‫حضرت علی(ع) می فرمایند‪ :‬آن که خود را تعلیم دهد و ادب اندوزد‪ ،‬شایسته تر به تعظیم‬

‫است از آن که دیگری را تعلیم دهد و ادب آموزد!‬

 ‫نام کتاب‪ :‬حساب و الجبر‬
‫گردآورنده‪ :‬انجنیر حمیداهلل آرین‬
‫سال چاپ‪ :‬زمستان ‪8931‬‬
‫تعداد صفحات‪ 821 :‬صفحه‬
‫طراحی جلد کتاب و صفحهآرایی‪ :‬انجنیر حمیداهلل آرین‬
‫ناشر‪ :‬مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬
‫تیراژ‪ 055 :‬جلد‬
‫حق چاپ و کاپی برای مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس محفوظ است‪.‬‬
 ‫پیشگفتار‬
‫سپاس خداوند مهربان و بخشایندهیی را که توانایی بخشید تا باز هم در راستای خدمت به وطن یک بخشی از‬
‫علوم ریاضی را به شکل یک کتاب کوچک و مختصر در دسترس دانشآموزان هدفمند و پرتالش خود قرار‬
‫بدهیم‪.‬‬
‫مرکز عالی آموزشی آموزشی رهنمای ساینس همواره در خدمت جوانان عزیز و کوشا بوده‪ ،‬تالش میورزد تا‬
‫بهترین کیفیت درسی را برایتان ارائه داده‪ ،‬شما را در رسیدن به اهداف واالی علمی تان یاری رساند‪.‬‬
‫این کتاب شامل چهار بخش اساسی حساب‪ ،‬ستها‪ ،‬الجبر و متریکسها میباشد که به صورت مفصل و‬
‫تشریحی گردآوری گردیده است‪ ،‬همچنان در اخیر هر فصل این کتاب یک مجموعه سواالت بحیث کارخانگی‬
‫قرار داده شده است‪.‬‬
‫آرزومندیم که این مجموعهی درسی برایتان مفید واقع شود‪.‬‬
‫با احترام‬
‫انجنیر حمیداهلل آرین‬
 ‫فهرست‬

‫عناوین ‪ ............................................................................................................................................................................................‬صفحه‬

‫بخش اول‪ :‬حساب‬

‫ریاضی ‪8 .....................................................................................................................................................................‬‬

‫انسانهای اولیه چگونه شمار مینمودند؟ ‪8 ..................................................................................................................‬‬

‫حساب ‪8 ....................................................................................................................................................................‬‬

‫سلسله شمارش ‪2 .......................................................................................................................................................‬‬

‫عملیات چهارگانه ‪2 ....................................................................................................................................................‬‬

‫عملیه جمع ‪2 ..............................................................................................................................................................‬‬

‫عملیه تفریق ‪9 ..........................................................................................................................................................‬‬

‫عملیه ضرب ‪9 ..........................................................................................................................................................‬‬

‫عملیه تقسیم ‪4 ..........................................................................................................................................................‬‬

‫قابلیتهای تقسیم ‪4 .................................................................................................................................................‬‬

‫اعداد اولیه و مرکب ‪0 ...............................................................................................................................................‬‬

‫تجزیه یک عدد به عوامل ضربی اولیه آن ‪0 ................................................................................................................‬‬

‫بزرگترین عامل مشترک ‪1 ..........................................................................................................................................‬‬

‫کوچکترین مضرب مشترک ‪1 .......................................................................................................................................‬‬

‫طریقه ذواضعاف االقل ‪7 ............................................................................................................................................‬‬

‫اعداد کسری ‪1 ...........................................................................................................................................................‬‬

‫کسرهای معادل ‪1 .......................................................................................................................................................‬‬

‫مقایسه کسرها ‪1 ..........................................................................................................................................................‬‬

‫عملیات چهارگانه باالی کسرهای عام ‪3 ......................................................................................................................‬‬

‫عناوین ‪ ............................................................................................................................................................................................‬صفحه‬

‫کسرالکسر ‪3 ................................................................................................................................................................‬‬

‫غیرواجب نمودن ‪85 ....................................................................................................................................................‬‬

‫عملیه تصحیح ‪85 ..........................................................................................................................................................‬‬

‫اختصار کسرها ‪85 ..........................................................................................................................................................‬‬

‫کسراعشار ‪85 ................................................................................................................................................................‬‬

‫مقایسه اعداد اعشاری ‪85 .............................................................................................................................................‬‬

‫عملیات چهارگانه باالی اعداد اعشاری ‪85 ....................................................................................................................‬‬

‫تبدیل کردن کسر اعشاری محدود به کسر عام ‪88 ..........................................................................................................‬‬

‫تبدیل کردن کسر اعشار نامحدود به کسر عام ‪88 ...........................................................................................................‬‬

‫عملیه تقریب یا روندآف ‪82 .......................................................................................................................................‬‬

‫نسبت ‪82 ....................................................................................................................................................................‬‬

‫انواع نسبت ‪82 ...........................................................................................................................................................‬‬

‫قوانین نسبت ‪82 ........................................................................................................................................................‬‬

‫تقسیم یک کمیت باالی نسبت ‪89 ..............................................................................................................................‬‬

‫اوسط کمیات ‪84 ..........................................................................................................................................................‬‬

‫دریافت نسبت معادل نظر به حاصل جمع جمالت آن ‪80 ............................................................................................‬‬

‫دریافت نسبت معادل نظر به تفاضل جمالت آن ‪80 ..................................................................................................‬‬

‫دریافت نسبت معادل نظر به حاصل ضرب جمالت ‪80 ..............................................................................................‬‬

‫تناسب ‪81 ...................................................................................................................................................................‬‬

‫قوانین تناسب ‪81 .......................................................................................................................................................‬‬

‫انواع تناسب ‪81 ..........................................................................................................................................................‬‬

‫تناسب مرکب ‪87 ........................................................................................................................................................‬‬

‫عناوین ‪ ............................................................................................................................................................................................‬صفحه‬

‫فیصد ‪87 .......................................................................................................................................................................‬‬

‫تخفیف ‪81 ....................................................................................................................................................................‬‬

‫ربح ساده ‪83 .................................................................................................................................................................‬‬

‫ربح مرکب ‪83 ..............................................................................................................................................................‬‬

‫سواالت بخش حساب ‪25 .............................................................................................................................................‬‬

‫بخش دوم‪ :‬ستها‬

‫ستها ‪21 ...................................................................................................................................................................‬‬

‫ارایه ستها ‪21 ...........................................................................................................................................................‬‬

‫عملیات ستها ‪21 .....................................................................................................................................................‬‬

‫ست اعداد ‪21 .............................................................................................................................................................‬‬

‫اولینها در ریاضی ‪23 ..................................................................................................................................................‬‬

‫سواالت بخش ستها ‪95 ............................................................................................................................................‬‬

‫بخش سوم‪ :‬الجبر‬

‫الجبر ‪99 .......................................................................................................................................................................‬‬

‫الجبر عددی ‪99 .............................................................................................................................................................‬‬

‫فرق بین حساب و الجبر ‪99 .........................................................................................................................................‬‬

‫محور اعداد ‪94 ..............................................................................................................................................................‬‬

‫متضادهای عددی ‪94 ....................................................................................................................................................‬‬

‫قیمت مطلقه اعداد الجبری ‪94 ....................................................................................................................................‬‬

‫عملیات اساسی باالی قیمت مطلقه اعداد ‪94 .............................................................................................................‬‬

‫عملیات اساسی باالی اعداد الجبری ‪90 .......................................................................................................................‬‬

‫طاقت یا توان ‪91 ........................................................................................................................................................‬‬

‫عناوین ‪ ............................................................................................................................................................................................‬صفحه‬

‫خاصیتهای توان ‪97 ...................................................................................................................................................‬‬

‫ارائه علمی اعداد ‪93 ...................................................................................................................................................‬‬

‫جذر اعداد الجبری ‪93 ....................................................................................................................................................‬‬

‫نوشتن یک عدد در تحت جذر ‪93 .................................................................................................................................‬‬

‫استخراج یک عدد قسما از جذر ‪93 .................................................................................................................................‬‬

‫استخراج جذر المربع اعداد ‪93 .......................................................................................................................................‬‬

‫جذور مشابه و غیر مشابه ‪45 ..........................................................................................................................................‬‬

‫قواعد جذرها ‪45 ............................................................................................................................................................‬‬

‫سواالت بخش توان و جذر ‪49 ......................................................................................................................................‬‬

‫الجبر حروفی ‪09 ............................................................................................................................................................‬‬

‫جمع و تفریق حدود الجبری ‪09 ......................................................................................................................................‬‬

‫ضرب و تقسیم حدود الجبری ‪09 ..................................................................................................................................‬‬

‫افادههای الجبری ‪09 ....................................................................................................................................................‬‬

‫درجه پولینوم ‪04 ...........................................................................................................................................................‬‬

‫پولینوم کامل و ناقص ‪04 ............................................................................................................................................‬‬

‫منظم کردن پولینومها ‪04 ..............................................................................................................................................‬‬

‫عملیات چهارگانه باالی پولینومها ‪04 ...........................................................................................................................‬‬

‫تقسیم ترکیبی ‪01 .........................................................................................................................................................‬‬

‫قضیه باقی مانده ‪01 .....................................................................................................................................................‬‬

‫بخش سواالت پولینومها ‪07 .........................................................................................................................................‬‬

‫مساوات ‪19 .................................................................................................................................................................‬‬

‫مطابقتها یا عینیتها ‪19 ...........................................................................................................................................‬‬

‫عناوین ‪ ............................................................................................................................................................................................‬صفحه‬

‫فرق بین مطابقتها و عینیتها ‪19 ............................................................................................................................‬‬

‫مطابقتهای مشهور الجبری ‪19 ....................................................................................................................................‬‬

‫مثلث پاسکال ‪14 .........................................................................................................................................................‬‬

‫فکتوریل ‪10 ..................................................................................................................................................................‬‬

‫اعداد ترکیبی ‪10 ...........................................................................................................................................................‬‬

‫انکشاف بینومهای شکل ‪11 ....................................................................................................................... a n  b n‬‬

‫انکشاف بینومهای شکل ‪11 ........................................................................................................................ a n  b n‬‬

‫تعدادی از مطابقتهای مهم ‪13 ..................................................................................................................................‬‬

‫خواص عینیتها ‪75 .....................................................................................................................................................‬‬

‫تجزیه پولینومهای الجبری ‪75 .......................................................................................................................................‬‬

‫سواالت بخش مطابقتها و تجزیهها ‪70 .......................................................................................................................‬‬

‫افادههای کسری الجبری و یا ناطق ‪10 ..........................................................................................................................‬‬

‫اقسام کسرهای الجبری ‪10 ...........................................................................................................................................‬‬

‫خواص کسرهای الجبری ‪10 ...........................................................................................................................................‬‬

‫عملیات اساسی باالی کسرهای الجبری ‪11 ..................................................................................................................‬‬

‫اختصار کسرهای الجبری ‪17 ...........................................................................................................................................‬‬

‫کسر مرکب یا کسرالکسر ‪17 ..........................................................................................................................................‬‬

‫کسرهای غیرناطق ‪17 ....................................................................................................................................................‬‬

‫گویا ساختن کسرهای غیرناطق ‪11 ..................................................................................................................................‬‬

‫سواالت بخش کسرهای الجبری ‪13 ...............................................................................................................................‬‬

‫بخش چهارم‪ :‬متریکسها‬

‫متریکسها ‪33 ...............................................................................................................................................................‬‬

‫عناوین ‪ ............................................................................................................................................................................................‬صفحه‬

‫ترتیب متریکسها ‪33 ..................................................................................................................................................‬‬

‫انواع متریکسها ‪858 ......................................................................................................................................................‬‬

‫وکتورها ‪852 ...................................................................................................................................................................‬‬

‫تساوی دو متریکس ‪859 .................................................................................................................................................‬‬

‫عملیات حسابی در متریکسها ‪854 .................................................................................................................................‬‬

‫توانهای یک متریکس ‪851 ...........................................................................................................................................‬‬

‫ترانسپوز یک متریکس ‪851 .............................................................................................................................................‬‬

‫دیترمینانت ‪885 .............................................................................................................................................................‬‬

‫جملهء یک دیترمینانت ‪885 ............................................................................................................................................‬‬

‫دیترمینانت فرعی ‪888 ...................................................................................................................................................‬‬

‫هم عامل عنصر متریکس ‪888 ........................................................................................................................................‬‬

‫توسعه الپالس ‪882 .........................................................................................................................................................‬‬

‫محاسبه دیترمینانت درجه ‪ 9‬به روش ساروس ‪889 .........................................................................................................‬‬

‫خواص دیترمینانت ‪880 ..................................................................................................................................................‬‬

‫متریکس منفرد و غیرمنفرد ‪881 ......................................................................................................................................‬‬

‫متریکس کوفکتور ‪883 ......................................................................................................................................................‬‬

‫متریکس الحاقی ‪883 .......................................................................................................................................................‬‬

‫متریکس معکوس ‪825 .....................................................................................................................................................‬‬

‫محاسبه معکوس متریکس به روش متریکس الحاقی ‪828 ..................................................................................................‬‬

‫سواالت بخش متریکسها ‪822 .......................................................................................................................................‬‬

‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫ریاضی‬
‫ریاضیدانان اسالمی نخستین کسانی بودند که اعداد را به صورت امروزی آن مینوشتند‪ ،‬و اگر چه ما هندسه خود را از یونان به‬
‫ارث بردهایم‪ ،‬حساب ما‪ ،‬بخشی از میراث ما‪ ،‬از دنیای مسلمین است‪ .‬این امر حقیقت دارد ولو این که ریاضیدانان هندی در هند‬
‫شاید چند سده پیش از طلوع تمدن اسالمی دستگاه شمارش را با دو مشخصه زیر بنیاد نهاد‪:‬‬
‫‪ -۱‬اعداد از ‪ ۱‬تا ‪ ۹‬با نه رقم نمایش داده میشوند که همه به سادگی از یک یا دو خط نشان درست شده اند‪.‬‬
‫‪ -۲‬آخرین رقم سمت راست یک شماره به نشانه تعداد آحاد است و هر واحد در هر مکانی ده برابر واحد واقع در سمت راست‬
‫خودش است‪ .‬بنابر این رقم واقع در مکان دوم به نشانه دهگان و آنکه در مکان سوم است به نشانه تعداد صدها است (صدگان) و‬
‫غیره‪ .‬یک عالمت خاص یعنی صفر برای بیان خالی بودن مکان مفروضی مورد استفاده قرار میگیرد‪.‬‬
‫این دو خاصیت بیانگر دستگاه کنونی نوشتن اعداد صحیح هستند و میتوان به طور خالصه گفت که هندیان نخستین کسانی‬
‫بودند که یک دستگاه رمزی‪ ،‬اعشاری و موضعی را به کار بردند‪ .‬منظور از «رمزی» آن است که نه عدد نخستین با نه رمز یا رقم‬
‫نمایش داده میشوند و این بر خالف شیوه مرسوم مصریان و بابلیان بود که در آن نمایش اعداد از پهلوی و بر روی هم نهادن‬
‫خط نشانها پدید میآمدند‪.‬‬
‫منظور از اعشاری آن است که مبنا ده است‪ .‬اما هندیان این دستگاه را برای نمایش اجزای واحد به وسیله کسرهای اعشاری‬
‫گسترش ندادند و چون این مسلمین بودند که برای نخستین بار چنین کردند‪ ،‬بنابر این اولین کسانی بودند که اعداد را به‬
‫صورتی که ما نمایش میدهیم نمایش دادند‪ .‬بنابر این کامالً بجا است که این دستگاه را «هندی‪ -‬عربی» به نامیم‪.‬‬

‫انسانهای اولیه چگونه شمار مینمودند؟‬

‫در آغاز انسان اولیه برای نشان دادن عدد مورد نظر خود از زبان اشاره استفاده میکرد‪ .‬شاید به ببری که کشته بود یا به سرنیزه‬
‫همسایهاش اشاره کند یا از شاید انگشتانش برای نشان دادن عددی استفاده میکرد سه انگشت دست معنی سه میداد‪ ،‬خواه سه‬
‫نیزه یا سه ببر یا سه غار باشد‪ .‬در ابتدا انسان اولیه میتوانست تا دو بشمارد امروزه هنوز در جهان قبایلی ابتدایی مانند بومیان‬
‫بدوی استرالیا (ابوجینها) وجود دارد‪ ،‬فقط سه عدد میشناسند یک‪ ،‬دو و بسیار‪ .‬هنگامی با انگشتان دست شماره میکنید تفاوتی‬
‫نمیکند که از انگشت کوچک دست یا از انگشت شصت شروع کنیم اما بین برخی از اقوام برای این کار قاعدههایی وجود دارد‬
‫مثال زونیا (قبیلهای از سرخپوستان آمریکای شمالی) شمردن را از انگشت کوچک دست چپ شروع میکردند‪.‬‬

‫حساب‬
‫اساسیترین بخش علم ریاضیات را حساب تشکیل میدهد که عبارت از علم اعداد میباشد‪ .‬حساب به شمارش و اندازهگیری‬
‫اشیا و کمیات قابل پیمایش سروکار دارد که نتایج را ذریعه اعداد ارائه میگردد‪ .‬حساب قدیمیترین شاخه ریاضیات است‪ .‬احتماالً‬
‫پیدایش این فن ناشی از نیاز انسان به شمارش اشیا و دارائیها بوده است‪ .‬پایهایترین عملیات حساب جمع و تفریق و ضرب و‬
‫تقسیم است‪ .‬ریاضیدانان معموالً حساب را با نظریه اعداد مترادف میدانند‪.‬‬

‫عدد‪ :‬عدد از کلمه یونانی ‪ Arithmatic‬گرفته شده است‪ .‬عبارت از تعداد سمبولهای میباشند که نتیجهی اندازهگیری را‬
‫نشان میدهند‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫اعداد از نگاه شکل ظاهری یا سمبولیک به سه دسته تقسیم گردیده اند‪:‬‬

‫‪ )1‬اعداد رومی‬
‫‪ )2‬اعداد شرقی ( ‪)٧ ٦ ٥ ٤ ٣ ۲ ۱ ٠‬‬
‫‪ )3‬اعداد غربی (‪)9, 8, 7, 6, 5, 4, 3, 2, 1, 0‬‬
‫سلسله شمارش‪ :‬انسانها برای شمارش اعداد طبیعی سیستم طبقه بندی را بوجود آوردند که عبارتند از‪:‬‬
‫طبقه چهارم‬ ‫طبقه سوم‬ ‫طبقه دوم‬ ‫طبقه اول‬
‫مرتبه میلیارد ها‬ ‫مرتبه میلیون ها‬ ‫مرتبه هزارها‬ ‫مرتبه احاد‬
‫صد‬ ‫ده‬ ‫یک‬ ‫ده میلیونها صد‬ ‫یک‬ ‫صد‬ ‫ده‬ ‫هزارها‬ ‫صدها‬ ‫ده‬ ‫یکها‬
‫میلیارد ها میلیارد ها میلیارد‬ ‫میلیونها‬ ‫هزار ها هزار ها میلیونها‬ ‫ها‬
‫ها‬

‫مثال‪ :‬طبقه بندی کنید‪123331321 :‬‬

‫مرتبه میلیونها‬ ‫مرتبه هزار ها‬ ‫مرتبه احاد‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2 1‬‬

‫عملیات چهارگانه‬
‫طوری که از نام عملیههای چهارگانه معلوم است این عملیهها به چهار بخش ذیل تقسیم میشوند‪:‬‬
‫جمع ( اضافه نمودن)؛‬ ‫‪)1‬‬
‫تفریق ( کم نمودن)؛‬ ‫‪)2‬‬
‫ضرب ( چند برابر نمودن)؛‬ ‫‪)3‬‬
‫تقسیم (قسمت نمودن)‪.‬‬ ‫‪)4‬‬

‫‪ ‬جمع‪ :‬عبارت از اضافه کردن یا زیاد کردن یک کمیت باالی کمیت همجنس دیگر میباشد‪.‬‬

‫قوانین جمع‪:‬‬
‫‪ ‬هرگاه جاهای اجزای جمع با هم دیگر شان تبدیل گردد در نتیجهی عملیه جمع کدام تغییری رخ نمیدهد‪ ،‬این عملیه را‬
‫قانون تبدیلی جمع مینامند‪.‬‬
‫‪23  3 2  5‬‬
‫‪ ‬هرگاه در عملیه جمع اجزای جمع به صورت اتحادی جمع گردند‪ ،‬بازهم در حاصل جمع کدام تغییر رخ نمیدهد‪.‬‬
‫‪2  3  1  5  (2  5)  (1  3)  11‬‬
‫‪ ‬عنصر عینیت در عملیه جمع صفر است‪ .‬عنصر عینیت عبارت از مقداری است که با عالوه شدن آن در عملیات‬
‫ریاضیکی در نتیجهی عملیات تغییری را وارد نمیکند‪ .‬عنصر عینیت در عملیات مختلف ریاضیکی متفاوت میباشد‪.‬‬
‫‪20  2‬‬

‫‪2‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫برای اجرای عملیهی جمع دو روش ستونی و سطری را در نظر میگیریم‪.‬‬

‫مثالها‪ :‬سواالت زیر را حل کنید‪.‬‬

‫‪1234‬‬
‫‪32‬‬ ‫‪10345‬‬ ‫‪2032‬‬
‫‪23‬‬ ‫‪44‬‬ ‫‪1223‬‬ ‫‪2345667‬‬ ‫‪2399‬‬
‫‪34‬‬ ‫‪56‬‬ ‫‪122‬‬ ‫‪2334‬‬ ‫‪99999‬‬
‫‪1) ‬‬ ‫‪2) ‬‬ ‫‪3) ‬‬ ‫‪4) ‬‬ ‫‪5) ‬‬
‫‪57‬‬ ‫‪133‬‬ ‫‪1345‬‬ ‫‪2358346‬‬ ‫‪105664‬‬

‫‪6) 233  5678  5911‬‬ ‫‪7) 679098  23344  702442‬‬

‫‪ ‬عملیه تفریق‪ :‬این عملیه عبارت از کم کردن یک مقدار از مقدار همجنس آن میباشد‪ .‬شرط اساسی در عملیه تفریق این‬
‫است که هیچگاه مفروق بزرگتر از مفروق منه نمیگردد‪ .‬عنصر عینیت در عملیه تفریق صفر میباشد‪.‬‬
‫‪12  8  4‬‬
‫در عملیه فوق ‪ 12‬مفروق منه‪ 8 ،‬مفروق و ‪ 4‬حاصل تفریق یا فرق میباشد‪.‬‬
‫برای اجرای عملیهی تفریق همانند جمع دو روش ستونی و سطری را در نظر میگیریم‪.‬‬
‫مثالها‪ :‬سواالت زیر را حل کنید‪:‬‬
‫‪123‬‬ ‫‪3401‬‬ ‫‪10000‬‬
‫‪121‬‬ ‫‪99‬‬ ‫‪9876‬‬
‫‪1) ‬‬ ‫‪2) ‬‬ ‫‪3) ‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪332‬‬ ‫‪124‬‬
‫‪ ‬عملیه ضرب‪ :‬سادهترین طریقهی نوشتن جمع اعداد یکسان را ضرب گویند‪ .‬عنصر عینیت در عملیه ضرب عبارت از یک‬
‫است‪.‬‬
‫‪ ‬خاصیتهای ضرب‪:‬‬
‫‪ )1‬خاصیت تبدیلی‪2  3  1  1  2  3  6 :‬‬
‫‪ )2‬خاصیت اتحادی‪2  3  1  1  (2  3)  6 :‬‬
‫‪ )3‬خاصیت توزیعی‪2  (3  4  1)  (2  3)  (2  4)  (2  1)  12 :‬‬

‫‪ ‬برای ضرب نمودن اعداد نخست رقم احاد جزء دوم را ضرب تمام ارقام جزء اول نموده سپس رقم دهها‪ ،‬صدها و ‪ ...‬را‬
‫ضرب در تمام رقمهای جزء اول مینمائیم و در اخیر عملیه جمع را طور زیر باالی آن اجرأ میکنیم‪:‬‬

‫‪3‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫‪123‬‬ ‫‪45680‬‬
‫‪31‬‬ ‫‪654‬‬
‫‪1) ‬‬ ‫)‪2‬‬
‫‪1 2 3‬‬ ‫‪1 8 2 7 2 0‬‬
‫‪3 6 9‬‬ ‫‪2 2 8 4 0 0‬‬
‫‪3 8 1 3‬‬ ‫‪2 7 4 0 8 0‬‬
‫‪2 9 8 7 4 7 2 0‬‬
‫‪ ‬عملیه تقسیم‪ :‬تقسیم عبارت از قسمت کردن یک کمیت به مقدارهای مساوی میباشد‪ .‬برای اجرای عملیه تقسیم موارد‬
‫زیر را در نظر میگیریم‪:‬‬

‫مقسوم (تقسیم شونده)‬ ‫مقسوم علیه (قسمت شونده)‬

‫‪3450 5‬‬
‫‪ 30‬‬ ‫‪690‬‬
‫‪45‬‬ ‫خارج قسمت (حاصل تقسیم)‬
‫‪45‬‬
‫‪00‬‬
‫باقیمانده‬

‫قابلیتهای تقسیم‬
‫‪ ‬قابلیت تقسیم (‪ :)2‬اعدادی بر ‪ 2‬پوره قابل تقسیم هستند که رقم یکهای آن جفت و یا صفر باشد (مانند‪،122 :‬‬
‫‪ 1343‬و غیره)‪.‬‬
‫قابلیت تقسیم (‪ :)9‬اعدادی قابلیت تقسیم بر ‪ 3‬را دارند که مجموع ارقام ان بر ‪ 3‬پوره تقسیم شده بتواند (مانند‪:‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 9113 .239‬و غیره)‪ .‬گاها ارقام اعداد بسیار زیاد بوده و جمع نمودن آنها زمانگیر خواهد بود‪ ،‬ازینرو اگر در عدد داده‬
‫شده مضربهای سه )‪ (3,6,9,12,...‬وجود داشته باشند آنها را خط میزنیم‪ ،‬سپس از سمت راست با چپ ارقام را با هم‬
‫جمع مینمائیم؛ اگر در حاصل جمع باز هم به مضربهای عدد سه برخوردیم از آنها صرف نظر میکنیم‪ .‬در نهایت اگر هیچ‬
‫عددی باقی نماند آن عدد بر سه پوره قابل تقسیم بوده‪ ،‬در غیر آن صورت عدد باقیمانده‪ ،‬باقیماندهی تقسیم همان عدد‬
‫بزرگ بر سه را نشان میدهد‪.‬‬
‫قابلیت تقسیم (‪ :)4‬اعدادی که رقم یکها و دههای آن صفر یا رقمی باشد که بر ‪ 4‬پوره تقسیم شده بتواند‪ ،‬بر ‪4‬‬ ‫‪‬‬
‫پوره تقسیم شده میتواند (مانند‪ 1323 .1333 :‬و غیره) به عبارت دیگر‪ ،‬عددی بر چهار پوره قابل تقسیم است که‬
‫مجموع رقم یکهای آن و دو چند رقم دههای آن بر عدد چهار پوره قابل تقسیم باشد‪.‬‬
‫‪ ‬قابلیت تقسیم (‪ :)1‬اعدادی بر ‪ 1‬پوره تقسیم میشوند که رقم یکهای ان صفر و یا پنج باشد مانند ‪.131 .133333‬‬
‫‪ 12341‬و غیره‪ .‬به طریق دیگر عددی باالی شش پوره قابل تقسیم است که حاصل جمع رقم یکهای آن و چهار برابر‬
‫مجموع ارقام دیگر آن بر شش پوره قابل تقسیم باشد‪.‬‬
‫‪ ‬قابلیت تقسیم (‪ :)9‬هر عددی که همزمان بر ‪ 2‬و ‪ 3‬پوره تقسیم شده بتواند بر ‪ 9‬نیز پوره تقسیم شده میتواند‬
‫مانند‪ 1332 .1233‬و غیره‬

‫‪4‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫‪ ‬قابلیت تقسیم(‪ :)7‬اگر رقم اول یک عدد را حذف نموده آن را دو چند کنیم و از متباقی اعداد تفریق نماییم اگر حاصل‬
‫تفریق صفر یا عددی بود که بر ‪ 7‬پوره تقسیم میشد ان عدد بر ‪ 7‬پوره تقسیم میشود مانند ‪128319 .198 .22123‬‬
‫و غیره‬
‫قابلیت تقسیم (‪ :)8‬عددیکه سه رقم اول ان صفر و یا عددی که سه رقم اول ان بر ‪ 8‬پوره تقسیم شود ان عدد یر ‪ 8‬پوره‬ ‫‪‬‬
‫تقسیم میشود مانند‪ 31333 .3233 .17319 .7122 :‬و غیره‪ .‬به روش دیگر عددی باالی ‪ 8‬پوره قابل تقسیم‬
‫است که مجموع رقم یکهای آن با دوچند رقم دههای آن و با چهار چند رقم صدهای آن بر هشت پوره قابل تقسیم باشد‪.‬‬
‫‪ ‬قابلیت تقسیم (‪)2‬عددیکه مجموع ارقام ان بر ‪ 2‬پوره تقسیم شود مانند‪ . 23430117 :‬غیره‪.‬‬
‫‪ ‬قابلیت تقسیم(‪ )13‬عددیکه ارقام یکهای ان صفر باشد بر ‪ 13‬پوره تقسیم میشود مانند‪ 34123 .133303333 .‬و‬
‫غیره‬
‫‪ ‬قابلیت تقسیم (‪ :)11‬عددیکه حاصل تفریق مجموعه های مراتب جفت و طاق ان صفر و یا ‪ 11‬باشد آن عدد بر ‪ 11‬پوره‬
‫قابل تقسیم است مانند‪ 2403127 .11281 :‬و غیره‪.‬‬

‫یادداشت‪ :‬جمالت ذیل را در عملیه تقسیم مد نظر بگیرید‪:‬‬ ‫‪/‬‬

‫‪ ‬صفر تقسیم بر عدد مساوی به صفر است‪.‬‬
‫‪ ‬عدد تقسیم بر صفر مساوی به الیتناهی است‪.‬‬
‫‪ ‬صفر تقسیم بر صفر جواب مبهم است‪.‬‬
‫‪ ‬هرگاه دو عدد باالی یک عدد سومی قابل تقسیم باشند‪ ،‬حاصل جمع آنها نیز باالی عدد مذکور قابل تقسیم است‪.‬‬

‫اعداد اولیه و مرکب‪:‬‬

‫‪ Eratosthenes‬ریاضیدان و جغرافیهدان معروف یونان در سالهای ‪ 273-122‬قبل از میالد اعداد طبیعی را به دو‬
‫دسته اعداد مرکب و اولیه تقسیم نمود‪:‬‬
‫‪ -‬اعداد مرکب‪ :‬عبارت از اعدادی هستند که بجز یک و خودش باالی دیگر اعداد هم پوره قابل تقسیم باشد مانند‪:‬‬
‫‪ 120,3312,505‬و غیره‪.‬‬
‫‪ -‬اعداد اولیه‪ :‬عبارت از اعدادی هستند که بجز یک و خودش باالی دیگر اعداد پوره تقسیم شده نتوانند‪ .‬مانند‪ 2,11,31 :‬و‬
‫غیره‪.‬‬
‫یادداشت‪ :‬اعداد به صورت عموم به سه دسته تقسیم شده اند‪ :‬مرکب‪ .‬اولیه و عدد یک(‪.)1‬‬
‫تجزیه یک عدد به عوامل ضربی اولیه آن‬
‫تجزیه یک عدد مرکب به اعداد اولیه عبارت از تبدیل آن به شکل عوامل ضربی اولیه آن میباشد که در تجزیه از قابلیتهای‬
‫تقسیم به اعداد اولیه کار میگیریم‪.‬‬

‫‪5‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫‪2‬‬ ‫‪73‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪31‬‬ ‫‪70= 2×5×7‬‬

‫‪7‬‬ ‫‪7‬‬

‫‪1‬‬

‫یادداشت‪ :‬اگر در تجزیهی یک عدد به عوامل اولیهی آن تمام توانهای اعداد اولیه جفت باشند‪ ،‬آن عدد را مربع کامل مینامند و‬ ‫‪/‬‬
‫اگر همهی توانها مضربی از عدد ‪ 3‬باشند‪ ،‬به نام مکعب کامل یاد میگردد‪( .‬مانند اعداد ‪ 144,216,800,720,78400‬و غیره‪.‬‬
‫بزرگترین عامل"قاسم" مشترک چندین عدد‬
‫به اجزای ضربی یک عدد قاسمهای همان عدد میگویند‪ .‬بزرگترین قاسم مشترک چند عدد عبارت از بزرگترین عددیست که تمام اعداد‬
‫داده شده به آن تقسیم شده بتواند و چنین بدست میآید‪.‬‬
‫مثال (‪ :)8‬بزرگترین قاسم مشترک اعداد ‪18‬و ‪ 72‬را بدست باورید؟‬

‫‪2‬‬ ‫‪72‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪18‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪36‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪18‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪1‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪18=2×3×3=21 . 32‬‬
‫‪HCF=2.3=6‬‬ ‫‪72=2×2×2×3×3=23 . 32‬‬
‫‪1‬‬

‫کوچکترین مضرب مشترک‬

‫مضرب عبارت از عددی است که از حاصل ضرب دو عدد حاصل میشود‪ .‬کوچکترین مضرب مشترک عبارت از دریافت‬
‫کوچکترین عددی است که به تمام اعداد داده شده پوره قابل تقسیم باشد‪.‬‬
‫مثال‪ :‬کوچکترین مضرب مشترک اعداد ‪ 48072029‬را بدست بیاورید؟‬

‫‪2‬‬ ‫‪48‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪29‬‬

‫‪2 72‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪32‬‬
‫‪2 39‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪19‬‬ ‫‪LCM=25 . 31‬‬
‫‪17 17‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪1 1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪1‬‬

‫‪6‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫طریقه ذواضعاف االقل‪ :‬طریقه ذواضعاف االقل یکی از طریقههای ساده برای بدست آوردن کوچکترین مضرب مشترک میباشد که‬
‫طور ذیل اجرا میگردد‪.‬‬
‫مثال‪ :‬کوچکترین مضرب مشتراعداد ‪ 9 ,4‬و‪ 8‬را بدست باورید‪.‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪L.C.M=23 . 31‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫یادداشت‪ :‬حاصل ضرب دو عدد مساوی است به حاصل ضرب‬ ‫‪/‬‬

‫کوچکترین مضرب مشترک آن با بزرگترین قاسم مشترکش‪.‬‬

‫مثالهای کاربردی‪:‬‬
‫‪ ‬سه ظرف که حجم هر کدام آن ‪ 48‬لیتر‪ 60 ،‬لیتر و ‪ 72‬لیتر است‪ ،‬از مایعات مختلف پر شده است‪ .‬اگر بخواهیم آن‪-‬‬
‫ها را در بین قوطیهای یکسان که بیشترین حجم را داشته باشند طوری بریزیم که مایعات با هم مخلوط نگردند‪،‬‬
‫اعداد قوطیها را دریافت کنید‪.‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪48‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪72‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪36‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪18‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬

‫‪G.C.F  2 2  3  12‬‬
‫‪48 60 72‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪ 4  5  6  15‬‬
‫‪12 12 12‬‬

‫‪ ‬شاروای شهر به فاصلههای ‪ 6‬متری یک تعداد از درختان را غرس نموده است و به فاصلهی ‪ 10‬متری پایههای برق‬
‫موقعیت دارند‪ .‬اگر در یک قسمت درخت و پایهی برق در کنارهم قرار گرفته باشند‪ ،‬بعد از کدام فاصله بازهم درخت و‬
‫پایهی برق کنار هم قرار میگیرند؟‬
‫‪2‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪2  3  5  30‬‬

‫‪7‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫اعداد کسری‬
‫کسر در لغت شکستن را گویند اما در اصطالح شکستن یک عدد به چند حصه مساوی را گویند‪ .‬همچنان کسر را به واحد نامکمل‬
‫اعداد نیز اطالق میکنند‪.‬‬
‫کسرها به دو شکل ارائه میشوند‪ -1 :‬کسر عام ‪ -2‬کسر اعشار‬
‫‪ ‬کسرعام‬
‫هرگاه یک مقدار کامل را به چند حصه مساوی تقسیم کرده و چند حصه آن را اخذ کنیم چنین مقدار به وسیلهی عددی‬
‫نشان داده میشود که کسر عام نام دارد مانند‪:‬‬

‫صورت → ‪1‬‬
‫مخرج → ‪4‬‬
‫کسرهای معادل‪ :‬کسرهای معادل عبارت از کسریهای هستند که صورت و مخرجهایشان متفاوت و مقدارشان مساوی‬
‫باشند‪ .‬هرگاه صورت و مخرج یک کسر به عین عدد ضرب شود کسر دوم کسر معادل کسر اولی است‪.‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪8‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬
‫مقایسه کسرها‬
‫کسرهای عام را میتوان به سه طریقهی زیر مقایسه نمود‪:‬‬
‫‪ )1‬در کسرهای که دارای مخرجهای مساوی هستند‪ ،‬کسری بزرگتر است که دارای صورت بزرگتر است‬
‫‪ )2‬در کسرهای که دارای صورتهای مساوی باشند‪ ،‬کسری بزرگتر است که دارای مخرج کوچکتر باشد‪.‬‬
‫‪ )3‬هرگاه صورت و مخرج یک کسر متفاوت باشند‪ ،‬اوال صورت و یا مخرج آنها را به هم معادل ساخته بعد مقایسه مینمائیم‪.‬‬

‫کسرهای عام را به دو بخش کسرهای عام واقعی و کسرهای عام غیرواقعی تقسیم میکنیم‪:‬‬
‫‪ ‬کسرهای عام واقعی‪ :‬عبارت از کسرهای عامی هستند که صورت آنها از مخرجشان بزرگتر باشد (مانند‪:‬‬
‫‪12 1222 9‬‬
‫و غیره)‪.‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪,‬‬
‫‪5 12 8‬‬
‫‪ ‬کسرهای عام واقعی‪ :‬عبارت از کسرهای عامی هستند که صورت آنها از مخرجشان کوچکتر یا مساوی باشد‬
‫‪1 40 122‬‬
‫و غیره)‪.‬‬ ‫‪, ,‬‬ ‫(مانند‪:‬‬
‫‪2 40 120‬‬

‫‪8‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫‪ ‬هرگاه به صورت و مخرج یک کسر عین عدد (خالف صفر) ضرب یا تقسیم شود‪ ،‬در قیمت کسر کدام تغییری بوجود نمیآید‪.‬‬

‫عملیات چهارگانه باالی کسرهای عام‬

‫عملیه جمع و تفریق‪ :‬در عملیه جمع و تفریق نخست مخرج مشترک انتخاب کرده‪ ،‬سپس مخرج مشترک را تقسیم هر‬
‫مخرج ضرب در هر صورت مینمائیم‪.‬‬
‫‪2 1 12 + 5 17‬‬
‫= ‪+‬‬ ‫=‬
‫‪3 6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪6 3 5 15(6) + 5(3) + 6(5) 135‬‬
‫= ‪+ +‬‬ ‫=‬
‫‪2 6 5‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪30‬‬
‫عملیه ضرب کسرها‪ :‬در این عملیه صورت را به صورت و مخرج را به مخرج ضرب میکنیم‪.‬‬
‫‪21 3 21  3 63‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪12 4 12  4 48‬‬
‫عملیه تقسیم کسرها‪ :‬برای اجرای این عملیه کسر اول را به حال خودش گذاشته‪ ،‬کسر دوم را معکوس مینمائیم‪ ،‬سپس‬
‫عالمه تقسیم را به ضرب مبدل نموده‪ ،‬عملیهی ضرب را اجرأ میکنیم‪.‬‬
‫‪5 22 5 45 5.45 225‬‬
‫÷‬ ‫‪= .‬‬ ‫=‬ ‫=‬
‫‪6 45 6 22 6.22 132‬‬
‫کسرهای مرکب‪ :‬عبارت از کسرهای هستند که بطور پی هم تحت عملیات چهارگانه قرار گرفته باشد‪.‬‬
‫‪1 3 6 2 11‬‬
‫‪× ÷ + −‬‬
‫‪2 4 4 8 25‬‬
‫در ین نوع کسرها نخست عملیات ضرب و تقسیم را اجرا کرده سپس جمع و تفریق را ساده میکنیم‪.‬‬

‫کسرالکسر‪ :‬عبارت از کسری است که کسری دیگر در صورت و کسری دیگری در مخرج و یا همزمان در صورت و مخرج آن‬
‫موجود باشد‪ ،‬مانند‪:‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪61‬‬
‫‪,‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪….‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪2+‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪2‬‬
‫سواالت ذیل را حل کنید‪:‬‬

‫‪3‬‬
‫‪2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫? ‪1) 2 ‬‬ ‫)‪2‬‬ ‫?‪3 ‬‬ ‫)‪3‬‬ ‫?‪2 ‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪9‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫غیر واجب نمودن‪ :‬برای غیر واجب نمودن عدد صحیح را ضرب مخرج نموده‪ ،‬اگر عالمه جمع بود با صورت جمع و اگر منفی‬
‫بود ازصورت تفریق مینمائیم‪.‬‬
‫‪3 11‬‬ ‫‪3 11‬‬ ‫‪2 11‬‬
‫)‪1‬‬ ‫‪2 ‬‬ ‫)‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪‬‬ ‫)‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪‬‬
‫‪4 4‬‬ ‫‪4 4‬‬ ‫‪5 5‬‬

‫عملیه تصحیح‪ :‬عبارت از عملیهی است که یک عدد کسری را به شکل عدد صحیحدار مبدل میکند‪ .‬به عبارت دیگر یک‬
‫کسر غیرواقعی را به یک کسر واقعی مبدل میسازد‪.‬‬
‫‪11‬‬ ‫‪11 3‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪9 3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪2‬‬

‫اختصار کسرها‪ :‬اختصار کسر یکی از طریقههای ساده نمودن کسرها میباشد که برای اجرای این عمل صورت و مخرج را به‬
‫عین عدد تقسیم میکنیم‪.‬‬
‫‪4 42 2‬‬ ‫‪360 360 10‬‬ ‫‪36  4‬‬ ‫‪9 3‬‬ ‫‪3‬‬
‫)‪1‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫)‪2‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪6 62 3‬‬ ‫‪480 4800 10 480  4 120  3 40‬‬
‫کسراعشار‬
‫عددی که صورت آن باالی مخرجش پروه قابل تقسیم نباشد‪ ،‬خارج قسمت آن عدد اعشاری بدست می آید‪ .‬به عبارت دیگر عدد‬
‫اعشاری یک طریقهی برای نشان دادن عددی است که مخرج آن طاقتهای ‪ 10‬باشد‪.‬‬

‫‪35‬‬ ‫‪566‬‬ ‫‪1222‬‬

‫‪ 3.5 ‬‬ ‫‪ 5.66 ‬‬ ‫‪ 0.1222 ‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪10000‬‬
‫مقایسه اعداد اعشاری‪:‬‬
‫‪ ‬در بین اعداد اعشاری عددی بزرگتر است که دارای عدد صحیح بزرگتر باشد‪ .‬مثال ‪ 12.3‬بزرگتر است نسبت به‬
‫‪0 11.4‬‬
‫‪ ‬هرگاه اعداد اعشاری دارای عین عدد صحیح باشند‪ ،‬عددی بزرگتر است که نزدیکترین ان به اعشاریه بزرگتر باشد‪ .‬مثال‬
‫‪ 6.5‬بزرگتر است نسبت به ‪0 6.455‬‬

‫یادداشت‪ :‬برای تبدیل نمودن کسر عام به کسر اعشار‪ ،‬صورت آن را تقسیم مخرج آن مینمائیم‪.‬‬ ‫‪/‬‬
‫عملیه های چهارگانه باالی اعداد اعشاری‪:‬‬

‫عملیه جمع و تفریق‪ :‬در این عملیه باید عالمههای اعشاری اعداد جمع یا تفریق شونده در تحت همدیگر قرار بگیرند‪.‬‬

‫‪123,1234‬‬ ‫‪500,199‬‬ ‫‪1234,8888‬‬ ‫‪9000,12‬‬

‫‪+11,1237‬‬ ‫‪−123,2344‬‬ ‫‪+8888,1234‬‬ ‫‪8000,12‬‬
‫‪,‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪,‬‬
‫‪134,2471‬‬ ‫‪376,9646‬‬ ‫?‬ ‫?‬

‫‪10‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫ضرب اعداد اعشاری‬

‫عملیه ضرب اعداد اعشاری مانند ضرب اعداد صحیح بوده‪ ،‬برای اجرای این عملیه عالمت اعشاری را مد نظر نگرفته مانند‬
‫اعداد صحیح ضرب مینمائیم سپس خانههای اعشاری را از طرف راست به چپ حساب کرده و از طرف راست به چپ به حاصل‬
‫ضرب عالوه میکنیم‪.‬‬
‫‪123,55‬‬ ‫‪22,44‬‬ ‫‪12,002‬‬
‫‪× 22,2‬‬ ‫‪198,2‬‬ ‫‪× 12‬‬
‫‪,‬‬ ‫‪,‬‬
‫‪2742,81‬‬ ‫?‬ ‫?‬
‫تقسیم اعداد اعشاری‬
‫تقسیم عدد اعشاری به عدد صحیح‪ :‬این عملیه نیز مانند عملیه تقسیم اعداد طبیعی است‪.‬‬

‫‪6.2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪0.72‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪ 2‬‬ ‫‪3.1‬‬ ‫‪ 6‬‬ ‫‪0.24‬‬
‫‪12‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ 12‬‬
‫‪ 2‬‬
‫‪0‬‬
‫‪0‬‬

‫تقسیم عدد اعشاری به عدد اعشاری‪ :‬صورت و مخرج کسر اعشاری را به وسیله توانهای ‪ 10‬ضرب نموده آنها را به‬
‫معادل آنها تبدیل نموده تقسیم میکنیم‪.‬‬
‫‪9,74 9,74.100 974‬‬
‫=‬ ‫=‬ ‫?=‬
‫‪1,32 1,32.100 132‬‬
‫‪1234,44 1234,44.100 123444‬‬
‫=‬ ‫=‬ ‫?=‬
‫‪123,3‬‬ ‫‪123,3.100‬‬ ‫‪12330‬‬
‫تبدیل کردن کسر اعشاری محدود به کسر عام‪:‬‬
‫برای تبدیل کردن کسر اعشاری محدود به کسر عام‪ ،‬صورت و مخرج آن را به توانهای ‪ 10‬ضرب مینمائیم تا کسر معادل آن‬
‫بدست آید؛ کسر معادل آن کسر عام است‪.‬‬
‫‪4.45 100 45‬‬ ‫‪0.002 1000‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪1) 4.45 ‬‬ ‫‪‬‬ ‫)‪2‬‬ ‫‪0.002 ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪100‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪1000‬‬ ‫‪1000‬‬

‫‪569.2 10 5692‬‬

‫)‪3‬‬ ‫‪569.2 ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪10‬‬
‫تبدیل کردن کسر اعشار نا محدود به کسرعام‪:‬‬
‫‪33  3 30‬‬ ‫‪323  0 323‬‬
‫)‪1‬‬ ‫‪3. 3 ‬‬ ‫‪‬‬ ‫)‪2‬‬ ‫‪0.323 ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪999‬‬ ‫‪999‬‬

‫‪253  25 228‬‬ ‫‪25321  2532 22789‬‬

‫)‪3‬‬ ‫‪2.5 3 ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪4) 25.32 1 ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪90‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪900‬‬ ‫‪900‬‬

‫‪11‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫عملیه تقریب یا روند آف‪Round OFF/ ON‬‬

‫اگر عدد اعشاری را به چند رقم محدود از ارقام اعشاری بنویسیم این عملیه را به نام تقریب یاد میکنند که جنین عمل میکنیم‪:‬‬
‫‪ )1‬اگر رقم اول آن کمتر از پنج باشد از آن صرف نظر میکنیم‪ ،‬مانند‪:‬‬
‫‪ 2.753  2.75‬‬ ‫‪ 4.433  4.43  4.4‬‬
‫‪ )2‬اگر رقم اول آن بزرگتر از ‪ 1‬یا مساوی به ‪ 1‬باشد رقم آخر آن را حذف نموده‪ ،‬به اندازه یک واحد به عدد بعدی آن اضافه‬
‫میکنیم‪ .‬مانند‪:‬‬
‫‪ 3.456  3.46  3.5‬‬ ‫‪134.785  134.79  134.8‬‬

‫نسبت‬
‫رابطه بین دو کمیت همجنس را نسبت گویند‪ .‬نسبت نشان میدهد که کمیت اول چند برابر کمیت دوم و یا کمیت دوم چندم‬
‫حصهی از کمیت اول است‪.‬‬

‫کمیت دوم÷ کمیت اول= نسبت‬

‫نسبت×کمیت دوم= کمیت اول‬ ‫فورمولهای نسبت‬
‫نسبت×کمیت اول= کمیت دوم‬

‫سواالت راجع به نسبت‬

‫‪ ‬نسبت بین ‪ 43‬و ‪ 83‬چند است؟‬

‫‪ ‬نسبت بین ‪ 133‬گرام و ‪ 1133‬گرام چند است؟‬
‫‪ ‬نسبت بین ‪ 122‬سانتی متر و ‪ 1233‬سانتی متر چند است؟‬
‫‪ ‬نسبت بین عمر احمد و محمود چند است در صورتیکه احمد ‪ 71‬و محمود ‪ 133‬ساله باشند؟‬
‫‪ ‬نسبت بین ‪ 2‬متر و ‪ 133‬سانتی متر چند است؟‬
‫‪ ‬نسبت بین ‪ 2‬کیلو گرام و ‪ 3333‬گرام چند است؟‬
‫‪ ‬نسبت بین عمر احمد و محمود ‪ 3/4‬است اگر عمر احمد ‪ 23‬باشد عمر محمود را دریافت کنید؟‬
‫‪ ‬نسبت بین دو عدد ‪ 3/1‬است اگر کمیت اول ‪ 18‬باشد کمیت دوم را دریابید‪.‬‬
‫انواع نسبت‬
‫نسبت به صورت عموم به دو نوع ذیل ارائه میگردد‪:‬‬
‫‪ )1‬نسبت حسابی‪ :‬حاصل تفریق دو کمیت همجنس را نسبت حسابی گویند‪ ،‬طوری که از عدد بزرگ عدد کوچک را تفریق‬
‫مینمائیم‪.‬‬
‫‪ )2‬نسبت هندسی‪ :‬حاصل تقسیم بین دو مقدار همجنس را نسبت هندسی گویند‪.‬‬

‫‪12‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫سواالت‬

‫‪ ‬نسبت حسابی بین ‪ 233‬و ‪ 113‬چند است؟(ج ‪)13‬‬

‫‪ ‬نسبت هندسی بین ‪ 333‬گرام و ‪ 133‬گرام چند است؟(ج ‪)3:1‬‬
‫‪ ‬تفاوت بین نسبت حسابی اعداد ‪ 23‬و ‪ 11‬و اعداد ‪ 43‬و ‪ 33‬را دریابید؟(ج ‪)1‬‬
‫قوانین نسبت‬
‫‪ )1‬نسبت تنها یک عدد است که واحد همرایش ذکر نمیشود‪ ،‬زیرا واحد مشترک صورت و مخرج اختصار میشوند‪.‬‬
‫‪ )2‬نسبت باید توسط اختصار و یا تقسیم ساده شود‪.‬‬
‫‪ )3‬زمانی یک نسبت تشکیل میشود که هر دو کمیت عین واحد باشد‪.‬‬
‫بدست آوردن کمیت مجهول توسط نسبت‬
‫اگر بین دو کمیت‪ ،‬مقدار یکی از آنها معلوم باشد‪ ،‬کمیت دیگر را توسط نسبت معلوم میتوانیم‪.‬‬

‫است اگر برادر محمود ‪ 12‬ساله باشد‪ ،‬عمر محمود چند است؟‬
‫‪1‬‬
‫‪4‬‬
‫مثال‪ :‬نسبت بین عمر محمود و برادر کوچکش‬ ‫‪3‬‬
‫‪1 x‬‬ ‫‪112‬‬
‫‪ x‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪4 12‬‬ ‫‪4‬‬
‫تقسیم یک کمیت باالی نسبت‬
‫اگر خواسته باشیم که یک کمیت یا یک عدد را باالی یک نسبت تقسیم نمائیم‪ ،‬این کمیت یا عدد را باالی مجموعهی اعداد‬
‫تقسیم نموده‪ ،‬حاصل تقسیم را به هر نسبت ضرب کرده‪ ،‬جملهی مربوطه نسبت بدست میآید‪.‬‬

‫‪3‬مثال‪ :‬عدد ‪ 180‬را به نسبتهای ‪ 3,7‬و ‪ 2‬تقسیم کنید‪.‬‬

‫‪2  3  7  12‬‬
‫‪180  12  15‬‬
‫‪ ‬نسبت اول= ‪2 15  30‬‬
‫‪ ‬نسبت دوم= ‪3 15  45‬‬
‫‪ ‬نسبت سوم= ‪7 15  105‬‬
‫نسبت اول‪+‬نسبت دوم‪+‬نسبت سوم=عدد قابل تقسیم‬
‫‪30  45  105  180‬‬

‫حصهی آن به مادر فامیل تعلق میگیرد‪ .‬پول باقیمانده در‬

‫‪1‬‬
‫‪8‬‬
‫مثال‪ :‬از یک نفر ‪ 40000‬افغانی میراث مانده در قدم اول‬ ‫‪3‬‬
‫بین یک دختر و دو پسر طوری تقسیم شود که حق دختر یک چند و حق پسر دو چند حق دختر باشد‪ .‬سهم هر کدام را دریابید؟‬
‫‪1‬‬
‫‪40000   5000‬‬
‫‪8‬‬
‫‪1 2  2  5‬‬
‫‪35000  5  7000‬‬

‫‪13‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫‪ ‬سهم مادر ‪5000‬‬

‫‪ ‬سهم دختر ‪1 7000  7000‬‬
‫‪ ‬سهم یک پسر ‪2  7000  14000‬‬

‫مثال‪ :‬در یک شرکت سهامی ‪ 40‬سهم شریک شده اند طوری که نفر اول ‪ 12‬سهم‪ ،‬نفر دوم ‪ 10‬سهم‪ ،‬نفر سوم ‪7‬‬ ‫‪3‬‬
‫سهم‪ ،‬و نفر چارم ‪ 11‬سهم را دارا میباشند‪ .‬اگر در یک معامله تجارتی مفاد آن ها ‪ 120000‬افغانی باشد‪ ،‬مفاد هر یک را با در‬
‫نظر داشت سهم شان معلوم کنید‪.‬‬

‫‪1120000  40  3000‬‬

‫‪ ‬سهم نفر اول ‪12  3000  36000‬‬

‫‪ ‬سهم نفر دوم ‪10  3000  30000‬‬
‫‪ ‬سهم نفر سوم ‪7  3000  21000‬‬
‫‪ ‬سهم نفر چهارم ‪11 3000  33000‬‬

‫اوسط کمیات‪:‬‬
‫اوسط کمیت به سه شکل( اوسط حسابی‪ ,‬اوسط هندسی و اوسط هارمونیک) دریافت میگردد‪.‬‬
‫اوسط حسابی‪ -‬عبارت از حاصل جمع کمیات تقسیم تعداد آنهاست‪.‬‬ ‫‪.1‬‬
‫𝑐‪𝑎+𝑏+‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ f‬سواالت‬

‫‪ ‬اوسط حسابی بین اعداد ‪ ,4 ,12 ,13‬و ‪ 1‬را دریابید؟‬

‫‪ ‬فرق بین اوسط حسابی اعداد ‪ 2,4,1‬و اوسط حسابی اعداد ‪ 4,9‬را حاصل کنید؟‬
‫‪ ‬اوسط حسابی اعداد ‪ 13,133,233‬را دریافت کنید؟‬

‫اوسط هندسی‪ -‬عبارت از حاصل ضرب کمیات تحت جذر تعداد آنها است‪.‬‬ ‫‪.2‬‬
‫‪3‬‬
‫𝑐 ‪√𝑎 . 𝑏 .‬‬
‫‪ f‬سواالت‬
‫‪ ‬اوسط هندسی بین اعداد ‪ 1,2,4‬را دریابید؟‬
‫‪ ‬اوسط هندسی بین ‪8‬و‪ 2‬را دریابید؟‬

‫‪ .3‬اوسط هارمونیکی‪ -‬عبارت از دو چند حاصل ضرب اعداد تقسیم بر مجموع دو عدد‪.‬‬
‫𝑏‪2 𝑎 .‬‬
‫𝑏‪𝑎+‬‬

‫‪14‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫‪ f‬سواالت‬
‫‪ ‬اوسط هارمونیکی اعداد ‪2‬و ‪ 8‬را بدست بیاورید؟‬
‫‪ ‬اوسط هارمونیکی اعداد ‪ 1 ,8‬و ‪ 2‬را بدست بیاورید؟‬
‫‪ ‬اوسط هارمونیکی اعداد ‪ 302 ,8‬و ‪ 2‬را بدست بیاورید؟‬
‫دریافت نسبت معادل نظر به حاصل جمع جمالت آن‬
‫درین حالت حاصل جمع جمالت را به حاصل جمع صورت و مخرج نسبت داده شده تقسیم نموده و بعد از آن صورت و مخرج را‬
‫به این حاصل تقسیم ضرب میکنیم‪.‬‬
‫فارمول‪ (:‬مخرج‪+‬صورت)÷حاصل جمع جمالت‬
‫‪ f‬سواالت‬
‫‪3‬‬
‫دریافت کنید که حاصل جمع جمالت آن ‪ 48‬باشد‪.‬‬ ‫یک نسبت معادل به‬ ‫‪‬‬
‫‪5‬‬
‫‪3‬‬
‫یک نسبت معادل به دریافت کنید که حاصل جمع جمالت آن ‪ 55‬باشد‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪8‬‬
‫‪5‬‬
‫‪ ‬یک نسبت معادل برای دریابید که مجموع جمالت آن ‪ 84‬گردد‪.‬‬
‫‪7‬‬
‫دریافت نسبت معادل نظر به تفاضل (حاصل تفریق جمالت آن)‬
‫درین حالت تفاضل جمالت را به تفاضل صورت و مخرج تقسیم نموده حاصل آن را به صورت و مخرج نسبت داده شده ضرب‬
‫نموده کسر معادل بدست میآید‪.‬‬
‫فارمول‪( :‬مخرج‪-‬صورت) یا ( صورت‪ -‬مخرج) ÷ تفاضل جمالت‬
‫‪ f‬سواالت‬
‫‪5‬‬
‫را دریافت کنید که تفاضل جمالت آن ‪ 80‬باشد‪.‬‬ ‫یک نسبت معادل به‬ ‫‪‬‬
‫‪3‬‬
‫‪5‬‬
‫یک نسبت معادل به را دریافت کنید که تفاضل جمالت آن ‪ 32‬باشد‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪9‬‬
‫‪9‬‬
‫یک نسبت معادل به را دریافت کنید که تفاضل جمالت آن ‪ 100‬باشد‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪8‬‬
‫دریافت نسبت معادل نظر به حاصل ضرب جمالت‬
‫درا ین حالت حاصل ضرب جمالت را تقسیم حاصل ضرب صورت و مخرج نسبت داده شده نموده و بعد جذر مربع را بدست آورده‬
‫و سپس از این حاصل جذر مربع را به صورت و مخرج نسبت داده شده ضرب میکنیم کسر معادل بدست میاید‪.‬‬

‫جمالت ضرب حاصل ÷ ) مخرج × صورت ( = فورمول √‬

‫‪ f‬سواالت‬
‫‪2‬‬
‫را دریافت کنید که حاصل ضرب جمالت آن ‪ 96‬شود‪.‬‬ ‫نسبت معادل‬ ‫‪‬‬
‫‪3‬‬
‫‪1‬‬
‫نسبت معادل را دریافت کنید در صورتی که حاصل ضرب جمالت آن ‪ 64‬شود‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪4‬‬

‫‪15‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫‪4‬‬
‫را دریافت کنید که حاصل ضرب جمالت آن ‪ 252‬شود‪.‬‬ ‫نسبت معادل‬ ‫‪‬‬
‫‪7‬‬

‫تناسب‬
‫‪2 4‬‬
‫تساوی بودن دو نسبت را تناسب گویند به شرط آنکه نسبت ها کسرهای معادل باشند‪ .‬مانند‪ :‬‬
‫‪3 6‬‬
‫هر تناسب دارای چهار جمله میباشد که صورت نسبت اول و مخرج نسبت دوم را به نام طرفین و مخرج نسبت اول را با صورت‬
‫نسبت دوم به نام وسطین یاد میکنند‪.‬‬
‫قوانین تناسب‬
‫‪ ‬حاصل ضرب طرفین مساوی است به حاصل ضرب وسطین‪.‬‬
‫‪ ‬هرگاه در تناسب نسبت ها معکوس شود بازهم یک تناسب است‪.‬‬
‫‪ ‬اگر در یک تناسب جاهای طرفین با وسطین تبدیل گردد بازهم یک تناسب است‪.‬‬
‫‪ ‬اگر صورت با مخرج جمع شود و در صورت نوشته شود و مخرج خودش بماند بازهم تناسب است‬
‫‪ ‬معکوس قانون چهارم‬
‫‪ ‬در تناسب اگر از صورت مخرج کم شود و در صورت نوشته شود باز هم تناسب است‪.‬‬
‫‪ ‬بر عکس قانون ششم‬
‫‪ ‬قانون مختلط(جمع و تفریق)‪ :‬مخرج با صورت جمع شده در صورت نوشته شده و مخرج از‬
‫‪ ‬صورت تفریق شود بازهم یک تناسب است‪.‬‬
‫‪ ‬برعکس قانون هشتم‬
‫‪ ‬با صورتها اگر عین یک کمیت ضرب گردد باز هم یک تناسب است‪.‬‬
‫‪ ‬برعکس قانون دهم‬
‫‪ ‬دریک تناسب صورتها جمع شده در صورت نوشته شود و مخرجها را جمع کرده در مخرج بنویسیم‪ ،‬یک تناسب جدید‬
‫بدست میآید‪.‬‬
‫انواع تناسب‬

‫‪ )1‬تناسب مستقیم‬
‫هرگاه رابطه بین دو کمیت قسمی باشد که با زیاد شدن کمیت اول کمیت دیگر زیاد‪ ,‬و با کم شدن یک کمیت کمیت دیگر‬
‫نیز کم شود‪.‬‬

‫‪3‬مثال‪ :‬مزد یک کارگر ‪ 086‬افغانی است مزد ‪ 11‬کارگر چند افغانی است؟‬

‫‪3‬مثال‪ 8 :‬داکتر ‪ 06‬مریض را معاینه میکند ‪ 4‬داکتر چند مریض را معاینه میکند؟‬

‫‪ )1‬تناسب غیرمستقیم‬
‫هرگاه رابطه بین دو کمیت طوری باشد که با زیاد شدن یک کمیت ‪ ,‬کمیت دیگر کم و با کم شدن یک کمیت کمیت‬
‫دیگر زیاد شود‪.‬‬

‫‪16‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫‪3‬مثال‪ :‬یک نفر یک کار را در ‪ 16‬روز انجام میدهد لیکن ‪ 0‬نفر کارگر آن کار را در چند روز انجام میدهند؟‬
‫‪1  20‬‬
‫‪5 x‬‬
‫‪1 20‬‬ ‫‪1 x‬‬ ‫‪20 1‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪5 x‬‬ ‫‪5 20‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪3‬مثال‪ 3 :‬پایه ماشین یک مقدار دوا را در ‪ 06‬ثانیه تولید میکند ‪ 11‬پایه ماشین همان کار را در چند دقیقه به اتمام‬
‫میرساند؟‬
‫‪3  60‬‬
‫‪12  x‬‬
‫‪3 60‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪3  60‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪ 15‬‬
‫‪12 x‬‬ ‫‪12 60‬‬ ‫‪12‬‬
‫‪ )3‬تناسب مرکب‬
‫مساوی بودن چندین نسبت را تناسب مرکب گویند‪ .‬نوعیت تناسب در زمینه حتمی بوده و اشکال آن را در مثال های ذیل‬
‫مشاهده خواهید کرد‪.‬‬

‫‪3‬مثال‪ 12 :‬نفر داکتر ‪ 2333‬مریض را در ‪ 8‬روز با کار روزانه ‪ 13‬ساعت معاینه میکنند دریابید که ‪ 13‬نفر داکتر‬
‫‪ 3333‬مریض را با کار روزانه ‪ 9‬ساعت در چند روز معاینه میکنند‪.‬‬
‫حل‪:‬‬
‫‪12 2000 8 10‬‬
‫=‬ ‫= =‬
‫‪10 3000 x‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪8.12.3000‬‬
‫=‪x‬‬ ‫‪= 24‬‬
‫‪6.10.2000‬‬

‫‪3‬مثال‪ :‬مصرف انتقال ‪ 06‬کیلوگرام جنس به فاصله ‪ 106‬کیلومتر مبلغ ‪ 006‬افغانی است‪ ،‬مصرف انتقال ‪06‬‬
‫کیلوگرام جنس در فاصله ‪ 166‬کیلومتر چند میشود؟‬
‫‪60kg  150km  750 Afs‬‬
‫‪90kg  100km  x‬‬
‫‪60kg 150km 750 Afs‬‬ ‫‪750 Afs 100km  90kg‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪ 750 Afs‬‬
‫‪90kg 100km‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪150km  60kg‬‬

‫فیصد‬
‫فیصد بررسی یک کمیت بر اساس صد میباشد‪ .‬فیصد در حقیقت یک نسبتی است که مخرج آن ‪ 100‬میباشد‪ .‬فیصد توسط‬
‫عالمت (‪ )%‬نشان داده میشود‪.‬‬
‫‪19‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪0.2‬‬
‫‪19% ‬‬ ‫‪ 30% ‬‬ ‫‪ 0.2% ‬‬
‫‪100‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪100‬‬

‫‪17‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫چند فیصد عدد ‪ 83‬عدد ‪ 43‬میشود؟‬ ‫‪3‬‬

‫‪80  100%‬‬
‫‪40  x‬‬
‫‪40 100‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪ 50%‬‬
‫‪80‬‬
‫‪ f‬سواالت‬
‫‪ 37%‬عدد ‪ 200‬چند میشود؟‬ ‫‪‬‬
‫‪ 50%‬کدام عدد مساوی به ‪ 90‬میشود؟‬ ‫‪‬‬
‫‪ 4‬ماه چند فیصد یک سال است؟‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬نفوس یک شهر در یک سال ‪ 8%‬زیاد میشود‪ ،‬اگر نفوس این شهر در شروع سال ‪ 40000‬نفر باشد نفوس این‬
‫شهر در آخر سال چقدر میشود؟‬
‫‪ ‬رئیس یک شرکت تجارتی به مقدار ‪ 8%‬به معاشات کارکنان شرکت افزود‪ .‬معلوم نمائید که‪:‬‬
‫الف‪ :‬اگر معاش سابق احمد مبلغ ‪ 6000‬افغانی باشد‪ ،‬معاش جدید وی چند خواهد بود؟‬
‫ب‪ :‬اگر معاش جدید محمود ‪ 8400‬افغانی باشد‪ ،‬معاش سابق وی چند بوده است؟‬
‫‪ ‬یک تاجر جنسی را به مبلغ ‪ 165000‬افغانی فروخت ‪ ,‬اودر این معامله ‪ 5%‬به قیمت خرید جنس افرزوده بود‪.‬‬
‫معلوم نمائید که تاجرمذکور جنس را چند افغانی خریده بود؟‬

‫تخفیف‬
‫عبارت از بررسی مقدار مراعات شده در یک معامله تجارتی به اساس فیصد میباشد‪.‬‬

‫قیمت اصلی یک موتر ‪ 240000‬افغانی است اگر آن موتر با تخفیف ‪ 60%‬به فروش برساند قیمت فروش را‬ ‫‪3‬‬
‫معلوم کنید‪.‬‬
‫‪240000  100%‬‬
‫‪x  60%‬‬
‫‪60%  240000‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪ 144000 Afs‬‬
‫‪100%‬‬
‫‪y  240000  144000  96000 Afs‬‬
‫‪ f‬سواالت‬
‫‪ ‬یک عراده بایسکل با ‪ 3%‬تخفیف به مبلغ ‪ 5850‬افغانی به فروش میرسد‪ ،‬قیمت اصلی شیء را معلوم کنید؟‬
‫‪ ‬قیمت اصلی یک جنس ‪ 13000‬افغانی است‪ ،‬اگر به تخفیف ‪ 20%‬به فروش برسد‪ ،‬مقدار تخفیف را دریافت کنید؟‬
‫‪ ‬یک قالین که ارزش اصلی آن ‪ 4500‬افغانی است‪ ،‬به مبلغ ‪ 3600‬افغانی به فروش میرسد‪ .‬فیصدی تخفیف را‬
‫دریابید‪.‬‬
‫ربح‬

‫‪18‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫ربح عبارت از مقدار مفادی است که از یک سرمایهی معیین در یک مدت زمان معیین بدست میآید‪ .‬به صورت عموم ربح به دو‬
‫شکل ذیل مورد مطالعه قرار میگیرد‪.‬‬
‫‪ ‬ربح ساده؛‬
‫‪ ‬ربح مرکب‪.‬‬

‫‪ .1‬ربح ساده‪ :‬مفاد یک سرمایه که در یک مدت معین‪ ،‬به یک نرخ معین و به یک فیصدی معین حاصل میگردد به نام‬
‫ربح یاد میشود‪.‬‬
‫اگر ربح را به ‪ ،R‬سرمایه را به ‪ S،‬نرخ را به ‪ N‬و مدت را به ‪ M‬نشان بدهیم‪ ،‬پس ربح مساوی میشود به‪:‬‬
‫‪N M S‬‬
‫‪R‬‬
‫‪100‬‬

‫چون مدت در ربح همیشه به سال ارائه میگردد؛ پس یک ماه ‪ 33‬روز و یک سال ‪ 393‬روز مد نظر گرفته میشود‪.‬‬ ‫‪/‬‬
‫مفاد ‪ 243333‬افغانی به نرخ ‪ 8‬فیصد در مدت ‪ 3‬سال چند است؟‬ ‫‪3‬‬
‫‪240000 .8.3‬‬
‫=𝑅‬ ‫‪= 57600‬‬
‫‪100‬‬

‫‪ f‬سواالت‬
‫‪ ‬از سرمایه ‪ 142000‬افغانی به نرخ ‪ 6%‬در مدت ‪ 3‬ماه و ‪ 10‬روز چند افغانی خواهد شد؟‬
‫‪ ‬از سرمایه ‪ 1800‬افغانی در مدت ‪ 2‬سال به کدام نرخ ‪ 216‬افغانی مفاد خواهد آمد؟‬
‫‪ ‬از کدام سرمایه در مدت ‪ 3‬سال به نرخ ‪ 4%‬مبلغ ‪ 4000‬مفاد گرفته میشود؟‬
‫‪ ‬از سرمایه ‪ 6000‬افغانی در مدت دو سال در کدام نرخ مبلغ ‪ 2400‬افغانی مفاد بدست میآید؟‬

‫ربح مرکب‬
‫عبارت از بدست آوردن مفاد یک سرمایه با نرخ معین و مدت معین با در نظر داشت تورم سرمایه اصلی توسط مفاد ساالنه است‪.‬‬
‫‪P  A(1  N %) M‬‬
‫طوری که مدت را به ‪ M‬نرخ را به ‪ N %‬سرمایه اولی را به ‪ A‬و سرمایه دومی را به ‪ P‬نشان میدهد‪ .‬ربح مرکب مساوی‬
‫است به حاصل تفریق سرمایه دومی از سرمایه اولی‪.‬‬
‫‪R P A‬‬

‫‪ f‬سواالت‬
‫مفاد سرمایه یا ربح سرمایه ‪ 20000‬افغانی از قرار نرخ ‪ 10%‬در مدت ‪ 2‬سال به ربح مرکب چند خواهد بود؟‬ ‫‪‬‬
‫مفاد سرمایه یا ربح سرمایه ‪ 120000‬از قرار ‪ 2%‬درمدت ‪ 3‬سال چند خواهد بود؟‬ ‫‪‬‬

‫‪19‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫سواالت بخش حساب‬

‫‪ )1‬کدام یک از اعداد ذیل عدد اولیه نیست؟‬

‫‪0 )8‬‬ ‫‪3 )3‬‬ ‫‪1 )1‬‬ ‫‪1 )1‬‬
‫‪ )1‬بین اعداد ‪ 16‬الی ‪ ، 16‬چند عدد اولیه موجود است؟‬
‫‪0 )8‬‬ ‫‪0 )3‬‬ ‫‪8 )1‬‬ ‫‪3 )1‬‬
‫‪ )3‬بین اعــــداد طبیعی از ‪ 1‬الی ‪ 06‬چند عدد اولیه وجود دارد؟‬
‫‪16 )8‬‬ ‫‪10 )3‬‬ ‫‪10 )1‬‬ ‫‪10 )1‬‬
‫‪ )8‬عدد ‪ 345‬باالی کدام اعداد پوره قابل تقسیم است؟‬
‫‪5, 7 )4‬‬ ‫‪5, 3 ) 3‬‬ ‫‪5, 7, 3 )2‬‬ ‫‪5, 4, 3 )1‬‬
‫‪ )0‬بزرگترین قاسم مشترک اعداد ‪ 300‬و ‪ 45‬عبارت است از‪:‬‬
‫‪36 )8‬‬ ‫‪16 )3‬‬ ‫‪10 )1‬‬ ‫‪0 )1‬‬
‫‪ )0‬بزرگترین قاسم مشترک اعداد ‪ 90 ، 60 ، 30‬عبارت است از ‪:‬‬
‫‪86 )8‬‬ ‫‪36 )3‬‬ ‫‪16 )1‬‬ ‫‪16 )1‬‬
‫‪ )0‬بزرگترین قاسم مشترک اعداد (‪ ) 32, 64, 80‬را دریابید‪.‬‬
‫‪114 )8‬‬ ‫‪31 )3‬‬ ‫‪10 )1‬‬ ‫‪4 )1‬‬
‫‪ )4‬کوچکترین مضرب مشتـرک ‪ 06‬و ‪ 116‬عــبارت است از ‪:‬‬
‫‪306 )8‬‬ ‫‪186 )3‬‬ ‫‪116 )1‬‬ ‫‪06 )1‬‬
‫‪ )0‬صفت اهلل بعد از هر ‪ 8‬روز و عزت اهلل بعد از هر ‪ 0‬روز برای خریداری به مغازه شهر میروند‪ .‬اگر آنها به تاریخ ‪ 31‬ماه سرطان در مغازه باهم‬
‫روبرو شده باشند به کدام تاریخ ماه اسد باز هم روبرو خواهند شد؟‬
‫‪ 16 )8‬اسد‬ ‫‪ 10 )3‬اسد‬ ‫‪ 11 )1‬اسد‬ ‫‪ 10 )1‬اسد‬
‫‪ )16‬هرگاه ‪ a‬و ‪ b‬دو عدد‪ L ،‬کوچکترین مضرب مشترک و ‪ G‬بزرگترین قاسم مشترک باشد کدام رابطه اشتباه است؟‬
‫‪G‬‬ ‫‪ab‬‬ ‫‪ab‬‬
‫‪L‬‬ ‫‪)8‬‬ ‫‪L  G  a  b )3‬‬ ‫‪G‬‬ ‫‪)1‬‬ ‫‪L‬‬ ‫‪)1‬‬
‫‪ab‬‬ ‫‪L‬‬ ‫‪G‬‬
‫‪ )11‬بزرگترین قاسم مشترک اعداد ‪ 110‬و ‪ 366‬عبارت از ‪ 00‬میباشد کوچکترین مضرب مشترک این اعداد را در یابید‪.‬‬
‫‪806 )8‬‬ ‫‪066 )3‬‬ ‫‪466 )1‬‬ ‫‪066 )1‬‬
‫‪ )11‬بزرگترین قاسم مشترک دو عدد ‪ 16‬و کوچکترین مضرب مشترک آنها ‪ 06‬است‪ ،‬اگر یک عدد ‪ 36‬باشد پس دیگر آن عبارت است از‪:‬‬
‫‪16 )8‬‬ ‫‪16 )3‬‬ ‫‪36 )1‬‬ ‫‪86 )1‬‬
‫‪ )13‬نتیجهی افاده ‪ 8  2  2  7  3  19    5‬عبارت است از ‪:‬‬
‫‪0 )8‬‬ ‫‪3 )3‬‬ ‫‪1 )1‬‬ ‫‪6 )1‬‬
‫‪ )18‬افاده ‪ 4  9  8  35  10  2‬مساوی می شود به‪:‬‬
‫‪0 )8‬‬ ‫‪10 )3‬‬ ‫‪16 )1‬‬ ‫‪1 )1‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪5 8‬‬
‫‪ 1  2‬مساوی میگردد به‪:‬‬ ‫‪ )10‬نتیجهی افاده ‪ 4 ‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪7 7‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪)8‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪)1‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪)1‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪7 4 1‬‬
‫‪  ‬مساوی است به‪:‬‬ ‫‪ )10‬نتیجهی کسر‬
‫‪4 3 4‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪)8‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫‪)1‬‬ ‫‪)1‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪ )10‬نتیجهی افاده ‪ 5  2  2‬عبارت است از‪:‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪22‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪11‬‬
‫‪)8‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫‪)1‬‬ ‫‪)1‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪12‬‬

‫‪20‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫‪1‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬مساوی است به‪:‬‬ ‫‪ )14‬حاصل عملیههای ‪ 0,5   10‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪‬‬
‫‪6.0 )8‬‬ ‫‪6.1 )3‬‬ ‫‪16 )1‬‬ ‫‪1 )1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪ 1‬عبارت است از‪:‬‬ ‫‪ )10‬کوچکترین کسرهای ‪ 1 ، 1 ، 1‬و‬
‫‪8‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪)8‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫‪1 )1‬‬ ‫‪1 )1‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪3 7 8‬‬
‫‪ , ,‬را مقایسه نمائید‪.‬‬ ‫‪ )16‬کسرهای‬
‫‪4 12 13‬‬
‫‪3 7‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪7 3 8‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪8 3‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪7 3‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪)8‬‬ ‫‪  )3‬‬ ‫‪  )1‬‬ ‫‪  )1‬‬
‫‪4 12 13‬‬ ‫‪12 4 3‬‬ ‫‪12 13 4‬‬ ‫‪13 12 4‬‬
‫‪ )11‬کوچکترین کسرهای ‪ 0,002‬و ‪ 0,003‬و ‪ 0,00025‬و ‪ 0,00035‬عبارت است از‪:‬‬
‫‪6.66610 )8‬‬ ‫‪6.661 )3‬‬ ‫‪6.663 )1‬‬ ‫‪6.66630 )1‬‬
‫‪a a a a‬‬
‫‪ )11‬اگر ‪ a‬عددی مثبت باشد‪ ،‬کوچکترین عنصر ست ‪  , , , ‬عبارت است از‪:‬‬
‫‪2 3 5 7‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪)8‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫‪)1‬‬ ‫‪)1‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1  ‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1 ‬‬
‫‪  2  ‬مساوی میگردد به ‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪2 ‬‬
‫‪3 1  12 ‬‬
‫‪ )13‬افاده‬
‫‪‬‬ ‫‪3 1  12  ‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪)8‬‬ ‫‪1 )3‬‬ ‫‪1 )1‬‬ ‫‪2 )1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪2 5 3‬‬
‫‪ )18‬عدد ‪    ‬مساوی می شود به‪:‬‬
‫‪3 6 8‬‬
‫‪3 )8‬‬ ‫‪8 )3‬‬ ‫‪0 )1‬‬ ‫‪0 )1‬‬
‫‪5 2‬‬
‫‪5 ‬‬
‫مساوی می شود به‪:‬‬ ‫‪ )10‬کسرالکسر ‪2 3‬‬
‫‪1 2‬‬
‫‪1 ‬‬
‫‪2 3‬‬
‫‪19‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪19‬‬
‫‪)8‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫‪)1‬‬ ‫‪)1‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ 2 ‬مساوی است به ‪:‬‬ ‫‪ )10‬کسر‬
‫‪5‬‬
‫‪4‬‬
‫‪1‬‬
‫‪8‬‬
‫‪2‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪13‬‬
‫‪)8‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫‪)1‬‬ ‫‪)1‬‬
‫‪11‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪1‬‬
‫‪1‬‬
‫مساوی می شود به‪:‬‬ ‫‪ )10‬کسرالکسر ‪3‬‬
‫‪1‬‬
‫‪1‬‬
‫‪1‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪‬‬ ‫‪)8‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫‪)1‬‬ ‫‪ )1‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪ )14‬عدد ‪ 0,4560‬مساوی می شود به‪:‬‬

‫‪21‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫‪456‬‬ ‫‪456‬‬ ‫‪456‬‬ ‫‪456‬‬

‫‪)8‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫‪)1‬‬ ‫‪)1‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪100‬‬ ‫‪1000‬‬ ‫‪10000‬‬
‫‪ )10‬کسر متوالی ‪ 0, 25‬مساوی به کدام کسر ذیل است‪.‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪23‬‬
‫‪)8‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫‪)1‬‬ ‫‪)1‬‬
‫‪90‬‬ ‫‪90‬‬ ‫‪90‬‬ ‫‪90‬‬
‫‪ )36‬کسر متوالی‪ 91 0,5‬مساوی است به‪:‬‬
‫‪586‬‬ ‫‪586‬‬ ‫‪586‬‬ ‫‪586‬‬
‫‪)8‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫‪)1‬‬ ‫‪)1‬‬
‫‪1000‬‬ ‫‪999‬‬ ‫‪900‬‬ ‫‪990‬‬
‫‪ )31‬کسر متوالی )‪ 2,(3‬مساوی است به‪:‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪)8‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪)1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪)1‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪45,2‬‬
‫مساوی است به‪:‬‬ ‫‪ )31‬حاصل تقسیم‬
‫‪0,01‬‬
‫‪80.1 )8‬‬ ‫‪8016 )3‬‬ ‫‪8.01 )1‬‬ ‫‪801 )1‬‬
‫‪ )33‬حاصل تقسیم ‪ 0,02  0,001‬مساوی است به‪:‬‬
‫‪16 )8‬‬ ‫‪6.1‬‬ ‫‪)3 6.661 )1‬‬ ‫‪6.6661 )1‬‬
‫‪100 0,1‬‬
‫مساوی است به‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ )38‬مجموعه اعداد‬
‫‪0,1 10‬‬
‫‪6.6661 )8‬‬ ‫‪166 )3‬‬ ‫‪1666.61 )1‬‬ ‫‪6.6661 )1‬‬
‫‪ )30‬حاصل جمع و تفریق ‪ 3,245-2,8-0,445‬مساوی است به‪:‬‬
‫‪-1.0 )8‬‬ ‫‪1.0 )3‬‬ ‫‪ )1‬صفر‬ ‫‪-1 )1‬‬
‫‪ )30‬نتیجه عملیه جمع و تفریق افاده ‪ 0,75-10,54+10,79‬مساوی است به‪:‬‬
‫‪-6.00 )8‬‬ ‫‪16.00 )3‬‬ ‫‪6.00 )1‬‬ ‫‪1 )1‬‬
‫‪111‬‬
‫مساوی است به ‪:‬‬ ‫‪ )30‬حاصل تقسیم‬
‫‪11‬‬
‫‪10, 09 )4‬‬ ‫‪10, 9 )3‬‬ ‫‪10, 90 )2‬‬ ‫‪1,9 )1‬‬
‫‪5‬‬
‫‪ 3‬باالی کسر ‪ ، 6.5‬خارج قسمت مساوی است به ‪:‬‬ ‫‪ )34‬از تقسیم کسر‬
‫‪10‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪)8‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫‪)1‬‬ ‫‪)1‬‬
‫‪13‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪13‬‬
‫‪0,3  1‬‬
‫عبارت است از‪:‬‬ ‫‪ )30‬نتیجه افاده‬
‫‪1  0, 6‬‬
‫‪1‬‬
‫‪-1 )8‬‬ ‫‪1 )3‬‬ ‫‪)1‬‬ ‫‪ 2 3 )1‬‬
‫‪3‬‬
‫‪‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪  0, 7  5  5 ‬‬
‫‪1‬‬

‫‪ ‬مساوی است به‪:‬‬

‫‪1 ‬‬
‫‪ )86‬قیمت افاده‬
‫‪ 3,5  1 ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪2 ‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪)8‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫‪ )1‬‬ ‫‪)1‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪1‬‬
‫را دریابید‪.‬‬ ‫‪ )81‬نتیجه عملیه‬
‫‪0,1 0, 2‬‬ ‫‪0, 4‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪0,11 0, 22 0, 44‬‬

‫‪22‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫‪11‬‬ ‫‪11‬‬
‫‪-11 )8‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫‪)1‬‬ ‫‪11 )1‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪  1  0, 7 ‬‬
‫‪ ‬مساوی میگردد به‪:‬‬ ‫‪ 1  ‬‬ ‫‪ )81‬حاصل ضرب قوس های ‪‬‬
‫‪ 1,3  0, 6   0, 4 ‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪)8‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫‪)1‬‬ ‫‪1 )1‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪1,25 ‬‬ ‫‪1 ‬‬
‫‪ ‬مساویست به ‪:‬‬ ‫‪ )83‬عــــدد ‪  3.5  2   4‬‬
‫‪ 0,5 ‬‬ ‫‪2 ‬‬
‫‪11 )8‬‬ ‫‪11 )3‬‬ ‫‪18 )1‬‬ ‫‪81 )1‬‬
‫‪3‬‬
‫است‪ ،‬اگر عدد دوم ‪ 166‬باشد عدد اول عبارت است از ‪:‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪ )88‬نسبت بین دو عدد‬
‫‪06 )8‬‬ ‫‪46 )3‬‬ ‫‪06 )1‬‬ ‫‪06 )1‬‬
‫‪3‬‬
‫اگر جمله اول آن ‪ 18‬باشد پس جمله دومی آن عبارت است از ‪:‬‬ ‫‪ )80‬یک نسبت مساوی است به‬
‫‪4‬‬
‫‪14 )8‬‬ ‫‪10 )3‬‬ ‫‪18 )1‬‬ ‫‪16 )1‬‬
‫‪1‬‬
‫است ‪ .‬اگر عدد ‪ A  75‬باشد عدد ‪ B‬چند میشود؟‬ ‫‪ )80‬نسبت بین دو عـدد ‪ A‬و ‪B‬‬
‫‪5‬‬
‫‪030 )8‬‬ ‫‪003 )3‬‬ ‫‪300 )1‬‬ ‫‪030 )1‬‬
‫‪3‬‬
‫باشد‪ ،‬طول دریای هلمند مساوی است به ‪:‬‬ ‫‪ )80‬اگر طول دریای آمو ‪ 51000km‬ونسبت طول دریای آمو و دریای هلمند‬
‫‪2‬‬
‫‪20000km )8‬‬ ‫‪34000km )3‬‬ ‫‪35000km )1‬‬ ‫‪48000km )1‬‬
‫‪ )84‬نسبت بین ‪ 2400‬ثانیه و دو ساعت مساوی است به ‪:‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪)8‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫‪)1‬‬ ‫‪)1‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ )80‬مبلغ ‪ 1616‬افغانی به نسبت های ‪ 1‬و ‪ 3‬عـبارت است از ‪:‬‬
‫‪ 014 ( )8‬و ‪)861‬‬ ‫‪ 018 ( )3‬و ‪)060‬‬ ‫‪ 864( )1‬و ‪)011‬‬ ‫‪ 011 ( )1‬و ‪)064‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ )06‬اگــر ‪ 301‬افغانی به نسبت های‬
‫تقسیم شود نتیجه عبارت است از‪:‬‬
‫‪6‬‬
‫‪ 273,70 )8‬و ‪90,50‬‬ ‫‪ 270,60 )3‬و ‪90,60‬‬ ‫‪ 90,50 )1‬و ‪ 272,50 )1 271,50‬و ‪90,60‬‬
‫‪2‬‬
‫میشود‪ .‬حصه هر کدام مساوی است به ‪:‬‬ ‫‪ )01‬عدد ‪ 0136‬بین ‪ A‬و ‪ B‬طوری تقسیم شده است که نسبت بین آنها‬
‫‪3‬‬
‫‪A  2892‬‬ ‫‪A  2891‬‬ ‫‪A  2394‬‬ ‫‪A  2890‬‬
‫‪)8‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫‪)1‬‬ ‫‪)1‬‬
‫‪B  4338‬‬ ‫‪B  4339‬‬ ‫‪B  4336‬‬ ‫‪B  2340‬‬
‫‪ )01‬مبلغ ‪ 0606‬افغانی بـه نسـبت های ‪ 1 ، 3‬و ‪ 1‬عـبارت است از ‪:‬‬
‫‪2605‬‬ ‫‪1680‬‬ ‫‪2535‬‬ ‫‪840‬‬
‫‪1620 )8‬‬ ‫‪855 )3‬‬ ‫‪1690 )1‬‬ ‫‪2540 )1‬‬
‫‪855‬‬ ‫‪2535‬‬ ‫‪845‬‬ ‫‪1690‬‬
‫‪3‬‬
‫است تعداد کتابهای او مساوی است به‪:‬‬ ‫‪ )03‬پرویز ‪ 14‬جلد کتابچه وکتاب دارد‪ ،‬نسبت کتابچه و کتابهای او‬
‫‪4‬‬
‫‪4 )8‬‬ ‫‪16 )3‬‬ ‫‪11 )1‬‬ ‫‪10 )1‬‬
‫‪ )08‬اگر وزن ‪ 16‬کارتن صابون ‪ 366‬کیلو گرام باشد‪ ،‬چند کارتن مذکور ‪ 116‬کیلو گرام وزن دارد؟‬
‫‪ 0 )8‬کارتن‬ ‫‪ 16 )3‬کارتن‬ ‫‪ 4 )1‬کارتن‬ ‫‪ 0 )1‬کارتن‬
‫‪ )00‬تعداد ‪ 4‬نفر کارگر یک تعمیر را در ‪ 0‬روز کار میکنند ‪ ،‬تعداد ‪ 0‬کارگر‪ ،‬کار تعمیر را در چند روز تمام خواهند کرد ‪:‬‬
‫‪ 0 )8‬روز‬ ‫‪ 4 )3‬روز‬ ‫‪ 0 )1‬روز‬ ‫‪ 16 )1‬روز‬
‫‪ )00‬هرگاه ‪ 0‬نل هم قطر در جریان ‪ 8‬روز یک حوض را پر نموده بتوانند‪ 8 ،‬نل مشابه حوض را در چند روز پر میکنند‪:‬‬

‫‪23‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫‪ 3 )8‬روز‬ ‫‪ 8 )3‬روز‬ ‫‪ 0 )1‬روز‬ ‫‪ 0 )1‬روز‬

‫‪ )00‬یک نل یک حوض را در ‪ 5‬ساعت و نل دیگر همان حوض را در ‪ 10‬ساعت پر میکند‪ ،‬پر کردن حوض همزمان توسط هر دو نل به‬
‫حساب ساعت عبارت است از ‪:‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪)8‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪)1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪)1‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪18 )04‬نفــــر نجار ‪ 06‬پایه میز را در ‪ 8‬روز میسازند چند نفــر نجار همین ‪ 06‬پایه میز را در ‪ 0‬روز خواهند ساخت ‪:‬‬
‫‪ 0 )8‬نفر‬ ‫‪ 16 )3‬نفر‬ ‫‪ 4 )1‬نفر‬ ‫‪ 0 )1‬نفر‬
‫‪ )00‬مـــوتری در هر ‪ 50 km‬ضرورت به ‪ 4,5‬لیتر تیل دارد اگر در تانکی موتر ‪ 30‬لیتر تیل مـوجود باشد برای کدام فاصله کافی است‪:‬‬
‫‪380km )8‬‬ ‫‪450 km )3‬‬ ‫‪350 km )1‬‬ ‫‪400 km )1‬‬
‫‪ )06‬یک کارگر روزانه ‪ 0‬ساعـــت کار میکند و کاری را در ‪ 0‬روز به اتمام میرساند اگر دو نفــــر کارگر روزانه ‪ 0‬ساعت کار کند در چند روز تمام‬
‫خواهند نمود‪:‬‬
‫‪ 8 )8‬روز‬ ‫‪ 1 )3‬روز‬ ‫‪ 3 )1‬روز‬ ‫‪ 0 )1‬روز‬
‫‪ )01‬پنج (‪ )0‬کارگر کاری را در ‪ 0‬روز تمام میکنند‪ 3 ،‬نفر کارگر همان کار را در چند روز تمام خواهند کرد ؟‬
‫‪ 10 )8‬روز‬ ‫‪ 18 )3‬روز‬ ‫‪ 13 )1‬روز‬ ‫‪ 11 )1‬روز‬
‫‪ )01‬اگر ‪ 0‬نفر زارع یک زمین را به ‪ 4‬ساعت قلبه کنند ‪ 4‬زارع همان زمین را در چند ساعت قلبه میکنند؟‬
‫‪ 3 )8‬ساعت‬ ‫‪ 0 )3‬ساعت‬ ‫‪ 8 )1‬ساعت‬ ‫‪ 1 )1‬ساعت‬
‫‪ )03‬چهل فیصد عدد ‪ 1066‬عبارت است از ‪:‬‬
‫‪466 )8‬‬ ‫‪066 )3‬‬ ‫‪1166 )1‬‬ ‫‪1666 )1‬‬
‫‪ 10 )08‬فیصد عـــدد ‪ 0066‬مساوی است به ‪:‬‬
‫‪1106 )8‬‬ ‫‪1116 )3‬‬ ‫‪1110 )1‬‬ ‫‪1180 )1‬‬
‫‪ )00‬چهارده فیصد ‪ 14%‬عدد ‪ 006‬مســـاوی میشــود به ‪:‬‬
‫‪061 )8‬‬ ‫‪160 )3‬‬ ‫‪016 )1‬‬ ‫‪106 )1‬‬
‫‪ )00‬تعداد داخله یک صنف درسی ‪ 16‬نفر است که ‪ 8‬نفر آن غیر حاضر است‪ .‬فیصدی شاگردان حاضر در صنف مساوی است به ‪:‬‬
‫‪06% )8‬‬ ‫‪06% )3‬‬ ‫‪46% )1‬‬ ‫‪06% )1‬‬
‫‪ )00‬چند فیصد ‪ 1618‬افغانی ‪ 011 ،‬افغانی میشود ‪:‬‬
‫‪06% )8‬‬ ‫‪06% )3‬‬ ‫‪16% )1‬‬ ‫‪86% )1‬‬
‫‪ )04‬در یک امــتحان ‪ 0666‬نفر متعلم شرکت کردند که از جمله ‪ 8066‬نفر متعلم کامـیاب شده اند‪ .‬تعداد ناکام ها به فیصد مساویست به ‪:‬‬
‫‪36% )8‬‬ ‫‪0% )3‬‬ ‫‪0% )1‬‬ ‫‪4% )1‬‬
‫‪ )00‬محصول گمرگی یک جنس از قرار ‪ 16%‬مساوی به ‪ 06‬افغانی است‪ .‬قیمت جنس به افغانی مساوی است به ‪:‬‬
‫‪166 )8‬‬ ‫‪006 )3‬‬ ‫‪106 )1‬‬ ‫‪066 )1‬‬
‫‪ )06‬محصول گمرگی یک جنس از قرار ‪ 15‬فیصد ‪ 60‬افغانی است پس قیمت جنس عبارت است از‪:‬‬
‫‪ 366 )8‬افغانی‬ ‫‪ 866 )3‬افغانی‬ ‫‪ 066 )1‬افغانی‬ ‫‪ 066 )1‬افغانی‬
‫‪ )01‬هرگاه ‪ 36‬فیصد یک عدد مساوی به ‪ 140‬باشد‪ .‬عدد مذکور عبارت است از ‪:‬‬
‫‪0066 )8‬‬ ‫‪006 )3‬‬ ‫‪00 )1‬‬ ‫‪0.0 )1‬‬
‫‪ )01‬در دوصد کیلو گرام محلول ‪ 0‬فیصدهٌ نمک طعام چند کیلو گرام آب وجود دارد ؟‬
‫‪ 106 )8‬کیلوگرام‬ ‫‪ 106 )3‬کیلوگرام‬ ‫‪ 146)1‬کیلوگرام‬ ‫‪ 106 )1‬کیلو گرام‬
‫‪ 13 )03‬فیصد کدام عدد‪ 1106 ،‬میشـــود‪:‬‬
‫‪4066 )8‬‬ ‫‪0666 )3‬‬ ‫‪4666 )1‬‬ ‫‪0066 )1‬‬
‫‪ 10 )08‬فیصد کدام عـــــدد‪ 1336 ،‬می شود ‪:‬‬
‫‪0666 )8‬‬ ‫‪0066 )3‬‬ ‫‪0666 )1‬‬ ‫‪0066 )1‬‬
‫‪ )00‬در سرمایه ‪ 1666666‬افغانی محمود ‪ 36%‬سهم دارد‪ ،‬مقدار سرمایه محمود مساوی است به‪:‬‬
‫‪ 066666 )8‬افغانی‬ ‫‪ 06666 )3‬افغانی‬ ‫‪ 0666 )1‬افغانی‬ ‫‪ 066 )1‬افغانی‬
‫‪ )00‬شـخصی یک جنس را که ‪ 0366‬افغانی قیمت داشـــت‪ ،‬بعد از تخفیف به‪ 5035‬افغانی خریداری کرد‪ .‬خریدار جنس مذکور را به چند فیصد‬
‫تخفیف خریده است ‪:‬‬
‫‪4% )8‬‬ ‫‪0% )3‬‬ ‫‪0% )1‬‬ ‫‪0% )1‬‬

‫‪24‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫‪ )00‬یک تاجر جنسی را ‪ 4866‬دالر قیمت داشت به ‪ 4%‬تخفــیف خریداری نمود‪ .‬تاجر در بدل قیمت جنس چند دالر پرداخته است؟‬
‫‪0430 )8‬‬ ‫‪0304 )3‬‬ ‫‪0034 )1‬‬ ‫‪0014 )1‬‬
‫‪ )04‬قیمت یک جنس بعد از‪ 36٪‬تنزیل ‪ 1866‬افغانی است قیمت جنس مذکور قبل از تنزیل چند افغانی میباشد؟‬
‫‪8666 )8‬‬ ‫‪3066 )3‬‬ ‫‪3666 )1‬‬ ‫‪1666 )1‬‬
‫‪ )00‬کوچکترین مضرب مشترک اعداد ‪ ,14 ,10‬و ‪ 0‬را دریافت کنید‪:‬‬
‫‪116 )8‬‬ ‫‪06)3‬‬ ‫‪06 )1‬‬ ‫‪86 )1‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪ )46‬مقدار حاصله از رابطه ) ‪ (10 - 10 ) ÷ (10 - 10‬را دریافت کنید؟‬
‫‪1666 )8‬‬ ‫‪1 )3‬‬ ‫‪166 )1‬‬ ‫‪16 )1‬‬
‫‪ )41‬بزرگترین قاسم مشترک اعداد ‪ 31 ,10‬و ‪ 86‬را دریافت کنید؟‬
‫‪114 )8‬‬ ‫‪31 )3‬‬ ‫‪10 )1‬‬ ‫‪4 )1‬‬
‫‪ )41‬حاصل افاده ])‪ 4[9 – (28 – 36 ÷ 2‬را دریافت کنید؟‬
‫‪0)8‬‬ ‫‪10 )3‬‬ ‫‪-8 )1‬‬ ‫‪1 )1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪ )43‬افاده ])‪ 2[8 – 5 (2 – 3)] – [ 4 - 2 ( 5 - 16÷ 8‬مساوی است به‪:‬‬
‫‪0 )8‬‬ ‫‪3 )3‬‬ ‫‪1 )1‬‬ ‫‪6 )1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ )48‬افاده ‪ (4 ÷ 2) . (4.2) . (4 – 2) . ( 2 ÷2) ÷ 32‬مساوی است به‪:‬‬
‫‪-0 )8‬‬ ‫‪-10 )3‬‬ ‫‪-0 )1‬‬ ‫‪-0 .1‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪ )40‬حاصل افاده ) ‪ (10 - 10 ) ÷ (10 - 10‬را دریافت کنید؟‬
‫‪1666 )8‬‬ ‫‪166 )3‬‬ ‫‪1 )1‬‬ ‫‪16 .1‬‬
‫‪ )40‬اگر ‪ a=12‬و ‪ b=4‬باشد پس قیمت افاده ذیل را دریافت کنید؟‬
‫?=‪3+2 [a÷2 – (b ÷2)] + a – b‬‬
‫‪10 )8‬‬ ‫‪10 .3‬‬ ‫‪10 .1‬‬ ‫‪1 )1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪ )40‬افاده ‪ 5 + 2 + 4‬مساوی است به‪:‬‬
‫‪0/0 )8‬‬ ‫‪10/16 )3‬‬ ‫‪0/0 )1‬‬ ‫‪0/0 .1‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪ )44‬قیمت ‪ ÷ 2 ÷ −‬را دریافت کنید؟‬
‫‪5‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪1/0 )8‬‬ ‫‪1/1 )3‬‬ ‫‪-1/0 )1‬‬ ‫‪1/0 )1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫) ‪(3− )+( 3+‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫را دریافت کنید؟‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪ )40‬افاده‬
‫) ‪(5− )− (5+‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪-0 )8‬‬ ‫‪0 )3‬‬ ‫‪-3 )1‬‬ ‫‪-1 )1‬‬
‫‪14‬‬
‫‪8‬‬
‫را دریافت کنید؟‬ ‫‪3‬‬
‫‪2‬‬
‫‪−‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪ )06‬مقدار کسرالکسر‬
‫‪2‬‬
‫‪3 )8‬‬ ‫‪6 )3‬‬ ‫‪-3 )1‬‬ ‫‪-0 )1‬‬

‫‪25‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫ست ها)‪(set‬‬
‫ست عبارت از مجموعهی اشیا است و یا به صورت واضحتر ست عبارت از اشیای خوب تعریف شده است‪ .‬نظریات ستها در‬
‫سالهای (‪ )1841-1218‬توسط جورج کانتور در علم ریاضیات داخل گردید‪.‬‬
‫}‪A={x/1 ≤ x ≤ 4‬‬
‫}‪A={1,2,3,4‬‬
‫ارایه ستها‪ :‬ستها به صورت عموم به سه شکل ذیل ارایه داده میشوند‪:‬‬
‫‪ .1‬طریقه اجمالی‪ :‬در این طریقه عناصر یک ست توسط عبارت بیان میشود‪ ،‬طوری که عناصر در بین قوس { } ذکر می‪-‬‬
‫گردد مانند‪:‬‬
‫{ویروس ها{ =‪A‬‬
‫{ کامپیوتر ها{ =‪B‬‬
‫‪ .2‬طریقه تفصیلی‪ :‬در این روش عناصر یک ست به ‪،‬صورت مستقیم و یا سمبولیک ارایه میشود مانند‪:‬‬
‫}‪A = {A, B, C, D, E‬‬
‫} … ‪B = {1, 2, 3, 4‬‬
‫‪ .3‬طریقه الجبری‪ :‬به اساس این طریقه یک ست توسط سمبولهای الجبری ارایه میشود مانند‪:‬‬
‫} … ‪D = { X: 𝑋 𝑛 , n = 1, 2, 3,‬‬
‫}‪AUB = { X/X ∈ A, X ∈ B‬‬
‫عملیات ستها‬
‫‪ )1‬ستهای مساوی‪ :‬عبارت از ستهای هستند که دارای عین تعداد عناصر باشند‪.‬‬
‫)‪A = (a, m, 3‬‬ ‫)‪B = (3, a, m‬‬ ‫‪A=B‬‬
‫‪ )2‬ستهای معادل‪ :‬عبارت از ستهای هستند که تعداد عناصر آنها مساوی باشد‪.‬‬
‫)‪A = (1, 2, a, d‬‬ ‫‪B = ( 2, n , w ,3) A ≡ B‬‬
‫‪ )3‬ستهای فرعی یک ست‪ :‬عبارت از ستیهای هستند که تمام عناصر آنها شامل ست دیگری باشد‪.‬‬
‫)‪A = (1, 2, 3, m, n‬‬ ‫‪B = (m, 2) B∁A‬‬

‫نوت‪ :‬ست خالی‪ ،‬ست فرعی هر نوع ست است‪.‬‬

‫هر ست‪ ،‬ست فرعی غیر واقعی خودش است و توسط عالمت ⊑ نشان داده میشود‪.‬‬

‫‪ )4‬ست طاقت‪ :‬عبارت از تعداد ستهای فرعی یک ست است که توسط فورمول ذیل نشان داده میشود‪.‬‬

‫𝑛‪N = 2‬‬

‫‪ )1‬تقاطع ستها‪ :‬ستی است که از عناصر مشتر دو یا چند ست دیگر بوجود آمده باشد‪.‬‬

‫)‪A= (2, 1, m, n, a‬‬ ‫)‪B= (a, w, 3, 5, 2, 1‬‬ ‫)‪A∩ B = (2, 1, a‬‬

‫‪ )9‬اتحاد ستها‪ :‬اتحاد دو ست ‪ A‬و ‪ B‬عبارت از ست سومی است که از عناصر این دو ست تشکیل گردیده باشد و به‬
‫عالمه ∪ نشان داده میشود‪.‬‬

‫‪26‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫}‪A ∪ B: = {x/x ∈ AvX ∈ |B‬‬

‫)‪A = (a, b, r, c‬‬ ‫)‪b = (1, 2, 3, a) A ∪ B = (a, b, r, c, 1, 2, 3‬‬

‫‪ )7‬ستهای متناهی و غیرمتناهی‪ :‬هرگاه تعداد عناصر یک ست محدود و معین باشد ست را متناهی مینامند مانند‪ :‬ست‬
‫ماههای سال و اگر عناصر آن معیین نباشد آن را نامتناهی مینامند مانند ست سه عدد طاق‪.‬‬
‫‪ )8‬دو ست جدا از هم (ستهای مجزا)‪ :‬در صورتی که دو ست هیچ عنصر مشترک نداشته باشند‪ ،‬به نام ستهای جدا از‬
‫هم یاد میشوند‪.‬‬
‫‪ )2‬ست کلی‪ :‬در یک بحث معین‪ ،‬ست کلی ستی است که عناصر تمام ستها از آن انتخاب میشوند و این ست را با حرف‬
‫‪ U‬نشان داده میشود‪ .‬مثال اگر ست اعداد طبیعی را به عنوان ست کلی در نظر بگیریم‪ ،‬در این صورت باید عناصر تمام‬
‫ستها‪ ،‬ست اعداد طبیعی باشد‪.‬‬
‫‪ )13‬مکملهء یک ست‪ :‬ست کلی ‪ U‬و یک ست فرعی اختیاری از آن مثال ‪ A‬را در نظر میگیریم‪ .‬حال متمم ‪ A‬را نسبت‬
‫به ‪ U‬که به ‪ A C‬نشان داده و به صورت زیر تعریف میکنیم‪:‬‬
‫}‪AC  {x / x U , x  A‬‬
‫مثال اگر ‪ U‬را ست اعداد طبیعی و ‪ A‬را ست اعداد طبیعی تاق در نظر بگیریم‪ ،‬آنگاه مکملهی ‪ A‬که به ‪ A C‬نشان داده‬
‫میشود عبارت از ست اعداد طبیعی جفت است‪.‬‬
‫‪ )11‬تفاضل دو ست‪ :‬تفاضل دو ست ‪ A‬و ‪ B‬که به شکل ‪ A  B‬نمایش داده میشود‪ ،‬ستی است که عناصر آن متعلق به‬
‫‪ A‬باشد‪ ،‬اما متعلق به ‪ B‬نباشد؛ یعنی‪:‬‬
‫}‪A  B  {x / x  A  x  B‬‬
‫‪ ‬یادداشت‪:‬‬
‫‪ A C‬و ‪ A‬از هم مجزا اند‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬مکمله ست کلی خالی‪ ،‬ست کلی است‪.‬‬
‫‪ ‬اگر دو ست با هم مساوی باشند‪ ،‬مکملههای آنها نیز با هم مساوی اند‪.‬‬
‫‪ ‬مکملهء مکملهء یک ست عبارت از خود آن ست است‪.‬‬
‫‪‬‬
‫‪A  B  A  BC‬‬
‫‪ ‬اگر ‪ A  B‬آنگاه ‪B  A‬‬
‫‪C‬‬ ‫‪C‬‬

‫‪A  AC  ‬‬ ‫‪‬‬

‫‪A A C  ‬‬ ‫‪‬‬

‫قضایای اساسی در ستها‬

‫‪ )2‬اگر ‪ B  C‬و ‪ A  B‬در آن صورت ‪A  C‬‬ ‫‪ )1‬دو ست ‪ A‬و ‪ B‬مساوی اند‪ ،‬اگر و تنها اگر‬
‫است‪.‬‬ ‫‪ A  B  B  A‬باشد‬

‫‪ A     )4‬است‪.‬‬ ‫‪ )3‬اگر ‪ A  C‬و ‪ ، B  C‬آنگاه ‪A  B  C‬‬

‫‪27‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫‪ A  ( B  C)  ( A  B)  ( A  C) )9‬است‪.‬‬ ‫‪ A  A  A )1‬است‪.‬‬

‫‪ )8‬قانون دمورگان‪( A  B) C  AC  B C :‬‬ ‫‪A  ( B  C )  ( A  B)  ( A  C ) )7‬‬

‫ست اعداد‬

‫‪ )1‬ست اعداد طبیعی‪ :‬اعداد این ست برای شمارش بکار میروند‪.‬‬

‫) … ‪Natural (IN) = (1, 2, 3, 4, 5‬‬

‫‪ )2‬ست اعداد کامل‪ :‬اعداد این ست از اتحاد ست اعداد طبیعی و صفر بوجود میآید‪.‬‬

‫) … ‪(CO) = (0, 1, 2, 3‬‬

‫‪ )3‬ست اعداد تام )‪ :(Z‬عبارت از تمام اعداد سالمی است که در روی محور اعداد نشان داده میشوند‪.‬‬
‫‪a‬‬
‫در حالیکه ‪ b  0‬و ‪ a, b ∈ Z‬باشد در آورده شده‬ ‫ست اعداد نسبتی )‪ : (Q‬ستی که تمام عناصر ان به شکل‬ ‫‪)4‬‬
‫‪b‬‬
‫بتوانند‪ ،‬اعداد نسبتی نامیده میشوند‪.‬‬

‫)‪ b ≠ 0‬و ‪Q = (a/b: a, b ∈ Z‬‬

‫‪a‬‬
‫ارایه شده نتوانند‪ .‬و به سمبول ‪ Q′‬نشان داده می‪-‬‬ ‫‪ )1‬ست اعداد غیر نسبتی‪ :‬عبارت از اعدادی هستند که به شکل‬
‫‪b‬‬
‫شوند‪.‬‬

‫مانند( ) … ‪) π, e, 7√5‬‬
‫‪π = 3,14 … ….‬‬
‫‪e = 3, 7181 ….‬‬
‫… ‪√2 = 1.444‬‬

‫‪ )9‬ست اعداد حقیقی‪ :‬اعدادی شامل این ست متشکل از اتحاد تمام اعداد نسبتی و غیر نسبتی میباشد‪ .‬ست اعداد حقیقی به‬
‫‪ IR‬نشان داده میدهیم‪.‬‬

‫‪IR = Q ∪ Q‬‬

‫‪ )7‬ست اعداد موهومی‪ :‬عبارت از تمام اعداد منفی زیر جذر جفت میباشد‪.‬‬

‫اعداد موهومی توسط سمبول های ‪ ai‬و ‪ i‬ارائه میشوند‪.‬‬

‫‪2‬‬
‫‪√−1 = i‬‬

‫‪28‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫نمایش ستها‬
‫ستها را به صورت عموم به دو شکل نمایش میدهند‪:‬‬

‫‪ )2‬بشکل قوس‬ ‫‪ )1‬بشکل دیا گرام یا شکل‬

‫‪ ‬اولین ها در ریاضی‬
‫‪ ‬اولین زن ریاضیدان که در تاریخ ریاضی از او نام برده شده‪ :‬هیپاتیا‬
‫‪ ‬اولین فرد شناخته شدهای که کشفیات ریاضی به او نسبت داده شده‪ :‬تالس‬
‫‪ ‬اولین فردی که یک کتاب منسجم در هندسه منتشر کرد‪ :‬بقراط خیوسی‬
‫‪ ‬اولین کسی که تالش جدی در فلسفه ی ریاضی به عمل آورد‪ :‬افالطون‬
‫‪ ‬اولین کسی که در مسئلهی تضعیف مکعب به پیشرفت دست یافت‪ :‬بقراط خیوسی‬
‫‪ ‬اولین ارائه دهنده ی برهان برای حل مسئله ی تثلیث زاویه به کمک مقاطع مخروطی‪ :‬پاپوس‬
‫‪ ‬اولین فرد یونانی که ارتباطش با مسئله ی تربیع معلوم است‪ :‬آناکساگوراس‬
‫‪ ‬اولین چاپ اصول اقلیدس‪ :‬سال ‪1482‬‬
‫‪ ‬اولین فردی که ترجمه ی انگلیسی کاملی از اصول اقلیدس ارائه داد‪ :‬بیلینگزلی‬
‫‪ ‬اولین کسی که کوشش کرد اصول ریاضی را تدوین کند‪ :‬بقراط‬
‫‪ ‬اولین کسی که معادالت درجه دوم را به روش هندسی حل کرد‪ :‬دیوفانتوس‬
‫‪ ‬اولین کسی که ترجمه ی عربی واقعا رضایت بخش از اصول اقلیدس ارائه کرد‪ :‬ثابت ابن قره‬
‫‪ ‬اولین کسی که کتابی در حساب به زبان عربی تالیف کرد‪ :‬خوارزمی‬
‫‪ ‬اولین کسی که عالمت های ‪ +‬و – را به کار برد‪ :‬یوهان ویدمان‬

‫‪29‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫سواالت بخش ستها‬

‫‪ .1‬تقاطع ست های ‪ A  1 , 3‬و ‪ B   2 , 3‬عبارت است از ‪:‬‬
‫‪A  B   2  )8‬‬ ‫‪A  B   )3‬‬ ‫‪A  B   3  )1‬‬ ‫‪A  B   1  )1‬‬

‫‪ .1‬تقاطع سیت های ‪ A  1.2.3.4.5.6‬و ‪ B  5.6.7.8.9.10‬مساوی است به ‪:‬‬

‫‪5.6 )8‬‬ ‫‪1.2.3 )3‬‬ ‫‪7.8.9.10 )1‬‬ ‫‪4.5.6 )1‬‬
‫‪ .3‬تقاطع سیت های ‪ A  m, n, p, t , x‬و ‪ B  o, p, n.t , s‬مساوی است به ‪:‬‬
‫‪n, p, t, s, x )8‬‬ ‫‪n, p, t )3‬‬ ‫‪n, p, t , x )1‬‬ ‫‪n, p, t , s )1‬‬
‫‪ .8‬تقاطع ست های ‪ A   a, b ‬و ‪ B   a, c, d ‬عبارت است از ‪:‬‬
‫‪A  B   a, b  )8‬‬ ‫‪A  B   a  )3 A  B   a, c, d  )1‬‬ ‫‪A  B   b  )1‬‬

‫‪ .0‬اگر‪ A  a, b, c‬و‪ B  1,2,3‬دوست باشد کدام یک از روابط ذیل درست است ‪:‬‬
‫‪A  B )8‬‬ ‫‪A  B )3‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪B   )1‬‬ ‫‪A  B   )1‬‬

‫‪ .0‬تقاطع ست های ‪ P   1,3,5,7 ‬و ‪ Q   2,4,6,8 ‬عبــــارت است از ‪:‬‬

‫‪1,2,3,4,5,6,7,8  )8‬‬ ‫‪ 6,8,5,7  )3‬‬ ‫‪ 2,4,1,5  )1‬‬ ‫‪ )1‬‬

‫‪ .0‬تقاطع هر ست با خودش عــبارت است از ‪:‬‬

‫‪A  A  4 A )8 A  A  2 A )3‬‬ ‫‪A  A  A )1‬‬ ‫‪A  A   )1‬‬

‫‪ .4‬تقاطع ‪ A  B  B  A‬دارای یکی از خاصیت زیر است ‪:‬‬

‫‪ )8‬ترتیبی‬ ‫‪ )3‬اتحادی‬ ‫‪ )1‬توزیعی‬ ‫‪ )1‬تبـدیـلی‬

‫‪ Y‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ X‬‬ ‫‪‬‬

‫‪ B  ‬سیت های اعداد طبیعی باشد در این صورت تقاطع ست ‪ A‬با ‪B‬‬ ‫‪ A  ‬و ‪,Y  9‬‬ ‫‪ .0‬اگر ‪, X  5‬‬
‫‪YEIN‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ XEIN‬‬ ‫‪‬‬
‫عبارت است از ‪:‬‬
‫‪ )8‬تمام اعداد کوچکتر از ‪0‬‬ ‫‪ )3‬تمام اعداد بزرگتر از ‪0‬‬ ‫‪,5,6,7,8,9 )1‬‬ ‫‪6,7,8 )1‬‬
‫‪ .16‬اتحاد ست های ‪ A   m, n, o, p, r ‬و ‪ B   q, r , s, n, o, m ‬عبـــارت است از ‪:‬‬
‫‪ )8‬‬ ‫‪ q, s, m, o  )3  m, n, o, p, q, r, s  )1‬‬ ‫‪ o, r, m, n  )1‬‬
‫‪ .11‬اتحاد ست ‪ A  3,4,5,6‬و ‪ B  5,6,7,8‬مساوی است به ‪:‬‬
‫‪3,4,5,6, )8‬‬ ‫‪5,6,7,8 )3‬‬ ‫‪5,6 )1‬‬ ‫‪3,4,5,6,7,8 )1‬‬
‫‪ .11‬اتحاد ست های ‪ A   a, b ‬و‪ B   a, c ‬عبارت است از ‪:‬‬
‫‪A  B   a, b, c  )8‬‬ ‫‪A  B   a  )3‬‬ ‫‪A  B   a, c  )1‬‬ ‫‪A  B   a, b  )1‬‬

‫‪ .13‬اتحاد هرست با خودش یکی از عبارات زیر اســت ‪:‬‬

‫‪1‬‬
‫‪A A ‬‬ ‫‪A )8‬‬ ‫‪A  A ‬‬
‫‪A )3‬‬ ‫‪A  A  2 A )1‬‬ ‫‪A  A   )1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ .18‬اتحاد ستهای ‪ A   1 , 9 ‬و ‪ ‬مساوی است به ‪:‬‬
‫‪A     9  )8‬‬ ‫‪A     1  )3‬‬ ‫‪A     )1‬‬ ‫‪A    A )1‬‬

‫‪ .10‬اگر ‪ A    2 , 2 ‬باشد‪ ،‬در اینصورت داریم که ‪:‬‬

‫‪A      2  )8‬‬ ‫‪A     2  )3‬‬ ‫‪  A )1‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪A     )1‬‬

‫‪ .10‬رابـطه ‪ A  B  B  A‬بــکدام نام یاد می شود ‪:‬‬

‫‪ )8‬تبدیلی‬ ‫‪ )3‬ترتیبی‬ ‫‪ )1‬توزیعی‬ ‫‪ )1‬اتحادی‬

‫‪30‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫‪ .10‬اگــــر ست های ‪ Q   6,9,12  ، P   4,8,12 ‬و ‪ R   4,6,8 ‬باشند )‪ P  (Q  R‬عبارت است از ‪:‬‬
‫‪ 4,8,9  )8‬‬ ‫‪ 4,9,8,12  )3‬‬ ‫‪ 4,8,12  )1‬‬ ‫‪ 4,6,8,12  )1‬‬
‫‪ .14‬هرگاه ســت های ‪ B   2,4,5  ، A   1,2,3 ‬و‪ C   1,2,3,4 ‬باشند ‪  A  B   C‬عبارت اسـت از ‪:‬‬
‫‪1,2,5  )8‬‬ ‫‪1,2,3,4  )3‬‬ ‫‪ 2,4,5  )1‬‬ ‫‪1,2,4  )1‬‬
‫‪ .10‬اگرست های ‪ C   a, g , B   c, e , A   a, b, c ‬داده شده ‪‬‬
‫باشد‪ ،‬درینصورت‬
‫ست ‪ D   A  C   B‬مـساوی میشود به ‪:‬‬

‫‪D   a, g , b  )8‬‬ ‫‪b   c, g  )3‬‬ ‫‪D   a, e, g  )1‬‬ ‫‪D   a, c, e  )1‬‬

‫‪ .16‬اگر ست های ‪ S   c, g , R   e, f , A   a, b, c ‬داده شده باشد‪ .‬درینصورت ست ‪ T   A  R   S‬عبارت‬

‫اســــت از ‪:‬‬
‫‪T  f‬‬ ‫‪ )8‬‬ ‫‪T   c  )3‬‬ ‫‪T   b  )1‬‬ ‫‪T   a  )1‬‬

‫‪ T   c, e S   b, c, d , R   a, d‬داده شده باشد‪ ،‬درینصورت‬ ‫اگر ست های ‪‬‬ ‫‪.11‬‬

‫ست ‪ U  R  S   T‬عـــبارت است از ‪:‬‬

‫‪U   b  )8‬‬ ‫‪U   a  )3‬‬ ‫‪U   c  )1‬‬ ‫‪U d‬‬ ‫‪ )1‬‬
‫‪ .11‬اگر ست های ‪ W   3,4V   2,6,10 , U  1,5,9 ‬داده شده باشد‪ ،‬درینصورت ‪ R  U  V   W‬مســاوی‬
‫میشـــود به ‪:‬‬
‫‪R   5,6  )8‬‬ ‫‪R   3,4  )3‬‬ ‫‪R   1,3  )1‬‬ ‫‪R   2,5  )1‬‬

‫‪ .13‬اگر ست عمـــومی ‪ T   6,2 , S   2,3,4 , R  1,5,6 ‬داده شده باشد‪،‬‬

‫درینصورت ست ‪ U  R  S   R  T ‬مساوی میشود به ‪:‬‬

‫‪U   1,3,4  )8‬‬ ‫‪U   4,5,6  )3‬‬ ‫‪U   2,3,4  )1‬‬ ‫‪U   1,2,5,6  )1‬‬

‫‪ .18‬اگر ست های ‪ C  1,2,3 , B   2,4,6 , A  1,3,5 ‬داده شده باشد‪ ،‬درینصورت‬

‫سـت ‪ D   A  C   B  C ‬مســـاوی میشود به ‪:‬‬

‫‪D   2,4,5  )8‬‬ ‫‪D   1,2,3  )3‬‬ ‫‪D   2,5  )1‬‬ ‫‪D   3,4,5  )1‬‬

‫‪ .10‬هرگاه ‪ IN‬اعداد طبعی‪ I ،‬اعداد تام و ‪ P‬اعــداد اولیه باشد ‪ I  P  IN‬عـــبارت است از‪:‬‬
‫‪R )8‬‬ ‫‪I )3‬‬ ‫‪IN )1‬‬ ‫‪IP )1‬‬
‫‪ .10‬هرگاه ‪ A   1,2,4 ‬و‪ B   1,2 ‬باشد‪ .‬درینصورت ‪:‬‬
‫‪A  B  2 )8‬‬ ‫‪A  B  4 )1‬‬ ‫‪A  B   1  )3‬‬ ‫‪A  B   2,4  )1‬‬

‫‪ Y‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ X‬‬ ‫‪‬‬

‫‪ A‬و‬ ‫‪ B  ‬سیت های اعداد طبیعی باشد در این صورت تفاضل ست‬ ‫‪ A  ‬و ‪,Y  6‬‬ ‫‪ .10‬اگر ‪, X  2‬‬
‫‪YEIN‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ XEIN‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ B‬عبارت است از ‪:‬‬
‫‪ X‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ X‬‬ ‫‪‬‬
‫‪A/ B  ‬‬ ‫‪, X  2‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫‪A/ B  ‬‬ ‫‪, X  7 )1‬‬
‫‪ XEIN‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ XEIN‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ X‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ X‬‬ ‫‪‬‬
‫‪A/ B  ‬‬ ‫‪, X  6‬‬ ‫‪)8‬‬ ‫‪A/ B  ‬‬ ‫‪, X  2 )1‬‬
‫‪ XEIN‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ XEIN‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ .14‬هرگاه عــناصر دو ست باهم مساوی باشند‪ ،‬این دو ست به نام ذیل یاد میگردد‪:‬‬
‫‪ )8‬مکمل‬ ‫‪ )3‬مساوی‬ ‫‪ )1‬معادل‬ ‫‪ )1‬مشابه‬

‫‪31‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫‪ .10‬دو ست مساوی عبارت اند از ‪:‬‬

‫‪ )3‬تعداد عناصر آن مساوی باشد‬
‫‪ )8‬تعداد عناصر آن معادل باشد‬
‫‪ )3‬تعداد عناصر شان مساوی باشد‬
‫‪ )8‬تعداد عناصر شان مساوی نباشد‬
‫‪ )1‬تعداد عناصر آن برابر باشد‬
‫‪ )1‬تعداد عناصر آن عین چیز باشد‬
‫‪ .36‬دوست معادل عبارت اند از ‪:‬‬
‫‪ )1‬تعداد عناصر شان عین چیز باشد‬
‫‪ )1‬تعداد عناصر شان فرق داشته باشد‬

‫‪ .31‬ست ‪ B‬ست فرعی ‪ A‬نامــیده می شود وقتیکه یکی از روابطه ذیل بر قرار باشد‪:‬‬
‫‪ )1‬تمـام عناصر ست ‪ B‬شامل ست ‪ A‬باشد‬
‫‪ )1‬نصف عناصر ست ‪ B‬شامل ست ‪ A‬باشد‬
‫‪ )3‬ربع عناصر ست ‪ B‬شامل ست ‪ A‬باشد‬
‫‪ )8‬ثلث عناصر ست ‪ B‬شامل ست ‪ A‬باشد‬
‫‪ .31‬هرگاه }‪ A  {1, 4 , 9‬و }‪ B  {1,9‬باشد‪ ،‬کدام یک از روابط ذیل درست است‪:‬‬
‫‪A x )8‬‬ ‫‪x  A )3‬‬ ‫‪B  A )1‬‬ ‫‪A  B )1‬‬

‫‪ .33‬هرگاه ‪ A   1,2,3 ‬و ‪ B   2,3 ‬باشد‪ ،‬کدام یکی از رابطه ذیل درست است ‪:‬‬
‫‪B A )8‬‬ ‫‪A B )3‬‬ ‫‪B  A )1‬‬ ‫‪A  B )1‬‬

‫سیت فرعی ( ‪ ) subset‬عبارت است از ‪:‬‬ ‫‪.38‬‬

‫‪ )3‬در پاین سیت اصلی واقع باشد‬ ‫در باالی سیت اصلی واقع باشد‬ ‫‪)1‬‬
‫‪ )8‬در داخل سیت اصلی واقع باشد‬ ‫در پهلوی سیت اصلی واقع باشد‬ ‫‪)1‬‬
‫هرگاه یک ست دارای ‪ 0‬عـنصر باشد‪ ،‬این ست دارای چند ست فرعــی میتواند باشد‪:‬‬ ‫‪.30‬‬
‫‪30 )8‬‬ ‫‪30 )3‬‬ ‫‪31 )1‬‬ ‫‪31 )1‬‬

‫‪ .30‬برای ‪ A   x , y ‬کدام یک از روابط ذیل درست است ؟‬

‫‪A x )8‬‬ ‫‪x  A )3‬‬ ‫‪x  A )1‬‬ ‫‪x  A )1‬‬

‫‪ .30‬هرگاه ‪ S   50,51,52,53...,60 ‬باشد و ست ‪ P   50,51,52 ‬باشد ست مکمله ‪ P‬نظر به ‪ S‬عبارت است از‪:‬‬
‫‪ 53,54,55,56,57,58,59,60  )3‬‬ ‫‪ 52,53,54,55,...,60  )1‬‬
‫‪ 50,51,54,55,57,59  )8‬‬ ‫‪ 50,51,52,53,54,55,56,57  )1‬‬
‫‪ .34‬هرگاه ست اعداد طبیعی را به ‪ ، IN‬ست اعداد تام را به ‪ Z‬وست اعداد حقیقی را به ‪ IR‬نشان دهیم ‪ .‬کدام یک از رابطه ذیل درست است ‪:‬‬
‫‪IN  Z  IR )8‬‬ ‫‪Z  IN )3‬‬ ‫‪Z  IR )1‬‬ ‫‪IR  IN )1‬‬

‫‪‬‬
‫‪ .30‬ست ‪ A  x  IR : x  9‬مساوی است به ‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫‪‬‬
‫‪A   )8‬‬ ‫‪A    3  )3‬‬ ‫‪A   3  )1‬‬ ‫‪A   3 , 3 )1‬‬

‫‪ .86‬کدام یکی از ست های ذیل نامتناهی می باشد‪:‬‬

‫‪ )8‬‬ ‫‪{1,2,3, . . . } )3‬‬ ‫‪÷ {a, b, c, . . . z} )1‬‬ ‫‪{5,7,9,11,13,15} )1‬‬

‫‪32‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫الجبر‬
‫الجبر یکی از بخشهای مهم ریاضیات بوده که به معنی جبران کردن و مرتب نمودن آمده است‪ .‬همچنان آمده است که الجبر‬
‫از کلمهی جبر گرفته شده و جبر بسته کردن استخوان شکسته را گویند‪.‬‬
‫این علم ارتباطی را که بین کمیات در علوم مثبته (ساینس) وجود دارد در شکل فورمولها طرح ریزی مینماید‪ .‬به همین‬
‫ترتیب مسایلی را که علم حساب از حل آن عاجز است الجبر به سادگی به حل آن میپردازد‪ .‬مسایل مربوط به علم الجبر در آثار و‬
‫نوشتههای علمایی چون عمرخیام‪ ،‬ارسطو‪ ،‬البیرونی و سایر علما دیده شده است و همچنان در سال (‪ 233‬هـش) در زمانی‬
‫حکومت مامون الرشید عالم مشهوری به نام محمدبن موسی خوارزمی توانست یک سلسله مطالب الجبری را بخصوص دریافت‬
‫جذور معادالت درجه دوم را در اثرمشهور خویش به نام جبروالمقابله تدوین کند که نام الجبر نیز از همین کتاب اخذ شده است‬
‫یعنی از المقابله صرف نظر و به الجبر شهرت یافت و در حقیقت راه تحقیقات و پژوهش را برای سایرعالقمندان ریاضیات مساعد‬
‫ساخت‪ .‬الجبر شامل اعداد و حرو بوده و این حروف نشان دهنده مقادیر و کمیتهایی مانند طول‪ ،‬کتله‪ ،‬زمان‪ ،‬حجم و‪ ...‬میباشد‪.‬‬
‫ازهمین جهت است که الجبر به دو بخش (الجبرعددی والجبرحروفی) تقسیم گردیده است‪ .‬ناگفتــــــــه نباید گذاشت که الجبر‬
‫بخشهای عالی نیز دارد مانند الجبرخطی‪ ،‬الجبرمعاصر‪ ،‬الجبر همولوژیک و ‪ ...‬وغیره‪.‬‬
‫اعدادی الجبری‪ :‬عبارت از اعداد حقیقی هستند که شامل بر اعداد تام‪ ،‬طبیعی‪ ،‬مکمل‪ ،‬نسبتی و غیرنسبتی میباشند و همچنان‬
‫درالجبرحروف مانند ‪ x, y, z, a, b, c‬بکاربرده میشود‪.‬‬

‫الجبرعددی‬
‫همان طوری که در بخش حساب بیان شد‪ ،‬عددعبارت از مجموعه سمبولهای است که نتیجه اندازهگیری را بیان میدارند‪.‬‬
‫الجبرعددی بخشی ازالجبر میباشد که در آن اعداد و عالمهها مورد بحث میباشند‪ ،‬و یا به عبارت دیگر الجبرعددی از اعداد‬
‫عالمهدار بحث میکند مانند‪:‬‬
‫|‪-9,-84,+12,+6,+5.6,√12, -√87,(-19)8,|8+9-12‬‬
‫فرق بین حساب والجبر‬
‫‪ ‬درحساب با عدد عالمه در نظر گرفته نمیشود؛ اما در الجبر عدد با عالمه آن درنظر گرفته میشود‪ ،‬یعنی تمام اعداد‬
‫الجبری عالمهدار میباشند‪ .‬عالمه اعداد به دونوع {مثبت(‪ )+‬و منفی(‪ })-‬است مثال (‪ )2‬یک عدد حسابی بوده اما‬
‫(‪ )+2‬و (‪ )-2‬اعداد الجبری میباشند‪.‬‬
‫‪ ‬اعداد حسابی دارای عالمه منفی نمیباشند ولی اعداد الجبری دارای هر دو نوع عالمه مثبت و منفی میباشند و همیشه‬
‫عالمه اعداد به طرف چپ شان تحریر میگردد‪ .‬هر عدد که عالمه نداشته باشد عالمه آن مثبت در نظر گرفته میشود‪.‬‬
‫‪ ‬در حساب از حرف استفاده نمیگردد در حالی که تمام قوانین و فورمولهای الجبری از حرف تشکیل شده اند‪.‬‬
‫𝑐𝑎‪−𝑏±√𝑏2 −4‬‬
‫) ‪, √𝑎2 + 𝑏2 , )𝑎2 + b2‬‬
‫𝑎‪2‬‬
‫‪ ‬قواعد مربوط به علم حساب تکمیل گردیده و ازدیاد نمیگردد‪ .‬مگر قوانین و فورمولهای الجبر با تخنیک و تکنالوژی‬
‫روابط ناگسستنی دارند وبا ازدیاد در قوانین و فورمولهای الجبر در تخنیک و تکنالوژی نیز پیشرفت صورت میگیرد‪.‬‬

‫‪33‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫محور اعداد‬
‫عبارت از خط مستقیمی است که باالی آن اعداد الجبری را میتوان نشان داد‪ .‬محور اعداد دارای یک نقطه به نام مبدأ (نقطه‬
‫صفری) میباشد و اعداد به اطراف این نقطه تحریر میگردند‪ ،‬مانند‪:‬‬

‫خصوصیات اساسی محور اعداد‬

‫‪ ‬اعداد مثبت به طرف راست مبدأ صفری در محوراعداد و اعداد منفی به طرف چپ نقطه صفری در محور اعداد قراردارند‬
‫یعنی‪:‬‬

‫‪ ‬اعداد متضاد جمعی نظربه مبدأ صفری متناظر اند‪ .‬مثأل (‪ )+1‬و (‪ )-1‬متضادهای جمعی یکدیگراند‪.‬‬
‫‪ ‬هر عدد طرف راست بزگتر از عدد طرف چپ خود میباشد یعنی‪.....<-2<-1<3<1<2 :‬‬
‫‪ ‬تمام اعداد مثبت بزگتر ازصفر و تمام اعداد منفی کوچکتر از صفر میباشند‪.‬‬
‫متضادهای عددی‬
‫به طور کلی تمام اعداد دارای دو نوع متضاد میباشد الف‪:‬متضاد جمعی ب‪:‬متضاد ضربی‬
‫‪ ‬متضاد جمعی‪ :‬هر گاه دو عدد نظربه نقطه صفری محور اعداد متناظر باشند‪ ،‬متضاد جمعی هم گفته میشوند‪ .‬و یا‬
‫به عبارت دیگر متضاد جمعی به متضاد یک عدد روی محور اعداد الجبری نظر به مبدأ نقطه صفری گفته میشود‪ .‬قابل‬
‫تذکر است که هر گاه یک عدد با متضاد جمعی خود جمع گردد صفر بدست میآید‪ .‬مثال ‪  5‬و ‪.  5‬‬
‫‪2 5‬‬
‫‪ .‬همچنان اگر یک عدد با‬ ‫متضاد ضربی‪ :‬متضاد ضربی یک عدد به معکوس کسرعام آن گفته میشود‪.‬مثأل و‬ ‫‪‬‬
‫‪5 2‬‬
‫متضاد ضربی خود تحت عملیه ضرب قرار گیرد عنصر عینیت عملیه ضرب(یک) حاصل میگردد‪.‬‬
‫قیمت مطلقه اعداد الجبری‬
‫قیمت مطلقه عبارت از فاصله یک عدد (واحد) از مبدأ کمیات وضیعه میباشد‪ .‬چون فاصله یک کمیت اسکالری است پس با آن‬
‫عالمه و جهت ذکر نمیگردد؛ بنابرین قیمت مطلقه یک عدد نیز بدون عالمه است‪.‬‬
‫‪|+4|=4‬‬ ‫‪|-4|=4‬‬

‫عملیات اساسی باالی قیمت مطلقه اعداد‬

‫‪ ‬در صورتکه اعداد داخل قیمت مطلقه در حالت جمع و تفریق قرار داشته باشد ابتدأ اعداد را ساده ساخته و بعدأ از قیمت‬
‫مطلقه خارج مینمائیم مثأل‬
‫‪1) |-13+45-17+5-50|=|-90+50|=|-40|=40‬‬
‫‪2 25 5‬‬ ‫‪50 25 5‬‬ ‫‪30‬‬
‫‪2) |6 + + +20-30|=| + + +20-30|=| +20-30|=|35-30|=|+5|=5‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪34‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫‪ ‬هرگا اعداد در داخل قیمت مطلقه تحت عملیات ضرب و تقسیم قرار داشته باشد ابتدأ اعداد را ساده نموده و بعدأ از قیمت‬
‫مطلقه خارج مینمائیم مثأل‬
‫‪1) |27 ∙ 5÷15 (-1)|=|135÷15(-1)|=|9(-1)|=|-9|=9‬‬
‫‪2) |9 ∙ 8÷6 ∙ 3÷(-36)|=|72÷6 ∙ 3÷(-36)|=|12 ∙ 3÷(-36)|=|36÷(-36)|=|-1|=1‬‬
‫‪ ‬اگر در خارج از قیمت مطلقه یک عدد در حالت جمع یا تفریق با قیمت مطلقه قرار داشته باشد ابتدا قیمت مطلقه را ساده‬
‫ساخته و بعدأ با عدد خارج از قیمت مطلقه جمع ویا تفریق مینمائیم مثأل‬
‫‪1) 12+|6-15+24+5|=12+|35-15|=12+|20|=12+20=32‬‬
‫‪2) 7+1-4-|92+8-85-9|=8-4-|+100-94|=4-|+6|=4-6=-2‬‬
‫‪ ‬هرگاه اعداد خارج از قیمت مطلقه با اعداد تحت قیمت مطلقه در حالت ضرب ویا تقسیم قرار داشته باشد ابتدأ قیمت‬
‫مطلقه را رفع نموده و بعدأ ضرب یا تقسیم مینمائیم مثأل‬
‫‪1) 15 ∙ |11-90+19-10|=15 ∙ |30-100|=15 ∙ |-60|=15 ∙ 60=900‬‬
‫)‪2‬‬ ‫∙|‪120÷|135+15-125‬‬ ‫∙|‪4=120÷|150-125‬‬ ‫∙|‪4=120÷|+25‬‬ ‫∙‪4=120÷25‬‬
‫‪4=120÷100=1.2‬‬
‫عملیات اساسی باالی اعداد الجبری‬

‫عملیه جمع اعداد الجبری‬

‫برای جمع نمود اعداد هم عالمه از عالمه های شان یکی را در نظر گرفته و اعداد آن را جمع مینمائیم و در صورتیکه اعداد‬
‫مختلف العالمه باشند اعداد را از هم تفریق نموده وعالمه را از عددی انتخاب مینمائیم که قیمت مطلقه آن بزرگتر باشد‪ .‬مثأل‬
‫‪1) (+16)+(+4)=+20‬‬ ‫‪2) (-53)+(-7)=-60‬‬ ‫‪3) (+45)+(-15)=+30‬‬
‫عملیه تفریق اعداد الجبری‬
‫برای تفریق نمودن دو عدد الجبری ابتدأ عالمه مفروق را تغیر داده و سپس جمع مینمائیم‪ .‬مثأل‬
‫‪1) (-10)-(-20)=-10+20=+10‬‬ ‫‪2) (+32)-(+12)=+32-12=20‬‬
‫‪3) (+45)-(-5)=+45+5=50‬‬
‫علمیه ضرب اعداد الجبری‬
‫برای ضرب نمود ن اعداد الجبری ابتدائی ضرب عالمه ها را اجرأ نموده و بعدأ اعداد را باهم ضرب مینمائیم که حاصل ضرب دو‬
‫عددهم عالمه عددیست مثبت و حاصل ضرب دو عدد مختلف العالمه عددیست منفی‪.‬‬
‫‪1) (+15)(+3)=+45‬‬ ‫‪2) (-12)(-6)=+60‬‬ ‫مثأل‬
‫‪3) (+90)(-5)=-450‬‬ ‫‪4) (-27)(+3)=-81‬‬

‫عملیه تقسیم اعداد الجبری‬

‫طوریکه میدانیم عملیه تقسیم یک حالت خاص عملیه ضرب بوده میتواند بنأ قوانین مربوط به ضرب وتقسیم یکسان اند و برای‬
‫اجرای عملیه تقسیم نیز ابتدأ تقسیم عالمه ها وبعدأ تقسیم اعداد اجرأ میکردد‪.‬‬
‫‪35‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫مثأل‪:‬‬
‫‪1) (+243)÷(+81)=+3‬‬ ‫‪2) (-64)÷(-16)=+4‬‬
‫‪3) (+90)÷(-45)=-2‬‬ ‫‪4) (-103)÷(+5)=-20.6‬‬

‫طاقت یا توان‬
‫کوتاه ترین طریقه ضرب اعداد یکسان را توان گویند‪.‬‬
‫‪a.a.a.a…an = an‬‬
‫‪ a‬عبارت است از قاعده ‪Base‬‬
‫‪ n‬عبارت است از توان‪ ،‬طاقت‪ ،‬نما‪Power. ،Exponent ،‬‬

‫‪3𝑥 = 32‬‬ ‫𝑦‪𝑥+2‬‬

‫𝑦 { باشد‪.‬‬ ‫را دریابید اگر‬ ‫مثال‪ :‬قیمت‬
‫‪9 =4‬‬ ‫𝑦‪𝑥−‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫𝑥‬
‫‪3𝑥 = 3 → (3𝑥 )5 = (25 )5‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪= 𝑦,‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫) ‪9𝑦 = 4 → (9𝑦 ) = (22‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫𝑦‪𝑥 = 5‬‬
‫𝑥‬
‫𝑦‪𝑥+2‬‬ ‫𝑦‪5𝑦+2‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪35 = 2‬‬ ‫=‬ ‫=‬
‫𝑦‪𝑥−‬‬ ‫𝑦‪5𝑦−‬‬ ‫‪4‬‬
‫𝑦‬
‫‪92 = 2‬‬

‫𝑥‬ ‫𝑦‬
‫‪35 = 9 2‬‬
‫𝑥‬
‫𝑦 ‪35 = 3‬‬

‫‪36‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫خاصیتهای توان‬

‫خاصیت اول ‪:‬هرگاه چندین عدد توان دار که دارای قاعده های مساوی و توان های مختلف اند در حالت ضرب قرار داشته باشند‬
‫برای ساده ساختن آنها از قاعده های مساوی یکی را در نظر گرفته و توان ها را جمع مینمائیم‪.‬‬
‫‪an . am = an+m‬‬

‫خاصیت دوم‪ :‬هر گاه دو عدد با توان ها مساوی در حالت ضرب قرار داشته باشند از توان های مساوی یکی را گرفته قاعده ها را با‬
‫هم ضرب میکنیم‪.‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫)‪a . b = (a. b‬‬

‫خاصیت سوم ‪ :‬هرگاه چندین عدد توان دار که دارای قاعده های مساوی و توان های مختلف اند در حالت تقسیم قرار داشته باشند‬
‫برای ساده ساختن آنها از قاعده های مساوی یکی را در نظر گرفته و از توان صورت توان مخرج را تفریق مینمائیم‪.‬‬
‫‪an‬‬
‫‪= an−m‬‬
‫‪am‬‬

‫خاصیت چهارم‪ :‬هرگاه چندین عدد توان دار که دارای توان های مساوی و قاعده های مختلف اند در حالت تقسیم قرار داشته‬
‫باشند برای ساده ساختن آنها از توان های مساوی یکی را در نظر گرفته و قاعده صورت را تقسیم قاعده مخرج مینمائیم‪.‬‬
‫‪𝑎n‬‬ ‫‪a n‬‬
‫=‬ ‫(‬ ‫)‬
‫‪bn‬‬ ‫‪b‬‬
‫خاصیت پنجم‪ :‬هر عدد به توان صفر مساوی است به یک‪.‬‬
‫𝑛𝑎‬ ‫𝑛𝑎‬ ‫𝑎‬ ‫𝑛𝑎‬
‫𝑚‬
‫𝑚 = 𝑛‪:‬‬ ‫>=‬ ‫= 𝑛) ( =‬ ‫‪=1‬‬
‫𝑎‬ ‫𝑛𝑎‬ ‫𝑎‬ ‫𝑎‬

‫خاصیت ششم‪ :‬هر عدد به توان منقی مساوی است به معکوس همان عدد به توان مثبت ویا هر عدد به توان مثبت مساوی است به‬
‫معکوس همان عدد به توان منفی ویا به صورت عموم در تبدیل جای یک عدد از صورت به مخرج ویا از مخرج به صورت عالمه توان‬
‫آن تغیر مینماید‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫= ‪an‬‬
‫‪a−n‬‬

‫ثبوت‪:‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪𝑎−𝑛 𝑎𝑛 𝑎0‬‬ ‫‪1‬‬
‫=‬ ‫‪.‬‬ ‫=‬ ‫=‬
‫𝑛𝑎‬ ‫𝑛𝑎 𝑛𝑎 𝑛𝑎 ‪1‬‬
‫خاصیت هفتم‪ :‬هرکسر به توان منفی مساویست به معکوس همان کسر به توان مثبت ویا هر کسر به توان مثبت مساوی است به‬
‫معکوس همان کسر به توان منفی‪.‬‬

‫‪37‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫𝑎‬ ‫𝑏‬
‫𝑛‪( )𝑛 = ( )−‬‬
‫𝑏‬ ‫𝑎‬
‫خاصیت هشتم‪ :‬هرعدد منفی به توان جفت مساوی است به یک عدد مثبت و هر عدد منقی به توان تاق مساویست به یک عدد‬
‫منفی ‪.‬‬
‫‪(−a)n = +an if (n) is even‬‬

‫‪(−a)n = −an if (n) is odd‬‬

‫خاصیت نهم‪ :‬هرگاه یک عدد دارای چندین توان باشد توان های آن را باهم ضرب مینمائیم‬
‫‪{[(an )m ]i } = an.m.i‬‬

‫‪mi‬‬
‫‪{[(an )m ]i } ≠ an‬‬

‫خاصیت دهم‪ :‬در صورتیکه یک عدد دارای یک توانی باشد که توان آن نیز دارای توان باشد از باال ترین توان رفع میگردد‪.‬‬
‫𝑛‬ ‫𝑛‬
‫𝑚…𝑚‪𝑎𝑚 = 𝑎𝑚.𝑚.𝑚.𝑚.‬‬

‫همچنان موارد زیر را در نظر بگیرید!‬

‫‪‬‬ ‫‪a1 = a‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ax = b y , if a = b, x = y‬‬

‫‪ f‬سواالت‬
‫‪𝑋−𝑌 2 𝑋−𝑌 2‬‬
‫( ‪‬‬ ‫) (‪) .‬‬ ‫?=‬
‫𝑌‪𝑋+‬‬ ‫𝑌‪𝑋+‬‬
‫‪𝑀3 M4‬‬
‫‪‬‬ ‫‪:‬‬ ‫?=‬
‫‪N2 N6‬‬
‫‪(3x)−n‬‬
‫‪‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪n‬‬ ‫?=‬
‫)𝑦 (‬
‫‪3‬‬

‫?= ‪ 9n+2 . 27n+1‬‬

‫‪6x .6y‬‬
‫‪‬‬ ‫?=‬
‫𝑦‪2𝑥+‬‬
‫‪ax‬‬
‫‪‬‬ ‫?=‬
‫𝑦‪𝑎𝑥−‬‬

‫‪38‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫ارائه علمی اعداد‬

‫با استفاده از طاقت(توان) میتوان اعداد بسیار بزرگ ویا بسیار کوچک را به شکل علمی آن با استفاده از ‪ a  10 n‬ارائه نمود‪ .‬در رابطه‬
‫فوق ‪ n‬اعداد تام و ‪ 0  a  1‬میباشد‪ ،‬اما در نظر داشته باشید در صورتی که عدد مورد نظر منفی باشد درین صورت‬
‫‪  10  a  1‬میباشد‪.‬‬

‫جذر اعداد الجبری‬

‫اعداد جذری عبارت از اعدادی هستند که دارای توان کسری باشند و یا به عباره دیگر‪ ،‬جذر یک عدد الجبری عبارت از دریافت آن‬
‫یکی از عوامل ضربی مساوی است که اگر در خودش به اندازه جذر نما ضرب گردد عدد مجذور را بدهد‪.‬‬

‫𝑛‬
‫𝑚𝑎√ =‪ a am/n‬عبارت از عدد تحت جذر و یا مجذور نام دارد‪.‬‬
‫‪ m‬توان ‪ n‬درجه جذر‬
‫نوشتن یک عدد در تحت جذر‬
‫برای اینکه یک عدد را در تحت جذر بنــــــویسیم‪ ،‬عدد مذکور را به اندازه جذر نمأ (درجه جذر) توان داده و بعدأ در تحت جذر‬
‫مینویسیم؛ البته باید در نظر داشت که فقط اعدادی میتوانند در تحت جذر تحریر گردند که با جذر در حالت ضرب و یا تقسیم قرار‬
‫داشته باشد‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪7√81 = √72 . 81 = √3969‬‬
‫استخراج یک عدد قسمأ از جذر‬
‫برای استخراج یک عدد قسمأ از تحت جذر عدد مجذور را طوری به دو ویا چند عدد تجربه مینمائیم که یک قسمت از این اعداد‬
‫تجریه شده به شکل توان تبدیل شده بتواند که با اختصار نمودن توان آن با درجه جذر از تحت جذر خارج گردد‪.‬‬
‫‪√25 = √52 = 5‬‬
‫‪√125 = √51 . 52 = √51 . √52 = 5. √5‬‬

‫استخراج جذر المربع اعداد‬

‫برای در یافت جذر المربع یک عدد‪ ،‬عدد داده شده را از طرف راست به چپ دو دو رقم جدا نموده و آخرین عدد یا جوره عدد جدا‬
‫شده را در نظر میگیریم‪ .‬بعدأ عددی را جستجو مینمائیم که اگر به نفس خودش ضرب گردد باید مساوی و یا کوچکتر از همین عدد‬
‫گردد و اعداد را با هم ضرب نموده و حاصل ضرب شان را از این عدد تفریق مینمائیم‪ .‬برای ادامه این عملیه عدد دریافت شده که به‬
‫نفس خودش ضرب گردیده است دو چند نموده و دو رقم جدا شده بعدی را پایین مینمائیم‪ .‬باز هم مربع عددی را دریافت مینمائیم‬
‫که مساوی یا کوچک تر از عدد بدست آمده گردد و به همین ترتیب این عملیه را الی اخیر ادامه میدهیم‪ .‬در نظر داشته باشید در‬
‫صورتی که عدد داده شده جذرالمربع کامل نداشته باشد میتوان با گذاشتن اعشاریه در هر مرحله دو صفر اضافه نمود‪ .‬همچنان قابل‬

‫‪39‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫یاد آوری است که در جدا نمودن عدد اعشاری از طرف چپ به راست عمل میگردد و عالمه اعشاری را هر زمانیکه به قسمت اعشار‬
‫ضرورت شد باال انتقال میدهیم‪.‬‬
‫‪ f‬سوال‪ :‬جذرالمربع اعداد ‪ 17424‬و ‪ 27292‬را دریافت کنید؟‬

‫جذور مشابه و غیر مشابه‬

‫جذور زمانی مشابه میباشند که جذر نمأ(درجه جذر) مجذور و توان مجذور هایشان باهم مساوی باشد و هرگاه یکی از این اجزای‬
‫ذکر شده باهم مساوی نباشند جذور غیر مشابه اند‪.‬‬
‫مانند‪:‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫𝑥√ مشابه است با 𝑥√‬
‫‪3‬‬
‫𝑥√ مشابه نیست با 𝑥√‬

‫قواعد جذر ها‬

‫‪ )8‬هر گاه دو جذر با هم در حالت ضرب قرار داشته باشند‪ ،‬طوریکه درجههای جذرها با هم مساوی باشند‪ ،‬از جذرها یکی را‬
‫انتخاب نموده‪ ،‬مجذورها را با هم ضرب میکنیم‪.‬‬
‫𝑛‬ ‫𝑛‬ ‫𝑛‬
‫𝑏 ‪√𝑎 . √𝑏 = √𝑎.‬‬
‫‪ )2‬هرگاه دو جذر هم درجه در حالت تقسیم قرار داشته باشند‪ ،‬از جذرها یکی را انتخاب نمود مجذورها را تقسیم مینمائیم‪.‬‬
‫𝑛‬
‫𝑎√‬ ‫𝑛‬ ‫𝑎‬
‫𝑛‬ ‫√ =‬
‫𝑏√‬ ‫𝑏‬

‫‪40‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫‪ )9‬هرگاه یک عدد تحت چند جذر قرار داشته باشد‪ ،‬به نام جذر الجذر یاد میگردد که برای حل این نوع جذرها درجهها را با هم‬
‫ضرب مینمائیم طور ذیل‪:‬‬

‫‪𝑛 m‬‬
‫= ‪√ √ √a‬‬
‫‪p‬‬ ‫‪n.m.p‬‬
‫‪√a‬‬

‫برای ضرب نمودن جذور مختلف الدرجه طور ذیل عمل مینمائیم‪:‬‬ ‫‪)4‬‬
‫𝑛‬ ‫‪m‬‬ ‫‪n.m‬‬
‫= ‪√ap . √aq‬‬ ‫‪√ap.m+q.n‬‬
‫‪ )5‬در تقسیم جذور مختلف الدرجه طور ذیل عمل میکنیم‪:‬‬
‫𝑛‬
‫‪√ ap‬‬ ‫‪n.m‬‬
‫‪m‬‬ ‫=‬ ‫‪√amp−nq‬‬
‫√‬ ‫‪aq‬‬
‫‪ )6‬رفع عامل مجذور‪،‬‬
‫𝑛‬ ‫‪n‬‬
‫‪√an . b = a. √b‬‬
‫‪ )7‬برای مجذور ساختن عامل غیر مجذور توان آن را ضرب در درجه جذر مینمائیم و سپس آن را در داخل جذر انتقال میدهیم‪.‬‬

‫‪m‬‬ ‫𝑚‬
‫𝑏 ‪𝑎𝑛 √b = √𝑎𝑛.𝑚 .‬‬
‫همچنان فورمولهای زیر را در نظر میگیریم‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪√a2 = |a| = a‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪‬‬ ‫= … ‪√a ÷ √a ÷ n√a. n√a‬‬ ‫‪n+1‬‬
‫‪√a‬‬

‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫‪‬‬ ‫= … ‪√a. √a. n√a. n√a‬‬ ‫‪n−1‬‬
‫‪√a‬‬

‫‪‬‬ ‫‪√a − √a − √a − √a … = −1+√4a+1‬‬

‫‪2‬‬

‫‪‬‬ ‫‪√a + √a + √a + √a … = 1+√4a+1‬‬

‫‪2‬‬

‫‪2‬‬
‫‪‬‬ ‫= ‪√a1 . 2√a1 . 2√a1‬‬ ‫‪2.2.2‬‬
‫)‪√a(1.2+1).(2+1‬‬
‫‪n‬‬
‫‪‬‬ ‫√ ‪√ax . m√b y .‬‬
‫‪i p‬‬
‫= ‪c‬‬
‫‪n.m.i‬‬
‫‪√ax.m.i . b y.i.p . c p‬‬
‫‪6‬‬
‫قیمت جذر‪ √24 − √4‬را دریابید‪.‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪41‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪√6‬‬ ‫‪1‬‬ ‫𝟑‬

‫‪√24 − √ → √6.4 − √ = 2. √6 −‬‬ ‫𝟔√ = ) ‪= √6 (2 −‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫𝟐‬

‫‪5‬‬
‫‪√(𝑎2 +1)70‬‬
‫را دریابید‪.‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪√(𝑎2 +1)20‬‬
‫قیمت جذر‬ ‫‪3‬‬
‫‪5‬‬
‫‪√(𝑎2 + 1)70‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪(𝑎2 + 1)70‬‬ ‫‪5‬‬
‫√ =‬ ‫‪2‬‬ ‫‪20‬‬
‫‪= √(𝑎2 + 1)50 = (𝑎2 + 1)10‬‬
‫‪5‬‬
‫‪√(𝑎2 + 1)20‬‬ ‫)‪(𝑎 + 1‬‬

‫‪ f‬سواالت‬
‫‪ ‬حاصل جذر ‪√4‬را دریافت کنید؟(ج ‪)1‬‬
‫‪√12‬‬
‫مساوی به چند میشود؟(ج ‪)1‬‬ ‫‪ ‬جذر‬
‫‪√4‬‬
‫𝑚‬ ‫‪3‬‬
‫‪ ‬جذر الجذر ‪ √ √8‬مساوی به چند است؟(ج ‪) √2‬‬
‫𝑚‬

‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪ √𝑥 2 . √x. √x 7 ‬مساوی به چی میشود؟(ج ‪) √𝑥 22‬‬
‫‪18‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪19‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬

‫)‬ ‫‪ ‬حاصل ‪ √2 + + √3 −‬را دریافت نمایید؟ ( ج‬
‫‪6‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪9‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪ ‬حاصل جذر √ ‪ √24 −‬را دریافت کنید؟ (ج ‪) . √6‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫یاداشت‪ :‬در صورتی که جذرهای داده شده شکل ‪ √𝐴 ± √B‬را داشته باشند‪ ،‬از فارمولهای ذیل استفاده میکنیم‪.‬‬

‫‪A+C‬‬ ‫‪A−C‬‬
‫√ = ‪√𝐴 ± √B‬‬ ‫√‪±‬‬ ‫‪=> 𝐶 = √A2 − B‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪42‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫سواالت بخش توان و جذر‬

‫‪ .1‬اعداد طاقت دار ‪ 3  9  27 ‬مساوی است به ‪:‬‬
‫‪3‬‬

‫‪3 21 )8‬‬ ‫‪3 20 )3‬‬ ‫‪319 )1‬‬ ‫‪318 )1‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪ 1‬‬
‫‪ .1‬حاصل ضرب ‪   . 1 ‬مساوی است به ‪:‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪ 2‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪27‬‬
‫‪)8‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫‪)1‬‬ ‫‪)1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪27‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪1‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪2 ‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪‬‬
‫‪  21  1  1  ‬مساوی است به‪:‬‬ ‫‪ .3‬نتیجه ساده سازی افاده ‪ 2 ‬‬
‫‪ 3   34 ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪19‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪)8‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫‪)1‬‬ ‫‪)1‬‬
‫‪17‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪19‬‬
‫‪1‬‬

‫‪ 2 3  64  128  2‬‬

‫‪ ‬مســاوی است به ‪:‬‬ ‫‪ .8‬حاصل افاده ‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪28‬‬ ‫‪‬‬
‫‪2 2 )8‬‬ ‫‪2 4 )3‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪2 )1‬‬ ‫‪2 3 )1‬‬

‫‪ 52   7   3  1 2 ‬مساوی است به‪.‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪ .0‬نتیجه افاده‬
‫‪7‬‬ ‫‪19‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪)8‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫‪ )1‬صفر‬ ‫‪)1‬‬
‫‪17‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪19‬‬
‫‪ 34 54 ‬‬
‫‪ .0‬افاده ‪  2  ‬مساوی است به‪:‬‬
‫‪ 27 6 ‬‬
‫‪- 3 )8‬‬ ‫‪6 )3‬‬ ‫‪- 1 )1‬‬ ‫‪1 )1‬‬

‫‪ .0‬عدد ‪ 2,08  10‬مساوی می شود به‪.‬‬

‫‪4‬‬

‫‪164 )8‬‬ ‫‪6.164 )3‬‬ ‫‪1646 )1‬‬ ‫‪16466 )1‬‬

‫‪ .4‬عدد ‪ 5,2.10‬مساوی میشود به ‪:‬‬

‫‪4‬‬

‫‪01 )8‬‬ ‫‪016 )3‬‬ ‫‪0166 )1‬‬ ‫‪01666 )1‬‬

‫‪  13    2 ‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬

‫عبارت است از‪.‬‬ ‫‪ .0‬قیمت افاده‬

‫‪ 17 ‬‬
‫‪2‬‬

‫‪1 )8‬‬ ‫‪1 )3‬‬ ‫‪6 )1‬‬ ‫‪- 1 )1‬‬

‫‪1‬‬
‫‪  55  53  0  2‬‬
‫‪  ‬مساوی است به ‪:‬‬ ‫‪ .16‬نظر به قانون طاقت افاده ‪ ‬‬
‫‪  2  58  ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬

‫‪43‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪1 )8‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫‪)1‬‬ ‫‪)1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ 2 4 1 12  52    12 ‬مساوی است به ‪:‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪ .11‬عدد‬
‫‪8‬‬
‫‪1 )8‬‬ ‫‪10 )3‬‬ ‫‪8 )1‬‬ ‫‪2 )1‬‬

‫مساوی است به ‪:‬‬

‫‪5 1 12  40 .‬‬ ‫‪3 12‬‬
‫‪ .11‬عدد‬
‫‪13‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪3‬‬
‫‪)8‬‬ ‫‪3 )3‬‬ ‫‪1 )1‬‬ ‫‪1 )1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ .13‬کدام یک صـــحت دارد ؟‬
‫‪ )8‬هیچکدام‬ ‫‪6412  1618 )3‬‬ ‫‪6412  1618 )1‬‬ ‫‪6412  1618 )1‬‬

‫‪ .18‬کدام یک صـــحت دارد ‪:‬‬

‫‪ )8‬هیچکدام‬ ‫‪32  8‬‬
‫‪12‬‬ ‫‪20‬‬
‫‪)3‬‬ ‫‪32  8‬‬
‫‪12‬‬ ‫‪20‬‬
‫‪)1‬‬ ‫‪3212  820 )1‬‬

‫‪2250  2249‬‬
‫مساوی است به‪.‬‬ ‫‪ .10‬قیمت افاده‬
‫‪2249‬‬
‫‪11 )8‬‬ ‫‪11 )3‬‬ ‫‪11411 )1‬‬ ‫‪4611 )1‬‬

‫‪39  310  311  312 1‬‬

‫مساوی است به‪:‬‬ ‫‪ .10‬شکل ساده عبارت ‪ 3‬‬
‫‪310  311  312  313‬‬
‫‪1‬‬
‫‪0 )8‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫‪1 )1‬‬ ‫‪1 )1‬‬
‫‪3‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪ 1 5 1‬‬
‫‪ 2 1     ‬مساوی است به‪:‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ .10‬نتیجه افاده‬
‫‪ 2 2 2‬‬
‫‪1 )8‬‬ ‫‪8 )3‬‬ ‫‪3 )1‬‬ ‫‪1 )1‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ 1 3‬‬ ‫‪‬‬
‫‪     2 ‬‬
‫‪4‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬مساوی است به‪:‬‬
‫‪ 2‬‬ ‫‪ .14‬نتیجه افاده ‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ 2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪- 1 )8‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫‪)1‬‬ ‫‪- 1 )1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪312  311  310‬‬
‫مساوی است به‪:‬‬ ‫‪ .10‬نتیجه افاده‬
‫‪311  39‬‬
‫‪11 )8‬‬ ‫‪3.9 )3‬‬ ‫‪0 )1‬‬ ‫‪8 )1‬‬
‫‪‬‬
‫‪ 412  16 9‬عبارت است از‪:‬‬ ‫‪  16‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪ 416‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ .16‬شکل ساده‬
‫‪011 )8‬‬ ‫‪100 )3‬‬ ‫‪114 )1‬‬ ‫‪106 )1‬‬

‫‪44‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫‪2 n  2 n 1  2 n  2  2 n 3‬‬
‫مساوی است به‪:‬‬ ‫‪ .11‬نتیجه ساده سازی افاده‬
‫‪2 n  2 n 1‬‬
‫‪n  1 )8‬‬ ‫‪16 )3‬‬ ‫‪0 )1‬‬ ‫‪4 )1‬‬
‫‪6x  6x  6x  6x  6x  6x‬‬
‫مساوی است به‪:‬‬ ‫‪ .11‬نتیجه افاده‬
‫‪3x  3x  3x‬‬
‫‪210x )8‬‬ ‫‪2  2 x )3‬‬ ‫‪210 )1‬‬ ‫‪2 x 1 )1‬‬
‫‪ .13‬ساده سازی افاده ‪ 4 x  4 x1  4 x2  42  2 x3‬مساوی است به‪:‬‬
‫‪x  10 )8‬‬ ‫‪x  8 )3‬‬ ‫‪x  6 )1‬‬ ‫‪x  4 )1‬‬
‫‪ a‬مساوی به چند است‪:‬‬ ‫‪3n‬‬
‫‪ a‬و ‪ a  0‬باشد‪ ،‬پس قیمت‬ ‫‪2n‬‬
‫‪ .18‬اگر ‪ 16‬‬
‫‪06 )8‬‬ ‫‪04 )3‬‬ ‫‪08 )1‬‬ ‫‪00 )1‬‬
‫‪10  10‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫مساوی است به‪:‬‬ ‫‪ .10‬نتیجه افاده ? ‪ 32 , x ‬‬
‫‪5  5x  5x  5x‬‬
‫‪x‬‬

‫‪10 )8‬‬ ‫‪16 )3‬‬ ‫‪0 )1‬‬ ‫‪0 )1‬‬

‫‪ .10‬اگر ‪ a x  5‬و ‪ a x 2  20‬باشد‪ ،‬پس قیمت ? ‪a x5 ‬‬
‫‪106 )8‬‬ ‫‪104 )3‬‬ ‫‪106 )1‬‬ ‫‪100 )1‬‬

‫مساوی است به‪:‬‬ ‫‪0.5    2‬‬

‫‪2 3‬‬
‫‪0‬‬
‫‪35‬‬
‫‪0‬‬
‫‪ .10‬نتیجه افاده ‪ 2 3‬‬
‫‪0 )8‬‬ ‫‪1 )3‬‬ ‫‪1 )1‬‬ ‫‪16 )1‬‬
‫‪ .14‬نتیجه ساده سازی ‪ 0.64  108  3.6  10 7‬مساوی است به‪:‬‬
‫‪1012 )8‬‬ ‫‪10 8 )3‬‬ ‫‪1010 )1‬‬ ‫‪10 9 )1‬‬
‫‪a 6  b 7  c 8‬‬
‫مساوی است به‪:‬‬ ‫‪ .10‬نتیجه افاده‬
‫‪a 7  b 8  c 9‬‬
‫‪1‬‬
‫‪2abc )8‬‬ ‫‪ abc )3‬‬ ‫‪)1‬‬ ‫‪abc )1‬‬
‫‪abc‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪2 3 9‬‬
‫‪      0.5 2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫مساوی است به‪:‬‬

‫‪3 2 2‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪32‬‬
‫‪0‬‬
‫‪ .36‬نتیجه افاده ‪ 2 3‬‬
‫‪7‬‬

‫‪32 27 81 1 ‬‬

‫‪ 3‬‬
‫‪0 )8‬‬ ‫‪3 )3‬‬ ‫‪6 )1‬‬ ‫‪1 )1‬‬
‫‪ 10  10  10  10 ‬‬
‫‪10‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪13‬‬
‫‪ ‬مساوی است به‪:‬‬ ‫‪ .31‬نتیجه افاده ‪101 102‬‬
‫‪14 ‬‬
‫‪ 10  10  10  10 ‬‬
‫‪11‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪13‬‬

‫‪1‬‬
‫‪)8‬‬ ‫‪16 )3‬‬ ‫‪1 )1‬‬ ‫‪1 )1‬‬
‫‪10‬‬
‫‪3‬‬
‫‪2‬‬
‫‪x‬‬
‫مساوی است به‪:‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪ .31‬افاده ‪ x 3‬‬
‫‪2‬‬
‫‪x‬‬

‫‪45‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

1 1
x )8 )3 )2 X )1
x2 x
1
 x 3 2
:‫ مساوی میشود به‬  2   x ‫ افاده‬.33
x 
1
)8 x )3 1 )1 1 )1
x
2
y2  x2 
:‫ مساوی است به‬5   1  ‫ افاده‬.38
x y 
1 1
)8 )3 y )2 x )1
x y
0
 5 y y 3  7 
:‫ مساوی است به‬ 1    3   ‫ نتیجه افاده‬.30
 6 x x  
- 1 )8 - 1 )3 1 )1 6 )1
2 9  x 3 64 x 4
:‫مساوی است به‬  2 ‫ افاده‬.30
y3 y
3 1
 xy  8  xy  2
  )8 )3   )1 )1
 2 xy  8  xy
:‫ مساوی است به‬25  256  2  16  4 ‫ افاده‬.30
4 6 3

10 8 )8 10 8 )3 10 4 )1 46666 )1

:‫مساوی است به‬

 15   23   22 ‫ افاده‬.34
2

 4    1 
2

 2
1 1
1 )8 6 )3 )1 )1
2 4
2 4
 x 3  y 3   x  2  z 3 
:‫ مساوی است به‬    5 4  ‫ نتیجه‬.30
 8   y x 
2 2 4
 8 x17   8y7 z6  8 x 34  8 x 71 
 6 18  )8  9  )3 )1  5 4  )1
z y   x  z 12  y 36 z x 
:‫ کدام یکی از جوابات درست است‬،‫ باشد‬z   2 ‫ و‬y  3
2
، x  2 3 ‫ اگر‬.86
3

x  y  z )8 y  z  x )3 z  y  x )1 x  z  y )1
 4 
4 1
3

0 
:‫ مساوی است به‬5 x  3x  x    87    ‫ افاده‬.81
4

  2   
 5x 4 )8 5x 4 )3  5x 3 )1  )1

46
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪  2 2  9 2 ‬مساوی میشود به‪:‬‬

‫‪‬‬ ‫‪ .81‬نتیجه افاده ‪ 2  9‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪0 )8‬‬ ‫‪30 )3‬‬ ‫‪10 )1‬‬ ‫‪14 )1‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ 1‬‬
‫‪     2‬‬
‫‪5‬‬

‫مساوی میشود به‪:‬‬

‫‪ 3‬‬ ‫‪ .83‬نتیجه افاده‬
‫‪2‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪7‬‬
‫‪ )8‬هیچکدام‬ ‫‪1 )3‬‬ ‫‪6 )1‬‬ ‫‪-1 )1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪‬‬
‫‪ 250  0.25 2  8 3  4‬مساوی میشود به‪:‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ .88‬افاده ‪ 0.027 3‬‬
‫‪6.4 )8‬‬ ‫‪6.0 )3‬‬ ‫‪6.3 )1‬‬ ‫‪6.0 )1‬‬

‫مساوی میشود به‪:‬‬

‫‪9‬‬ ‫‪ 72 ‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪n‬‬

‫‪ .80‬افاده‬
‫‪64 n  32 n‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪)8‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫‪)1‬‬ ‫‪)1‬‬
‫‪2 1‬‬
‫‪n‬‬
‫‪2 n‬‬
‫‪n‬‬
‫‪2n‬‬ ‫‪2 1‬‬
‫‪n‬‬

‫‪9 x 1  3 4‬‬
‫‪ x 1‬مساوی میشود به‪:‬‬ ‫‪ .80‬اگر ‪ 3 x  a‬باشد‪ ،‬پس قیمت‬
‫‪3 3‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪a )8‬‬ ‫‪3a  9 )3‬‬ ‫‪a  3 )1‬‬ ‫‪3a )1‬‬

‫‪( 2 ) 2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ 2‬مساوی میشود به‪:‬‬ ‫)‪ 2 ( 2‬‬ ‫‪ .80‬نتیجه عملیه‬
‫‪17‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪)8‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪2 )3‬‬ ‫‪2 4 )1‬‬ ‫‪2 4 )1‬‬
‫‪ .84‬نتیجه عملیه ‪ 2 4  2 4  2 4  2 4‬مساوی است به‪:‬‬
‫‪2 2 )8‬‬ ‫‪2 2 )3‬‬ ‫‪2 1 )1‬‬ ‫‪2 0 )1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪ .80‬نتیجه افاده ‪ 8 3  32 5  64 6‬مساوی است به‪:‬‬
‫‪10 )8‬‬ ‫‪4 )3‬‬ ‫‪8 )1‬‬ ‫‪1 )1‬‬
‫‪ .06‬نتیجه عملیه ‪ 3  3‬مساوی است به‪:‬‬
‫‪100‬‬ ‫‪101‬‬

‫‪4  3100 )8‬‬ ‫‪2  3101 )3‬‬ ‫‪6101 )1‬‬ ‫‪3 200 )1‬‬
‫‪x 2 n 3 x n  5‬‬
‫مساویست به‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ .01‬افاده‬
‫‪x 3n 1 x n 2‬‬
‫‪x 32 n )8‬‬ ‫‪x 2 n  3 )3‬‬ ‫‪x 3 n‬‬ ‫‪)1‬‬ ‫‪x n 3 )1‬‬
‫‪2 x ‬‬ ‫‪n 1 2‬‬
‫‪‬‬
‫‪x 3 n‬‬
‫‪ .01‬افاده‬
‫‪x ‬‬
‫مساوی است به‪:‬‬
‫‪x 2 n 1‬‬ ‫‪n 2‬‬

‫‪4 x 33n )8‬‬ ‫‪4 x 2  2 n )3‬‬ ‫‪4 x 4  3 n )1‬‬ ‫‪4 x 2 n2 )1‬‬
‫بخش جذرها‬

‫‪ .03‬افاده ‪ 3 8  5 2‬عبارت اســـــت از ‪:‬‬

‫‪47‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫‪3 )8‬‬ ‫‪2 )3‬‬ ‫‪ 2 )1‬‬ ‫‪8 )1‬‬

‫مساوی است به‪:‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪ .08‬افاده ‪81  3 24‬‬
‫‪63 3 )8‬‬ ‫‪53 3 )3‬‬ ‫‪43 3 )1‬‬ ‫‪33 3 )1‬‬
‫عبارت است از ‪:‬‬ ‫‪ .00‬قیمت عددی افاده ? ‪800  128  72 ‬‬
‫‪2 24 )8‬‬ ‫‪24 2 )3‬‬ ‫‪22 2 )1‬‬ ‫‪2 22 )1‬‬

‫‪3‬‬
‫‪27‬‬
‫مساوی است به ‪:‬‬ ‫‪ .00‬کسر‬
‫‪4‬‬
‫‪81‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪1 )8‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫‪)1‬‬ ‫‪)1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪3‬‬
‫‪64‬‬
‫عبارت است از ‪:‬‬ ‫‪ .00‬حاصل جذر‬
‫‪4‬‬
‫‪625‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪)8‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫‪)1‬‬ ‫‪)1‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪3‬‬
‫‪ 27 ‬‬
‫مساوی است به ‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪ .04‬جذر‬
‫‪ 9 ‬‬
‫‪3 )8‬‬ ‫‪3 )3‬‬ ‫‪10 )1‬‬ ‫‪0 )1‬‬
‫‪27  12‬‬
‫مساوی میشود به ‪:‬‬ ‫‪ .00‬عـــدد‬
‫‪3‬‬
‫‪8 )8‬‬ ‫‪3 )3‬‬ ‫‪1 )1‬‬ ‫‪1 )1‬‬
‫‪432  507‬‬
‫مـــساویست به ‪:‬‬ ‫‪ .06‬عدد‬
‫‪3‬‬
‫‪03 )8‬‬ ‫‪30 )3‬‬ ‫‪01 )1‬‬ ‫‪10 )1‬‬

‫‪32  18‬‬
‫عبارت است از ‪:‬‬ ‫‪ .01‬حاصل جـذر‬
‫‪8‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪1 )8‬‬ ‫‪3 )3‬‬ ‫‪)1‬‬ ‫‪)1‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬

‫عبارت است از ‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪3 2‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬

‫‪ .01‬حاصل ضرب افاده ? ‪3  2 ‬‬
‫‪6 )8‬‬ ‫‪1 )3‬‬ ‫‪3 )1‬‬ ‫‪1 )1‬‬

‫‪1‬‬
‫مساوی است به ‪:‬‬ ‫‪ .03‬عدد‬
‫‪2 3‬‬
‫‪3  2 )8‬‬ ‫‪ ( 2  3 ) )3‬‬ ‫‪2  3 )1‬‬ ‫‪2  3 )1‬‬

‫‪48‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫‪3 2‬‬
‫عبارت اسـت از ‪:‬‬ ‫‪ .08‬حاصل جذر‬
‫‪2 3‬‬
‫‪- 1 )8‬‬ ‫‪1 )3‬‬ ‫‪- 1 )1‬‬ ‫‪1 )1‬‬

‫‪3‬‬
‫مساوی است به ‪:‬‬ ‫‪ .00‬جذر عدد ‪64‬‬
‫‪1 )8‬‬ ‫‪8 )3‬‬ ‫‪0 )1‬‬ ‫‪4 )1‬‬
‫‪6 5‬‬
‫مساوی است به‪:‬‬ ‫‪ .00‬افاده جذری ‪x 20‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪x 4 )8‬‬ ‫‪x 3 )3‬‬ ‫‪x )1‬‬ ‫‪x )1‬‬

‫‪ .00‬جذر ‪ 16 4  2 2‬مساوی است به ‪:‬‬

‫‪1 )8‬‬ ‫‪8 )3‬‬ ‫‪4 )1‬‬ ‫‪10 )1‬‬

‫‪2 2 2‬‬
‫مساوی است به‪:‬‬ ‫‪ .04‬عدد‬
‫‪2‬‬
‫‪8‬‬
‫‪4 4 4 )8‬‬ ‫‪8 )3‬‬ ‫‪1 )1‬‬ ‫‪1 )1‬‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ 12 2‬‬
‫) ‪ (2 x  3 y  5 z‬مساوی به یکی از مقادیر زیر میباشد‪:‬‬ ‫‪1 .00‬فــادهٌ‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪5 (30 xyz ) 3 )8‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫‪)2‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪(30 xyz ) 2 )1‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬
‫) ‪2 (30 xyz‬‬ ‫) ‪(30 xyz‬‬

‫مساوی میشود به‪:‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪ .06‬عدد ‪24  9‬‬
‫‪8 )8‬‬ ‫‪0 )3‬‬ ‫‪0 )1‬‬ ‫‪0 )1‬‬
‫مساوی است به‪:‬‬ ‫‪ .01‬نتیجه ‪3.6  2 2.5  1.6‬‬
‫‪2 10 )8‬‬ ‫‪3 10 )3‬‬ ‫‪10 )1‬‬ ‫‪1 )1‬‬
‫‪3‬‬
‫‪51  3 5 2  3 5 3  3 5 4‬‬
‫مساوی است به‪:‬‬ ‫‪ .01‬نتیجه افاده ‪ 3124‬‬
‫‪1 6 1 6 1 6 1‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪5 25 125 625‬‬
‫‪8 )8‬‬ ‫‪3 )3‬‬ ‫‪1 )1‬‬ ‫‪1 )1‬‬
‫‪10‬‬
‫‪5‬‬
‫‪5‬‬
‫‪5‬‬
‫مساوی است به‪:‬‬ ‫‪ .03‬نتیجه افاده‬
‫‪10‬‬
‫‪5‬‬
‫‪5‬‬
‫‪5‬‬
‫‪ )8‬هیچکدام‬ ‫‪6 )3‬‬ ‫‪1 )1‬‬ ‫‪1 )1‬‬

‫مساوی میشود به‪:‬‬ ‫‪ .08‬نتیجه افاده ‪5 5 5 5 5 5 2‬‬

‫‪1 )8‬‬ ‫‪6 )3‬‬ ‫‪1 )1‬‬ ‫‪0 )1‬‬

‫‪49‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫‪0‬‬
‫‪ 55  53 ‬‬
‫مساوی میشود به‪:‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ .00‬عدد ‪‬‬
‫‪8 ‬‬
‫‪ 25 ‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪1 )8‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫‪)1‬‬ ‫‪)1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫مساوی میشود به‪:‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪ .00‬عدد ‪0.1  3 0.01  3 1000‬‬
‫‪1666 )8‬‬ ‫‪1 )3‬‬ ‫‪16 )1‬‬ ‫‪166 )1‬‬
‫مساوی است به‪:‬‬ ‫‪ .00‬عدد ‪0.25  0.09  3 0.001‬‬
‫‪06 )8‬‬ ‫‪6.60 )3‬‬ ‫‪6.0 )1‬‬ ‫‪0 )1‬‬

‫مساوی است به‪:‬‬ ‫‪ .04‬افاده جذری ‪2  450  324‬‬

‫‪066 )8‬‬ ‫‪018 )3‬‬ ‫‪086 )1‬‬ ‫‪186 )1‬‬

‫‪x 7  z 11  y 5‬‬
‫مساوی است به‪:‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪ .00‬افاده جذری‬
‫‪x 3  z 9  y 5‬‬
‫‪xyz 4 )8‬‬ ‫‪x 2 y 2 z 6 )3‬‬ ‫‪xyz 2 )1‬‬ ‫‪(xyz 2 ) 2 )1‬‬
‫‪a12  b13  c14‬‬
‫مساوی است به‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ 1 ‬‬
‫‪‬‬
‫‪ .46‬نتیجه افاده ‪ a 2 b 2 c 2  3 3 3 ‬‬
‫‪a b c ‬‬
‫‪10 11 12‬‬
‫‪a b c‬‬
‫‪1‬‬
‫‪)8‬‬ ‫‪abc )3‬‬ ‫‪6 )1‬‬ ‫‪1 )1‬‬
‫‪abc‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪9‬‬
‫‪ ‬عبارت است از‪:‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪27 x 6    6‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪ .41‬قیمت عددی ‪x 8 ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬

‫‪2x 2 )8‬‬ ‫‪x x )3‬‬ ‫‪2 x )1‬‬ ‫‪x )1‬‬

‫‪81a 8 b 9 c 3‬‬
‫عبارت است از‪:‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪ .41‬جذر افاده‬
‫‪3a 2 b 3 c 2‬‬
‫‪3a 2 b 2 3 c )8‬‬ ‫‪c )3‬‬ ‫‪3a 2 b 2 )1‬‬ ‫‪3a 2 b 2 c )1‬‬

‫‪5‬‬
‫‪x6‬‬
‫مساوی است به‪:‬‬ ‫‪ .43‬افاده‬
‫‪x‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪)8‬‬
‫‪5‬‬
‫‪)3‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪x )1‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪x2‬‬ ‫‪)1‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪1‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ ‬مساوی است به‪:‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ .48‬افاده ‪  x‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪‬‬
‫‪1‬‬
‫‪x )8‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫‪1 )1‬‬ ‫‪1 )1‬‬
‫‪x‬‬

‫‪50‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫‪x‬‬ ‫‪y‬‬
‫مساوی است به‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ .40‬اگر ‪ x, y‬کمیت های مثبت باشد‪ ،‬درینصورت افاده‬
‫‪y‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪)8‬‬ ‫‪xy )3‬‬ ‫‪)1‬‬ ‫‪)1‬‬
‫‪xy‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪y‬‬

‫مساوی است به‪:‬‬ ‫‪ .40‬افاده ‪30  30  30  ...‬‬

‫‪8 )8‬‬ ‫‪0 )3‬‬ ‫‪0 )1‬‬ ‫‪0 )1‬‬

‫مساوی است به‪:‬‬ ‫‪ .40‬نتیجه ‪42  42  42  ...‬‬

‫‪18 )8‬‬ ‫‪4 )3‬‬ ‫‪0 )1‬‬ ‫‪0 )1‬‬

‫مساوی است به‪:‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪ .44‬نتیجه افاده جذری ‪64  5 64  5 64...‬‬
‫‪6 )8‬‬ ‫‪8 )3‬‬ ‫‪0 )1‬‬ ‫‪4 )1‬‬

‫مساوی است به‪:‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪ .40‬افاده ‪81  3 81  3 81  ...‬‬
‫‪80 )8‬‬ ‫‪3 )3‬‬ ‫‪1 )1‬‬ ‫‪1 )1‬‬

‫مساوی است به‪:‬‬ ‫‪ .06‬نتیجه افاده ‪2 3 2 3 2 3...‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪12 )8‬‬ ‫‪3 )3‬‬ ‫‪5 )1‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪)1‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬
‫مساوی است به‪:‬‬ ‫‪ .01‬نتیجه افاده ‪2 2 24 23 2 2...‬‬
‫‪23‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪512 )8‬‬ ‫‪256 )3‬‬ ‫‪8 )1‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪)1‬‬

‫‪3‬‬
‫مساوی است به‪:‬‬ ‫‪ .01‬افاده ‪2 53 2 53 2 5......‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪2 )8‬‬ ‫‪2 )3‬‬ ‫‪10 )1‬‬ ‫‪20 )1‬‬
‫‪56  56  56  ......‬‬
‫مساوی است به‪:‬‬ ‫‪ .03‬افاده جذری‬
‫‪20  20  20  .....‬‬
‫‪8 )8‬‬ ‫‪3 )3‬‬ ‫‪1 )1‬‬ ‫‪1 )1‬‬

‫عبارت است از‪:‬‬ ‫‪ .08‬افاده ‪5  12  19  7  4‬‬

‫‪3 )8‬‬ ‫‪2 )3‬‬ ‫‪1 )1‬‬ ‫‪1 )1‬‬

‫مساوی است به‪:‬‬ ‫‪ .00‬افاده ‪28  5  18  1  9‬‬

‫‪0 )8‬‬ ‫‪1 )3‬‬ ‫‪5 )1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪)1‬‬
‫‪2  8  18‬‬
‫مساوی است به‪:‬‬ ‫‪ .00‬افاده‬
‫‪98  50‬‬

‫‪51‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫‪3 )8‬‬ ‫‪2 )3‬‬ ‫‪3 )1‬‬ ‫‪1 )1‬‬

‫‪ x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪  1‬‬ ‫‪1 ‬‬
‫‪ ‬مساوی است به‪:‬‬
‫‪ y‬‬ ‫‪ 2   ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ .00‬افاده‬
‫‪y‬‬ ‫‪ y‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪‬‬
‫‪x  y )8‬‬ ‫‪x  y )3‬‬ ‫‪2 x )1‬‬ ‫‪x  y )1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪ a‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪b‬‬
‫‪ ‬مساوی است به‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪1‬‬‫‪  1 ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ .04‬افاده جذری‬
‫‪ b‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪a‬‬
‫‪)8‬‬ ‫‪a )3‬‬ ‫‪- 1 )1‬‬ ‫‪1 )1‬‬
‫‪b‬‬
‫‪9‬‬
‫مساوی است به‪:‬‬ ‫‪1 1‬‬ ‫‪ .00‬افاده‬
‫‪16‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪1 )8‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫‪)1‬‬ ‫‪)1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫مساویست به‪:‬‬ ‫‪ .166‬اگر ‪ 0  a  b‬باشد ‪ ،‬قیمت افاده ‪a 2  2ab  b 2  b 2‬‬
‫‪2ab )8‬‬ ‫‪a  b )3‬‬ ‫‪ a )1‬‬ ‫‪a )1‬‬
‫‪3 22 3‬‬ ‫‪3 2 2 3‬‬
‫مساوی است به‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫افاده جذری‬ ‫‪.161‬‬
‫‪3 2 2 3‬‬ ‫‪3 22 3‬‬
‫‪3 )8‬‬ ‫‪2 3 )3‬‬ ‫‪2 2 )1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪)1‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫مساوی است به‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫افاده جذری‬ ‫‪.161‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪6 )8‬‬ ‫‪3 )3‬‬ ‫‪2 )1‬‬ ‫‪1 )1‬‬
‫مساو ی است به‪:‬‬ ‫افاده ‪0.98  1.62  0.08‬‬ ‫‪.163‬‬
‫‪6 )8‬‬ ‫‪1 )3‬‬ ‫‪ 2 )1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪)1‬‬

‫مساوی است به‪:‬‬ ‫افاده جذری ‪9  4 5‬‬ ‫‪.168‬‬

‫‪5  2 )8‬‬ ‫‪5  2 )3‬‬ ‫‪2  5 )1‬‬ ‫‪5  2 )1‬‬
‫مساوی است به‪:‬‬ ‫افاده جذری ‪2.89  2 0.81  0.64  0.01‬‬ ‫‪.160‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪)8‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫‪)1‬‬ ‫‪)1‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬
‫باشد‪ a  b ،‬مساوی است به‪:‬‬ ‫اگر ‪4  2 3  a  b‬‬ ‫‪.160‬‬
‫‪4  3 )8‬‬ ‫‪2  3 )3‬‬ ‫‪1 3 )1‬‬ ‫‪1 2‬‬ ‫‪)1‬‬
‫‪5 3 3 3‬‬
‫مساوی است به‪:‬‬ ‫قیمت افاده‬ ‫‪.160‬‬
‫‪2 3‬‬
‫‪8 )8‬‬ ‫‪2 3 )3‬‬ ‫‪8 )1‬‬ ‫‪4 3 )1‬‬

‫‪52‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫الجبر حروفی‬
‫حدالجبری‪ :‬عبارت از حاصل ضرب یک عدد با یک یا چند حرف است‪ .‬مانند ‪3x 2 y 2 z :‬‬
‫حدود مشابه دارای عوامل حروفی یکسان اند‪ ،‬اما حدود غیر مشابه دارای عوامل حروفی یکسان نیستند‪.‬‬
‫درجه حدود‪ :‬درجه هر حد به دو شکل دریافت میشود‪:‬‬
‫‪ ‬درجه عمومی‪ :‬عبارت از مجموع توانهای عوامل حروفی یک حد است‪.‬‬
‫‪ ‬درجه اختصاصی‪ :‬عبارت از مجموعه درجههای حروف مشخص میباشد‪.‬‬
‫مثال؛ درجه عمومی حد ‪ 3x 2 y 2‬مساوی است به ‪ 4‬و حد ‪ 3x 2 y 2‬نظر به ‪ x‬درجه ‪ 2‬است‪.‬‬
‫جمع و تفریق حدود الجبری‪:‬‬
‫این عملیه فقط باالی حدود مشابه امکان پذیر است‪.‬‬
‫مثال‪ :‬جمع کنید‪.‬‬
‫)‪1‬‬ ‫‪x 2 z  3x 2 z  8 x 2 z  4 x 2 z‬‬
‫)‪2‬‬ ‫‪x  3  x  3  5 x  3  2 x  3‬‬
‫ضرب و تقسیم حدود الجبری‪:‬‬
‫برای اجرای اِن عملیه نخست عالمات را ضرب و تقسیم نموده‪ ،‬سپس ضرایب را ضرب و یا تقسیم مینمائیم و در اخیر عوامل حروفی‬
‫را با استفاده از قوانین طاقت ضرب یا تقسیم میکنیم‪.‬‬

‫مثال‪ :‬حدود الجبری ذیل را با هم ضرب و تقسیم کنید‪:‬‬

‫)‪1‬‬ ‫‪( x  3)( y  x)  xy  x 2  3 y  3x‬‬
‫‪x5‬‬ ‫‪x 5 x  x  x  x  x‬‬
‫)‪2‬‬ ‫‪ x 53  x 2‬‬ ‫‪or‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ x  x  x2‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪x  x  x‬‬
‫‪abc‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪a  b  c  c  c c‬‬ ‫‪2‬‬
‫)‪3‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪a bc a  a  b  b  c ab‬‬
‫‪2‬‬

‫افاده های الجبری‪ :‬عبارت از جمله الجبری است که از مجموع الجبره یک یا بیشتر از یک حد بوجود آمده باشد‪.‬‬
‫‪ ‬مونوم‪ :‬عبارت از افاده تام الجبری است که دارای یک حد باشد‪.‬‬
‫‪ ‬پولینوم‪ :‬عبارت از افاده تام الجبری است که دارای دو یا بیش از دو حد داشته باشد‪.‬‬
‫‪ ‬ملتی نوم‪ :‬عبارت از پولینومی است که توان بعضی از عوامل ضربی آن کسری باشد‪.‬‬

‫یادداشت‪ :‬تمام مولتینومها پولینوم هستند‪ ،‬اما تمام پولینومها ملتینوم نیستند‪.‬‬ ‫‪/‬‬
‫‪1‬‬
‫مونوم ‪ ، 3xyz 5 ‬پولینوم ‪ ، 3xyz 5  2 x  3 ‬ملتینوم ‪3xyz  3xy  4 y ‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪53‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫درجه پولینوم‪ :‬به صورت اختصاصی عبارت از بزرگترین توان حرف یا حروف مشخص در یک پولینوم است‪ .‬اما به صورت‬
‫عمومی عبارت از توان حدی است که در پولینوم بلندترین مجموعهی توانها را دارا باشد‪.‬‬

‫درجهی پولینوم ‪ 3x  2 y 2 zx  3xyza 2  2‬عبارت است از ‪ 1  1  1  2  5‬است‪.‬‬ ‫‪3‬‬

‫پولینوم کامل و ناقص‪ :‬عبارت از پولینومی است که توان عوامل حروفی یک حرف مشخص آن از بلندترین توان(نامشخص) الی‬
‫کمترین توان (صفر) به صورت تکمیل موجود باشد‪.‬‬
‫مانند پولینوم ‪ 3x 4  2 x 3  x 2  x  1‬که نظر به ‪ x‬کامل است‪.‬‬
‫اما پولینوم ناقص به پولینومی گفته میشود که در بین بزرگترین توان و کوچکترین توان بعضی از توانها موجود نباشد‪ .‬مانند‬
‫پولینوم ‪ y 4  y  4‬که نظر به ‪ y‬ناقص است‪.‬‬

‫برای کامل کردن یک پولینوم ناقص متحول مورد نظر را با عالمه مثبت‪ ،‬ضرب در عدد صفر به توان خواسته شده داخل پولینوم‬
‫مینویسیم‪.‬‬

‫پولینوم ‪ x  x 4  7‬را کامل کنید‪.‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪x  x 4  7  x 4  0  x3  0  x 2  x  7‬‬
‫منظم کردن پولینوم ها‪:‬‬
‫پولینوم های الجبری را به صورت عموم به دو شکل میتوانیم منظم کنیم‪ .‬مثال ذیل را مد نظر بگیرید‪:‬‬

‫پولینوم ذیل را نخست کامل ساخته سپس منظم سازید‪:‬‬ ‫‪3‬‬

‫(نظم نزولی) ‪x  x 4  7  x 4  0  x 3  0  x 2  x  7‬‬
‫(نظم صعودی) ‪x  x 4  7  7  x  0  x  0  x 2  0  x 3  x 4‬‬

‫عملیات چهارگانه باالی پولینوم ها‬

‫جمع و تفریق پولینومها‪ :‬برای جمع یا تفریق نمودن دو پولینوم از هم نخست عالمهی مثبت و یا منفی مقابل قوس پولینوم دوم‬
‫را با پولینوم دوم ضرب نموده‪ ،‬سپس حدود مشابه را نظر به عالمههای آنها با هم جمع و یا تفریق میکنیم‪.‬‬
‫‪x 4  xyz  3xy  7‬‬
‫‪ ( x 4  xyz  3xy  7)  (2 x 4  3xyz  3xy  8)  2 x 4  3xyz  3xy  8‬‬
‫‪3x 4  4 xyz  1‬‬
‫‪ (3xy  3a)  (4 xy  3a)  3xy  3a  4 xy  3a   xy‬‬
‫‪ ( x  y  z )  (2 x  2 y  2 z )  ( x  y  z )  x  y  z  2 x  2 y  2 z  x  y  z  0‬‬

‫‪54‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫عملیه ضرب پولینوم ها‪ :‬ضرب پولینومهای الجبری را درسه حالت ضرب (مونوم در مونوم‪ ,‬مونوم در پولینوم و پولینوم در‬
‫پولینوم) مورد مطالعه قرار میدهیم‪.‬‬
‫‪ ‬ضرب مونوم در مونوم‪ :‬برای ضرب کردن مونوم در مونوم ابتدا عالمهها‪ ،‬بعدا ضرایب و سپس متحولها یا حروف را با هم‬
‫ضرب میکنیم‪.‬‬
‫) ‪ ( xy )(3x 2 y)  3x 3 y 2‬‬
‫‪ (2ab)(2ab)(3x)  12a 2 b 2 x‬‬

‫‪ ‬ضرب مونوم در پولینوم‪ :‬برای اجرای این عملیه ابتدا عالمهها و ضریبها ضرب شده‪ ،‬سپس متحولها یا حروف مونوم را‬
‫ضرب در تمام حدود پولینوم میکنیم‪.‬‬

‫‪ (2 x)(3x  2 y  3)  6 x 2  4 xy  6 x‬‬

‫‪2‬‬
‫‪ ( 3x )( 3x  4 81x )  {( 3x)  3 3x 2 }  3x  3x‬‬

‫‪ ‬ضرب پولینوم در پولینوم‪ :‬برای ضرب یک پولینوم در پولینوم تمام پولینوم قوس اول را به ترتیب ضرب هر یک از حدود‬
‫پولینوم دوم نموده و بالخره در صورت مشابه بودن حدود‪ ,‬حدود را با هم جمع و یا تفریق میکنیم‪.‬‬
‫‪ (a  b  c)(2 x  2 y)  2ax  2ay  2bx  2by  2cx  2cy‬‬
‫‪ ( x  y )( x  y )  x  x  x  y  x  y  y  y  ( x ) 2  ( y ) 2  x  y‬‬

‫عملیه تقسیم پولینومها‪ :‬برای انجام عملیه تقسیم پولینوم ها سه نکته ذیل را در نظر میگیریم‪:‬‬

‫‪ ‬تقسیم مونوم در مونوم‪ :‬ابتدا عالیم را تقسیم نموده‪ ،‬سپس ضرایب را و در اخیر متحولها را تقسیم مینمائیم‪.‬‬
‫𝑦 ‪−36𝑥 2 𝑦 3 −4.9. 𝑥. 𝑥. 𝑦. 𝑦.‬‬
‫=‬ ‫‪= −4𝑥 −1 𝑦 2‬‬
‫𝑦 ‪9𝑥 3‬‬ ‫𝑦 ‪9. 𝑥. 𝑥. 𝑥.‬‬
‫‪ ‬تقسیم پولینوم بر مونوم‪ :‬برای اجرای این عملیه حدود پولینوم را به صورت جدا جدا باالی مونوم مورد نظر تقسیم‬
‫مینمائیم‪.‬‬
‫‪𝑥 4 + 5𝑥 2 − 7𝑥 2 𝑥 4 5𝑥 2 7𝑥 2‬‬
‫‪2‬‬
‫‪= 2 + 2 − 2 = 𝑥2 + 5 − 7 = 𝑥2 − 2‬‬
‫𝑥‬ ‫𝑥‬ ‫𝑥‬ ‫𝑥‬
‫‪ ‬تقسیم پولینوم در پولینوم‪ :‬برای تقسیم پولینوم در پولینوم اوال پولینوم مقسوم علیه را به شکل نزولی مرتب ساخته و در‬
‫صورت ناقص بودن کامل میسازیم‪ .‬سپس اولین حد مقسوم را باالی اولین حد مقسوم علیه تقسیم نموده‪ ،‬در نتیجه آن را در‬
‫مخرج مینویسیم که این نتیجه در مقسوم علیه ضرب شده تحت پولینوم مقسوم نوشته شده و بعدا تفریق میگردد‪ ،‬این عملیه تا‬
‫زمانی ادامه دارد که درجه مقسوم کوچکتر از مقسوم علیه گردد‪.‬‬

‫‪55‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫? ‪ (2 x 4  3x 3  4 x 2  13x  12)  ( x 2  2 x  3) ‬‬

‫)‪2 x 4  3x 3  4 x 2  13x  12 ( x  2 x  3‬‬

‫‪2‬‬

‫‪2x 4  4x3  6x 2‬‬ ‫‪2x 2  7 x  4‬‬

‫‪7 x 3  10 x 2  13 x‬‬
‫‪7 x 3  14 x 2  21x‬‬
‫‪4 x 2  8 x  12‬‬
‫‪4 x 2  8 x  12‬‬
‫‪0‬‬ ‫تقسیم ترکیبی‬
‫یک طریقه ساده برای تقسیم نمودن پولینومهای الجبری تنها باالی باینوم )‪ ( x  a‬میباشد‪ .‬جهت اجرای تقسیم ترکیبی پولینوم‬
‫مقسوم را مرتب و کامل نموده‪ ،‬ضریبهای آن را به صورت منظم در نظر گرفته و باالی حد ثابت باینوم بر خالف اشاره ‪ a‬طور ذیل‬
‫تقسیم میکنیم‪.‬‬
‫مثال‪ :‬پولینوم ‪ p( x)  4 x 4  12 x 3  13x 2  33x  18‬را باالی باینوم )‪ ( x  4‬تقسیم مینمائیم‪:‬‬
‫به اساس تقسیم ترکیبی داریم که‪:‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪12  13  33 18 x  4‬‬
‫‪ 16 16  12  220‬‬
‫‪4 4‬‬ ‫‪3  55‬‬ ‫‪ 202‬‬
‫‪4 x  4 x  3x  55  0  202  Re min der‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬

‫قضیه باقی مانده‬

‫هرگاه یک پولینوم مانند )‪ f (x‬باالی باینوم ( ‪ ) x≠a‬تقسیم گردد‪ ،‬جهت دریافت باقی مانده این تقسیم برخالف اشاره ‪ ( a‬حد‬
‫ثابت بینوم مقسوم علیه) پولینوم مقسوم را قیمت گذاری نموده که به این ترتیب میتوان بدون اجرای عملیه تقسیم باقی مانده را‬
‫دریافت نمود‪ .‬مانند مثال زیر‪:‬‬
‫}‪f ( x)  {x 2  6 x  5}  {x  2‬‬
‫‪x  2  0  x  2‬‬
‫‪f (2)  2 2  6  2  5  4  12  5  9‬‬ ‫) ‪(Re min der‬‬
‫مجموعه ضرایب یک پولینوم‪ :‬عبارت از مجموعهی ضرایب ‪ x‬های موجود در پولینوم است‪ .‬به عبارت دیگر اگر در پولینوم به‬
‫جای تمامی مجهولها عدد یک وضع گردد‪ ،‬مجموع ضرایب بدست میآید‪.‬‬

‫مجموع ضرایب را در پولینوم ‪ p( x)  3x 2  5x  3‬را دریافت کنید‪.‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪p( x)  3x 2  5 x  3‬‬
‫‪p(1)  3(1) 2  5(1)  3‬‬
‫‪p(1)  3  5  3  1‬‬

‫‪56‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫بخش سواالت پولینومها‬

‫‪ .1‬کدام یکی از افادههای ذیل پولینوم گفته میشود‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪x 2  5 x  6 )8‬‬ ‫‪x  5 x  6 )3‬‬
‫‪2‬‬
‫‪x 2  5 x  6 )1‬‬ ‫‪x 2  5 2  6 )1‬‬

‫‪ .1‬کدام یکی از افاده های ذیل پولینوم گفته می شود‪.‬‬

‫‪x  5x  6‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1 x‬‬ ‫‪x 2  6x  2‬‬ ‫‪x6‬‬
‫‪)8‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫‪)1‬‬ ‫‪)1‬‬
‫‪x2‬‬ ‫‪1 x‬‬ ‫‪x2‬‬ ‫‪x4‬‬
‫‪ .3‬کدام یک از افاده های ذیل پولینوم می باشد‪.‬‬
‫‪6‬‬
‫‪x 3  3x 2  x  3 )3‬‬ ‫‪3x 6  x 3  4 x  6 )1‬‬
‫‪1‬‬
‫‪x  ( x )  3x  4 )8‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪x  x 2  4 )1‬‬
‫‪3‬‬

‫‪ .8‬درجه پولینوم ‪ P( z )  3x z  x z  xz  6‬عبارت است از‪:‬‬

‫‪5 6‬‬ ‫‪6 4‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪0 )8‬‬ ‫‪0 )3‬‬ ‫‪3 )1‬‬ ‫‪1 )1‬‬

‫‪ .0‬درجه پولینوم ‪ p  1  2 x  4 x  x‬عبارت است از ‪:‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪8 )8‬‬ ‫‪3 )3‬‬ ‫‪1 )1‬‬ ‫‪1 )1‬‬

‫‪ .0‬درجه پولینوم ‪ ، 2 x  5xy  x y  12 x y‬عــبارت است از‪:‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬

‫‪ )8‬درجه ‪8‬‬ ‫‪ )3‬درجه ‪3‬‬ ‫‪ )1‬درجه ‪16‬‬ ‫‪ )1‬درجه ‪0‬‬

‫‪ .0‬درجه پولینوم ‪ 2 x y  3x y  x y  4‬عبارت است از‪:‬‬

‫‪5 3‬‬ ‫‪2 4‬‬ ‫‪2 3‬‬

‫‪0 )8‬‬ ‫‪4 )3‬‬ ‫‪0 )1‬‬ ‫‪0 )1‬‬

‫‪ .1‬پولینوم ‪ 2 x 3  4 x  1‬از لحاظ درجه چگونه پولیــنوم است ‪:‬‬

‫‪ )8‬غیر منظم است‬ ‫‪ )3‬منظم است‬ ‫‪ )1‬ناقص است‬ ‫‪ )1‬کامل است‬
‫‪ .3‬پولینوم ‪ x 5  x 3  2 x 4  x  19‬از لحاظ ترتیب ‪:‬‬
‫‪ )8‬غیر منظم است‬ ‫‪ )3‬منظم است‬ ‫‪ )1‬صعودی است‬ ‫‪ )1‬نزولی است‬
‫‪ .8‬افادهٌ ‪ 2 x  5x  3‬عــبارت است از ‪:‬‬
‫‪3‬‬

‫‪ )8‬هرسه جواب درست است‬ ‫‪ )3‬باینوم‬ ‫‪ )1‬ترینوم‬ ‫‪ )1‬مونوم‬

‫‪ .0‬جمله ‪ x 1‬عبـــــارت است از ‪:‬‬

‫‪ )3‬یک ملتی نوم است‬ ‫‪ )1‬یک پولینوم است‬
‫‪ )8‬هیچکدام صحیح نیست‬ ‫‪ )1‬جز ‪ 1‬و ‪ 1‬صحیح است‬
‫‪ .0‬قیمت پولینوم ‪ Px   4 x  16 x  16‬در ‪ x  2‬عبارت است از ‪:‬‬
‫‪2‬‬

‫‪p(2)  1 )8‬‬ ‫‪p(2)  0 )3‬‬ ‫‪p(2)  4 )1‬‬ ‫‪p(2)  16 )1‬‬

‫‪ .0‬هرگاه ‪ P( x)  x  2 x  3‬باشد‪ .‬قیمت )‪ P(1‬مساوی است به ‪:‬‬
‫‪3‬‬

‫‪57‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫‪- 1 )8‬‬ ‫‪- 1 )3‬‬ ‫‪1 )1‬‬ ‫‪1 )1‬‬

‫‪ .4‬هرگاه ‪ P( x)  x  4 x  6‬باشد ‪ .‬قیمت )‪ P(1‬مساوی است به ‪:‬‬
‫‪3‬‬

‫‪-11 )8‬‬ ‫‪11 )3‬‬ ‫‪- 1 )1‬‬ ‫‪1 )1‬‬

‫‪ .0‬کدام خاصیت ذیل صدق می کند‪ -160 P( x)  ( x  1)( x  2)  9 .‬برای پولینوم‬
‫‪p(2)  P(1) )3‬‬ ‫‪p(2)  P(1) )1‬‬
‫‪p(2)  P(1) )8‬‬ ‫‪p(2)  P(1) )1‬‬
‫‪‬‬
‫‪ 4( x  5)3  9 x  4‬اگر ‪ a  b‬باشد کدام جواب درست است‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪a b‬‬
‫‪ .16‬درافاده‬
‫‪9 x  4 )8‬‬ ‫‪(a  b) )3‬‬ ‫‪1 )1‬‬ ‫‪6 )1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ x  1‬و ‪ y  2‬عبارت است از‪:‬‬ ‫‪ x y ‬درصورتیکه‬ ‫‪ .11‬قیمت افاده‬
‫‪4‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪xy )8‬‬ ‫‪0 )3‬‬ ‫‪6 )1‬‬ ‫‪1 )1‬‬

‫عبارت است از‪:‬‬

‫‪ .11‬درصورتیکه ‪ c  d , b  c, a  c‬و‪ d  3‬باشد قیمت افاده )‪a  1 (b  2‬‬
‫‪2‬‬

‫)‪(c  1)(d  5‬‬

‫‪1 )8‬‬ ‫‪- 1 )3‬‬ ‫‪3 )1‬‬ ‫‪0 )1‬‬

‫‪ a  b‬باشد قیمت افاده ) ‪ (a  4b)(2a  b)(a  4b‬عبارت است از‪:‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ .13‬درصورتیکه‬
‫‪2‬‬
‫‪a 2  4ab )8‬‬ ‫‪a 2  b 2 )3‬‬ ‫‪6 )1‬‬ ‫‪( a  b) 2 ) 1‬‬

‫‪1 1‬‬ ‫‪1‬‬

‫باشد‪ ،‬مطلوب است‪:‬‬ ‫‪ f ( p)  2‬در صورتیکه ‪‬‬ ‫‪ .18‬قیمت افاده‬
‫‪p 2‬‬ ‫‪p  p 1‬‬
‫‪1‬‬
‫‪1 )‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫‪p 2 )1‬‬ ‫‪ )1‬صفر‬
‫‪5‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ f ( x)  x  x‬باشد‪ ،‬قیمت ‪ f  ‬را در یابید‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ .10‬درصورتیکه‬
‫‪ x‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪f    2 f ( x ) )3‬‬ ‫‪f     f ( x ) )1‬‬
‫‪ x‬‬ ‫‪ x‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪f ‬‬ ‫‪)8‬‬ ‫‪f    f ( x ) )1‬‬
‫)‪ x  f ( x‬‬ ‫‪ x‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪ g ( x)  2‬باشد‪ ،‬دریــنصورت ‪ g  ‬مساوی میشود به ‪:‬‬ ‫‪ .10‬اگر‬
‫‪a‬‬ ‫‪x 4‬‬
‫‪a2  4‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪a2‬‬ ‫‪4a 2  1‬‬
‫‪)8‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫‪)1‬‬ ‫‪)1‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪a2  4‬‬ ‫‪4a 2  1‬‬ ‫‪a2‬‬
‫‪x 1‬‬
‫‪ f ( x) ‬باشد ‪ f ( 2) ،‬عبارت است از‪:‬‬ ‫‪ .10‬اگر‬
‫‪x‬‬
‫‪2 2‬‬
‫‪1 )8‬‬ ‫‪2 )3‬‬ ‫‪2  2 )1‬‬ ‫‪)1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ .14‬هرگاه ‪ P( x)  x  5x  4‬باشد قیمت )!‪ P(3‬عبارت است از‪:‬‬
‫‪2‬‬

‫‪58‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫‪0 )8‬‬ ‫‪3! )3‬‬ ‫‪2! )1‬‬ ‫‪8 )1‬‬

‫‪ .10‬افاده ‪ x  4‬برای تمام قیمت های ‪ x‬دارای چند تغیر عالمه می باشد‪.‬‬
‫‪2‬‬

‫‪ )8‬تغیر عالمه ندارد‬ ‫‪3 )3‬‬ ‫‪1 )1‬‬ ‫‪1 )1‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪xyz‬‬
‫مساوی است به‪:‬‬ ‫‪ .16‬اگر ‪ x  y  z  t‬باشد حاصل کسر‬
‫‪xy  yz  zt‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪ )8‬‬ ‫‪ )3‬‬ ‫‪)1‬‬ ‫‪)1‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪ .11‬پولینوم های ‪ P1  x  ax  b‬و ‪ P2 ( x)  x  2 x  1‬وقتی باهم مساوی اند‪ ،‬که یکی از رابطه ذیل صدق کند‪:‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪a  1‬‬ ‫‪a  1‬‬ ‫‪a  2‬‬ ‫‪a  1‬‬

‫‪‬‬ ‫‪)8‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪)1‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪)1‬‬
‫‪b  2‬‬ ‫‪b  2‬‬ ‫‪b  1‬‬ ‫‪b  1‬‬

‫‪ .11‬درپولینوم ‪ P( x)  3x  3x  m  2‬هرگاه ‪ P(1)  0‬باشد‪ .‬قیمت ‪ m‬عبارت است از‪:‬‬

‫‪3‬‬

‫‪6 )8‬‬ ‫‪1 )3‬‬ ‫‪1 )1‬‬ ‫‪3 )1‬‬

‫‪ .13‬هرگاه ‪ P( x)  x  2 x‬و ‪ Q( x)  x  bx  b x‬باهم مساوی باشند پس کوچکترین قیمت ‪ b‬عبارت است از‪:‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪- 1 )8‬‬ ‫‪1 )3‬‬ ‫‪1 )1‬‬ ‫‪- 1 )1‬‬

‫‪2‬‬
‫‪‬‬‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ .18‬مجموعه ‪ x  y  5 y  x‬مساوی میشود به ‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫‪‬‬
‫‪x 2  y 2 )8‬‬ ‫‪2 x 2  5 y 2 )3‬‬ ‫‪2 x 2  4 y 3 )1‬‬ ‫‪x 2  4y 2 )1‬‬
‫‪ .10‬مجموعه الجبری ‪ 2 x  xy  4 x  8xy‬مساوی است به‪:‬‬
‫‪(6 x  7) y )8‬‬ ‫‪(6 x  7 y) x )3‬‬ ‫‪(6 x  7 y) y )1‬‬ ‫‪(6  7 y) x )1‬‬
‫‪ .10‬افاده الجبری ) ‪ (3a )  (a )  (10a‬مساوی می شود به‪:‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪ 14a 2 )8‬‬ ‫‪14a 2 )3‬‬ ‫‪ 12a 2 )1‬‬ ‫‪12a 2 )1‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ .10‬قیمت افادهٌ الجبری ? ‪  5ab  b   7ab  12b ‬مــساوی است به ‪:‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪20ab  b 2 )8‬‬ ‫‪5ab  b 2 )3‬‬ ‫‪12ab  14b 2 )1‬‬ ‫‪12ab  13b 2 )1‬‬
‫‪ .14‬حاصل تفریق افاده الجبری ‪ 5x  7 y   3x  2 y ‬مساوی است به‪:‬‬
‫‪2 x  5 y )8‬‬ ‫‪2 x  5 y )3‬‬ ‫‪5x  5 y )1‬‬ ‫‪2 x  y )1‬‬
‫‪ .10‬حاصل تفریق ‪ 2 x  1  2 x  1‬مساوی است به ‪:‬‬
‫‪8 )8‬‬ ‫‪3 )3‬‬ ‫‪- 1 )1‬‬ ‫‪1 )1‬‬
‫‪ .36‬افاده ‪ 5ab  4.5ab  2a  1.5a ‬مساوی است به‪:‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪a(a  b) )8‬‬ ‫‪a(1  b) )3‬‬ ‫‪a  b )1‬‬ ‫‪2b )1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪ .31‬مجموعه الجبری ‪x  y  x  y‬‬
‫عبارت است از‪:‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪1.5 y  x )8‬‬ ‫‪x  y )3‬‬ ‫‪x  y )1‬‬ ‫‪x  y )1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ .31‬اگر ‪ A  x  3x  5‬و ‪ B  2 x  4 x  5‬باشد‪،‬قیمت ‪ A  B‬عبارت است از‪:‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪3x 2  2 x )8‬‬ ‫‪x 2  2 x )3‬‬ ‫‪(3x  1) x )1‬‬ ‫‪3x 2  x  10 )1‬‬

‫‪59‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

: ‫ عبارت است از‬P2  3  4 x  2 x ‫ و‬P1  2 x  4 x  1 ‫ حاصل جمع پولینوم های‬.33

2 2

p1  p2  x )3 p1  p2  2 )1
p1  p2   x )8 p1  p2  2 )1
2 A  B  ? .‫ باشد‬B  8a 2  4b 2  ab ‫ و‬A  a 2  8ab  5b 2 ‫ درصورتیکه‬.38
9a 2  12ab  4b 2 )3 10a 2  17ab  6b 2 )1
5a 2  ab )8 5a 2  2ab  b 2 )1
: ‫ مساویست به‬B  2 x  2 x  7, A  x  6 x  4 x  5 ‫ حاصل جمـــع پولینومهای‬.30
3 4 3

x 4  8 x 3  2 x 2  2 )3 x 4  8 x 3  2 x  2 )1
x 4  8 x 3  2 )8 x 4  8 x 3  2 x  2 )1
.‫ را دریابید‬3 A  2B ‫ قیمت‬،‫ باشد‬B  3x  y  c ‫ و‬A  2 x  y  c ‫ هرگاه‬.30
y  5x  5c )8 5(c  y) )3 x  y  5c )1 3 x  y  c )1

:‫ عبارت است از‬Q  x 3  4 x  1 ‫ و‬P  x 3  4 x  1 ‫ تفاضل پولینوم های‬.30

p  Q  8x )8 p  Q  8x )3 p  Q  2 )1 p  Q  0 )1
F  E  ? .‫ باشد‬F   y  5  x ‫ و‬E  2 x 3  y  5 ‫ اگر‬.34
3

 x 3 )8 x 3 )3  x 3  2 x  3 )1 x 3  4 y )1
:‫ عبارت است از‬M  2 N ‫ قیمت‬،‫ باشد‬N  1 x  y  2 ‫ و‬M  x  2 y  1 ‫ هرگاه‬.30
2
5  4 y )8 2 x  3 y )3 y  5 x )1 4 y  5 )1
‫ تفریق نماییم حاصل تفریق‬Q  x  3x y  3xy  y ‫ را از پولینوم‬P  x  3x y  3xy  y ‫ اگرپولینوم‬.86
3 2 2 3 3 2 2 3

:‫عبارت است از‬

x 3  y 3 )8 6 x 2 y  2 y 3 )3 x 3  y 3 )1  6 x 2 y  2 y 3 )1
: ‫ مساوی است به‬2 x xy  z
3
 2
 ٌ‫ افاده‬.81
2 x y  z )8
3 2
2 xy  x z )3
3
2 x y  2 x z )1
4 3 2
2 x y  2 x z )1 4 3 2

: ‫ مساوی میشود به‬x  1x  1 ‫ ضرب دو حده‬.81

x 2  2 )8 x
2
 1 )3 x 2  2 )1 x 2  2 )1
: ‫ عبارت است از‬5x  3 y 5x  3 y  ‫ حاصل ضرب‬.83
25x 2  9 y 2 )8 9 y 2  25x 2 )3 25x 2  9 y 2 )1 9 y 2  25x 2 )1
:‫( مساوی می شود به‬4 x  7 y)(4 x  7 y) ‫ حاصل ضرب الجبری‬.88
49 x 2  16 y 2 )8 49 x 2  16 y 2 )1 16 x 2  16 y 2 )1 16 x 2  49 y 2 )1


: ‫ مساویست به‬x  y  x  xy  y ‫ حاصل ضرب‬.80
2 2

x  y )8
2 2
x  y )3
2 2
x  y )1
3 3
x 3  y 3 )1
 
:‫ عبارت است از‬3x  1 9 x  3x  1 ‫ نتیجه حاصل ضرب افاده های‬.80
2

27 x  2 )8
3
27 x  8 )3
3
27 x  1 )1 3
27 x 3  1 )1

60
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

3 2 2 3

: ‫ مساوی است به‬a  b a  a b  ab  b ٌ‫ افاده‬.80 
a  b )8
3 3
a  b )3
4 4
a  b )1
3 3
a  b 4 )1
4


:‫ عــبارت است از‬x  x  x  1 x  1 ‫ حاصل عبارت‬.84
3 2

 x 4  1 )8 x 4  1 )3 x 4  1 )1 (1  x 4 ) )1

:‫ عــبارت است از‬t  3 t  3t  9 ‫ حاصل ضرب فاکتورهای‬.80
2

t  27 )8
3
t  27 )3
3
t  9 )1
3
t 3  9 )1
1 1  1 1 
: ‫ مساوی است به‬ x  y  x  y  ‫ ضرب فــاکتور های‬.06
3 4  3 4 
1 2 1 2 1 2 1 2 1 2 1 2 1 2 1 2
x  y )8 x  y )1 x  y )3 x  y )1
18 15 18 16 9 16 2 16

: ‫ مساویست به‬x  2  2 x x  2  2 x ٌ‫ افاده‬.01
2 2
 
x  4 x )8
4
x  4 )3
4
x  4 )1
4
4  x 4 )1
:‫( مساوی می شود به‬4 y  2 xy  x )(2 y  x) ‫ افاده‬.01
2 2

8 x 2  y 3 )8 8x 3  y 3 )3 8 y 3  x 3 )1 8 y 3  x 3 )1
: ‫ مساویست به‬a  b a  ab  b ٌ‫ افاده‬.03
2 2
 
a  b )8
3 2
a  b )3
2 3
a  b )1
3 3
a  b 3 )1
3

: ‫ مساوی میشود به‬2c  d , 3c  cd ‫ حاصل ضرب افاده های‬.08

2

6c 3  4c 2 d 2  cd 3 )3 5c 2  6c 2 d  cd 2 )1
5c 2  6cd 3  c 2 d 2 )8 6c 3  5c 2 d  cd 2 )1
:‫ مساوی است به‬a  b  c a  b  c  ‫ افاده‬.00
c 2  (a  b) 2 )3 c 2  (a  b) 2 )1
(a  b) 2  c 2 )8 a 2  (c  b) 2 )1
: ‫ مـــساویست به‬a  b  c  ‫ و‬a  b  c  ‫ حاصل ضرب پولینوم های‬.00
a 2  b 2  c 2  2ab )3 a 2  b 2  c 2  2ab )1
a 2  b 2  c 2  2ab )8 a 2  b 2  c 2  2ab )1
: ‫ عبارت اسـت از‬B  x  2 xy  y ‫ با پولینوم‬A  x  2 xy  y ‫ ضرب پولینوم‬.00
2 2 2 2

x 4  2 x 2 y 2  y 4 )3 x 4  y 4 )1
x 4  y 4 )8 x 4  2 x 2 y 2  y 4 )1
:‫ مساوی می شود به‬P2  2 x  b ‫ و‬P1  4 x  2bx  b ‫ حاصل ضرب پولینوم های‬.04
2 2

8x 3  4b 3 )8 4 x 3  2b 3 )3 8x 3  b 3 )1 8 x 3  b 3 )1


: ‫ مساویست به‬x 3  3x 2 y  3xy 2  y 3  x  y  ‫ حاصل تقسیم‬.00  2

x  y )8 x  y )3 x 2  y 2 )1 x 2  y 2 )1
x 3  3x 2 y  3xy 2  y 3
: ‫مـــساویست به‬ ٌ‫ حاصل تقسیم افاده‬.06
x y

61
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫‪( x  y) )8‬‬ ‫‪( x  y) 2 )3‬‬ ‫‪( x  y) )1‬‬ ‫‪( x  y ) 2 )1‬‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ .01‬حاصل تقسیم پولینوم ? ‪ 3x  12 x  72  x  2 ‬عبارت است از‪:‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪3x 2  18x  36 )8‬‬ ‫‪ 3x 2  18x  36 )1‬‬ ‫‪ 3x 2  18x  36 )3‬‬ ‫‪3x 2  18x  36 )1‬‬
‫‪ .01‬خارج قسمت عمــلیه تقسیم پولینوم ‪ P3 ( x)  x 3  x 2  2 x  2‬باالی دوحدهٌ ‪ x  1‬مـساویست به‪:‬‬
‫‪2 x 2  1 )8‬‬ ‫‪2 x 2  1 )3‬‬ ‫‪x 2  2 )1‬‬ ‫‪x 2  2 )1‬‬
‫‪ .03‬اگر پولینوم ‪ P  x 2  3x  2‬باالی باینوم ‪ Q  x  2‬تقسیم شود حاصل میشود که‪:‬‬
‫‪3  x )8‬‬ ‫‪1  x )3‬‬ ‫‪x  1 )1‬‬ ‫‪x  3 )1‬‬
‫‪ .08‬در تقسیم پولینوم ‪ 2 x  3x  4 x  6‬باالی ‪ x  2‬باقی مانده عـــبارت است از ‪:‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪30 )8‬‬ ‫‪0 )3‬‬ ‫‪10 )1‬‬ ‫‪10 )1‬‬

‫‪ .00‬باقیمانده عملیه تقسـیم ‪ P( x)  x  2 x  x  1‬باالی دو حدهٌ ‪ x  1‬مســـاوی میشــود به ‪:‬‬
‫‪4‬‬

‫‪- 1 )8‬‬ ‫‪1 )3‬‬ ‫‪3 )1‬‬ ‫‪1 )1‬‬

‫‪ .00‬اگر ‪ p  x  3x‬باالی مونوم ‪ qx   x‬تقسیم شود‪ .‬باقی مانده عبارت است از‪:‬‬
‫‪2‬‬

‫‪ )8‬صفر‬ ‫‪1 )3‬‬ ‫‪- 1 )1‬‬ ‫‪1 )1‬‬

‫‪ .00‬اگر پولینوم ‪ p  x  x  1‬باالی دو حده ‪ x  1‬تقسیم شود باقی مانده مساوی است به‪:‬‬
‫‪2‬‬

‫‪8 )8‬‬ ‫‪3 )3‬‬ ‫‪1 )1‬‬ ‫‪11 )1‬‬

‫‪ .04‬باقیمانده عملیه تقسیم ‪ P( x)  ax  3a x  3a‬بردوحده ‪ x  a ‬مساوی می شود به‪:‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪4a 3 )8‬‬ ‫‪3a 3 )3‬‬ ‫‪2a 3 )1‬‬ ‫‪a 3 )1‬‬

‫‪ .00‬اگر پولینوم )‪ p(x‬باالی ‪ x  a‬تقسیم شود‪ .‬باقی مانده مساوی است به ‪:‬‬
‫‪p(1) )8‬‬ ‫‪p(a) )3‬‬ ‫‪p(a) )1‬‬ ‫‪p(1) )1‬‬
‫اگر پولینوم )‪ P(x‬بر افادهٌ ‪ x  1‬قابل تقسیم باشد‪ ،‬پس‪:‬‬ ‫‪.06‬‬
‫‪p( x)  0 )8‬‬ ‫‪p(1)  0 )3‬‬ ‫‪p(1)  0 )1‬‬ ‫‪p(1)  0 )1‬‬
‫اگر پولینوم )‪ P(x‬بر افاده ‪ x  2‬تقسیم شود‪ ،‬باقیمانده مساوی است به ‪:‬‬ ‫‪.01‬‬
‫‪1 )8‬‬ ‫‪p(1) )3‬‬ ‫‪p(2) )1‬‬ ‫‪p(2) )1‬‬
‫اگرپولینوم )‪ P(x‬بر )‪ ( x  a‬پوره قابل تقسیم باشد‪،‬قیمت پولینوم در ‪ x  a‬عبارت است از‪:‬‬ ‫‪.01‬‬
‫‪p(a)  0 )8‬‬ ‫‪p(a)  0 )3‬‬ ‫‪p(a)  0 )1‬‬ ‫‪p ( a )  0 )1‬‬
‫هرگاه قیمت پولینوم )‪ P(x‬در ‪ x  a‬خالف صفرشود یعنی ‪ P(a)  0‬در این صورت پولینوم پولینوم مذکورچه خاصیت دارد‪:‬‬ ‫‪.03‬‬
‫‪ )3‬پولینوم بر )‪ ( x  a‬قابل تقسیم است‬ ‫‪ )1‬پولینوم بر ‪ x  a ‬قابل تقسیم است‬
‫‪ )4‬پولینوم بر )‪ (a  x‬قابل تقسیم است‬ ‫‪ )2‬پولینوم بر )‪ ( x  a‬قابل تقسیم است‬
‫‪ .08‬هرگاه پولینوم ‪ Px ‬دارای خاصیت ‪ P2  0  P3‬باشد برکدام افاده قابل تقسیم است‪:‬‬
‫‪x 2  5x  6 )8‬‬ ‫‪x 2  5x  6 )3‬‬ ‫‪x 2  5x  6 )1‬‬ ‫‪x 2  5 x  6 )1‬‬

‫‪62‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫مســـــــــــاوات‪ :‬به صورت عموم در علم ریاضیات دو نوع مساوات موجود میباشد که عبارت از مطابقتها و‬
‫معادالت میباشند‪.‬‬
‫مطابقتها یا عینیتها‪ :‬مطابقتها یا عینیتها نوعی از مساوات هســـــتند که برای تمام قیمتهای مجهول دو طرف آن با هم‬
‫مساوی میگردد و یا به عبارت دیگر مطابقتها به مساواتی گفته میشوند که اطراف آن به قیمتهای دلخواه صدق نماید‪ .‬طوری که‬
‫از قبل میدانیم تمام قوانین طاقت یا توان در حالت ضرب و یا تقســیم می باشد‪ ،‬بنأ میتوان مطابقتها را قوانین توان در حالت جمع‬
‫و تفریق نیز نامید و عالمه مطابقت (≡) است‪ .‬مانند مطابقت ذیل‪:‬‬
‫‪(a  b) 2  a 2  2ab b 2‬‬
‫فرق بین مطابقتهاو معادالت‬
‫فرق مطابقتها و معادالت در این است که مطابقتها به قیمت دلخواه اطراف مساوات را صدق میکند اما معادالت به قیمت‬
‫مخصوص خود اطراف مساوات را مساوی میسازد‪.‬‬
‫هدف از مطالعه مطابقتها انکشاف افادههای تواندار در حالت جمع و تفریق میباشد‪ ،‬هدف از مطالعه معادالت دریافت قیمت مجهول‬
‫در معادله میباشد‪.‬‬

‫مطابقت ‪ (a  b) 2  a 2  2ab b 2‬به تمام قیمتهای متحول صدق می کند ولی معادله ‪ x  5  2‬تنها به قیمت‬ ‫‪3‬‬
‫‪ x  3‬صدق میکند‪.‬‬

‫مطابقتهای مشهور الجبری‬

‫مطابقتهای الجبری به انواع مختلف تقسیم میگردند که سه نوع مشهور آن را قرار ذیل مطالعه مینمائیم‪.‬‬
‫اول‪ -‬انکشاف بینومهای شکل‪(a±b)n‬‬
‫جهت انکشاف این نوع بینوم نکات ذیل را در نظر بگیرید‪.‬‬
‫‪ -1‬حد اول را ‪ an‬و حد آخر را ‪ bn‬بگیرید‪.‬‬
‫‪ -2‬برای حدود مابعد نمای حد اول را ضرب ضریب خودش نموده‪ ،‬تقسیم نوبت آن و یا توان ‪ b‬آن حد مینمائیم‪ .‬نتیجه را به حیث‬
‫ضریب بعدی قرار میدهیم‪.‬‬
‫‪ -3‬از نمای حد اول به اندازه یک واحد کم نموده‪ ،‬به نمای حد دوم عالوه میکنیم تا قسمت حروف (متحولها) حد دوم و حد بعدی‬
‫دریافت گردد‪ .‬طوری که مجموعه نماهای آن در هر حد ‪ n‬گردد‪.‬‬
‫‪ -4‬عملیههای مربوط (‪ )2‬و (‪ )3‬را تا زمانی ادامه میدهیم که حد اول ‪ ɑ3‬و حد دوم ‪ bn‬گردد‪.‬‬
‫‪ -1‬در انکشاف بینوم های ‪ )ɑ+b(n‬عالیم تمام حدود انکشاف یافته مثبت و در انکشاف بینوم ‪ )ɑ-b(n‬عالیم حدود انکشاف یافته‪ ،‬به‬
‫طور متناوب (مثبت و منفی) میباشد‪.‬‬

‫‪63‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫مطابقتهای ذیل را انکشاف دهید‪.‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪‬‬ ‫‪(a+b) 2≡ a2 + 2ab + b2‬‬
‫‪‬‬ ‫)‪(a+b)3 = a3 + 3a2b + 3ab2 + b32‬‬
‫‪‬‬ ‫‪(a-b) 2≡ a2 - 2ab + b2‬‬
‫‪‬‬ ‫)‪(a-b)3 = a3 - 3a2b + 3ab2 - b3‬‬
‫ثبوت‪ :‬با استفاده از قوانین طاقت ابتدا بینوم ‪ )ɑ±b(2‬را به دو قوس مساوی تجزیه نموده و بعد از ضرب نمودن آنها داریم که‪:‬‬

‫‪(a  b) 2  (a  b)(a  b)  a 2  ab  ab  b 2  a 2  2ab  b 2‬‬

‫مثلث پاسکال‬
‫بلز پاسکال عالم (ریاضیات و فزیک) فرانسوی برای دریافت ضرایب حدود انکشاف دریافت شکل باینوم های ‪ )ɑ±b(n‬ضرایب را به‬
‫شکل یک مثلث ترتیب داده که هر سطر آن با عدد یک شروع و به عدد یک ختم میگردد و سایر جمالت این مثلث در هر سطر از‬
‫حاصل جمع جمالت طرفین آن از سطر ماقبل بدست میآید‪ .‬این مثلث به دو شکل متساوی االضالع و قایم الزاویه ترتیب شده است‪.‬‬
‫مثلث متساوی االضالع‪:‬‬
‫‪1(a+b)0‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1(a+b)1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1(a+b)2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1(a+b)3‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪1(a+b)4‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪1(a+b)5‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪1(a+b)6‬‬
‫‪1‬‬‫‪7‬‬ ‫‪21‬‬ ‫‪35‬‬ ‫‪35‬‬ ‫‪21‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪1(a+b)7‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪28‬‬ ‫‪56‬‬ ‫‪70‬‬ ‫‪56‬‬ ‫‪28‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪1(a+b)8‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪36‬‬ ‫‪84‬‬ ‫‪126‬‬ ‫‪126‬‬ ‫‪84‬‬ ‫‪36‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪1(a+b)9‬‬
‫مثلث قایم الزاویه پاسکال‪:‬‬
‫‪1(a+b)0‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1(a+b)1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1(a+b)2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪1(a+b)3‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪1(a+b)4‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪1(a+b)5‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪1(a+b)6‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪21‬‬ ‫‪35‬‬ ‫‪35‬‬ ‫‪21‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪1(a+b)7‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪28‬‬ ‫‪56‬‬ ‫‪70‬‬ ‫‪56‬‬ ‫‪28‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪1(a+b)8‬‬

‫‪64‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫فکتوریل(!)‬
‫کوتاه ترین طریقه نشان دادن ضرب اعداد مسلسل طبیعی را به نام فکتوریل مسمی کرده اند‪ .‬از فکتوریل برای تعین ضرایب حدود‬
‫انکشاف یافته و همچنان برای دریافت حد خواسته شده در انکشاف باینوم ‪(a±b)n‬استفاده میگردد و عالمه فکتوریل (!) است‪.‬‬
‫به صورت عموم اگر ‪ n‬یک عدد طبیعی باشد ‪ n‬فکتوریل را قرار ذیل مینویسیم‪.‬‬
‫)‪n! = n(n-1)(n-2)(n-3) … (3)(2)(1‬‬

‫حاصل فکتوریلهای ذیل را دریابید‪.‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪ 5! 5  4  3  2  1  120‬‬
‫‪ 4! 4  3  2  1  60‬‬

‫یادداشت‪ 0! :‬مساوی به عدد یک میباشد‪ .‬یعنی ‪0! 1‬‬ ‫‪/‬‬

‫برای ثبوت مطلب فوق قرار ذیل عمل مینمائیم‪ n! = n)n-1(! .‬که در اینجا (‪ )n‬یک عدد طبیعی بوده و میتواند که هر قیمت را به‬
‫خود اختیار نماید ولی ما برای ثابت نمودن قیمت آن را ‪ n = 1‬وضع میکنیم‪.‬‬
‫)‪n! n(n  1‬‬
‫)‪1! 1(1  1‬‬
‫!‪1! 0‬‬
‫تبصـــــره‪ :‬میتوانیم با استفاده از فکتوریل ضرایب مطابقت نوع اول ‪ )a±b(n‬را تعین کنیم‪ .‬یعنی‪:‬‬
‫‪1‬‬ ‫𝑛‬ ‫)‪𝑛(𝑛−1‬‬ ‫!𝑛‬
‫‪)a±b(n = + 𝑎𝑛 ± 𝑎𝑛−1 𝑏1 +‬‬ ‫‪𝑎𝑛−1 𝑏2 ± ⋯ ±‬‬ ‫𝑛𝑏‬
‫!‪0‬‬ ‫!‪1‬‬ ‫!‪2‬‬ ‫!𝑛‬

‫‪3‬‬
‫‪1 2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪(𝑎 + 𝑏)2 = +‬‬ ‫‪𝑎 + 𝑎2−1 𝑏1 + 𝑏2 = 𝑎2 + 2ab + 𝑏2‬‬
‫!‪0‬‬ ‫!‪1‬‬

‫اعداد ترکیبی‪ :‬به اعداد گفته میشود که دارای شکل )𝑟𝑛(𝐶 باشد‪.‬‬
‫خواص ترکیبها‪:‬‬
‫‪𝑐(aa) = 1 ‬‬
‫‪𝑐(0a) = 1 ‬‬
‫‪a‬‬
‫‪c(a−1‬‬‫‪)=a‬‬
‫‪𝑐(𝑎1) = 𝑎 ‬‬
‫‪ ‬اعداد ترکیبی ذیل را ساده سازید با استفاده ار رابطه ذیل در صورتی که ‪ n<n‬باشد‪.‬‬

‫‪65‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫𝑛‬ ‫!𝑛‬
‫= ) (𝐶‬
‫𝑟‬ ‫!)𝑟 ‪𝑟! (𝑛 −‬‬
‫‪8‬‬ ‫!‪8‬‬ ‫‪8 ∙ 7 ∙ 6 ∙ 5 ∙ 4 ∙ 3 ∙ 2! 8 ∙ 7 ∙ 6 ∙ 5 ∙ 4 ∙ 3 3360‬‬
‫= ) (𝐶‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫‪= 3360‬‬
‫‪6‬‬ ‫!)‪6(8 − 6‬‬ ‫!‪6 ∙ 2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪ ‬دریافت حد خواسته شده‪ :‬ما میتوانیم با استفاده از اعداد ترکیبی حد خواسته شده در بینوم شکل ‪ )ɑ±b(n‬را میتوان توسط‬
‫فورمول ذیل بدست آورد‪.‬‬
‫𝑛‬ ‫!𝑛‬
‫= 𝑟𝑏 𝑟‪𝐶 ( ) 𝑎𝑛−‬‬ ‫𝑟𝑏 𝑟‪𝑎𝑛−‬‬ ‫‪ − 1 = r‬حدخواسته شده >=‬
‫𝑟‬ ‫!)𝑟 ‪𝑟! (𝑛 −‬‬
‫در این ترکیب‪ n ،‬توان عمومی بینوم‪ n ،‬حد خواسته شده به اندازه یک کمتر از (‪ɑ‬و‪ )b‬متحولها در بینوم است‪.‬‬

‫یادداشت‪ :‬برای دریافت حد خواسته شده ‪ )ɑ-b(n‬هرگاه حد خواسته شده جفت باشد عالمه آن منفی (ـ) و در صورتی که‬ ‫‪/‬‬
‫حد خواسته شده تاق باشد عالمه آن مثبت (‪ )+‬در نظر گرفته میشود‪.‬‬

‫حد دوم مطابقت ‪ )ɑ+b(4‬را دریابید‪.‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪ – 1‬حدخواسته شده = ‪r‬‬
‫‪r = 2-1‬‬ ‫‪=> r = 1‬‬
‫!𝑛‬ ‫!‪4‬‬ ‫‪4 ∙ 3! 3 1‬‬
‫𝑟𝑏 𝑟‪𝑎𝑛−‬‬ ‫>=‬ ‫= ‪𝑎4−1 𝑏1‬‬ ‫‪𝑎 𝑏 = 4𝑎3 𝑏1‬‬
‫!)𝑟 ‪𝑟! (𝑛 −‬‬ ‫!)‪1! (4 − 1‬‬ ‫!‪1 ∙ 3‬‬

‫حد سوم مطابقت ‪ )ɑ-b(1‬را محاسبه نمائید‪.‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪ - 1‬حدخواسته شده = ‪r‬‬
‫‪r = 3-1‬‬ ‫>=‬ ‫‪r=2‬‬
‫!𝑛‬ ‫!‪5‬‬ ‫‪5 ∙ 4 ∙ 3! 3 2‬‬
‫𝑟𝑏 𝑟‪𝑎𝑛−‬‬ ‫>=‬ ‫= ‪𝑎5−2 𝑏2‬‬ ‫‪𝑎 𝑏 = 10𝑎3 𝑏2‬‬
‫(‬ ‫)‬
‫! 𝑟 ‪𝑟! 𝑛 −‬‬ ‫(‬ ‫)‬
‫! ‪2! 5 − 2‬‬ ‫!‪2 ∙ 1 ∙ 3‬‬

‫تبصـــــره‪ :‬هرگاه مجموع ضرایب حدود انکشاف یافته داده شده باشد‪ ،‬میتوان توان کلی مطابقت ‪ )ɑ+b(n‬را با استفاده از رابطه‬
‫ذیل دریافت نمود‪.‬‬
‫مجموع ضرایب حدود انکشاف یافته = ‪2n‬‬

‫مجموع ضرایب حدود انکشاف یافته ‪ 8‬است توان مطابقت آن را دریابید‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫مجموع ضرایب حدود انکشاف یافته = ‪2n‬‬
‫‪2n = 8‬‬
‫‪2n = 23‬‬ ‫>= ‪=> n=3‬‬ ‫‪(a+b)3‬‬

‫‪66‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫مجموع ضرایب حدود انکشاف یافته ‪ 32‬است توان مطابقت ‪ )ɑ+b(n‬را دریابید‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫مجموع ضرایب حدود انکشاف یافته = ‪2n‬‬
‫‪2n = 32‬‬

‫‪ f‬سواالت‬
‫!‪8!−7‬‬
‫را دریابید؟ (ج‪)14‬‬ ‫‪ ‬قیمت‬
‫!‪2.6!+9.5‬‬
‫‪8‬‬
‫‪ ‬قیمت ترکیب })‪ {(4‬را دریافت کنید؟ (ج ‪)28‬‬
‫‪2‬‬
‫‪20‬‬ ‫)‪(93)−(43‬‬
‫)‬ ‫را دریافت کنید؟ (ج‬ ‫‪ ‬قیمت ترکیب‬
‫‪21‬‬ ‫)‪(93‬‬

‫‪ ‬در انکشاف باینوم ‪ ( x  y) 6‬حد چهارم آن را دریافت کنید؟(ج ‪)20x3y3‬‬

‫‪ ‬حد سوم را در انکشاف باینوم ‪ (3x+2y)4‬بدست آورید؟(ج ‪( 216x2y2‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ‬اگر ‪ 𝑥 + = 3‬باشد‪ 𝑥 2 + 𝑥 −2 ،‬مساوی به چند است؟ (ج ‪)7‬‬
‫𝑥‬
‫‪1‬‬
‫‪ 𝑚 +‬باشد در آن صورت قیمت ‪ 𝑚3 + 𝑚−3‬را دریافت کنید؟(ج ‪)14‬‬ ‫‪ ‬اگر ‪= 2‬‬
‫𝑚‬

‫انکشاف پولینوم (چندین حده) مربع‬

‫برای انکشاف ا بتدا تمام حدود داده شده را به توان مربع نوشته و بعداً دو چند حد اول ضرب در حد دوم و دو در حد سوم دو چند حد‬
‫اول ضرب در حد (‪ ) n‬ام می نمائیم‪ .‬بعداٌ دو چند حد دوم ضرب در حد سوم دو چند حد دوم ضربب در (‪ )n‬ام نموده و باالخره دو چند‬
‫(‪ )n-1‬ام ضرب در حد (‪ )n‬ام می گردد‪ .‬یعنی‪:‬‬
‫‪(a + b + c)2 ≡ a2 + b2 + c 2 + … + n2 + 2ab + 2ac + ⋯ + 2an + 2bc + ⋯ + 2bn + ⋯ + 2cn + ⋯ + 2(n − 1)n‬‬

‫مطابقت ذیل را انکشاف دهید‪.‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪(a + b + c)2 ≡ a2 + b2 + c 2 + 2ab + 2ac + 2bc‬‬
‫ثبوت‪ :‬برای ثبوت این موضوع از مطابقت ‪ )ɑ±b(n‬استفاده نموده و قرار ذیل عمل می کنیم‪:‬‬
‫‪(a+b+c)2≡ [(a+b)+c]2 = (a+b)2 + 2(a+b)(c) + c2 = a2 + 2ab + b2 + 2ac + 2ab + c2‬‬
‫‪= a2+b2+c2+2ab+2ac+2bc‬‬

‫‪67‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫دوم‪ -‬انکشاف بینوم های شکل 𝒏𝒃 ‪𝒂𝒏 −‬‬

‫برای انکشاف بینوم ‪ ɑn-bn‬به شکل حاصل ضرب دو قوس برای تمام نماهای (جفت و تاق) چنین عمل مینمائیم‪.‬‬
‫‪ -1‬به دو قوس انکشاف میدهیم‪.‬‬
‫‪ -2‬قوس اول را )‪ (a  b‬در نظر میگیریم‪.‬‬
‫‪ -3‬برای تشکیل قوس دوم حد اول ‪ ɑn-1‬و در حدود ما بعد از توان ‪ ɑ‬یک کم نموده و به توان ‪ b‬به اندازه عدد یک اضافه می‪-‬‬
‫نمائیم ‪ .‬تا این که حد دوم نیز به ‪ bn-1‬برسد‪.‬‬
‫باید در نظر داشت که عالمههای حدود قوس دوم تماماً مثبت است‪ .‬یعنی‪:‬‬
‫)‪an – bn = (a – b)(an-1 + an-2b + an-3b2 + an-4b3 + … + bn-1‬‬
‫)‪(a  b) 2  (a  b)(a  b) 21  (a  b)(a  b‬‬
‫برای ثبوت این نوع مطابقتها از تجزیهی نوع گروپی استفاده میکنیم‪.‬‬
‫‪a2 – b2 =a2 – b2 +ab – ab‬‬
‫‪a2 – b2 = a2 + ab – ab + b2‬‬
‫)‪a2 – b2= a(a+b) – b(a+b‬‬
‫)‪a2 – b2 =(a+b)(a-b‬‬
‫امتحان‪ :‬برای امتحان نمودن تجزیه نوع دوم قوس های تجزیه شده را با هم ضرب می نمائیم‪.‬‬
‫)‪a2 – b2 = (a+b)(a-b‬‬
‫‪a2 – b2 = a2 + ab – ab + b2‬‬
‫‪a2-b2=a2- b2‬‬

‫مطابقتهای ذیل را به دوقوس انکشاف بدهید‪:‬‬ ‫‪3‬‬

‫) ‪ x 3  y 3  ( x  y)( x  y) 2  ( x  y)( x 2  xy  y 2‬‬
‫) ‪ a 4  b 4  (a  b)(a  b) 3  (a  b)(a 3  a 2 b  ab 2  b 3‬‬

‫یادداشت‪ :‬درنظر داشته باشید که در انکشاف بینوم ‪ an-bn‬درصورتی که ‪ n‬عدد جفت باشد‪ ،‬میتوان عالمه بین قوس اول‬ ‫‪/‬‬
‫رامثبت و عالمههای بین قوس دوم را به طور متناوب (‪+‬و‪)-‬نوشته یعنی‪:‬‬
‫‪𝑎𝑛 − 𝑏𝑛 = (𝑎 + 𝑏)(𝑎𝑛−1 − 𝑎𝑛−2 𝑏 + 𝑎𝑛−3 𝑏2 − 𝑎𝑛−4 𝑏3 + 𝑎𝑛−5 𝑏4 − ⋯ − 𝑏𝑛−1‬‬

‫سوم ‪ -‬انکشاف بینوم های شکل 𝑛𝑏 ‪: 𝑎𝑛 +‬‬

‫این نوع مطابقتها را در دو حالت (‪ n‬عدد جفت و ‪ n‬عدد تاق) مطالعه مینمایم‪:‬‬
‫الف) اگر ‪ n‬یک عدد طاق باشد؛ جهت انکشاف این نوع باینومها نکات ذیل را در نظر داشته باشید‪:‬‬
‫‪ )1‬به دوقوس انکشاف مینمایند‪.‬‬

‫‪68‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫‪ )2‬قوس اول را به )‪ (a+b‬در نظر میگیریم‪.‬‬

‫‪ )3‬برای تشکیل دوم حد اول را ‪ an-1‬در نظر میگیریم و برای دریافت حدود بعدی از توان ‪ a‬یکی کم نموده و به توان ‪b‬‬
‫اضافه مینمایم‪ .‬تا این که توان ‪ b‬نیز به ‪ bn-1‬برسد‪.‬‬
‫در نظر داشته باشید که عالمههای قوس دوم به طور متناوب میباشد‪ .‬یعنی‪:‬‬
‫) ‪𝑎𝑛 + 𝑏𝑛 = (𝑎 + 𝑏)(𝑎𝑛−1 − 𝑎𝑛−2 𝑏 + 𝑎𝑛−3 𝑏2 − 𝑎𝑛−4 𝑏3 + 𝑎𝑛−5 𝑏4 − ⋯ − 𝑏𝑛−1‬‬

‫مطابقت های ذیل را انکشاف بدهید‪:‬‬ ‫‪3‬‬

‫) ‪1) 𝑏3 + 𝑏3 = (𝑎 + 𝑏)(𝑎2 − 𝑎𝑏 + 𝑏2‬‬
‫) ‪2) 𝑏7 + 𝑏7 = (𝑎 + 𝑏)(𝑎6 − 𝑎5 𝑏 + 𝑎4 𝑏2 − 𝑎3 𝑏3 + 𝑎2 𝑏4 − 𝑎𝑏5 + 𝑏6‬‬

‫ب) درحالت ‪ n( an+bn‬عدد جفت)‪ :‬با استفاده از مطابقتهای ‪ a2 +b2‬میتوان برای تمام (‪ (n‬اعداد جفت رابطه ذیل رانوشت‪:‬‬
‫𝑛‬ ‫𝑛‬ ‫𝑛‬ ‫𝑛‬ ‫𝑛‬ ‫𝑛‬
‫] ‪𝑏𝑛 + 𝑏𝑛 = (𝑎 + 𝑏) [𝑎 2 + 𝑏 2 + √2(𝑎𝑏) 2 ] [𝑎 2 + 𝑏 2 − √2(𝑎𝑏) 2‬‬

‫مطابقتهای ذیل را انکشاف دهید‪:‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪8‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪8‬‬
‫] ‪𝑏8 + 𝑏8 = [𝑎2 + 𝑏 2 + √2(𝑎𝑏)2 ] [𝑎2 + 𝑏 2 − √2(𝑎𝑏)2‬‬

‫] ‪→ [𝑎4 + 𝑏4 + √2(𝑎𝑏)4 ] [𝑎4 + 𝑏4 − √2(𝑎𝑏)4‬‬

‫تعدادی از مطابقتهای مهم‪:‬‬
‫‪ (a  b) 2  (a  b) 2  4ab‬‬
‫) ‪ (a  b) 2  (a  b) 2  2(a 2  b 2‬‬
‫)‪ (a  b  c) 2  a 2  b 2  c 2  2(ab  bc  ac‬‬
‫‪ (a  b  c) 2  a 2  b 2  c 2  2ab  2ac  2bc‬‬
‫)‪ (a  b  c) 3  a 3  b 3  c 3  3(a  b)(b  c)(a  c‬‬
‫‪ ( a  b) 3  ( a  b) 3  2a 3  6a 2 b‬‬
‫)‪ a 3  b 3  c 3  3abc  (a  b  c)(a 2  b 2  c 2  ab  bc  ac‬‬
‫‪‬‬ ‫‪abc  0‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪a 3  b 3  c 3  3abc‬‬
‫‪‬‬ ‫‪abc‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪a 3  b 3  c 3  3abc‬‬
‫‪1‬‬
‫] ‪ a 3  b 3  c 3  3abc  (a  b  c)[(a  b) 2  (b  c) 2  (a  c) 2‬‬
‫‪2‬‬

‫‪69‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫خواص عینیتها‬
‫طوری که از قبل میدانیم عینیت نوعی از مساوات می باشد و به صورت عموم یک مطابقت دارای خواص ذیل است‪:‬‬
‫‪ )1‬تعداد حدود یک طرف مساوات مساوی به تعداد حدود طرف دیگر مساوات میباشد‪.‬‬
‫‪ )2‬ضرایب حدود مشابه دو طرف مساوات باهم مساوی است‪.‬‬
‫‪ )3‬اگر افادههای یک طرف مساوات هوموجن باشد‪ ،‬افادههای طرف دیگر آن نیز هموجن می باشند‪ .‬با استفاده از این خواص‬
‫مطابقتها میتوان مسائل ذیل را حل نمود‪.‬‬

‫یادداشت‪ :‬افادههای هموجن (متجانس) به افادههای گفته میشود که مجموع توانهای شان با هم مساوی باشد‪.‬‬ ‫‪/‬‬
‫هر گاه حاصل ضرب قوس های )‪ (𝑥 + 𝑎)(𝑥 + 1‬مساوی به ‪ 𝑥 2 + 8𝑥 + 9‬گردد قیمت (‪ )a‬را دریابید‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪(𝑥 − 1)(𝑥 + 𝑎) = 𝑥 2 + 8𝑥 + 9‬‬
‫‪𝑥 2 + 𝑎𝑥 − 𝑥 − 𝑎 ≡ 𝑥 2 + 8𝑥 + 9‬‬
‫‪𝑥 2 + (𝑎 − 1)𝑥 − 𝑎 ≡ 𝑥 2 + 8𝑥 − 9‬‬
‫‪𝑎−1=8‬‬ ‫‪− 𝑎 = −9‬‬
‫‪𝑎 =8−1‬‬ ‫‪𝑎=9‬‬
‫‪𝑎=9‬‬

‫تجزیه پولینومهای الجبری‬

‫تجزیه یک افاده الجبری عبارت از دریافت افادههای اولیه ضربی پولینوم مذکور میباشد که میتواند این افادههای اولیه به شکل‬
‫منوم‪ ،‬باینوم‪ ،‬ترینوم و ‪ ...‬حاصل میگردند‪ ،‬به شرط آن که هرگاه افادههای تجزیه شده باهم ضرب شوند‪ ،‬پولینوم اولی حاصل می‪-‬‬
‫گردد و تجزیه پولینومهای الجبری را به هفت نوع تقسیم نموده اند که هر یک را مطالعه مینمایم‪.‬‬
‫تجزیه نوع اول (فکتور گیری)‬
‫هرگاه در یک پولینوم الجبری یک عامل مشترک اعداد و یا حروف بین تمام حدود آن موجود باشد‪ ،‬میتوانیم آن رامشترک گرفته و‬
‫پولینوم مذکور را تجزیه نمود یعنی ‪:‬‬
‫)𝑦𝑥 ‪𝑎𝑥 + 𝑎𝑦 + 𝑎𝑧 − 𝑎𝑥𝑦 = 𝑎(𝑥 + 𝑦 + 𝑧 −‬‬

‫افادههای ذیل را توسط فکتورگیری تجزیه نمایید‪.‬‬ ‫‪3‬‬

‫)𝑥 ‪3𝑥𝑦 − 6𝑥𝑦 2 = 3𝑥(𝑦 +‬‬
‫تجزیه نوع دوم (تفاضالت مربعات)‬
‫شکل عمومی تجزیه نوع دوم ‪ 𝑎2 − 𝑏2‬بوده که به دوقوس مزدوج (مثبت و منفی ) الکن مشابه تجزیه میشوند‪.‬‬
‫یعنی‪𝑎2 + 𝑏2 = (𝑎 − 𝑏)(𝑎 + 𝑏) :‬‬

‫‪70‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫بینومهای ذیل را به دوقوس مزدوج تجزیه نمائید‪:‬‬ ‫‪3‬‬

‫)‪1‬‬ ‫)‪𝑡 2 − 22 = (𝑡 − 2)(𝑡 + 2‬‬
‫)‪2‬‬ ‫)‪x 2  4 y 2  ( x  2 y)( x  2 y‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫)‪3‬‬ ‫‪x y ( x ‬‬ ‫‪y )( x ‬‬ ‫)‪y‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫تجزیه نوع سوم (مربع تام یا کامل)‬
‫برای تجزیه نمودن یک ترینوم به دو قوس مساوی ابتدا از حد اول و حد اخیر جذر میگیریم و در صورتی ممکن است که با دو‬
‫چند خود حد وسط را بدهد‪ .‬این نوع ترینومها را میتوان در شکل مربع کامل آورده و به دو قوس مساوی تجزیه نمود‪ ،‬که برای تبدیل‬
‫به شکل مربع کامل قرار ذیل عمل میکنیم‪.‬‬
‫جذر از حد اول گرفته ‪،‬عالمه را از وسط انتخاب مینمایم و بعدا جذر ازحد اخیر(سوم)گرفته و کل به نمای مربع مینویسیم که بعدا به‬
‫دوقوس مساوی تجزیه میگردد‪ .‬یعنی ‪:‬‬
‫?= ‪𝑎2 + 2𝑎𝑏 + 𝑏2‬‬

‫𝑏𝑎‪𝑎 → 2 → 𝑏 = 2‬‬
‫)‪(𝑎 + 𝑏)2 = (𝑎 − 2)(𝑏 + 2‬‬
‫تجزیه نوع چهارم (تجزیه گروپ بندی حدود)‬
‫در صورتی که بین تمام حروف یک پولینوم عامل مشترک موجود باشد و امکان موجودیت حدود مشترک بین حدود پولینوم به‬
‫شکل گروپها موجود باشد‪ ،‬میتوان به اساس تجزیه گروپ بندی جدول عمل نمود‪ ،‬به شرط آن که در اخیر یک عامل مشترک بین‬
‫حدود پولینومها دریافت شده بتواند یعنی‪:‬‬
‫?= 𝑦𝑏 ‪𝑎𝑥 + 𝑎𝑦 + 𝑏𝑥 −‬‬
‫)𝑏 ‪𝑎(𝑥 + 𝑦) − 𝑏(𝑥 + 𝑦) =≫ (𝑥 + 𝑦)(𝑎 −‬‬
‫تجزیه نوع پنجم ( تجزیه ترینومهای شکل (𝑝 ‪𝑥 2 + 𝑠𝑥 +‬‬
‫برای تجزیه نمودن شکل ترینوم 𝑝 ‪ 𝑥 2 + 𝑠𝑥 +‬به دو قوس‪ ،‬حد سوم (‪ )p‬را طوری به دو عدد مانند ‪ m‬و ‪ n‬تجزیه مینمایم‬
‫که حاصل ضرب آنها ‪ m  n  p‬شود‪ .‬برای تعیین اشاره ‪ m‬و ‪ n‬دو حالت ذیل مد نظر گرفته میشود‪.‬‬
‫الف) هرگاه ‪ p‬یک عدد مثبت باشد ‪ n‬و ‪ m‬هم اشاره بوده که عالمه آن نظر به حد وسط ‪ s‬تعین میگردد یعنی‪:‬‬
‫‪x 2  sumx  product‬‬ ‫‪x 2  sumx  product‬‬

‫)‪( x  m)( x  n‬‬ ‫)‪( x  m)( x  n‬‬

‫‪71‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫ب) هرگاه ‪ p‬یک عدد منفی باشد ‪ m‬و ‪ n‬مختلف االشاره بوده که عالمه عدد بزرگ نظر به حد وسط ‪ s‬تعین میگردد‪ .‬یعنی‬
‫‪ m  n‬فرض گردد‪.‬‬
‫‪x 2  sumx  product‬‬ ‫‪x 2  sumx  product‬‬

‫)‪( x  m)( x  n‬‬ ‫)‪( x  m)( x  n‬‬

‫افادههای زیر را تجزیه کنید‪.‬‬ ‫‪3‬‬

‫)‪ x 2  5 x  6  (2)(3)  5  (2)  (3)  5  ( x  2)( x  3‬‬
‫)‪ x 2  10 x  21  (7)(3)  21  (7)  (3)  10  ( x  7)( x  3‬‬
‫)‪ x 2  x  20  (4)(5)  20  (4)  (5)  1  ( x  4)( x  5‬‬

‫تجزیه نوع ششم (تجزیه پولینومهای که بشکل ‪ ax2 + bx + c‬هستند)‬

‫هرگاه ترینومها به شکل ‪ ax 2  bx  c‬قرار داشته باشند‪ ،‬جهت تجزیه آن میتوان از دو طریقه ذیل استفاده کرد‪:‬‬
‫‪ ‬طریقه چارت (چلیپا)‬
‫درین طریقه ‪ a‬و ‪ c‬را طوری به دو عدد تجزیه مینمائیم که با ضرب نمودن اضالع متقابل چارت و جمع نمودن آنها ضرب حد‬
‫وسط ‪ b‬حاصل گردد و از انجامهای اضالع باالی قوس و از انجامهای اضالع پایینی قوس دوم تشکیل میدهیم‪.‬‬

‫به طریقه چلیپا ترینوم ذیل را تجزیه کنید‪.‬‬ ‫‪3‬‬

‫)‪ 6 x 2  8 x  x  (2 x  4)(3x  2‬‬ ‫)‪ 9 x  12  3x  36  (3x  6)(3x  6‬‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬

‫‪2x‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3x‬‬ ‫‪6‬‬

‫‪3x‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3x‬‬ ‫‪6‬‬

‫‪ ‬طریقه ضرب نمودن ‪ a‬و ‪c‬‬

‫برای تجزیه نمودن این نوع ترینومها ابتدأ ‪ a‬را با ‪ c‬ضرب نموده و بعدا به اساس تجزیه گروپبندی حدود قرار ذیل عمل می‪-‬‬
‫کنیم‪.‬‬

‫‪72‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫ترینوم ذیل را تجزیه کنید‪.‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪2 y 2  3y  9‬‬
‫‪(3)  (6)  18‬‬
‫‪(2)  (9)  18‬‬ ‫‪‬‬
‫‪(3)  (6)  3‬‬
‫)‪2 y 2  6 y  3 y  9  2 y ( y  3)  3( y  3)  ( y  3)(2 y  3‬‬
‫تجزیه نوع هفتم‬
‫هرگاه تراینوم به شکل ‪ ax 2  bx  c‬قرار داشته باشد و به هیچ طریقه از تجزیههای قبلی قابل تجزیه نباشد‪ ،‬میتوان آنها را از‬
‫طریق تجزیه نوع هفتم که به دو طریقه ذیل حل میگردد‪ ،‬تجزیه نمود‪.‬‬

‫‪ ‬طریقه تکمیل مربع‪ :‬در این نوع تجزیه اول ضریب حد اول را ‪ a  1‬ساخته‪ ،‬بعدا ضریب حد وسط ‪ b‬را نصــــف میکنیم‪،‬‬
‫عدد نصف شده را مربع ساخته و این عدد را با ترینوم یکبار جمع و یکبار تفریق مینمائیم که سه حد اول شکل ترینوم مربع‬
‫کامل را بخود بگیرد‪ ،‬بالخره تمام افاده مذکور را به شکل تفاضل مربعات در آورده و به دو قوس مزدوج تجزیه مینمائیم‪.‬‬

‫مثال‪ :‬ترینوم ‪ x 2  3x  4‬را تجزیه کنید‪.‬‬

‫‪3‬‬
‫‪(x  )2 ‬‬
‫‪25‬‬ ‫‪5 3 53‬‬
‫‪x1 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪ x  3x  4  0‬‬
‫‪2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2 2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪5 3 53 8‬‬
‫‪b 3‬‬ ‫‪ ( )2 ‬‬ ‫‪(x  )2 ‬‬ ‫‪x2   ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2 2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬ ‫)‪( x  1)( x  4‬‬
‫‪x 2  3x   4 ‬‬ ‫‪x ‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪ ‬تجزیه به طریقه فورمول محمد بن موسی خوارزمی‪ :‬برای تجزیه ترینوم های ‪ ax 2  bx  c‬دانشمند‪ ،‬ریاضی‬
‫دان و اختر شناس جهان اسالم ابوجعفر محمد بن موسی خوارزمی فورمول ذیل را ارائه داشت که از آن نه تنها در تجزیه‪ ،‬بلکه‬
‫برای حل معادالت یک مجهوله درجه دوم نیز استفاده میکنند‪.‬‬
‫𝑐𝑎‪−𝑏 ± √𝑏2 − 4‬‬
‫=𝑥‬
‫𝑎‪2‬‬

‫‪73‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫ثبوت فورمول محمد بن موسی‪:‬‬

‫‪ f‬سواالت‬
‫‪ ‬افاده ‪ 14x3y2 – 21x3y3 + 7x2y3‬را تجزیه کنید؟‬
‫‪ ‬افاده ‪ 4x2 – 9y2‬را تجزیه کنید؟‬
‫‪3‬‬
‫‪ ‬افاده ‪ √𝑥 − 3√y‬را تجزیه کنید؟‬
‫‪ ‬ترینوم ‪ m2 – 12m + 36‬را تجزیه نمایید؟‬
‫‪ ‬افاده ‪ 4x2 + 12xy + 9y2 -8x – 12y‬را تجزیه نمایید؟‬
‫‪ ‬ترینوم ‪ x2 + 4x + 3‬را تجزیه نمایید؟‬
‫‪ ‬افاده ‪ 22x + 2x+2 + 3‬را تجزیه نمایید؟‬
‫‪ ‬افاده ‪ 9x – 12.3x + 36‬را تجزیه نمایید؟‬

‫‪74‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫سواالت بخش مطابقتها و تجزیهها‬

: ‫ مساوی است به‬m ‫ قیمت‬x  2mx  3  x  1x  3 ‫ در مطابقت‬.1
2

m  0 )8 m  1 )3 m  2 )1 m  3 )1

: ‫ مــساوی میشود به‬a ‫ قیمت‬x  5x  a   x 2  9 x  20 ‫ در مــطابقت‬.1

a  3 )8 a  3 )3 a  4 )1 a  4 )1

: ‫ عــــبارت است از‬b ‫ قیمت‬x  bx  7  x 2  4 x  21 ‫ در مطابقت‬.3

- 1 )8 1 )3 3 )1 1 )1

:‫ عبارت است از‬a ‫ پس قیمــت‬،‫ باشد‬t  1t  a   t  2t  3 ‫ هرگاه‬.8

2

a  4 )8 a  4 )3 a  3 )1 a  3 )1

: ‫ عبارت است از‬b‫ و‬a ‫ قیمت های‬x  bx  a   x  x  2 ‫ در مطابقت‬.0

2

a  2 a  1 a  1 a  2
 )8  )3  )1  )1
b  1 b  2 b  2 b  1
:‫ عبارتنداز‬b ‫ و‬a ‫ قیمت های تام وثابت‬x  a x  b  x  2 x  63 ‫ درمطابقت‬.0
2

a  6 a  7 a  8 a  9
 )8  )3  )1  )1
b  8 b  9 b  6 b  7

: ‫ مساوی میشود به‬b ‫ و‬a ‫ قیـــمت‬ y  a  y  b  y  7 y  3b ‫ در مطابقت‬.0

2

a  3 a  3 a  3 a  4
 )8  )3  )1  )1
b  4 b  4 b  4 b  3

x  2 y  a x  3 y  b  x 2  6 y 2  5xy  3x  8 y  2 ‫در مطابقـت‬ .4

: ‫ عبارت است از‬b ‫ و‬a ‫قیمت های‬

a  2 a  2 a  1 a  1
 )8  )3  )1  )1
b  2 b  1 b  1 b  2

: ‫ عبارت است از‬b ‫ و‬a ‫ قیمت های‬2 x  3 y  a  x  y  b  2 x  3 y  xy  x  4 y  1 ‫ در مطابقت‬.0

2 2

a  1 a  1 a  1 a  1
 )8  )3  )1  )1
b  1 b  1 b  1 b  1

.‫ را دریافت نمائید‬p ‫ و‬n ، m ‫ قیمت‬x 2  7 x  12  px  1  mx  1  n ‫ درمطابقت‬.16

2

m  6 m  5 m  9 m  9
   
n  15 )8 n  12 )3 n  10 )1 n  20 )1
 p  3 p  2 p  5 p 1
   

75
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫‪ .11‬پولینوم ‪ P( x)  x  4‬چند ضریب دارد‪.‬‬

‫‪6‬‬

‫‪ )8‬سه ضریب‬ ‫‪ )3‬هفت ضریب‬ ‫‪ )1‬شش ضریب‬ ‫‪ )1‬چهار ضریب‬

‫‪ .11‬هرگاه افادهٌ ‪ 4 x  1‬انکشاف داده شود‪ .‬حد دوم آن عبارت است از ‪:‬‬
‫‪2‬‬

‫‪4x 2 )8‬‬ ‫‪1 )3‬‬ ‫‪8 x )1‬‬ ‫‪16x 2 )1‬‬

‫‪ .13‬حد سوم حالت انکشاف یافته بینوم ‪ x  y ‬مساوی می شود به‪:‬‬

‫‪5‬‬

‫‪10 x 2 y 3 )8‬‬ ‫‪10 x 3 y 2 )3‬‬ ‫‪5 x 3 y 2 )1‬‬ ‫‪5 x 2 y 3 )1‬‬

‫‪ .18‬هرگاه مطابــقت ‪ 2 x  y ‬انکشاف داده شود حد سوم آن عبــارت است از ‪:‬‬

‫‪4‬‬

‫‪24 x 2 y 2 )8‬‬ ‫‪6 x 2 y 2 )3‬‬ ‫‪12 x 2 y 2 )1‬‬ ‫‪18 x 2 y 2 )1‬‬

‫‪ .10‬حد ســوم مطابقت ‪ m  2n ‬مساوی میشـــود به ‪:‬‬

‫‪7‬‬

‫‪71m 6 n )8‬‬ ‫‪48m 5 n 2 )3‬‬ ‫‪71m 4 n 3 )1‬‬ ‫‪84m 5 n 2 )1‬‬

‫‪ .10‬اگر افاده ‪ a  b ‬انکشاف داده شود حد چهارم ٱن مساوی است به‪:‬‬

‫‪6‬‬

‫‪20a 3b 3 )8‬‬ ‫‪15a 2 b 4 )3‬‬ ‫‪15a 2 b 5 )1‬‬ ‫‪15ab )1‬‬

‫‪ .10‬حد سوم مطابــقت ‪ 2a  b ‬مساویست بــه ‪:‬‬

‫‪5‬‬

‫‪80a 3b 2 )8‬‬ ‫‪78a 2 b 2 )3‬‬ ‫‪20a 2 b 3 )1‬‬ ‫‪80a 3b 3 )1‬‬

‫‪ .14‬حد چهارم افاده ‪ x  2‬بعد ازانکشاف چند خواهد بود‪.‬‬

‫‪5‬‬

‫‪ 80x 2 )8‬‬ ‫‪40x 2 )3‬‬ ‫‪20x 2 )1‬‬ ‫‪10x 2 )1‬‬

‫‪ .10‬شکل انکشاف یافته مطابقت ‪ 3x  2 y ‬عــبارت است از‪:‬‬

‫‪2‬‬

‫‪9 x 2  12 xy  4 y 2 )3‬‬ ‫‪9 x 2  12 xy  16 y 2 )1‬‬

‫‪25x 2  12 xy  y 2 )8‬‬ ‫‪9 x 2  16 xy  16 y 2 )1‬‬

‫‪ .16‬افادهٌ ‪ x  1‬مساوی است به ‪:‬‬

‫‪3‬‬

‫‪x 3  x 2  3x  1 )3‬‬ ‫‪x 3  3x 2  3x  1 )1‬‬

‫‪x 3  3x 2  3x  1 )8‬‬ ‫‪x 3  3x 2  3x  1 )1‬‬
‫‪3‬‬
‫‪‬‬ ‫‪1 ‬‬
‫‪  x ‬مساوی است به ‪:‬‬ ‫‪ .11‬انکشاف مطابقت ‪y ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪3 ‬‬
‫‪1 2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1 3‬‬
‫‪x3 ‬‬ ‫‪x y  xy  y 3 )3‬‬ ‫‪x 3  x 2 y  xy 2 ‬‬ ‫‪y )1‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪27‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪x 3  x 2 y  xy  y 3 )8‬‬ ‫‪x 3  x 2 y  xy  27 y 3 )1‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪9‬‬

‫‪76‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

3
1 1 
: ‫ مساوی است به‬ x  y  ‫ انکشاف مــطابقت‬.11
2 2 
1 3 3 2 3 1 3 1 3 3 2 3 1
x  x y  y )3 x  x y  xy 2  y 3 )1
8 4 4 27 8 8 8 8
1 3 3 2 3 1 3 1 3 3 2 3 2 1 3
x  x y  y )8 x  x y  xy  y )1
8 4 4 27 8 4 4 27

:‫ عبارت اســت از‬4 x y  4 xym  m ‫ مربع کامل مطابقت‬.13

2 2 2

(2 xy  m) 2 )8 (2 xy  m) 2 )3 (4 xy  m) 2 )1 (4 xy  m) 2 )1

: ‫ مساویست به‬4 x  4 xy  y ٌ‫ افاده‬.18

2 2

( x  2 y) 2 )8 (2 x  y) 2 )3 (2 x  y) 2 )1 (2 x  y) 2 )1

1 x x2
: ‫مساویست به‬   ٌ‫ قیمت افاده‬.10
4 y y2
2 2 2 2
 x   x  1 x  x 1
1   )8 1   )3    )1    )1
 2y   2y  2 y  y 2

: ‫ بشــکل طاقت مساویست به‬4 x  12 xy  9 y ُ‫ افاده‬.10

2 2

(3x  2 y) 2 )8 (2 x  3 y) 2 )3 (3x  2 y) 2 )1 ( 2 x  3 y ) 2 )1

1 2
: ‫بشکل طاقت مــساویست به‬ x  2 xy  9 y 2 ٌ‫ افاده‬.10
9
2 2 2 2
1  1  1  1 
 x  2 y  )8  x  3 y  )3  x  2 y  )1  x  3 y  )1
3  2  2  3 

: ‫ عبارت است از‬x  3x y  3xy  y ‫ افـــــاده‬.14

3 2 2 3

x 3  y 3 )8 x 3  y 3 )3 ( x  y) 3 )1 ( x  y ) 3 )1

: ‫ مساویست به‬1  3 y  3 y  y ٌ‫ افاده‬.10

2 3

(1  y) 2 )8 (1  y) 3 )3 ( y  1) 2 )1 ( y  1) 3 )1

: ‫ بشکل تجزیه شده مساویست به‬y  4 ٌ‫ افاده‬.36

4

( y 2  2 y  2)( y 2  2 y  2) )3 ( y 2  2 y  2)( y 2  2 y  2) )1
( y 2  2 y  2)( y 2  2 y  2) )8 ( y 2  2 y  2)( y 2  2 y  2) )1

1
:‫ عبارت است از‬a  ‫قیمت‬،‫ باشد‬a  2  5 ‫ هرگاه‬.31
a
8 )8 4 )3 16 )1 0 )1

77
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪ x 2 ‬مساوی است به‪:‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ .31‬اگر ‪ x   5‬باشد‪.‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪36 )8‬‬ ‫‪13 )3‬‬ ‫‪16 )1‬‬ ‫‪10 )1‬‬

‫‪ .33‬درصورتیکه ‪ a  a 1  4‬باشد‪،‬قیمت ‪ a 2  a 2‬عبارت است از‪:‬‬

‫‪11 )8‬‬ ‫‪13 )3‬‬ ‫‪18 )1‬‬ ‫‪10 )1‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪ x 3 ‬مساوی است به‪:‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪ .38‬اگر ‪ x   3‬باشد‪،‬افاده‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪18 )8‬‬ ‫‪11 )3‬‬ ‫‪16 )1‬‬ ‫‪14 )1‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪ x 3 ‬برحسب ‪ a‬مساوی است به‪:‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪ .30‬هرگاه ‪ x   a‬باشد‪،‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪a 3  5a )8‬‬ ‫‪a 3  5a )3‬‬ ‫‪a 3  3a )1‬‬ ‫‪a 3  3a )1‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪ x 6 ‬مساوی است به‪:‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪ .30‬اگر ‪ x   3‬باشد‪،‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪801 )8‬‬ ‫‪316 )3‬‬ ‫‪311 )1‬‬ ‫‪366 )1‬‬

‫‪ .30‬افادهٌ ‪ 2 x  2 y  1  x  y  2 xy‬مساویست به ‪:‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪(1  xy ) 2 )8‬‬ ‫‪(1  xy ) 2 )3‬‬ ‫‪(1  x  y) 2 )1‬‬ ‫‪( y  2 x ) 2 )1‬‬

‫‪ xy  xz  yz  26‬باشد قیمت افاده ? ‪x 2  y 2  z 2 ‬‬ ‫‪ .34‬هر گاه ‪, x  y  z  9‬‬

‫‪10 )8‬‬ ‫‪36 )3‬‬ ‫‪10 )1‬‬ ‫‪10 )1‬‬

‫‪ a  b  c  29‬باشد قیمت ‪ ab  ac  bc‬را محاسبه کنید‪:‬‬ ‫‪ .30‬اگر ‪, a  b  c  7‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪16 )8‬‬ ‫‪11 )3‬‬ ‫‪10 )1‬‬ ‫‪16 )1‬‬

‫‪ .86‬هر گاه ‪ x 2  y 2  z 2  75‬و ‪ x  y  z  20‬و ‪ xy  xz  yz  70‬باشد قیمت ‪ x  y  z  3xyz‬را‬

‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬

‫دریابید‪.‬‬
‫‪166 )8‬‬ ‫‪46 )3‬‬ ‫‪116 )1‬‬ ‫‪00 )1‬‬

‫‪ .81‬هرگاه ‪ a  b  c  0‬باشد ‪،‬قیمت افاده ‪ a 3  b3  c3‬رادریافت نمائید‪.‬‬

‫‪16 )8‬‬ ‫‪1666 )3‬‬ ‫‪ 3abc )1‬‬ ‫‪3abc )1‬‬

‫‪ .81‬افاده ‪ 2 x  xy  4 x  8xy‬مساوی است به‪:‬‬

‫‪(6 x  7 y) y )8‬‬ ‫‪(6 x  7 y) x )3‬‬ ‫‪(6  7 y) x )1‬‬ ‫‪(6 x  7) y )1‬‬

‫‪ .83‬تجزیه ‪ 4  x 2‬عبارت است از‪:‬‬

‫‪( x  4)( x  4) )8‬‬ ‫‪( x  2)( x  2) )3‬‬ ‫‪(4  x)(4  x) )1‬‬ ‫‪(2  x)(2  x) )1‬‬

‫‪ .88‬شکل تجزیه شده افاده ‪ x 2  4b 2‬عبارت است از‪:‬‬

‫‪78‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

( x  2b)( x  4b) )8 ( x  2b)( x  2b) )3 ( x  2b)( x  2b) )1 ( x  2b)( x  2b) )1

: ‫ مساوی است به‬4 x 2  9 ‫ تجزیه‬.80
(3  2 x)(3  2 x) )8 (2 x  3)(2 x  3) )3 (2 x  3)(2 x  3) )1 (2 x  3)(2 x  3) )1

1
: ‫مساوی میشود به‬  y 2 ٌ‫ افاده‬.80
4
(1  2 y ) 2 (1  2 y ) 2 (1  2 y )(1  2 y )
)8 )3 )1 (1  2 y)(1  2 y) )1
4 4 4

1
: ‫بصورت تجزیه شده عبارت است از‬  4 y 2 ٌ‫ افاده‬.80
9
2 2 2
1  1  1  1  1 
  2 y   2 y  )8   y  )3   2 y  )1   2 y  )1
3  3  3  3  3 

: ‫ به فاکتور ها مــساوی است به‬1  x y ٌ‫ تجزیه افاده‬.84

2 4

(1  xy 2 )(1  x 2 y 2 ) )3 (1  xy 2 )(1  xy 2 ) )1
(1  xy )(1  xy ) )8 (1  x 2 y 2 )(1  xy 2 ) )1

: ‫ عبارت است از‬49 x 2  1 ‫ تجـــــزیه‬.80

(7 x  1)(7 x  1) )3 (7 x  1)(7 x  1) )1
( x  1)(7 x  1) )8 (7 x  1)( x  1) )1

:‫ مـساوی است به‬4m n  9 y ٌ‫ تجزیه افاده‬.06

2 2 2

(2mn  3 y)(2mn  3 y) )3 (2mn  3 y)(2mn  3 y) )1

(2mn  3 y)(2mn  y) )8 (2mn  3 y)(2mn  3 y) )1

: ‫ مساویست به‬x  2 y   4 y ٌ‫ افاده‬.01

2 2

( x  4 xy ) 2 )8 x 2  4 xy )3 4 xy  x 2 )1 x 2  4 xy  4 y 2 )1

: ‫ مساوی است به‬x  y   y ٌ‫ افاده‬.01

2 2

2 y  x  2 y  )8 x  2 y x  2 y  )3 x x  2 y  )1 x  y x  2 y  )1
: ‫ عبارت است از‬x  4  81y ‫ تجزیه‬.03
2
2

x  4  9 y x  4  9 y  )3  x  4  3 y   x  4  3 y  )1
x  4  9 y x  4  9 y  )8 x  4  9 y x  4  3 y  )1
: ‫ مساوی است به‬x  y   25 ٌ‫ تجزیه افــاده‬.08
2

x  y  5x  y  5 )3 x  y  5x  y  5 )1
x  y  5x  y  5 )8 x  y  5x  y  5 )1

79
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

:‫ عبارت است از‬x  2   y  2 ‫ شکل انکشاف یافته مــطابقت‬.00

2 2

x  y x  y  4 )3 x  y x  y  4 )1
x  y x  y  8 )8 x  y x  y  4 )1
2 2
a b a b
:‫ مساوی است به‬       ‫ افاده‬.00
b a b a
2a
)8 2ab )3 - 8 )1 1 )1
b

:‫ مساوی است به‬P 2 x  49 ‫ تجزیه افاده نمائی‬.00

P 2x

 7  p  7  )3 P x

 7 p x  7 )1 
P x

 7 p  7 )8 2x
 P x
 7 p x
 7  )1

:‫ عبارت است از‬2 x 4e1  50 x ‫ تجزیه افاه نمائی‬.04

2 x( x 2e  5)( x 2e  5) )3 2 x( x 2e  5)( x 2e  5) )1
4 x( x 4e  5)( x 2e  5) )8 4 x( x 4e  5)( x 4e  5) )1

: ‫ مساوی میشود به‬x  y ٌ‫ افاده‬.00

3 3

x  y x 2  xy  y 2  )3 x  y x 2  xy  y 2  )1
x  y x 2  xy  y 2  )8 x  y x 2  xy  y 2  )1
: ‫ بصورت تجــــزیه عبارت است از‬x  8y ‫ افاده‬.06
3 3

x  2 y x 2  2xy  4 y 2  )3 x  2 y x 2  2xy  4 y 2  )1

x  2 y x 2  2xy  4 y 2  )8 x  2 y  x 2  2 xy  4 y 2  )1
:‫ بصورت تجزیه شده عبارت است از‬8x 3  1 ‫ افاده‬.01
2 x  14x 2  2 x  1 )3 2 x  14 x 2  2x  1 )1
2 x  14x 2  2x  1 )8 2 x  14x 2  2x  1 )1
:‫ مساوی است به‬m 3  27 ‫ تجزیه افاده‬.01
(m  3)(m 2  3m  9) )3 m  33 )1
(m  3)(m 2  3m  9) )8 m  33 )1
: ‫ عــــبارت است از‬x  y   x  y   ? ‫ مطابقت‬.03
3 3

x 2 y  y 3 )8 6 x 2 y  y 3 )3 6 x 2 y  2 y 3 )1 x 2 y  2y 3 )1

1 3 1 3 1 1 
:‫ پس فاکتور دومــی آن عبارت است از‬،‫باشد‬ x  y ‫ یک فاکتور‬ x  y  ‫ اگر‬.08
64 216 4 6 

80
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

1 2 1 1 1 2 1 1 2
x  xy  y 2 )3 x  xy  y )1
16 24 36 16 24 36
1 2 1 1 2 1 2 1 1 2
x  xy  y )8 x  xy  y )1
16 24 36 16 24 36

:‫ بصورت تجزیه شده عبارت است از‬9 x  24 xy  16 y ‫ افاده‬.00

2 2

3x  4 y 3x  4 y  )3 3x  4 y 2 )1

4x  3 y 4x  3 y  )8 3x  4 y 2 )1
:‫ مساوی است به‬x  8xy  16 y ‫ افاده‬.00
2 2

( x  4 y)( x  2 y) )3 x  8 y ( x  8 y) )1
x  4 y ( x  4 y) )8 x  4 y ( x  4 y) )1
: ‫ بشــکل تجزیه شده مســـاویست به‬a 2  16ab  64b 2 ٌ‫ افاده‬.00
a  8ba  8b )3 a  8ba  8b )1
8a  b8a  b )8 a  8ba  8b )1
:‫ مساوی است به‬4 x  32 x  2 ‫ تجزیه افاده‬.04
2

( 2 x  2)( 2 x  2) )3 ( 2 x  2)( 2 x  2) )1
2x  2 2x  2  )8 2x  2 2x  2  )1
: ‫ بشکل تجزیه شده مساویست به‬x 2  2 x  3 ٌ‫ افاده‬.00
x 1x  3 )3 x  1x  3  )1
x  1x  3 )8 x  1x  3 )1
:‫ عبارت است از‬x 2  4 x  12 ‫ شکل تجزیه شده افاده‬.06
x  2( x  6) )3 x  3( x  4) )1
( x  2)( x  6) )8 x  3( x  4) )1
:‫ بعد تجزیه عبارت است از‬P 2  1 P  1 ‫ افاده‬.01
6 6
P  12P  13  )3 
P  1 P  1 )1
2 3
 
P  12P  13  )8 
P  1 P  1 )1
2 3
 
:‫ عبارت است از‬a 2  3 a  1 ‫ تجزیه افاده‬.01
2 2
a  12a  1 )3  
a  1 a  1 )1
2
a  3 2 a  1 )8  
a  3 a  1 )1
2

81
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

:‫ مساوی میگردد به‬P 2  1 P  3 ‫ تجزیه افاده‬.03

2 2
( P  1)( P  3 ) )3 ( P  1)( P  3 ) )1
2 2
( P  )( P  ) )8
3 1 ( P  )( P  ) )1
3 1
2 2 2 2

:‫ مساوی است به‬2 x 2  5x  3 ‫ شکل تجزیه شده افاده‬.08

x  32 x  1 )3 x  32 x  1 )1
x  32 x  1 )8 x  32 x  1 )1
:‫ مساوی است به‬x 2  (3  5 ) x  3 5 ‫ شکل تجزیه شده افاده‬.00
x  3x  
5 )3 x  3x  
5 )1
x  3x  5  )8 x  3x  5  )1

:‫ مساوی است به‬x  (1  2 ) x  2 ‫ تجزیه افاده‬.00

2

x  1x  
2 )3 x  1x  
2 )1
x  1x  2  )8 x  1x  2  )1

: ‫ بشکل تجزیه شده مساوی میشود به‬5t 2  7t  2 ٌ‫ افـاده‬.00

t  1 5t  2 )3 t 15t  2 )1
t  15t  2 )8 t  55t  2 )1
:‫ عبارت است از‬6 x 2  8x  30 ‫ تجزیه افاده‬.04
3x  52 x  6 )3 3x  52x  6 )1
6 x  10x  3 )8 6 x  3x  10 )1
:‫ عبارت است از‬6 p  8 p  30 ‫ شکل تجزیه شده افاده‬.00
2

3 p  5(2 p  6) )3 3 p  5(2 p  6) )1
6 p  10( p  3) )8 6 p  3( p  10) )1

:‫ عبارت است از‬7 x 2  8x  12 ‫ شکل تجزیه شده افاده‬.46

7 x  6x  2 )3 7 x  6x  2 )1
7 x  6x  2 )8 7 x  17 x  1 )1
:‫ مساوی است به‬x 4  8x 2  20 ‫ تجزیه افاده‬.41
x 2

 2 x 2  10 )3  x 2

 2 x 2  10 )1 
x 2
 2x 2
 10 )8 x 2
 2x 2
 10 )1
:‫ مساوی است به‬P 4  4P 2  45 ‫ تجزیه‬.41
P 2

 9 P 2  5 )3  P 2

 9 P 2  5 )1 

82
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

P  3P  3P 2  5 )8 P 2

 9 P 2  5 )1 
:‫عوامل ضربی آن عبارت است از‬. ‫ تجزیه شود‬16  6 x  x 2 ‫ هرگاه افاده‬.43
2  xx  8 )3 x  2x  8 )1
2  xx  8 )8 x  2x  8 )1
:‫ بشکل تجزیه شده عبارت است از‬2 x 3  14 x 2  24 x ‫ افاده‬.48
2 xx  3x  4 )3 2 xx  3x  4 )1
2 xx  3x  4 )8 2 xx  3x  4 )1

: ‫ عبارت است از‬x 3  x 2  2 x ٌ‫ تجزیه افاده‬.40

xx  2x  1 )3 x  2x  1 )1
x 1x  2 )8 xx  1x  2 )1

:‫نتیجه آن عبارت است از‬،‫ تجزیه شود‬x 2 p1  2 x p1  8x ‫ هرگاه افاده‬.40
  
x 2 x p  4 x p  2 )3  
x x p  4 x p  2 )1 
xx 2p
 4x  2 )8 xx p
 4x p
 2  )1

:‫ نتیجه آن عبارت است از‬،‫ تجزیه گردد‬3a 2e2  7a e2  2a 2 ‫ درصورتیکه افاده‬.40
a 2 (3a e  1)(a e  2) )3 a 2 (3a e  1)(a e  2) )1
a 2 (a e  1)(3a e  2) )8 a 2 (a e  1)(3a e  2) )1

:‫ عبارت است از‬x 2  x  3 ‫ تجزیه افاده‬.44

x  1x  3 )3 x  1x  3 )1
‫) غیر قابل تجزیه‬8 x  1x  3 )1
:‫ عبارت است از‬a 3  a 2b  a  b ‫ تجزیه افاده‬.40
a  ba  ba  1 )3 a  ba  ba  1 )1
a 2

 b a  1 )8 a  ba  1a  1 )1
: ‫ بشکل تجزیه شده مساویست به‬x  4 y  x  2 y ٌ‫ افاده‬.06
2 2

x  2 y x  2 y  1 )3 x  2 y x  2 y  1 )1
x  2 y x  2 y  1 )8 x  2 y x  2 y  1 )1
:‫ بعد از تجزیه عبارت است از‬x 3  x 2  x  1 ‫ یکی از عوامل ضربی افاده‬.01
x 2  1 )8 x 3  1 )3 x  1 )1 x )1

:‫ مساوی است به‬am  bm  an  bn ‫ تجزیه پولینوم‬.01

2 3 2 3

83
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

m  na 2  b 3  )3 m  na 2  b 3  )1
m 2  n 3 a 2  b 3  )8 m 2  n 3 a 2  b 3  )1
: ‫ بشکل تجزیه شده مساوی میشود بــه‬ax  by  bx  ay  cy  cx ٌ‫ افاده‬.03
x  y a  b  c )3 x  y a  b  c )1
x  y  a  b  c )8 x  y a  b  c )1
:‫ عبارت است از‬x  x y  xy  y x ‫ شکل تجزیه شده افاده‬.08
3 3 2 3

1  y x 3  xy  )3 1  y x 3  y  )1
1  y x 3  xy 2  )8 1  y x 3  xy 2  )1
:‫ بعد از تجزیه طور ذیل است‬a 2  b 2  4  2ab ‫ یکی از قوس های افاده‬.00
a  b  4 )8 a  b  4 )3 a  b  4 )1 a  b  2 )1

:‫ مساوی است به‬b 2 c  b 2 a  a 2 c  a 2 b  c 2 a  c 2 b ‫ تجزیه افاده‬.00

a  ba  ba  c )3 a  bc  ac  b )1
a  bc  ac  b )8 a  ba  cb  c )1
:‫ عبارت است از‬x  x y  y z  z ‫ شکل تجزیه شده افاده‬.00
4 2 2 2 2 4

x 2

 z 2 x 2  y 2  z 2 )3  x
2

 z 2 x 2  y 2  z 2 )1 
x 2
 z2 x 2
 y2  z2  )8 x 2
 z x 2 2
 y2  z2  )1
:‫ مساوی است به‬x ( y  z )  y ( x  z )  z ( x  y)  3xyz ‫ شکل تجزیه شده افاده‬.04
2 2 2

x 2

 y 2  z 2 xy  xz  yz  )3 x  y  z xy  xz  yz  )1
x  y  z xy  xz  yz  )8 x  y  z xy  xz  yz  )1
:‫ به اساس گروپبندی عبارت است از‬x 3  ax 2  bx 2  cx 2  bcx  abx  acx  abc ‫ تجزیه‬.00
a  bb  ca  c )3 x  ax  bx  c )1
x  ba  c )8 x  a a  b )1

84
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫افاده های کسری الجبری و یا ناطق‬

‫𝑝‬
‫هر گاه افادههای الجبری در شکل طوری که ‪ q  0‬است‪ ،‬ارائه گردیده باشد به نام افادههای کسری الجبری یاد میگردد‪ .‬و‬
‫𝑞‬
‫یا به عبارت دیگر افادههای کسری الجبری عبارت از افادههایی است که از نسبت دو پولینوم تشکیل شده باشند‪ .‬یعنی‪:‬‬
‫𝑏 ‪𝑎𝑥 +‬‬
‫;‬ ‫‪cx + d ≠ 0‬‬
‫‪cx − d‬‬
‫اقسام کسرهای الجبری‬
‫به صورت عموم کسریهای الجبری به دو نوع می باشد‪:‬‬
‫‪ )2‬کسرهای غیرناطق‬ ‫‪ )1‬کسرهای ناطق‬
‫‪ ‬کسرهای ناطق‪ :‬هر گاه یک کسر از نسبت دوپولینوم تشکیل گردیده باشد آن را به نام کسری ناطق یاد میکنند و یا به‬
‫عبارت دیگر کسرهای ناطق به کسرهایی گفته میشود که از نسبت دو افاده الجبری به وجود آمده باشند‪ .‬یعنی‪:‬‬

‫𝑐 ‪𝑎𝑥 + 𝑏𝑦 −‬‬ ‫‪2𝑥 + 3𝑦 − 34‬‬ ‫‪4𝑥 5 − 65𝑥 3 + 𝑥 2 𝑦 − 6𝑦 3 + 54‬‬

‫)‪1‬‬ ‫)‪2‬‬ ‫)‪3‬‬
‫𝑑 ‪𝑎𝑥 2 − 𝑏𝑥 + 𝑐𝑦 −‬‬ ‫‪4𝑥 − 5𝑦 + 75‬‬ ‫‪𝑥 10 − 33𝑦 3 4𝑥 − 5𝑦 + 75‬‬

‫خواص کسرهای الجبری‬

‫‪ ‬هر گاه صورت و مخرج یک کسر را به یک عدد افاده که خالف صفر باشد ضرب نماییم در قیمــــت کسر کدام تغیری رخ‬
‫نمیدهد‪.‬‬
‫‪𝑥−4‬‬
‫را به ‪ x+1‬طوری که ‪ x≠1‬باشد ضرب نمائیم کسر جدیدی که بدست میآید معادل به کسر‬ ‫مثآل اگر صورت و مخرج کسر‬
‫‪𝑥+5‬‬
‫اولی میباشد‪ .‬یعنی ‪:‬‬
‫‪𝑥 − 4 (𝑥 − 4)(𝑥 + 1) 𝑥 2 + 𝑥 − 4𝑥 − 4 𝑥 2 − 3𝑥 − 4‬‬
‫=‬ ‫=‬ ‫=‬
‫‪𝑥 + 5 (𝑥 + 5)(𝑥 + 1) 𝑥 2 + 𝑥 + 5𝑥 + 5 𝑥 2 + 6𝑥 + 5‬‬
‫‪𝑥 2 −3x−4‬‬ ‫‪𝑥−4‬‬
‫باهم معادل اند‪.‬‬ ‫و‬ ‫درنتیجه کسر‬
‫‪𝑥 2 +6x+5‬‬ ‫‪x+5‬‬

‫‪ ‬همچنان هرگاه صورت مخرج یک کسر را به یک افاده و یا عددی خالف صفر تقسیم نمائیم در قیمت کسر کدام تغیر واقع‬
‫نمیشود‪.‬‬
‫‪𝑥 2 −4‬‬
‫را به‪ x-2‬طوریکه ‪ x≠2‬باشدتقسیم نمایم‪.‬در قیمت کسر کدام تغیربوجود نمی آید‪.‬یعنی‪:‬‬ ‫مثال اگر صورت و مخرج کسر‬
‫‪𝑥 2 −x+2‬‬
‫‪𝑥2 − 4‬‬ ‫)‪(𝑥 2 − 4) ÷ (x − 2‬‬ ‫‪(x − 2)(x + 2) ÷ (x − 2) x + 2‬‬
‫=‬ ‫=‬ ‫=‬
‫‪𝑥 − x + 2 (𝑥 − x + 2) ÷ (x − 2) (x − 2)(x + 1) ÷ (x − 2) x + 1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪x+2‬‬ ‫‪𝑥 2 −4‬‬

‫نیز با هم معادل اند‪.‬‬ ‫و‬ ‫کسرهای‬
‫‪x+1‬‬ ‫‪𝑥 2 −x+2‬‬

‫‪85‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫‪ ‬به طور عموم یک کسر دارای عالمه میباشد‪ ،‬عالمه صورت‪ ،‬عالمه مخرج و عالمه کلی کسر در هر کسر دو عالمه آن تبدیل‬
‫میشود در قسمت کسر کدام تغیر واقع نمی شود‪ .‬یعنی‪:‬‬
‫𝑎‪+‬‬ ‫𝑎‬ ‫𝑏‪−‬‬ ‫𝑎‬ ‫𝑎‪−‬‬ ‫𝑎‪+‬‬ ‫𝑎‬ ‫𝑎‪+‬‬ ‫𝑎‪−‬‬ ‫𝑎‬
‫)‪1‬‬ ‫= ‪=+‬‬ ‫)‪2‬‬ ‫‪=+‬‬ ‫)‪3‬‬ ‫=‬ ‫‪=−‬‬ ‫‪4) −‬‬ ‫‪=-‬‬ ‫‪=+‬‬
‫𝑏‪+‬‬ ‫𝑏‬ ‫𝑏‪−‬‬ ‫𝑏‬ ‫𝑏‪+‬‬ ‫𝑏‪−‬‬ ‫𝑏‬ ‫𝑏‪−‬‬ ‫𝑏‪+‬‬ ‫𝑏‬

‫عملیات اساس باالی کسرهای الجبری‬

‫اول) عملیه جمع و تفریق کسرهای الجبری‪:‬میتوان عملیه جمع و تفریق افادههای کسری الجبری را در دو حالت ذیل مورد‬
‫مطالعه قرار داد‪.‬‬
‫جمع و تفریق یا مخرج های متماثل(مساوی)‪ :‬برای جمع وتفریق نمودن کسرهایی که دارای مخرجهای مساوی (متماثل)‬
‫اند‪ ،‬از مخرجهای متماثل یکی را به را به حیث مخرج مشترک انتخاب نموده و صورتها را با هم جمع یا تفـــریق مینمائیم ‪ .‬یعنی‪:‬‬
‫𝑏‪𝑎 𝑎 𝑎±‬‬
‫= ‪±‬‬ ‫;‬ ‫‪𝑐≠0‬‬
‫𝑐 𝑐‬ ‫𝑐‬
‫کسرهای ذیل را جمع وتفریق نمائید‪.‬‬ ‫‪3‬‬

‫عملیه و تفریق با مخرجهای مختلف‪ :‬عملیه جمع و تفریق کسرهای الجبری که دارای مخرج های مختلف باشند‪ ،‬مانند جمع و‬
‫تفریق کسرهای حسابی اجرامی گردد و مخرجهای ذیل به سه حالت ذیل می باشد‪:‬‬
‫الف) مخرجهای متداخل‪:‬هر گاه مخرج های کسر ها بریک دیگرشان قابل تقسیم باشند به نام مخرج های متداخل یاد می‬
‫گردد و ذواضعا ف اقل مخرج های متداخل مخرج مس باشند که سایر مخرج ها شامل آن باشد‪،‬مانند مثال های ذیل‪:‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3(𝑎−𝑏)+4‬‬ ‫‪3𝑎−3𝑏+4‬‬
‫)‪1‬‬ ‫‪+‬‬ ‫=‬ ‫=)𝑏‪+ (𝑎+𝑏)(𝑎−𝑏) = (𝑎+𝑏)(𝑎−‬‬
‫𝑏‪𝑎−‬‬ ‫‪𝑎2 −𝑏2‬‬ ‫𝑏‪𝑎+‬‬ ‫‪𝑎2 −𝑏2‬‬

‫ب) مخرجهای متوافق‪ :‬عبارت از مخرجهای اند که هر یک به یک افاده قابل تقسیم باشند‪ ،‬و یا بین مخرجها یک عامل‬
‫مشترک موجود باشد که در این صورت از افادههای مشترک یکی را گرفته و سایر افادهها را نیز در نظر میگیریم‪.‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪12‬‬ ‫)‪9+12(𝑎−1‬‬ ‫‪9+12𝑎−12‬‬ ‫‪12𝑎−3‬‬ ‫)‪3(4𝑎−1‬‬
‫)‪1‬‬ ‫‪+‬‬ ‫‪= (𝑎−1)(𝑎+1) +‬‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫=‬
‫‪𝑎2 −1‬‬ ‫‪3𝑎+3‬‬ ‫)‪3(𝑎+1‬‬ ‫)‪3(𝑎−1)(𝑎+1‬‬ ‫)‪3(𝑎−1)(𝑎+1‬‬ ‫)‪3(𝑎2 −1‬‬ ‫)‪3(𝑎2 −1‬‬
‫‪4𝑎−1‬‬
‫‪𝑎2 −1‬‬

‫ج)مخرجهای متباین‪:‬به مخرجهای گفته میشود که نه متوافق باشند و نه متداخل‪ .‬مخرجهای متباین از حاصل ضرب مخرجها‬
‫حاصل میشود‪.‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫)‪1(a−2)−2(a+1‬‬ ‫‪a−2−2a−2‬‬ ‫‪−a−4‬‬
‫)‪1‬‬ ‫‪−‬‬ ‫=‬ ‫)‪(a+1)(a−2‬‬
‫)‪= (a+1)(a−2) = (a+1)(a−2‬‬
‫‪a+1‬‬ ‫‪a−2‬‬

‫‪86‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫اختصارکسرهای الجبری‬
‫برای این منظور ابتدا صورت و مخرج کسرها را تجزیه نموده و بعدآ عاملهای مشترک صورت و مخرج را اختصار مینمائیم‪.‬‬

‫کسرهای ذیل را اختصار نمایید‪.‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪12a−3‬‬ ‫)‪3(4a−1‬‬ ‫‪4a−1‬‬
‫)‪1‬‬ ‫=‬ ‫=‬
‫)‪3(a2 −1‬‬ ‫)‪3(a2 −1‬‬ ‫‪a2 −1‬‬

‫دوم) عملیه ضرب کسرهای الجبری‪ :‬برای ضرب کسرها‪ ،‬صورتها را با هم و مخرجها را با هم ضرب میکنیم‪.‬‬
‫‪𝑎 c ac‬‬
‫= ‪.‬‬ ‫‪; b, d ≠ 0‬‬
‫‪b d bd‬‬
‫سوم)‪-‬عملیه تقسیم کسرهای الجبری‪ :‬عملیه تقسیم کسرهای الجبری مانند تقسیم اعداد کسری صورت میگیرد یعنی‬
‫عالمه تقسیم به ضرب تبدیل گردیده‪ ،‬کسر مقسوم به حالت خودش باقی مانده‪ ،‬کسری که در مقسوم علیه واقع است معکـــــوس‬
‫میشود‪ .‬بعدآ عملیه ضرب را باالی کسرهای متذکره اجرا می نمائیم‪ .‬در نتیجه حاصل تقسیم بدست میآید‪ .‬یعنی‪:‬‬

‫‪𝑎 c a d ad‬‬
‫= ‪÷ = .‬‬ ‫‪; b, c, d ≠ 0‬‬
‫‪b d b c bc‬‬
‫کسرهای الجبری ذیل را تقسیم نمایید‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪𝑚2 − mn + n2 m3 − n3‬‬ ‫‪𝑚2 − mn + n2‬‬ ‫)𝑛 ‪(𝑚 +‬‬
‫÷‬ ‫=‬ ‫‪.‬‬ ‫‪= (𝑚 = 𝑛)−2‬‬
‫‪m2 − n2‬‬ ‫‪m+n‬‬ ‫) ‪(m − n)(m − n) (𝑚 − 𝑛)(𝑚2 − mn + n2‬‬

‫کسرمرکب یا کسر الکسر‪:‬‬

‫هرگاه صورت و مخرج و یا هردوی آن از یک کسر و یا بیشتر از آن تشکیل گردیده باشد‪ ،‬به نام کسرمرکب یا کسرالکسر یاد می‪-‬‬
‫شود‪ .‬برای بدست آوردن جواب مراحل ذیل رادر نظر میگیریم‪:‬‬
‫‪ ‬صورت و مخرج کسر مرکب را به شکل کسرهای ساده تقلیل میدهیم‪.‬‬
‫‪ ‬بعدآ نتیجه صورت و مخرج را باالی یک دیگر تقسیم مینمائیم‪ .‬یعنی‪:‬‬
‫‪a⁄‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪a c‬‬ ‫‪a d‬‬ ‫‪ad‬‬
‫‪c⁄‬‬ ‫= ‪= ÷ = .‬‬ ‫‪; b, c, d ≠ 0‬‬
‫𝑑‬ ‫‪b d‬‬ ‫‪b c‬‬ ‫‪bc‬‬

‫‪ -)2‬کسرهای غیر ناطق‪ :‬کسرهای غیرناطق الجبری به کسرهایی گفته میشود که یک یا چند حد صورت یا مخرج و یا هر‬
‫دوی آن در تحت جذر واقع باشد‪ ،‬و یاهر گاه یک کسر از نسبت دو ملتینوم تشکیل گردیده باشد به نام کسر غیرناطق یاد میگردد‪.‬‬
‫مانند‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫‪3‬‬
‫‪√a − b‬‬
‫‪87‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫گویا ساختن کسرهای غیر ناطق‬

‫برای از بین بردن جذر از مخرج و یا صورت کسر را گویا میسازند‪ .‬گویاسازی (ناطقسازی) را در حاالت ذیل مطالعه مینمائیم‪.‬‬
‫𝑎‬
‫‪:n‬‬ ‫‪ )1‬ناطق سازی کسر شکل‬
‫‪√bm‬‬
‫برای ناطق ساختن کسرهای که در مخرج آن یک جذر باشد‪ ،‬از فورمول ذیل استفاده مینمائیم‪ .‬یعنی‪:‬‬
‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪n‬‬
‫𝑎‬ ‫𝑎‬ ‫‪√b 𝑛−m‬‬ ‫‪a √b 𝑛−m‬‬ ‫‪a √b 𝑛−m‬‬ ‫‪a √b 𝑛−m‬‬
‫‪=n‬‬ ‫‪.n‬‬ ‫‪=n‬‬ ‫‪= n‬‬ ‫=‬
‫‪n‬‬
‫‪√b m‬‬ ‫‪√b m √b n−m‬‬ ‫‪√b m+n−m‬‬ ‫‪√b n‬‬ ‫‪b‬‬
‫𝑎‬
‫‪ :‬هرگاه مخرج یک کسر از یک جذر درجه دوم یک عدد ویا از دو جذر درجه دوم تشکیل‬ ‫‪ )2‬ناطق سازی کسر شکل‬
‫‪√b±√c‬‬
‫شده باشد جهت ناطق سازی آن ضرب در مزدوج مخرج مینمائیم‪ .‬یعنی‪:‬‬
‫𝑎‬ ‫𝑎‬ ‫‪√b ± √c‬‬ ‫)‪a(√b ± √c) a(√b ± √c‬‬
‫=‬ ‫‪.‬‬ ‫=‬ ‫=‬
‫‪√b ± √c √b ± √c √b ± √c‬‬ ‫‪(b)2 − (c)2‬‬ ‫‪b−c‬‬
‫𝑎‬
‫‪ :‬برای ناطق ساختن کسرهایی که به شکل فوق قرار داشته باشند‪ ،‬دو حد آن را یک‬ ‫‪ )3‬ناطق سازی کسر شکل‬
‫𝑑√‪√b±√c±‬‬
‫حد فرض نموده و سپس به اساس قوسهایی مزدوج ناطق میسازیم‪ .‬یعنی‪:‬‬
‫𝑎‬ ‫𝑎‬ ‫)𝑑√( ‪(√b + √c) +‬‬ ‫)𝑑√( ‪a(√b + √c) +‬‬
‫=‬ ‫‪.‬‬ ‫=‬
‫𝑑√ ‪√b ± √c ±‬‬ ‫)𝑑√( ‪(√b + √c) − (√𝑑) (√b + √c) +‬‬ ‫‪(√𝑏 + √c)2 − (√𝑑)2‬‬
‫)𝑑√(‪a(√b+√c)+‬‬ ‫)𝑑√(‪a(√b+√c)+‬‬ ‫)𝑑√(‪a(√b+√c)+‬‬
‫=‬ ‫=‬ ‫=‬ ‫=‬
‫‪√𝑏2 +2√b√c+√𝑐 2 −d‬‬ ‫‪b+2√b√c+c‬‬ ‫‪b+2√b√c+c−d‬‬
‫)‪a(√b+√c)+(√𝑑) b+c−d−2√bc a(√𝑏+√𝑐+√𝑑) (b+c−d−2√bc‬‬
‫‪.‬‬ ‫=‬ ‫=‬
‫‪b+c−d+2√bc‬‬ ‫‪b+c−d−2√bc‬‬ ‫‪(b+c−d ) 2 −(2√bc)2‬‬
‫)‪a(√𝑏+√𝑐+√𝑑) (b+c−d−2√bc‬‬ ‫)‪a(√𝑏+√𝑐+√𝑑) (b+c−d−2√bc‬‬
‫=‬
‫‪b2+ c2 +d2 +2bc−2bd−2cd−4bc‬‬ ‫‪b2+ c2 +d2 +2bc−2bc−2bd−2cd‬‬
‫𝑎‬
‫‪:‬برای گویا ساختن کسرهای که در شکل فوق قرار داشته باشند صورت ومخرج کسر داده‬ ‫𝑛‬ ‫𝑛‬ ‫‪ )4‬ناطق سازی کسرشکل‬
‫𝑐√ ‪√𝑏±‬‬
‫𝑛‬ ‫𝑛‬
‫شده را ضرب در قوس دوم انکشاف یافته آن مینمائیم اما در نظر داشته باشید در صورتی که مخرج کسر ( 𝑐√ ‪ ) √𝑏 ±‬بوده‬
‫طوری که (عددجفت=‪ )n‬باشد‪،‬این طریقه صادق نیست‪ .‬یعنی‪:‬‬
‫𝑎‬ ‫) ‪(𝑎𝑛−1 −𝑎𝑛−2 𝑏+𝑎𝑛−3 𝑏2 −𝑎𝑛−4 𝑏3 +𝑎𝑛−5 𝑏4 −⋯−𝑏𝑛−1‬‬
‫𝑛‬ ‫𝑛‬ ‫=‬
‫𝑐√ ‪√𝑏+‬‬ ‫) ‪(𝑎+𝑏)(𝑎𝑛−1 −𝑎𝑛−2 𝑏+𝑎𝑛−3 𝑏2 −𝑎𝑛−4 𝑏3 +𝑎𝑛−5 𝑏4 −⋯−𝑏𝑛−1‬‬
‫‪𝑛−1‬‬
‫𝑎‬ ‫𝑎(‬ ‫) ‪+ 𝑎 𝑏 + 𝑎 𝑏 ∓ 𝑏 + 𝑎 𝑏 + ⋯ + 𝑏𝑛−1‬‬
‫‪𝑛−2‬‬ ‫‪𝑛−3 2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪𝑛−5 4‬‬
‫=‬
‫) ‪√𝑏 − √𝑐 (𝑎 − 𝑏)(𝑎𝑛−1 + 𝑏 + 𝑎𝑛−3 𝑏2 + 𝑎𝑛−4 𝑏3 + 𝑎𝑛−5 𝑏4 + ⋯ + 𝑏𝑛−1‬‬
‫𝑛‬ ‫𝑛‬

‫‪88‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫سواالت بخش کسرهای الجبری‬

‫‪ .1‬بزرگترین قاسم مشترک افاده های ‪ x 2  3x  2‬و ‪ x 2  1‬عبارت است از‪:‬‬

‫‪x  1 )8‬‬ ‫‪x  1 )1‬‬ ‫‪( x  1) 2 )1‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪‬‬
‫‪ 1  x  2  )1‬‬

‫‪ .1‬بزرگترین قاسم مشترک افاده های ‪ a 3  1‬و ‪ a 2  2a‬عبارت است از‪:‬‬

‫‪ )8‬ندارد‬ ‫‪1 )3‬‬ ‫‪a 3  1 )1‬‬ ‫‪a  1 )1‬‬

‫‪ .3‬کوچکترین مضرب مشترک افاده های ‪ 2 x ، 3xy‬و ‪ 2 x 2  2 x‬عبارت است از‪:‬‬

‫‪3‬‬

‫‪6 xy 3 ( x  1) )8‬‬ ‫‪12 x 3 y 3 ( x  1) )1‬‬ ‫‪6 x 2 y 3 ( x  1) )1‬‬ ‫‪x )1‬‬

‫‪6x5 y 2‬‬
‫مساوی است به ‪:‬‬ ‫‪ .8‬کسر الجبری‬
‫‪3x 4 y 2‬‬
‫‪x )8‬‬ ‫‪2 x )3‬‬ ‫‪2yx 2 )1‬‬ ‫‪2 xy )1‬‬

‫‪x2  x‬‬
‫مساوی می شود به‪:‬‬ ‫‪ .0‬کسر الجبری‬
‫‪2  2x‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪x 2  x )8‬‬ ‫‪x  1 )3‬‬ ‫‪)1‬‬ ‫‪)1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪2x2  x‬‬
‫مساوی میشود به‪:‬‬ ‫‪ .0‬کسر الجبری‬
‫‪2x 1‬‬
‫‪ 2 x  1 )8‬‬ ‫‪1 )3‬‬ ‫‪x )1‬‬ ‫‪2 x  1 )1‬‬

‫‪x3  y 3‬‬
‫مساوی است به‪:‬‬ ‫‪ .0‬کسر‬
‫‪x 2  xy  y 2‬‬
‫‪x  y )8‬‬ ‫‪x  y )3‬‬ ‫‪x 2  xy  y 2 )1‬‬ ‫‪x 2  xy  y 2 )1‬‬

‫‪25 x 4  9 y 4‬‬
‫مساوی است به ‪:‬‬ ‫‪ .4‬افادهٌ‬
‫‪5x 2  3 y 2‬‬
‫‪x 2  y 2 )8‬‬ ‫‪x 2  y 2 )3‬‬ ‫‪5 x 2  3 y 2 )1‬‬ ‫‪5 x 2  3 y 2 )1‬‬

‫‪x3  x‬‬
‫عبارت است از ‪:‬‬ ‫‪ .0‬کسر الجبری‬
‫‪x2  x‬‬
‫‪x  1 )8‬‬ ‫‪x  1 )3‬‬ ‫‪x 2  1 )1‬‬ ‫‪x )1‬‬

‫‪1 1‬‬
‫مساویست به ‪:‬‬ ‫‪ .16‬مجموعهٌ ‪‬‬
‫‪x y‬‬

‫‪89‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

xy x y x y 2
)8  )3 )1 )1
x y xy xy x y

b 1 b 1 12 6
: ‫عبارت است از‬   2   ? ‫ حاصل جمــــع‬.11
b2 b2 b 4 b2
1 )8 - 1 )3 1 )1 6 )1

b a a2  b2
:‫عبارت است از‬   2 ‫ حاصل جمع کسر‬.11
b  a a  b a  b2
6 )8 1 )3 a  b )1 a  b )1

x y x y xy
:‫مساوی است به‬   2 ‫ نتیجه ساده سازی کسر های‬.13
x  y x  y x  y2
xy xy x2  y2 3xy
 )8 )3 )1 )1
x  y2
2
x y x2  y2 x  y2
2

3 2 x  3 3x  2
: ‫مساوی است بــــه‬    ? ‫ حاصل جمع کسور‬.18
x2 x2 x2
1 1
1 )8 )3 - 1 )1 )1
x2 x2

y x
:‫مساوی می شود به‬  ‫ حاصل جمع‬.10
x x  y  y  y  x 
xy xy x y x y
 )8 )3 )1 )1
x y x y xy xy
2 4x 3
: ‫مساوی میــشود به‬  2  ‫ حاصل جمع کسور‬.10
2 x x 4 x2
5 5 5 5
)8  )3 )1 )1
2 x x2 x2 x2

a2  b2 b b
: ‫مساویست بـــه‬   ٌ‫ افاده‬.10
a b
2 2
ba ab
ab a ab b
)8 )3 )1 )1
ab ab ab a b

1 2 a
: ‫مساوی است به‬   2 ‫ حاصل جمع الجبری کسر های‬.14
a  2 2  a 2
a 4
4a 4a 4a 4a
 
a  4 a  2
2
)8
 
a  4 a  2
2
)3 ÷ 2

a  4 a  2
)1
 a  4 a  2
2
)1
 

90
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫‪2x  3 y 7 x  9 y x  y‬‬
‫مســـاوی است به ‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ .10‬قیمت افادهٌ الجبری‬
‫‪12‬‬ ‫‪36‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪35 x  y‬‬ ‫‪31x  36 y‬‬ ‫‪31x  63 y‬‬ ‫‪13x  36 y‬‬
‫‪)8‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫‪)1‬‬ ‫‪)1‬‬
‫‪36‬‬ ‫‪36‬‬ ‫‪36‬‬ ‫‪36‬‬

‫‪a b bc c a‬‬

‫مساوی است ‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ .16‬حاصل جمع کســر ? ‪‬‬
‫‪ab‬‬ ‫‪bc‬‬ ‫‪ac‬‬
‫‪1 )8‬‬ ‫‪6 )3‬‬ ‫‪- 1 )1‬‬ ‫‪1 )1‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪2x‬‬ ‫‪2x 2‬‬

‫مـساوی است به ‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ 2‬‬ ‫‪ .11‬حاصل جمــع کسر ? ‪‬‬
‫‪1  x 1  x x 1‬‬
‫‪5x 2  x‬‬ ‫‪5x 2  x‬‬ ‫‪4x2  x‬‬ ‫‪x 2  3x‬‬
‫‪)8‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫)‬ ‫‪1‬‬ ‫‪)1‬‬
‫‪x2  1‬‬ ‫‪x2  1‬‬ ‫‪x 2 1‬‬ ‫‪x2 1‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬
‫عبارت است از ‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ .11‬حاصل کــسر‬
‫‪x 9 x 3‬‬
‫‪2‬‬

‫‪3x 2  9‬‬
‫‪)8‬‬
‫‪x2  9‬‬
‫‪)3‬‬
‫‪3x  5‬‬ ‫‪)1‬‬
‫‪ 3x  5‬‬
‫‪)1‬‬
‫‪x2  9‬‬ ‫‪5x  5‬‬ ‫‪x2  9‬‬ ‫‪x2  9‬‬

‫‪ 6b  4a ‬مساوی است به ‪:‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ .13‬افادهٌ‬
‫‪2a  3b‬‬
‫‪0 )8‬‬ ‫‪8 )3‬‬ ‫‪1 )1‬‬ ‫‪- 1 )1‬‬

‫‪ 1 1  1 1 ‬‬
‫‪ ‬عبارت است از ‪:‬‬ ‫‪ .18‬حاصل ضرب کســــور ‪    ‬‬
‫‪ 5a 3b   5a 3b ‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ 2 )8‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ 2 )1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ 2 )1‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ 2 )1‬‬
‫‪5a‬‬ ‫‪3b‬‬ ‫‪25a‬‬ ‫‪9b‬‬ ‫‪5a‬‬ ‫‪3b‬‬ ‫‪25a‬‬ ‫‪9b‬‬

‫‪a 2  4a  4 a  2‬‬
‫عـــــبارت است از ‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ .10‬ضرب کسور‬
‫‪a2  4‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫‪a  2 )8‬‬ ‫‪a  2 )3‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪a  2 )1‬‬ ‫‪a  2 )1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪1 1‬‬
‫‪ x  y ‬مساوی است به ‪:‬‬ ‫‪ .10‬افادهٌ کسری ? ‪  ‬‬
‫‪x y‬‬
‫‪x2‬‬ ‫‪x2  y2‬‬ ‫‪x2  y2‬‬ ‫‪x2  y2‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪)8‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪)1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪)1‬‬
‫‪xy‬‬ ‫‪xy‬‬ ‫‪xy‬‬ ‫‪xy‬‬

‫‪x 2  3x 2 x 2  2 x x 2  4 x  3‬‬
‫عــــبارت است از ‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ .10‬ضرب کسور الجبری ? ‪‬‬
‫‪4x 2  4 x 2  9‬‬ ‫‪x2‬‬

‫‪91‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

1
1 )8 - 1 )3 )1 1 )1
2

 a 3  b3  a 2  b 2  4 
:‫ عبارت است از‬  2 
2  4 4 
‫ نتیجه حاصل ضرب کسورالجبری‬.14
 a  b  a  ab  b  a  b 
4 4 1 1
)8 )3 )1 )1
a  b2
2
a b
2 2
a b
2 2
a  b2
2

ax n ax n1
:‫عبارت است از‬  ‫ حاصل تقسیم کسر های‬.10
16 32b
abx n )8  2bx )3 2bx )1 4bx )1

x 2  xy  ax  ay
: ‫مساوی است به‬ ‫ حاصل تقسیم‬.36
x y
x  a )8 x  a )3 x  y )1 x  y )1

1 1
: ‫مساویست به‬  2 ‫ حاصل تقسیم‬.31
2x 4x
1
2 x )8 )3 4x 2 )1 4 x )1
2

 1   9m 2  1 
: ‫ مــساوی است به‬ m       ? ‫ حاصل تقسیم کسر‬.31
 3   9 
3m  9 9m  3 9m  1 9m  3
)8 )3 )1 )1
9m 2  1 9m 2  1 9m  1
2
9m 2  1

 2  x2
: ‫ مســاوی میشــود به‬1  :  ‫ افاده‬.33
 x  x2
x x2 x2 x
)8 )3 )1 )1
x2 x x x2

a 2  100 2a  20
:‫مساوی است به‬  ‫ حاصل تقسیم‬.38
8 20
5(a  10) 5a  10 5(a  16) 5(a  16)
)8 )3 )1 )1
4 4 4 4

 x2  y 2   x  y 
:‫ عبارت است از‬     ‫ حاصل تقسیم کسر‬.30
 x   y 
x( x  y ) y 2  xy yx  y 
‫ درست است‬1 ‫ و‬1 )8 )3 )1 )1
y x x

92
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫‪ a 3  b3   a 2  ab  b 2 ‬‬
‫‪ ‬مساوی است به‪:‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪2  ‬‬
‫‪ .30‬حاصل تقسیم کسر های ‪‬‬
‫‪ a b  ‬‬ ‫‪a b‬‬
‫‪2‬‬
‫‪‬‬
‫‪6 )8‬‬ ‫‪1 )3‬‬ ‫‪a  b )1‬‬ ‫‪a  b )1‬‬

‫‪m2  n2‬‬
‫‪2‬‬
‫‪2  1 1‬‬
‫مساوی است به ‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ .30‬افاده ‪   ‬‬
‫‪m  n2‬‬ ‫‪mn  m n ‬‬
‫‪n )8‬‬ ‫‪m )3‬‬ ‫‪mn )1‬‬ ‫‪1 )1‬‬
‫‪ x 2 y  xy 2‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ x  y  ‬‬
‫‪x‬‬
‫‪ ‬مساوی است به ‪:‬‬ ‫‪ .34‬افاده‬
‫‪ x y‬‬ ‫‪ x y‬‬
‫‪ x  y  )8‬‬ ‫‪x  y ‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫‪y )1‬‬ ‫‪x )1‬‬
‫‪a 1  b 1‬‬
‫مساوی است به ‪:‬‬ ‫‪ .30‬عــبارت‬
‫‪1 1‬‬
‫‪‬‬
‫‪a b‬‬
‫‪1‬‬
‫‪)8‬‬ ‫‪8 )3‬‬ ‫‪1 )1‬‬ ‫‪1 )1‬‬
‫‪2‬‬

‫‪1 1‬‬
‫‪‬‬
‫‪x y‬‬
‫‪ .86‬حاصل کسر مرکب ذیل عــبارت است از ‪‬‬
‫‪1‬‬
‫‪xy‬‬
‫‪x  2 y )8‬‬ ‫‪x  2 y )3‬‬ ‫‪x  y )1‬‬ ‫‪x  y )1‬‬

‫‪a 2b 1  b 2 a 1‬‬
‫مساوی میشـــود به ‪:‬‬ ‫‪ .81‬افادهٌ‬
‫‪a 2  ab  b 2‬‬
‫‪ab‬‬ ‫‪ab‬‬ ‫‪ab‬‬ ‫‪ab‬‬
‫‪)8‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫‪)1‬‬ ‫‪)1‬‬
‫‪ab‬‬ ‫‪ab‬‬ ‫‪ab‬‬ ‫‪a b‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪a‬‬
‫مساوی میشود به ‪:‬‬ ‫‪ .81‬کسر الجبری‬
‫‪b‬‬
‫‪a 1‬‬ ‫‪ab‬‬ ‫‪ab‬‬ ‫‪a 1‬‬
‫‪)8‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫‪)1‬‬ ‫‪)1‬‬
‫‪b‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪ab‬‬ ‫‪ab‬‬
‫‪x y‬‬
‫‪ .83‬کسر الجبری ‪ 1 1‬عبارت است از ‪:‬‬
‫‪x  y‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪xy )8‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫‪)1‬‬ ‫‪)1‬‬
‫‪xy‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪x‬‬
‫‪y‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪x‬‬
‫مساوی است به ‪:‬‬ ‫‪ .88‬افاده الجبری‬
‫‪1‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪y‬‬

‫‪93‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪)8‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫‪ x  y  )1‬‬ ‫‪ x  y  )1‬‬
‫‪x y‬‬ ‫‪xy‬‬

‫‪1 1‬‬
‫‪‬‬
‫‪ .80‬افاده ‪ a b‬مساوی است به ‪:‬‬
‫‪1 1‬‬
‫‪‬‬
‫‪b a‬‬
‫‪- 1 )8‬‬ ‫‪1 )3‬‬ ‫‪b )1‬‬ ‫‪a )1‬‬
‫‪1‬‬
‫‪1‬‬
‫مساوی می شود به ‪:‬‬ ‫‪ .80‬افاده ‪a‬‬
‫‪1‬‬
‫‪a‬‬
‫‪a‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪ a )8‬‬ ‫‪a )3‬‬ ‫‪)1‬‬ ‫‪)1‬‬
‫‪a 1‬‬ ‫‪a 1‬‬
‫‪1‬‬
‫‪x y‬‬
‫مساوی میشود به ‪:‬‬ ‫‪ .80‬کسر‬
‫‪1‬‬
‫‪x2  y2‬‬
‫‪x y‬‬ ‫‪x y‬‬
‫‪)8‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫‪x  y )1‬‬ ‫‪x  y )1‬‬
‫‪x y‬‬ ‫‪x y‬‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪1 ‬‬

‫‪ .84‬افـــادهٌ ‪ x   1  1  ‬مساویست به ‪:‬‬
‫‪  x ‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪)8‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫‪x  1 )1‬‬ ‫‪x  1 )1‬‬
‫‪x 1‬‬ ‫‪x 1‬‬

‫‪1‬‬
‫‪1‬‬
‫عبارت است از‪:‬‬ ‫‪ .80‬نتیجه ساده سازی کسرالکسر ‪x  1‬‬
‫‪1‬‬
‫‪1‬‬
‫‪x 1‬‬
‫‪x 1‬‬ ‫‪x 1‬‬
‫‪x  1 )8‬‬ ‫‪x  1 )3‬‬ ‫‪)1‬‬ ‫‪)1‬‬
‫‪x 1‬‬ ‫‪x 1‬‬

‫‪a‬‬ ‫‪1 a‬‬

‫‪‬‬
‫‪ 1  a‬عبارت است از‪:‬‬ ‫‪ .06‬شکل ساده کسر ‪a‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪1 a‬‬
‫‪‬‬
‫‪1 a‬‬ ‫‪a‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ 1 )‬و‪1‬‬
‫‪8‬‬ ‫‪2a  1 )3‬‬ ‫‪)1‬‬ ‫‪(2a 2  1) 1 )1‬‬
‫‪2a  1‬‬
‫‪2‬‬

‫‪94‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫‪a‬‬
‫مساوی است به‪:‬‬ ‫‪ .01‬ساده سازی کسرالکسر‬
‫‪1‬‬
‫‪1‬‬
‫‪a‬‬
‫‪1‬‬
‫‪b‬‬
‫‪a‬‬
‫‪a  b )8‬‬ ‫‪2a  b )3‬‬ ‫‪)1‬‬ ‫‪a  b )1‬‬
‫‪ab‬‬

‫‪1‬‬
‫مساوی است به ‪:‬‬ ‫‪ .01‬کسر الکسر‬
‫‪1‬‬
‫‪1‬‬
‫‪1‬‬
‫‪1‬‬
‫‪a‬‬
‫‪1 )8‬‬ ‫‪a )3‬‬ ‫‪a  1 )1‬‬ ‫‪a  1 )1‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪ .03‬قیمت افادهٌ الجبری ‪  3  x   5  2 x   10  10 x‬مســاوی است به ‪:‬‬ ‫‪‬‬
‫‪5  10 x )8‬‬ ‫‪18  11 x )3‬‬ ‫‪11 11 x )1‬‬ ‫‪10  11 x )1‬‬

‫‪ .08‬مجموعه افاده الجبری ‪ 6 ab  3b a  b 25a‬عبارت است از‪:‬‬

‫‪2‬‬

‫‪3a b )8‬‬ ‫‪4b a )3‬‬ ‫‪3b a )1‬‬ ‫‪2b a )1‬‬

‫‪ x 48 x  2 3x 3  12 x x‬مساوی میگرددبه‪:‬‬ ‫‪ .00‬مجموعه الجبری‬

‫‪3‬‬
‫‪3 x )8‬‬ ‫‪3 x )3‬‬ ‫‪2 x 3 x )1‬‬ ‫‪6 x 3 x )1‬‬

‫‪ .00‬حاصل جمع جذور الجبری ‪ 3 4 x  8  2 9 x  18  16 x  32‬مساوی است به‪:‬‬

‫‪2 x  2 )8‬‬ ‫‪x  2 )3‬‬ ‫‪2 x  2 )1‬‬ ‫‪4 x  2 )1‬‬
‫‪ .00‬حاصل جمع جذور ‪ 5 4a  12a  2 9a  27a‬عبارت است از‪:‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪16a a  3 )8‬‬ ‫‪12a a  3 )3‬‬ ‫‪10a a  3 )1‬‬ ‫‪8a a  3 )1‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪y‬‬
‫مساوی است به‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ .04‬مجموعه‬
‫‪y‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪x y‬‬ ‫‪x y‬‬ ‫‪x y‬‬ ‫‪x y‬‬
‫‪‬‬ ‫‪)8‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪)1‬‬ ‫‪)1‬‬
‫‪xy‬‬ ‫‪xy‬‬ ‫‪xy‬‬ ‫‪xy‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫عبارت است از‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ .00‬حاصل جمع افاده های جذری الجبری‬
‫‪x  x2  2‬‬ ‫‪x  x2  2‬‬
‫‪x x2‬‬
‫‪2 x )8‬‬ ‫‪x )3‬‬ ‫‪)1‬‬ ‫‪x  2 )1‬‬
‫‪x‬‬
‫عبارت است از‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪a  a 1‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ .06‬حاصل ضرب افاده های جذری ‪a  a  1‬‬

‫‪95‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫‪- 1 )8‬‬ ‫‪1 )3‬‬ ‫‪a  1 )1‬‬ ‫‪a )1‬‬

‫‪a b a b‬‬
‫مساوی است به‪:‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ .01‬حاصل ضرب جذر های‬
‫‪a b a b‬‬
‫‪ab‬‬ ‫‪ab‬‬ ‫‪a b‬‬ ‫‪a b‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪)8‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪)1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪)1‬‬
‫‪a b‬‬ ‫‪a b‬‬ ‫‪ab‬‬ ‫‪ab‬‬

‫عـــبارت است از ‪:‬‬ ‫‪ .01‬جذر ? ‪a  b  a  b  a 2  b ‬‬

‫‪a  b 2 )8‬‬ ‫‪a  b )3‬‬ ‫‪a 2  b )1‬‬ ‫‪a  b )1‬‬

‫عبارت است از‪:‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪ .03‬حاصل تقسیم جذر های ‪x 5  x 3 x 5‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪)8‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪)1‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪)1‬‬

‫حاصل تقسیم ‪ a a a  a‬مساوی است از‪:‬‬

‫‪8‬‬
‫‪a 7 )8‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪a )3‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪a 5 )1‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪a 3 )1‬‬

‫‪6 3‬‬
‫مــساوی است به ‪:‬‬ ‫‪ .08‬افاده جذری ‪x‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪x 63 )8‬‬ ‫‪x 81 )3‬‬ ‫‪x 36 )1‬‬ ‫‪x 8 )1‬‬

‫‪3 5‬‬
‫مساوی است به‪:‬‬ ‫‪ .00‬نتیجه ساده سازی جذرالجذر ‪( x12 )5‬‬
‫‪x )8‬‬ ‫‪x 2 )3‬‬ ‫‪x 3 )1‬‬ ‫‪x 4 )1‬‬

‫‪3‬‬
‫مساوی است به ‪:‬‬ ‫‪ .00‬جذر ‪x x‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪x )8‬‬ ‫‪x )3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪)1‬‬ ‫‪)1‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪ .00‬نتیجه ساده سازی جذرالجذر ‪ 3 a 2 a 5 a 3‬عبارت است از‪:‬‬

‫‪14‬‬
‫‪ 1 )8‬و‪1‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪a 3 )3‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪a14 )1‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪15‬‬
‫‪)1‬‬

‫‪ .04‬جذرالجذر ‪ x 3 5 x 3 x‬مساوی است به‪:‬‬

‫‪x 2 4 x 3 )8‬‬ ‫‪x 4 x 3 )3‬‬ ‫‪x 2 4 x )1‬‬ ‫‪x 4 x )1‬‬

‫‪x  x3‬‬
‫مساوی است به ‪:‬‬ ‫‪ .00‬اگر ‪ x‬یک کمیت مثبت باشد‪ ،‬درینصورت افـــادهٌ‬
‫‪x‬‬

‫‪96‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫‪x‬‬ ‫‪x 1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪)8‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫‪1  x  )1‬‬ ‫‪)1‬‬
‫‪1 x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪1 x‬‬

‫‪1‬‬
‫مساوی است به ‪:‬‬ ‫‪ .06‬افاده جذری‬
‫‪x‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪)8‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫‪x )1‬‬ ‫‪)1‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪a‬‬
‫مساوی میشود به ‪:‬‬ ‫‪ .01‬کسر‬
‫‪4 xy‬‬
‫‪xy‬‬ ‫‪4 xy‬‬ ‫‪4a xy‬‬ ‫‪a xy‬‬
‫‪)8‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫‪)1‬‬ ‫‪)1‬‬
‫‪4axy‬‬ ‫‪axy‬‬ ‫‪xy‬‬ ‫‪4 xy‬‬

‫‪1‬‬
‫مساویست به ‪:‬‬ ‫‪ .01‬کسر‬
‫‪x y‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪x y‬‬ ‫‪x y‬‬ ‫‪x y‬‬
‫‪)8‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫‪)1‬‬ ‫‪)1‬‬
‫‪x y‬‬ ‫‪x y‬‬ ‫‪x y‬‬ ‫‪x y‬‬

‫‪x y‬‬
‫مساوی اســت به ‪:‬‬ ‫‪ .03‬افاده جذری‬
‫‪x y‬‬
‫‪‬‬ ‫‪x y‬‬ ‫‪‬‬
‫‪2‬‬
‫‪)8‬‬ ‫‪x  y )3‬‬ ‫‪‬‬
‫‪2 x  y )1‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪x  y )1‬‬

‫‪2a  2b‬‬
‫مساوی می شود به ‪:‬‬ ‫‪ .08‬شکل گویای کسر‬
‫‪a b‬‬
‫‪ 2 a  b )8‬‬ ‫‪‬‬
‫‪2 a  b )3‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪2 b  a )1‬‬ ‫‪2 a b‬‬ ‫‪)1‬‬

‫عبارت است از ‪:‬‬

‫‪4v  w‬‬ ‫‪ .00‬شکــل گویای کــسر‬
‫‪2 v w‬‬
‫‪2 w  v )8‬‬ ‫‪2 v  w )3‬‬ ‫‪2 w  v )1‬‬ ‫‪2 v  w )1‬‬

‫‪x y‬‬
‫مساوی می شود به ‪:‬‬ ‫‪ .00‬شکل گویای کسر‬
‫‪x y‬‬

‫‪ )8‬هیچکدام‬
‫‪‬‬ ‫‪x y‬‬ ‫‪‬‬
‫‪2‬‬

‫‪)3‬‬
‫‪‬‬ ‫‪x y‬‬ ‫‪‬‬
‫‪2‬‬

‫‪)1‬‬
‫‪‬‬ ‫‪x y‬‬ ‫‪‬‬
‫‪2‬‬

‫‪)1‬‬
‫‪x y‬‬ ‫‪x y‬‬ ‫‪x y‬‬
‫‪h‬‬
‫مساوی است به‪:‬‬ ‫‪ .00‬شکل ناطق افاده‬
‫‪xh  x‬‬
‫‪x  h )8‬‬ ‫‪x  x  h )3‬‬ ‫‪x  h  x )1‬‬ ‫‪x  h  x )1‬‬

‫‪97‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

ax  ax
:‫عبارت است از‬ ‫ شکل ناطق شده افاده‬.04
ax  ax
a  a2  x2 a  a2  x2 a  a2  x2 a  a2  x2
)8 )3 )1 )1
2x x x x

x  x2  y2
:‫عبارت است از‬ ‫ شکل گویای کسر‬.00
x x  y2 2

x  x2  y2 x  x2  y2 x  x2  y2 x  x2  y2
)8 )1 )1 )1
y y y y

a
:‫مساوی است به‬ ‫ شکل ناطق کسر‬.46
3
b 3 c
a 3 b 2  a3 bc  a3 c 2 a 3 b 2  a3 bc  a3 c 2
)3 )1
bc bc
a 3 b 2  a3 bc  a3 c 2 a 3 b 2  a3 bc  a3 c 2
)8 )1
bc bc

2c
:‫مساوی است به‬ ‫ شکل گویای کسر‬.41
3
4a  3 5b

2c 3 16a 2  3 20ab  3 25b 2
)1
 
2c 3 16a 2  3 20ab  3 25b 2
 )1

4a  5b 4a  5b
2c  4a
3 2

 3 20ab  3 5b 2
)8

2c 3 16a 2  3 20ab  3 25b 2
)3

4a  5b 4a  5b

7a
:‫عبارت است از‬ ‫ شکل ناطق افاده‬.41
a b c
7a  
a  b  c a  b  c  2 bc
)1
 7a  
a  b  c a  b  c  2 bc
 )1

a  b 2  c 2  2ab  2ac  2bc
2
a  b 2  c 2  2ab  2ac  2bc
2

7a  
a  b  c a  b  c  2 bc
)8
 7a  
a  b  c a  b  c  2 bc
)3

a  b 2  c 2  2ab  2ac  2bc
2
a  b 2  c 2  2ab  2ac  2bc
2

98
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫متریکسها‬
‫هرگاه دستهیی از اعداد یا اشیا به شکل سطری و ستونی در یک جدول مستطیلی قرار بگیرد‪ ،‬این نظم به نام متریکس یاد میشود‪.‬‬
‫هر یک از اعداد و اشیای شامل در یک متریکس را به نام عنصر همان متریکس یاد میکنند‪ .‬نظریه متریکس ها اوالً توســــــــط‬
‫‪ Arther Kelly‬در سال ‪ 1818‬بوجود آمد‪.‬‬
‫متریکسها را عموماً توسط حروف کالن الفبا انگلیسی ارائه میگردد‪ ،‬مانند‪:‬‬
‫‪2‬‬ ‫𝑎‬ ‫𝑏‬
‫‪𝐴 = [7],‬‬ ‫‪𝐵 = [𝑟𝑠],‬‬ ‫‪𝐶 = [ ],‬‬ ‫[=𝐷‬ ‫]‬
‫‪5‬‬ ‫𝑐‬ ‫𝑑‬
‫ترتیب متریکس‬
‫متریکسی که دارای ‪ m‬سطر و ‪ n‬ستون باشد‪ ،‬متریکس )‪ (mxn‬گفته میشود فراموش نشود که در اینجا )‪(x‬عالمهی‬
‫ضرب نیست بلکه طور زیر خوانده میشود‪:‬‬
‫« متریکس ‪ m‬در ‪ » n‬مثالً ‪ A‬یک متریکس ‪ B , 1x1‬یک متریکس ‪ C , 1 × 2‬یک متریکس ‪2 × 1‬و ‪ D‬یک متریکس‬
‫‪ 2x2‬میباشد‪.‬‬
‫تعریف متریکس‪ :‬متریکس آرایشی است مستطیلی از عناصر‪ ،‬مانند اعداد‪ ،‬حروف‪ ،‬توابع و غیره که دارای ستونهای عمودی و‬

‫سطرهای افقی میباشد‪ .‬اکثراً این چوکات را به وسیله دو قوس محدود میکنیم‪ .‬مانند متریکس ‪ A‬که دارای ‪ m‬سطر و ‪ n‬ستون‬

‫میباشد و آن را یک متریکس از درجه ‪ m( ، m  n‬در ‪ )n‬مینامیم‪.‬‬

‫‪ a11‬‬ ‫‪a12‬‬ ‫‪a13‬‬ ‫‪... a1n ‬‬

‫‪a‬‬ ‫‪a22‬‬ ‫‪a23‬‬ ‫‪... a2 n ‬‬
‫‪ 21‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ a31‬‬ ‫‪a32‬‬ ‫‪a33‬‬ ‫‪... a3n ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪A  ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪... amn ‬‬
‫‪ m1‬‬ ‫‪am 2‬‬ ‫‪am 3‬‬

‫هر یک از عبارات ‪ . . . ، aij . . . ، a12 ، a11‬عنصر متریکس نامیده میشود‪ .‬عنصر ‪ ، aij‬دارای دو اندکس است‪ ،‬که اندکس اولی‬

‫شمارة سطر و اندکس دومی شمارة ستون را نمایش میدهد که در آن قرار دارد‪ .‬مثالً عنصر ‪ a32‬در سطر ‪ 3‬و ستون دوم قرار دارد‪.‬‬

‫متریکس ‪ A‬را ممکن است به شکل ذیل نیز نشان دهیم‪.‬‬

‫‪A   aij ‬‬ ‫یا‬ ‫‪Am n‬‬

‫‪m n‬‬

‫که در آن ‪ i  1, 2,3,..., m‬و ‪ j  1,2,3,..., n‬است‪.‬‬

‫‪99‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫مثالً متریکس ‪ A23  aij‬عبارت است از‪:‬‬

‫‪ a11 a12 a13 ‬‬

‫‪A ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ a21 a22 a23 ‬‬

‫مثال‪ :‬متریکسهای ذیل را به شکل آرایش مستطیلی بنویسید‪.‬‬

‫‪ 3i ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪1) aij‬‬
‫‪3 2‬‬
‫‪  2i  j 3 2‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪2) aij‬‬
‫‪2 2‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ 2 j  2 2‬‬

‫حل‪ :‬با درنظر داشت شکل عمومی متریکس ها میتوان متریکس های خواسته شده را طور ذیل دریافت نمود‪.‬‬

‫جز اول‬ ‫‪‬‬

‫‪ a11 a12 ‬‬ ‫‪ 3 4‬‬

‫‪a‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 21 a22    5 6‬‬
‫‪ a31 a32  3 2 7 8  3 2‬‬
‫‪aij  2i  j  a11  2 1  1  3 , a12  2 1  2  4 , a21  2  2  1  5‬‬
‫‪a22  2  2  2  6 a31  2  3  1  7 , a32  2  3  2  8‬‬

‫جز دوم‬ ‫‪‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪3 ‬‬

‫‪ a11 a12 ‬‬
‫‪‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬
‫‪a‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 21 a22  2 2  3‬‬ ‫‪3 ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪2  2 2‬‬
‫‪ 3i ‬‬
‫‪a ‬‬
‫‪ij 2  2‬‬
‫‪ 2 j  2 2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪    a11  , a12  , a21  3 , a22 ‬‬
‫‪4‬‬
‫‪3‬‬
‫‪2‬‬

‫انواع متریکسها‬

‫متریکس سطری‪ :‬متریکس که تنها یک سطر داشته باشد متریکس سطری نامیده میشود‪ .‬مانند‪:‬‬ ‫‪‬‬
‫… ]‪[0], [4/3], [2 1], [1 0 − 3‬‬

‫متریکس ستونی ‪ :‬متریکس که تنها یک ستون داشته باشد‪ ،‬متریکس ستونی نامیده میشود‪ .‬مانند‪:‬‬ ‫‪‬‬

‫‪100‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫‪−3‬‬
‫… ‪[5], [𝑎 + 𝑏], [ 5 ] , [−1] ,‬‬
‫‪−2‬‬
‫‪4‬‬
‫متریکس مربعی‪ :‬متریکس که سطر و ستون آن مساوی باشد‪ ،‬متریکس مربعی نامیده میشود‪ .‬مانند‪:‬‬ ‫‪‬‬
‫‪1 7 1‬‬
‫𝑎‬ ‫‪𝑏 1‬‬ ‫‪5‬‬
‫[‬ ‫[‪],‬‬ ‫‪] , [2 3 4 ] , ….‬‬
‫𝑐‬ ‫‪𝑑 2‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪5 4 −2‬‬
‫متریکس مستطیلی‪ :‬متریکس که سطر و ستون آن مساوی نباشد‪ ،‬متریکس مستطیلی نامیده میشود‪ .‬مانند‪:‬‬ ‫‪‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪𝑎 𝑏1 𝑐1‬‬
‫‪𝑄 = [ ] , 𝑃 = [−1 3], 𝑅 = [ 1‬‬ ‫‪] , ….‬‬
‫‪11‬‬ ‫‪𝑎2 𝑏2 𝑐2‬‬

‫متریکس صفری‪ :‬متریکس که تمام عناصر آن صفرها باشد‪ ،‬متریکس صفری نامیده میشود‪ ،‬مانند‪:‬‬ ‫‪‬‬
‫‪[0], [0 0], [0] , [0 0] , ….‬‬
‫‪0 0 0‬‬

‫متریکسهای مساوی‪ :‬متریکسهای که عناصر سطر و ستونهای معین آن بعد از عملیات الجبری مساوی گردد متریکس‬ ‫‪‬‬
‫های مساوی گفیه میشود‪ ،‬مانند‪:‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬
‫[=𝐴‬ ‫[ = 𝐵‪],‬‬ ‫𝐵=𝐴⇒]‬
‫‪−3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪5−8‬‬ ‫‪1+1‬‬

‫متریکسهای قطری‪ :‬متریکسی که تمام عناصر آن بجز از قطر اصلی مساوی به صفر باشند به نام متریکس قطری یاد‬ ‫‪‬‬
‫میشوند‪.‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬

‫‪A= ⌈0‬‬ ‫‪2‬‬ ‫⌉‪0‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪5‬‬
‫متریکس اسکالر‪ :‬هر متریکس قطری که عناصر قطر اصلی آن مساوی باشد‪ ,‬متریکس اسکالر نامیده میشود‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫𝑘‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬

‫‪A= [0‬‬ ‫‪k‬‬ ‫‪0‬‬ ‫]‪0‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪k‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪k‬‬
‫متریکس واحد‪ :‬هر گاه عناصر قطر اصلی یک متریکس اسکالر ویا قطری مساوی به یک باشد متریکس را واحد مینامند‪.‬‬ ‫‪‬‬

‫‪101‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫‪1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬

‫‪A= 0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪1‬‬
‫متریکس مثلثی‪ :‬اگر در یک متریکس مربعی تمام عناصر باالی و یا پایینی قطر اصلی مساوی به صفر باشند در این صورت‬ ‫‪‬‬
‫متریکس را مثلثی مینامند‪.‬‬

‫اگر تمام عناصر باالی قطراصلی صفر باشند‪ ،‬به نام متریکس مثلثی باالیی و اگر تحت قطر اصلی تمام عناصر آن صفر باشند به نام‬

‫متریکس مثلثی پایانی یاد میشود‪ .‬به بیان ریاضی در متریکس مربعی مانند ‪ A‬داریم‪:‬‬

‫‪A   aij ‬‬

‫‪m n‬‬

‫‪ i, j, i  j  a‬‬ ‫‪ij‬‬ ‫‪0 A‬‬‫‪‬‬ ‫متریکس مثلثی باال‬

‫‪ i, j, i  j  a‬‬ ‫‪ij‬‬ ‫‪0 A‬‬ ‫‪‬‬ ‫متریکس مثلثی پایین‬

‫در مثالهای ذیل ‪ A‬یک متریکس مثلثی باالیی و متریکس ‪ B‬یک متریکس مثلثی پایانی است‪.‬‬

‫‪1 6 4‬‬ ‫‪ 1 0 0‬‬

‫‪B   0 3 2‬‬ ‫‪A   2 8 0‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪0 0 9  33‬‬ ‫‪ 5 4 9 33‬‬

‫وکتورها‬
‫اگر در متریکس ‪ n  1 ، Am n‬باشد متریکس را وکتور ستونی و اگر ‪ m  1‬باشد متریکس را وکتور سطری گویند‪ .‬برای اشاره‬
‫به وکتوری که از ‪ n‬عنصر یا عضو تشکیل شده از اصطالح ‪ n‬عضوی استفاده میکنیم‪ .‬هر یک از عناصر وکتور را مؤلفه های وکتور‬
‫نیز میگوییم‪ ،‬متریکس ‪ a m1‬یک وکتور ستونی است‬

‫‪ a11 ‬‬

‫‪a ‬‬
‫‪ 21 ‬‬
‫‪a . ‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ . ‬‬
‫‪ am1 ‬‬
‫‪m 1‬‬

‫‪102‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫و متریکس ‪ a1 n‬یک وکتور سطری است‬

‫‪a   a11‬‬ ‫‪a12‬‬ ‫‪... a1n 1 n‬‬

‫درنظر داشته باشید؛ اگر در متریکس ‪ m  n  1 ، Am n‬باشد‪ ،‬متریکس را سکالری نامیده و آنگاه متریکس ‪ Am n‬مساوی به‬

‫عدد داخل متریکس می شود‪ .‬مثالً ‪ A   7‬یک متریکس ‪ 1  1‬است‪.‬‬

‫‪A   7  7‬‬

‫تساوی دو متریکس‬

‫‪ B  bij ‬را باهم مساوی گوییم‪ ،‬اگر‪:‬‬ ‫‪ A   aij ‬و‬ ‫دو متریکس‬
‫‪pq‬‬ ‫‪m n‬‬

‫هر دو دارای تعداد سطرها و ستونهای مساوی باشند؛ یعنی ‪m  p , n  q‬‬ ‫‪)1‬‬

‫عناصر یا اعضای متناظر آنها با هم مساوی باشند؛ یعنی ‪aij  bij‬‬ ‫‪)1‬‬

‫‪ B  bij ‬با هم مساوی اند اگر‪:‬‬ ‫‪ A   aij ‬و‬ ‫و یا به عبارت دیگر به زبان ریاضی‪ ،‬دو متریکس‬
‫‪pq‬‬ ‫‪m n‬‬

‫‪m  p , n  q‬‬
‫‪A B‬‬
‫‪i, j  aij  bij‬‬

‫اگر داشته باشیم ‪ A  1 y 5‬و ‪ B  1 3 a ‬و ‪ A  B‬باشد‪ ،‬در این صورت داریم‪:‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪b 9 2 ‬‬ ‫‪7 9 x ‬‬

‫‪x2, y3‬‬
‫‪a5,b7‬‬

‫شرایط تساوی متریکسهای ‪ A   2 x  3 5 ‬و ‪ B  9 p  2‬عبارت اند از‪:‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪4‬‬ ‫‪6 ‬‬ ‫‪ 5  y 3z ‬‬

‫‪2 x  3  9  x  6‬‬
‫‪5  y  4  y  1‬‬
‫‪‬‬
‫‪A B‬‬
‫‪p  2  5 p  7‬‬
‫‪3z  6  z  2‬‬

‫بعد از قیمت گذاری مییابیم‪:‬‬

‫‪103‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫‪ 9 5‬‬ ‫‪ 9 5‬‬

‫‪A ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪, B‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 4 6‬‬ ‫‪ 4 6‬‬

‫قسمی که مالحظه میشود ‪ A  B‬است‪.‬‬

‫عملیات حسابی در متریکسها‬

‫جمع و تفریق متریکسها‬

‫متریکسهای را میتوان جمع و تفرق نمود که هم درجه باشند و حاصل جمع یا تفریق دو متریکس عبارت از متریکسی است که هر‬
‫عنصر آن از حاصل جمع جورههای عناصر هم درجه هر دو متریکس بدست آمده باشد‪.‬‬
‫و یا به عبارت دیگر اگر داشته باشیم‪:‬‬
‫‪A   aij ‬‬ ‫‪, B  bij ‬‬
‫‪m n‬‬ ‫‪pq‬‬

‫‪m  p , n  q  A  B   aij ‬‬ ‫‪ bij ‬‬ ‫‪  aij  bij ‬‬ ‫‪ cij ‬‬ ‫‪C‬‬
‫‪m n‬‬ ‫‪m n‬‬ ‫‪m n‬‬ ‫‪m n‬‬

‫‪2 1‬‬
‫‪ A  ‬و ‪ B   3 5‬باشد‪ ،‬داریم‪:‬‬ ‫اگر ‪‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬‫‪4‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪‬‬

‫‪ 2 1‬‬ ‫‪ 3 5‬‬ ‫‪ 1 4‬‬

‫‪A B  ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ 1 5‬‬
‫‪ 3 4  2 2‬‬ ‫‪ 4 1 2 2‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ 2 2‬‬

‫‪ 2 1‬‬ ‫‪ 3 5‬‬ ‫‪5 6‬‬

‫‪A B  ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ 4 1  7 3 ‬‬
‫‪ 3 4  2 2‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ 2 2‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ 2 2‬‬

‫‪ 2 1‬‬ ‫‪ 2 1‬‬ ‫‪ 2 1‬‬ ‫‪ 4 2‬‬

‫‪A A  ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ 2‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 3 4  2 2‬‬ ‫‪ 3 4  2 2‬‬ ‫‪ 3 4  2 2‬‬ ‫‪ 6 8  2 2‬‬

‫‪ 4 2‬‬
‫‪ 1 2 3‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ D  ‬باشد‪ ،‬در این صورت ‪ C  D‬تعریف نشده است‪،‬‬ ‫‪‬‬ ‫اگر ‪ C   6 8 ‬و‬ ‫‪3‬‬
‫‪ 4 5 6 2 3‬‬ ‫‪ 0 1  3 2‬‬

‫‪104‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫ضرب یک سکالر در یک متریکس‬

‫‪k  A  A  k  k aij ‬‬ ‫‪ kaij ‬‬ ‫‪ A   aij ‬یک متریکس باشد‪ ،‬در این حالت‬ ‫اگر ‪ k‬یک سکالر و‬
‫‪m n‬‬ ‫‪m n‬‬ ‫‪m n‬‬
‫خواهد بود‪ .‬یعنی برای ضرب یک عدد(سکالر) در یک متریکس‪ ،‬آن عدد را در هر یک از عناصر یا اعضای متریکس‪ ،‬ضرب میکنیم‪.‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪2 0‬‬ ‫‪ 1 3 5‬‬

‫‪ B  ‬باشد‪ ،‬مطلوب است محاسبة ‪ 3B ، 2A‬و‬ ‫‪‬‬ ‫و‬ ‫‪A‬‬ ‫‪‬‬ ‫اگر ‪ 2 1 4‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪ 4  1  1‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬

‫‪2 A   3B ‬‬

‫حل‪ :‬با در نظرداشت تعریف داریم‪:‬‬

‫‪ 1 3 5  2 1 2  3 2  5   2 6 10‬‬

‫‪2A  2 ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 2 1 4  2  2 2 1 2  4   4 2 8 ‬‬

‫‪ 3 2 0  3 3‬‬ ‫‪3 2 3 0   9 6 0 ‬‬

‫‪3B  3 ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 4 1 1  3 4 3 1 31  12 3 3‬‬

‫‪ 2 6 10  9‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪0   7 0 10‬‬

‫‪2 A   3B   ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 4 2 8  12‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3  8 5 5 ‬‬

‫خواص جمع و تفریق متریکسها‬

‫با توجه به تعریف جمع و تفریق متریکسها‪ ،‬خواص ذیل را میتوان برای آن بیان نمود‪.‬‬

‫‪ ‬جمع متریکسها دارای خاصیت تبدیلی است؛ یعنی‬

‫‪A B  B  A‬‬
‫‪ ‬تفریق متریکسها دارای حاصیت تبدیلی نیست؛ یعنی‬
‫‪A B  B  A‬‬
‫‪ ‬متریکس صفری عنصر عینیت در جمع است؛ یعنی‬
‫‪A 0  A‬‬
‫‪ ‬برای ‪ k  R‬داریم‪:‬‬
‫‪k  A  B   A  B k  kA  kB‬‬

‫‪105‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫ضرب وکتورها‪ :‬ضرب وکتور سطری ‪ A‬در وکتوری ستونی ‪ B‬در صورت امکان پذیر است که تعداد عناصر هر دو وکتور با هم‬
‫مساوی باشند‪ ،‬حاصل ضرب یک وکتور سطری در یک وکتور ستونی یک عدد یا یک سکالر خواهد بود که با ضرب هر عنصر وکتور‬
‫سطری در عنصر متناظر آن در وکتور ستونی و سپس جمع نتایج حاصله بدست خواهیم آمد؛‬

‫وکتور سطری ‪ A‬و وکتور ستونی ‪ B‬را درنظر گرفته‪ ،‬حاصل ضرب ‪ AB‬را بدست آورید‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪ 2‬‬ ‫‪ 2‬‬
‫‪ 4‬‬ ‫‪ 4‬‬
‫‪A  1 3 5 7  , B ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ AB  1 3 5 7      1 2  3  4  5  0  7  3  35‬‬
‫‪ 0‬‬ ‫‪ 0‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪ 3‬‬ ‫‪ 3‬‬

‫در صورتی که بخواهیم حاصل ضرب یک وکتور ستونی را در یک وکتور سطری دریافت نمائیم‪ ،‬خواهیم داشت‪:‬‬

‫‪ 2‬‬ ‫‪ 2 1‬‬ ‫‪2  3‬‬ ‫‪2  5‬‬ ‫‪2  7    2 6 10 14 ‬‬
‫‪ 4‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪4 1‬‬ ‫‪4  3‬‬ ‫‪4  5‬‬ ‫‪4  7    4 12 15 28‬‬
‫‪BA ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ 1 3 5 7 1 4  ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 0‬‬ ‫‪ 0 1‬‬ ‫‪0  3‬‬ ‫‪0  5‬‬ ‫‪0  7  0 0 0 0 ‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 3 41‬‬ ‫‪ 31‬‬ ‫‪3 3‬‬ ‫‪3  5‬‬ ‫‪3  7    3 9 15 21‬‬

‫‪ B  bij ‬را درنظر بگیریم‪ ،‬آنگاه حاصل ضرب متریکسهای‬ ‫‪ A   aij ‬و‬ ‫ضرب متریکسها‪ :‬هرگاه دو متریکس‬
‫‪pq‬‬ ‫‪m n‬‬

‫‪ A‬و ‪ B‬یعنی ‪ ، A  B‬زمانی تعریف می شود که ‪ n  p‬باشد و در اینصورت حاصل ضرب طور ذیل بدست میآید‪.‬‬

‫‪ n‬‬ ‫‪‬‬

‫‪A  B   aij ‬‬ ‫‪bij    aik bkj   cij   C‬‬
‫‪m n‬‬ ‫‪pq‬‬
‫‪ k 1‬‬ ‫‪‬‬

‫و یا به عبارت دیگر دو متریکس را در صورتی میتوان باهم ضرب نمود که تعداد ستونهای متریکس اول مساوی به تعداد سطرهای‬
‫متریکس دوم باشد‪ .‬متریکس حاصل ضرب‪ ،‬تعداد سطرهایش مساوی به تعداد سطرهای متریکس اول و تعداد ستونهایش مساوی‬
‫به تعداد ستونهای متریکس دوم است‪ .‬قیمت هر عنصر مانند ‪ cij‬از متریکس حاصل ضرب‪ ،‬مساویست به مجموع حاصل ضربهای‬
‫عناصر سطر ‪ i‬ام متریکس اول در عناصر متناظر ستون ‪ j‬ام متریکس دوم‪.‬‬

‫‪1 2‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪1 2 3‬‬
‫‪ A  ‬و ‪ B   3 1 ‬باشد‪ ،‬مطلوب است محاسبة ‪ AB‬و ‪. BA‬‬
‫‪1 1 2 23‬‬
‫اگر‬ ‫‪3‬‬
‫‪‬‬
‫‪0 2 3 2‬‬

‫‪106‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

1 2
1 2 3  1  1  2  3  3  0 1  2  2  1  3  2  7 10
AB    3 1      2 5 
1 1 2 
 23   1  1  1  3  2  0 1  2  1  1  2  2   
0 2 3 2

1 2 1  1  2  1 1  2  2  1 1  3  2  2  3 0 5 
  1 2 3 
BA  3 1   3  1  1  1 3  2  1  1 3  3  1  2   4 5 11
  1 1 2    
0 2 0  1  2  1 0  2  2  1 0  3  2  2  2 2 4 

.‫ است‬AB  BA ‫چنانچه دیده میشود‬

3 5   2 5
‫ را دریابید‬DC ‫ و‬CD ‫ حاصل ضرب‬،‫ داده شده باشند‬D    ‫و‬ C   5 3  ‫اگر‬ 3
5 2   

 3  5 
  2 5   2 5   
 2 5 3 5  5  2   19 0
CD        
 5 3  5 2  3  5   0 19
  5 3    5 3  2 
 5   

  2  5 
  3 5    3 5  
3 5  2 5   5  3    19 0
DC        
5 2  5 3    2  5   0 19
  5 2      3
5 2 
  5   

1 2 
 1 2
. BA ‫ و‬AB ‫ مطلوب است محاسبه‬،‫ باشد‬B    
 ‫ و‬A  3 4 ‫اگر‬ 3
 1 3 
5 6

1 2 1  1  2  1 1  2  2  3   1 4
   1 2
AB  3 4  3  1  4  1 3  2  4  3   1 6
   1 3     
5 6 3 2 2 2
5  1  6  1 5  2  6  3  1 6 3 2

.‫ تعریف نشده است‬BA ‫ یعنی‬A ‫ در‬B ‫حاصل ضرب‬

‫خواص ضرب متریکسها‬

:‫ضرب دو متریکس بصورت عموم دارای خاصیت تبدیلی نیست‬ 
AB  BA

107
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫باید توجه داشت که در حالت خاص ضرب برخی از متریکس ها دارای خاصیت تبدیلی اند‪.‬‬
‫ضرب متریکسها دارای خاصیت اتحادی اند‪.‬‬ ‫‪‬‬
‫‪A BC    AB C‬‬
‫ضرب متریکسها دارای خاصیت توزیعی برای ضرب باالی جمع می‬ ‫‪‬‬
‫باشد‪.‬‬
‫‪A B  C    A  B   C‬‬

‫توانهای یک متریکس‪ :‬با توجه به تعریف ضرب دو متریکس واضح است که متریکس مانند ‪ A‬را زمانی میتوان در خودش‬
‫ضرب کرد که مربعی باشد‪ .‬اگر متریکسها مربعی نباشند نمیتوان آنها را در خودش ضرب نمود‪ .‬در صورت مربعی بودن متریکس‬
‫مانند ‪ A‬توان های مربعی آن قرار ذیل تعریف میشوند‪.‬‬

‫‪Ann Ann  A2‬‬ ‫‪,‬‬ ‫‪Ann Ann Ann  A3‬‬

‫و به همین ترتیب داریم‬

‫‪AAA... A  An‬‬

‫‪1 1 2‬‬
‫اگر ‪ A  0 1 3‬باشد‪ ،‬در این صورت ‪ A‬و ‪ A‬را دریافت کنید‪.‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪1 2 1 ‬‬

‫‪1 1 2 1 1 2  3 2 1‬‬ ‫‪1 1 2  3 2 1  4 1 13 ‬‬

‫‪A   0 1 3  0 1 3   3 7 6‬‬
‫‪2‬‬
‫‪A  AA  0 1 3  3 7 6   9 16 33‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪1 2 1  1 2 1   2 3 9‬‬ ‫‪1 2 1   2 3 9 11 19 22‬‬

‫‪ 3 2 1 1 1 2  4 1 13 ‬‬
‫‪A  A A   3 7 6 0 1 3   9 16 33‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 2 3 9 1 2 1  11 19 22‬‬

‫پس داریم‪A2 A  AA2 :‬‬

‫‪ A   aij ‬را با یک دیگر تبدیل کنیم‪،‬‬ ‫ترانسپوز یک متریکس‪ :‬هرگاه جاهای سطرها و ستون های متناظر متریکس‬
‫‪m n‬‬

‫‪ A   aij ‬یاد شده و آن را به ‪ AT‬نشان میدهیم و داریم که‪:‬‬ ‫متریکس جدیدی که بوجود میآید به نام ترانسپوز متریکس‬
‫‪m n‬‬

‫‪108‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

AT   aij 
n m

 a1 a2 a3   3 2 1
.‫ را دریافت نمایید‬C   b
 1 b2   2 5 ‫ترانسپوز متریکسهای‬
b3  B   2 1 4 ، A  
‫و‬

3
  3 7
 c1 c2 c3   6 3 7

‫ سطرهای متریکس را در ستونها و ستونهای متریکس را در محل سطرهای آن قرار‬،‫ برای ترانسپوز کردن متریکسهای فوق‬:‫حل‬
:‫میدهیم‬

 3 2 6  a1 b1 c1 
 2 3
A 
T
 , B   2 1 4
T
, C   a2 b2
T
c2 
5 7  
1 4 7   a3 b3 c3 

:‫ متریکس ترانسپوز دارای خاصیت ذیل است‬:‫خواص ترانسپوز متریکس‬

1) A 
T T
A 2)  kAT  kAT

3)  A  BT  AT  BT 4)  ABT  BT AT
 3 2
‫ و‬A  
1 2
 ABT  BT AT ‫ و‬ A  B   A  B ‫ نشان دهید که روابط‬،‫ باشد‬B   3
T T T
  ‫اگر‬
2 1  1 5
.‫برقرار است‬

1 2  3 2  4 0  4 3 
A B       A  B  
T

5  2 1   3  
1 6 0 6
   A  B  A  B
T T T

1 1  3 2   4 3 
AT  BT    
2 5  2 1  0 6 


1 2  3 2  7 0 7 13 
AB      AB   
T
    
1 5  2 1  13 3 0 3 
   AB   B A
T T T

 3 2  1 1   7 13  
BT AT       
 2 1   2 5  0 3  


109
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫متریکس متناظر‪ :‬متریکس مربعی ‪ A‬را متناظر (متقارن) گوییم؛ هرگاه‪. A  AT :‬‬

‫‪7 3 4‬‬
‫‪.A A‬‬ ‫‪T‬‬
‫متریکس ‪ A   3 2 6‬یک متریکس متناظر است زیرا‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ 4 6 1 ‬‬

‫دیترمینانت‪ :‬دیترمینانت یک متریکس عبارت از یک عدد یا سکالر است که توسط عملیات خاص باالی عناصر متریکس بدست‬
‫میآید‪ .‬دیترمینانت ها تنها برای متریکسهای مربعی تعریف شده اند یعنی تنها متریکسهای مربعی دارای دیترمینانت میباشند‪.‬‬
‫دیترمینانت متریکس مربعی ‪ A   aij ‬از درجه ‪ n‬را قرار ذیل نشان میدهیم‪:‬‬

‫‪a11‬‬ ‫‪a12‬‬ ‫‪a13‬‬ ‫‪... a1n‬‬

‫‪a21‬‬ ‫‪a22‬‬ ‫‪a23‬‬ ‫‪... a2 n‬‬
‫‪a31‬‬ ‫‪a32‬‬ ‫‪a33‬‬ ‫‪... a3n‬‬
‫‪det A  A  ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ aij‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪an1‬‬ ‫‪an 2‬‬ ‫‪an 3‬‬ ‫‪... ann‬‬

‫هر دیترمینانت دارای دو قطر اصلی و فرعی میباشد که عناصر ‪ ... ، a22 ، a11‬و ‪ ann‬عناصر قطر اصلی و عناصر ‪ a1n‬تا ‪an1‬‬
‫عناصر قطر فرعی دیترمینانت اند‪ .‬دیترمینانت یک متریکس ‪  2  2‬را دیترمینانت مرتبه دوم‪ ،‬دیترمینانت یک متریکس‬
‫‪  3  3‬را دیترمینانت مرتبه سوم و به همین ترتیب دیترمینانت یک متریکس ‪  n  n‬را دیترمینانت مرتبه ‪ n‬ام مینامند‪.‬‬
‫مثالً دیترمینانت متریکس ‪ A33   aij ‬یک دیتر مینانت درجه ‪ 3‬به شکل ذیل است‪.‬‬

‫‪a11‬‬ ‫‪a12‬‬ ‫‪a13‬‬

‫‪A  a21‬‬ ‫‪a22‬‬ ‫‪a23‬‬
‫‪a31‬‬ ‫‪a32‬‬ ‫‪a33 33‬‬

‫‪ A  aij‬را در نظر می گیریم‪ ،‬بنا به تعریف حاصل ضرب ‪ n‬عنصر از عناصر این‬ ‫جملة یک دیترمینانت‪ :‬دیترمینانت‬
‫‪n n‬‬

‫دیترمینانت را طوری که از هر سطر و ستون تنها یک عنصر انتحاب شود‪ ،‬یک جمله دیترمینانت گویند‪ .‬بصورت عموم یک‬
‫دیترمینامت ‪ n  n‬دارای‪ n ! ،‬جمله است؛ مثالً یک دیترمینانت درجه دو‪ ،‬دارای ‪ 2!  2‬جمله و یک دیترمینانت درجه سه‪ ،‬دارای‬
‫‪ 3!  6‬جمله به طور ذیل میباشد‪:‬‬

‫‪110‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫‪a11 a12‬‬
‫‪A‬‬ ‫جمالت دیترمینانت ‪: a11a22 , a21a12‬‬
‫‪a21 a22‬‬

‫‪a11‬‬ ‫‪a12‬‬ ‫‪a13‬‬

‫‪A  a21 a22‬‬ ‫‪a23 : a11a22 a33 , a11a23a32 , a12 a21a33 , a12 a23a31 , a13a22 a31 , a13a21a32‬‬
‫‪a31 a32‬‬ ‫‪a33‬‬

‫دیترمینانت فرعی (‪)Minor determinant‬‬

‫‪ A   aij ‬حاصل میگردد‪ ،‬به‬ ‫دیترمینانت درجه ‪  n  1‬که از حذف سطر ‪ i‬ام و ستون ‪ j‬ام یک متریکس درجه ‪، n‬‬
‫‪nn‬‬

‫نام دیترمینانت فرعی مربوط عنصر ‪ aij‬از دیترمینانت آن متریکس گفته میشود و آن را به سمبول ‪ M ij‬نشان میدهیم‪ .‬چون‬

‫‪ ، A   aij ‬یک دیترمینانت فرعی وجود دارد‪ ،‬بنابر این یک متریکس ‪ n  n‬به تعداد ‪n 2‬‬ ‫برای هر عنصر متریکس مربعی‬
‫‪nn‬‬

‫دیترمینانت فرعی دارد‪.‬‬

‫‪ a11 a12‬‬ ‫‪a13 ‬‬

‫‪ A   a21 a22‬را بنویسید‪.‬‬ ‫دیترمینانتهای فرعی سطر اول و دوم متریکس ‪a23 ‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪ a31 a32‬‬ ‫‪a33 ‬‬

‫حل‪ :‬دیترمینانتهای فرعی عبارت اند از‪:‬‬

‫‪a22‬‬ ‫‪a23‬‬ ‫‪a21 a23‬‬ ‫‪a21 a22‬‬

‫‪a11 : M11 ‬‬ ‫‪a12 : M12 ‬‬ ‫‪a13 : M13 ‬‬
‫‪a32‬‬ ‫‪a33‬‬ ‫‪a31 a33‬‬ ‫‪a31 a32‬‬

‫‪a12‬‬ ‫‪a13‬‬ ‫‪a11 a13‬‬ ‫‪a11 a12‬‬

‫‪a21 : M 21 ‬‬ ‫‪a22 : M 22 ‬‬ ‫‪a23 : M 23 ‬‬
‫‪a32‬‬ ‫‪a33‬‬ ‫‪a31 a33‬‬ ‫‪a31 a32‬‬

‫هم عامل عنصر متریکس(‪)Cofactor‬‬

‫‪ Cij   1‬را هم عامل عنصر ‪aij‬‬

‫‪i j‬‬
‫هرگاه ‪ M ij‬دیترمینانت فرعی مربوط عنصر ‪ aij‬از متریکس ‪ A‬باشد‪ ،‬عدد ‪M ij‬‬
‫از متریکس مذکور مینامیم‪ ،‬طوریکه ‪ i‬شمارة سطر و ‪ j‬شمارة ستونی است که عنصر حذف شده در آن واقع است‪ ،‬بنابر این اگر‬
‫مجموع اندکس ها یک عدد جفت باشد‪ ،‬آنگاه ‪ Cij  M ij‬است‪ .‬چنانچه ‪ i  j‬یک عدد طاق باشد‪ Cij   M ij ،‬است‪.‬‬

‫‪111‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫کوفاکتورهای ‪ C12 ، C11‬و ‪ C13‬مربوط به متریکس ‪ A33  aij‬را بدست آورید‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪a22‬‬ ‫‪a23‬‬
‫‪a11 : C11   1‬‬
‫‪11‬‬
‫‪M11 ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪M11‬‬
‫‪a32‬‬ ‫‪a33‬‬

‫‪a21‬‬ ‫‪a23‬‬
‫‪a12 : C12   1‬‬
‫‪1 2‬‬
‫‪M12  ‬‬ ‫‪  M12‬‬
‫‪a31‬‬ ‫‪a33‬‬

‫‪a21‬‬ ‫‪a22‬‬
‫‪a13 : C13   1‬‬
‫‪1 3‬‬
‫‪M13 ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪M13‬‬
‫‪a31‬‬ ‫‪a32‬‬

‫توسعه الپالس‬

‫توسعه الپالس روشی برای محاسبة دیترمینانت با استفاده از کوفاکتورها است‪ .‬در این روش جمالت را با تبدیل دیترمینانتهای‬
‫مراتب باالتر‪ ،‬به دیترمینانتهای مراتب پایین تر خالصه میکنیم‪ .‬توسعه الپالس در مورد یک دیترمینانت درجه ‪، n‬‬
‫‪ A  aij‬قرار ذیل است‪:‬‬
‫‪n n‬‬

‫‪n‬‬
‫‪A   1 ai1 M i1   1‬‬ ‫‪ai 2 M i 2  ...   1‬‬ ‫‪ain M in    1‬‬
‫‪i 1‬‬ ‫‪i2‬‬ ‫‪in‬‬ ‫‪ir‬‬
‫‪air M ir‬‬
‫‪r 1‬‬

‫توسعه الپالس این امکان را فراهم می کند تا دیترمینانت را به کمک هر سطر یا ستون آن محاسبه کنیم‪ .‬انتخاب یک سطر یا ستون‬
‫که صفرهای بیشتری داشته باشد‪ ،‬محاسبة دیترمینانت را ساده تر میسازد‪.‬‬
‫‪a b‬‬
‫‪ A ‬را محاسبه کنید‪.‬‬
‫‪c d‬‬
‫دیترمینانت‬ ‫‪3‬‬
‫حل‪ :‬ابتدأ نظر سطر به ر اول توسعه میدهیم‪:‬‬
‫‪a b‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪  1 a d   1 b c‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪c d‬‬
‫میدانیم‪ :‬طبق تعریف‪ ،‬مقدار دیترمینانت درجه یک مساوی به عنصر آن است؛ یعنی ‪ a11  a11‬پس‪:‬‬
‫‪a b‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪  1 a d   1 b c  ad  bc‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪c d‬‬
‫‪a b‬‬
‫‪A‬‬ ‫حال نظر به سطر دوم توسعه میدهیم‪  1 c b   1 d a  bc  ad  ad  bc :‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪c d‬‬

‫‪112‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫‪a b‬‬
‫‪A‬‬ ‫وحال نظر به ستون اول‪  1 a d   1 c b  ad  bc :‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪c d‬‬
‫به همین ترتیب نظر به هر سطر و ستونی که توسعه دهیم عین قیمت بدست خواهد آمد‪.‬‬
‫‪a11 a12‬‬ ‫‪a13‬‬
‫‪ A  a21 a22‬را بر حسب سطر اول انکشاف دهید‪.‬‬ ‫دیترمینانت ‪a23‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪a31 a32‬‬ ‫‪a33‬‬
‫‪A  a11  1 M11  a12  1 M12  a13  1 M13‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬

‫‪a22‬‬ ‫‪a23‬‬ ‫‪a21 a23‬‬ ‫‪a21 a22‬‬

‫‪A  a11‬‬ ‫‪ a12‬‬ ‫‪ a13‬‬
‫‪a32‬‬ ‫‪a33‬‬ ‫‪a31 a33‬‬ ‫‪a31 a32‬‬

‫‪a11‬‬ ‫‪a12‬‬ ‫‪a13‬‬

‫‪A  a21‬‬ ‫‪a22‬‬ ‫‪a23  a11  a22 a33  a23a32   a12  a21a33  a23a31   a13  a21a32  a22 a31 ‬‬
‫‪a31‬‬ ‫‪a32‬‬ ‫‪a33‬‬

‫‪3 2 ‬‬
‫‪ A  ‬را محاسبه کنید‪.‬‬ ‫دیترمینانت متریکس ‪‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪‬‬‫‪8‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪‬‬

‫‪3 2‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪ 3  5  8  2  15  16  1‬‬
‫‪8 5‬‬

‫مقدار دیترمینانت ذیل را محاسبه کنید‪.‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪1 2 3‬‬
‫‪A 3 1 2‬‬ ‫حل‪ :‬نظر به سطر اول توسعه میدهیم‪:‬‬
‫‪2 1 3‬‬
‫‪1 2‬‬ ‫‪3 2‬‬ ‫‪3 1‬‬
‫‪A  1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪ 1 3  2  2  9  4  3  3  2  6‬‬
‫‪1 3‬‬ ‫‪2 3‬‬ ‫‪2 1‬‬

‫محاسبه دیترمینانت درجه ‪ 3‬به روش ساروس‬

‫این روش تنها برای محاسبه دیترمینانت درجه ‪  3‬بکار میرود‪ .‬در این روش مطابق طرح ذیل ستونهای اول و دوم را به دنبال‬
‫ستون سوم مینویسیم سپس عناصر قطر اصلی و موازی آن را در نظر میگیریم؛ حاصل ضربهای آنها سه جمله اول دیترمینانت را‬

‫‪113‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫حاصل میدهدکه آنها را با عالمه مثبت مینویسیم‪ ،‬سپس قطر فرعی و موازی آن را در نظر میگیریم؛ حاصل ضرب آنها سه جمله‬
‫دیگر دیترمینانت را حاصل میدهد که آن را با عالمه منفی در نظر میگیریم‪.‬‬

‫‪A‬‬

‫‪A    a11a22a33  a12a23a31  a13a21a32    a31a22a13  a32a23a11  a33a21a12 ‬‬

‫همچنان میتوانیم سطرهای اول و دوم را به دنبال سطر سوم بنویسیم‪ .‬و عیناً مقدار دیترمینانت را محاسبه کنیم‪ .‬یعنی‪:‬‬

‫‪2 4 0‬‬
‫‪ A  3‬را بدست آورید‪.‬‬ ‫قیمت دیترمینانت ‪2 3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪1 1 4‬‬

‫‪2 4 0 2 4‬‬
‫‪A  3 2 3 3 2  16  12  0   0  6  48  28   54  26‬‬
‫‪1 1 4 1 1‬‬

‫اگر سطر اول و دوم را به دنبال سطر سوم بنویسیم‪ ،‬داریم‪:‬‬

‫‪114‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫‪2 4 0‬‬
‫‪A  3 2 3   16  0  12   0  6  48  28  54  26‬‬
‫‪1 1 4‬‬
‫‪2 4 0‬‬
‫‪3 2 3‬‬

‫چنان که مالحظه میشود مقدار این دیترمینانت از هردو رویش به نتیجه واحدی میرسد‪.‬‬

‫دیترمینانت ذیل را به روش ساروس محاسبه نمایید‪.‬‬ ‫‪3‬‬

‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪A  4 3‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪5 2‬‬ ‫‪6‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪  50  0  8   15  0  48  46  63  109‬‬

‫خواص دیترمینانت‬

‫خواص ذیل در مورد دیترمینانتها برقرار است‪:‬‬

‫خاصیت اول‪ :‬هرگاه تمام عناصر یک سطر یا ستون متریکس ‪ An m‬مساوی به صفر باشد آنگاه دیترمینانت ‪ A‬مساوی به صفر‬
‫است‪.‬‬

‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0 a‬‬ ‫‪b‬‬

‫‪A a b‬‬ ‫‪c 0 ,‬‬ ‫‪A 0 c‬‬ ‫‪d‬‬
‫‪d e‬‬ ‫‪f‬‬ ‫‪0 e‬‬ ‫‪f‬‬

‫خاصیت دوم‪ :‬دیترمینانت یک متریکس و دیترمینانت ترانسپوز آن باهم مساوی است‪ .‬یعنی‪:‬‬

‫‪AT  A‬‬

‫‪115‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫‪2 5 1‬‬
‫متریکس ‪ A   3 2 4‬را در نظر گرفته دیترمینانت ‪ A‬و دیترمینانت ترانسپوز ‪ A‬را محاسبه و مقایسه کنید‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪1 4 2‬‬
‫‪A  2  4  16  310  4   20  2  24‬‬
‫‪2 3 1‬‬
‫‪AT  5 2 4  AT  2  4  16  3 10  4  1 20  2  24‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪1 4 2‬‬
‫از مقایسه دیترمینانت ‪ A‬و ‪ AT‬نتیجه میشود که ‪AT  A‬‬
‫خاصیت سوم‪ :‬اکر دیترمینانت ‪ A‬در عدد ‪ k‬ضرب شود‪ ،‬عدد ‪ k‬تنها در یک سطر یا یک ستون دلخواه ضرب میشود‪ .‬مثالً در‬
‫دیترمینانت ذیل عدد ‪ k‬را در سطر دوم ضرب میکنیم‪.‬‬
‫‪a11‬‬ ‫‪a12‬‬ ‫‪a13‬‬ ‫‪a11‬‬ ‫‪a12‬‬ ‫‪a13‬‬
‫‪k A1  k a21 a22‬‬ ‫‪a23  ka21 ka22‬‬ ‫‪ka23‬‬
‫‪a31 a32‬‬ ‫‪a33‬‬ ‫‪a31 a32‬‬ ‫‪a33‬‬
‫برعکس از عناصر یک سطر یا یک ستون میتوان فکتور گرفت و عامل فکتور گرفته را به پشت عالمت دیترمینانت انتقال داد‪ .‬مثالً در‬
‫دیترمینانت ذیل در سطر اول عدد دو را فکتور میگیریم و داریم که‪:‬‬
‫‪4 6 12‬‬ ‫‪2 3 6‬‬
‫‪A 3 1‬‬ ‫‪2 23 1 2‬‬
‫‪5 7‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪5 7 3‬‬
‫میتوان عدد حاصله را در سطر یا ستون دلخواه دیگری ضرب کرد‪.‬‬
‫خاصیت چهارم‪ :‬اگر در یک دیترمینانت جای دو سطر یا دو ستون متوالی یا غیر متوالی را تبدیل کنیم مقدار دیترمینانت تغیر‬
‫عالمت میدهد‪ .‬مثالً اگر جای سطونهای اول و سوم را تبدیل کنیم داریم که‪:‬‬
‫‪a1‬‬ ‫‪b1‬‬ ‫‪c1‬‬ ‫‪c1‬‬ ‫‪b1‬‬ ‫‪a1‬‬
‫‪a2‬‬ ‫‪b2‬‬ ‫‪c2   c2‬‬ ‫‪b2‬‬ ‫‪a2‬‬
‫‪a3‬‬ ‫‪b3‬‬ ‫‪c3‬‬ ‫‪c3‬‬ ‫‪b3‬‬ ‫‪a3‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪ A  4‬حال جای ستون اول و ستون سوم را تعویض میکنیم‪.‬‬ ‫‪3‬‬ ‫قبالً دریافتیم که ‪0  109‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪6‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪A1  0‬‬ ‫‪3 4  115  8  2  0  24  3  0  18  109‬‬
‫‪6‬‬ ‫‪2 5‬‬

‫‪116‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫خاصیت پنجم‪ :‬اگر در یک دیترمینانت عناصر دو سطر یا دو ستون مساوی ویا متناسب باشند مقدار دیترمینانت مساوی به صفر‬
‫است‪.‬‬

‫‪1 2 3‬‬
‫مقدار دیترمینانت ‪ A  4 5 6‬را محاسبه نمایید‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪3 6 9‬‬

‫حل‪ :‬چون در دیترمینانت فوق الذکر سطرهای اول و سوم متناسب است پس مقدار دیترمینانت مساوی به صفر است یعنی‪:‬‬

‫‪1 2 3‬‬
‫‪A  4 5 6 0‬‬
‫‪3 6 9‬‬

‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪c‬‬

‫دیترمینانت ‪ A   a b  c‬را محاسبه نمایید‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪d‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪f‬‬

‫حل‪ :‬از دیترمینانت فکتور گرفته مییابیم‪:‬‬

‫‪a‬‬ ‫‪b‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪a b‬‬ ‫‪c‬‬

‫‪A   a b  c   a b‬‬ ‫‪c    0  0‬‬
‫‪d‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪f‬‬ ‫‪d e‬‬ ‫‪f‬‬

‫خاصیت ششم‪ :‬دیترمینانت حاصل ضرب دو متریکس مساوی به حاصل ضرب متریکسهای آنها است‪.‬‬

‫‪A B  A  B‬‬

‫خاصیت هفتم‪ :‬دیترمینانت یک متریکس مثلثی مساوی به حاصل ضرب عناصر واقع بر قطر اصلی آن متریکس میباشد‪.‬‬

‫‪ 3 0 0‬‬
‫متریکس مثلثی فوقانی ‪ A   2 1 0‬را در نظر کرفته مقدار ‪ A‬را بدست آرید‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪1 3 5‬‬

‫روش اول‪:‬‬

‫‪117‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫‪3 0 0‬‬
‫‪A  2 1 0  3  5  0  0 10  0  0  6  1  15‬‬
‫‪1 3 5‬‬

‫روش دوم‪ :‬با ضرب کردن عناصر واقع بر قطر اصلی داریم‪:‬‬

‫‪3 0 0‬‬
‫‪A  2 1 0  3 1 5  15‬‬
‫‪1 3 5‬‬

‫متریکس مثلثی تحتانی ذیل را در نظر گرفته دیرمینانت آن را محاسبه نمایید‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪ 2 6 1‬‬
‫‪A  0 3 5 ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 0 0 4‬‬

‫حل‪ :‬نظر به خاصیت هفتم داریم که‪:‬‬

‫‪A   2 3 4  24‬‬

‫متریکس منفرد و غیر منفرد‬

‫‪ A   aij ‬را نظر به تعریف منفرد (‪ )singular‬گویند اگر ‪ A  0‬باشد‪ .‬و متریکس ‪ A‬را غیر منفرد گویند‬ ‫متریکس مربع‬
‫‪nn‬‬

‫اگر ‪ A  0‬باشد‪.‬‬

‫‪ 2 47 2‬‬ ‫‪ 3 5 4‬‬

‫متریکس ‪ A  1 4 2‬یک متریکس غیر منفرد و متریکس ‪ B   3 39 3‬یک متریکس منفرد‬ ‫‪3‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪1 81 1 ‬‬ ‫‪ 2 3 2‬‬
‫میباشد‪ .‬زیرا‪:‬‬

‫‪A  38  6  5 2  4  4  3  8  4‬‬

‫‪B  2  39  243  47  0  2  243  39  0‬‬

‫‪118‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫متریکس کوفکتورها(‪)Cofactor of Matrix‬‬

‫متریکس کوفکتور عبارت از متریکسی است که به عوض هر عنصر آن یعنی ‪ aij‬کوفکتور مربوط به آن عنصر قرار گرفته باشد‪.‬‬

‫متریکس کوفاکتور های مربوط به متریکس ‪ A33  aij‬را بدست آورید‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪ C11‬‬ ‫‪C12‬‬ ‫‪C13 ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪C   C21‬‬ ‫‪C22‬‬ ‫‪C23 ‬‬
‫‪ C31‬‬ ‫‪C32‬‬ ‫‪C33 ‬‬

‫متریکس الحاقی ( ‪)Ad joint of Matrix‬‬

‫‪ A   aij ‬را درنظر‬ ‫ترانسپوز متریکس کوفاکتورهای یک متریکس را به نام متریکس الحاقی یاد میکنند‪ .‬مثالً متریکس‬
‫‪nn‬‬

‫میگیریم‪ ،‬متریکس کوفکتورهای آن ‪ C   Cij ‬را تشکیل میدهیم‪ ،‬متریکس الحاقی‪ ،‬متریکس فوق عبارت از ترانسپوز‬
‫‪n n‬‬

‫متریکس ‪ C‬است که طور ذیل نمایش میدهیم‪.‬‬

‫‪adj A   C ji ‬‬
‫‪n n‬‬

‫‪adj A   1‬‬ ‫ویا به عبارت دیگر ‪Aji ‬‬

‫‪j i‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ n n‬‬

‫‪1 2 0‬‬
‫متریکس ‪ A   2 0 1 ‬را درنظر گرفته‪ ،‬متریکس کوفکتورها و الحاقی آن را بدست آورید‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 3 1 2‬‬

‫‪ 0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2 1‬‬ ‫‪2 0‬‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3 2‬‬ ‫‪3 1‬‬ ‫‪ 1 4 2‬‬
‫‪adj A  C   1 2 1‬‬
‫‪ 2‬‬ ‫‪ 1 1 2‬‬
‫‪1 2 ‬‬
‫‪T‬‬
‫‪،‬‬
‫‪5‬‬
‫‪0‬‬ ‫‪1 0‬‬
‫‪C  ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ 4 2‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3 2‬‬ ‫‪3 1‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ 2 5 3‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪‬‬‫‪1‬‬ ‫‪‬‬‫‪3‬‬‫‪‬‬
‫‪ 2‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪‬‬
‫‪1 0‬‬ ‫‪1 2‬‬
‫‪ 0‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2 1‬‬ ‫‪2 1 ‬‬

‫‪119‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫متریکس معکوس‬

‫‪ B  bij ‬را معکوس متریکس ‪ A‬میگوییم‪،‬‬ ‫‪ A   aij ‬را درنظر میگیریم؛ بنابر تعریف‪ ،‬متریکس‬ ‫متریکس مربعی‬
‫‪n n‬‬ ‫‪nn‬‬

‫اگر داشته باشیم‪:‬‬

‫‪A  B  B  A  I n n‬‬

‫در این صورت ‪ B‬را به ‪ A1‬نشان داده مییابیم‪:‬‬

‫‪A  A1  A1  A  I nn‬‬

‫اگر ‪ B‬معکوس ‪ A‬باشد‪ ،‬بر عکس ‪ A‬را نیز معکوس ‪ B‬میگوییم؛ یعنی ‪. A  B 1‬‬

‫شرط الزم و کافی برای معکوس پذیر بودن متریکس مربعی ‪ ، A‬غیرمنفرد بودن ان است‪ ،‬یعنی متریکس مربعی ‪ An n‬معکوس‪-‬‬
‫پذیر است‪ ،‬اگر و فقط اگر ‪ A  0‬باشد‪.‬‬

‫‪ 2 3‬‬
‫‪ A  ‬را به کمک تعریف دریافت نمایید‪.‬‬ ‫معکوس متریکس ‪‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪‬‬

‫‪x‬‬ ‫‪y‬‬
‫‪ B  ‬باشد‪.‬‬ ‫حل‪ :‬چون ‪ A  1  0‬بناءً ‪ A‬معکوس پذیر است و فرض میکنیم معکوس آن‬
‫‪z‬‬ ‫‪t ‬‬

‫‪ 2 3   x y  1‬‬ ‫‪0‬‬

‫‪AB  ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 5 7   z t  0‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪ 2 x  3z 2 y  3t  1‬‬ ‫‪0‬‬
‫‪5 x  7 z 5 y  7t   0‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬

‫بنابر این‪ ،‬سیستم معادالت ذیل را خواهیم داشت‪:‬‬

‫‪2 x  3z  1‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ x  7 , z  5‬‬
‫‪5 x  7 z  0‬‬

‫‪2 y  3t  0‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ y  3 , t  2‬‬
‫‪5 y  7t  1‬‬

‫‪120‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫‪ 7 3 ‬‬
‫‪ B  ‬است و داریم‪:‬‬ ‫یعنی معکوس ‪ ، A‬متریکس ‪‬‬
‫‪ 5 2‬‬

‫‪ 2 3  7 3  1 0  7 3   2 3‬‬
‫‪5 7  5 2  0 1   5 2 5 7‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬

‫محاسبه معکوس یک متریکس به روش متریکس الحاقی‬

‫هرگاه ‪ A‬یک متریکس مربعی از ‪  n  n‬و معکوس پذیر باشد‪ ،‬درینصورت بین متریکس الحاقی‪ ،‬دیترمینانت و معکوس ان‬
‫ارتباط ذیل موجود است‪:‬‬

‫‪1‬‬
‫‪A1 ‬‬ ‫‪adj A‬‬
‫‪A‬‬

‫توسط رابطه فوق محاسبه معکوس یک متریکس به سادگی میسر است‪.‬‬

‫‪1 2 0‬‬
‫معکوس متریکس ‪ A   2 0 1 ‬را محاسبه کنید‪.‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 3 1 2‬‬

‫‪ 1 4 2‬‬
‫حل‪ :‬چون ‪ A  3‬و ‪ adj A   1 2 1‬پس داریم‪:‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 2 5 3‬‬

‫‪‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪ 1 4 2 ‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪‬‬
‫‪1 ‬‬
‫‪ 1 2 1  ‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪A1 ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪3 ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪ 2 5 3 ‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪1‬‬
‫‪‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪‬‬

‫‪121‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫سواالت بخش متریکسها‬

‫اگر مرتبه متریکس ‪ 3  3, A‬باشد پس ‪ A‬چی نوع یک متریکس میباشد؟‬ ‫‪.1‬‬

‫‪ )8‬تمام آنها درست است‬ ‫‪ )3‬مربعی‬ ‫‪ )1‬ستونی‬ ‫‪ )1‬سطری‬

‫مساوی است به‪:‬‬ ‫‪A‬‬ ‫اگر ‪ A   aij 23   i 23‬باشد پس متریکس‬ ‫‪.2‬‬
‫‪ 2 1‬‬ ‫‪1 2 ‬‬
‫‪1 1 1 ‬‬ ‫‪ 2 2 2‬‬
‫‪A   2 1 )4‬‬ ‫‪A  1 2  )3‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪ )2‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪ )1‬‬
‫‪ 2 1‬‬ ‫‪1 2 ‬‬ ‫‪ 2 2 2‬‬ ‫‪1 1 1 ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪1‬‬
‫اگر ‪ B   3 ‬باشد پس مرتبه متریکس مذکور مساوی است به‪:‬‬ ‫‪.3‬‬
‫‪5‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪3  3 )4‬‬ ‫‪1  3 )3‬‬ ‫‪3  1 )2‬‬ ‫‪2 2‬‬ ‫‪)1‬‬
‫‪1 ‬‬
‫‪ .8‬اگر ‪ B   3 ‬باشد پس مرتبه متریکس مذکور مساوی است به‪:‬‬
‫‪ 5‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪3  3 )8‬‬ ‫‪1  3 )3‬‬ ‫‪3  1 )1‬‬ ‫‪2  2 )1‬‬

‫‪ A   aij 23   i 23‬باشد پس درینصورت متریکس ‪ A‬مساوی است به‪:‬‬ ‫‪.0‬‬

‫‪ 2 1‬‬ ‫‪ 1 2‬‬
‫‪1 1 1 ‬‬ ‫‪ 2 2 2‬‬
‫‪A   2 1 )8‬‬ ‫‪A   1 2  )3‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪ )1‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪ )1‬‬
‫‪ 2 1‬‬ ‫‪ 2 2‬‬ ‫‪ 2 2 2‬‬ ‫‪1 1 1 ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫کدام یک از متریکسهای ذیل یک متریکس مربعی نیست ‪:‬‬ ‫‪.0‬‬
‫‪ )8‬هیچکدام‬ ‫‪A  (a j )44 )3‬‬ ‫‪A  (a j )22 )1‬‬ ‫‪A  (a j )23 )1‬‬
‫‪i‬‬
‫اگر ‪ B  (bij )22  ( )22‬باشد پس متریکس ‪ B‬عبارت است از‪:‬‬ ‫‪.0‬‬
‫‪j‬‬
‫‪‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪ 1‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ 2 1 ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪1  ‬‬
‫‪B‬‬ ‫‪2  )8‬‬ ‫‪B 1‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪)1‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪2 )1‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪ 1  1 ‬‬ ‫‪ 2‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 1‬‬ ‫‪ 2‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪1 ‬‬
‫‪ .8‬هر گاه تعداد سطرها وستونهای متریکس ‪ A‬مساوی باشد به کدام یکی از نامهای ذیل یاد میشود‪:‬‬
‫‪ )4‬مربعی‬ ‫‪ )3‬صفری‬ ‫‪ )2‬ستونی‬ ‫‪ )1‬سطری‬
‫کدام یکی از متریکسهای ذیل یک متریکس مربعی نمی باشد؟‬ ‫‪.9‬‬
‫‪3 1 4‬‬
‫‪3 1 ‬‬ ‫‪ 3 4 1‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪1 1‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪ )4‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪ )3‬‬ ‫‪A   5 1 1  )2‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪ )1‬‬
‫‪ -1 0 ‬‬ ‫‪ 5 6 1‬‬ ‫‪1 0 1‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪0‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ .11‬اگر مرتبه متریکس ‪ 3  3, A‬باشد پس ‪ A‬چه نوع متریکس است؟‬
‫‪ )4‬تمام آنها درست است‬ ‫‪ )3‬مربعی‬ ‫‪ )2‬ستونی‬ ‫‪ )1‬سطری‬
‫‪ .11‬کدام یکی از متریکسهای ذیل یک متریکس سطری است؟‬

‫‪122‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫‪A   aij ‬‬ ‫‪A   aij ‬‬

‫‪15‬‬ ‫‪)8‬‬ ‫‪31‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫‪A   aij ‬‬ ‫‪)1‬‬ ‫‪A   aij ‬‬ ‫‪)1‬‬
‫‪51‬‬ ‫‪41‬‬

‫‪1 ‬‬
‫‪ .11‬اگر ‪ B   3 ‬باشد پس متریکس مذکور مساوی است به‪:‬‬
‫‪5‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪3  3 )8‬‬ ‫‪3  3 )3‬‬ ‫‪3  1 )1‬‬ ‫‪2  2 )1‬‬
‫‪ .13‬اگر مرتبه متریکس ‪ 3  3, A‬باشد پس ‪ A‬چه نوع متریکس است؟‬
‫‪ )4‬تمام جوابات‬ ‫‪ )3‬مربعی‬ ‫‪ )2‬ستونی‬ ‫‪ )1‬سطری‬
‫‪ .14‬متریکس ‪ B‬دارای ‪ 3‬سطر و ‪ 5‬ستون میباشد پس مرتبه این متریکس عبارت است از‪:‬‬
‫‪3  5 )4‬‬ ‫‪8 )3‬‬ ‫‪15 )2‬‬ ‫‪5  3 )1‬‬

‫‪ .10‬اگر مرتبه متریکس ‪ 3  3, A‬باشد‪ ،‬پس متریکس ‪ A‬چه یک نوع متریکس است؟‬
‫‪ )8‬همه درست است‬ ‫‪ )3‬مربعی‬ ‫‪ )1‬ستونی‬ ‫‪ )1‬سطری‬
‫‪ .10‬کدام یکی از متریکسهای ذیل یک متریکس مربعی است؟‬
‫‪1 ‬‬
‫‪ 1 2 1‬‬ ‫‪ 2 4‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪ )8‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪ )3‬‬ ‫‪A   4  )1‬‬ ‫‪A  1, 2,3 )1‬‬
‫‪ 0 1 1‬‬ ‫‪5 6‬‬ ‫‪ 1‬‬
‫‪ ‬‬
‫‪ .10‬کدام یکی از متریکسهای ذیل یک متریکس قطری است؟‬
‫‪ 4 0 0‬‬ ‫‪1 0 0‬‬ ‫‪1 0 0‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪1 1 ‬‬
‫‪A   0 1 0  )8‬‬ ‫‪A   0 1 0‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪A  0 2 0‬‬ ‫‪)1‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪ )1‬‬
‫‪ 0 1 0 ‬‬ ‫‪0 0 1‬‬ ‫‪0 0 4‬‬ ‫‪0 0‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ .14‬اگر مرتبه متریکس ‪ 3  3 ، A‬باشد ‪ A‬چه نوع متریکس است؟‬
‫‪ )8‬همه جوابات‬ ‫‪ )3‬مربعی‬ ‫‪ )1‬ستونی‬ ‫‪ )1‬سطری‬
‫‪1 2 4‬‬
‫باشد پس مرتبه متریکس مساوی است به‪:‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ .10‬اگر‬
‫‪A  2 5 6‬‬
‫‪3 6 0‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪4  4 )8‬‬ ‫‪3  4 )3‬‬ ‫‪3  3 )1‬‬ ‫‪2  3 )1‬‬
‫‪ .16‬کدام یکی از متریکسهای ذیل یک متریکس قطری است‪:‬‬
‫‪ 1 3‬‬ ‫‪1 0 0‬‬ ‫‪1 3 4‬‬ ‫‪ 1 3‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ )3‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ )8‬‬ ‫‪0 0 0‬‬ ‫‪1 0 1‬‬
‫‪)1‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ )1‬‬
‫‪ 1 1 ‬‬ ‫‪ 0 0 3‬‬ ‫‪3 0 1‬‬ ‫‪ 0 1‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ 2 3‬‬
‫اگر ‪ A   1 5 ‬باشد پس مرتبه متریکس ‪ A‬مساوی است به‪:‬‬ ‫‪.11‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪1 2 ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪2  2 )8‬‬ ‫‪3  2 )3‬‬ ‫‪3  3 )1‬‬ ‫‪2  3 )1‬‬
‫‪ .11‬اگر مرتبه متریکس ‪ 3  3, A‬باشد پس ‪ A‬چه نوع یک متریکس می باشد؟‬
‫‪ )8‬تمام جوابات‬ ‫‪ )3‬مربعی‬ ‫‪ )1‬ستونی‬ ‫‪ )1‬سطری‬

‫‪123‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫‪ B   bij 15‬چه گونه یک متریکس است؟‬ ‫‪.13‬‬

‫‪ )8‬مربعی‬ ‫‪ )3‬سطری‬ ‫‪ )1‬صفری‬ ‫‪ )1‬ستونی‬
‫‪ .18‬کدام یکی از متریکسهای ذیل یک متریکس قطری نیست؟‬
‫‪4 0 0 ‬‬ ‫‪1 0 0 ‬‬ ‫‪1 0 0 ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪1 0 ‬‬
‫‪A   0 1 0  )8‬‬ ‫‪A   0 1 0  )3‬‬ ‫‪A   0 2 0  )1‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪ )1‬‬
‫‪ 0 1 0 ‬‬ ‫‪ 0 0 1‬‬ ‫‪ 0 0 4‬‬ ‫‪ 0 1‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ .10‬کدام یکی از متریکس های ذیل یک متریکس قطری نیست؟‬
‫‪4 0 0 ‬‬ ‫‪1 0 0 ‬‬ ‫‪1 0 0 ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪1 0 ‬‬
‫‪A   0 1 0  )8‬‬ ‫‪A   0 1 0  )3‬‬ ‫‪A   0 2 0  )1‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪ )1‬‬
‫‪ 0 1 0 ‬‬ ‫‪ 0 0 1‬‬ ‫‪0 0 4‬‬ ‫‪ 0 1‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪ .10‬کدام یکی از متریکسهای ذیل یک متریکس ستونی نمیباشد؟‬
‫‪1 ‬‬ ‫‪ 1‬‬ ‫‪1 ‬‬
‫‪3 4‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪ )8‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫‪A   3  )1‬‬ ‫‪A   0  )1‬‬
‫‪A ‬‬
‫‪1 1 ‬‬ ‫‪ 4‬‬ ‫‪4 ‬‬ ‫‪1 ‬‬
‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬ ‫‪ ‬‬
‫‪5‬‬
‫‪ .10‬متریکس که فقط و فقط یک ستون داشته باشد‪ ،‬بکدام نام یاد میشود‪.‬‬
‫‪ )8‬مربعی‬ ‫‪ )3‬سطری‬ ‫‪ )1‬صفری‬ ‫‪ )1‬ستونی‬
‫‪ .14‬اگر مرتبه متریکس ‪ 3  3, A‬باشد پس ‪ A‬چی نوع متریکس است؟‬
‫‪ )8‬تمام جوابات‬ ‫‪ )3‬مربعی‬ ‫‪ )1‬ستونی‬ ‫‪ )1‬سطری‬
‫‪ .10‬اگر ‪ A  (an )2*3‬باشد پس متریکس ‪ A‬مساوی است به‪:‬‬
‫‪A  (21‬‬
‫‪2 1 ) )8‬‬ ‫‪A  (12‬‬
‫‪1 2 ) )3‬‬ ‫‪A   111‬‬
‫‪222  )1‬‬ ‫‪A   111‬‬
‫‪222‬‬
‫‪ )1‬‬
‫‪21‬‬ ‫‪12‬‬

‫‪ .36‬اگر ‪ A   aij 33   2i  3 j 33‬باشد‪ ،‬پس متریکس ‪ A‬مساوی است به‪:‬‬

‫‪ 5 8 11 ‬‬ ‫‪10 7 13 ‬‬ ‫‪ 7 10 13 ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ 7 10 13 ‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪A   7 10 13  )8‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪ )3‬‬ ‫‪A   8 5 11  )1‬‬ ‫‪A   5 8 11  )1‬‬
‫‪ 9 12 15 ‬‬ ‫‪ 5 8 11 ‬‬ ‫‪12 9 15 ‬‬ ‫‪ 9 12 15 ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫‪2 2 ‬‬ ‫‪2 2‬‬
‫‪ B  ‬باشد پس ‪ A  B‬مساوی است به‪:‬‬ ‫‪ A‬و ‪‬‬ ‫‪ .31‬اگر ‪‬‬
‫‪ 1 1‬‬ ‫‪ 1 1‬‬
‫‪ 1 1‬‬ ‫‪ 0 2 ‬‬ ‫‪1 1 ‬‬ ‫‪4 4 ‬‬
‫‪‬‬ ‫‪ )4‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ )3‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ )2‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪ )1‬‬
‫‪ 2 0 ‬‬ ‫‪4 4 ‬‬ ‫‪ 0 2 ‬‬ ‫‪ 0 2 ‬‬

‫‪2 4‬‬
‫عبارت است از‪:‬‬ ‫قیمت دیترمینانت‬ ‫‪.31‬‬
‫‪3 7‬‬
‫‪8 )8‬‬ ‫‪36 )3‬‬ ‫‪1 )1‬‬ ‫‪16 )1‬‬
‫کدام یکی از متریکسهای ذیل یک متریکس مربعی نمیباشد؟‬ ‫‪.33‬‬
‫‪3 1 4‬‬
‫‪ 3 1  )8‬‬ ‫‪ 3 4 1 )3‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪1 1‬‬
‫‪A‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪‬‬ ‫‪A   5 1 1  )1‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪‬‬
‫‪)1‬‬
‫‪ 1 0 ‬‬ ‫‪ 5 6 1‬‬ ‫‪1 0 1‬‬ ‫‪0 0‬‬
‫‪‬‬ ‫‪‬‬

‫‪124‬‬
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

:‫ مساوی است به‬A ‫ باشد پس متریکس‬A   aij    2i  3 j 33 ‫اگر‬ .38

33

 5 8 11  10 7 13 
   7 10 13   7 10 13 
A   7 10 13  )8 A     )1  
 )3 A   8 5 11  A  5 8 11  )1
 1 12 15   5 8 11  12 9 15   9 12
     15 
:‫ مساوی است به‬ A.B  ‫ پس مرتبه‬، ‫ دو متریکس باشد‬B57 ‫ و‬A25 ‫ اگر‬.35
2  7 )4 2  2 )3 7  7 )2 7  2 )1
‫کدام یکی از متریکسهای ذیل یک متریکس متناظر است؟‬ .33

 2 1 4 3 1 4  1 2 4 
 3 1  6 5 7  )3   )2   )1
 4 5  )4   1 4 8  5 6 7 
  9 8 7  4 8 1   8 9 1 
     

 22   2ji 
:‫ مساوی است به‬A ‫ پس متریکس‬، ‫ باشد‬A  aij ‫اگر‬ .33
 22

 4 2  2 4  )3 1 2  2 1  )1
A  )4 A  A  )2 A 
2 1 1 2  2 4  4 2

: ‫ مساوی است به‬A.B ‫ باشد پس مرتبه متریکس‬B810 ‫ و‬A58 ‫اگر‬ .38

8  5 )4 5  8 )3 10  5 )2 5 10 )1

: ‫ مساوی است به‬A  B ‫ پس‬،‫ دو متریکس باشد‬B   1 2 1 3

 ‫ و‬A   3 1 5 7  ‫اگر‬ .39
4 1 5 1  4 1 5 1

 2 3 6 10  )4  2 3 0 0  2 3 8 8 8 1 5 0 
 8 0 10 2   8 0 10 2  )3  0 0 10 2  )2  1 1 0 0  )1
       

125
‫مرکز عالی آموزشی رهنمای ساینس‬ ‫حساب و الجبر‬

‫مأخذ‬
‫عمومی ریاضی او تحلیلی هندسه( پوهاند عبدالحق ایمل و پوهیالی مرسل حلیم)‬ ‫‪‬‬
‫ری اضی برای طب و فارمسی (دوکتور محمد انور غوری و پوهنیار زرغونه امین)‬ ‫‪‬‬
‫ممد درسی ریاضی مکتب (صنف هشتم‪ ,‬صنف نهم‪ ,‬صنف دهم و صنف یازدهم ‪)1321‬‬ ‫‪‬‬
‫مجموعه سواالت المپیاد پایه ای پنجم و ششم کانون دانش پژوهشان نخبه‬ ‫‪‬‬
‫فارم های کانکور وزارت تحصیالت عالی‬ ‫‪‬‬

‫‪126‬‬