 )1
xy xy xy xy
1 1
عبارت است از: .00حاصل جمع افاده های جذری الجبری
x x2 2 x x2 2
x x2
2 x )8 x )3 )1 x 2 )1
x
عبارت است از: a a 1
.06حاصل ضرب افاده های جذری a a 1
95
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
a b a b
مساوی است به: 3 .01حاصل ضرب جذر های
a b a b
ab ab a b a b
6 )8 3 )3 6 )1 3 )1
a b a b ab ab
6 3
مــساوی است به : .08افاده جذری x
1 1 1 1
x 63 )8 x 81 )3 x 36 )1 x 8 )1
3 5
مساوی است به: .00نتیجه ساده سازی جذرالجذر ( x12 )5
x )8 x 2 )3 x 3 )1 x 4 )1
3
مساوی است به : .00جذر x x
3 1 1
x )8 x )3 3
)1 )1
x x
x x3
مساوی است به : .00اگر xیک کمیت مثبت باشد ،درینصورت افـــادهٌ
x
96
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
1
مساوی است به : .06افاده جذری
x
1 x x
)8 )3 x )1 )1
x x x
a
مساوی میشود به : .01کسر
4 xy
xy 4 xy 4a xy a xy
)8 )3 )1 )1
4axy axy xy 4 xy
1
مساویست به : .01کسر
x y
x y x y x y x y
)8 )3 )1 )1
x y x y x y x y
x y
مساوی اســت به : .03افاده جذری
x y
x y
2
)8 x y )3
2 x y )1 x y )1
2a 2b
مساوی می شود به : .08شکل گویای کسر
a b
2 a b )8
2 a b )3 2 b a )1 2 a b )1
x y
مساوی می شود به : .00شکل گویای کسر
x y
)8هیچکدام
x y
2
)3
x y
2
)1
x y
2
)1
x y x y x y
h
مساوی است به: .00شکل ناطق افاده
xh x
x h )8 x x h )3 x h x )1 x h x )1
97
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
ax ax
:عبارت است از شکل ناطق شده افاده.04
ax ax
a a2 x2 a a2 x2 a a2 x2 a a2 x2
)8 )3 )1 )1
2x x x x
x x2 y2
:عبارت است از شکل گویای کسر.00
x x y2 2
x x2 y2 x x2 y2 x x2 y2 x x2 y2
)8 )1 )1 )1
y y y y
a
:مساوی است به شکل ناطق کسر.46
3
b 3 c
a 3 b 2 a3 bc a3 c 2 a 3 b 2 a3 bc a3 c 2
)3 )1
bc bc
a 3 b 2 a3 bc a3 c 2 a 3 b 2 a3 bc a3 c 2
)8 )1
bc bc
2c
:مساوی است به شکل گویای کسر.41
3
4a 3 5b
2c 3 16a 2 3 20ab 3 25b 2
)1
2c 3 16a 2 3 20ab 3 25b 2
)1
4a 5b 4a 5b
2c 4a
3 2
3 20ab 3 5b 2
)8
2c 3 16a 2 3 20ab 3 25b 2
)3
4a 5b 4a 5b
7a
:عبارت است از شکل ناطق افاده.41
a b c
7a
a b c a b c 2 bc
)1
7a
a b c a b c 2 bc
)1
a b 2 c 2 2ab 2ac 2bc
2
a b 2 c 2 2ab 2ac 2bc
2
7a
a b c a b c 2 bc
)8
7a
a b c a b c 2 bc
)3
a b 2 c 2 2ab 2ac 2bc
2
a b 2 c 2 2ab 2ac 2bc
2
98
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
متریکسها
هرگاه دستهیی از اعداد یا اشیا به شکل سطری و ستونی در یک جدول مستطیلی قرار بگیرد ،این نظم به نام متریکس یاد میشود.
هر یک از اعداد و اشیای شامل در یک متریکس را به نام عنصر همان متریکس یاد میکنند .نظریه متریکس ها اوالً توســــــــط
Arther Kellyدر سال 1818بوجود آمد.
متریکسها را عموماً توسط حروف کالن الفبا انگلیسی ارائه میگردد ،مانند:
2 𝑎 𝑏
𝐴 = [7], 𝐵 = [𝑟𝑠], 𝐶 = [ ], [=𝐷 ]
5 𝑐 𝑑
ترتیب متریکس
متریکسی که دارای mسطر و nستون باشد ،متریکس ) (mxnگفته میشود فراموش نشود که در اینجا )(xعالمهی
ضرب نیست بلکه طور زیر خوانده میشود:
« متریکس mدر » nمثالً Aیک متریکس B , 1x1یک متریکس C , 1 × 2یک متریکس 2 × 1و Dیک متریکس
2x2میباشد.
تعریف متریکس :متریکس آرایشی است مستطیلی از عناصر ،مانند اعداد ،حروف ،توابع و غیره که دارای ستونهای عمودی و
سطرهای افقی میباشد .اکثراً این چوکات را به وسیله دو قوس محدود میکنیم .مانند متریکس Aکه دارای mسطر و nستون
هر یک از عبارات . . . ، aij . . . ، a12 ، a11عنصر متریکس نامیده میشود .عنصر ، aijدارای دو اندکس است ،که اندکس اولی
شمارة سطر و اندکس دومی شمارة ستون را نمایش میدهد که در آن قرار دارد .مثالً عنصر a32در سطر 3و ستون دوم قرار دارد.
99
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
3i
1) aij
3 2
2i j 3 2
2) aij
2 2
2 j 2 2
حل :با درنظر داشت شکل عمومی متریکس ها میتوان متریکس های خواسته شده را طور ذیل دریافت نمود.
انواع متریکسها
متریکس سطری :متریکس که تنها یک سطر داشته باشد متریکس سطری نامیده میشود .مانند:
… ][0], [4/3], [2 1], [1 0 − 3
متریکس ستونی :متریکس که تنها یک ستون داشته باشد ،متریکس ستونی نامیده میشود .مانند:
100
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
−3
… [5], [𝑎 + 𝑏], [ 5 ] , [−1] ,
−2
4
متریکس مربعی :متریکس که سطر و ستون آن مساوی باشد ،متریکس مربعی نامیده میشود .مانند:
1 7 1
𝑎 𝑏 1 5
[ [], ] , [2 3 4 ] , ….
𝑐 𝑑 2 7
5 4 −2
متریکس مستطیلی :متریکس که سطر و ستون آن مساوی نباشد ،متریکس مستطیلی نامیده میشود .مانند:
5 𝑎 𝑏1 𝑐1
𝑄 = [ ] , 𝑃 = [−1 3], 𝑅 = [ 1 ] , ….
11 𝑎2 𝑏2 𝑐2
متریکس صفری :متریکس که تمام عناصر آن صفرها باشد ،متریکس صفری نامیده میشود ،مانند:
[0], [0 0], [0] , [0 0] , ….
0 0 0
متریکسهای مساوی :متریکسهای که عناصر سطر و ستونهای معین آن بعد از عملیات الجبری مساوی گردد متریکس
های مساوی گفیه میشود ،مانند:
1 2 1 2
[=𝐴 [ = 𝐵], 𝐵=𝐴⇒]
−3 2 5−8 1+1
متریکسهای قطری :متریکسی که تمام عناصر آن بجز از قطر اصلی مساوی به صفر باشند به نام متریکس قطری یاد
میشوند.
101
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
اگر تمام عناصر باالی قطراصلی صفر باشند ،به نام متریکس مثلثی باالیی و اگر تحت قطر اصلی تمام عناصر آن صفر باشند به نام
متریکس مثلثی پایانی یاد میشود .به بیان ریاضی در متریکس مربعی مانند Aداریم:
i, j, i j a ij 0 A متریکس مثلثی پایین
در مثالهای ذیل Aیک متریکس مثلثی باالیی و متریکس Bیک متریکس مثلثی پایانی است.
وکتورها
اگر در متریکس n 1 ، Am nباشد متریکس را وکتور ستونی و اگر m 1باشد متریکس را وکتور سطری گویند .برای اشاره
به وکتوری که از nعنصر یا عضو تشکیل شده از اصطالح nعضوی استفاده میکنیم .هر یک از عناصر وکتور را مؤلفه های وکتور
نیز میگوییم ،متریکس a m1یک وکتور ستونی است
102
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
درنظر داشته باشید؛ اگر در متریکس m n 1 ، Am nباشد ،متریکس را سکالری نامیده و آنگاه متریکس Am nمساوی به
A 7 7
تساوی دو متریکس
B bij را باهم مساوی گوییم ،اگر: A aij و دو متریکس
pq m n
هر دو دارای تعداد سطرها و ستونهای مساوی باشند؛ یعنی m p , n q )1
عناصر یا اعضای متناظر آنها با هم مساوی باشند؛ یعنی aij bij )1
B bij با هم مساوی اند اگر: A aij و و یا به عبارت دیگر به زبان ریاضی ،دو متریکس
pq m n
m p , n q
A B
i, j aij bij
اگر داشته باشیم A 1 y 5و B 1 3 a و A Bباشد ،در این صورت داریم: 3
b 9 2 7 9 x
x2, y3
a5,b7
2 x 3 9 x 6
5 y 4 y 1
A B
p 2 5 p 7
3z 6 z 2
103
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
متریکسهای را میتوان جمع و تفرق نمود که هم درجه باشند و حاصل جمع یا تفریق دو متریکس عبارت از متریکسی است که هر
عنصر آن از حاصل جمع جورههای عناصر هم درجه هر دو متریکس بدست آمده باشد.
و یا به عبارت دیگر اگر داشته باشیم:
A aij , B bij
m n pq
m p , n q A B aij bij aij bij cij C
m n m n m n m n
2 1
A و B 3 5باشد ،داریم: اگر 3
4 1 3 4
4 2
1 2 3
D باشد ،در این صورت C Dتعریف نشده است، اگر C 6 8 و 3
4 5 6 2 3 0 1 3 2
104
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
k A A k k aij kaij A aij یک متریکس باشد ،در این حالت اگر kیک سکالر و
m n m n m n
خواهد بود .یعنی برای ضرب یک عدد(سکالر) در یک متریکس ،آن عدد را در هر یک از عناصر یا اعضای متریکس ،ضرب میکنیم.
105
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
ضرب وکتورها :ضرب وکتور سطری Aدر وکتوری ستونی Bدر صورت امکان پذیر است که تعداد عناصر هر دو وکتور با هم
مساوی باشند ،حاصل ضرب یک وکتور سطری در یک وکتور ستونی یک عدد یا یک سکالر خواهد بود که با ضرب هر عنصر وکتور
سطری در عنصر متناظر آن در وکتور ستونی و سپس جمع نتایج حاصله بدست خواهیم آمد؛
وکتور سطری Aو وکتور ستونی Bرا درنظر گرفته ،حاصل ضرب ABرا بدست آورید. 3
2 2
4 4
A 1 3 5 7 , B AB 1 3 5 7 1 2 3 4 5 0 7 3 35
0 0
3 3
در صورتی که بخواهیم حاصل ضرب یک وکتور ستونی را در یک وکتور سطری دریافت نمائیم ،خواهیم داشت:
2 2 1 2 3 2 5 2 7 2 6 10 14
4
4 1 4 3 4 5 4 7 4 12 15 28
BA 1 3 5 7 1 4
0 0 1 0 3 0 5 0 7 0 0 0 0
3 41 31 3 3 3 5 3 7 3 9 15 21
B bij را درنظر بگیریم ،آنگاه حاصل ضرب متریکسهای A aij و ضرب متریکسها :هرگاه دو متریکس
pq m n
Aو Bیعنی ، A Bزمانی تعریف می شود که n pباشد و در اینصورت حاصل ضرب طور ذیل بدست میآید.
و یا به عبارت دیگر دو متریکس را در صورتی میتوان باهم ضرب نمود که تعداد ستونهای متریکس اول مساوی به تعداد سطرهای
متریکس دوم باشد .متریکس حاصل ضرب ،تعداد سطرهایش مساوی به تعداد سطرهای متریکس اول و تعداد ستونهایش مساوی
به تعداد ستونهای متریکس دوم است .قیمت هر عنصر مانند cijاز متریکس حاصل ضرب ،مساویست به مجموع حاصل ضربهای
عناصر سطر iام متریکس اول در عناصر متناظر ستون jام متریکس دوم.
1 2
1 2 3
A و B 3 1 باشد ،مطلوب است محاسبة ABو . BA
1 1 2 23
اگر 3
0 2 3 2
106
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
1 2
1 2 3 1 1 2 3 3 0 1 2 2 1 3 2 7 10
AB 3 1 2 5
1 1 2
23 1 1 1 3 2 0 1 2 1 1 2 2
0 2 3 2
1 2 1 1 2 1 1 2 2 1 1 3 2 2 3 0 5
1 2 3
BA 3 1 3 1 1 1 3 2 1 1 3 3 1 2 4 5 11
1 1 2
0 2 0 1 2 1 0 2 2 1 0 3 2 2 2 2 4
3 5 2 5
را دریابیدDC وCD حاصل ضرب، داده شده باشندD و C 5 3 اگر 3
5 2
3 5
2 5 2 5
2 5 3 5 5 2 19 0
CD
5 3 5 2 3 5 0 19
5 3 5 3 2
5
2 5
3 5 3 5
3 5 2 5 5 3 19 0
DC
5 2 5 3 2 5 0 19
5 2 3
5 2
5
1 2
1 2
. BA وAB مطلوب است محاسبه، باشدB
وA 3 4 اگر 3
1 3
5 6
1 2 1 1 2 1 1 2 2 3 1 4
1 2
AB 3 4 3 1 4 1 3 2 4 3 1 6
1 3
5 6 3 2 2 2
5 1 6 1 5 2 6 3 1 6 3 2
107
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
باید توجه داشت که در حالت خاص ضرب برخی از متریکس ها دارای خاصیت تبدیلی اند.
ضرب متریکسها دارای خاصیت اتحادی اند.
A BC AB C
ضرب متریکسها دارای خاصیت توزیعی برای ضرب باالی جمع می
باشد.
A B C A B C
توانهای یک متریکس :با توجه به تعریف ضرب دو متریکس واضح است که متریکس مانند Aرا زمانی میتوان در خودش
ضرب کرد که مربعی باشد .اگر متریکسها مربعی نباشند نمیتوان آنها را در خودش ضرب نمود .در صورت مربعی بودن متریکس
مانند Aتوان های مربعی آن قرار ذیل تعریف میشوند.
AAA... A An
1 1 2
اگر A 0 1 3باشد ،در این صورت Aو Aرا دریافت کنید.
3 2
3
1 2 1
3 2 1 1 1 2 4 1 13
A A A 3 7 6 0 1 3 9 16 33
3 2
2 3 9 1 2 1 11 19 22
A aij را با یک دیگر تبدیل کنیم، ترانسپوز یک متریکس :هرگاه جاهای سطرها و ستون های متناظر متریکس
m n
A aij یاد شده و آن را به ATنشان میدهیم و داریم که: متریکس جدیدی که بوجود میآید به نام ترانسپوز متریکس
m n
108
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
AT aij
n m
a1 a2 a3 3 2 1
. را دریافت نماییدC b
1 b2 2 5 ترانسپوز متریکسهای
b3 B 2 1 4 ، A
و
3
3 7
c1 c2 c3 6 3 7
سطرهای متریکس را در ستونها و ستونهای متریکس را در محل سطرهای آن قرار، برای ترانسپوز کردن متریکسهای فوق:حل
:میدهیم
3 2 6 a1 b1 c1
2 3
A
T
, B 2 1 4
T
, C a2 b2
T
c2
5 7
1 4 7 a3 b3 c3
1) A
T T
A 2) kAT kAT
3) A BT AT BT 4) ABT BT AT
3 2
وA
1 2
ABT BT AT و A B A B نشان دهید که روابط، باشدB 3
T T T
اگر
2 1 1 5
.برقرار است
1 2 3 2 4 0 4 3
A B A B
T
5 2 1 3
1 6 0 6
A B A B
T T T
1 1 3 2 4 3
AT BT
2 5 2 1 0 6
1 2 3 2 7 0 7 13
AB AB
T
1 5 2 1 13 3 0 3
AB B A
T T T
3 2 1 1 7 13
BT AT
2 1 2 5 0 3
109
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
متریکس متناظر :متریکس مربعی Aرا متناظر (متقارن) گوییم؛ هرگاه. A AT :
7 3 4
.A A T
متریکس A 3 2 6یک متریکس متناظر است زیرا:
3
4 6 1
دیترمینانت :دیترمینانت یک متریکس عبارت از یک عدد یا سکالر است که توسط عملیات خاص باالی عناصر متریکس بدست
میآید .دیترمینانت ها تنها برای متریکسهای مربعی تعریف شده اند یعنی تنها متریکسهای مربعی دارای دیترمینانت میباشند.
دیترمینانت متریکس مربعی A aij از درجه nرا قرار ذیل نشان میدهیم:
هر دیترمینانت دارای دو قطر اصلی و فرعی میباشد که عناصر ... ، a22 ، a11و annعناصر قطر اصلی و عناصر a1nتا an1
عناصر قطر فرعی دیترمینانت اند .دیترمینانت یک متریکس 2 2را دیترمینانت مرتبه دوم ،دیترمینانت یک متریکس
3 3را دیترمینانت مرتبه سوم و به همین ترتیب دیترمینانت یک متریکس n nرا دیترمینانت مرتبه nام مینامند.
مثالً دیترمینانت متریکس A33 aij یک دیتر مینانت درجه 3به شکل ذیل است.
A aijرا در نظر می گیریم ،بنا به تعریف حاصل ضرب nعنصر از عناصر این جملة یک دیترمینانت :دیترمینانت
n n
دیترمینانت را طوری که از هر سطر و ستون تنها یک عنصر انتحاب شود ،یک جمله دیترمینانت گویند .بصورت عموم یک
دیترمینامت n nدارای n ! ،جمله است؛ مثالً یک دیترمینانت درجه دو ،دارای 2! 2جمله و یک دیترمینانت درجه سه ،دارای
3! 6جمله به طور ذیل میباشد:
110
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
a11 a12
A جمالت دیترمینانت : a11a22 , a21a12
a21 a22
A aij حاصل میگردد ،به دیترمینانت درجه n 1که از حذف سطر iام و ستون jام یک متریکس درجه ، n
nn
نام دیترمینانت فرعی مربوط عنصر aijاز دیترمینانت آن متریکس گفته میشود و آن را به سمبول M ijنشان میدهیم .چون
، A aij یک دیترمینانت فرعی وجود دارد ،بنابر این یک متریکس n nبه تعداد n 2 برای هر عنصر متریکس مربعی
nn
111
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
کوفاکتورهای C12 ، C11و C13مربوط به متریکس A33 aijرا بدست آورید. 3
a22 a23
a11 : C11 1
11
M11 M11
a32 a33
a21 a23
a12 : C12 1
1 2
M12 M12
a31 a33
a21 a22
a13 : C13 1
1 3
M13 M13
a31 a32
توسعه الپالس
توسعه الپالس روشی برای محاسبة دیترمینانت با استفاده از کوفاکتورها است .در این روش جمالت را با تبدیل دیترمینانتهای
مراتب باالتر ،به دیترمینانتهای مراتب پایین تر خالصه میکنیم .توسعه الپالس در مورد یک دیترمینانت درجه ، n
A aijقرار ذیل است:
n n
n
A 1 ai1 M i1 1 ai 2 M i 2 ... 1 ain M in 1
i 1 i2 in ir
air M ir
r 1
توسعه الپالس این امکان را فراهم می کند تا دیترمینانت را به کمک هر سطر یا ستون آن محاسبه کنیم .انتخاب یک سطر یا ستون
که صفرهای بیشتری داشته باشد ،محاسبة دیترمینانت را ساده تر میسازد.
a b
A را محاسبه کنید.
c d
دیترمینانت 3
حل :ابتدأ نظر سطر به ر اول توسعه میدهیم:
a b
A 1 a d 1 b c
2 3
c d
میدانیم :طبق تعریف ،مقدار دیترمینانت درجه یک مساوی به عنصر آن است؛ یعنی a11 a11پس:
a b
A 1 a d 1 b c ad bc
2 3
c d
a b
A حال نظر به سطر دوم توسعه میدهیم 1 c b 1 d a bc ad ad bc :
3 4
c d
112
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
a b
A وحال نظر به ستون اول 1 a d 1 c b ad bc :
2 3
c d
به همین ترتیب نظر به هر سطر و ستونی که توسعه دهیم عین قیمت بدست خواهد آمد.
a11 a12 a13
A a21 a22را بر حسب سطر اول انکشاف دهید. دیترمینانت a23 3
a31 a32 a33
A a11 1 M11 a12 1 M12 a13 1 M13
2 3 4
3 2
A را محاسبه کنید. دیترمینانت متریکس 3
8 5
3 2
A 3 5 8 2 15 16 1
8 5
این روش تنها برای محاسبه دیترمینانت درجه 3بکار میرود .در این روش مطابق طرح ذیل ستونهای اول و دوم را به دنبال
ستون سوم مینویسیم سپس عناصر قطر اصلی و موازی آن را در نظر میگیریم؛ حاصل ضربهای آنها سه جمله اول دیترمینانت را
113
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
حاصل میدهدکه آنها را با عالمه مثبت مینویسیم ،سپس قطر فرعی و موازی آن را در نظر میگیریم؛ حاصل ضرب آنها سه جمله
دیگر دیترمینانت را حاصل میدهد که آن را با عالمه منفی در نظر میگیریم.
A
همچنان میتوانیم سطرهای اول و دوم را به دنبال سطر سوم بنویسیم .و عیناً مقدار دیترمینانت را محاسبه کنیم .یعنی:
2 4 0
A 3را بدست آورید. قیمت دیترمینانت 2 3 3
1 1 4
2 4 0 2 4
A 3 2 3 3 2 16 12 0 0 6 48 28 54 26
1 1 4 1 1
114
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
2 4 0
A 3 2 3 16 0 12 0 6 48 28 54 26
1 1 4
2 4 0
3 2 3
چنان که مالحظه میشود مقدار این دیترمینانت از هردو رویش به نتیجه واحدی میرسد.
خواص دیترمینانت
خاصیت اول :هرگاه تمام عناصر یک سطر یا ستون متریکس An mمساوی به صفر باشد آنگاه دیترمینانت Aمساوی به صفر
است.
خاصیت دوم :دیترمینانت یک متریکس و دیترمینانت ترانسپوز آن باهم مساوی است .یعنی:
AT A
115
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
2 5 1
متریکس A 3 2 4را در نظر گرفته دیترمینانت Aو دیترمینانت ترانسپوز Aرا محاسبه و مقایسه کنید. 3
1 4 2
A 2 4 16 310 4 20 2 24
2 3 1
AT 5 2 4 AT 2 4 16 3 10 4 1 20 2 24
1 4 2
از مقایسه دیترمینانت Aو ATنتیجه میشود که AT A
خاصیت سوم :اکر دیترمینانت Aدر عدد kضرب شود ،عدد kتنها در یک سطر یا یک ستون دلخواه ضرب میشود .مثالً در
دیترمینانت ذیل عدد kرا در سطر دوم ضرب میکنیم.
a11 a12 a13 a11 a12 a13
k A1 k a21 a22 a23 ka21 ka22 ka23
a31 a32 a33 a31 a32 a33
برعکس از عناصر یک سطر یا یک ستون میتوان فکتور گرفت و عامل فکتور گرفته را به پشت عالمت دیترمینانت انتقال داد .مثالً در
دیترمینانت ذیل در سطر اول عدد دو را فکتور میگیریم و داریم که:
4 6 12 2 3 6
A 3 1 2 23 1 2
5 7 3 5 7 3
میتوان عدد حاصله را در سطر یا ستون دلخواه دیگری ضرب کرد.
خاصیت چهارم :اگر در یک دیترمینانت جای دو سطر یا دو ستون متوالی یا غیر متوالی را تبدیل کنیم مقدار دیترمینانت تغیر
عالمت میدهد .مثالً اگر جای سطونهای اول و سوم را تبدیل کنیم داریم که:
a1 b1 c1 c1 b1 a1
a2 b2 c2 c2 b2 a2
a3 b3 c3 c3 b3 a3
3 2 1
A 4حال جای ستون اول و ستون سوم را تعویض میکنیم. 3 قبالً دریافتیم که 0 109 3
5 2 6
1 2 3
A1 0 3 4 115 8 2 0 24 3 0 18 109
6 2 5
116
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
خاصیت پنجم :اگر در یک دیترمینانت عناصر دو سطر یا دو ستون مساوی ویا متناسب باشند مقدار دیترمینانت مساوی به صفر
است.
1 2 3
مقدار دیترمینانت A 4 5 6را محاسبه نمایید. 3
3 6 9
حل :چون در دیترمینانت فوق الذکر سطرهای اول و سوم متناسب است پس مقدار دیترمینانت مساوی به صفر است یعنی:
1 2 3
A 4 5 6 0
3 6 9
خاصیت ششم :دیترمینانت حاصل ضرب دو متریکس مساوی به حاصل ضرب متریکسهای آنها است.
A B A B
خاصیت هفتم :دیترمینانت یک متریکس مثلثی مساوی به حاصل ضرب عناصر واقع بر قطر اصلی آن متریکس میباشد.
3 0 0
متریکس مثلثی فوقانی A 2 1 0را در نظر کرفته مقدار Aرا بدست آرید. 3
1 3 5
روش اول:
117
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
3 0 0
A 2 1 0 3 5 0 0 10 0 0 6 1 15
1 3 5
روش دوم :با ضرب کردن عناصر واقع بر قطر اصلی داریم:
3 0 0
A 2 1 0 3 1 5 15
1 3 5
متریکس مثلثی تحتانی ذیل را در نظر گرفته دیرمینانت آن را محاسبه نمایید. 3
2 6 1
A 0 3 5
0 0 4
A aij را نظر به تعریف منفرد ( )singularگویند اگر A 0باشد .و متریکس Aرا غیر منفرد گویند متریکس مربع
nn
اگر A 0باشد.
118
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
متریکس کوفکتور عبارت از متریکسی است که به عوض هر عنصر آن یعنی aijکوفکتور مربوط به آن عنصر قرار گرفته باشد.
متریکس کوفاکتور های مربوط به متریکس A33 aijرا بدست آورید. 3
C11 C12 C13
C C21 C22 C23
C31 C32 C33
A aij را درنظر ترانسپوز متریکس کوفاکتورهای یک متریکس را به نام متریکس الحاقی یاد میکنند .مثالً متریکس
nn
میگیریم ،متریکس کوفکتورهای آن C Cij را تشکیل میدهیم ،متریکس الحاقی ،متریکس فوق عبارت از ترانسپوز
n n
adj A C ji
n n
1 2 0
متریکس A 2 0 1 را درنظر گرفته ،متریکس کوفکتورها و الحاقی آن را بدست آورید. 3
3 1 2
119
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
متریکس معکوس
B bij را معکوس متریکس Aمیگوییم، A aij را درنظر میگیریم؛ بنابر تعریف ،متریکس متریکس مربعی
n n nn
A B B A I n n
اگر Bمعکوس Aباشد ،بر عکس Aرا نیز معکوس Bمیگوییم؛ یعنی . A B 1
شرط الزم و کافی برای معکوس پذیر بودن متریکس مربعی ، Aغیرمنفرد بودن ان است ،یعنی متریکس مربعی An nمعکوس-
پذیر است ،اگر و فقط اگر A 0باشد.
2 3
A را به کمک تعریف دریافت نمایید. معکوس متریکس 3
5 7
x y
B باشد. حل :چون A 1 0بناءً Aمعکوس پذیر است و فرض میکنیم معکوس آن
z t
2 x 3z 1
x 7 , z 5
5 x 7 z 0
2 y 3t 0
y 3 , t 2
5 y 7t 1
120
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
7 3
B است و داریم: یعنی معکوس ، Aمتریکس
5 2
2 3 7 3 1 0 7 3 2 3
5 7 5 2 0 1 5 2 5 7
هرگاه Aیک متریکس مربعی از n nو معکوس پذیر باشد ،درینصورت بین متریکس الحاقی ،دیترمینانت و معکوس ان
ارتباط ذیل موجود است:
1
A1 adj A
A
1 2 0
معکوس متریکس A 2 0 1 را محاسبه کنید. 3
3 1 2
1 4 2
حل :چون A 3و adj A 1 2 1پس داریم:
2 5 3
121
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
مساوی است به: A اگر A aij 23 i 23باشد پس متریکس .2
2 1 1 2
1 1 1 2 2 2
A 2 1 )4 A 1 2 )3 A )2 A )1
2 1 1 2 2 2 2 1 1 1
1
اگر B 3 باشد پس مرتبه متریکس مذکور مساوی است به: .3
5
3 3 )4 1 3 )3 3 1 )2 2 2 )1
1
.8اگر B 3 باشد پس مرتبه متریکس مذکور مساوی است به:
5
3 3 )8 1 3 )3 3 1 )1 2 2 )1
122
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
1
.11اگر B 3 باشد پس متریکس مذکور مساوی است به:
5
3 3 )8 3 3 )3 3 1 )1 2 2 )1
.13اگر مرتبه متریکس 3 3, Aباشد پس Aچه نوع متریکس است؟
)4تمام جوابات )3مربعی )2ستونی )1سطری
.14متریکس Bدارای 3سطر و 5ستون میباشد پس مرتبه این متریکس عبارت است از:
3 5 )4 8 )3 15 )2 5 3 )1
.10اگر مرتبه متریکس 3 3, Aباشد ،پس متریکس Aچه یک نوع متریکس است؟
)8همه درست است )3مربعی )1ستونی )1سطری
.10کدام یکی از متریکسهای ذیل یک متریکس مربعی است؟
1
1 2 1 2 4
A )8 A )3 A 4 )1 A 1, 2,3 )1
0 1 1 5 6 1
.10کدام یکی از متریکسهای ذیل یک متریکس قطری است؟
4 0 0 1 0 0 1 0 0
1 1
A 0 1 0 )8 A 0 1 0 )3
A 0 2 0 )1 A )1
0 1 0 0 0 1 0 0 4 0 0
.14اگر مرتبه متریکس 3 3 ، Aباشد Aچه نوع متریکس است؟
)8همه جوابات )3مربعی )1ستونی )1سطری
1 2 4
باشد پس مرتبه متریکس مساوی است به: .10اگر
A 2 5 6
3 6 0
4 4 )8 3 4 )3 3 3 )1 2 3 )1
.16کدام یکی از متریکسهای ذیل یک متریکس قطری است:
1 3 1 0 0 1 3 4 1 3
)3
)8 0 0 0 1 0 1
)1 )1
1 1 0 0 3 3 0 1 0 1
2 3
اگر A 1 5 باشد پس مرتبه متریکس Aمساوی است به: .11
1 2
2 2 )8 3 2 )3 3 3 )1 2 3 )1
.11اگر مرتبه متریکس 3 3, Aباشد پس Aچه نوع یک متریکس می باشد؟
)8تمام جوابات )3مربعی )1ستونی )1سطری
123
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
2 4
عبارت است از: قیمت دیترمینانت .31
3 7
8 )8 36 )3 1 )1 16 )1
کدام یکی از متریکسهای ذیل یک متریکس مربعی نمیباشد؟ .33
3 1 4
3 1 )8 3 4 1 )3 1 1
A A A 5 1 1 )1 A
)1
1 0 5 6 1 1 0 1 0 0
124
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
5 8 11 10 7 13
7 10 13 7 10 13
A 7 10 13 )8 A )1
)3 A 8 5 11 A 5 8 11 )1
1 12 15 5 8 11 12 9 15 9 12
15
: مساوی است به A.B پس مرتبه، دو متریکس باشدB57 وA25 اگر.35
2 7 )4 2 2 )3 7 7 )2 7 2 )1
کدام یکی از متریکسهای ذیل یک متریکس متناظر است؟ .33
2 1 4 3 1 4 1 2 4
3 1 6 5 7 )3 )2 )1
4 5 )4 1 4 8 5 6 7
9 8 7 4 8 1 8 9 1
22 2ji
: مساوی است بهA پس متریکس، باشدA aij اگر .33
22
4 2 2 4 )3 1 2 2 1 )1
A )4 A A )2 A
2 1 1 2 2 4 4 2
8 5 )4 5 8 )3 10 5 )2 5 10 )1
2 3 6 10 )4 2 3 0 0 2 3 8 8 8 1 5 0
8 0 10 2 8 0 10 2 )3 0 0 10 2 )2 1 1 0 0 )1
125
مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس حساب و الجبر
مأخذ
عمومی ریاضی او تحلیلی هندسه( پوهاند عبدالحق ایمل و پوهیالی مرسل حلیم)
ری اضی برای طب و فارمسی (دوکتور محمد انور غوری و پوهنیار زرغونه امین)
ممد درسی ریاضی مکتب (صنف هشتم ,صنف نهم ,صنف دهم و صنف یازدهم )1321
مجموعه سواالت المپیاد پایه ای پنجم و ششم کانون دانش پژوهشان نخبه
فارم های کانکور وزارت تحصیالت عالی
126