Professional Documents
Culture Documents
Service Delivery
Service Delivery
@)^* c;f/
k|:t'tstf{sf] cfˆg} s'/f
;fj{hlgs ;]jf g} ;/sf/ / hgtfsf] e]6 x'g] ;ª\ud ynf] xf] . o; e]6df oL b'O{
kIfaLr s:tf] Jojxf/, s'/fsfgL tyf n]gb]g x'G5 To;n] ;/sf/ / hgtfsf] ;DaGwnfO{
b]vfpF5 . ToxfF g} s:tf] sfo{;+:s[lt leq, s'g sfo{k|0ffnL ckgfP/ s] ;]jf lbOPsf] 5 k|ToIf
cg'ej ug{ ;lsG5 .
sfzL/fh cfrfo{
c;f/ @)^*
-3-
ljifo–;"rL
-4-
efu tLgM g]kfndf ;fj{hlgs ;]jf k|jfx, sfo{ ;+:s[lt tyf
sfo{k|0ffnLsf] cj:yf ljZn]if0f #@–%^
#=! g]kfndf ;fj{hlgs ;]jf k|jfxsf] cj:yf s:tf] 5 < #@
#=!=! cWoog k|ltj]bgx?df ;fj{hlgs ;]jf k|jfxsf] k|;ª\u #@
#=!=@ /fhgLlts g]t[Tjsf] b[li6sf]0fsf] cfwf/df ;fj{hlgs ;]jf
k|jfxsf] cj:yf #^
#=!=# ;fj{hlgs ;]jf k|jfxsf] oyfy{ lrq0f #&
#=@ g]kfndf sfo{ ;+:s[ltsf] cj:yf s:tf] 5 < $$
#=# g]kfndf sfo{ k|0ffnLsf] cj:yf s:tf] 5 < $*
#=$ sfo{ k|0ffnLdf ;'wf/ Nofpg rfNg'kg{] sbdx? %$
efu Ps
kl/ro
!=! k[i7e"ld
s'g} klg b]zdf ;/sf/sf] k|d'v sfo{ hgtfnfO{ ;]jf pknAw u/fpg' x'G5 . o;sf nflu
;/sf/n] ;fj{hlgs k|zf;g / o;sf ljleGg cËx?nfO{ kl/rfng u/]sf]] x'G5 . ;fj{hlgs
;]jf g} ;/sf/ / hgtfsf] e]6 x'g] ;ª\ud:yn ePsf]n] o;af6 g} ;/sf/ / o;sf ;]jf
-6-
k|bfos cËx?sf] sfo{s'zntf tyf k|efjsfl/tfsf] dfkg ug{ ;lsG5 . elgG5 s'g} klg
;/sf/ o;sf] k|zf;lgs ;+oGqeGbf /fd|f] x'g ;Sb}g . To;}n] ;/sf/ /fd|f] x'g o;sf]
k|zf;lgs cË klg /fd|f] x'g'k¥of]] . To;}u/L k|zf;lgs cË /fd|f] x'g o;sf] ;Ë7g, sfd ug{]
jftfj/0f, gLlt, lgod, sfo{k|0ffnL, sd{rf/Lsf] ;fF]r tyf dgf]j[lQ, wf/0ff tyf Jojxf/ /fd|f]
x'g'k¥of] . lsg ls sd{rf/L Pj+ ;Ë7gsf] cfly{s, ;fdflhs Pj+ ;f+:s[lts k[i7e"ldn]
;fj{hlgs ;]jf k|jfxdf c;/ kfl//x]sf] x'G5 .
;fj{hlgs k|zf;g z"Gotfdf ;Grfng x'g ;Sb}g . o;sf] cfkm\g} kl/j]z x'G5 . ;fj{hlgs
;]jf k|jfxsf s'/f ubf{ o;sf] jftfj/0fLo kIfnfO{ ;j{yf la;{g ldNb}g . ljz]iftM g]kfndf
;fj{hlgs ;]jf k|jfxsf] cj:yfnfO{ x]bf{ o;nfO{ k|efj kfg{] /fhgLlts, cfly{s, ;fdflhs
;f+:s[lts tyf P]ltxfl;s cfofdnfO{ 5'6fpg ;ls+b}g .
d"ntM ;fj{hlgs k|zf;g a[xt ;fdflhs k|0ffnLsf] Ps pkk|0ffnL xf] . of] ;f+:s[lts kl/j]z
leqsf] Pp6f cË (Culturally bound) x'g] ePsfn] ;dfh – lg/k]If x'g ;Sb}g . o;n]
;dfhsf] d"No, dfGotf / cfbz{nfO{ cfkm";Fu af]s]sf]] x'G5 . ;fj{hlgs ;]jf k|bfos lgsfodf
sfo{/t sd{rf/Lx? ;dfhsf g} pkh x'g\ . To;}n] pgLx?n] b]vfpg] Jojxf/ pgLx? a;]sf]
;dfhn] cEof; u/]sf] Jojxf/ eGbf k[ys\ x'g ;Sb}g . pgLx?sf] rl/qn] ;dfhsf]
;+:s[ltnfO{ klg ;d]6\5 . ;fdflhs ;+:s[ltn] s'g}klg ;Ë7gsf] sfo{ ;+:s[ltdf 5fk kfg{]
u/]sf] tYonfO{ ljleGg cWoogn] b]vfPsf 5g\ . ;+:s[ltsf] k|efjnfO{ Jo:yfksLo Ifdtf
a9fpg] tkm{ s;/L pkof]u ug{ ;lsG5 egL x]g{' clt cfjZos 5 . k|l;4 ;dfhzf:qL
8f]/axfb'/ lji6sf cg';f/ efUojfb g} g]kfnsf] ljsf;sf] ;a}eGbf 7"nf] tuf/f] xf] . t/
sltko cGo ;f+:s[lts tTjx? klg 5g\ hf] ljsf;sf nflu cg's"n klg 5g\ . To:tf
tTjx?sf] vf]hL ug{] / ltgnfO{ k|a4{g ug{] sfd r'gf}tLk"0f{ Pj+ hl6n klg 5 .
of] ;'zf;gsf] o'u ePsfn] xfd|f] h:tf] ljsf;f]Gd'v b]zsf nflu ;'zf;g cfGtl/s
k|fyldstfsf ;fy} cGt/f{li6«o ;xof]u lgsfosf k|fyldstfdf ;d]t kg{] u/]sf] 5 . ;'zf;gsf
-7-
nflu k|zf;g ;'wf/nfO{ klg hf]8 lbOPsf] x'G5 . k|zf;g ;'wf/nfO{ k|efjsf/L tyf lbuf]
agfpg sd{rf/LtGqsf] Jojxf/df kl/jt{g cfpg' h?/L 5 . sd{rf/LtGqsf] Jojxf/df ck]lIft
kl/jt{g Nofpg / ;f+:s[lts ljsf; ;lxtsf] ljsf; -Development with culture_ sf
nflu sfo{ ;+:s[ltsf] a[xt\ tyf ljZn]if0ffTds cWoog x'g' h?/L x'G5 . s'g}klg b]zsf]
ljsf;sf] df]8]n sfo{;+:s[ltsf] hudf cfwfl/t /x]sf] x'G5 eGg] tYo cd]l/sf, hfkfg, blIf0f
sf]l/of tyf rLgdf ePsf ljsf; / cfly{s ;d[l4af6 klg :ki6 x'G5 .
-8-
!=$ cWoogsf] ;Ldf
o; cWoognfO{ ;/sf/L tyf cw{;/sf/L lgsfox?af6 s]Gb|Lo:t/b]lv :yfgLo:t/;Dd k|jfx
x'g] ;]jfsf] k|s[lt, sfof{nosf] sfo{ ;+:s[lt Pj+ To;n] ;]jf k|jfx Pj+ sfo{ k|0ffnLsf] ljsf;df
kf/]sf] k|efj h:tf ljifodf ;Lldt ul/Psf] 5 . o;n] u}/;/sf/L tyf lghL If]qsf] ;]jf k|jfx
/ sfo{ ;+:s[ltnfO{ ;d]6]sf] 5}g .
-9-
efu b'O{
;/sf/n] k'¥ofpg] ;]jfsf] ;Gbe{df nlIft ;d"x eg]sf] :yfgLo hgtf x'g\ h;nfO{ pkef]Qmf
jf u|fxssf] ¿kdf lnOG5 . ;fj{hlgs ;]jf k|jfxsf] If]q ;/sf/ / hgtfsf] k|ToIf ;fIffTsf/
x'g] 7fpF -Boundary of exchange_ klg xf] . ;]jfsf] k|efjsfl/tfaf6} ;/sf/sf] sfo{
s'zntf tyf k|efjsfl/tfsf] dfkg x'g] / To;sf] cfwf/df ;/sf/ k|lt hgtfsf] wf/0ff aGg]
x'Fbf x/]s ;/sf/n] ;fj{hlgs ;]jf k|jfxnfO{ r':t tyf hgd'vL agfpg] k|oTg ub{5 .
;fj{hlgs ;]jf k|jfxnfO{ ;/sf/ / hgtfaLrsf] ;Dks{ laGb'sf] ?kdf lgDg lrqaf6 b]vfpg
;lsG5 M
- 10 -
hgtf ;/sf/
lrq g+= !
hgtf / ;/sf/aLr ;Dks{ laGb'sf] ?kdf ;fj{hlgs ;]jf k|jfx
- 11 -
;LdfGtLs[t, ljkGg / ;'ljwflaxLg gful/s / dlxnfsf nflu 5'§} of]hgf, sfo{qmd NofO{
;/sf/n] nfu" ug{ ;S5 . of]hgf cfof]un] lgwf{/0f u/]sf] k|fyldstf k|fKt If]qdf ;/sf/n]
ljz]if nufgLsf] of]hgf agfpg ;S5 . o:tf vfnsf of]hgfn] ePsf -Haves_ af6 gePsf -
Havenots) nfO{ ;]jf tyf pTkfbg k'¥ofpg] ub{5 . o:tf gLltx? ;sf/fTds lje]b -
Positive discrimination_ /0fgLltdfkm{t sfof{Gjog ug{ ;lsG5 . o:tf lje]bx? b]z,
;/sf/ tyf ;Ë7gsf] cfkm\g} ;]jf tyf ;+:s[lt cg';f/ ul/g] x'G5g\ .
- 12 -
vfB ;+:yfg, g]zgn 6««]l8Ë lnld6]8, ;fN6 6««]l8Ë skf{]/];g, l6Da/ skf{]/];g g]kfn cflb dfkm{t
x'g] u/]sf] 5 .
;]jfsf] ljs]Gb|Ls/0f
- 13 -
:yfgLo ;/sf/;Fu ;xsfo{ u/L ;~rfng ul/g] ;fj{hlgs ;]jf o; cGtu{t kb{5g\ . of] ;]jf
;]jfu|fxL;Dd k'u]/ k|bfg ug{] x'gfn] k|efjsf/L / k|hftflGqs klg dflgG5 . ;dfhsf] t[0fd'n -
Grassroot level_ txsf] ?kdf /x]sf ;d'bfonfO{ cfjZos kg{] ;]jfx? k|bfg ug{
:yfgLo:t/df /x]sf ufpF ljsf; ;ldlt, gu/kflnsf tyf lhNnf ljsf; ;ldlt h:tf
lgsfonfO{ zlQm lgIf]k0fsf] dfWodaf6 :yfgLo :jfoQ zf;g P]g, @)%% n] kof{Kt clwsf/
lbPsf] 5 tfklg lgjf{lrt kbflwsf/Lsf] cefj, ;+:yfut sdhf]/L, pQ/bfloTj / lhDd]jf/Lsf]
c:ki6tf, hgr]tgfsf] sdL h:tf sf/0fn] g]kfndf ljs]Gb|Lt ;]jf k|efjsf/L / nfek|b x'g
;s]sf] kfOb}+g .
;fj{hlgs ;]jf k|jfx c;kmn ePdf s] x'G5 <
;fj{hlgs ;]jf k|jfx k|efjsf/L gePsf] d'n'sdf hgtfn] ;/sf/k|lt cljZjf; tyf cgf:yf
/fVg] u/]sf] kfOG5 . hgtfdf ;/sf/ k|ltsf] ckgTj sd x'b}F+ hfG5 / hgtfaf6 6f9f x'g'sf]
;fy} ;/sf/n] vf]h]sf] hg;dy{g, hg;xeflutf ck]lIft ¿kdf k|fKt x'Fb}g . ;/sf/n]
hgcfwf/ / zf;gsf] j}wtf u'dfpFb} hfG5 / ;'zf;gsf] cefjdf pQ/bfloTjljxLg,
c;+j]bgzLn tyf ck|hftflGqs ;/sf/sf] 5lj lgdf{0f x'g k'Ub5 . ;dfhdf c/fhstf,
e|i6frf/ r'lng yfN5 . cfly{s c;dfgtf a9\g yfN5 . u/Lasf] hLjg yk si6s/ x'G5 .
sfg'gsf] zf;g, Gofodflysf] kx'Fr, dfgjclwsf/, hg;xeflutf, df}lns xssf] k|Tofe"lt
h:tf k|hftflGqs rl/q gePsf] ;}lgs jf tfgfzfxL ;/sf/sf] pbo x'g;S5 . d'n's
ljsf;sf] af6f]df eGbf lagf;sf] af6f]df cl3 a9\5 / ljZj ;fd" c;kmn /fHosf] ?kdf
kl/lrt x'gk'U5 . blIf0f Plzof, blIf0f k"j{ Plzof tyf clk|msfsf s]xL d'n'sx? o:t} c;kmn
/fHosf] klxrfg af]s]/ afFr]sf 5g\ .
lasl;t tyf lasf;f]Gd'v b'j} b]zdf wgL tyf ul/a hgtfaLrsf] vf8n a9\b} uPsf] tYo
ljleGg k|ltj]bgx?n] cf}FNofPsf 5g\ . o;n] ;dfhsf] lgDg ju{nfO{ lzIff, :jf:Yo, kf]if0f,
vfg]kfgL, /f]huf/L h:tf cfwf/e"t cfjZostf k"/f ug{ yk d'lZsn agfPsf] 5 / ;dfhnfO{
czflGt tyf åGålt/ ws]lnlbPsf] 5 .
- 14 -
@=!=#= ;fj{hlgs ;]jf k|jfxsf] u'0f:t/, k|efjsfl/tf ;DaGwL cjwf/0ff
;fj{hlgs ;]jf k|jfx ;/sf/L Joj:yfkg ;+oGqsf] Pp6f clgjfo{ kIf tyf k4lt xf] . o:tf]
;]jfnfO{ cf}lrTotf, ldtJolotf, lgoldttf, k|efjsfl/tf / :t/Lotfsf lx;fan] ;+:yfut
ug{'kg{] x'G5 . nf]stflGqs /fHo Joj:yfdf hgk|ltlglw dfkm{t klg ;]jf k|bfosn]] hgtfdf
;]jf k'¥ofpg]] k|aGw ldnfPsf] x'G5 . ;]jfu|fxLn] ljz]iftM ^ lsl;dsf ;'lglZrttf
;]jfk|bfosaf6 vf]h]sf x'G5g\ . k|fKt ug]{ ;]jf – u'0f:t/o'St -Quality_ 5, ljZjf; ug{
;lsg] (Reliability) 5, cfk"mn] vf]h]cg';f/ (Confirmity) g} 5, l56f]5l/tf] (Efficient)
k|ls|ofaf6 pknA3 5, ;dd"NoL (Value for money) 5 / ;]jfdf ;+nUg sd{rf/Lsf] Jojxf/
u|fxsd}qL (Client friendly behavior) 5 .
;fj{hlgs ;]jfx?sf] u'0f:t/ dfkg ug{sf nflu ;]jf pknAw u/fpg nfUg] ;do, ;]jf
jfktsf] d"No, ;]jf k|flKtsf] lgldQ k'Ug'kg{] :yfgx?, ;Dks{ ljGb'x? / ;]jf k|fKt ug{]
;]jfu|fxLsf] ;Gt'li6nfO{ ;"rssf] ?kdf lnOPsf] kfOG5 . ;fj{hlgs ;]jfnfO{ sfo{ ;/nLs/0f
u/L u'0f:t/Lotf sfod ug{ d2t k'¥ofpg] tTjx? o;k|sf/ pNn]v ug{ ;lsG5M
) P;=Pd=P;= dfkm{t
cy{ dGqfno tyf lghfdtL lstfavfgfn] pkef]Qmf ;j{]If0fsf] l;nl;nfdf k|of]u ug{] u/]sf]
kmf/fdsf] gd'gf cg';"rLdf ;+nUg ul/Psf] 5 .
k|lqmofTds kf/blz{tf
k|lqmofTds kf/blz{tfn] sfddf j}wtf k|fKt x'g'sf] ;fy} cgfjZos l9nf;':tL tyf e|i6frf/sf]
;DefjgfnfO{ Go"g u/fpg ;xof]u k'¥ofpF5 . To;}n] x/]s ;]jf k|jfx ug{] lgsfon] ;]jf
k|jfxsf] l;nl;nfdf cjnDag ug{] sfo{ljlwnfO{ :ki6¿kdf hfgsf/L x'g;Sg] u/L sfo{ k|jfx
tflnsf agfO ;]jfu|fxLsf] kx'Frdf Nofpg] / ;f]sf] OdfGbf/Lk"j{s sfof{Gjog ug{' kb{5 . o;/L
sfo{ k|jfx tflnsf agfpFbf ;Dej eP;Dd Pp6} sfdsf] nflu k'gM ;f]xL 6]andf kms{]/ hfg'
gkg{] / sfo{ ljGof; ldn]sf] x'g' kb{5 . pbfx/0fsf nflu s'g} lgj]bg btf{ ePkl5 ;DalGwt
kmfF6df hfg], sDKo'6/df k|ljli6 x'g], lg0f{osf nflu k]z x'g], lg0f{o ePkl5 kq tof/ x'g],
kqdf x:tfIf/ ePkl5 rnfgL x'g] u/L sfo{ k|jfx tflnsf agfpg ;lsG5 .
- 18 -
To:t} lzIff, :jf:Yo, oftfoft, cfjf; / /f]huf/L h:tf cfwf/e"t ;]jfx?sf] ;~rfng u/L
hg;fwf/0fsf] hLjg:t/ j[l4 ug{] gLlt of] ;+ljwfgn] lnPsf] 5 -wf/f #% -!_ . ;fy} hgtfnfO{
:yfgLo:t/df g} ;]jf k'¥ofpg ;]jfsf] ljs]Gb|Ls/0f tyf clwsf/sf] lgIf]k0fsf] nflu :yfgLo
:jfoQ zf;g ;DaGwL lgsfo ;lxtsf] :yfgLo :jfoQ zf;gsf] kl/sNkgf ;+ljwfgn] u/]sf]
5 -wf/f !#*_ . o;} cg'?k g]kfn ;/sf/n] hgtfsf nflu ljleGg lsl;dsf ;]jfx? ;~rfng
ub{} cfPsf] 5 / ;fj{hlgs ;]jfx?sf] ;~rfng ;DaGwL of]hgf / sfo{qmdsf] th{'df,
sfof{Gjog, cg'udg tyf lgoGq0f k|0ffnLdf klg qmdzM ;'wf/ ub{} hfg] gLlt lnPsf] 5 .
P]g tyf lgodx?
/fHon] k|jfx ug{] ;]jf ;'ljwfdf gful/ssf] clwsf/ /xG5 . of] clwsf/nfO{ ;+:yfut,
Jojl:yt tyf sfof{lGjt ug{ ljleGg P]g, lgod, sfo{ljlw, lgb{]lzsfx? agfOPsf x'G5g\ .
;fj{hlgs ;]jf /fHosf] k|d'v bfloTj ePsfn] o;n] agfpg] x/]s P]g, lgod tyf lgb{]lzsfx?
s'g} g s'g} ?kdf ;]jf k|jfx;Fu ;DalGwt x'G5g\= g} o; ;DaGwdf /fHoaf6 Joj:yf ePsf
s]xL k|d'v P]g, lgod tyf of]hgfut b:tfj]hx? k|rngdf /x]sf 5g\ -x]g{'xf];\ cg';"rL_ .
cfjlws of]hgfx?
@)^& >fj0fb]lv sfof{Gjogdf /x]sf] lqjifL{o cGtl/d of]hgf -@)^&/^*–@)^(/&)_n]
;fj{hlgs ;]jf k|jfxsf] dfWodaf6 ;'zf;g k|bfg ug{] ;DaGwdf lgDgfg';f/ /0fgLlt lnPsf]
5M
/0fgLlt
– sfuh/lxt ;/sf/sf] lgdf{0f / ;~rfng ug]{ bL3{sfnLg p2]Zo lnP/ k|zf;lgs
lgsfox?sf] sfd sf/afxLdf ljB'tLo zf;g k4ltsf k|lqmofx? qmdzM k|of]u ub}{
hfg],
– e|i6frf/ lj?4sf] cGt/f{li6«o dxf;lGwdfkm{t cGt/f{li6«o ;d'bfon] JoQm u/]sf]
k|lta4tf cg'?k x'g] u/L e|i6frf/ lgoGq0f ;DaGwL sfg'gL Joj:yf / k|zf;lgs
;+/rgfsf] ;[b[9Ls/0f / ;'wf/ ug]{,
- 19 -
– u'0f:t/Lo ;fj{hlgs ;]jf lgikIf, ;xh Pj+ ljlw;Ddt 9Ën] ;dod} nlIft ;d'bfon]
kfpg] cj:yf ;'lglZrt x'g] u/L ;fj{hlgs ;]jfsf] k|jfxnfO{ :jR5, kf/bzL{ /
k|efjsf/L agfpg],
– ;Dk"0f{ ju{ / ;d'bfosf of]Uo tyf OR5's JolQmx?nfO{ ;]jf k|j]zsf ;dfg cj;/x?
pknAw u/fpg] Joj:yf ldnfP/ ;fj{hlgs ;]jfnfO{ ;dfj]zL agfpg],
– ;j{;fwf/0f hgtfsf] ;aeGbf glhssf] lgsfon] ug{;Sg] sfd ;f]xL lgsfon] ug{
kfpg] u/L k|zf;lgs clwsf/sf] k|Tofof]hg / lgIf]k0f ug]{,
– ;fj{hlgs gLltsf] th'{df, sfof{Gjog / d"NofÍg k|lqmofnfO{ k|efjsf/L agfpgsf
lglDt k|zf;lgs Ifdtfsf] ljsf; ug]{,
– k|zf;lgs Pj+ ljsf; sfo{x?sf] cg'udg tyf d"NofÍg k|lqmofnfO{ kl/0ffdd'vL /
k|efjsf/L agfpg],
– sd{rf/Lsf] sfdsf] d"Nofª\sgnfO{ j:t'ut agfP/ sd{rf/LnfO{ sfdsf cfwf/df b08
k'/:sf/ lbg] gLltsf] sfof{GjognfO{ k|efjsf/L agfpg]
– sd{rf/Lsf] lgo'lQm, kb:yfkgf, ;?jf, a9'jf tyf tnj ;'ljwfsf] lgwf{/0f ;d]tsf
dfgj ;|f]t Joj:yfkgsf ljleGg kIfx?nfO{ k"jf{g'dfgof]Uo, ljlw;Ddt pTk|]/0ffsf
cfwf/e"t dfGotf cg'?k agfpgsf nflu cfjZos ;'wf/ ug]{,
– ;fj{hlgs ;]jf / j:t'sf] u'0f:t/ lgwf{/0f, pTkfbg / ljt/0fsf] sfo{df ;+nUg
lghL, ;xsf/L Pj+ u}/;/sf/L / gful/s ;dfhsf ;+:yfx?sf] lgodg, cg'udg tyf
Ifdtf ljsf; ug]{ .
If]qut gLltx?
g]kfn ;/sf/sf] lzIff, :jf:Yo, cf}Bf]lus, jfl0fHo, ko{6g, ;~rf/, s[lif, ;"rgf k|ljlw cflb
If]qut gLltx?n] ;d]t hgtfnfO{ ;]jf k|bfg ug{] ljifonfO{ k|fyldstf lbPsf 5g\ .
;fj{hlgs ;]jf k|jfx ;'lglZrt ug{ ljleGg cGt/f{li6«o k|of;x? klg ePsf] b]lvG5g\ h:t}
dfgj clwsf/ ;DaGwL cGt/f{li6«o 3f]if0ffkq, !($* n] /fHoaf6 cfwf/e"t ;]jf kfpg'
- 20 -
gful/ssf] g};lu{s clwsf/sf] ?kdf :jLsf/ u/]sf] 5 . To:t} ;g\ @))) sf] ;]K6]Da/df s"n
!(! /fi6«dWo] !$& /fi6« tyf ;/sf/ k|d'vx?n] zflGt, ;'/Iff, lzIff, :jf:Yo, ljsf;sf ;fy}
jftfj/0f, dfgj clwsf/ tyf zf;g Joj:yfsf] cfwf/e"t dfgs ;lxt lgwf{/0f u/]sf
;x;|fAbL ljsf;sf nIox?n] ;d]t hgtfnfO{ cTofjZos ;]jf lbg' /fli6«o tyf cGt/f{li6«o
;d'bfosf] bfloTjsf] ?kdf cf}+FNofPsf lyP .
:yfgLo:t/
- 21 -
hgtfnfO{ ;]jf k|jfx ug{] sfo{df k|ToIf¿kdf ;+nUg :yfgLo:t/sf ;]jf sfof{nox? o;
cGtu{t kb{5g\ . tL sfof{nox?sf] ;Ë7gfTds ;+/rgf tyf sfo{ljlwsf] lgwf{/0f ;j{;fwf/0f
hgtfnfO{ ;]jf lbg cg's"n x'g] u/L to ePsf x'G5g\ . o:tf sfof{nox?nfO{ k|ToIf ?kdf
;fj{hlgs ;]jf k|jfxdf ;+nUg sfof{no -Front line offices jf Service delivery points_
eGg ;lsG5 . :yfgLo:t/df ;/sf/n] ;]jf lbg] sfof{nox? uf=lj=;=/ j8f sfof{no h:tf
lgjf{lrt PsfO klg x'g ;S5 jf lhNnf / Onfsf:t/Lo k|zf;lgs sfof{no klg x'g ;S5 .
To;}u/L ;/sf/n] ;fj{hlgs ;+:yfgsf] :yfgLo sfof{no, u}=;=;= / lghL If]qaf6 ;d]t
:yfgLo:t/df ;]jf k|jfx ug{] Joj:yf ldnfPsf] x'G5 . :yfgLo:t/df ;]jf k|jfxdf ;+nUg
lgsfox? lgDgfg';f/ /x]sf b]lvG5g\ M
) :yfgLo lgsfo M lhNnf ljsf; ;ldlt, gu/kflnsf, ufpF ljsf; ;ldlt
) lhNnf:t/Lo sfof{noM ljleGg dGqfno, ljefu tyf ;+:yfg cGtu{tsf
c~rn / lhNnf:t/Lo sfof{nox?
) ;fd'bflos ljBfnox?
) :jf:Yo s]Gb|, :yf:Yo rf}sL tyf pkrf}sLx?
) :yfgLo -Onfsf:t/Lo_ ;]jf sfof{noM s[lif ;]jf s]Gb|, kz' ;]jf s]Gb|
) 5f]6L x'nfs tyf 5f]6L eG;f/
) k|x/L rf}sL tyf c:yfoL k|x/L kf]i6
) u}/;/sf/L / ;fd''bflos ;+:yfx?
) pkef]Qmf ;d"x
) cfdf ;d"x cflb .
gLlt lgdf{0f txaf6 ul/g] sfo{n] hgtfnfO{ bL3{sfnLg c;/ k'¥ofpg] eP tfklg ;]jf;Fu
k|ToIf ;DalGwt cu|kª\lStdf /x]sf lgsfosf] sfo{;Dkfbgaf6 ;]jfu|fxLsf] hghLjgdf tTsfn
c;/ kg]{ ePsf]n] o;}sf cfwf/df hgtfn] ;/sf/k|lt cfkm\gf] wf/0ff agfpg] / ;fj{hlgs
txdf ;/sf/sf] d"NofÍg ;d]t x'g] ub{5 . To;}n] ;]jf k|jfxdf ;+nUg lgsfosf] sfo{
;Dkfbgsf] :t/, ;do / ;]jfsf] nfutnfO{ ;fj{hlgs lxt cg's"n t'Nofpg To:tf lgsfosf]
- 22 -
sfd sf/afxLNffO{ Jojl:yt tj/n] ;Dkfbg ug]{ u/fpg] kl/kf6Lsf] ljsf; ug{ h?/L ePsf] 5
. o;} ;Gbe{df s]Gb|b]lv :yfgLo:t/;Dd ;]jf k|jfxdf ;+nUg x'g] lgsfox?nfO{ lgDg lrqdf
b]vfOPsf] 5M
gLltut tx
cGt/fli6o//fli6o u}/;/sf/L
k|zf;sLo sfof{nox? lgjf{lrt lgsfo -lhlj;, uflj;,
gu/kflnsf_ ;+u7g, lghL If]q
-:yfgLo sfof{no_
;xsf/L tyf ;fd’bflos ;+:yfx?
lhlj; lhlj;
uflj; uflj;
Onfsf
lrq g++ @
;fj{hlgs ;]jf k|jfxdf ;+nUg lgsfox?
- 23 -
cfwf/e"t cfjZostfsf] kl/k"lt{
b}lgs hLjg ofkgsf nflu rflxg] kf]if0f, cfjf;, vfg]kfgL, ;/;kmfO, sk8f tyf ;'/Iff h:tf
;]jf tyf sfo{qmd / lg/k]If ul/aL;Fu ;DalGwt sfo{qmdx? klg o;} ;d"x leq kb{5g\ .
/fHon] oL ;]jfx?sf] kl/k"lt{df ljz]if k|oTglzn /xg'kg{] x'G5 . g]kfndf cfwf/e"t ;]jfsf]
k"lt{df ;/sf/, u}/;/sf/L If]q tyf lghL If]q ;+nUg /xL cfPsf 5g\ . t/ klg ltgsf]
cg'udg /fd|/L x'g ;s]sf] 5}g .
u'0ffTds ;]jfx?
;j{;fwf/0f hgtfsf] zf/Ll/s tyf dfgl;s Ifdtf clej[l4 ug{] lzIff, :jf:Yo, tflnd h:tf
;]jf/ sfo{x? o; cGtu{t kb{5g\ . oL ;]jfx? /fHosf] eljio;Fu ;DalGwt ljifo ePsf] x'Fbf
o; If]qdf ePsf] vr{nfO{ /fHosf] nufgLsf] ?kdf x]l/G5 . g]kfn ;/sf/n] ;g\ @)!% ;Dddf
;a}sf nflu lzIff tyf cfwf/e"t :jf:Yo ;]jf k'¥ofpg] k|lta4tf eP cg';f/ cfGtl/s ;|f]t
tyf afx\o ;xof]usf] 7"nf] lx:;f o; If]qdf vr{ ub{]} cfPsf] 5 . t/ klg ;/sf/ / lghL
If]qn] lbg] ;]jfsf] u'0f:t/ tyf d"Nodf 7"nf] cGt/ /x]sf] 5 .
sNof0fsf/L ;]jfx?
nf]s sNof0fsf/L /fHosf] cjwf/0ffnfO{ ;fsf/ jgfpg ;fdflhs ;'/Iff / ;dfh sNof0fsf
If]qx?df /fHon] ;]jf k'¥ofpg' kg{] x'G5 . d"ntM oL sfo{qmdx?n] ;dfhdf x'g] vfg] -Haves_
x'F'bf vfg] -Havenots_ aLrsf] cGt/nfO{ sd u/L ;dfhnfO{ Gofok"0f{ / ;dtfd"ns agfpg
;xof]u k'¥ofpF5 . g]kfndf ;~rflnt j[4, ckfË tyf ljwjf eQf ;/sf/n] lbg] sNof0fsf/L
;]jfx? x'g . sNof0fsf/L ;]jf ljt/0f k|0ffnLsf] ;+/rgfTds :ki6tf, ;'9[9Ls/0f, sd{rf/Lsf]
Ifdtf ljsf; tyf hgd'vL ;]jfsf] k|lta4tf o; If]qdf b]lvPsf r'gf}ltx? x'g\ .
- 24 -
:j:y dgf]/~hg lbg'sf] ;fy} b]zsf] snf, ;+:s[lt / efiffsf] ;+/If0fdf klg of]ubfg ub{5 .
g]kfn ;/sf/sf] ;fdflhs dgf]x/tf ;DaGwL :ki6 gLlt tyf sfo{qmdsf] cefjdf o:tf
;]jfx? k|efjsf/L x'g ;s]sf 5]}gg\ . afnfh' kfs{, /Tgkfs{, lqe'jg kfs{ yfgsf]6, /fi6«;ª\3Lo
kfs{ yfkfynL, zflGtkfs{ dxf/fhu~h, e[s'6Ld08k l:yt kfs{ h:tf s]xL :ynx? sf7df8f}+ /
df]km;nsf gu/kflnsf cGt{ut s]xL kfs{x? ag]sf 5g\ t/ logLx?sf] ;~rfng, k|aGwg /
cg'udg Tolt Jojl:yt x'g ;s]sf] 5}g .
k|a4{gfTds ;]jfx?
;/sf/n] cfly{s pbf/Ls/0fsf] gLlt cg'?k cfly{s tyf cf}Bf]lus lqmofsnfkx?nfO{ hf]8 lbg
rfn]sf ;]jf sfo{x? o; cGtu{t kb{5g\ . lghL If]q tyf j}b]lzs nufgL] k|a4{gsf
sfo{qmdx?, ;"rgf tyf ;~rf/ ljsf; gLlt, pBf]u jfl0fHo If]qdf Psåf/ ;]jf k|0ffnL, a}lsª\
Joj;fosf] cg'udg cflb k|a4{gfTds ;]jfx? ;/sf/n] ;~rfng ub{} cfPsf] 5 . t/ klg
sd{rf/Lx?sf] kl/j{tg x'g g;s]sf] dfgl;stf, ckf/bzL{ tyf emGeml6nf] sfo{ k|0ffnLn] ubf{
;]jfsf] k|efjsfl/tf a9\g ;s]sf] kfOFb}g . pNn]lvt ;]jf k|jfxsf k|sf/x?nfO{ lrqdf o;/L
x]g{ ;lsG5 M
- 25 -
cfwf/e"t cfjZostfsf] u'0ffTds ;]jfx? sNof0fsf/L ;]jfx?
kl/k"lt{
lrq g+= #
;fj{hlgs ;]jf k|jfxsf k|sf/
- 27 -
) ;'wf/ (Improvement)
k|l;4 n]vs lzj v]/fn] lgDg jftfj/0fx?nfO{ JolQmsf] ;+:s[ltsf] lgdf{0f ug{] TfTjsf] ?kdf
lnPsf 5g\M
) 3/M ;sf/fTds jf gsf/fTds k|efj
) ljBfnoM ;fyLx?sf] ;ª\ut
) sfo{fnoM ;'k/Lj]Ifssf] k|s[lt -;xof]uL jf cfnf]rgfTds_
) ;~rf/ dfWodM l6=eL, kqklqsf, ;dfrf/kq, /]l8of], rnlrq
) ;+f:s[lts k[i7e"ld
) wfld{s k[i7e"ld
) k/Dk/f tyf ljZjf;
) ;fdflhs jftfj/0f
) /fhgLlts jftfj/0f
3/, ;Ë7g jf /fHo h'g;'s} 7fpFsf] klg cf–cfkm\gf] ;+:s[lt x'G5 . s'g} 3/, sfof{no jf
d'n'ssf hgtfn] /fd|f] Jojxf/ ug{' jf gug{'sf]] k|d'v sf/0fdWo] Ps To:tf JolQm, ;+:yf jf
/fHosf] ;+:s[lt / ;+:sf/df ePsf] cGt/nfO{ dfGg] ul/Psf] kfOG5 . k|m]8l/s l/U;n] of]
leGgtfnfO{ ;fj{hlgs k|zf;gsf] kof{j/0f -Ecology of public administration_ sf] ?kdf
cfF}NofPsf lyP .
sfo{:yndf sd{rf/Ln] tf]lsPsf] lhDd]jf/L lgjf{x ug{'kbf{ ug{] Jojxf/ / p;n] sfof{nosf]
;du| jftfj/0f leq /xL cjnDag ug{] cfr/0f g} sfo{ ;+:s[lt xf] . k|To]s b]z, ;dfh tyf
;+u7gsf] sfo{ ;+:s[lt ljlzi6 k|sf/sf] x'G5 / cGo b]z, ;dfh jf ;Ë7gsf] eGbf leGg /
df}lns x'G5 . k|zf;lgs ;Ë7gsf] sfo{ ;+:s[ltnfO{ k|zf;lgs sfo{ ;+:s[lt -
Administrative culture_ klg eGg ;lsG5 . o;nfO{ a[xt¿kdf ;+u7gfTds sfo{ ;+:s[lt -
Organizational culture_ sf] ?kdf lng ;lsG5 . ;Ë7gfTds ;+:s[ltnfO{ kl/eflift ug{'kbf{
;Ë7gleqsf] cfk;L ljZjf;, wf/0ff, d"No / dfGotf h:tf k|j[lQnfO{ a'em\g ;lsG5 . o:tf
- 28 -
k|j[lQx? To; ;Ë7gdf sfd ug]{ JolQmsf] Jojxf/, cleJolQm / sfd ug]{ tl/sfdf b]lv/x]s]f
x'G5 .
;+:s[ltn] ;+:yfsf] kl/ro, p2]Zout Pstf / ;dembf/LnfO{ bzf{pF5 . oL d"No dfGotfx? leq
u|fxsnfO{ k'¥ofpg] ;]jf, k|lt:kwf{Tds Ifdtf, pBdLkg, ;dfg cj;/, sd{rf/Lx? aLr ul/g]
;d–Jojxf/, ;Ë7gfTds ljz]if1tf, gjsfo{x? -Innovations_, u|fxs;Fus]f Jojxf/,
pTkfbsTj -;]jf jf j:t'_, u'0f:t/Lotf, ;fdflhs bfloTj, ;d"xut sfo{ ;Ë7gsf]
cfjZostf tyf ToxfF sfd ug]{ sd{rf/LaLrsf] k|fyldstf / ljljwtfsf] Joj:yfkg cflb
kb{5g\ .
;Ë7g ;+:s[ltleq ToxfFsf sd{rf/Ln] s;/L sfd u5{g\, s:tf] af]N5g\, s:tf] s'/fdf ljZjf;
u5{g\, oxfF;Dd ls s:tf] klx/g u5{g\ oL ;a} s'/fx? kb{5g\ . sd{rf/Ln] af]Ng] jf eGg] s'/f
cfkm}+df ;Ë7gsf] gLlt / sfo{ljlw h:t} x'G5 eGg] ;f]rfO aflx/LkIfdf /xG5 . Joj:yfkgn]
;fdfGotof lgDg s'/fdf Ps k|sf/sf] ;fË7lgs ;+:s[lt /x]sf] x'G5 eGg] ljZjf; ub{5 M
• jl/i7 sd{rf/Ln] cfˆgf cGo ;b:o sd{rf/Lk|lt ug]{ Jojxf/ / o;} u/L ;xfos
sd{rf/Ln] dflysf clwsf/Lk|lt .
• Joj:yfkg -pRrkb:y sd{rf/L_ kIfn] hlxn] klg dftxtsf sd{rf/Lk|lt o:tf]
;f]lr/x]sf] x'G5 M
– tNnf sd{rf/LeGbf dflyNnf sd{rf/L a9L hfGg] a'em\g] x'G5g\
– tNnf sd{rf/L rfF8f] sfddf cfpg'k5{ / ca]/;Dd sfd ug{' k5{
– ;dodf sfd k"/f ug{ g;Sg] cbIf x'G5g\, /
– xd];f sfddf Jo:t eO/fVg] / / ;w}F xfF;Lv';L eP/ /xg' k5{ .
;Ë7gn] sd{rf/Lk|lt lbg] kb tyf lhDd]jf/L, sd{rf/Lsf] dxTjfsfª\Iff, sfo{Ifdtf k|bz{g,
sd{rf/Ln] kfpg] clwsf/ cflb s'/fx? ;Ë7gsf] ;f+:s[lts dfGotf leq kb{5g\ .
JolQmdf /x]sf] Jojxf/n] ;Ë7gfTds ;+:s[ltnfO{ klg k|efj kfb{5 . sd{rf/Lsf] sfo{z}nL /
Jojxf/n] k"/f ;Ë7gs} d"NofÍg u|fxsn] ul//x]s]f x'G5 . l/;fxfkg, Wofgk"j{s g;'Gg] afgL,
- 29 -
csf{sf] s'/fnfO{ uDeL/tfk"j{s glng] k|j[lQ cflb JolQmut sdhf]/L x'g\ eg] ;|f]t;fwgsf]
sdL, :ki6 pQ/bfloTj tyf sfo{ljj/0fsf] cefj cflb ;Ë7gfTds sdhf]/L x'g\ .
;Ë7gfTdskg
s'g} klg ;Ë7gn] cfˆgf] ;]jf lbFbf cfˆg}kgsf] Ps vfns]f a|flG8ª\ u/]s]f x'G5 . pbfx/0fsf
nflu lala;L g]kfnL ;]jfdf af]Ng] sfo{qmd ;~rfns tyf ;Djfbbftfx?n] c? /]l8of]df af]Ng]
eGbf 5'§} vfns]f z}nL ckgfPsf x'G5g\ . o:t} sflGtk'/ l6eLdf ;dfrf/ jfrssf] klg cfˆg}
lsl;dsf] z}nL /x]s]f 5 . s'g} ;Ë7gn] u|fxsnfO{ cf/Dedf :jfut ug]{ tl/sfdf gd:t] ug]{,
d':sfg lbg], s]xL d2t ug{ ;S5' ls eGg], ;"rgfsf] l:nk lbg], sndsf] ;'ljwf pknAw
u/fpg], dfofsf] lrgf] s]xL ;fdfu|L lbg], kmf]gaf6} o:tf] o:tf] ;'ljwf lbG5f}+F eGg] cflb ug]{
k|rng 5 .
;Ë7g kof{j/0f
;Ë7gsf] kof{j/0f ;Ë7gdf sfd ug]{ sd{rf/Ln] b]Vg] / cg'ej ug]{ ljifo / k|efj;Fu
;DalGwt x'G5 . t/ klg ;Ë7g leqsf] cfˆg} k|slt jf jftfj/0fn] 7"nf] e"ldsf v]n]sf] x'G5 .
o;df ;Ë7gnfO{ hLjGt agfpg] lgDgfg';f/ kIfx? /x]sf x'G5g\ M
) kbLo tx – ljleGg kbx?aLr sd{rf/Ln] ;Ë7g leq cfkm" slQsf] :jtGq 5' eGg] s'/fsf]
cg'ej u5{ . cf}krfl/stf / cgf}krfl/stfsf] dfqf nlrnf] 5 jf 5}g .
) pQ/bfloTj – dxTjk"0f{ sfdx? ug{sf nflu sd{rf/LnfO{ ljZjf; ul/G5 jf ul/Gg .
) hf]lvd – hf]lvd df]Ng ldNg] / ;Sg] jftfj/0f ;Ë7gn] sd{rf/LnfO{ lbPsf] 5 5}g .
- 30 -
) dfkb08 – cGtlg{lxt jf k/f]If nIo xfl;n ug{ JolQmut cyjf ;d"xut lhDd]jf/Lsf
nflu ljz]if dfkb08 tof/ ul/Psf] 5 jf 5}g .
) åGå – of] Pp6f JolQmdf /x]sf] k|fs[lts :jefj xf] . o;nfO{ Jojl:yt ug{ ;Ë7gn]
cf}krfl/s jf cgf}krfl/s tl/sf ckgfPsf] 5 5}g .
) kl/ro – d ;Ë7gsf] Pp6f dxTjk"0f{ ;b:o x'F / cGo jftfj/0fdf hfFbf klg ;Ë7gn]
dnfO{ ;'/Iff lbO/x]s]f x'G5 eGg] efjgf sd{rf/Ldf k}bf u/fpg ;lsPsf] 5 5}g .
lghfdtL ;]jfdf kl/ro kq lbg] / xfn} kf];fssf] klg Joj:yf ul/Ps]f 5 . sltko
;+:yfg, a}+sx?n] klg o:tf] Joj:yf u/]sf 5g\ . of] g} ;Ëu7gsf] k|ltlglwsf] x}l;otn]
sd{rf/Ln] sfd ug{] jftfj/0f xf] .
sfo{;+:s[lt hl6n k|s[ltsf] x'G5 . o;sf] lgdf{0f d"n¿kdf d'n'ssf] cfly{s, /fhgLlts,
P]ltxfl;s, ;fdflhs tyf ;f+:s[lts kIfx?af6 lgld{t x'G5 eg] JolQmsf] JolQmut ;f]rfO,
a'emfO, cg'e"lt, wf/0ff, efjgf, dgf]j[lQ Pj+ z}lIfs k/Dk/fn] klg o;df k|efj kf/]sf] x'G5 .
To:t} kfl/jfl/s d"No dfGotf, k/Dk/f, ljZjf;, /Lltlylt, rfnrngn] JolQmsf] sfo{;+:s[ltsf]
lgdf{0f ug{ ;3fp k'¥ofpF5 .
sfof{nosf] sfd ug{] jftfj/0f, ;'kl/j]Ifssf] Jojxf/, sd{rf/L gLlt tyf k|zf;g, sfo{ljlw
Pj+ cg'udg k|0ffnL, dgf]jn Pj+ pTk|]/0ff k|bfos Joj:yf / ;fdflhs dof{bf tyf ;]jfsf]
:yfloTjn] sfo{ ;+:s[ltnfO{ ;'b[9 / ultzLn agfpF5 . cGt/f{li6«o ljsf;qmd, Joj:yfkgsf
gjLg cfofd, gofF k|ljlw tyf gf}nf] cfljisf/n] sfo{ ;+:s[ltnfO{ l:y/ x'g glbO{ kl/jt{gzLn
agfpF5 . o;/L x]bf{ sfof{nosf] sfo{;+:s[ltsf] lgdf{0fdf JolQmsf cfGtl/s kIfb]lv lnP/
kfl/jfl/s, ;fdflhs, /fli6«o tyf cGt/f{li6«o 36gfqmd ;d]tn] w]/yf]/ k|efj kf/]sf] x'G5 .
v/fa sfo{;+:s[ltn] ;Ë7gsf] pTkfbsTjdf lu/fj6 NofO{ ;Ë7gnfO{ x«f;f]Gd'v agfpF5 eg]
c;n sfo{;+:s[ltn] ;Ë7g tyf JolQm b'j}sf] nIo xfl;n ug{ ;xof]u k'¥ofpF5 . To;}n]
jt{dfg ;dodf sfo{;+:s[ltsf] cWoogn] sfo{z}nL -Work style_ tyf sfo{ k|jfx -Work
- 31 -
flow_ df ;'wf/ NofO{ ;Ë7gsf] ;]jf k|jfxnfO{ k|efjsf/L Pj+ bIf agfpg] k|of; sltko
d'n'sn] u/]sf 5g\ . o; k|sf/ ;]jfu|fxLsf] cf:yf tyf ljZjf; xfl;n u/L ;]jf k|jfxsf]
cf}lrTo k'li6 x'g ;S5 / o;n] j}wtf k|fKt u5{ .
;fdfGo1tf -Generalist_ sf] cEof; nfdf] ;dob]lv x'Fb} cfPsf] xfd|f] h:tf] k|zf;gdf Pp6f
sd{rf/L h'g;'s} lgsfodf ePklg sfo{ ug{ ;Ifd x'g] ljZjf; ul/G5 / cGt/ lgsfo ;?jf
a]nfa]nfdf x'g] u5{ . t/ s'g} klg JolQmnfO{ gofF sfof{nodf ;?jf ePkl5 s]xL ;do To;
sfof{nosf] jftfj/0f, sfdsf] k|s[lt tyf sfo{ljlwsf] af/]df j'em\g nfUb5 . To; cjlwdf
p;sf] sfd u/fOsf] cEof;af6 ;]jfu|fxL jf ;+u7gnfO{ c;/ kg{] vfnsf] sfd klg ePsf] x'g
;S5 . To:tf] ;+efljt c;/nfO{ Go"g u/L sd{rf/LnfO{ cfkm\gf] sfddf k"0f{ of]ubfg lbg ;Sg]
u/L ;Ifd agfpg sfo{;+:s[ltsf] cWoogn] d2t ub{5 .
x/]s ;]jf k|bfos lgsfosf] 5'§} t/ ljlzi6 sfo{;+:s[lt x'G5 h'g cGo lgsfosf] eGbf km/s
x'g;S5 . h:t}M x/]s lbg laxfg sd{rf/Lx? sfo{fno k|d'vsf] sf]7fdf e]nf eO{ cgf}krfl/s
5nkmn ug{], PSn} jf ;d"xdf ldn]/ sfd ug{], cfkm\gf] 6]a'n k'5\g] b]lv cfkm"nfO{ cfjZos kg{]
;]jf cfkm}n] ug{] -Self service_, sfof{nosf] kq cfkm}n] 6fOk u/]/ x:tfIf/ tyf rnfgL ug{]
cflb k|rng sfof{no lkR5] km/s x'g;S5 . sfof{nosf] sfo{;+:s[lt ';Ë7gfTds afgL' ePsf]
x'Fbf ;]jfu|fxLn] k|fKt ug{] ;]jfb]lv lnP/ u'gf;f] ;'g'jfO ;Dddf To;sf] k|efj kg{' :jefljs} xf]
. ;Ë7gsf gsf/fTds sfo{;+:s[ltnfO{ Go"gLs/0f ub{} ;sf/fTds sfo{;+:s[ltnfO{ a9fjf lbg] /
;]jfu|fxLsf] lxtnfO{ ;jf{]kl/ k|fyldstf lbg] ;+:s[ltsf] cjnDagdf hf]8 lbg' x/]s ;]jf
k|bfos lgsfo tyf sd{rf/Lsf] k|fylds st{Jo x'G5 .
- 33 -
k|efj kfg{] d'Vo cGt{j:t' dWo] sfo{;+:s[lt klg Ps ePsf] x'Fbf c;n sfo{;+:s[ltsf] lgdf{0fdf
hf]8 lbO{ ;]jf k|jfxnfO{ sd{rf/L / ;Ë7gsf] cfbz{sf] ?kdf :yflkt ug{ ;lsG5 .
;fj{hlgs k|zf;gdf ;fdflhs d"NodfGotf, k|yf / k/Dk/fn] ulx/f] :yfg /fVb5g\ . k|zf;g
;~rfng ug{] k|zf;sx? ;dfhsf cleGg cË ePaf6 klg o;sf] sfd sf/jfxL / sfo{
k|0ffnLdf pgLx?sf] afgL Joxf]/f, /xg;xg / rfnrngsf] k|ToIf c;/ kb{5 . sd{rf/Lx?n]
cfkm" x's{]sf] ;fdflhs jftfj/0faf6 cfkm"n] u|x0f u/]sf wf/0ffx?n] sfo{:yndf ug{] sfdsf]
tf}/tl/sf, ;]jfu|fxL / ;xsdL{x?;Fu ug{] Jojxf/, ;]jfk|ltsf] k|lta4tf cflbdf k|efj kf/]sf]
x'G5 .
;fdflhs ljsf;, cfly{s ljsf;, /fhgLlts ;+:sf/, ;f+:s[lts k/Dk/f cflb kIf;Fu
;fj{hlgs k|zf;gsf] cGt/lqmof x'g] ub{5 h;af6 ;fdflhs ;+:sf/, kl/j]z Pj+ ;jf{ËL0f
ljsf;sf] :ki6 k|ltljDa ;fj{hlgs k|zf;gdf b]Vg ;lsG5 . g]kfn h:tf] ljsf;f]Gd'v b]zdf
t o;sf] c;/ cem} a9L k/]sf] x'G5 . To;}n] t g]kfnsf] ;fj{hlgs k|zf;gdf k|z:t dfqfdf
/f0ffsfnLg cjz]ifx? kfpg ;lsG5 . ;fdGtL / rfs8L ;+:sf/af6 ljsl;t x'+b} cfPsf] xfd|f]
;fj{hlgs k|zf;gdf gftfjfb, s[kfjfb, rfs8L, rfKn';L cflb ;+:sf/sf] k|efj cem} /x]sf]
b]lvG5 . o;}sf] k|efjn] ubf{ g} g]kfnsf] ;fj{hlgs k|zf;gdf s'nLg Pj+ pRr hfltsf] ks8
/ af]nafnf /x]sf] b]lvG5 . o;sf] ;fy} ;fdflhs ju{ lje]bsf] 5fk k/]sf] g]kfnsf] lghfdtL
;]jfdf sfdsf] k|s[lt bhf{ jf kb;Fu hf]l8Psf] 5 . k|zf;gdf 7"nf / ;fgf sd{rf/Lx?aLrsf]
vf8n klg lgs} 7"nf] /xg uO{ dflns / gf]s/sf] h:tf] Jojxf/ x'g] u/]sf] kfOG5 .
- 34 -
pTkfbgdf sfdbf/sf] cl:tTj pTkflbt j:t';Fu} ufFl;Psf] x'G5 eGg] efjgfTds ;DaGwnfO{
:jLsf/ ug{] wf/0ff hfkfgdf 5, h;nfO{ 'dg / d'6'sf] ;DaGw' (Heart and mind
approach) elgG5 . o;}n] JolQmsf] h]i7tf tyf cg'ejsf] 7"nf] ;Ddfg ul/G5 / JolQmsf]
;Ë7g kl/jt{g -Turnover) b/ cToGt Go"g x'G5 . o;sf] ljk/Lt klZrdf Joj:yfkgn]
sfdbf/nfO{ p;sf] kfl/>lds lbPkl5 j:t';Fu >ldssf] efjgfTds ;DaGw /xFb}g eGg] wf/0ff
/flvG5 . To:t} ljbfnfO{ st} lgtfGt JolQmut ?kdf lnOG5 eg] st} ljbfsf] ;dodf klg
sfof{nosf] sfdd} Jo:t x'g] k|rng kfOG5 cem sltko ;Ë7gn] g} ljz]if ;'ljwfsf] Kofs]h -
Subatical leave_ lbP/ sd{rf/LnfO{ 3'Dg k7fpF5 . ljleGg b]zsf cf–cfkm\g} k|sf/sf]
sfo{;+:s[lt x'G5 . t/ sfo{;+:s[lt / sfo{k|0ffnLsf] ljsf; geO{ s'g} klg b]zsf] cfly{s,
;fdflhs ljsf; rflxF x'g ;Sb}g .
l;=g+= ;Dks{ ;fwg ;]jf k|fKt ug{ rfx]sf] k|ltzt ;]jf k|fKt u/]sf] k|ltzt
! 6]lnkmf]g $@% $)%
@ j]a ;fO6 @(% @$%
# JolQmsf] :jo+ pkl:ylt @)% !#%
$= Od]n !*% !!%
% lr7\7L !&% !)%
o;af6 ;]jfu|fxLx? ;]jf k|bfos lgsfodf :jo+ pkl:yt eP/ eGbf ;"rgf k|ljlwsf] pkof]u
u/L ;]jf k|fKt ug{ rfxG5g\ eGg] b]lvG5 .
- 35 -
;j{;fwf/0f hgtfn] cfjZos ;]jfx? ;8saf6} lng ;Sg] ePsfn] a]lNhoddf l:6«6 Ao'/f]qm];L
;~rfngdf 5 elgG5 . g]kfnsf jfl0fHo a}+sx?n] 7fpF 7fpFdf Pl6Pd d]l;g /fv] em}+ a]lNhod
;/sf/n] 7fpF 7fpFdf ;/sf/L ;]jf k|bfg ug{ sDKo'6/ /fv]sf] 5 . ;]jfu|fxLn] ToxL sDKo'6/sf]
dfWodåf/f cfjZos hfgsf/L tyf ;]jf xfl;n ug{ ;Qm5g\ . xfd|f] ;Gbe{df klg u'gf;f]
Joj:yfkg ug{ k|wfgdGqL tyf dlGqkl/ifb\sf] sfof{nodf rf}aL;} 3G6f ph'/ ug{ ;lsg]
EjfO; /]s8{/sf] Joj:yf ul/Psf] 5 . g]kfn k|x/Ln] rf}aL;} 306f v'Ng] lgoGq0f sIf ;~rfng
u/]sf] 5 . ;do ;dodf g]kfnsf b'u{d e]udf ;~rfng x'g] 3'DtL ;]jf / lzlj/n] 3'DtL
;/sf/ -Mobile government_ sf] cjwf/0ff cg';f/ hgtfnfO{ k|efjsf/L¿kdf ;]jf k|jfx
ug{] sfd ub{} cfPsf] 5 . -x]g{'xf]; aS; g+= ! k[i7_
- 36 -
pTkfbsTj j[l4df of] Joj:yf ;xfosl;4 dflGfG5 . g]kfnsf] lghfdtL k|zf;gdf xfn sfo{
;Dkfbgdf cfwfl/t k|f]T;fxg k|0ffnL -Performance based incentive system) s]xL
sfof{nox?df nfu" eP tfklg To;sf nflu pko'Qm sfo{ljj/0f / j:t'ut dfkg ;"rsx?sf]
cefj b]lvPsf] 5 .
sn ;]G6/
ljsl;t b]zx?df sn ;]G6/sf] Jofks k|of]u ePsf] kfOG5 . sn ;]G6/ eGgfn] ;DalGwt
;+:yfn] cfkm"n] ;]jf lbg] ljifosf] hfgsf/L OR5's gful/snfO{ lbg] PsfO{ a'lemG5 . o;/L
6]lnkmf]g ;Dks{ dfkm{t g} cfkm"n] lng rfx]sf] ;]jf gful/sn] tTsfn} kfpF5 jf lng rfx]sf]
;]jf sxfF, slxn], s;/L lng ;lsG5, slt k};f nfU5 eGg] h:tf lh1f;fsf] hfgsf/L kfpF5 .
- 37 -
efu tLg
e|i6frf/ lgoGq0f ;'emfj ;ldltsf] k|ltj]bg, @)%^ n] ;]jf k|jfx sfo{df ;+nUg g]kfn
;/sf/sf :yfgLo sfof{nox?sf] sfo{ ;Dkfbgsf] l:ylt / To;k|lt cfdhgtfsf] wf/0ff b]xfo
cg';f/ /x]sf] s'/f pNn]v u/]sf] 5 .
) ;]jf k|bfos sfo{fnox?sf] sfo{z}nL / lqmofsnfkk|lt ax';+Vos hgtfsf] b[li6sf]0f /
wf/0ffnfO{ d"NofÍg ubf{ pbfl;gtf, clgoldttf / e|i6frf/ Jofks ePsf] u'gf;f]
JoQm ul/Psf ljrf/ / ljleGg ;~rf/ dfWodåf/f k|sflzt tyf k|;fl/t n]v /
l6Kk0fLaf6 k'li6 ePsf] .
- 39 -
) tTsfn lg0f{o lbg ;lsg] ljifodf klg cgfjZos ¿kdf ljleGg txdf kmfon 3'Dg]
/ o;sf] nflu ;DalGwt sd{rf/Lx?nfO{ cltl/Qm /sd cfkm\gf] y}nLaf6 lbP/
l/emfpg'kg{] ljjztfsf] df/df hgtf kl//x]sf .
) To; afx]s clwsf/sf] k|Tofof]hg gx'Fbf, s'g} sd{rf/L ljbf jf cGo sf/0fn]
pkl:yt gePsf] cj:yfdf cGo j}slNks sd{rf/L tf]lsg] gubf{ / ;fj{hlgs ljbf
cflbsf] sf/0faf6 ;fdfGo sfdsf nflu klg w]/} lbg s'g{'kg{] afWotfn] ubf{ ;/sf/L
sfof{nox?sf] sfdk|lt gsf/fTds wf/0ff a9\b} uPsf] .
) k|zf;g ;'wf/ ;'emfj cfof]usf] k|ltj]bg nufot ljleGg cWoog k|ltj]bgx?df
;fj{hlgs ;]jfsf] k|efjsfl/tfdf clej[l4 ug{ lbOPsf ;'emfjx? nfu" ug{
;/sf/L:t/af6 s]xL k|of; eP klg d'Votof b]xfosf ljifodf hgu'gf;fx? a9\b}
uPsf] b]lvG5 M
gLltut / k|lqmofut sfo{df x'g] u/]sf] clgoldttf,
ljsf; / lgdf{0fsf] If]qdf x'g] /fhgLlts lvrftfgL, k|zf;sLo
l9nf;':tL, of]hgfsf] u'0f:t/df x|f; / e|i6frf/,
;fj{hlgs ;]jf k'¥ofpg] :yfgLo sfof{nox?df x'g] clgoldttf /
e|i6frf/
) b}lgs ?kdf hgtfnfO{ ;]jf k'¥ofpg :yfkgf ul/Psf sfof{nox?sf sd{rf/Lx?sf]
Jojxf/af6 hgtfn] ;/sf/ k|ltsf] wf/0ff agfpg] x'Fbf g]kfn ;/sf/n] o;nfO{
uDeL/ ¿kdf lnO{ o:tf clgoldttf, l9nf;':tLnfO{ lgoGq0f ug{ k|efjsf/L sbd
rfNg' cfjZos /x]sf] .
lghfdtL ;]jfsf] ;f]rkq, @)^# n] ;fj{hlgs ;]jfsf] cj:yfsf af/]df b]xfo cg';f/ pNn]v
u/]sf] 5 M
) ;]jfsf ;j{dfGo d"No dfGotfx¿ (Values and norms) k|a4{g / ;+:yfut x'g
;ls/x]sf 5}gg\ .
- 40 -
) sd{rf/Lsf] pTk|]/0ffdf sdL x'g'sf] ;fy} dgf]an x|f;f]Gd'v 5 . kb:yfkg, ;?jf,
tflnd / a9'jfh:tf kIfx¿nfO{ k4ltd"ns / cg'dfgof]Uo agfpg ;lsPsf] 5}g .
) ;Dkflbt clwsf+z sfo{x¿ JolQmut ;Dks{, lrghfg / eg;'gsf] cfwf/df x'g] u/]sf]
5.
) ;]jf Psflt/ cfly{s?kn] af]lemnf] / vlr{nf] 5 eg] csf]{lt/ Go"g a]tgsf] l:yltaf6
e|i6frf/tkm{ pGd'v /x]sf] 5 .
) ljleGg cWoog÷cg';Gwfgn] dflg;sf] ;f]Fr / ljrf/df ;sf/fTds kl/jt{g
gNofP;Dd s'g} klg nIodf k'Ug g;lsg] oyfy{tf :ki6 x'Fbfx'Fb} klg clxn];Dd dfgj
;+;fwg ljsf;sf nflu nufgL ug'{k5{ eGg] efjgfn] k|fyldstf kfpg ;s]sf] 5}g .
) nf]stflGqs d"No dfGotfnfO{ ;xh} cfTd;ft\ u/L hgtfsf] ;]jfdf bQlrQ /xg] /
v'nf jftfj/0fdf sfo{;Dkfbg ug]{ ;+:s[ltsf] cefj /x]sf] 5 .
) sfo{:yndf /xL ;]jf k|jfx ug]{ sd{rf/Lx¿sf nflu ;Lk ljsf; / Jojxf/
kl/jt{gsf nflu tflnd Pj+ cGtlqm{ofsf] sdL /x]sf] 5 .
) k|zf;lgs clwsf/sf] cTolws s]Gb|Ls/0f ul/Psf] 5 .
) P]gsfg"g adf]lhd sfd ug]{ u/fpg] / ;f] sf] kfngf eP gePsf] ljifodf lgoldt
cg'udg ug]{ kl/kf6Lsf] cefj /x]sf] 5 .
) /fhg}lts / k|zf;lgs ;lqmotfsf] cefjdf b08xLgtf / cg'zf;gxLgtfn] k|>o
kfpg] u/]sf] 5 .
) cfkm\gf] sfd km5\of}{6 / ;]jf k|jfx ubf{ ;]jfu|fxLnfO{ lje]bk"0f{ Jojxf/ ug]{ u/]sf]
kfOPsf] 5 .
) k|zf;g ;'wf/sf ljutsf k|of;x¿ sd{rf/Lsf] dgf]j[lQdf ;'wf/tkm{ eGbf a9L
;++/rgfTds kl/jt{gtkm{ pGd'v /x]sf 5g\ .
) sltko kbx?sf] cBflk sfo{ljj/0f tof/ ePsf] 5}g eg] ePsfx?sf] xsdf
sfo{ljj/0fsf] k"0f{ kfngf ePsf] 5}g .
- 41 -
) sfo{;Dkfbg:t/nfO{ k'/:sf/ / b08;Fu cfa4 ug{ ;lsPsf] 5}g . lg0f{o k|lqmof
ckf/bzL{ / a9L k|lqmofd'vL eO{ ;]jfk|jfx glthfd'vL Pj+ k|efjsf/L x'g ;s]sf] 5}g .
) gjk|jt{g / cu|;/tfnfO{ k|>o lbg] sfo{;+:s[ltsf] ljsf; x'g ;s]sf] 5}g .
;g\ @)!& ;Ddsf /fli6«o txsf of]hgf tyf gLltx?nfO{ dfu{lgb{]zg ug{] nIo lnPsf]
g]kfnsf] nflu lbuf] ljsf;sf] Ph]G8f, @))@ n] ck|of{Kt ;+:yfut Ifdtf, cs'zn Joj:yfkg,
s]Gb|Ls[t ;+/rgf tyf k|zf;lgs k4lthGo pbfl;gtfsf sf/0fn] ubf{ /fHoaf6 k|fKt x'g'kg{]
;]jfx?sf pko'Qm k|jfxdf cj/f]wsf] l;h{gf x'g'sf ;fy} Tof] sdhf]/ klg x'g k'u]sf] tYo
cf}+FNofPsf] 5 .
- 42 -
/fhgLlts g]t[Tjn] cfkm\gf] r'gfjL 3f]if0ffkqdf pNn]v u/]sf sfo{qmdx?nfO{ nfu" ug{ ljleGg
/fhgLlts sfo{qmdx? NofPsf x'G5g\ . h:t}M cfkm\gf] ufpF cfkm} agfcf}F, lgjf{rg If]q ljsf;
sfo{qmd, ;fIf/tf ljsf; cleofg, :j/f]huf/ sfo{qmd cflb . oL sfo{qmdx?nfO{ p2]Zo
cg's"n sfof{Gjog u/]/ nlIft ju{;Dd k'¥ofpg s]Gb|Lo:t/b]lv :yfgLo:t/;Ddsf ;]jf
k|bfos lgsfox?sf] ;lqmo ;xeflutf cfjZos kb{5 . t/ g]kfndf ljut nfdf] ;dob]lv
:yfoL ;/sf/sf] cefj, gLltut lg/Gt/tfsf] sdL, k|zf;sLo ;Ifdtfsf] cefj h:tf
sf/0fx?n] ubf{ hgtfsf] 3/b}nf] ;Dd k'Ug] / hghLljsfnfO{ k|ToIf c;/ kfg{] o:tf
sfo{qmdx?sf] sfof{Gjogdf lg/Gt/tf, k|efjsfl/tf / ;Ifdtf b]lvPsf] 5}g . kmn:j?k oL
sfo{qmdx? cfkm\gf] p2]Zo cg';f/ cfly{s, ;fdflhs ¿kfGt/0fdf ;kmn sfo{qmdsf] ?kdf
eGbf klg nf]slk|o /fhgLlts sfo{qmd -Popular political programme_ sf ?kdf dfq
;Lldt x'g k'u]sf 5g\ .
) ;/sf/ hgtfsf] ;d:of / cfjZostfk|lt kof{Kt ;+j]bgzLn 5}g . h:t} g]kfn /fi6«a}+sn]
5f]6f] ;do / ;Lldt ;"rgfsf] e/df k"j{ /fhfsf kmf]6f] clÍt k'/fgf gf]6x?sf] k|rngnfO{
ahf/af6 x6fpg rfn]sf] sbd ;j{;fwf/0fsf nflu cToGt c;'ljwfhgs, c:jLsfo{ ePsfn]
a}+s pQm lg0f{oaf6 kl5 x6\g' k¥of] .
) ;]jf k|jfxsf] s'g} l:y/tf, :yfloTj jf lg/Gt/tf 5}g . h:t} df]6/;fOsndf ;jf/
JolQmx?n] slxn] b'O{j6f x]Nd]6 nufpg' kg{] slxn] rfnsn] dfq nfP x'g] Joj:yfn]
;]jfu|fxLsf] lxtnfO{ eGbf ;]jf k|jfx ug{] lgsfo tyf To:tf lgsfosf sd{rf/Lsf] ;'ljwfnfO{
x]/]sf] cg'e"lt x'G5 .
- 43 -
) ;fj{hlgs ;]jf dfu jf cfjZostfdf cfwfl/t -Demand based_ 5}g . h:t} Psflt/
sf7df8fF}+ pkTosfleq 5f]6f]5f]6f] b"/Ldf ;fj{hlgs k|fylds ljBfno 5g\ ltgdf klg
sltkodf ljBfyL{sf] ;ª\Vof lzIfssf] eGbf sd 5 . csf{lt/ b'u{d :yfgx?df k|fylds
ljBfno;Dd k'Ug klg afnaflnsfn] sf];f}+Fsf]; lxF8\g'kg{] cj:yf 5 .
) ;j{;fwf/0f hgtfsf] lghL ;DklQsf] ;+/If0f tyf sf/f]af/sf] ;'/lIft clen]v /fVg'
/fHosf] bfloTj xf] . t/ xfd|f ;]jf lbg] lgsfox? To:tf clen]vsf] Joj:yfkg, ;+/If0f /
pkof]udf pbfl;g, c;kmn / u}/lhDd]jf/ b]lvG5g\ . dfnkf]t, e"ld;'wf/ jf oftfoft
Joj:yf sfo{fnodf b]lvg] clen]vsf] c:tJo:tfn] xfd|f] ;]jf k|jfx slt r':t 5 eGg]
bzf{pF5 .
) ;fj{hlgs ;]jf ljt/0f k|0ffnL k|efjsf/L 5}g . cfwf/e"t ?kdf ;]jf k|jfx ug{]
sfof{nox? s'g s'g x'g\ eGg] s'/fsf] klxrfg g} x'g ;s]sf] 5}g . ;]jf lbg] lgsfox?
;j{;fwf/0fnfO{ ;]jf lbg vf]lnPsf x'g\ jf ;/sf/sf] sfo{If]q lj:tf/sf nflu dfq vf]lnPsf
x'g\ 5'6\ofpg ufx«f] b]lvG5 .
) ;fj{hlgs ;]jfsf] u'0f:t/ cToGt sdhf]/ 5 . cfd¿kdf ;]jfsf] u'0f:t/sf] s'g} dfkb08
5}g . dfkb08o'Qm ;]jf klg sfof{Gjog / cg'udgsf] cefjdf lkmtnf 5g\ . h:t}M zx/L
If]qsf ;/sf/L ljBfno tyf c:ktfnn] u'0f:t/Lo ;]jf lbg g;s]sf] x'Fbf dflg;x? lghL
ljBfno tyf :jf:Yo s]Gb|df dxª\uf] z'Ns lt/]/ ;]jf lng afWo 5g\ . b'u{d lhNnfx?df cGo
lasNk gx'Fbf tyf cfly{s cj:yf sdhf]/ x'g]x?n] dfq ;/sf/L ;]jf lng] u/]sf] kfOG5 .
;/sf/L ;x'lnotdf kfOg] j:t' tyf ;]jfx? Dofb gf3]sf - h:t}M b'u{d If]qsf :jf:Yo rf}sLdf
lgz'Ns lbOg] k'/fgf cf}iflwx?_, u'0f:t/ gePsf -h:t}M b}n]vdf ljutsf jif{df sfdsf] nflu
vfBfGg sfo{qmdsf nflu uf]bfd ul/Psf] rfdn_ / k/LIf0fsf nflu pknAw ePsf -h:t}M xfn}
xfQLkfOn] /f]u lgoGq0fsf nflu lbOPsf] cf}iflw_ b]lvG5 . o;af6 ;fj{hlgs ;]jf k|jfxk|lt
- 44 -
dfq xf]Og ;/sf/k|lt g} ljZj;gLotf 36\b} uPsf] b]lvG5 . ;fy} ;]jf k|bfodf ;+nUg
sd{rf/Lsf] d"NofÍgnfO{ pgLx?n] lbg] ;]jfsf] u'0f:t/;F+u cfa4 ug{ ;lsPsf] 5}g .
sd{rf/Lsf] cfrf/ ;+lxtfdf ;]jfu|fxLk|ltsf] Jojxf/ ;d]l6P klg ;]jfsf] u'0f:t/k|ltsf]
k|lta4tfnfO{ ;d]6g ;lsPsf] 5}g .
) ;fj{hlgs ;]jf k|jfxsf] ;DaGwdf Pp6f pQ/bfloTjk"0f{ :jtGq cl:tTjsf] u'gf;f] ;'Gg]
lgsfo g} 5}g . u'gf;f] ;'Gg tf]lsPsf s]xL lgsfox?df ;]jfu|fxLaf6 cfpg]] u'gf;f] ;'Gg] km';{b
g} 5}g . u'gf;f] ;'lgxfn]df klg s'g} k|efjsf/L / 7f]; sfo{ eOxfNnf eGg] s'/fdf ;]jfu|fxL
ljZj:t klg x'g 5f8]sf 5g\ . To;}n] sfof{nosf] ph'/L k]l6sfdf ph'/Lsf] ;§f dfs'/fsf]
hfnf] e]l6g] ul/g] u/]sf] 5 .
) ;fj{hlgs ;]jfdf kf/blz{tf canDag ug{] / pQ/bfloTj af]w ug{] jftfj/0f, afgL /
sfg'gL k|fjwfgsf] sdL 5 . ;fj{hlgs ;]jf k|jfxdf ;+nUg sfof{no cfsif{s, sdfpg]
lgsfosf ?kdf rlr{t 5g\ . ;bfrf/, ;ts{tf / b08xLgtfsf] cefjdf o:tf sfof{nox?
e|i6frf/sf] pj{/ If]q ag]sf 5g\ . kmn:j?k bfdsfdsf] lx;fan] /fd|f] / cfsif{s b]lvPsf
sfof{nodf ;?jf x'g sd{rf/Lsf] eL8 nfUg] u/]sf] 5 . ;]jf ug{] p2]Zon] eGbf lglxt :jfy{
k"/f ug{] p2]Zon] ;?jf x'g] sd{rf/Lx?af6 ;]jfu|fxLn] s:tf]] ;]jfsf] cfzf ug{] <
) ;fj{hlgs ;]jf k|jfxdf Jojxfl/stf 5}g . ;]jf lbgs} nflu vf]lnPsf sfof{nox?n]
;]jfu|fxLk|lt clnslt dfq klg ;xfg'el" t /fVg] u/]sf] kfOFb}g . h:t} gful/stfsf] nflu
b'O{lbgsf] af6f] wfP/ ;b/d'sfd cfpg] ;j{;fwf/0fnfO{ uflj;sf] l;kmfl/; Nofpg] gfddf
km]l/km]l/ klg ufpF kms{g'kg{] l:ylt cfpF5 . ;b/d'sfddf /x]sf] lhNnf ljsf; ;ldltn] afwf
km'sfOlbg ;Sb}g . s]xL jif{ klxn];Dd gful/stf tyf /fxbfgLsf nflu clws[t:t/sf]
sd{rf/Lsf] l;kmfl/; lng'kg{] cj:yfaf6 eg] xfn ;]jfu|fxLn] qf0f kfPsf 5g\ . t/ k|x/L tyf
;]gfdf egf{sf nflu bvf{:t lbFbf cem} klg clws[tsf] l;kmfl/; rflxg] b]lvO/x]sf] 5 .
- 45 -
) xfd|f ;]jf k|bfos lgsfox?sfaLrdf k6Ss} ;dGjo 5}g . xfdL ;a}n] e'Qmdfg
Joxf]/]sf] s'/f ug{] xf] eg] c;f/] em/L ;'? x'g] a]nfdf ;8s sfof{non] af6f] lkr ug{
yfN5 . lkr ug{] sfd g;Sb} vfg]kfgL sfof{no kfgLsf] kfOk la5\ofpgsf nflu af6f]
vGg cfOk'U5 . ;8ssf] xfnt dlxgf}F;Dd w'nf] / lxnf]n] ubf{ pkef]Qmf cflht ePsf
x'G5g\ . To;dfly 6]lnkmf]g jf 9nsf nflu af6f] vGg ;'? x'G5 / dlxg}Ff;Dd ;8ssf]
oxL a]xfn cj:yf /lx/xG5 . st} ;'g'jfO gePkl5 pkef]Qmf cfjfhljxLg lg/Lx eP/
c;'ljwfhgs cj:yfd} b}lgs u'hf/f rnfpg afWo x'G5g\ .
) ;fj{hlgs ;]jf k|jfxsf] cj:yf of]hgfljxLg 5 . h:t} s'g} Psk6s ;8s agfOG5 .
To;df tTsfnLg cfjZostfcg';f/ ;8s k]6L agfOG5, gfnf agfOG5 / cfsf;] k'n
agfOG5 . t/ s]xL jif{ kl5 Tof] af6f] ;fFu'/f] x'G5 . af6f] ;Fu;+u+F} ;a} k"jf{wf/ eTsfOG5
/ k"0f{¿kdf km]l/ agfOG5 . o;af6 ;fj{hlgs vr{sf] ckJoo / gful/snfO{ ;f:tL
x'g] afx]s c? s]xL x'g ;Sb}g .
) ;fj{hlgs ;]jfsf ;]jfu|fxLsf] ;Gt'li6 dfkg ug{] sfo{ s]Gb|Lo:t/sf s]xL sfof{nox?df
nfu" eP tfklg ;]jf:t/sf sfof{nox?df nfu" ug{ ;lsPsf] 5}g . ;]jf ljt/0f
Joj:yfkgdf ;]jfu|fxLsf] s'g} e"ldsf 5}g . ;]jfu|fxLsf] e"ldsf s]jn /fHon] lbPsf]
;]jf h:tf];'s} ePklg r'krfk l:jsfg{'kg{] cj:yf 5 .
- 46 -
rf}af6f] -Inter section_ df lx\jn r]o/ pSng ;Sg] cj:yf 5}g . sltko ;/sf/L
sfo{fnox?df dlxnfx?sf] nflu 5'§} zf}rfnosf] ;d]t Joj:yf 5}g .
) xfd|f ;fj{hlgs ;]jf k|bfos lgsfox? ;]jfu|fxLk|lt c;+j]bgzLn / s7f]/ 5g\ eGg]
pbfx/0f ;]jfu|fxL nfOgdf pleP/ kfnf] klv{/x]sf] a]nf klg sfpG6/ -Front line)
sf :6fkm eg] ukmd} d:t jf cGo sfo{ -h:t} :jL6/ a'Gg]_ df Jo:t ePsf] b[ion]
:ki6 atfpF5 . ;]jfu|fxLk|lt ug{] Jojxf/x? P]g, lgod, sfo{ljlw / k|To]s ;/sf/sf]
cfudg;Fu} lbOg] lgb{]zgdf hf]8tf]8n] p7fOG5 t/ ;fj{hlgs k|zf;gsf] ;+:s[ltsf]
¿kdf 3';]sf] ";]js xf]Og zf;s" sf] dfgl;stfaf6 cem}klg k|zf;g ;+oGq d'Qm
x'g ;s]sf] 5}g .
) ;fj{hlgs ;]jf k|bfos sfof{nox? lghL ;]jf k|bfos ;+:yfsf] t'ngfdf lgs} sd bIf,
k|efjsf/L, ldtJooL / 5l/tf] /x]sf] oyfy{nfO{ lghL a}+s / ;/sf/L :jfldTjsf] a}+ssf]
;]jf lng] hf] sf]xLn] klg ;lhn} dx;'; ug{] s'/f xf] .
) ;fj{hlgs ;]jf k|bfos sfof{nox?sf] sfof{no ljGof; -Office layout_ klg ;]jf
cf/De b]lv cGTo;Dd qmdz ldNg] u/L agfOPsf] kfOFb}g . ;]jfu|fxL Pp6} sfdsf
nflu k6s k6s tnb]lv dfly jf cg]s sf]7f rxfg'{kg{] cj:yf clwsf+z sfof{nodf
/x]sf] kfOG5 . h:t} M cfGtl/s /fh:j sfof{nodf d'=c=s=, cGtz'Ns, tyf cfos/
ltg{'kg{] Pp6} ;]jfu|fxLn]] x/]s sfdsf nflu Pp6} sf]7fdf k6s k6s rxfg{'kg{] l:ylt
5 . u||fxsx?nfO{ Ps åf/ ;]jf -One door service_ lbg] eg] klg Tof] cg';f/sf] ;]jf
lbg ;/sf/L sfof{nox?n] ;s]sf 5}gg\ .
) xfd|f sfof{no k|d'vx?sf] w]/}h;f] ;do a}7s a:gd} laTb5 . o;} lgx"Fn] "l8:6a{
gugf{];\ / Jo:t " eGg] egfO af]s]/ 9f]sfdf kLP jf sfof{no ;xof]uL a;]sf x'G5g\ .
- 47 -
a}7ssf] gfddf Jo:ttfsf] km];g -Meeting culture_ t cfd eO;Sof] . a}7ssf]
cf}lrTotf, pkfb]otf tyf k|efjsfl/tfsf] n]vfhf]vf ug{] a]nf eO;s]sf] 5 .
) xfd|f] ;]jf k|bfogsf] k|s[lt ;]jfu|fxL d}qL -Customer friendly_ 5}g . ;]jf
k|bfosn] cfkm"nfO{ dgkg{] / ;lhnf] x'g] lsl;dn] dfq ;]jf k|bfg u5{ . pbfx/0fsf]
nflu ;fj{hlgs oftfoftsf ;fwgn] cfkm"nfO{ ofq' l6Kg' k¥of]eg] hxfFaf6 klg p7fpF5
ofq'nfO{ emfg{'k¥of] eg] tf]s]s} :6];gdf dfq nu]/ /f]S5 . oftfoft Joj:yf / 6«flkms
k|x/Ln] ofq'nfO{ kfos gkg{] 7fpFdf /f]Sg] Joj:yf u/]sf x'G5g\ . hUufsf] xfn;flas
ug{'kbf{ nfUg] ;/sf/L b:t'/ ltl/;s]kl5 klg sd{rf/LnfO{ 6\ofS;Ldf xfn]/ Nofpg]–
k'¥ofpg] sfd u|fxsn] g} ug{'k5{ / To;dfly vfgkfgsf] Joj:yf klg . vfg]kfgLsf
sd{rf/LnfO{ pgLx?n] eg] adf]lhd b:t'/ 6qm\ofP kl5 wf/fsf] kfOk d]g nfOgsf] tn
jf bfofFafofF htfaf6 klg hf]l8G5 . Pp6f l;kmfl/; rflxof] eg] ;fwf/0f hgtfn]
uflj; sfof{noaf6 eGbf ;lrj sxfF k'u]sf] 5 TofxfF vf]Hb} hfg''k5{ . xNsf/fn] lr7\7L
3/df k'¥ofpFb}g xb} u/] glhs}sf] :s"n jf uflj;df nu]/ 5fl8lbG5 . b'u{d If]qsf
hgtfsf nflu k'¥ofPsf] rfdn sd{rf/Ln] g} vfP/ l;WofpF5g\ . /fhgLlts
bnx? cfkm\gf eft[ ;Ë7gx? dfkm{t x8tfn / rSsfhfd u/]/ b}lgs dhb'/L u/]/
vfg'kg{] hgtfsf] afFRg kfpg];Ddsf] xsb}ofsf] ;]jf klg lbg rfxb}gg\ . 6]lnkmf]g
lau|]sf] vj/ u/]kl5 dd{tsf nflu hltkN6 va/ u/]klg b"/;~rf/af6 sd{rf/L
cfpFb}gg\ of cfpg] OR5f ul/xfn] klg u|fxs cfkm}n] Nofpg]–k'¥ofpg] k|aGw
ug{'k5{ . xfn} g]kfn /fi6« a}sn] k"j{ /fhfsf] tl:j/ c+lst gf]6 ;fdfGo k|rngdf
gNofO{ a}+sdf uO{ ;f6\g'kg{] h:tf] cJojxfl/s / gful/s clwsf/nfO{ r'gf}tL lbg]
vfnsf] lg0f{onfO{ ;RrfO{ ;]jf k|bfogdf Nofpg vf]h]sf] snª\saf6 d'l:snn] aRg
k'u]sf] 5 . oL ;a} pbfx/0fn] s] b]vfpF5g\ eg] xfd|f] ;fj{hlgs ;]jf u|fxssf]
cfjZostf cg';f/ xf]Og ls ;]jf k|bfossf] cg's"ndf dfq lbg] ul/G5 .
- 48 -
) bf]xf]/f] sfo{If]q ePsf ;]jf k|bfos lgsfox? k|z:t /x]sf 5g\ . h:t} laB't ;DaGwL
sfo{ ug{ laB't ljsf; ljefu, hn tyf zlQm cfof]u, j}slNks ph{f k|j4{g s]Gb|,
g]kfn laB't k|flws/0f cflb 5g\ . To:t}, p:t} k|s[ltsf 3/]n' ljefu, 3/]n' tyf ;fgf
pBf]u ljsf; ;ldlt klg sfo{/t 5g\ . ;8s ljefu, s[lif ;8s tyf u|fdL0f k"jf{wf/
ljsf; ljefu ;8s lgdf{0fs} nflu sfd u5{g\ . ;/sf/L:t/af6 ;~rfng x'g] tflnd
s]Gb|x?df ;d]t bf]xf]/f]kg /x]sf] cWoogaf6 b]lvPsf] 5 . jg, l;FrfO{, ;~rf/, ;8s,
vfg]kfgL, 9n lgsf; h:tf If]qdf ;d]t PseGbf a9L lgsfosf] bf]xf]/f] e"ldsf /x]sf]
b]lvG5 . ;j{;fwf/0f pkef]Qmfsf] lxtsf nflu pkef]Uo j:t' tyf ;]jfsf] u'0f:t/
lgwf{/0f, cg'udg tyf lgodg sfo{df lg/Gt/ ;dlk{t x'g'kg{] g]kfn u'0f:t/ tyf
gfktf}n ljefu, vfB k|ljlw cg';Gwfg ljefu, jfl0fHo ljefu, :jf:Yo ;]jf ljefu,
lhNnf k|zf;g sfof{no, gu/kflnsf cflbsf aLrdf sfddf bf]xf]/f]kg 5, ;dGjo 5}g
. hxFf klg /fhgLlts bn tyf ljrf/sf] n]k, uGw / hah{:tLkg kfOG5 . o;} eP/ g}
lhDd]jf/L kG5fpg ;a}nfO{ ;lhnf] ePsf] 5 .
) b'u{d tyf lk5l8Psf] If]qdf a:g] gful/s ;fj{hlgs ;]jf k|flKtsf] lx;fan] bf]xf]/f]
df/df k/]sf 5g\ . klxnf] cfly{s lqmofsnfkdf ;+s'rg x'gfn] cfly{s cefjsf] kL8f
Psflt/ 5 eg] csf{lt/ ;Lldt cfly{s ;|f]taf6 b}lgs cfjZostfsf pkef]Uo
;fdfgx? ;d]t dxª\uf]df vl/b ug{'kbf{ pgLx?sf] hLjg:t/ / cfly{s cj:yf cem}}
bb{gfs / si6s/ x'g k'u]sf] 5 . ;x/sf wgLx?n] ;:tf]df kfpg] u/]sf] j:t' b'u{d
If]qsf ;a}eGbf ul/an] g} ;a}eGbf w]/} d]fndf lsGg'kg{] clt cGofoL ahf/ ltg}n]
ef]Ug' k/]sf] 5 . pgLx? dfly /fHon] ;fdflhs Gofo ug{ ;s]sf] 5}g . ;dfgtfdf
cfwfl/t /fHosf] ljt/0ffTds gLltaf6 pgLx? ljd'v 5g\ . ;fy} ;dtfdf cfwfl/t
k'glj{t/0ffTds gLltsf] k|efjsfl/tf ;d]t gx'Fbf /fHok|ltsf] ckgTj / cf:yfdf rf]6
k'u]sf] 5 . pgLx?sf] o; kL8fk|lt /fHo a]va/ h:t} 5 . ;z:q åGåsf] ;dodf b'u{d
tyf lk5l8Psf] If]qdf åGå df}nfpg'sf] Ps k|d'v sf/0f /fHosf] ;]jf k|jfx k|efjsf/L
- 49 -
Pj+ ko{fKt gx'g' / :yfgLo :jfoQ zf;g P]g tyf lgodfjnLn] kl/sNkgf u/]sf]
:yfgLo zf;gnfO{ clnslt klg Jojxf/df gNofpg' xf] .
) ;fj{hlgs ;]jf k|jfxsf] lgoldt cg'udg, d"NofÍg x'g] u/]sf] 5}g . ;fj{Hflgs ;]jf
k|jfxsf] lg/Gt/ cg'udg, d"NofÍg u/L ;'wf/sf nflu sbd rfNg lhDd]jf/ s'g}
lgsfo b]lvPsf] 5}g . ;/sf/L ;+oGqaf6 x'g] ;]jf k|jfxsf] cg'udg, d"NofÍg
cf}krfl/stf / k|ltj]bgdf dfq ;Lldt b]lvG5 . cg'udg d"NofÍgsf] cefjdf ;/sf/L
gLlt, sfo{qmd tyf sfo{of]hgfx? aLr}df cnkq / a]jfl/;] eO{ ;]jfu|fxLn] s'g}
k|ltkmn kfpg g;s]sf] pbfx/0f k|z:t e]l6G5g\ . b'u{d e]usf nflu k7fPsf
kf7\ok':ts, vfBfGg tyf cf}iflw 9'jfgLdf cg'udg gx'gfn] aLr af6f]d} a]rlavg x'g]
u/]sf tyf uGtJo;Dd gk'u]sf 36gf x/]s jif{ ;'Ggdf cfpF5g\ . ;/sf/n] lbPsf]
9'jfgL cg'bfg rflxF aLrsfx?n] sfuhkq ldnfP/ em\jfDd kf/]s} x'G5g\ . -x]g{'xf];
aS; g+= @_
- 50 -
g s]xL ?kdf sfo{;+:s[ltsf] k|efj kb{5 g} . sfo{;+:s[ltsf] ;dli6ut cj:yfsf] cWoogn]
;du| lghfdtL k|zf;gsf] k|j[lQ, rl/q, cj:yf Pj+ ljz]iftfnfO{ lrq0f ub{5 .
;sf/fTds sfo{;+:s[lt
• P]g lgodsf] kfngf
• ;]jfu|fxLk|lt ;lxi0f'tf
• j[4, zf/Ll/s ¿kdf czQm, dlxnf, c;xfo ;]jfu|fxLk|lt ;xof]uL tyf efjgfTds
Jojxf/
• ;]jf k|jfxdf cfjZostfcg';f/ nlrnf]kgf -h:t}M sfof{no ;dokl5 klg ;]jfu|fxLsf]
sfd ul/lbg]_
• sd{rf/LaLr Ps cfk;df ;xof]u / ;b\efj -kfl/jfl/s jftfj/0f_
• Ho]i7 sd{rf/Lk|lt cfb/ / ;Ddfg
- 51 -
• ljleGg ljifodf hfgsf/L -;fdfGo1tf_
• ;fd"lxs ¿kdf sfd ug{ rfxg] ;+:s[lt
• a9\bf] ;dfj]zL :j?k -Work force diversity_
• ldl>t ;+:s[lt / ;f+:s[lts ;lxi0f'tf -Mixed culture and cultural tolerance_
• dfgjLotf, ;+j]bgzLntf / nrstf -Humanity, sensitivity, elasticity_
• cgf}krfl/s ;d"xdf sfd ug{ ?rfpg] -Love to work in informal group_
- 52 -
• k]zfut bIftf gvf]Hg] -sltko lgsfo sd{rf/L ljsf;sf] nflu /sd vr{ ug{' ;|f]tsf]
ckJoo 7fGb5g\ eg] sltko JolQm tflnd lng} rfxFb}gg\_
• sd{rf/L ;+3/;Ë7gx? /fhgLlts cf:yfsf cfwf/df ljeflht / r/d /fhgLtLs/0f -
k|zf;gsf] /fhgLtLs/0f, /fhgLltsf] k|zf;lgsLs/0f_
• sfof{nox?df cgf}krfl/s u'6aGbL / c3f]lift l;lG8s]6
• kl/jt{g -;'wf/_ g?rfpg] / oyfl:yltd} /dfpg] / p2]Zo ljxLgtf
• k|lt:kwf{ b]lv 8/fpg] / clwsf/ 5f]8\g grfxg]
• s]Gb|Los/0f efjgf -To;}n] g]kfndf las]Gb|Ls/0f c;kmn ePsf] xf]_
• afx\o bjfj jf afWotf gk/L sfd gug{] / >d ug{ grfxg,] cN5Lkgf / lagf kl/>d
pknlAw kmfObf rfxg]
• kmh'n vrL{ -sld;gsf nflu cfjZostf eGbf a9L / cgfjZos vl/b ug{] sfo{ k|foM
;a} h;f] sfo{nodf b]lvG5 h:t}M Pdcf/kL nfu" x'g] ePkl5 klg k|z:tdfqfdf k'/fgf
kf;kf]6{ 5flkP_ / C0fd\ s[Tjf 3[td lkj]t\ -hgtfnfO{ C0fsf] ef/L af]sfP/ lab]zsf]
;o/ ug{ ?rfpg]_ k|j[lQ
• uNtL bf]x¥ofpg] / uNtLaf6 kf7 gl;Sg] / uNtL l:jsfg{ grfxg] / c?sf] sdhf]/L
b]vfO{ cfkm" hf]lug vf]Hg]
• sd{rf/L sd{rf/LaLr lje]b -ljleGg ;]jf, ;d"xx? aLr ;]jf, ;'ljwf tyf
j[lQljsf;sf cj;/df 7"nf] leGgtf_, /fhkqflÍt tyf /fhkq cglÍtaLr
dgf];fdflhs vf8n_
• ;]jf ;'ljwf tyf ;/sf/L ;DklQsf] clgoldt k|of]u / b'?kof]u
• ;Sg]n] ;/sf/ 7U5, g;Sg]n] cfkm\g} afa'nfO{ 7U5 eGg] dfGotf
• /fd|f] xf]Og, xfd|f] dfG5] -cfkm\gf] dfG5] eP /fd|f] / ;'ud 7fpFdf ;?jf / kb:yfkgf x'g',
cfkm\gf] dfG5] gx'g]nfO{ hlxn] klg b'u{d / ckfos sfof{nox?df sfd ug{'kg{] l:ylt
/xg'kg{]_ k|j[lQ
- 53 -
• ;'ljwfdf /dfpg], sfddf nhfpg] -;'ljwf vf]Hbf 6fpsf] 7f8f] ug{], sfd ug{'kbf{
lgx'l/d'G6L x'g]_
• s'/f a9L, sfd sd / /fd|f sfo{qmd sfof{Gjogdf x]nrqmfO{F tyf pknlAwz"Go
• kl/0ffdk|lt lhDd]jf/ x'g' gkg{]
• sfg'gsf] hËndf Gofo x/fpg] / g]kfnsf] sfg"g b}jn] hfg"g / P]g lgodsf] cfkm"
cg's"n JofVof
• xflh/sf nflu tna / sfdsf nlfu cltl/Qm ;'ljwf / ;]jfd'vL eGbf 9]jfd'vL
• ;dfwfg vf]Hg] eGbf ;d:of a9fpg]
• ;do Joj:yfkgdf cToflws sdhf]/L] / ef]lnjfb xfjL
• uf]Kotfdf ljZjf; ug{] / ;"rgf d'7\ofP/ /fVg' / zlQm g} ;"rgf xf] -Power is
information_ eGg] 7fGg'
• JolQmjfbL ;+:sf/ / ;+:yfut :d/0f -Institutional memory_ sdhf]/ / sltko
cj:yfdf ;"rgfsf] ;|f]t cd"s JolQm x'g] u/]sf]
• efUojfbL ;+:sf/
• lg0f{o ug{ 8/fpg] / lg0f{osf] hf]lvd lng grfxg] / cnf]slk|o lg0f{o ug{ grfxg] /
lsg 5'Rrf] aGg] eGg] dfgl;stf / clGtd cj:yfdf dfq lg0f{o ug{]
• cf}lrTo -Rational) k"0f{ eGbf nf]slk|o -Populist) lg0f{o lng rfxg]
• df}nfpFbf] b08xLgtf / a9\bf] cg'zf;gxLgtf -uNtL u/]klg ;hfo gx'g] l:ylt_
• lglxt :jfy{sf] åGå -JolQmut :jfy{ ;fË7lgs :jfy{eGbf cufl8_
#=# g]kfndf sfo{ k|0ffnL -Work flow_ sf] cj:yf s:tf] 5 <
sfo{ k|0fnLnfO{ lgodg ug]{ s]xL ;}4flGts cfwf/x? o; k|sf/ /x]sf 5g\ h;nfO{ 5f]6f]df
sf]cf]6 (COWT) zAbaf6 a'‰g ;lsG5 M ;j{k|yd Tof] sfd s'g zfvf÷PsfO{sf] lgoGq0f
(Control) df jf s;sf] lhDd]jf/Ldf /xg]] xf] Tof] :ki6 x'g'k5{, bf];|f] sfd (Operation) s]
- 54 -
xf], s'g k|s[ltsf] 5 / s;/L ul/G5 Tof] :ki6 x'g'k5{, t];|f] u|fxsnfO{ sd} dfq kvf{O
(Waiting) df /fvL sfd ;DkGg ug{;Sg' k5{ / rf}yf] sfdsf] 6'ª\uf] nufpg] l;nl;nfdf
sf/afxLsf] k|ls|ofn] Pp6} zfvf÷PsfO{ jf JolStdf k6s k6s bf]xf]l/P/ k'u]sf] (Transfer)
x'g'x'Gg . g]kfn ;/sf/n] hgtfnfO{ pknAw u/fpg] ;]jfx?sf] k|efjsfl/tf a9fpg hgtfsf]
k|ToIf ;/f]sf/ /xg] sfof{nox?sf] Joj:yfkgdf ;'wf/ Nofpg ljleGg sfo{qmdx?sf]
sfof{Gjog ub{]} cfPsf] eP tfklg oL sfo{qmdx?n] cfkm\gf] p2]Zo xfl;n ug{ ;s]sf] b]lvFb}g .
pko'Qm sfo{k|0ffnLsf] cefjdf ;/sf/L ;Ë7gx?n] hgcfsfª\Iff cg'¿k sfd ug{ g;s]sf
u'gf;fx? k|z:t ;'lgg] u/]sf 5g\ . o; ;DaGwdf s]xL rrf{x? lgDgfg';f/ ul/G5M
g]t[Tjsf] dfgl;stf
sfof{nosf] k|d'v x'g] jf g]t[Tj lng] JolQm To; sfof{nodf ;?jf jf kb:yfkg eO{ hfFbf gofF
hf];, hfFu/ / pTk|]/0ff lnP/ k'u]sf] 5 eg] p;n] s]xL g s]xL ;'wf/fTds sfo{ ug{ ;S5 . p
cfkm}+ cfkm\gf] kb:yfkgk|lt ;Gt'i6 5}g eg], t'ngfTds kmfObf -Comparative advantage_
lng g;s]sf] p;nfO{ nflu/xG5 / dfgl;s¿kdf tgfju|:t x'G5 . p;af6 ;Ë7g tyf
ToxfFsf sd{rf/Ln] s] ck]Iff ug{] < o:tf] cj:yfdf ;Ë7gsf] :yflkt sfo{;+:s[lt g} 8fFaf8f]n
x'g], yk ;'wf/sf] u'~hfo; gx'g] eO{ To;sf] k|efj ;Dk"0f{ ;+oGqdf k/]/ ;Ë7g g} k"/f lgliqmo
- 55 -
aGg ;S5 . :yfoL ;/sf/sf] gfdn] lrlgg] Ao'/f]qm];L o:t} cj:yfdf k'u]/ kª\u' aGb5 .
of]hgf k|d'vnfO{ tf]lsPsf] ldlteGbf klxn] g} ;?jf ul/lbP/ bft[lgsfo;d]tnfO{ kl/of]hgfs}
eljioaf/] ;f]Rg'kg{] agfPsf], If]qLo k|zf;sx? v6fPsf] 7fpFdf hfg gdfg]sf], Pp6}
dGqfnodf PseGbf a9L ;lrj :yflkt ePsf, ;do gk'Ub} ;lrjx?nfO{ otfptf rnfOPsf]
cj:yf b]lvO/x]sf] 5 . ;/sf/ cfkm\gf] lg0f{odf cl8u ePsf] klg b]lvGg, g]t[Tj lbg] sd{rf/L
klg n't] dfgl;stf kfn]/ al;/x]sf] b]lvG5 . oL b'a} cj:yf ;Ë7g tyf JolQm b'a}sf nflu
lgtfGt xflgsf/s x'G5 .
lg0f{o k|lqmof
k|zf;gsf] k|d'v sfo{x?df lg0f{o lng' klg Ps xf] . t/ xfd|f] k|zf;gdf lg0f{o k|lqmof hl6n
/ nfdf] ;do lng] vfnsf] 5 . l6Kk0fLsf] ;j{q k|of]u s]xL dfqfdf 36]sf] ePklg ;–;fgf
s'/fdf lg0f{o kfpgsf nflu ;]jfu|fxL xflsds} 6]a'n;Dd k'Uf]/ d'v b]vfpg' clgjfo{ h:t}
eO;s]sf] 5 . lg0f{o ePsf] hfgsf/L ;dod} kfpg sd{rf/L;Fu v';fdb\ ug{}kg{] afWotf 5 .
- 56 -
o;n] ubf{ k|zf;gsf] hgd'vL 5lj lgdf{0f x'g' eGbf klg ePsf] 5lj wldlng] cfzª\sf a9]sf]
5 . lg0f{o k|lqmof ;/n, kf/bzL{, :ki6 Pj+ l56f] 5l/tf] agfpg P]g, lgod, gful/s a8fkq,
sfo{ljlw, lgb{]lzsf cflbsf] Joj:yf ePklg lg0f{o k|lqmofdf ltgsf] kfngf eP gePsf] x]g{]
sfo{ st}af6 ePsf] kfOFb}g .
hgtf;FFu k|ToIf ¿kdf ;DalGwt w]/}h;f] lgsfox? ;ldlt / a}7s ;+:s[ltaf6 k|efljt 5g\ .
cGt/—ljefuLo ;dGjosf] p2]Zoaf6 ul7t ;ldlt, pk;ldlt / sfo{qmdx? :jo+df ;d:of
aGg k'u]sf 5g\ . oL ;ldlt, pk;ldltsf] a}7sn] lg0f{ostf{x?sf] w]/} ;do lng] u/]sf 5g\ .
k|efjsf/L ;~rf/
sfo{k|0ffnLsf] Ps cleGg cË k|efjsf/L ;~rf/ xf] . k|efjsf/L ;~rf/n] ;]jf ;~rfng;Fu
;DalGwt ;a} sfdx?nfO{ Pp6} ;Ë7gfTds txdf PsLs[t -Horizontal integration_ u5{,
of]hgf th{'df, sfof{Gjog / cg'udg ;DaGwL sfdx?nfO{ dfly–tn k|jflxt -Vertical
integration_ u5{ / ;Ë7gleqsf] ;;fgf PsfO{ dfkm{t Hofbf vr{ x'g] ;DefjgfnfO{ d'Vo
sfd;Fu cfj4 -Resource concentration_ u/L vr{ sd u5{ . t/ xfd|f ;]jf k|bfos
lgsfox? cfGtl/s tyf afx\o b'j} ;~rf/df cToGt sd k|efjsf/L b]lvPsf 5g\ .
cfGtl/s ;~rf/sf] nflu klg lr7\7Lkq n]vL rnfgLdfkm{t k7fpg], kmfOnx? rnfgL u/L
;s]kl5 sfof{no ;xof]uLn] nfg'kg{], kl/kqn] cf}krfl/s kqfrf/ -btf{, tf]s cfb]z_ sf] :j¿k
lng], :6fkm a}7s nfdf] ;do;Dd ga:g] h:tf sf/0faf6 cfGtl/s ;~rf/sf] sfddf
cgfjZos l9nf;':tL ePsf] kfOG5 . To:t} afx\o ;~rf/sf nflu ;f]wk'5 sIfsf] Joj:yf
gx'g], gful/s a8fkq k9\g ;lsg] :yfg / cj:yfdf gx'g], sfof{no sfo{ljlw tyf cGo
hfgsf/Lx? k|sfzgsf] ?kdf pknAw gx'g], sfof{nosf] j]a;fO6 cBfjlws gx'g] h:tf
sf/0faf6 afx\o;~rf/sf] cj:yf klg sdhf]/ ePsf] kfOG5 .
sfo{ljlw
- 57 -
;ª\u7gsf] sfo{ ;~rfngsf nflu ljz]if¿kdf lgwf{l/t jf k/Dk/fut ?kdf :yflkt sfo{
k|0ffnLnfO{ g} sfo{ljlw elgG5 . o;nfO{ ;Ë7gfTds afgLsf ¿kdf klg x]g{ ;lsG5 .
sfo{ljlwn] ljleGg ;Ë7gfTds PsfOx?sf aLrsf] ;~rf/nfO{ lgoldt t'Nofpg d2t ub{5 .
k|zf;lgs ;Ë7gx?n] lghL If]qsf ;Ë7gx?n] em}+ sfo{ljlwnfO{ ;Ë7gsf] p2]Zo;Fu cfa4
u/fpg' kg{] dfGotf a9\b} uPsf] 5 . lxhf] cfh k|zf;lgs k|lqmofnfO{ d"No clej[l4sf] lg/Gt/
qmd -Value chain_ sf] ?kdf x]g{ yflnPsf] kfOG5 . ;Ë7gdf sfo{ljlwnfO{ ljleGg P]g
sfg"g, ;Ë7g lbUbz{g, cfGtl/s ;~rf/ k|0ffnL, sfo{tflnsf tyf ljleGg PsfO{sf] ef}}lts
:j¿k -Physical layout_ h:tf ljleGg dfWodaf6 kl/eflift ug{] ul/Psf] kfOG5 .
k|zf;lgs sfo{ljlw ;f]em} ;]jfu|fxL;F+u ;/f]sf/ /fVg] ljifo ePklg g]kfnsf] k|zf;lgs
;Ë7gdf o;n] plrt :yfg kfpg ;s]sf] 5}g . hgtfnfO{ ;]jf k|jfx ug{] p2]Zoaf6 :yflkt
sfof{nox?n] xfn ;]jf k|bfg ug{] dfWod / sfo{ljlw a9L hl6n / kf/bzL{ gePsf] cfd
wf/0ff /x]sf] kfOG5 . dfnkf]t, e"ld;'wf/, oftfoft Joj:yf, eG;f/ h:tf sfof{nox?df hfg]
;]jfu|fxLn] afXo JolQm -n]vGbf;, bnfn, Ph]G6 cflb_ sf] ;xof]u lng'kg{] cj:yfn] Psflt/
sfo{fnosf] sfddf ;'udtf NofPsf] 5 eg] csf{lt/ o;n] e||i6frf/sf] j}slNks dfu{sf] ?k
lnO{ sfo{ jftfj/0fnfO{ gld7f] agfPsf] / ;]jfu|fxLsf] nfut klg a9\g uPsf] 5 .
clen]v Joj:yfkg
;/sf/L sfuhftx? ;b}j ;'/lIft xf];\, vf]h]sf] avt tTsfn} kfpg ;lsof];\ tyf sfuhftx?
l;nl;nfa4 9ª\un] /xf];\ eGg] p2]Zon] kmfOlnª\ ul/G5 . sfof{no Joj:yfkgsf] Pp6f
- 58 -
dxTjk"0f{ kf6f] clen]v Joj:yfkg xf] . h'g;'s} sfo{fnodf ul/g] btf{, rnfgL tyf kmfOlnª\
clen]v Joj:yfkgsf cfwf/e"t kIfx? x'g\ . clen]vn] sfof{nosf] jt{dfg sfo{ ;Dkfbg /
lg0f{o k|lqmofnfO{ ;lhnf] kfg{] dfq xf]Og eljiosf nflu ;d]t ;+:yfut ;Demgf -
Institutional memory_ sf] ?kdf sfd ub{5 . sfof{nos]f clen]v Joj:yfkgn]
Joj:yfksnfO{ lg0f{o k|lqmofdf ;3fpg'sf] ;fy} lg0f{osf] u'0f:t/df ;'wf/ Nofpg ;d]t d2t
ub{5 . xfd|f clwsf+z ;]jf k|bfos sfof{nox?df clen]v Joj:yfkg cToGt sdhf]/ 5 .
;/sf/L sfuhftx?sf] clen]v /fVg] / kmfOlnª\ ug,{] k'/fgf sfuh w'Nofpg] / clen]vx?sf]
auL{s/0f u/L o;nfO{ cBfjlws u/L /fVg] sfdn] k|fyldstf kfPsf] 5}g . vf]h]sf] avt
sfuhftx? ge]l6g' :jefljs h:t} eO;s]sf] 5 . s'g} sfuhft ge]l6Pdf klg sf]xL lhDd]jf/
x'g' kb{}g . ;"rgfnfO{ zlQms]f ¿kdf lng] eGbf zlQmsf nflu ;"rgf xft kfg{] ;+:sf/ a9L
ePsfn] ;/sf/L ;"rgf k|fKt ug{ nflu klg JolQm vf]Hb} lxF8g' kg{] cj:yf 5 . clen]v
Joj:yfkgsf] lhDd]jf/L lnP/ kmf]xf]/ / w'nf]sf] 8ª\u'/df x/fpg s'g} sd{rf/L rfxFb}g .
dxTjk"0f{ lg0f{ox?nfO{ ;d]t kf]sf] kf/]/ /fVg] " kf]s] ;+:s[lt " df s]xL sdL cfP klg clen]v
Joj:yfkgsf] nflu cfw'lgs ;"rgf k|ljlwsf] pkof]u ck]lIft ?kdf a9\g ;s]sf] 5}g .
u'gf;f] ;'g'jfO
lghfdtL ;]jf lgodfjnL tyf ;/sf/L ;]jfnfO{ k|efjsf/L t'Nofpg] lgb{]lzsfdf hgtfsf tyf
sd{rf/Lx?sf u'gf;fx?nfO{ ;'g'jfO{ ug{] ;+oGqsf] Joj:yf :yfgLo:t/b]lv s]Gb|Lo:t/;Dd
ePsf] 5 oBlk u'gf;f]sf] ;'g'jfO x'G5 eGg] ljZjf; gePsf sf/0f o:tf ;+oGq
cf}krfl/stfdf dfq ;Lldt x'g k'u]sf] 5 . g]]kfndf u'gf;f], ph'/L jf ;'emfjsf nflu ;a}
sfof{nox?df u'gf;f] tyf ph'/L k]l6sf /fVg] Joj:yf t ul/Psf] 5 . t/ ;/sf/L
sfof{nox?sf aflx/ e'08fOPsf To:tf u'gf;f] tyf ph'/L k]l6sf a;f{]};Dd vf]lnFb}g, vf]n]klg
dfs'/fsf] hfn]f l;jfo s]xL x'Gg . o;/L u'gf;f] ;'g'jfO x'g] s'/fdf sd{rf/L tyf ;]jfu|fxL
b'j}nfO{ ljZjf; 5}g eGg] :ki6 b]lvG5 .
- 59 -
;]jf:t/sf sfof{nodf ;]jfsf] u'0f:t/, ;]jf k|fKt ug{ nfUg] ;do, ltg{'kg{] cltl/Qm b:t'/
cflbsf] ljifodf ;]jfu|fxLaf6 a9L u'gf;f] k|fKt x'g] ub{5 . sd{rf/Lx?af6 cfpg] u'gf;f]df
kb:yfkg, ;?jf, sfo{ lhDd]jf/L, ;]jf ;'ljwfdf x'g] clgoldttf, c;dfg Jojxf/ cflb a9L
s]lGb|t /xg] u/]sf] kfOG5 .
- 60 -
;'wf/ cfof]u, @)$* n] klg hf]8 lbPsf] 5 . o;sf nlfu lg0f{o k|lqmof ;/nLs/0f lgb{]lzsf,
@)^% klg sfof{Gjogdf cfPsf] 5 . t/ o;sf] sfof{Gjog xfn;Dd klg x'g ;s]sf] 5}g .
vf; u/]]/ l6Kk0fL p7fpg] k|yfdf k'g/fjnf]sg x'g'k5{ . l6Kk0fLsf] k|lqmofnfO{ s]xL dxTjk"0f{
lg0f{ox?;Fu dfq ;DalGwt u/fO{ ;fdfGo sfdx? ug{ cgf}krfl/s 5nkmn / sfof{no
k|d'vsf] tf]scfb]z g} kof{Kt x'g] Joj:yf x'g' kb{5 .
sfo{ k|jfx
;]jf k|jfxdf ;+nUg k|To]s sfof{nosf sd{rf/Lx?sf] sf]7f tyf sfd ug{] :yfgsf] Joj:yf
sfof{nosf] sfo{ k|0ffnL -Work flow_ ;Fu ldNg] lsl;daf6 ul/g'kb{5 . ;f] Joj:yf ubf{
sfof{nonfO{ pknAw ;|f]t;fwgsf] clwstd ;b'kof]u / sd{rf/Lsf] sfo{bIftf clej[l4 x'g]
u/L tyf sfo{fnodf cfpg] pkef]Qmfn] ;lhn} ;]jf k|fKt ug{] / sfo{ljlw a'em\g] u/L ul/g'
kb{5 .
Ps JolQm jf åf/
;]jf k|jfxdf ;+nUg sfof{nox?df u|fxsn] Ps sd{rf/L eGbf a9L ;Fu ;Dks{ /fVg gkg{] u/L
oyfzSo Pp6} :yfgaf6 sfo{ ;Dkfbg x'g] -One window system_ jf Pp6} sd{rf/Ln] ;a}
sfd ul/lbg] Joj:yf nfu" ug{' k5{ .
6f]sg k|0ffnL
;j{;fwf/0f hgtf;+u b}lgs ;Dks{df cfpg] sfof{nox?df klxn] cfpg]sf] klxn] sfd x'g
kfpg] u/L 6f]sg k|0ffnL nfu" ug{'kb{5 . lgj]bsn] btf{ ug{ NofPsf lgj]bg;fy k'¥ofpg'kg{]
;a} k|lqmof k"/f u/]sf] b]lvPdf btf{ u/L ;]jfsf] k|s[lt x]/L ;f]xL lbg sfo{ ;Dkfbg ug{ ;lsg]
eP ;f]xL lbg / cGo ljj/0f k|fKt ug{'kg{] jf yk s]xL s'/f a'em\g' kg{] ePdf s'g ldlt;Dddf
;f] k|lqmof k"/f x'g] eO{ clGtd ;]jf lbg ;lsG5, 6f]sgdf n]lvlbg'k5{ . /Ltk"j{ssf] lgj]bg
gePdf jf k|lqmof gldn]sf]df gldn]sf] s'/f ldnfO{ lgj]bgd} b/kL7 ul/lbg] Joj:yf ug{'kb{5 .
lrq g+=$
;]jf k|jfxsf] ;Gbe{df zlQm / pQ/bfloTjaLrsf] ;DaGw
- 62 -
efu rf/
$=!=! ;?jf/kb:yfkg
lghfdtL sd{rf/Lsf] kb:yfkg tyf ;?jfsf] cfwf/sf af/]df lghfdtL ;]jf P]g tyf
lgodfjnLdf s]xL Joj:yf eP tfklg Jojxf/df nfu" x'g ;s]sf] 5}g . kb:yfkgsf nflu
tf]lsPsf cfwf/x? sfo{ cg'ej, cWoog, tflnd cflb ljifo uf}0f ePsf 5g\ . /fhgLlts
eg;'g, hftLotf, If]qLotf, cfly{s rnv]n / cfkm\gf] dfG5]]n] ;?jf kb:yfkgdf k|fyldstf
kfPsf 5g\ . sd{rf/Ln] :jb]zL jf j}b]lzs cWoog, tflndaf6 l;s]/ cfPsf] s'/f pkof]u x'g]
7fpFdf kb:yfkg jf ;?jf x'g 7'n} s;/t ug{'kg{] cj:yfn] lj/lQmP/ of]Uo / Ifdtfjfg
sd{rf/Lx? knfogsf] af6f] /f]Hg afWo ePsf 5g\ . tf]lsPsf] ;dofjlw gk'uL ;?jf gx'g]
kl/kf6L ;f]emf l;wfnfO{ dfq nfu" ePsf] kfOG5 . ;du|df x]bf{ ;?jf kb:yfkgdf 7Ls dfG5]
7Ls 7fpFdf (Right person in right place) eGbf klg xfd|f] dfG5] /fd|f] 7fpFdf -Our
person in right place) h:tf] ePsf] b]lvG5 . ;?jf kb:yfkg sd{rf/L Joj:yfkgsf
- 63 -
k|lqmof dfq geP/ sd{rf/Lsf] j[lQljsf;sf] cleGg kf6f] klg xf] eGg] s'/fnfO{ :jLsf/ u/]sf]
kfOFb}g . o;n] ubf{ ;fj{hlgs ;]jf k|jfxdf ;DnUg sd{rf/Lsf] dgf]andf ;d]t k|lts"n
k|efj k/]sf] b]lvG5 .
k|zf;gdf lgDg txsf sd{rf/Lsf] afx'Notf cBlk 5Fb}5 . bIftflalxg tyf k'/fgf k|jl[ Qsf
sd{rf/Laf6 ;]jf k|jfxdf s'g} of]ubfg k|fKt ug{ ;lsFb}g . ePsf s]xL bIf sd{rf/Lx?nfO{
klg ;dofg's"n tflnd tyf plrt k|f]T;fxgsf] cefj 5 . ;]jf k|jfxdf ;+nUg
sd{rf/Lx?nfO{ pgLx?sf] IfdtfnfO{ ;w}F+ sfod /fVg ljleGg k|sf/sf tflndsf] cfjZostf
k5{ eGg] s'/fsf] dx;''; u/]/ klg o;nfO{ oyfy{df ¿kfGt/0f ug{ ;s]sf] b]lvFb}g . cem :fIfd
sd{rf/Lx?NffO{{ c;Ifd sd{rf/Lx?n] lj:yfkg u/]sf] klg b]lvG5 . o;n] ;du| ;]jf k|jfxdf
;sf/fTds of]ubfg lbFb}g .
- 64 -
sfdsf] k|ltkmn, u'0f:t/, nfut / ;dosf] cfwf/df d"NofÍg ug{] Joj:yf /x]sf] 5 . sfo{
;Dkfbg d"NofÍg ubf{ sd{rf/Lx?sf] sfo{ ;Dkfbgsf]:t/ h:tf] eP klg ;:tf] nf]slk|otf jf
d dfq} lsg ghflt x'g] eGg] ;f]rfOjz clwstd cª\s lbg], sd{rf/L;Fusf] ;DaGw/;Dks{sf]
cfwf/df 36La9L d"NofÍg ug{], sfd ug{] gug{] ;a}n] ;dfg cÍ kfpg] k|yfn]] ;fj{hlgs
k|zf;gdf sfo{ ;Dkfbg d"NofÍgsf] cf}lrTodfly g} k|ZglrGx v8f ul/lbPsf] 5 . o;n] /fd|f]
sfd ug{]nfO{ sfd ug{ cfslif{t gug{] / /fd|f] sfd gug{]nfO{ b'?T;flxt gug{] x'Fbf /fd|f] sfd
ug{] jftfj/0f ;[hgf ub{]}g / To;af6 g ;+:yfnfO{ kmfObf x'G5 g t JolQmnfO{ g} . o;/L
sd{rf/Lsf] d"NofÍg tyf ltgLx?n] kfpg] ;'ljwf sfo{ ;Dkfbgdf cfwfl/t gePkl5 sfd ug{
k|f]T;flxt x'g] tTj x/fpFb} hfG5 / /fd|f] sfd ug{] sd{rf/Lsf] dgf]an pRr x'g] cj:yf /xb}g
. o:tf] cj:yfdf ;sf/fTds dgf]j[lQ klg l6sfp x'g ;Sb}g . d"NofÍg sfo{ s]jn
cf}krfl/stf lgefpg] dfWoddf dfq ;Lldt /xL sd{rf/Lx?sf] jf:tljs sfo{ ;Dkfbg
:t/nfO{ k|ltljlDat ug]{ u/]sf] kfOFb}g . kbsf nflu tf]lsPsf sfdeGbf aflx/sf] sfd -u}/–
sfo{ ;Dkfbgd'vL tTj_ af6 d"NofÍg ;DaGwL sfo{x? a9L k|efljt x'g] u/]sf]] b]lvPsf] 5 .
/fhkqflÍt ljlzi6 >]0fL jf ;f] ;/xsf] kbdf x'g] a9'jfdf sfo{ ;Dkfbg d"NofÍgnfO{ ;d]t
j}1flgs agfpg ;lsPsf] 5}g . o;df sd{rf/Lsf] h]i7tf eGbf sd{rf/Lsf] d"NofÍgstf{;+usf]
;DaGwn] e"ldsf v]Ng] u/]sf] b]lvG5 .
sfo{;Dkfbg d"Nofª\sg a9'jfsf] d'Vo cfwf/ ePsf] t/ o;df j:t'ut cfwf/sf] cefjdf
JolQmut ;DaGw tyf nx8n] c;/ kfg{] u/]sf] 5 . Pp6} lsl;dsf] sfo{ ug{] sd{rf/Lx?nfO{
km/s km/s cª\s lbg] u/]sf] kfOG5 . d"NofÍg ug{] JolStn] uf]Kotfsf] gfddf cfkm"n] lbPsf]
cÍsf] hjfkmb]lxtf lng' gkg{] cj:yf ePsfn] o;df clgoldtf x'g] u/]sf] b]lvG5 . z}lIfs
of]Uotfsf] >]0fLsf] cÍ u0fgf ug{] cJojxfl/s k|0ffnLn] sd{rf/L glthf]Gd'v sfddf eGbf
cg'Tkfbs / cg'lrt z}lIfs of]Uotf xfl;n ug{] tkm{ pBt ePsf x'Fbf sfof{nosf] sfddf
gsf/fTds c;/ k/]sf] 5 . ef}uf]lns If]qdf sfd u/]sf] cg'ejnfO{ d"NofÍgsf] cfwf/
agfOPsf] ePklg ;'ud If]qdf a;]/} ef}uf]lns If]q afktsf] cÍ k'Ug;Sg] k|fjwfg ePsf]n]
b'u{d If]qdf hfg'sf] s'g} cf}lrTo 5}g .
- 65 -
$=!=$ a9'jf
xfd|f] ;Gbe{df sd{rf/Lsf] j[lQljsf;sf] k|d'v tTjsf] ¿kdf a9'jf Joj:yf /x]sf] 5 . a9'jf
ePkl5 sd{rf/Ln] tnaeQf a9L kfpg], dflyNnf] kbdf k'Ug] ePsf]n] ;fdflhs k|lti7f klg
a9\g] tyf sfd ug{ rfxg] JolQmn] cfkm\gf] of]Uotf / bIftf k|bz{g ug{] cj;/ klg kfpF5 .
o;/L a9'jfaf6 sd{rf/Lsf] cfly{s / dfgl;s b'j} cfjZostf k"lt{ x'g] cfzf ug{ ;lsG5 .
;Ë7gsf nflu klg sd{rf/Lsf] a9'jfsf] cfjZostf kb{5 . o;n] of]Uo sd{rf/LnfO{ ;Ë7g
leq cfsif{0f ul//fVg / lhDd]jf/Lk|lt pTk|]l/t agfO{/fVg ;xof]u ub{5 . t/ g]kfnsf]
kl/k|]Iodf a9'jf eGg] s'/f sd{rf/Lsf nflu dfq xf] h:tf] b]lvPsf] 5 . lghfdtL k|zf;gdf
x]bf{ a9'jf c;fWo} clglZrt, ckf/bzL{ / cj}1flgs 5 . slxn] h]i7tf, slxn] z}lIfs of]Uotf,
slxn] sfo{Ifdtf / slxn] sfo{;Dkfbg tyf h]i7tfsf] kIfx? ptf/r9fj eO{ k|of]udf
NofOPsf b]lvG5g\ .
lghfdtL ;]jf P]gdf ul/Psf] bf];|f] ;+zf]wgn] Joj:yf u/]sf] @$3! adf]lhdsf] ljz]if a9'jfn]
lghfdtL sd{rf/LnfO{ kb / tx cg'¿k sfd / lhDd]jf/L glbg] ePsf]n] a9'jfsf] ;j{dfGo
l;4fGtsf] lak/Lt /x]sf] b]lvG5 . ;fy} o;n] sd{rf/Lx?sfaLr lje]b Nofpg], Pp6} kbsf
- 66 -
nflu b'Ok6s a9'jf x'g'kg{], sfof{nosf] sfddf cgfjZos åGå lglDtg], sd{rf/Ldf n3'tfef;
/ g}/fZotf cfpg] eO{ dgf]an 36\g hfg] sf/0faf6 o;sf] cljNfDa Joj:yfkg ug{ h?/L
ePsf] 5 . k|efjsf/L ;]jf k|jfxsf nflu To;df ;+nUg sd{rf/Lx? klg ;Gt'i6, pTk|]l/t /
pRr dgf]ano'Qm x'g cfjZos 5 . cfkm\g} u'gf;f] / ;d:ofdf lklN;Psf sd{rf/Lx?af6
u'0f:t/Lo ;]jf k|jfx x'g] s'/fsf] cfzf ug{ ;lsGg .
;]jf k|bfos sd{rf/L/sfof{nonfO{ k|bfg ug{] k'/:sf/ jf ;hfoF ;]jf k|bfos sd{rf/Ln] ug{]
;]jf k|jfxsf] glthf;Fu cfa4 x'g'k5{ . t/ xfd|f] ;]jf k|bfos lgsfox?df b08 / k'/:sf/sf]
oyf]lrt k|of]u geO{ dg k/]sf] JolQmnfO{ k'/:s[t ug{] / dg gk/]sf] sd{rf/LnfO{ b]vL g;xg]
-b'Mv lbg]_ k|rng /x]sf] 5 . ;Ë7gdf pN6} v/fa JolQm k'/:s[t eP/ c;n sfd ug{]x?sf]
dgf]an lug{ k'u]sf] klg b]lvG5 .
- 67 -
;dfj]lztf / ;]jf k|jfx
lghfdtL ;]jfdf sd{rf/lsf] k|j]z Pp6f dxTjk"0f{ 36gf xf] . ;fdfGo k|zf;g dGqfnon]
b/aGbL :jLs[lt u/]sf] cfwf/df ;DalGwt sfof{non] dfucfs[lt kmf/d e/L nf]s;]jf
cfo]fudf kbk"lt{sf nflu n]vL k7fpF5 . nf]s;]jf cfof]un] dlxnf, cflbjf;L/hghflt, dw]zL,
blnt, ckfË, lk5l8Psf] If]qsf nflu tf]s] cg';f/sf] k|ltztdf l;6 ;ª\Vof 5'§ofpF5 .
lghfdtL ;]jfdf sd{rf/L cfk"lt{, ;?jf, a9'jf, j[lQljsf; cflbsf ;Gbe{df sd{rf/L tyf
;/sf/L sfof{nodf ;]jf k|jfx ug{] ;DaGwdf ljz]iftM ;fdfGo k|zf;g dGqfno g} lhDd]jf/
/x]sf] 5 . sd{rf/L g} ;]jfu|fxL ePsf] cj:yfdf ;]jf k|bfg ug{] s]Gb|Lo sd{rf/L lgsfo tyf
o;sf cGo ljefuLo PsfO{x?af6 x'g] kIfkftk"0f{ Jojxf/x?n] sd{rf/LnfO{ lgs} g} dsf{
kf/]sf] 5 . k|To]s jif{sf] df3 dlxgfdf ;fdfGo k|zf;g dGqfnon], kmfu'g dlxgfdf ;DalGwt
dGqfnon], r}q dlxgfdf ljefu tyf If]qLo sfof{non] ;?jfsf] lg0f{o ub{5g\ . t/ lgod
o:tf] ePklg af]nafnf sd{rf/Ln] eg] h:tf] 7fpFdf kb:yfkg kfpg] / j[lQljsf;df klg
cj;/ kfpg], ;ª\3, ;Ë7gdf sfd ug{] sd{rf/LnfO{ sfof{nodf vf;} sfd ug{' gkg{], kx'Fr
gePsf sd{rf/L b'u{d jf c;'ljwfhgs :yfgdf a;}+{f;Dd al;/fVg'kg{] afWotf /x]sf] b]lvG5 .
- 68 -
lghfdtL ;]jf ;a}eGbf 7"nf] ;]jf k|bfos ePsf] x'Fbf o;df ;'wf/ Nofpg lgDg s'/fx?df
;d]t Wofg lbg ;s]df ;fj{hlgs ;]jfsf] k|efjsfl/tf, bIftf, pkof]lutf a9g hfg] b]lvG5 M
 ahf/ d"No tyf dxª\uL ;d]tsf cfwf/df ;do ;dodf tna eQf lgwf{/0f ug{ :yfoL
;+oGqsf] u7g ug{] .
 sd{rf/LnfO{ lbOg] ;'ljwf lgwf{/0f ubf{ lglZrt l;4fGtsf] cfwf/df to ug{] . hyfefjL
xr'jfsf] e/df eGbf lglZrt cfwf/ tyf k|lqmofsf cfwf/df ;'ljwf k|bfg ug{] .
 lghfdtL ;]jfsf] sfo{ k|s[lt tyf lhDd]jf/L cGo ;/sf/L ;]jfx?sf] eGbf Aofks tyf
hl6n ePsfn] lghfdtL sd{rf/LnfO{ lbOg] ;]jf ;'ljwf;Fu cGo ;]jfsf sd{rf/LnfO{ lbOg]
;'ljwfnfO{ cfj4 gug{] .
 xfn ljBdfg ;d"x, pk;d"xx?dWo] ;dfg k|s[ltsf ;d"x, pk;d"xx? ldnfg u/L ;d"x,
pk;d"xsf] ;+Vof 36fpg] / of] nufot cGo pkfox?åf/f ;d"x, pk;d"xleq j[lQljsf;sf]
bfo/f km/flsnf] u/fpg] .
 dGqfno, ljefu tyf s]Gb|Lo:t/sf ;Ë7gx?sf] k'g;+/rgf ;DaGwL sfo{ ubf{ k~rjlif{o
of]hgf;Fu cfa4 ug{] .
 k|zf;g ;'wf/sf] k|of;nfO{ lg/Gt/tf lbg] / o; cGtu{t s]jn ;Ë7gfTds 9fFrfdf ;'wf/
ug{] tkm{ dfq geO{ sd{rf/L tyf ;]jfu|fxLsf] ;f]Fr tyf Jojxf/df kl/jt{g Nofpg klg hf]8
lbg] .
 lghfdtL ;]jf P]gsf] bf];|f] ;+zf]wgn] nfu" u/]sf] cf/If0f Joj:yfn]] lghfdtL ;]jfnfO{
k|ltlglwd"ns tyf ;dfg'kflts agfpg k|ToIf of]ubfg u/]sf] 5 . t/ cf/If0f nfu" ug{]
qmddf of]Uotf k|0ffnL cf]em]ndf gk/f]; eGgfsf nflu nlIft ju{ tyf ;d'bfosf] ;]jf k|j]z
ug{' cl3 / ;]jf k|j]z u/]kl5 ;d]t Ifdtf ljsf;df hf]8 lbg'k5{ .
 tnadf ;d;fdlos k'g/fjnf]]sg u/L b]z leqsf ;ª\u7gx?;Fu tyf blIf0f PlzofnL
d'n'sx?;Fu t'ngfTds ¿kdf tna lgwf{/0f ug{] jf /fi6«« a}sn] cWoog u/L k|:t't ug{] dxËL
j[l4sf] k|ltztsf cfwf/df k|ltjif{ :jtM tna a9\g] -Incremaental basis_ Joj:yf ug{] .
 gofF k':tfsf sd{rf/Lx?nfO{ lghfdtL ;]jf tkm{ cfsli{ft ug{ cfjZos 5 . o;sf nflu
- 69 -
;fj{hlgs ;]jf k|jfx, sfo{;+:s[lt tyf sfo{k|0ffnLsf] ljsf; ;DaGwdf ;/sf/L, u}x;/sf/L
tyf lghL If]qnfO{ ;d]t ;d]6]/ cWoog cg';GwfgnfO{ hf]8 lbg] .
 sd{rf/L ;ª\3 ;Ë7gx?sf] nflu 5'§} cfrf/ ;+lxtf agfO{ sfof{Gjog ug{] .
 lghfdtL ;]jf leqsf sd{rf/LaLr ;]jf, ;'ljwf tyf j[lQljsf;df Ps?ktf Nofpg,
c;dfgtf x6fpg PsLs[t tyf txut lghfdtL ;]jf nfu" ug{] . lghfdtL sd{rf/Lsf k|d'v
j[lQ ljsf;sf] ?kdf /x]sf]
 lghfdtL sd{rf/Lsf] a9'jf Joj:yfkgdf Aofr kbf]GgtL k|0ffnL -Batch Promotion
System_ nfu" u/L a9'jf k|0ffnLdf b]lvPsf ljs[lt tyf lj;+ultsf] cGTo ug{] .
- 70 -
efu kfFr
) ef}uf]lns b'u{dtf
) kl/kqsf] k|e'Tj
;fj{hlgs ;]jf k|jfx eGg' ;fdfGotof nufgL ug{' dfq xf]Og of] k"/} hgtf, k|lqmof /
k|ljlw;Fu ;DalGwt s'/f xf] -Improving service quality is not simply about the
investmen, it is about the people, process and technology .
;fj{hlgs ;]jf k|jfxsf] If]qdf ;'wf/ ug{'kg{] k|d'v kIfx? b]xfo adf]lhd pNn]v ug{ ;lsG5 M
- 72 -
gLltut :ki6tf / kf/blz{tf M ;fj{hlgs ;]jf k|jfx ;DaGwdf ;/sf/sf] gLltut :ki6tf x'g'
h?/L x'G5 . ;fj{hlgs ;]jfsf lsl;dx?, ;]jf ljt/0f k|0ffnLsf] 9fFrf, ;]jf ljt/0f ;+oGq,
;]jfsf] u'0f:t/sf] ;'lglZrttf, cTofjZos j:t' tyf ;]jfsf] lgwf{/0f, ;/sf/L, cw{;/sf/L,
u}x«;/sf/L tyf lghL If]qsf] e"ldsf, ;]jfu|fxLsf] clwsf/sf] k|Tofe"lt, u'gf;f] ;'g'jfO tyf
;dfwfg h:tf If]qdf PsLs[t gLltsf] th{'df u/L ;fj{hlgs ;]jfnfO{ Ps?ktf, clje]btf /
Jofkstf k|bfg ug{' ;/sf/sf] st{Jo x'g cfpF5 .
gLltut lg/Gt/tf / :yfloTj M g]kfndf ;/sf/L gLltx? kof{Kt cWoog / ljZn]if0f ljgf
sfof{Gjogdf cfpg] x'Fbf gLltn] ck]lIft¿kdf k|efj kfg{ ;s]sf] b]lvFb}g . ;sf/fTds
kl/0ffdsf nflu gLlt lgdf{0fdf ;/f]sf/jfnfx?sf] kx'Fr / ;xeflutf clgjfo{ dflgG5 .
;fj{hlgs ;]jf k|jfx ;DaGwL gLltx?nfO{ lglZrt cjlw;Dd cg'dfgof]Uo x'g]u/L th{'df
ug{'k5{ . s'g} gLltx? lglZrt ;do ;Ddsf nflu pko'Qm dflgG5g\ / To;kl5 To:tf gLltsf
cfjZostf gx'g -Sunset law/Policy termination_ ;S5 .
s'g} a]nf s'g} ljifodf df:6;{ l8u|L xfl;n gu/]sf JolQmnfO{ klg k|fljlws If]qsf] pRr
lzIff cWofkg ug{ lbOGYof] . kl5 pRr of]Uotf ePsf JolQm ahf/df pknAw x'g yfn]kl5
gLltdf kl/jt{g ul/of] . s'g} a]nf ;x/L If]qdf klg x'nfsåf/f lr7\7Lkq 3/3/ k'¥ofpg]
Joj:yf lyof] eg] xfn kf]i6aS; tyf OG6/g]6sf sf/0f ;x/L If]qsf xNsf/f ;DaGwL
gLltdf kl/at{g Nofpg'kg{] ePsf] 5 . b'Uf{d If]qdf vRr8af6 vfBfGg jf s[lif ;fdu|L
cf];fg{' kYo{]feg] xfn xjfO{ 9'jfgLn] k|fyldstf kfPsf] 5 . lxhf] xftn] e/]sf] gful/stf jf
kf;kf]6{ kfOGYof] eg] cfh 6fOk ePsf] / d]l;g l/8]an kf;kf]6{sf] k|of]u ePsf] 5 .
gLltdf l56f] l56f] kl/jt{g eO/xg] u/]sf] ;Gbe{df gLltut lg/Gt/tf x'g]u/L ;]jf k|jfxnfO{
;'lglZrt ug{ ;s] dfq gLlts]f ;fy{s kl/0ffd cfpg ;S5 . ;/sf/n] ls;fgx?nfO{ dn,
aLp, l;FrfO{, s[lif ;fdu|L, cflbdf lbFb} cfPsf] cg'bfg cfsl:ds ¿kdf x6fpgfn] s[lif
- 73 -
pTkfbgdf k/]sf] k|efjnfO{ sd ug{] j}slNks Joj:yf gx'Fbf clxn];Ddsf] s[lif If]qnfO{ lbFb}+
cfPsf] k|fyldstf / nufgLn] oyf]lrt pknlAw b]vfpg ;s]sf] 5}g .
clwsf/ k|Tofof]hg M sltko ;fdfGo sfo{sf lgldQ s]Gb|;Dd wfpg' kg{] jfWotfn] ubf{ ;do,
;|f]t tyf >dsf] cgfjZos vr{ x'g] u/]sf] b]lvG5 . h:t} M/fxbfgL, k]G;g k§fsf nflu
/fhwfgL;Dd cfpFbf hfFbf tyf To;df nfUg] nfdf] ;don] ;]jfu|fxLnfO{ cgfjZos¿kdf ef/
yk]sf] 5 . ljZjljBfnoaf6 z}lIfs of]Uotfsf] 6«fG;lqmK6 lng xf]; jf lghfdtL / ;}lgs
c:ktfnsf] sf8{ agfpg, ;Gro sf]if / gful/s nufgL sf]if ;fk6L lng xf]; jf ljdf /sd
e'QmfgL lng /fhwfgL cfpg'kg{] afWotfnfO{ cGTo u/L clwsf/ k|Tofof]hgåf/f o:tf lgoldt
;]jfnfO{ If]q jf lhNnftx;Dd k'¥ofpg ;lsPsf] 5}g . ;]jf k|bfos lgsfox?nfO{ kof{Kt
clwsf/ gx'Fbf jf lg0f{o ug{] clwsf/L pkl:yt gx'Fbf jf k|Tofof]lht clwsf/sf] k|of]u gu/L
lg0f{osf] lglDt dflyNnf] lgsfodf k7fOlbF+bf ;]jfu|fxL g/fd|f];Fu k|tfl8t x'g k'u]sf] klg
obfsbf b]lvG5 .
ljs]lGb|t lgsfoåf/f ;]jf k|jfxM " ;]jfsf] jl/kl/ hgtf xf]Og, hgtfsf] jl/kl/ ;]jf " eGg]
dd{ cg'?k /fHon] lbg] ;]jf ;'ljwfnfO{ :yfgLo:t/;Dd k'¥ofpg ;Ldf k|zf;g, Onfsf
k|zf;g, k|x/L rf}sL, ufpF/Onfsf:t/Lo ;]jf s]Gb|x? -s[lif, kz' :jf:Yo, :jf:Yo s]Gb|, x'nfs,
uflj;_, j8f:tl/o / 3/b}nf] ;]jf -vf]k, x'nfs, k|fylds ljBfno, gkf j8f sfof{no_, ;]jf
sfof{nox? -dlxnf ljsf; sfof{no, cfGtl/s /fh:j sfof{no_ sf] ;+/rgfTds Joj:yf
ePsf] kfOG5 . o;sf cltl/Qm :yfgLo lgsfo, u}/ ;/sf/L ;+:yf, ;fd'bflos ;++:yf, dlxnf
;d"x, pkef]Qmf ;d"x, lghL If]q dfkm{t klg ;]jf ;~rfng x'g]u/L kl/rfng ul/Psf] 5 .
ljutdf ufpF ufpFdf gful/stf 6f]nL v6fpg], :jf:Yo lzlj/x? ;~rfng ug{], art ;+sng
ug{], 3'DtL ;]jfx? ;~rfng ug{] cEof;x? ;DkGg ePsf] kfOG5 .
;fj{hlgs ;]jf k|jfx ;DaGwL gLlt lgwf{/0f, lgodg ;DaGwL sfd ;/sf/L:t/jf6 ;zQm
9ª\un] x'g] u/L ;]jf k|bfg ug{] sfo{df g]kfn ;/sf/sf] e"ldsfnfO{ qmdzM 36fpFb} nuL
- 74 -
lgjf{lrt :yfgLo lgsfo / u}/;/sf/L ;+:yfx?df x:tfGt/0f ub{} hfg] gLlt lng'kb{5 .
ljz]ifu/L u|fdL0f If]qsf hgtfnfO{ ;]jf k|jfx ug{] ;a}eGbf glhssf] ;/sf/L lgsfo uflj;x?
x'g\ . t/ uflj;x?sf] ;|f]t ;fwg / ;+:yfut Ifdtf sdhf]/ x'Fbf k|efjsf/L tl/sfn]
hg:t/df ;]jf k|jfx ug{ k|ToIftM gsf/fTds c;/ kl//x]sf] 5 . o;sf] j}slNks pkfosf
?kdf lghL If]qsf] ;fy} ha;Dd :YffgLo lgsfox? cfly{s, k|zf;lgs / /fhgLlts ?kdf
;Ifd x'b}Fgg\ tj;Dd ;]jf k|jfxdf r':ttf / ultlzntf vf]Hg' lg/Y{fs cEof; dfq x'g]5 .
;]jfu|fxLsf] ;fy{s ;xeflutf M ;fj{hlgs ;]jfsf pkef]Qmf eg]sf ;j{;fwf/0f hgtf x'g\ .
;fj{hlgs ;]jfsf] u'0f:t/ / k|efjsfl/tf a9fpg u|fxs ;Dk|e'tf -Customer's
sovereignty_ sf] cjwf/0ff cg';f/ ;]jf k|jfx k|lqmofdf ;]jfu|fxL hgtfsf] ;xeflutf x'g'
clgjfo{ dflgG5 . ;]jf k|jfxsf] k|efjsfl/tfsf nlfu :yfgLo:t/df " bafa ;d"x " sf]
cfjZostf x'G5 . o:tf bafa ;d"xx?n] k|zf;lgs PsfO{x?nfO{ ;]jf k|jfxk|lt ;r]t
agfO/fVg / cfjZostf kbf{ ;Fu} ldn]/ sfd ug{ klg ;Qm5g\ . pkef]Qmfsf] ;ldltdf x'g]
k|ltlglwTjn] dfq ;xL cy{df ;/f]sf/jfnfju{sf] ;xeflutf hgfpFb}g . o;sf nflu ;]jf
ljt/0fsf] of]hgfb]lv nfe ljt/0fsf] cj:yf;Dd ;]jfu|fxLsf] ;lqmo e"ldsf /xg' kb{5 . xfn
s]Gb| tyf lhNnf lhNnfdf /x]sf] pkef]Qmf ;ª\3;Ë7gx? pkef]Qmfx? lgs} ;f+3'/f] bfo/fleq
dfq ;Lldt /x]sf] kfOG5 .
- 75 -
u'0f:t/;Fu ;DalGwt cjwf/0ff h:t} g]kfn u'0f:t/ k|df0f lrGx tyf ;Dk"0f{ u'0f Joj:yfkg -
Total quality management_ n] kof{Kt dxTj / rrf{ kfpg ;s]sf] 5}g . j:t' tyf ;]jfsf]
u'0f:t/ dfkg ug{ cfjZos k|ljlw, ef}lts tyf ;fË7lgs ;+/rgf klg sdhf]/ b]lvPsf] 5 .
ljt/0f k|0ffnLsf] gS;fÍg -Service delivery mapping_ M ;fj{hlgs ;]jfsf] ljt/0f k|0ffnL
eGgfn] j:t' jf ;]jf pknAw u/fpg] ;/sf/L, cw{;/sf/L jf u}/;/sf/L ;+oGq a'lemG5 .
o:tf] ljt/0f k|0ffnLsf] Joj:yf s]Gb|b]lv lhNnf;Dd ePsf] kfOG5 . o:tf] ljt/0f k|0ffnLsf]
:ki6 gS;fÍg x'g' clt cfjZos 5 . o;af6 ;j{;fwf/0fnfO{ pknAw x'g] j:t' tyf ;]jf lng
sxfF hfg] eGg] s'/f :ki6 x'G5 . ;fy} ljBdfg ljt/0f k|0ffnLsf] k|efjsfl/tfsf] cWoog ug{
klg o:tf] k|0ffnLsf] gS;fÍg cfjZos kb{5 .
- 76 -
hgtfnfO{ b}lgs cfjZos kg{] cTofjZos j:t' tyf ;]jfx?sf] pTkfbg tyf ljt/0fsf] nflu
;/sf/n] ;fj{hlgs ;+:yfgsf] Joj:yf u/]sf] x'G5 . g]kfndf klg lah'nL, kfgL, 6]lnkmf]g,
vfBfGg, OGwg h:tf b}lgs cfjZostfsf j:t' tyf ;]jfx? pknAw u/fpg a]Unf a]Un}
;+:yfgx?sf] Joj:yf ePsf] 5 . jt{dfg cj:yfdf ;/sf/L ;+:yfgx?sf] ljQLo, ef}lts tyf
Jofj;flos cj:yf ;Gtf]ifhgs gePsf] u'gf;f] af/Daf/ p7g] u/]sf] 5 . ;fj{hlgs
;+:yfgsf] ;du| cj:yfdf ;'wf/ gcfO{ ;]jf ljt/0f k|0ffnLdf ;'wf/ x'g ;Sb}g . To;}n]
;/sf/n] zf;sLo ;'wf/ sfo{qmd cGtu{t k"0f{ ;/sf/L lgsfosf] ;fy;fy} ;fj{hlgs
;+:yfgsf] ;'wf/nfO{ klg ;Fu;Fu} n}hfg' k5{ .
k|ljlwsf] pkof]u M sfddf l56f] 5l/tf]kg Nofpg 6]lnkmf]g, km\ofS;, sDKo'6/, OG6/g]6, Od]n
cflbsf] k|of]unfO{ dfGotf lbg' cfjZos 5 . k|ljlwn] sfddf l56f] 5l/tf]] Nofpg] dfq geO{
;]jf k|jfxdf kf/blz{tf -Transparency_, lglZrttf -Accuracy_ tyf lgikIftf
-Impartiality_ a9fpg] ePsf]n] ljsl;t tyf ljsf;f]Gd'v d'n'sdf ;]jf k|jfxdf k|ljlwsf]
clwstd pkof]unfO{ hf]8 lbOPsf] 5 . t/ g]kfndf ;]jf k|jfx sfo{df cem} k|ljlwsf] ljsf;,
lj:tf/ / pkof]unfO{ plrt dxTj lbOPsf] kfOFb}g .
cfkTsfnLg ;]jf Joj:yfkg M e"sDk, af9L, klx/f], cfunfuL, ef}lts ;+/rgfsf] Iflt, aGb,
x8\tfn, rSsfhfd h:tf k|fs[lts tyf ef}lts ljkb\sf] cj:yfdf ;d]t p4f/, /fxt,
k'g:{yfkg, cTofjZos ;fdfgsf] 9'jfgL cflb sfo{x? ;~rfng ug{ :yfgLo:t/;Dd ;+:yfut
tyf sfo{ut Joj:yf x'g' klg TolTfs} cfjZos / ;fGble{s 7xl/G5 . xfn} hfkfgdf uPsf]
zlQmzfnL e"sDksf] k|efj ck]lIft ?kdf w]/} sd x'g'sf] ljleGg sf/0fx?dWo] TofxfFsf] r':t
-Intact_ tyf ;'b[9 ljt/0f k|0ffnL klg Ps dflgPsf] 5 .
- 77 -
lg0f{osf cgfjZos txx?n] sfddf l9nfO{ ug{ / sd{rf/Lsf] lglxt :jfy{ k"/f ug{ cg's"n x'g]
cj:yf l;h{gf u/]sf] 5 .
;]jf k|jfx ;DaGwL sfo{ljlw M x/]s sfof{nox? leGg leGg p2]Zoaf6 :yfkgf ePsf] x'Fbf
o:tf] p2]Zo xfl;n ug{ cfkm\gf] lgsfosf] sfo{ k|s[lt cg';f/ 5'§f 5'§} sfo{ljlw agfpg'
cfjZos /x]sf] 5 . h:t} lhNnf k|zf;g sfof{non] k|bfg ug{] ;]jf tyf j:t'x? -gful/stfsf]
k|df0fkq, /fxbfgL, d'2f dfldnf cflb_, dfnkf]t sfof{non] k|bfg ug{] ;]jf tyf j:t'x? -hUuf
/lh:6«];g, /f]Ssf cflb_ sf] nflu 5'§} k|sf/sf] sfo{ljlw agfpg cfjZos x'G5 . oL
sfo{ljlwx? k|lqmofTds kf/blz{tfsf nflu ;a}n] k9g jf hfGg kfpg] u/L ;DalGwt
sfof{nosf ;fy} ;j{;fwf/0fsf] kx'Fr x'g] cGo sfof{nox? -h:t} uf=lj=;=, gu/kflnsf,
lh=lj=;=_ df ;d]t /flvg' k5{ .
glthfd'vL cg'udg tyf d"NofÍg M gful/snfO{ k|bfg ul/g] j:t' tyf ;]jfsf] u'0f:t/af/]
a]nf a]nfdf kqklqsf tyf ;dfrf/df s'/f p7\g] u/]sf] kfOG5 . ;]jfu|fxL hgtfn] ;]jf
k|bfossf] d"NofÍg ug{ gkfpg] ePsfn] ;]jf k|bfos ;+:yfx? 5f8f b]lvPsf 5g\ . ;]jf
k|jfxdf k|lt:kwf{ tyf hjfkmb]xLljxLgtfn] e|i6frf/ a9fPsf] 5 . cg'udg ;+oGqsf]
lgliqmotfn] ahf/n] c/fhs ¿k lnPsf] 5 . Pp6} k;ndf g'gb]lv ;'g;Dd / cf}iflwb]lv
/S;L;Dd kfOg'nfO{ klg ;fdfGo ?kdf lng'kg{] cj:yf 5 .
- 78 -
v'nf ahf/ cy{Joj:yfdf gful/snfO{ ;]jf k'¥ofpg] sfo{df lghL If]qsf] 7"n]f e"ldsf /xg] eP
tfklg ;/sf/n] lg/Gt/ cg'udg tyf d"NofÍgåf/f lgodg / u'0f lgoGq0f ug{' kb{5 . d"ntM
xfd|f] cg'udg ;+oGq sdhf]/ / ck|efjsf/L ePsf]n] gful/sx?n] tf]lsPsf u'0f:t/ tyf
d"Nodf j:t' tyf ;]jf kfP gkfPsf] s'/f ;do ;dodf gful/s ;dfh -h:t} pkef]Qmf d~r_
sf] cu'jfOdf ;]jfu|fxL, :yfgLo /fhgLlts k|ltlglw, u'0f:t/ lgwf{/0f lgsfosf lj1, :yfgLo
k|zf;gsf k|ltlglw ;d]tsf] ;+nUgtfdf j:t' tyf ;]jfsf] lgoldt cg'udg x'g' cfjZos 5 .
u'gf;f] Joj:yfkg
u'gf;f] Joj:yfkg ug{sf nflu blIf0fL clk|msL ;/sf/sf nflu l;kmfl/; ul/Psf s]xL
dxTjk"0f{ a'Fbfx? xfd|f] ;Gbe{df klg pko'Qm x'g] b]lvG5g\ M
kx'Fr – ph'/L ug]{ JolQmnfO{ ;lhn} sfof{no tyf xflsd ;dIf k'Ug] kx'Fr x'g'kb{5 . o:tf]
ph'/L sfof{nosf :6fkm / gful/s ;dfhsf cl3 klg k|:t't ug'{k5{ .
sfo{df zL3|tf – elgG5 l9nf] Gofo lbg' e]gs]f Gofo glbg' a/fa/ xf] . u|fxsx? ;s];Dd
rfF8f] cfˆgf] u'gf;f] ;'lgof];\ / Jojl:yt xf];\ eGg] rfxG5g\ .
:jR5tf – Pp6f ;fdfGo ljZjf; s] xf] eg] JolQmn] cfkm"nfO{ dsf{ gk/L ph'/L ub}{g . o;sf]
;'gjfOdf :jR5tf ePgeg], kIfkftk"0f{ /x\of]eg], 7"nfa8fn] g} a9L k|efj kf/]sf sf/0f
a]OG;fkmL eof]eg] /fHok|lt gful/ssf] ljZjf; 36\5 .
uf]kgLotf – sltko cj:yfdf Pp6fn] u/]sf] ph'/L csf]{n] yfxf gkfpg' kg]{ cj:yf klg
x'G5 . olb yfxf eof]eg] ph'/ ug]{s]f hLjgnfO{ g} vt/f k'Ug ;S5 . o:tf ph'/Lx? ljz]if
u/L k|x/L k|zf;g, 7f8f] ph'/L;Fu ;DalGwt x'G5g\ . o:tf] cj:yfdf hf] bf]ifL 5 p;nfO{
;fj{hlgs / k|fs[lts Gofosf] l;4fGtsf cfwf/df sf/afxL ug'{k5{ .
k|efjsfl/tf – Joj:yfkgkIfaf6 ;'g'jfO ePkl5 To; sf/afxL nfu" ePs} x'g'k5{ . km};nf
;'gfpFb}df jf o:tf] lg0f{o ePsf] 5 eGb}df u|fxsnfO{ Gofo x'Fb}g . lg0f{onfO{ Jojxfl/s ¿kdf
g} ptfg'{ kg]{ x'G5 .
- 79 -
k|lzIf0f – u'gf;f] Joj:yfkg ug'{ rfgr'g] sfd xf]Og . of] ;]jf k|jfx;Fu dfq} ;DalGwt geP/
;Ë7gs} j[lQljsf;, cfly{s ;'ljwf, sd{rf/Lsf] JolQmut hLjg cflb s}of}F ljljw kIf;Fu
;DalGwt x'G5 . o;}n] u'gf;f] x]g]{ sd{rf/LnfO{ ljz]if vfns]f k|lzIf0f lbOg'k5{ . ;]jf k|bfg
ubf{ 8an :6\ofG88{ x'g'x'Gg – dgk/]sf u|fxssf nflu cnUu} …k[i7åf/ ;]jf -Backdoor
service_Ú sf] k|fjwfg x'g' x'Gg .
k|f]T;fxg k|0ffnLsf] pkof]u M ;]jf k|jfxdf ;+nUg sd{rf/Lx?sf] nflu tflnd dfq xf]Og
pko'Qm k|f]T;fxg k|0ffnLsf] cefjdf hlt;'s} /fd|f] ;]jf ljt/0f k|0ffnLn] klg c;n glthf
b]vfpg ;Sb}g . lsg ls ;]jf k|bfos ju{df pTk|]/0ff hufpg] sfd pko'Qm k|f]T;fxg k|0ffnLn]
ub{5 . ;]jf k|jfx ug{] sfo{df ;+nUg sd{rf/Lx?nfO{ :yfgLo eQf, lkmN8 eQf, b}lgs tyf
e|d0f eQfsf] pko'Qm Joj:yfsf ;fy} Ps ;o c;L lbg eGbf a9L ;l~rt 3/ labfsf] /sd
jflif{s ?kdf lbP/ yk k|f]T;flxt ug{ ;lsG5 . To:t} ;?jf, a9'jfsf] cfwf/nfO{ lgikIftfk"j{s
- 80 -
sfof{Gjog u/]/, ;Ddfg, k'/:sf/ tyf cfrf/ ;+lxtfsf] pko'Qm k|of]u u/]/ klg ;]jf k|jfxdf
;+nUg sd{rf/LnfO{ k|f]T;fxg ug{ ;lsG5 .
xflb{stf k|s6
u|fxsnfO{ :jfut ug]{ / labfO ug]{ sfo{ cfkm}+df cToGt} ;+j]bgzLn kIf xf] . o;df yf]/} dfq
klg nfk/afxL eof] eg] ;+:yfsf] k|efjnfO{ g} gs/fTds c;/ kb{5 . lghfdtL ;]jfk|lt
hgtfsf] ljZjf; / ;dy{g cfh{g ug{ vf; u/L k|mG6nfOgsf sd{rf/L jf 8]:s clkm;/n]
zAb tyf Jojxf/df zfnLgkg Nofpg} k5{ . o;sf lglDt s]xL pkfox? tn b]vfOG5 M
cfb/fyL{ zAbsf] k|of]u — gd:t], gd:sf/, x]nf], xh'/, wGojfb, d}n] ;]jf ug'{kg]{ s]xL 5 ls Û
s[kof o;f] ug'{xf];\, a:g';\, Ps}l5g, sfd x'Fb}5, km]l/ cfpg'; n, h:tf cfb/fyL{ zAbsf] k|of]u
ug'{ /fd|f] x'G5 .
af6f] b]vfpg] — Pp6} zfvf jf sfof{nodf ljleGg kmfF6x? x'g ;S5g\ . sfdsf lx;fan]
o:tf PsfO{x? afFl8Psf x'G5g\ . Ps kmFf6sf] sfd ;s]kl5 csf]{ kmfF6df u|fxsnfO{ k7fpg
af6f] b]vfpg] -P/f]_ af]8{ 6fFluPsf] x'g'k5{ jf olt gDa/sf] sf]7fdf hfg] eg]/ sfuhsf] lr6
lbg' /fd|f] x'G5 .
- 81 -
s]xL aif{ cl3 /fhwfgLsf s]xL rf}/fxfx?df hfkfgL ;xof]uåf/f ef}lts of]hgf tyf lgdf{0f
dGqfnosf] ;+of]hsTjdf ckfËd}qL km'6kfy agfOPsf lyP . t/ To;kl5 g]kfn ;/sf/n] st}
To:tf] kxn ug{ ;s]sf] 5}g . dGqfnosf dGqL, ;lrj, ;x;lrjx?nfO{ zf/Ll/s ckfËtf
ePsf JolQmn] e]6]/ cfˆgf] s'/f /fVg] ;Defjgf g} 5}g . ca o; ljifodf ;/sf/, lghL If]q,
gful/s ;dfh ;a}sf] Wofg hfg' h?/L 5 .
ljz]if of]hgf
b'u{d If]qdf /x]sf hgtfsf nflu ;/sf/n] …ljz]if ;"rgf of]hgfÚ g} agfpg' k5{ . Pp6f
;fdfGo s'/f ;f]Wgsf nflu klg n'?n'? ;b/d'sfd;Dd k'Ug], s]xL k|df0f gk'u]/ kms]{/ cfP/
rflxg] k|df0f a6'n]/ k'gM ;b/d'sfd hfg], To;df ;fdfGo s]xL s'/f 5'6]sf] /x]5 eg] km]l/ sfd
gx'g]eO{ hf] u/La 5 p;n] o;/L s}ofFk} 6s cft]hft] / vr{sf] emGem6 a]xf]/L
/xg'kg]{ b]lvPsf] 5 . o;af6 kf/ kfpg uflj;, j8f dfkm{t ;fj{hlgs ;/f]sf/sf sfof{nox?
h:tf] a}+s, dfnkf]t gfkL, e"ld;'wf/, lhNnf k|zf;g, s[lif, 3/]n', jg cflb sfof{nox?n] s] s]
sfd ug'{kbf{ s:tf k|df0f tyf slt z'Ns / b:t'/ rflxG5 ;f]sf] hfgsf/Lsf] lnlvt krf{
gful/sn] rfx]sf] a]nf ;lhn} pknAw x'g] rfFhf]kfFhf] ldnfpg' k5{ .
- 82 -
 hjfkmb]xL ;/sf/ -Responsive government), /0fgLlts ;/sf/
 txljxLg tyf ;LdfljxLg ;/sf/
 ;':ki6 of]hgfsf] kl/b[Zo b]vfpg] ;/sf/ -Visionary Government with Indicative
planning_
 ;fj{hlgs ;]jf 3/b}nf]df
 Psåf/ ;]jf
 ;do / b'/Lsf] nfut 36fpg] ;]jf
 nfut k|efjsf/L ;]jf
 hgtfaLr ;/sf/sf] pkl:ylt
 ahf/df cfwfl/t
 sfof{no tyf ;]jfaLr k|lt:kwf{
 ;fj{hlgs– lghL ;fem]bf/L
 ;xeflutfTds ;/sf/ cflb .
gful/s a8fkqM ;fj{hlgs ;]jf k|jfxdf ;+nUg sfof{nox?sf] sfo{ ;Dkfbgsf] l;nl;nfdf
pknAw x'g] ;]jfnfO{ k|efjsf/L agfpg gful/s a8fkqsf] Joj:yfn] s]xL sfof{nodf
;sf/fTds k|efj kf/]sf] b]lvPsf] 5 . o:tf] a8fkqdf sfof{non] k|bfg ug{] ;]jf, ;]jf k|bfg
ug{ cfjZos ;do, ;]jf k'¥ofpg nfUg] cjlw, nfUg] b:t'/, k'¥ofpg' kg{] k|lqmof tyf
cfjZos sfuhft / lhDd]jf/ sd{rf/Lsf] gfd, kb, sf]7f g+= pNn]v ul/Psf] x'G5 . gful/s
a8fkqn] u'0f:t/Lo ;]jf k|bfg ug{ k|lta4tf JoQm ug{] ePsfn] o;df k|Tofe"lt ul/Psf]
;]jfsf] Go"gtd:t/ pknAw x'g g;s]sf] cj:yfdf ;]jfu|fxLnfO{ Illtk"lt{ lbg] Joj:yf ;d]t
ul/Psf] x'G5 .
;"rgf k|ljlwsf] k|of]uM j9\bf] ;"rgf k|ljlwsf] ljsf;;Fu} ;fj{hlgs ;]jf k|jfxdf OG6/g]6,
j]Oa;fO6, Od]n, P;PdP; ;]jf cflbsf] k|of]u qmdzM a9\b} uPsf] kfOG5 . ;"rgf k|ljlwsf]
- 83 -
cfsf/ tyf d"Nodf cfPsf] lg/Gt/ lu/fj6 / sfo{ Ifdtfdf ePsf] ck"j{ a[l4n] ;]jf k|jfxdf
;d]t e/kbf{] dfWodsf] ?kdf ;"rgf k|ljlwnfO{ lng yflnPsf] 5 . ;]jf k|jfxdf ;+nUg k|To]s
sfof{non] cfkm"n] ug{] sfo{x?sf] lj:t[t ljj/0f j]a;fO6 -Website_ åf/f k|rf/ k|;f/ ug{
;lsG5 . ;DalGwt ljifodf k|ltkfbg ul/Psf gf}nf hfgsf/L lng ;d]t ;"rgf k|ljlwsf]
k|of]u kmnbfoL x'g;S5 . To:t} ;"rgf ;ª\sng, ljZn]if0f, k|of]u / e08f/0fsf nflu
ljlzi6Ls[t ;km\6j]o/sf] k|of]u a9\bf] qmddf 5 . g]kfnL gful/sx?sf] s]Gb|Lo 8f6fj]; tof/
u/L pd]/ k'u]sf gfjflnun] h'g;'s} lhNnfaf6 klg gful/stf k|df0fkq lng;Sg] Joj:yf ug{
;lsG5 .
xfn lghL If]qn] ;"rgf k|ljlwsf] kof{Kt pkof]u u/]/ ;]jf k|jfxdf r':ttf NofPsf] 5 .
/fhwfgLsf] s'g} a}Ídf hDdf u/]sf] /sd h'g;'s} lhNnfdf /x]sf] p;sf] zfvfaf6 If0fe/d}
e'QmfgL lng ;Dej ePsf] 5 . sDKo'6/ g]6jls{ª\sf] dfWodaf6 Pp6f xjfO{hxfh sDkgLsf]
l6s6 s}of}+F 6«fen Ph]G;Ln] bf]xf]/f] gkg{] u/L ljqmL ljt/0f ul//x]sf] b]lvG5 . ;"rgf k|ljlwsf]
plrt k|of]uaf6 ;]jfu|fxL dfq nfeflGjt xF'b}gg\ ;]jf k|jfxsf] nfut klg 36g hfg] / ;]jf
k|bfos lgsfosf] ;fv klg a9\g hfGf] ePsf]n] ;fj{hlgs ;]jf k|bfos lgsfox?n] ;"rgf
k|ljlwsf] k|of]unfO{ a9L hf]8 lbg'kg{] b]lvG5 .
- 84 -
gful/s ;dfhsf] ;lqmotf M /fHon] k|bfg ug{] ;]jfdf ;dfhsf sdhf]/, pk]lIft ju{sf] kx'Fr
a9fpg pgLx?sf] Ifdtf ljsf; ug{], r]tgf lj:tf/ ug{], tyf sdhf]/ ju{sf] cfjfh d'vl/t
ug{] sfd gful/s ;dfhn] ub{5 . t/ xfdLsxfF gful/s ;dfh cfkm}+ /fhgLltsf] gfddf
ljeflht /x]sf] / pkef]Qmfx? ;r]t gx'Fbf ;fj{hlgs ;]jfsf] u'0f:t/Lotf / k|efjsfl/tfsf]
nflu ;]jf k|bfos dfly kof{Kt bjfj l;h{gf x'g ;s]sf] 5}g .
/fHosf] ;]jf k|bfos cËx?df ;+j]bgzLntfsf] cefjdf k|ltsfTds bafan] sfd} ug{
5f]l8;s]sf] 5 . kfFr 5 lbg;Dd lxF8]/ cfPsf hgtfn] ;/sf/sf] lgufxfdf kfpg] ckof{Kt
rfdn, g"g kfpFbf klg cxf]efUo 7fGg' kg{] cj:yf 5 . l;F+rfO, af6f]3f6f], jg, cflb If]qdf
pkef]Qmf ;d"x dfkm{t sfd ug{] kl/kf6L ;'? ePtf klg To:tf ;d"x ;dfhsf 6f7faf7f, 7fn"
/ /fhgLlts sfo{stf{sf] :jfy{ k"/f ug{] dfWod dfq aGg k'u]sf] 5 . gful/ssf] u'0f:t/Lo
;]jf kfpg] xssf] jsfntsf nflu pkef]Qmf d~r, k|f] klAns, cleefjs ;Ë7g h:tf
u}/;/sf/L ;+:yfx? lqmofzLn eP tfklg ;Ël7t bafasf] cefjdf ;]jfu|fxLx? cem} 7luPs}
5g\ .
%=@=^= cGo
;/sf/L– lghL ;fem]bf/LM sltko ;]jf k|jfxsf] If]qdf ;/sf/LeGbf lghL If]q ;Ifd b]lvPsf]
5, h:t}M a}lsË / ljQLo If]q / xjfO{ oftfoft If]q . ;/sf/L If]qaf6 /flvPsf] lgu/fgL tyf
cg'udg / lghL If]qsf] kF'hL, k|ljlw / Jofj;flostf h:tf] ;Ifd ;+of]hgåf/f ;]jf ljt/0f
k|0ffnLdf ck]lIft ;'wf/ NofOPsf cg]s ;kmn pbfx/0f 5g\ . o;}u/L u}/;/sf/L lgsfo,
;fd'bflos ;+:yf cflbn] ;fdflhs zlQm cfh{g u/L ;/sf/L lghL ;fem]bf/Lsf] wf/0ffnfO{
k|an agfPsf 5g\ kmn:j¿k ljsf; /0fgLlt tof/ ug{ ;xof]u k'u]sf] 5 . t/ o; If]qdf
sfo{k|lqmofsf] cefj, cfk;L ljZjf;df ;ª\s6 / cg'udgsf] cefjn] ubf{ ;/sf/L–lghL
;fem]bf/L ;]jf k|jfxsf] If]qdf TolTf ;kmntf xfl;n ug{ ;lsPsf] 5}g .
- 85 -
cGt/f{li6«o cEof;sf] :yfgLos/0fM jt{dfg ;dodf ljZjsf ljsl;t tyf cljsl;t ;a}
b]zsf k|fyldstf hgtfsf] ;]jfdflysf] clwsf/sf] ;Ddfg ub{} ;'zf;g k|bfg ug{' /x]sf] 5 .
o;sf nflu k|zf;lgs ;'wf/ dfkm{t zf;sLo ;'wf/nfO{ hf]8 lbO{Psf] 5 . kmntM zf;sLo
;'wf/sf ljleGg df]8]nx? k|of]udf NofOPsf 5g\ . sltko ;'wf/sf df]8]nx?n] ;kmntf klg
k|fKt u/]sf 5g\ . Ps b]zdf ;kmn 7xl/Psf] df]8]n cGo b]zdf klg lkm6 -Tailor made_
x'G5 eGg ;lsGg . x/]s b]zsf] cfkm\g} ;fdflhs, ;f+:s[lts, ef}uf]lns, /fhgLlts, cfly{s
tyf P]ltxfl;s k[i7e"ld cg';f/ ;'wf/n] glthf b]vfpg] x'G5 . lrGtgdf Jofkstf, u/fOdf
:yfgLotf -Think globally, act locally) sf] efjgf cg';f/ cGo b]zdf ;kmn b]lvPsf
;fj{hlgs ;]jfsf ;'wf/ cEof;nfO{ x'jx" geO{ xfd|f] b]zsf] :yfgLo kl/l:ylt cg's"n nfu"
ug{ ;s] To;sf] ;sf/fTds nfe hgtfnfO{ l5§} lbg ;lsG5 . c:6«]lnofdf ;g\ @))) df
nfu" ul/Psf] ;fj{hlgs ;]jf -PS 2000_, a]nfotdf hf]g d]h/n] nfu" u/]sf] gful/s a8fkq
-Citizen charter) sf] cjwf/0ff, Sofg8fsf] Special Operating Agencies -SOAs_
blIf0f clk|msfsf] BATHO PELE, The people first, dn]lzofs]f Excellent work
culture movement o:tf s]xL pNn]vgLo cEof;sf pbfx/0f x'g\ .
%=# klxrfg ul/Psf If]qx?sf] k|efjsf/L sfof{Gjogsf nflu j:t'ut 7f]; ;'emfjx?
x/]s sd{rf/Lsf] sfo{ ljj/0f agfpg] ;f] sfo{ ljj/0fnfO{ sd{rf/Lsf] lgo'lQm jf kb:yfkg
ubf{ g} lbg], sd{rf/Lsf] sfo{ ;Dkfbg d"NofÍgsf] cfwf/ sfo{ljj/0fnfO{ agfpg] Joj:yfnfO{
l;4fGttM :jLsf/ ul/P tfklg Jojxf/df nfu" x'g ;s]sf] 5}g . To;}n] k|To]s sfof{non]
ug{'kg{] sfo{ / axg ug{'kg{] lhDd]jf/L ;d]6]/ :ki6 sfo{ljlw tof/ ug,{] ;f]xL sfo{ljlwsf]
cfwf/df x/]s sd{rf/Lsf] sfd st{Jo, clwsf/ tyf of]Uotf v'nfO{ sfo{ ljj/0f tof/ ug{] .
o; sfo{nfO{ ;DkGg ug{] lhDd]jf/L sfo{fno k|d'vsf] ;fy} ;DalGwt sd{rf/LnfO{ klg lbg] .
g]kfn ;/sf/n] ;fj{hlgs ;]jfx?nfO{ cfkm}Fn] ;~rfng ug{'k5{ eGg] wf/0ff g/fvL ;/sf/L,
u}x«;/sf/L / lghL dWo] h'g If]qn] k|efjsf/L ?kdf ;]jf k|jfx ug{ ;S5 p;}nfO{ ;]jf
- 86 -
;~rfng ug{ lbg'k5{ / ;/sf/n] To:tf ;]jfx?sf] cg'udg u/L u'0f:t/Lotfsf] ;'lglZrttf
lbg'k5{ .
k|To]s sfof{nodf ePsf] gful/s a8fkqsf] ;d;fdlos ;+zf]wg u/L cBfjlws agfO/fVg'
k5{ . lhNnf:t/df ePsf ;]jf k|jfxdf ;+nUg ;a} sfof{nox?sf] a8fkqsf ;Íng u/L
k|sfzg ug{] / a9L eGbf a9L gful/s, ;d'bfo tyf ;+:yfx?df k'Ug] Joj:yf ug{'k5{ . ;fy}
:yfgLo sfof{no, u}/;/sf/L lgsfo, :yfgLo lgjf{lrt lgsfox?n] ;~rfng u/]sf ;]jf
k|jfxsf sfo{qmd af/] ljj/0f ;lxtsf] ;"rgf hgtfsf] a9L kx'Fr x'g] :yfg lhNnf ljsf;
;ldlt, ufpF ljsf; ;ldlt, gu/kflnsf / lhNnf k|zf;g sfo{fnox?df ;"rgf kf6L /fvL
6fF; ug{'k5{ . ;fj{hlgs n]vf k/LIf0f -Public audit_, ;fdflhs n]vf k/LIf0f -Social
audit_, ;fj{hlgs ;'g'jfO -Public hearing_ sf] dfWodaf6 klg ;]jf k|bfos lgsfox?sf]
ultljlw ;fj{hlgs u/L ;]jfu|fxLk|lt hjfkmb]lxtf a9fpg ;lsG5 .
;j{;fwf/0f hgtf;Fu k|ToIf¿kdf ;Dks{df cfpg] ;]jf k|bfos sfof{nox?df klxn] cfpg]
;]jfu|fxLsf] klxn] sfd ul/lbg] -First come first serve basis_ u/L 6f]sg k|0ffnL nfu"
ul/lbg' k5{ . lgj]bsn] btf{ ug{ NofPsf lgj]bg;fy k'¥ofpg' kg{] ;a} k|lqmof k"/fu/]sf]
b]lvPdf btf{ u/L ;]jfsf] k|s[lt x]/L ;f]xL lbg sfo{ ;Dkfbg ug{ ;lsg] eP ul/lbg] / cGo
ljj/0f k|fKt ug{'kg{] jf yk s]xL s'/f a'em\g' kg{] ePdf s'g ldlt;Dddf ;f] k|lqmof k"/f x'g] xf]
6f]sgdf g} n]vL lbg'k5{ . /Ltk"j{ssf] lgj]bg gePdf jf k|lqmof gldn]sf]df ;f] s'/f ldnfO{
Nofpg lgj]bgd} b/kL7 ul/lbg] Joj:yf ug{'kb{5 .
vfBj:t', cf}iflw, lgdf{0f ;fdfu|L cflbdf lgwf{l/t u'0f:t/ dfkb08 cg';f/ eP gePsf]
s'/fsf] cg'udg / /]vb]v ug{] ;DalGwt sfof{nonfO{ a9L ;lqmo agfpg' kb{5 . o;sf]
cg''udgsf nflu ;xfos k|d'v lhNnf clwsf/L, lhNnf k|x/L sfof{nosf clws[t sd{rf/L,
:yfgLo lgsfosf k|ltlglw tyf u'0f:t/ lgwf{/0f lgsfosf k|ltlglw ;d]t /x]sf] clwsf/
- 87 -
;DkGg lhNnf:t/Lo cg'udg ;ldlt u7g u/L lgoldt ¿kdf ahf/ cg'udg / lg/LIf0f
ul//xg' kb{5 .
;j{;fwf/0f hgtfn] k|of]u ug{] pkef]Uo j:t' tyf ;]jfsf] u'0f:t/ dfkg tyf lgwf{/0f ug{
slDtdf If]qLo:t/;Dd pko'Qm b/jGbL ;lxtsf] k|of]uzfnf / k/LIf0f s]Gb|x?sf]] ;+:yfut
Joj:yf x'g' h?/L 5 . h:t}M u'0f:t/ tyf gfktf}n k|of]uzfnf, vfBk|ljlw k|of]uzfnf,
ljlwlj1fg k|of]uzfnf, :jf:Yo k|of]uzfnf cflb . oL k|of]uzfnfx?nfO{ PsLs[t ?kdf
;~rfng x'g] u/L k|To]s If]qsf ;'ljwfhgs :yfgdf :yfkgf ug{' cfjZos 5 .
;]jf k|jfxdf ;+nUg lgsfo tyf ltgdf sfo{/t sd{rf/Lx?df Jofj;flostf, k|lt:kwf{ /
pQ/bfloTjsf] ljsf; ug{ Wofg lbg' k5{ . sd{rf/Lsf] dgf]an pRr /fVg cfly{s tyf
u}/cfly{s pTk|]/0ffsf tTjx?sf] Joj:yf ug{'k5{ .
;]jf k|jfxnfO{ l56f], 5l/tf], k|efjsf/L tyf hgd'vL agfpg ljleGg cjwf/0ffx?sf] k|of]u
ug{] u/]sf] b]lvG5 . h:t} ljleGg eG;f/ sfof{nox?df ;'wf/sf] l;nl;nfdf ckgfPsf]
;bfrf/ k4lt, cbfnt tyf Gofokflnsfdf 3f]if0ff ul/Psf]] d':sfg ;lxtsf] ;]]jf k4lt,
- 88 -
jfl0fHo ljefusf] …b'O{3G6] ;]jf, ;]jfu|fxLsf] k]jfÚ gf/f h:tf ljleGg sfof{nox?n] 3f]if0ff u/L
Jojxfl/s k|of]udf NofPsf gf/f jf ;Gb]zx?n] klg ;]jfu|fxLsf] Wofgfsif{0f ub{5g\ .
o;} ;Gbe{df xfn "hgtfsf] ;]js" sf ?kdf 5lj agfPsf] g]kfnsf] lghfdtL ;]jfnfO{
;+:yfut ug{ sf]z]9'Ëf ;fljt ePsf] lghfdtL ;]jf P]g klxnf] k6s hf/L ePsf] ldlt @)!#
;fn efb| @@ sf] ;Demgfdf @)^) ;fnb]lv x/]s jif{ efb| @@ ut] lghfdtL ;]jf lbj;sf]
?kdf dgfOg] k|rng /x]sf] 5 . pQm lbj;df lghfdtL ;]jfsf] ;]jf k|bfos e"ldsfnfO{ hf]8
lbg ljleGg gf/fx? to ug{] ul/Psf] 5 . xfn;Ddsf lghfdtL ;]jf lbj;sf gf/fx? o;
k|sf/ 5g\ M
o;/L k|ltjif{ ;]jfbfoL e"ldsfsf] :d/0f ub{} ;]jf k|jfxk|ltsf] k|lta4tf bf]xf]¥ofpg' ;sf/fTds
kIf eP tfklg x/]s gofF ;fndf lghfdtL ;]jf lbj; dgfpFbf cl3Nnf] jif{df lnO{Psf] gf/f
adf]lhd sfd eP gePsf] ;dLIff x'g / ;'wf/ ug{'kg{] s'/fx?sf] n]vfhf]vf ;d]t ug{]
k|rngsf] klg ;'?jft x'g ;s]df lghfdtL ;]jf lbj; dgfpg'sf] ;fy{stf b]lvG5 . +
- 89 -
;fdfGotM ;]jf k|bfos ;+:yfn] hgtfsf] sfd ubf{ cltl/Qm z'Ns lng] ub{]}g . sd{rf/Ln] klg
lng x'Fb}g, o:tf] lnPdf Tof] e|i6frf/ 7x5{, 3'; 7x5{ . t/ ;+:yfn] g} ljz]if ;]jf lbPafkt
yk b:t'/ lnPdf Tof] gfhfoh 7xb{]}g . h:t} k//fi6« dGqfnon] Pd cf/ kL lbFbf ;fdfGotM
Ps dlxgf nfUg] t/ 8an b:t'/ lt/]df Ps xKtfleq kf;kf]6{ kfOg] x'G5 . 8an b:t'/ lt/]df
nf]s;]jfdf kmf/fd eg{ yk Ps x:tf ;do kfOG5 . jfl0fHo, cfk"lt{, s/, eG;f/,
c:ktfnh:tf If]qdf klg u|fxsnfO{ ;'ljwf xf];\ eGg] p2]Zon] yk bfd zL3| sfd sf] k|rng
cfof] . o;} l;4fGtdf cfwfl/t eP/ sd{rf/n] JolQmut?kdf yk /sd lnO{ sfd rfF8f]
ul/lbg] ck|ToIf ;fF7ufF7sf] Joj:yf cfof] . k};f ltg{ ;Sg]n] k};f ltg{ g;Sg]sf] ;do, k|aGw
cltl/Qm z'Ns lt/]]/ lslglbPsf] x'G5 . Psflt/ cfd gful/ssf] ;Dk|e'tf /x]sf] eGg], csf{lt/
wgLdfgLn] rfF8f] ;]jf lsGg kfpg] sfg"gL Joj:yf x'g' cfkm}df ;}4flGts lj/f]wfef; xf] g} .
;]jf lngsf nflu nfdf] ;do k|ltIffdf a:g;Sg] ;do ePsf u|fxssf] lglDt kl5 ;]jf k|fKt
u/] klg eof] . t/ tTsfn ;]jf rflxg] ul/a u|fxssf nflu eg] cltl/Qm z'Ns cfkm}Fdf lgs}
7"n]f af]em aGb5 . o;sf] ;dfwfgsf lglDt gful/ssf] cfly{s IfdtfnfO{ ljleGg txdf
juL{s/0f u/L /fli6««o kl/rokq lbg ;/sf/n] oyf;So kxn ug{'k5{ .
;fj{hlgs ;]jfnfO{ :t/Lo / k|efjsf/L agfpg cg'udg, d"NofÍg u/L To;af6 k|fKt x'g]
k[i7kf]if0fsf] 7"nf] dxTj /xG5 . To;}n] ;]jfsf] u'0f:t/ / k|efjsfl/tfsf] nflu ;|f]t ;fwgsf]
pkof]u, ;]jf ;DaGwL, sfo{ljlw tyf sfo{k|lqmof / k|ltkmn ;DaGwL kl/;"rsx? tof/ u/L
cg'udg / d"NofÍg ug{' kb{5 . t/ g]kfndf ;fwgsf] pkof]u ;DaGwL kl/;"rssf] k|eT' j
/x]sf] / o;}nfO{ g} k|ultsf] ?kdf lnOg] rng 5 . ;]jf k|jfxdf u'0ffTds a[l4sf] nflu
pNn]lvt tLgj6} kl/;"rssf cfwf/df k|ultsf] d"NofÍg ug{] kl/kf6L a;fNg' cfjZos 5 .
- 91 -
efu 5
;fj{hlgs ;]jf k|jfx, sfo{;+:s[lt tyf sfo{k|0ffnL cnu cnu ljifo ePklg Ps cfk;df
cGt/;DalGwt 5g\ . sfof{nosf] sfo{;+:s[lt sd{rf/Lsf] dgf]j[lQ, ;f]Fr, ;+:sf/;Fu uf+l;Psf]
s'/f ePsf] x'Fbf To;df ;sf/fTds kl/jt{g Nofpg sd{rf/Lsf] d"No dfGotf Pj+ Jojxf/df g}
kl/jt{g Nofpg' kg{] x'G5 . To;sf] nflu k|lzIf0f, cWoog, pTk|]/0ff, dgf]an, g]t[Tj ljsf;,
pQ/bfloTj, hjfkmb]lxtfdf clej[l4, sfo{ jftfj/0fdf ;'wf/ cflbdf hf]8 lbg'kg{] x'G5 .
sfof{Gjog ug{ g;lsg] 7"nf 7"nf s'/faf6 eGbfklg sfof{Gjogdf Nofpg ;lsg] ;;fgf
sfo{x?af6 dfq kl/jt{g Nofpg ;lsG5 .
;fj{hlgs ;]jf k|jfx eGg' ;fdfGotof nufgL ug{' dfq xf]Og of] k"/} hgtf, k|lqmof /
k|ljlw;Fu ;DalGwt s'/f xf] . (Improving service quality is not simply about the
- 92 -
investment it is about the people, process and technology). ;/sf/L lgsfox?af6
k|jflxt x'g] ;]jf ;'ljwf l56f], 5l/tf], ;/n / u'0f:t/o'Qm ?kdf kfpg' gful/sx?sf] clwsf/
xf] / k|hftflGqs Joj:yfsf] dd{ xf] . ljsf;sf] k|ltkmn nlIot ju{ ;Dd k'¥ofpg' / ;/sf/L
;]jf ;'ljwf h;nfO{ ;a}eGbf a9L cfjZos 5 ToxLF k'¥ofpg' ;/sf/sf] g}lts lhDd]jf/L /
j}wflgs bfloTj klg xf] .
;fj{hlgs ;]jfsf pkef]Qmf eg]sf ;j{;fwf/0f hgtf x'g\ . ;fj{hlgs ;]jfsf] u'0f:t/ /
k|efjsfl/tf a9fpg u|fxs ;Dk|e'tf -Customer's sovereignty) sf] cjwf/0ff cg';f/ ;]jf
k|jfx k|lqmofdf ;]jfu|fxL hgtfsf] ;xeflutf x'g' clgjfo{ dflgG5 .
^=@= ;'emfjx?
;fj{hlgs ;]jf k|jfx, sfo{ k|0ffnL tyf sfo{;+:s[ltsf] cWoogsf ;DaGwdf cl3Nnf efux?df
pNn]v ul/Psf ;d:of tyf ltgsf] ljZn]if0fsf] k[i7e"lddf b]xfoadf]lhd ;'emfjx?nfO{
a'Fbfut ?kdf k|:t't ul/Psf] 5 M
gLltut :ki6tf / kf/blz{tf M ;fj{hlgs ;]jf k|jfx ;DaGwdf ;/sf/sf] gLltut :ki6tf x'g'
h?/L x'G5 . ;fj{hlgs ;]jfsf lsl;dx?, ;]jf ljt/0f k|0ffnLsf] 9fFrf, ;]jf ljt/0f ;+oGq,
;]jfsf] u'0f:t/sf] ;'lglZrttf, cTofjZos j:t' tyf ;]jfsf] lgwf{/0f, ;/sf/L, cw{;/sf/L,
u}x«;/sf/L tyf lghL If]qsf] e"ldsf, ;]jfu|fxLsf] clwsf/sf] k|Tofe"lt, u'gf;f] ;'g'jfO tyf
;dfwfg h:tf If]qnfO{ ;d]6L PsLs[t gLltsf] th{'df u/L ;fj{hlgs ;]jfnfO{ Ps?ktf,
clje]btf / Jofkstf k|bfg ug{' ;/sf/sf] st{Jo x'g cfpF5 .
- 93 -
;/f]sf/jfnf ju{sf] e"ldsf lgwf{/0f M ;fj{hlgs ;]jf k|jfxnfO{ gful/ssf] g};lu{s clwsf/sf]
?kdf :yflkt ug{, :yfgLo:t/;Dd ;]jf ljt/0f k|0ffnLnfO{ ;+:yfut ug{ tyf ;]jf ljt/0fdf
;/f]sf/jfnf lgsfosf] e"ldsf :ki6 ug{ cTofjZos 5 .
;fj{hlgs ;]jf k|jfxnfO{ l;h{gzLn / kl/jt{gzLn agfpg ;/sf/n] k|bfg ug{] ;]jfx?,
u}/;/sf/L lgsfon] k|bfg ug{] ;]jfx?, ;fd'bflos ;Ë7g, ;d"xsf] ;fem]bf/Ldf k|bfg ug{]
;]jfx? / ;/sf/, lghL sDkgL, ljb]zL nufgLstf{sf] ;fem]bf/Ldf k|bfg ug{] ;]jfx?sf]
e"ldsfsf] af/] :ki6 x'g'k5{ . rfdn, s[lif ;fdu|L, g"g, vfBfGg, l;d]G6, 58, k]6«f]lnod
kbfy{sf] sf/f]jf/df lghL If]q / ahf/sf] ;+nUgtf a9fpg] / ;/sf/sf] cg'udg / lgodg
Ifdtf a9fpg' k5{ . j}slNks ;]jf k|jfxsf] dfWodsf] ?kdf ;xsf/L, ;fd'bflos ;+:yf,
u}/;/sf/L lgsfo tyf ;/sf/L lghL ;fem]bf/LnfO{ cfjZostf cg';f/ pkof]udf Nofpg'
pko'Qm x'G5 .
g]tf tyf sd{rf/L b'a}sf] bfloTj M ;fj{hlgs ;]jf k|jfx ;'lglZrt ug]{ ;Dawdf g]tf tyf
sd{rf/L b'j}sf] ;dfg k|ltj4tf / pQ/bfloTj x'g'k5{ . gLltut ljifodf dGqL / sfo{sf/L
ljifodf ;lrjnfO{ lhDd]jf/ agfpg], ;fj{hlgs ;]jf k|jfxsf] ;DaGwdf ;DalGwt sfo{fnosf
sd{rf/LnfO{ g} hjfkmb]xL t'Nofpg] / sfo{qmdsf] xsdf sfo{fGjog ug{] lgsfo lhDd]jf/
x'g'kg{] Joj:yf ug{'k5{ . xfn;Ddsf] kl/kfl6df sd{rf/Ln] dfq bfloTjaf]w ug{'kg]{ s'/f /fd|f]
xf]Og .
- 94 -
;+:yfut k'g;+/rgf M g]kfndf ;fj{hlgs ;]jf ;a}sf] kx'Frdf eGbf klg ;Sg]sf] kx'Frdf
/x]sf] / ;fdflhs Gofo eGbf klg dT:o Gofodf cfwfl/t /x]sf] b]lvG5 . ctM ;fj{hlgs ;]jf
k|0ffnLsf] k|efjsfl/tf a9fO{ ;a}sf] kx'Frdf k'¥ofpg s]Gb| b]lv :yfgLo:t/ ;Dds} ;]jf
k|bfos lgsfosf] k'g;+/{rgf ug{' cfjZos 5 . ;ª\3Lo Joj:yf cg'¿k ljt/0f k|0ffnL sfod
ug{ xfnsf] ljt/0f k|0ffnLsf] k'g;+/rgf ug{'kg{] x'G5 . xfn pknAw / kl5 k|bfg ug{'kg{] ;a}
;]jf k|jfxnfO{ :yfgLo:t/;Dd ;xh / ;/n¿kdf pknAw x'g ;Sg] agfpg k|efjsf/L
ljt/0f k|0ffnLsf] sfof{Gjog 9fFrf tyf sfo{of]hgf tof/ ug{ Ps lj:t[t cWoog x'g' h?/L 5
.
;d–d"NoL ;]jf (Value for money) : j:t' tyf ;]jfsf nflu rflxg] z'Ns ahf/ ;'xfpFbf] /
nfe–nfut ldNbf] x'g'kb{5 . cfˆgf] vr{sf] lx;fa ;]jfdf kl/0ft eO{ To;af6 u|fxsnfO{
;Gtf]if ldn]s]f x'g'k5{ .
Dffgs tyf ;"rsfª\s M j:t' tyf ;]jf k|bfg ubf{ kl/0ffd dfkg ug{ lgDg cf}hf/x? k|of]udf
Nofpg ;lsG5 – !_ ;]jfsf] dfgs (Standard) tof/ ug{], / @_ ;]jfsf] ;"rsfª\s -
Indicator_ tof/ ug{] . ;]jfsf] u'0f:t/ sfod ug{, cg'udg d"NofÍg ug{ tyf k|of]uzfnf
k/LIf0f ;d]t ug{sf nflu j:t' tyf ;]jfsf] dfkb08 lgwf{/0f x'g h?/L x'G5 . o;sf nflu
gd'gfsf] ¿kdf kf/blz{tf, ;xeflutf, pQ/bfloTj, ;]jf k|jfxdf ;/ntf, ;fdflhs ;DkGgtf,
lj:tf/sf] ;DefJotf, ;fem]bf/Lsf] cj:yf / lbuf]kgf h:tf ;"rsx? k|of]u u/L ;fj{hlgs
;]jf ;~rfngsf] cj:yf dfkg ug{ ;lsG5 .
lghL ;DklQsf] ;+/If0f M ;j{;fwf/0f hgtfsf] lghL ;DklQsf] ;+/If0f tyf sf/f]af/sf] ;'/Iff
lbg' ;a}eGbf 7"nf] u|fxs ;]jf xf] . o;nfO{ ;/sf/n] uDeL/tfk"j{s lng'k5{ .
- 95 -
åGå k|efljtsf nflu ljz]if Joj:yf M åGåaf6 k|efljt ;d'bfonfO{ /fxt, k'g:yf{kg,
dgf];fdflhs k/fdz{sf sfo{qmd, ef}lts tyf ;fdflhs ;+/rgfsf] k'glgdf{0f, d]nldnfk tyf
;Tolg?k0fsf sfo{x? ;~rfng ug{ sfo{of]hgf agfO{ ;|f]t;fwgsf] pknAwtf / ;+:yfut
Joj:yf ug{'kg{] x'G5 . ;fy} åGå k|efljtsf /fxtsf nflu /fHon] k|bfg ug{] ;]jf tyf
j:t'x?df k|fyldstf lbg'kb{5 .
gd'gf sfof{nosf] 3f]if0ff M ;]jf k|jfxnfO{ r':t tyf hgd'vL agfpg cfjZos b]lvPsf
;"rgf k|ljlwsf] k|of]u, Jojl:yt clen]v, Psåf/ ;]jf, u'gf;f] ;'g'jfO ;+oGq, sfof{nosf]
pko'Qm ef}lts jftfj/0f, tflnd k|fKt sd{rf/L, k|zf;lgs sfo{ljlw / lgb{]lzsf, sfo{
;Dkfbgdf cfwfl/t k|f]T;fxg k|0ffnL, clwsf/ k|Tofof]hg, ;]jfu|fxL d}qL jftfj/0f nufot
;a} s'/fsf] Joj:yf ePsf] ;/sf/L If]qsf] s'g} sfof{nonfO{ ægd'gf sfof{noÆ sf] ?kdf tf]sL
cGo sfof{nox?nfO{ klg ;f]xL cg';f/sf] k"jf{wf/ tof/ ug{ pTk|]l/t ug{] / x/]s jif{ o:tf
sfof{nox?sf] ;ª\Vof a9fpFb} hfg'k5{ . o;} u/L gd'gf lhNnf 3f]if0ff ug{] / To;sf] cg'ejsf
cfwf/df cGo lhNnfdf klg lj:tf/ ug{'k5{ . o:tf] of]hgfdf agfpFbf ;]jf ;~rfng,
Joj:yfkg, cg'udg, d"NofÍg / k[i7kf]if0fsf] Joj:yf ug{'k5{ .
;]jfu|fxL ;xof]u Ph]G;L M dfnkf]t, e"ld;'wf/, oftfoft Joj:yf, lhNnf k|zf;g, eG;f/,
sDkgL /lhi6«f/, cfGtl/s /fh:j nufotsf sfof{nox?df afx\o ;xof]uLsf] ?kdf sfd ub{]}
cfPsf bnfn jf Ph]G6x?nfO{ lhDd]jf/ / ;]jfd'vL agfpg lgod tyf cfrf/ ;+lxtfsf]
dfWodaf6 lgodg, Joj:yfkg / cg'udgsf] bfo/fdf Nofpg' k5{ . ;fy} oL kIfaf6 x'g;Sg]
e|i6frf/sf] j}slNks ;DefjgfnfO{ lg?T;fxg ug{] tkm{ klg Wofg hfg' k5{ .
;fj{hlgs ljbf s6f}tL M g]kfndf ;fj{hlgs ljbfx? cGo b]zsf] t'ngdf a9L g} ePsfn] ;]jf
k|jfxdf afwf k/]sf] 5 . cgfjZos ljbfx? s6f}tL u/L cfufdL jif{ lbOg] ;fj{hlgs ljbfx?
cl3Nnf] jif{ g} lgwf{/0f ug{'k5{ -cfsl:ds ljbfx? afx]s_ . ;]jfsf] k|s[lt adf]lhd ljbfsf]
lbgdf klg jf laxfg a]n'sf ;d]t pknAw x'g] Joj:yf ldnfpg ;lsG5 .
- 96 -
;dfg sfo{ jif{ M g]kfndf cfly{s jif{, z}lIfs jif{ klg km/s km/s 5g\ . o;n] ubf{ ;]jf
k|jfx k|0ffnLdf ;d]t c;/ k/]sf] 5 . t;y{ cGt/fli6«o:t/df k|rlnt Pp6} ;Djt\nfO{
cflwsfl/s ¿kdf k|of]udf NofpFbf lzIff / ljsf;sf] ultdf tfnd]n ldNg klg ;S5 .
;]jf s]Gb| M ;fj{hlgs ;]jfsf] bIftf, k|efjsfl/tf, ldtJolotf a9fpg tyf ;do ;|f]t /
;fwgsf] nfut 36fpg PsLs[t ?kdf ;]jf lbg] u/L ;]jf s]Gb|| (Service center) :yfkgf
u/L o;nfO{ ;/sf/sf] :yfgLo ;+u7gsf] ?kdf dfGotf lbg' pko'Qm b]lvG5 .
kmf/dsf k5fl8 ljj/0f M ;]jf k|fKt ug{sf nflu eg'{kg{] kmf/dsf k5fl8 ;]jf k|fKt ug{]
sfo{ljlw ;lxt ;]jf k|fKt ug{ rflxg] sfuhft ;DaGwL hfgsf/L pNn]v u/]df u|fxsnfO{
k|df0f h'6fpg ;lhnf] kb{5 .
;"rgf k|ljlwsf] k|of]u M cfw'lgs k|ljlwsf] pkof]usf] sf/0fn] sfof{nosf] sfdsf] af/]df
hfgsf/L lng jf ;]jf k|fKt ug{ sfof{no ;Dd} k'Ug' gkg{] ePsf] 5 . k|ljlwn] sfddf l56f]
5l/tf]] Nofpg] dfq geO{ ;]jf k|jfxdf kf/blz{tf -Transparency_, lglZrttf -Accuracy_
tyf lgikIftf -Impartiality_ sf] k|Tofe"lt ug{ ;xof]u ub{5 . sfddf l56f] 5l/tf]kg Nofpg
6]lnkmf]g, km\ofS;, sDKo'6/, OG6/g]6, Od]n, Pl6Pd, O{–;]jfx?, Pd–;]jfx? -h:t} P;PdP;
a}lsª tyf l6s]l6ª_ cflbsf] k|of]unfO{ Jofkstf lbg' cfjZos 5 . To:t} ;fj{hlgs ;]jf;Fu
;DalGwt ;"rgf k|jfx ug{ k|To]s sfof{nosf] j]ak]h lgdf{0f ug]{ / gful/s j8fkq,
sfo{;~rfng sfo{ljlw, kmf/fd tyf k|sfzgx? / cGo ;"rgfx? ;f] k]hdf /fVg] Joj:yf ug{
cfjZos b]lvG5 .
;x'lnotk"0f{ z'Ns tyf dx;'n M nf]ssNof0fsf/L /fHosf] cjwf/0ff cg';f/ ul/a, c;xfo,
c;dy{ tyf ljz]if cfjZostfdf /x]sf hgtfsf] cfwf/e"t cfjZostf k"/f ug{ ;f] ju{sf
- 97 -
nflu lhNnf:t/df g} lgz'Ns sfg'gL tyf k/fdz{ ;]jf pknAw u/fpg] ;+:yfut Joj:yf
ug{'kg{] b]lvG5 .
pkef]Qmfjfb M cfw'lgs o'udf pkef]Qmfjfb (Consumerism) sf] r]tgfn] ubf{ u|fxsx? ;]jf
lng lgs} ;lqmo ePsf 5g\ . slxn]sfxLF ;]jfu|fxLsf] :t/ / cfjZostfcg';f/ klg ;]jfsf]
u'0f:t/ tf]Sg' kg{] x'G5 (Quality is confirmance to consumer's requirement), h:t} M
vfB ;+:yfgn] lat/0f ug{] ljleGg:t/sf rfdnx?, pBf]u k|lti7fg / 3/fo;L k|of]hgsf] nflu
km/s km/s laB't dx;'n, xf]6n / 3/fo;L k|of]hgsf] nflu b'O{ b/sf] UoFf;, d"Nosf] cfwf/df
ljleGg u'0f:t/sf] k]6«f]n cflb . ;fj{hlgs ;+:yfgx?n] cfkm"n] ug{] pTkfbg tyf k|jfx ug{]
;]jfsf] k|efjsf/L ?kdf ahf/Ls/0f ug{] u/L :jtM d"No ;dfof]hg x'g] gLltut Joj:yf x'g'
kb{5 .
lhNnfGt/ ;]jf M Ps lhNnfsf afl;Gbfn]] kfos kg{] l5d]sL lhNnfaf6 lzIff, :jf:Yosf If]qdf
h;/L ;]jf k|fKt ug{ ;S5g\ To;/L g} cGo ;]jfx? h:t} gful/stf, /fxbfgL, ckfËtf kl/ro
kq, ;+:yf btf{ cflb kfos kg{] csf{] lhNnfaf6 ;d]t lng;Sg] Joj:yf ldnfpg' pko'St x'G5
.
b|'t sfo{ ;d"x -Rapid action team_ M g]kfn e"sDk, af9L, klx/f] nufot cGo k|fs[lts
k|sf]ksf] ;DefJotf If]qdf k/]sf] x'Fbf cfkTsfnLg ;]jf k|jfxsf nflu ;j{;fwf/0f, ;/sf/L
tyf Joj;flos If]q ;d]t clgjfo{ ?kdf ;d]6g] u/L b|'t sfo{ ;d"xsf] k|aGw ug{'kb{5 .
;]jfu|fxL ;Gt'li6 ;j]{If0f M cfˆgf u|fxsnfO{ ;Gt'i6 kfg{ ;lsPs]f 5 5}g To;af/] k|To]s ;]jf
k|bfos lgsfon] lgoldt¿kdf ;j]{If0f ug'{ cTofjZos 5 . o;sf nflu u|fxs;Fu k|ToIf
;jfn hjfkm u/]/, kmf/d eg{ nufP/, P;=Pd=P;= dfkm{t, k|ltlglw jf bf}8fxf 6f]nL jf lzlj/
v8f u/]/ 3'DtL 6f]NfL k7fP/, ;dsIfL ;+:yf jf cGo ;]jf k|bfos;Fu s'/f a'em]/, ;~rf/
If]qdf cfPsf k|ltlqmof x]/]/, gofF k|ljlwsf] k|of]u u/]/ ;Gt'li6 ;j{]If0f ug{ ;lsG5 .
- 98 -
3'DtL ;]jf M ;do ;dodf g]kfnsf b'u{d e]udf ;~rfng x'g] 3'DtL ;]jf (Mobile service)
af6 lk5l8Psf kx'Fr gePsf tyf lgDg:t/sf hgtfnfO{ k|ToIf /fxt tyf ;]jf k'u]sf]
b]lvPsf] lhNnf k|zf;g sfof{non] jflif{s sfo{qmd cGtu{t /xg]u/L o:tf ;]jf lgoldt ?kdf
;+rfng ug{'k5{ .
;]jf k|jfx ;DaGwdf lj:t[t cWoog M k|zf;g ;'wf/ tyf vr{ k'g/fjnf]sg ;DaGwL
k|ltj]bgx?n] ldtJolotf Pj++ cfly{s cg'zf;g / ;+:yfut ;'b[9Ls/0fdf hf]8 lbPsf 5g\ .
hgtf;Fu ;f]em} ;Dks{ u/L ;]jf ljt/0f ug]{ jf/] xfn;Dd lj:t[t tyf PsLs[t cWoog ePsf]
b]lv+b}g . ctM o; ;DaGwdf Ps pRr:t/Lo cfof]u u7g u/L cWoog ug{' cTofjZos
b]lvG5 .
ljt/0f k|0ffnLsf] gS;fÍg -Service delivery mapping_ M ;fj{hlgs ;]jfsf] ljt/0f k|0ffnL
eGgfn] j:t' jf ;]jf pknAw u/fpg] ;/sf/L, cw{;/sf/L jf u}/;/sf/L ;+oGq a'lemG5 .
o:tf] ljt/0f k|0ffnLsf] Joj:yf s]Gb|b]lv lhNnf;Dd ePsf] kfOG5 . o:tf] ljt/0f k|0ffnLsf]
:ki6 gS;fÍg x'g' clt cfjZos 5 . o;af6 ;j{;fwf/0fnfO{ pknAw x'g] j:t' tyf ;]jf lng
sxfF hfg] eGg] s'/f :ki6 x'G5 . ;fy} ljBdfg ljt/0f k|0ffnLsf] k|efjsfl/tfsf] cWoog ug{
klg o:tf] k|0ffnLsf] gS;fÍg cfjZos kb{5 .
gful/s a8fkq / o;sf] k|efjsf/L sfo{Gjog M a8fkqdf sfof{non] k|bfg ug{] ;]jf, ;]jf
k|bfg ug{ cfjZos ;do, ;]jf k'¥ofpg nfUg] cjlw, nfUg] b:t'/, k'¥ofpg' kg{] k|lqmof tyf
cfjZos sfuhft / lhDd]jf/ sd{rf/Lsf] gfd, kb, sf]7f g+= pNn]v ul/Psf] x'G5 . u'0f:t/Lo
;]jf k|bfg ug{ k|lta4tf JoQm ug{] / k|Tofe"lt ul/Psf] ;]jfsf] Go"gtd:t/ pknAw x'g
g;s]sf] cj:yfdf ;]jfu|fxLnfO{ Ifltk"lt{ lbg] Joj:yf ;d]t Jojxf/df cfpg' kb{5 .
;fj{hlgs ;]jfsf] ;~rfngdf gLltut k|ltj4tf / sfof{Gjog 9[9tfsf aLrdf 7"nf] cGt/
/x]sf] b]lvG5 . ;/sf/L ;]jfx?sf] ;ª\s'rg / lghL If]qsf] lj:tf/ aLr ;dGjo ljGb' lglZrt
- 99 -
gePsf] cj:yfdf gful/s a8fkq g} pkef]Qmf tyf u|fxsx?sf nflu cf;fsf] s]Gb| ag]sf]
kfOG5 . To;}n] o;sf] sfof{Gjogdf lgoldt cg'udg ug{'kg{] b]lvG5 .
clkm; n]cfp6 M sfof{nosf] sfof{no ljGof; (Office layout) ;]jf cf/Deb]lv cGTo;Dd
qmdz ldNg] u/L agfpg] tf ls Pp6} ;]jfu|fxLn]] x/]s sfdsf nflu Pp6} sf]7fdf k6s k6s
rxfg{'kg{] l:ylt gcfcf];\ . o;}u/L Pp6f dxfzfvf cGtu{t kg{] zfvfx? dxfzfvf;Fu nx/}
/fVg'kg{] / zfvf cGtu{t /xg] kmfF6 tyf PsfO{x? ToxL cg';f/ glhsdf /fVg' k5{ .
:yflgo:t/df ;]jf k|jfxdf ;+nUg sltko sfof{nox? 5l/P/ jf ckfos :yfgdf /xFbf
;]jfu|fxLx?nfO{ cToGt c;'ljwf k/]sf] b]lvG5 . lah'nL, vfg]kfgL, 6]lnkmf]g dx;'n ltg{]
sfof{nosf sfpG6/x? Ps} 7fpFdf eOlbP ;do / >dsf] art x'g] b]lvG5 . ckfª\utf ePsf
JolQmsf nflu sfof{non] k|bfg ug{] ;]jfdf ;xh kxF'r x'g] u/L clkm; n]cfp6 ldnfpg' k5{ -
-x]g'{xf];\ cg';"rL Þ Þ Þ dfnkf]t sfof{nsf] sfo{ ljGof;_ .
af6f] b]vfpg] M Pp6} zfvf jf sfof{nodf ljleGg kmfF6x? x'g ;S5g\ . sfdsf lx;fan] o:tf
PsfO{x? afFl8Psf x'G5g\ . Ps kmFf6sf] sfd ;s]kl5 csf]{ kmfF6df u|fxsnfO{ k7fpg af6f]
b]vfpg] -P/f]_ af]8{ 6fFluPsf] x'g'k5{ jf olt gDa/sf] sf]7fdf hfg] eg]/ sfuhsf] lr6 lbg'
/fd|f] x'G5 .
ljz]if of]hgf M b'u{d If]qdf /x]sf hgtfsf nflu ;/sf/n] ljz]if lsl;dsf] …;"rgf of]hgfÚ g}
agfpg' k5{ . lhNnf:t/ tyf ;]jfs]Gb|sf sfof{nox?n] ug]{ sfdsf nflu s:tf k|df0f tyf
slt z'Ns / b:t'/ rflxG5 ;f]sf] hfgsf/Lsf] lnlvt krf{ k|To]s uf=lj=;= tyf j8faf6 x'g]
rfFhf]kfFhf] ldnfpg' k5{ .
cg'udg, d"NofÍg tyf k[i7kf]if0f M gful/snfO{ k|bfg ul/g] j:t' tyf ;]jfsf] u'0f:t/af/] a]nf
a]nfdf kqklqsf tyf ;dfrf/df cfpg] u/]sf k|ltlqmofnfO{ ;d]t Wofgdf /flv cg'udg tyf
d"NofÍg ug{'k5{ . sd{rf/Lx?sf] sfo{ ;Dkfbg d"NofÍgdf ;]jfu|fxLx?sf] d"NofÍg klg clgjfo{
?kdf ;dfj]z ug{] / o;sf nflu u|fxs ;Gt'li6 ;j{]If0f kmf/fd, gful/s d"NofÍg kmf/fd -
Citizen report card) cflbsf] k|of]u ug{ ;lsG5 . ;/sf/L ;]jf k|bfos lgsfox?sf] sfd
- 100 -
sf/afxLsf] cg'udg / d"NofÍg ug{ lhNnfdf k|d'v lhNnf clwsf/L, If]qdf If]qLo k|zf;s /
s]Gb|df cfk"lt{ jf u[x;lrjsf] ;+of]hsTjdf ljleGg ;/f]sf/jfnfx? ;+nUg /x]sf] Ps
ls|ofzLn cg'udg tyf d"Nof+sg +;ldltsf] ;+:yfut Joj:yf ug{ cfjZos b]lvG5 . ;]jf
k|jfxdf u'0ffTds a[l4sf] nflu lgoldt ?kdf d"NofÍg ug{] kl/kf6L a;fNg' cfjZos b]lvG5 .
;]jf k|jfxnfO{ k[i7kf]if0fsf] dfWodaf6 ;'b[9 ug{ ;"rgfdf kx'F+r (Public Outreach), x:tfIf/
;Íng cleofg, cfd;ef, ljB'tLo ;/sf/ (e-governance), pkef]Qmf cbfntsf] Joj:yf,
u|fxs cfjfh (Public voice) sf] sb/ x'g] lsl;dn] ;/sf/L ;+oGq lgb{]lzt x'g' cfjZos 5
.
lghLs/0f M ;~rf/, oftfoft, ko{6g, lgdf{0f h:tf If]qdf ;fj{hlgs ;]jfsf] ;~rfng lghL
sDkGfLdfkm{t ug{ ;lsG5 . o;/L ;]jfsf] lghLs/0f ubf{ lghL If]qsf] Ifdtf tyf bIftfsf]
k|of]u x'g'sf] ;fy} ;fwg ;|f]tsf] sdLnfO{ ;d]t Go"g ug{ ;lsG5 . lghL z}nLsf Ph]G;LnfO{
klg ;/sf/n] cfkm\gf] sfo{ef/ ;'Dkg (Franchising) ;S5, h:tf] ls s'l/o/ tyf 8fFs ;]jf,
- 101 -
;Lk ljsf; / eflifs tflnd s]Gb|x?, 3/]n' pBf]ux? . ;fd'bflos lzIff, ;fd'bflos :jf:Yo
tyf ;fd'bflos k|x/L ;]jf h:tf sfdx? ;/sf/n] ;d'bfo;Fu ldn]/ ug{ ;Sg] x'G5 .
bf]xf]/f] sfo{If]q M Ps lgsfon] csf{] lgsfonfO{ lhDd]jf/L kG5fpg] k|ljlQaf6 d'Qm x'g Ps}
k|s[ltsf] sfo{ ug{] tyf bf]xf]/f] sfo{If]q ePsf lgsfox?nfO{ ufeL Plss[t ug{' pko'Qm x'G5
h:t} laB't ljsf; ljefu, hn tyf zlQm cfof]u, j}slNks ph{f k|j4{g s]Gb|, g]kfn ljB't
k|flws/0fsf aLr sltko sfo{ bf]xf]/f] k/]sf] kfOG5 . To:t} 3/]n' tyf ;fgf pBf]u ljefu,
pBf]u ljefu, 3/]n' tyf ;fgf pBf]u ljsf; ;ldltsf aLr tyf ;8s ljefu, s[lif ;8s
tyf u|fdL0f k"jf{wf/ ljsf; ljefu cflbaLr klg sfddf bf]xf]/f]kg e]l6G5 .
sfo{ljlw / l6Kk0fL M l6Kk0fLsf] k|of]u 36fpg'k5{ . lg0f{o k|lqmof ;/n, kf/bzL{, :ki6 Pj+
l56f] 5l/tf] agfpg' k5{ . sfo{ljlw ;/n, af]wuDo, ts{;ª\ut, kf/bzL{ / ;Ë7gsf] p2]Zo;Fu
k|ToIf¿kdf d]n vfg] x'g'k5{ . sfo{ljlw ;]jfu|fxL d}qL x'g'k5{ .
clen]v M sfof{no Joj:yfkgsf] Pp6f dxTjk"0f{ kf6f] clen]v Joj:yfkg xf] . dxTjk"0f{
lg0f{ox?nfO{ ;d]t kf]sf] kf/]/ /fVg] kf]s] ;+:s[lt df kl/jt{g NofO{ clen]v Joj:yfkgsf]
nflu cfw'lgs ;"rgf k|ljlwsf] pkof]u x'g'k5{ .
Psåf/ ;]jf M ;]jf k|jfxdf ;+nUg sfof{nox?df u|fxsn] Ps sd{rf/L eGbf a9L;Fu ;Dks{
/fVg gkg{] u/L oyfzSo Pp6} :yfgaf6 sfo{ ;Dkfbg x'g] -One window system_ jf Pp6}
sd{rf/Ln] ;a} sfd ul/lbg] -Desk officer system_ Joj:yf nfu" ug{' k5{ . ;j{;fwf/0f
hgtf;+u b}lgs ;Dks{df cfpg] sfof{nox?df klxn] cfpg]sf] klxn] sfd x'g kfpg] -First
come first serve_ u/L 6f]sg k|0ffnL nfu" ug{'kb{5 . cGo ljj/0f k|fKt ug{'kg{] jf yk s]xL
s'/f a'em\g' kg{] ePdf s'g ldlt;Dddf ;f] k|lqmof k"/f x'g] eO{ clGtd ;]jf lbg ;lsG5,
6f]sgdf n]lvlbg'k5{ .
- 102 -
tflnd M k|mG6 nfOg 8]:sdf v6fOPsf sd{rf/Lx?nfO{ sfd ;'? ug{' eGbf cufl8 g} pgLx?n]
ug{'kg{] sfd, st{Jo, clwsf/ ;lxtsf] sfo{ ljj/0f, ;]jfu|fxL;Fu ug{'kg{] Jojxf/, cfrf/
;+lxtf, ;sf/fTds ;f]Fr / ;fd"lxs efjgf -Team spirit_ cflb af/] tflnd lbg' k5{ .
ax';Lk sd{rf/LM lghfdtL ;]jfdf !) j6f ;]jf / ljleGg ;ª\Vofdf ;d"x tyf pk;d"xx?
/x]sf 5g\ . cToGt Go"g sfo{af]em ePsf sltko sfof{nodf klg k|zf;gsf nflu 5'§} /
n]vfsf nflu 5'§} sd{rf/L /x]sf 5g\ ha ls sfdsf lx;fan] To:tf sfo{fnodf n]vf tyf
k|zf;g tkm{sf b'j}y/L sfd Pp6} sd{rf/Ln] ug{;Sg] ax';Lk -Multi-skilling_ of]Uotf ePsf
sd{rf/LnfO{ yk ;'ljwf lbP/ nufpg ;lsG5 . To:t} sfof{nosf] sfo{af]em x]/L Pp6}
sd{rf/LNffO{ glhssf Ps eGbf a9L sfof{nox?df sfd ug{ nufpg klg ;lsG5 .
:yfgLo lgjf{rg tyf uflj; ;lrjsf] :t/j[l4 M :yfgLo:t/df k|d'v ;]jf k|bfos lgsfosf]
?kdf /x]sf :yfgLo lgsfox?nfO{ lgjf{rgsf] dfWodaf6 k"0f{tf lbg l56f]eGbf l56f]] r'gfj
;DkGg ug{'k5{ . :yfgLo :jfoQ zf;g P]gn] kl/sNkgf u/]sf] sfd, st{Jo / clwsf/sf]
lgaf{w ?kdf k|of]u ug{ ;Sg] t'Nofpg ;a} uflj;x?df xfn sfod /x]sf] ;lrjsf] b/aGbL
:t/f]Gglt ug{'k5{ .
k|zf;lgs ljefhgsf] k"g/fjnf]sg M g]kfnsf] d]f}h'bf ;]jf ljt/0fsf] cfwf/ @)!( ;fndf
ePsf] k|zf;lgs ljefhg g} xf] . To; j]nfsf] k"jf{wf/ ljsf;sf] cj:yf / xfnsf] cj:yfdf
7"nf] leGgtf cfO;s]sf] 5 . To;}n] pQm ljefhgnfO{ ;d;fdlos agfpg lj:t[t cWoog u/L
gofF tyf ;'xfpFbf] lsl;dn] k|zf;lgs ljefhg ug{' cfjZos b]lvPsf] 5 .
- 103 -
clwsf/ k|Tofof]hg M sltko ;fdfGo sfo{sf lgldQ s]Gb|;Dd wfpg' kg{] jfWotfn] ubf{
gful/ssf] ;do, ;|f]t tyf >dsf] cgfjZos vr{ x'g] u/]sf] b]lvG5 . /fxbfgL lng / k]G;g
k§f agfpg jf ljZjljBfnoaf6 z}lIfs of]Uotfsf] 6«fG;lqmK6 lng jf lghfdtL / ;}lgs
c:ktfnsf] sf8{ agfpg, ;Gro sf]if / gful/s nufgL sf]if ;fk6L lng jf ljdf /sd
e'QmfgL lng /fhwfgL cfpg'kg{] afWotfnfO{ cGTo u/L clwsf/ k|Tofof]hgåf/f o:tf lgoldt
;]jfnfO{ If]q jf lhNnftx;Dd k'¥ofpg' kg]{ x'G5 .
u'0ffTds ;]jf M ;]jf tyf j:t'sf] u'0f:t/;Fu ;DalGwt cjwf/0ff h:t} g]kfn u'0f:t/ k|df0f
lrGx tyf ;Dk"0f{ u'0f Joj:yfkg -Total quality management_] kof{Kt dxTj / rrf{ kfpg
;s]sf] 5}g . j:t' tyf ;]jfsf] u'0f:t/ dfkg ug{ cfjZos k|ljlw, ef}lts tyf ;fË7lgs
;+/rgf klg sdhf]/ b]lvPsf] 5 .
;]jf k|jfx ;DaGwL sfo{ljlw M x/]s sfof{nox? leGg leGg p2]Zoaf6 :yfkgf ePsf] x'Fbf
o:tf] p2]Zo xfl;n ug{ cfkm\gf] lgsfosf] sfo{ k|s[lt cg';f/ 5'§f 5'§} sfo{ljlw agfpg'
cfjZos 5 . h:t} lhNnf k|zf;g sfof{non] k|bfg ug{] ;]jf tyf j:t'x? -gful/stfsf]
k|df0fkq, /fxbfgL, d'2f dfldnf cflb_, dfnkf]t sfof{non] k|bfg ug{] ;]jf tyf j:t'x? -hUuf
/lhi6«];g, /f]Ssf cflb_ sf] nflu 5'§} k|sf/sf] sfo{ljlw agfO ;fj{hlgs kx'Frdf /flvg' k5{ .
u'gf;f] Joj:yfkg M ;/sf/L sfof{nox?sf aflx/ e'08fOPsf u'gf;f] tyf ph'/L k]l6sf
a;f{]};Dd gvf]lnPsf klg e]l6G5g\ . sDtLdf klg xKtfsf] PskN6 gful/s ;dfhsf] cufl8
ph'/L k]l6sf vf]Ng'k5{ / u'gf;f] ;'g'jfO x'G5 eGg] s'/fdf sd{rf/L tyf ;]jfu|fxL b'j}df
ljZjf; k}bf ug{'k5{ . ;fy} k|ToIf u'gf;f] ;'Gg gf]8n clws[t, rf}aL;} 3G6f ph'/ ug{ ;lsg]
EjfO; /]s8{/, rf}aL;} 306f v'Ng] lgoGq0f sIf, P;PdP;, g]6jls{ª cgnfO{g h:tf u'gf;f]
JoSt ug]{ dfWodsf] Joj:yf x/]s ;]jf k|jfx ug{] PsfO{x?df ug{'k5{ . ;fy} k|To]s sfof{nodf
sn ;]G6/ sf] Joj:yf ug{'k5{ . u'gf;f] Joj:yfkg ug{ blIf0fL clk|msL ;/sf/n] k|of]udf
NofPsf s]xL dxTjk"0f{ a'Fbfx? xfd|f] ;Gbe{df klg pko'Qm x'g] b]lvG5g\ M
- 104 -
kx'Fr – ph'/L ug]{ JolQmnfO{ ;lhn} sfof{no tyf xflsd ;dIf k'Ug] kx'Fr x'g'kb{5 .
sfo{df zL3|tf – elgG5 l9nf] Gofo lbg' e]gs]f Gofo glbg' a/fa/ xf] . u|fxsx? ;s];Dd
rfF8f] cfˆgf] u'gf;f] ;'lgof];\ / Jojl:yt xf];\ eGg] rfxG5g\ .
:jR5tf – Pp6f ;fdfGo ljZjf; s] xf] eg] JolQmn] cfkm"nfO{ dsf{ gk/L ph'/L ub}{g . o;sf]
;'gjfO{df :jR5tf ePgeg] /fHok|lt gful/ssf] ljZjf; 36\5 .
uf]kgLotf – sltko cj:yfdf Pp6fn] u/]sf] ph'/L csf]{n] yfxf eof] eg] ph'/ ug]{s]f
hLjgnfO{ g} vt/f k'Ug ;S5 .
k|efjsfl/tf – Joj:yfkgkIfaf6 ;'g'jfO ePkl5 To; sf/afxL nfu" ePs} x'g'k5{ .
k|lzIf0f – u'gf;f] x]g]{ sd{rf/LnfO{ ljz]if vfns]f k|lzIf0f lbOg'k5{ . ;]jf k|bfg ubf{ 8an
:6\ofG88{ x'g'x'Gg . dgk/]sf u|fxssf nflu cnUu} …k[i7åf/ ;]jf -Backdoor service_ sf]
k|fjwfg x'g'x'Gg .
c;n cEof;sf] k|of]u -Best practices replication_M lghfdtL lstfavfgf, cy{ dGqfnodf
;~rflnt pkef]Qmf ;Gt'li6 ;e]{If0f -cg';"rLdf ;+nUg_ / sfo{ ;Dkfbgdf cfwfl/t k|f]T;fxg
k|0ffnL, s]xL dfnkf]t sfof{nox?df ;~rflnt 6f]sg k|0ffnL, eQmk'/, sf:sL nufotsf
dfnkf]t sfof{nox?df x'g] sDKo'6/Ls[t ;]jf, dxfn]vf lgoGqssf] sfof{non] k|of]udf NofPsf]]
PsLs[t ;km\6j]o/ h:tf cEof;x? Psbd} ;kmn b]lvPsf x'gfn] cGo sfof{nox?df klg
k|of]u u/L x]g{'kb{5 .
;/sf/L– lghL ;fem]bf/L M ;/sf/LeGbf lghL If]q ;Ifd b]lvPsf If]qx? h:t}M a}lsË / ljQLo
If]q / xjfO{ oftfoft, u}/;/sf/L lgsfo, ;fd'bflos ;+:yf cflbn] ;fdflhs zlQm cfh{g u/L
;/sf/L lghL ;fem]bf/Lsf] wf/0ffnfO{ k|an agfPsf 5g\ . o;sf] pkof]u ;/sf/L– lghL
;fem]bf/L wf/0ff cg';f/ ug{' kb{5 .
- 105 -
yk bfd, zL3| sfd -Speed money_ M ;fdfGotM ;]jf k|bfos ;+:yfn] hgtfsf] sfd ubf{
cltl/Qm z'Ns lng' x'Gg . t/ h;nfO{ l56f] ;]jf rflxPsf] 5 p;n] cltl/St z'Ns lt/]/
;]jf lng kfpg' k5{ . h:t} rfF8f] /fxbfgL rflxPsf] cj:yfdf s'g} klg gful/sn] 8an b:t'/
lt/L /fxbfgL lng ;S5 eg] nf]s ;]jf cfof]udf 8an b:t'/ lt/]/ Ps xKtf klg cfj]bg
kmf/fd a'emfpg ;lsG5 . To:t} Joj:yf cGoq klg ug{ ;lsG5 .
k|f]T;fxg k|0ffnL M ljleGg b]zdf ;kmntfk"j{s nfu" ul/Psf] / lghfdtL lstfavfgf, cy{
dGqfno cGtu{tsf cfGtl/s /fh:j ljefu, eG;f/ sfof{no, nf]s ;]jf cfof]u cflbdf
k|of]udf NofOPsf sfo{ ;Dkfbgdf cfwfl/t k|f]T;fxg k|0ffnL -Performance based
incentive system_ nfO{ ;]jf k|jfxdf ;+nUg cGo lgsfox?df ;d]t nfu" ug{' pko'Qm
x'G5 .
;Ë7gdf sd{rf/Lsf] Jojxf/nfO{ k|efj kfg{] d'Vo cGtj{:t' dWo] sfo{;+:s[lt klg Ps ePsf]
x'Fbf c;n sfo{;+:s[ltsf] lgdf{0fdf hf]8 lbO{ ;]jf k|jfxnfO{ sd{rf/L / ;Ë7gsf] cfbz{sf]
?kdf :jLsf/ ug{'k5{ . sd{rf/Lsf] cfrf/ ;+lxtfdf ;]jfu|fxLk|ltsf] Jojxf/ / ;]jfsf]
u'0f:t/k|ltsf] k|lta4tfnfO{ klg ;d]6\g' k5{ .
- 106 -
;f+:s[lts ;+j]bgzLntf M ljljw hghfltsf] b]z g]kfndf ;/sf/n] ;]]jf k|jfx ubf{ ;f+:s[lts
;+j]bglzntfnfO{ Vofn ug{'k5{ . h:t} cfo{3f6df ljB't zjbfx u[x ;~rfngdf NofPklt u}/
lxGb" gful/ssf nflu ;f] ;]jf :jLsfo{ gx'g klg ;S5 .
k|d'vsf] dfgl;stf M s'g} sfof{no k|d'v cfkm\gf] kb:yfkgk|lt ;Gt'i6 5}geg] ;Ë7gsf]
:yflkt sfo{;+:s[lt p;sf] gsf/fTds wf/0ffsf] l;sf/ aGb5 / ;Dk"0f{ ;Ë7g g} lgliqmo aGg
;S5 . Ps t o:tf] cj:yf cfpg lbg'x'Gg, olb cfpF5 eg] To:tf] sd{rf/Lsf nflu t'?Gt}
j}slNks Joj:yf ug'{k5{ . o:tf] l:yltdf slxn]sfxLF sfod d'sfod JolSt a9L sfo]f{Tk|]l/t
klg x'g ;S5 .
sfo{sIfsf] ;/;kmfO M cfkm\gf] sfo{sIfsf] ;kmfO s'lrsf/n] u/] klg ljz]if u/L 6]a'n tyf
b/fhsf] ;/;kmfO Tolt hl6n / gEofOg] vfnsf] sfd gePsfn] h:sf] lhDdfsf sfof{no
;fdfu|Lx? x'g p;}n] g} ;kmf /fVg] xf] eg] sfo{fno ;xof]uLsf] b/aGbLdf s6f}tL ug{ ;lsG5 .
k|To]s sd{rf/LnfO{ tnasf] kfFr k|ltzt ;/;kmfO eQf eg]/ lbg' pko'Qm x'G5 . Pp6f
sfof{no ;xof]uLsf] lgo'lQmb]lv lgj[lQe/0f;Ddsf] vr{sf] lx;fa ubf{ of] Joj:yf lgs} ;:tf]
kb{5 . o;n] Psflt/ sd{rf/Lsf] cfTdlge{/tfsf] ;+:s[lt a;fN5 eg] sfof{no ;xof]uL
gcfPsf sf/0faf6 ug{ g;lsPsf s}of}F sfdx? :jtM aGg;Sg] agfpF5 .
sd{rf/L k|zf;g / sfo]{fTk|]/0ff M ;?jf jf kb:yfkg ubf{ 7Ls dfG5] 7Ls 7fpFdf eGbf klg
xfd|f] dfG5] /fd|f] 7fpFdf h:tf] ePsf] b]lvG5 . sd{rf/Lsf] ;?jf, a9'jf, kb:yfkg, j[lQljsf;
h:tf s'/fx? pTk|]/0ffsf tTj x'g\ . oL ljifodf sd{rf/L c;Gt'i6 x'gf;fy ;ª\u7gfTds
sfo{;+:s[lt / ;]jf k|jfx lglis|o jf lgik|efjL aGb5 . ctM ;]jfu|fxLn] ?rfPsf sfo{fno
k|d'v, of]hgf k|d'v jf n]vf k|d'vnfO{ yk cjlw klg /fVg ;Sg] Joj:yf x'g'k5{ .
k'/:sf/ tyf clegGbg M ;fj{hlgs ;]jfsf] cu| kª\lQm -Front desk_ df /xL sfd ug{]
sd{rf/Lx?sf] 5'§} cfrf/ ;+lxtf agfpg], lghfdtL ;]jf k'/:sf/sf] 3f]if0ff ubf{ k|fKt u/]sf
JolQmx?sf] of]ubfgnfO{ ;d]t ;fj{hlgs hfgsf/Ldf Nofpg] / gful/s txdf ;d]t pTs[i6
- 107 -
;]jf k|bfos sd{rf/Lsf] clegGbg, ;Ddfg ug{] k|rngnfO{ k|f]T;fxg lbg] Joj:yf ug{'k5{ .
g/fd|f] sfd ug]{ Pp6} dfq sd{rf/L k'/:s[t eof]eg] /fd|f] sfd ug]{ ;of}F sd{rf/Lsf] dgf]an
v:sG5 eGg] s'/fdf ;r]t x'g' cfjZos 5 .
xflb{stf k|s6 M u|fxsnfO{ :jfut ug]{ / labfO ug]{ sfo{ cfkm}+df cToGt} ;+j]bgzLn kIf xf] .
o;df yf]/} dfq klg nfk/afxL eof] eg] ;+:yfsf] k|efjnfO{ g} gs/fTds c;/ kb{5 . gd:t],
gd:sf/, x]nf], xh'/, wGojfb, d}n] ;]jf ug'{kg]{ s]xL 5 ls Û s[kof o;f] ug'{xf];\, a:g';\,
Ps}l5g, sfd x'Fb}5, km]l/ cfpg'; n, h:tf cfb/fyL{ zAbsf] k|of]u ug'{ /fd|f] x'G5 .
^=@=$= ljljw
a}7ssf] cf}lrTo M sfof{no k|d'vx?sf] w]/}h;f] ;do a}7s a:gd} laTb5 . o;} lgxF'n] l8:6a{
gugf{];\ / Jo:t eGg] egfO af]s]/ 9f]sfdf kLP jf sfof{no ;xof]uL a;]sf x'G5g\ . a}7ssf]
cf}lrTo, pkfb]otf tyf k|efjsfl/tfsf] n]vfhf]vf ug{] / a}7ssf] gfddf Jo:ttfsf] km];g
cjnDag ug{ gkfpg] jftfj/0f l;h{gf ug'{k5{ .
6««]8 o'lgog M o'lgog -Unionism_ cyjf 6««]8 o'lgog nf]stflGqs ;/sf/nfO{ geO{ gx'g] tTj
xf] . o:tf o'lgog /fhgLlts cf:yfsf cfwf/df sfo{ ug{' eGbf ;ª\u7gsf] pTkfbsTj a9fO{
k];fut xslxtsf] ;+/If0f ug{df s]lGb|t x'g'k5{ . X8tfn aGbn] ;fj{hlgs ;]jf k|jfxdf
cToGt gsf/fTds k|efj kf/]sf] 5 . t;y{ ;j{kIfLo k|lta4tfaf6 o;sf] lg/fs/0f ug'{k5{ .
tnadf ;fdlos j[l4 M b]z leqsf cGo ;ª\u7g tyf blIf0f PlzofnL d'n'sx?;Fu t'ngf
u/L sd{rf/Lsf] tna lgwf{/0f ug{] jf g]kfn /fi6«« a}sn] cWoog u/L k|:t't ug{] dxËL j[l4sf]
k|ltztsf cfwf/df k|ltjif{ :jtM kfl//>lds a9\g] -Incremaental basis_ :yfoL Joj:yf -
Standing proceedings_ nfu" x'g'kb{5 .
gful/s ;dfh M /fHon] k|bfg ug{] ;]jfdf ;dfhsf sdhf]/, pk]lIft ju{sf] kx'Fr a9fpg
pgLx?sf] Ifdtf ljsf; ug{], r]tgf lj:tf/ ug{], tyf sdhf]/ ju{sf] cfjfh d'vl/t ug{] sfd
- 108 -
gful/s ;dfhn] ub{5 . gfful/ssf] u'0f:t/Lo ;]jf kfpg] xssf] jsfntsf nflu o:tf
;+:yfx? lqmofzLn x'g' kb{5 .
! gLltut :ki6tf / ;fj{hlgs ;]jf k|jfx ;DaGwdf gLltut dlGqkl/ifb\ / ljleGg dGqfno ! jif{
kf/blz{tf :ki6tf, ;]jfsf lsl;d, ;]jf ljt/0f ;fdfGo k|zf;g
k|0ffn tyf ;+oGq, u'0f:t/, cTofjZos dGqfno
j:t' tyf ;]jf, ;]jfu|fxLsf] clwsf/,
u'gf;f] ;'g'jfO tyf ;dfwfg h:tf If]qnfO{
;d]6L PsLs[t gLltsf] th{'df ug{] .
@ ;/f]sf/jfnf ;/sf/L, cw{;/sf/L / u}/;/sf/L dlGqkl/ifb\ / ljleGg dGqfno @ jif{
ju{sf] e"ldsf lgsfoaf6 k|bfg ul/g] ;]jfx?, ;fd'bflos ;fdfGo k|zf;g
lgwf{/0f ;Ë7g, ;d"xsf] ;fem]bf/Ldf k|bfg ug{] dGqfno
;]jfx? / ;/sf/, lghL sDkgL, ljb]zL
nufgLstf{sf] ;fem]bf/Ldf k|bfg ug{]
;]jfx?sf] e"ldsf :ki6 ug{] .
# ;]jfsf] ljs]Gb|Ls/0f :yfgLo:t/df clwsf/ lgIf]k0f Joj:yflksf–;+;b g]kfn ;/sf/, ! jif{
(Devolution) sf] k|lqmofnfO{ dlGqkl/ifb\
pbf/tfk"j{s sfof{Gjog ub}{ :yfgLo
:jfoQ zf;g P]gn] lgwf{/0f u/]sf sfd,
st{Jo / clwsf/ lgjf{x ug{ k"0f{ :jfoQtf
lbg], lgodgsf] clwsf/ qmlds?kdf
x:tfGt/0f ug]{ .
$ /fhgLlts tyf gLltut ljifodf dGqL / sfo{sf/L ljifodf dlGqkl/ifb\ ljleGg dGqfno lg/Gt/
k|zf;lgs k|lta4tf ;lrjnfO{ lhDd]jf/ agfpg], ;]jf k|jfx
ubf{ ;DalGwt sfo{fnosf k|d'vnfO{
hjfkmb]xL t'Nofpg] / sfo{qmdsf] xsdf
sfo{fGjog ug{] sd{rf/L jf lgsfo
lhDd]jf/ x'g'kg{] Joj:yf ug{] .
% ;+:yfut k'g;+/rgf ;fj{hlgs ;]jf k|0ffnLsf] k|efjsfl/tf g]kfn ;/sf/, ljleGg dGqfno @ jif{
a9fO{ ;a}sf] kx'Frdf k'¥ofpg s]Gb|b]lv dlGqkl/ifb\
:yfgLo:t/;Dds} ;]jf k|bfos lgsfosf]
k'g;+/{rgf ug{' cfjZos 5 .
^ åGå k|efljtsf nflu åGåaf6 k|efljt ;d'bfonfO{ /fxt, dlGqkl/ifb\ / zflGt tyf sfo{{ of]hgf
ljz]if Joj:yf k'g:yf{kg, dgf];fdflhs k/fdz{ h:tf zflGt tyf k'glgdf{0f @ jif{,
sfo{qmd ;~rfng ug{ sfo{of]hgf agfO{ k'glgdf{0f dGqfnon] ;dGjo sfo{s|d
;|f]t;fwgsf] pknAwtf / tyf ;+:yfut dGqfno, u[x ug]{ ;~rfng %
Joj:yf u/L ug{'kg{] x'G5 . k|fyldstf dGqfno jif{
lbg'kb{5 .
& gd'gf sfof{nosf] ;"rgf k|ljlw nufot sfof{no Joj:yfkg, dlGqkl/ifb\, ;DalGwt @ jif{leq
3f]if0ff sfo{ljlw, hgzlSt ljsf; / ;]jfu|fxL d}qL ;fdfGo k|zf;g dGqfnox?, lj1fg gd'gf
- 109 -
jftfj/0f cflbsf b[li6sf]0fn] s]xL ægd'gf dGqfno tyf k|ljlw sfof{no /
sfof{noÆ ljsf; u/L s|dzM cGo dGqfnon] ;dGjo % jif{ leq
sfof{nox?nfO{ klg k"jf{wf/sf nflu ug]{ ;a}
pTk|]l/t ug{] / x/]s jif{ o:tf sfof{no
sfof{nox?sf] ;ª\Vof a9fpFb} hfg] .
* ;]jfu|fxL ;xof]u dfnkf]t, e"ld;'wf/, oftfoft, lhNnf dlGqkl/ifb\, ;DalGwt ! jif{
Ph]G6 k|zf;g, eG;f/, sDkgL /lhi6«f/, cfGtl/s ;fdfGo k|zf;g dGqfnox?
/fh:j h:tf sfof{nodf afx\o ;xof]uLsf] dGqfnon]
?kdf sfd ub{} cfPsf bnfn jf ;dGjo ug]{
Ph]G6x?nfO{ lhDd]jf/ / ;]jfd'vL agfpg
lgod tyf cfrf/ ;+lxtfsf] lgdf{0f ug]{ .
( ;]jf s]Gb|sf] ;fj{hlgs ;]jfdf zL3|tf, ;do ;|f]t / dlGqkl/ifb\ ;DalGwt ! jif{
lgoldttf ;fwgsf] nfut 36fO{ PsLs[t ?kdf ;]jf dGqfnox?
lbg] u/L ;]jf s]Gb||nfO{ ;/sf/sf]
:yfgLo:t/sf] ;]jf k|bfos ;+u7gsf]
?kdf dfGotf lbg] .
!) kmf/dsf k5fl8 ;]jf k|fKt ug{sf nflu eg'{kg{] kmf/dsf ;DalGwt dGqfno Uflj; tyf lg/Gt/
ljj/0f k5fl8 ;]jf k|fKt ug{] sfo{ljlw ;lxt ;]jf tyf ;]jf k|bfos ;]jfs]Gb|x?dfkm{t
k|fKt ug{ rflxg] sfuhft ;DaGwL lgsfox? ;]jfu|fxLnfO{ kmf/d
hfgsf/L pNn]v ug]{ . pknAw u/fpg]
!! ;"rgf k|ljlwsf] sDtLdf klg lhNnf:t/sf sfof{non] dlGqkl/ifb\, ;DalGwt @ jif{
k|of]u j]ak]h lgdf{0f ug]{ / gful/s j8fkq, lj1fg tyf k|ljlw dGqfnox?,
sfo{;~rfng sfo{ljlw, kmf/fd tyf dGqfnon] lhNnf:t/sf
k|sfzgx? / cGo ;"rgfx? ;f] k]hdf ;dGjo ug]{ sfof{nox?
/fVg] .
!@ ljz]if of]hgf ul/a, c;xfo, c;dy{ tyf ljz]if dlGqkl/ifb\, /fli6«o of]hgf ! jif{
cfjZostfdf /x]sf hgtfsf nflu ;"rgf, dlxnf cfof]u, ;]jf
cfwf/e"t sfg'gL tyf k/fdz{ ;]jf lgz'Ns afnaflnsf tyf k|bfos sfof{nox?
pknAw u/fpg] ;+:yfut Joj:yf ug{'kg{] ;dfhsNof0f
. dGqfnon]
;dGjo ug]{
!# lhNnfGt/ ;]jf lzIff, :jf:Yo If]qdf k|fKt ug]{ ;]jf h:t} dlGqkl/ifb\ ;DalGwt # jif{
gful/stf, /fxbfgL, ckfËtf kl/ro kq dGqfnox?
h:tf ;]jfx? klg kfos kg{] csf{]
lhNnfaf6 ;d]t lng;Sg] Joj:yf ldnfpg]
.
!$ b|'t sfo{ ;d"x - k|fs[lts k|sf]k nufot cGo cfkTsfnLg dlGqkl/ifb\ ;DalGwt ! jif{
Rapid action ;]jf k|jfxsf nflu ;j{;fwf/0f, ;/sf/L dGqfnox?
team_ tyf Joj;flos If]q ;d]t ;d]6g] u/L
lhNnf:t/df b|'t sfo{ ;d"xsf] k|aGw ug{] .
!% ;]jfu|fxL ;Gt'li6 u|fxsnfO{ ;Gt'i6 kfg{ ;lsPs]f 5 5}g ;fdfGo k|zf;g ;DalGwt ! jif{
;j]{If0f ;f]sf] ;j{]If0f ug{ lgb]{lzsf agfpg] / dGqfno dGqfnox?, ;]jf
nfu" ug{] . k|bfos sfof{nox?
!^ 3'DtL ;]jf b'u{d tyf cTofjZos b]lvPsf e]udf lhNnf k|zf;g lhNnfl:yt cGo lg/Gt/
3'DtL ;/sf/ ;~rfng ug{] . sfof{no sfof{nox?
!& ;]jf k|jfx af/] ;]jf ljt/0f ;DaGwdf Ps pRr:t/Lo dlGqkl/ifb\ ;fdfGo k|zf;g @ jif{
lj:t[t cWoog cfof]u u7g u/L lj:t[t cWoog ug{] . dGqfno
!* ljt/0f k|0ffnLsf] ;fj{hlgs ;]jf ljt/0f k|0ffnLsf] s]Gb|b]lv dlGqkl/ifb\, ;DalGwt ! jif{
gS;fÍg lhNnf;Ddsf] l:ylt b]lvg] u/L :ki6 ;fdfGo k|zf;g dGqfnox?
gS;fÍg ug{] . dGqfno
!( gful/s a8fkq / ;]jf k|jfx ;DaGwdf u|fxsnfO{ g]kfn ;/sf/, ;DalGwt t'?Gt
o;sf] k|efjsf/L cfjZostfg';f/ Ifltk"lt{ lbg] Joj:yf ug{] dlGqkl/ifb\ dGqfnox?,
- 110 -
sfo{Gjog . :yfgLo sfof{nox?
@) clkm; n]cfp6 ;]jfu|fxLnfO{ cf/Deb]lv cGTo;Dd ;fdfGo k|zf;g Gful/s ;dfh lg/Gt/
qmlds?kdf ;]jf k|bfg ug{ ;xh kxF'r x'g] dGqfnosf]
u/L clkm; n]cfp6 ldnfpg] . lgb]{zgfdf
@! cg'udg, d"NofÍg ;]jf k|bfos lgsfox?n] ug]{ sfd dlGqkl/ifb\ ;DalGwt ! jif{
tyf k[i7kf]if0f sf/afxLsf] cg'udg / d"NofÍg ug{ u[x, pBf]u / dGqfnox?
lhNnfdf k|d'v lhNnf clwsf/L, If]qdf jfl0fHo dGqfnon]
If]qLo k|zf;s / s]Gb|df cfk"lt{ jf Wofg lbg]
u[x;lrjsf] ;+of]hsTjdf ljleGg
;/f]sf/jfnfx? ;+nUg /x]sf] Ps ls|ofzLn
cg'udg tyf d"Nof+sg ;ldlt agfpg] .
! cg'bfg k|0ffnLsf] b'u{d tyf cfly{s ;fdflhs lx;fan] dlGqkl/ifb\, ;DalGwt dGqfno % jif{
k'g/fjnf]sg lk5l8Psf ju{, ul/a tyf pTkLl8t pBf]u dGqfnon] / lhNnf:t/sf
;d"xsf] klxrfg u/L ;x'lnot -/f;g_ ;dGjo ug]{ sfof{nox?
sf8{sf] Joj:yf ug]{ ;f]sf] cfwf/df ;]jf
k|bfg ug]{ .
@ sfo{ef/ ;'Dkg] oftfoft, ko{6g, lgdf{0f h:tf dlGqkl/ifb\ . ;Grf/ dGqfnosf] % jif{ leq
;fj{hlgs If]qsf ;]jf ;~rfng lghL ;fdfGo k|zf;g ;xof[udf ;DalGwt
sDkGfLdfkm{t ug{] . lghL z}nLsf dGqfnon] dGqfnox?
Ph]G;LnfO{ s'l/o/ tyf 8fFs ;]jf, ;Lk ;dGjo ug]{ .
ljsf; / eflifs tflnd cflbsf]
sfo{ef/ ;'Dkg (Franchising) gLlt
agfpg] .
# bf]xf]/f] sfo{If]q Ps lgsfon] csf{] lgsfonfO{ lhDd]jf/L ;DalGwt ;DalGwt # jif{
x6fpg] kG5fpg] k|j[lQaf6 d'Qm x'g Ps} dGqfnox?sf] dGqfnox?
k|s[ltsf] sfo{ ug{] tyf bf]xf]/f] sfo{If]q ;xof]udf ;fdfGo
ePsf ;]jf tyf lgsfosf] cWoog u/L k|zf;gn]
PsLs[t ug{] jf ufEg] .
$ clen]v dxTjk"0f{ lg0f{ox?nfO{ ;d]t kf]sf] kf/]/ ;fdfGo k|zf;g ;DalGwt lg/Gt/
Joa:yfkg /fVg] kf]s] ;+:s[ltdf kl/jt{g NofO{ dGqfno / ;]jf dGqfnox?
clen]v Joj:yfkgsf] nflu cfw'lgs k|bfos
;"rgf k|ljlwsf] pkof]u a9fpg] . sfo{fnox?
% Psåf/ ;]jf u|fxsn] Ps sd{rf/L eGbf a9L;Fu g]kfn ;/sf/, ;DalGwt ! jif{df,
;Dks{ /fVg gkg{] u/L nfu" ug{] . dlGqkl/ifb\ dGqfnox? To;kl5
;j{;fwf/0f hgtf;+u b}lgs ;Dks{df lg/Gt/
cfpg] sfof{nox?df klxn] cfpg]sf]
klxn] sfd x'g kfpg] (First come
first serve_ u/L 6f]sg k|0ffnL nfu"
ug{] .
^ tflnd k|mG6 8]:sdf v6fOPsf sd{rf/Lx?nfO{ ;fdfGo k|zf;g :6fkm sn]h lg/Gt/
pgLx?n] ug{'kg{] sfd, st{Jo, clwsf/, dGqfnosf]
cfrf/ ;+lxtf, ;sf/fTds ;f]Fr / ;xof]udf
;fd"lxs efjgf -Team spirit_ cflb ;DalGwt
af/] tflnd lbg] . dGqfnox?
- 111 -
& sfo{ljj/0f sfo{ljj/0fsf cfwf/df lglZrt kl/0ffd
;fdfGo k|zf;g ;DalGwt sfof{no ! jif{
b]vfpg] ;"rs agfO{ sd{rf/Lsf] sfdsf]
dGqfnosf]
cg'udg tyf d"Nofª\sg ug{] / To;sf];xof]udf
cfwf/df j[lQ ljsf; ug{] . ;DalGwt
dGqfnox?
* ax';Lk sd{rf/L Go"g sfo{af]em ePsf sltko sfof{nodf dlGqkl/ifb\ ;fdfGo k|zf;g / % jif{
n]vf tyf k|zf;g tkm{sf b'j}y/L sfd cy{ dGqfno
Pp6} sd{rf/Ln] ug{;Sg] u/L ax';Lk -
Multiskilling_ of]Uotfsf sd{rf/L
tof/ ug]{ .
( :yfgLo lgsfodf :yfgLotxsf] l56f]eGbf l56f]] r'gfj u/L :yfgLo ljsf; ;DalGwt lgsfo @ jif{
lgjf{rg / uflj;x?df xfn sfod /x]sf] ;lrjsf] dGqfno /
uflj; ;lrjsf] b/aGbL :t/f]Gglt ug{] . lgjf{rg cfof]u
:t/j[l4
!) clwsf/ clwsf/ k|Tofof]hgåf/f lgoldt ;]jfnfO{ dlGqkl/ifb\ ;DalGwt ! jif{
k|Tofof]hg If]q jf lhNnftx;Dd k'¥ofpg] . dGqfnox?
!! sfo{ljlw x/]s sfof{non] cfkm\gf] k|s[lt cg';f/ dlGqkl/ifb\, ;DalGwt ! jif{
5'§} sfo{ljlw agpg] . ;fdfGo k|zf;g dGqfnox?
dGqfnon]
;dGjo ug]{
!@ u'gf;f] ph'/L k]l6sfdf l;;fsf] 9f]sf /fVg] / ;]jf k|bfos ;]jf k|jfxL ;a} ^ dlxgf /
Joj:yfkg xKtfsf] PskN6 gful/s ;dfhsf] lgsfox?, k|lhc sfof{no ;f] kl5
cufl8 vf]Ng], k|ToIf u'gf;f] ;'Gg gf]8n tyf :yfljc lg/Gt/
clws[t, EjfO; /]s8{/, P;PdP;,
g]6jls{ªsf] Joj:yf ug]{ .
!# ;/sf/L– lghL ;/sf/LeGbf lghL If]q ;Ifd b]lvPsf dlGqkl/ifb\, ;DalGwt @ jif{
;fem]bf/L If]qx?df ;/sf/L– lghL ;fem]bf/L wf/0ff pBf]u dGqfnon] dGqfnox?
cg';f/ ;]jf k|jfxsf] sfd ug{] . ;dGjo ug]{
!$ yk bfd, zL3| h;nfO{ l56f] ;]jf rflxPsf] 5 p;n] ;DalGwt ;DalGwt ! jif{
sfd cltl/St z'Ns lt/]/ ;]jf lng kfpg] dGqfnox?n] d k dGqfnox?
Joj:yf ;fj{hlgs ug{] . df k]z ug]{
!% ul/anfO{ Uflj;sf] l;kmfl/;af6 ul/a b]lvPsf t/ dlGqkl/ifb\ ;DalGwt @ jif{
;x'lnot rfF8f] ;]jf rflxg]nfO{ cltl/St z'Ns dGqfnox?
lt/] a/fa/sf] ;x'lnot lbgsf nflu
lgod agfpg] .
!^ k|f]T;fxg k|0ffnL cy{ dGqfno cGtu{tsf sfof{no, nf]s dlGqkl/ifb\ . cy{ / ;DalGwt @ jif{
;]jf cfof]u cflbdf k|of]udf NofOPsf ;fdfGo k|zf;g dGqfnox?
sfo{ ;Dkfbgdf cfwfl/t k|f]T;fxg dGqfnon]
k|0ffnLnfO{ cGoq klg nfu" ug{] . ;dGjo ug]{
! ;]jfu|fxLk|ltsf] sd{rf/L cfgLafgL / k|j[lQ cflbdf ;fdfGo k|zf;g :6fkm sn]h lg/Gt/
Jojxf/ ;sf/fTds kl/jt{g Nofpg ;do dGqfnon]
;dodf k|lzIf0f lbg'k5{ . ;dGjo ug]{ .
- 112 -
@ lghLs/0f ;~rf/, oftfoft, ko{6g, lgdf{0f, s'l/o/ dlGqkl/ifb\ . ;DalGwt !jif{
tyf 8fFs ;]jf, ;Lk ljsf;, eflifs ;fdfGo k|zf;g dGqfnox?
tflnd, ;fd'bflos :jf:Yo tyf ;'/Iff dGqfnon]
k|s[ltsf ;]jfx? ;/sf/n] gLlt agfO{ ;dGjo ug]{ .
ljleGg z}nLsf Ph]G;Lx?nfO{ sfo{ef/
(Franchising) ;'Dkg] .
# ;f+:s[lts ljljw hghflt / k|fb]lzs leGgtfsf] ;fdfGo k|zf;g ;alGwt dGqfno ! jif{
;+j]bgzLntf b]z g]kfndf ;]]jf k|jfx ubf{ ;f+:s[lts dGqfnon] cWoog tyf sfof{nox?
;+j]bgzLntfnfO{ Vofn u/L ;]jf k|jfx ug]{ .
tyf sfo{;+:s[ltsf ;DaGwdf gLlt
agfpg] .
$ g]]t[Tjsf]] c;Gt'i6 sfof{no k|d'v ;Ë7gsf nflu ;fdfGo k|zf;g cGo dGqfnon] ! jif{
dfgl;stf 3fts l;4 x'G5 . o:tf] l:yltdf s:tf] dGqfno ;xof]u ug]{
sd{rf/LnfO{ lhDd]jf/L lbg] xf] cWoog
u/L nfu" ug]{ .
% sfo{sIfsf] cfkm\gf] sfo{sIfsf] ;/;kmfOsf] lhDdf - ;fdfGo k|zf;g cy{ dGqfno ! jif{
;/;kmfO zf}rfno, emf8', kfnf]kx/f afx]s_ dGqfnon] cWoog
sd{rf/L :jo+nfO{ lbg] . o; afkt u/fpg] .
tnasf] kfFr k|ltzt ;/;kmfO eQf yk
lbg] / sfof{no ;xof]uLsf] b/aGbL
s|dzM 36fpFb} nUg] .
^ Rffns eQf ljz]if ;'/Iff rflxg] kbx?df afx]s ;fdfGo k|zf;g cy{ dGqfno @ jif{
;jf/L ;fwg kfpg] sd{rf/LnfO{ rfns dGqfnon] cWoog
glbg], tnasf] @) k|ltzt rfns eQf u/fpg] .
lbg], o;/L rfnssf] b/aGbL s|dzM
s6fpFb} nUg] gLlt agfpg] .
& k'/:sf/ tyf lghfdtL ;]jf k'/:sf/ kfpg] sd{rf/Lsf] ;fdfGo k|zf;g ;DalGwt ! jif{
clegGbg of]ubfgnfO{ ;fj{hlgs hfgsf/Ldf dGqfnon] cWoog dGqfnon] ;xof]u
Nofpg] . u/fpg] . ug]{
* xflb{stf k|s6 Xflb{stf, ;lxi0f'tf / ;fj{hlgs ;]jfnfO{ ;fdfGo k|zf;g ;a} sfof{nox? ! jif{
g}lts lx;fan] x]g]{ b[li6sf]0fsf] ljsf/ dGqfno
ug]{ .
-3_ ljljw
qm=;+ ;'emfjsf If]q ug'{kg]{ sfo{ lhDd]jf/ lgsfo ;xof]uL lgsfo ;dofjlw
! a}7ssf] cf}lrTo sfof{no k|d'vx?sf] w]/}h;f] ;do a}7s g]kfn ;/sf/, ;fdfGo k|zf;g !jif{
a:gd} laTg] x'gfn] a}7ssf] cf}lrTo, dlGqkl/ifb\ dGqfno
pkfb]otf tyf k|efjsfl/tfsf] n]vfhf]vf
ug{] .
@ 6««]8 o'lgog o'lgogjfb -Unionism_ nf]stflGqs ;fdfGo k|zf;g ;fdfGo k|zf;g ! jif{
;/sf/nfO{ geO{ gx'g] tTj xf] . o:tf dGqfno / pBf]u dGqfno / pBf]u
o'lgogn] ;ª\u7gsf] pTkfbsTj a9fO{ ;Da4 6«]8 dGqfno
k];fut xslxtsf] ;+/If0f ug{df s:tf] o'lgogx?
e"ldsf lgjf{x ug]{ xf] ;f]sf] cWoog
x'g'kg]{ .
# tnadf ;fdlos b]z leqsf cGo ;ª\u7g tyf blIf0f ;fdfGo k|zf;g cy{ dGqfno cfufdL jif{
- 113 -
j[l4 PlzofnL d'n'sx?;Fu t'ngf u/L dGqfnon]
sd{rf/Lsf] tna lgwf{/0f ug{] jf g]kfn gLltut Joj:yf
/fi6«« a}ssf] k|ltj]bgdf plNnlvt dxËL ug]{ .
j[l4nfO{ cfwf/dfgL kfl/>lds a9\g] -
Incremaental basis_ :yfoL
Joj:yf nfu" ug]{ .
$ lghfdtL ;]jf / lghfdtL ;]jf / ljZjljBfno tyf ;fdfGo k|zf;g ;fdfGo k|zf;g @ jif{
k|fl1s tyf gful/s ;dfhaLr cGt;{DaGw sfod dGqfnon] dGqfno / cy{
gful/s ug]{ gLlt agfpg] . gLltut Joj:yf dGqfno
cfjfhsf] ;DaGw ug]{ .
% X8tfn aGbsf] X8tfn aGbn] ;fj{hlgs ;]jf k|jfxdf pBf]u, ko{6g, pBf]u dgqfnon] ! jif{
/f]syfd cToGt gsf/fTds k|efj kf/]sf] 5 . u[x, :yfgL ;dGjosf/L
t;y{ ;j{kIfLo k|lta4tfaf6 o;sf] ljsf;, cfk"lt{, e"ldsf lgjf{x ug]{ .
lg/fs/0f ug]{ . jfl0fHo dGqfnon]
o;df kxn ug]{ /
dkn] lgb{]lzsf
:jLs[t ug]{ .
;d;flos k|ltls|of
;]jfk|jfxsf ;DaGwdf kqklqsfdf k|sflzt ;d;fdlos k|ltls|ofTds va/x? ljleGg $ j6f
aS;df /flvPsf 5g\ M
aS; g+= !
sfof{no k|d'v ufpFlt/
3/b}nf]d} k|zf;lgs ;]jf kfpFbf :yfgLo pT;fxL
lbnLk kf}8]n -DofUbL a}zfv @)_
k|zf;lgs sfd ug{ lhNnf ;b/d'sfd wfpFbf ;d]t ;]jf gkfP/ x}/fg ePsf] u'gf;f]
;'lgg] u/]sf a]nf DofUbLdf ljleGg ;/sf/L sfof{no k|d'vx?n] 3/b}nf] cleofg yfn]sf 5g\ .
sfo{fno k|d'vx? ufpF ufpFdf k''u]/ gful/stf ljt/0f, hUufsf] gfkhfFr tyf kf;,
ckfË kl/rokq ljt/0f, cf}iflw pkrf/, laplahg ljt/0f, vfg]kfgL, ;8s nufot ef}lts
k"jf{wf/sf dfu ;d]t ;Íng ug{ yfn]kl5 :yfgLo pT;flxt 5g\ .
;b/d'sfd wfpFbf xhf/f}+ vr{ x'g], ;]jf lng clNemg'kg{] emd]nfdf /x]sf b'u{d ufpFsf
hgtfn] yf]/} eP klg /fxt kfPsf 5g\ .
- 114 -
k|d'v lhNnf clwsf/L /fdaxfb'/ s'?ªjfªsf]] kxndf lhNnfsf b'u{d uflj;df k'u]/
3/b}nf]d} ;]jf lbg] cleofg ;'? ePsf] xf] . cfly{s cefj / r]tgf cefjn] ;b/d'sfd cfpg
g;s]/ &) jif{ ;Dd gful/stf glnPsf tfsdsf wgjL/ yfkf lgs} km'?Ë eP .
'clxn] ;Dd gful/stf agfpg ;s]sf] lyPg' yfkfn] eg], a'9];sfndf 3/d} gful/stf
kfpFbf lgs} v';L nfu]sf] 5 . '
sfof{no k|d'vx? hgtfsf ;d:of a'em\g 3/b}nf]df cfPkl5 cfkm\gf u'gf;f /fVg
kfPkl5 :yfgLo k|km'lNnt lyP . ufpFd} ;]jf kfPkl5 xhf/f}+ ?k}ofF vr{ / ;do art ePsf]
5, u'hf{sf ;dfh;]jL j;Gt ;'k{'hfn] eg], 'k|zf;g ;fFlRrs} hgtfk|lt pQ/bfoL ePsf] dx;'';
u/]sf 5f}+ . '
aS; g+= @
;x'lnotsf] rfdn af6f]d} laqmL
eLdaxfb'/ l;+x -hfh/sf]6, a}zfv !!_
vfB ;+:yfgn] l8kf]af6 ljt/0f ug{'kg{] ;x'lnot sf]6fsf] rfdn 7]s]bf/n] af6f]af6}
laqmL u/]sf 5g\ .
;+:yfgn] 7]s]bf/dfkm{t lhNnfsf] pQ/k"jL{ gfosaf8f / /Ubf l8kf]df k7fpFb} u/]sf]
pQm rfdn aLraf6} laqmL u/]sf] v'nf;f ePsf] xf] . h'Dnf / 8f]Nkf ;Ldf hf]l8Psf pQ/sf
;Snf, gfosjf8f, /f]sfoufpF /fdL8fF8f tyf k"j{sf /Ubf / eujtL uflj;df wfg gkmNg] x'Fbf
To; If]qsf afl;Gbf rfdnsf nflu ;+:yfgsf] e/ kg{'k5{ .
3f6 l8kf]df ;o lSjG6ndfq cfPsf] lzIfs uf]/vaxfb'/ l;+xn] atfP . To;}u/L rf}vf
l8kf]df klg ;o lSjG6n dfq k'u]sf] 5 . l8kf];F+u} hf]l8Psf] k|x/L rf}sL rf]vfn] klg
clxn];Dd rfdn gcfPsf] lhNnf k|x/L k|d'v /fd Kof/f v/]n dfkm{t hfgsf/L u/fPsf] 5 .
;+:yfg zfvfn] Go' u0f]z lgdf{0f ;]jfsf xl/axfb'/ v8\sfsf k|ltlglw uf]ljGb l;+x, of]u]Gb| l;+x
- 115 -
/ dgL/fd bdfO{dfkm{t\ rnfg u/]sf] rfdn aLr af6f]d} laqmL ePsf] xf] . l;+xåon] 3f6
l8kf]df k'¥ofpg'kg{] sl/a ;o lSjG6n / bdfO{n] rf}vf l8kf]df k'/\ofpg' kg{] ! ;o @)
lSjG6n rfdn af6f]df kg{] ahf/x?df ;:tf] b/df a]r]sf x'g\ .
;/sf/n] ufpFsf l8kf]x?df vfBfGg 9'jfgL / laqmL ljt/0fsf] plrt Joj:yfkg gubf{
ljs6sf afl;Gbfn] ;x'lnot rfdn kfpg g;s]sf x'g . ;+:yfgn] ufpFl:yt l8kf]x?df
k7fPsf rfdn a;{]gL af6f]d} laqmL x'Fbf pkef]Qmf eg] dxFuf] rfdn lsGg afWo 5g\ . åGåsf
;'?jftb]lv g} o; If]qsf afl;Gbfn] l8kfaf6 lgoldt rfdn kfPsf 5}gg\ . ' ;j{;fwf/0fn]
glhs}sf] l8kf]af6 rfdn cfpg 5f8]s]f !) jif{ laTof], ' rf}vfsf jL/axfb'/ dNnn] eg] .
;+:yfgn] ## b]lv #* ?k}Fof k|ltlsnf] a]Rg] rfdn b'u{dsf ahf/df df]6f] rfdnnfO{ g} *) k5{
.
;+:yfgn] Ps xhf/df laqmL ug{'kg{] #) lsnf] rfdnsf] af]/fnfO{ !@ ;o k5{ . af6f]d}
rfdn nfk/jfxL u/]sf] ;"rgf kfPkl5 ;TotYo kQf nufpg zfvf sfof{nonfO{ lgb{]zg
lbPsf] k|d'v lhNnf clwsf/L Vofd axfb'/ yfkfn] atfP . tL l8kf]df afFsL rfdn 9'jfgL
xfnnfO{ aGb ug{ lgb{]zg lbPsf] pgn] hgfP .
aS; g+= #
sfg'g 5g\, sfo{Gjog x'Fb}gg\
d}gf lwtfn/sf7df8f}+
vfB k|ljlw tyf u'0f lgoGq0f ljefun] ut jif{ u/]sf] lkpg] kfgLsf] em08} @%
k|ltztdf u'0f:t/ gk'u]sf] kfOof] . &) b"wsf gd'gf dWo] e08} ^) k|ltztn] u'0f:t/ k"/f
gu/]sf] kfOof] . tf]/L / ;gKfm\nfj/ t]ndf e6df; nufot t]n ld;fpg] k|j[lQsf sf/0f
pkef]Qmf dfly cfly{s 7uL eO/x]sf] 5 . vfB P]gn] ;j{;fwf/0fsf] :jf:Yodf k|lts"n x'g]u/L
- 116 -
vfB kbfy{sf] o;/L ld;fj6 /f]Sg / :jefljs u'0f jf pkof]lutf 36fpg / lemSg gkfpg]
Joj:yf u/]sf] 5 .
P]gdf Ifltk"lT{f lbnfpg] Joj:yf :ki6 gtf]lsg' / ePs} P]gnfO{ klg sfof{Gjog ug{]
lgsfo sdhf]/ x'Fbf pkef]Qmf 7lug] u/]sf] pkef]Qmf lxt ;+/If0f d~rsf ;b:o ef]nf kf]v/]n
atfpF5g\ . vfB lg/LIfsn] h'g;'s} a]nf cg'udg u/L To:tf ;fdfu|L hkmt ug{ ;Sg] Joj:yf
ePklg p;nfO{ k"0f{?kdf sf/afxL ug{] clwsf/ eg] 5}g . To;kl5 lhNnf k|zf;g sfof{non]
g} Tof] d'2fnfO{ cl3 a9fpF5 .
aLpljhg P]gdf afnLx?sf] pTkfbgdf j[l4 u/fpg pRr u'0f:t/sf] aLp ljhg
pTkfbg, k|zf]wg tyf k/LIf0f u/L u'0f:t/o'Qm laplahg pknAw u/fO{ ;j{;fwf/0fsf] ;'ljwf
/ cfly{s lxt sfod ug{] Joj:yf 5 . 'ahf/df clgolGqt Pu|f]e]6 k;nx? v'Nb} u/]sf 5g\ . '
dGqfnosf Ps clwsf/Ln] eg] ' lghL If]qaf6 s:tf] / s'g u'0f:t/sf] jLpjLhg laqmL ljt/0f
eO{/x]sf] 5 . lgodg x'g ;s]sf] 5}g . ' ut jif{ ;'rLs[t gePsf] ljb]zL xfOla|8 ds}sf] lap
k|of]u ubf{ s[ifsx?sf] xhf/f}+ x]S6/ hdLgdf nufPsf] ds}sf] 3f]ufdf bfg} nfu]g . bfgf
gnfUbf sl/j @) s/f]8 ?kf}of ;/sf/n] /fxtsf] ?kdf ljt/0f ug{'k/\of] . o:t} aemf8=
nufot ;'b"/ klZrdsf s]lx lhNnfdf ljZj s[lif ;+u7g -PkmPcf]_ sf] kl/of]hgf cGtu{t
ljt/0f ul/Psf wfgsf] lapdf klg unt l;kmfl/;sf sf/0f afnL nfu]g .
hLjgfzs ljiffbL P]g k|efjsf/L ?kdf sfof{Gjog gx'Fbf t/sf/L, kmnkm"n / cGo vfB
kbfy{df ljiffbLsf] k|of]u tLj| ?kdf j[l4 eO{ /x]sf] 5 . === v'nf / l5b| l;dfgfsf sf/0f o:tf
ljiffbL ljgf /f]stf]s leqg] atfpF5g\ . kz' jwzfnf / df;' hfFr P]g sfof{Gjog k|efjsf/L
gx'Fbf ahf/df u'0f:t/xLg df;', /f]uL kz'sf] df;' / :qL rf}kfofsf] df;' laqmL x'g] u/]sf]
;Da4 hfgsf/ atfpFb5g\ .
=== dGqfnon] sfg"g sfof{Gjog ug{ cfkm\gf] lgsfo cGtu{t lg/LIfs tf]s]sf] 5 . t/
ltgLx?nfO{ kof{Kt clwsf/ lbOPsf] 5}g . sf/jfxL ug{] clwsf/L k|fo k|d'v lhNnf clwsf/L
x'g] Joj:yf 5 . t/ oL ljifo k|fljlws k|s[ltsf x'gfn] / k|lhcsf] sfo{Jo:ttf Hofb} a9]sfn]
oL ljifon] k|fyldstf kfpFb}gg\ . dGqfnosf csf{ Ps clwsf/Ln] eg] ' P]g lgoddf b08
- 117 -
;hfo cToGt sd /x]sf] / sdhf]/ cg'udgsf sf/0f klg P]g sfg'g k|efjsf/L ?kdf nfu"
ug{ ;lsPsf] 5}g . '
kfl/t ePsf P]g lgod / lgb{]lzsfsf] k|efjsf/L sfof{Gjog u/L ;j{;fwf/0fsf]
lhjLsf]kfh{g ;xh agfpg], pTkfbg j[l4 ug{] / dfgj :jf:Yosf nflu xflgsf/s /;fog
ljiffbL tyf kz'hGo cf}iflwsf] plrt k|of]u / JoJf:yfkg ug{' /fHosf] bfloTj ePklg To;tkm{
Wofg gk'u]sf] hfgsf/x? atfpF5g\ . hnr/ ;+/If0f P]gsf] klg k|efjsf/L sfof{Gjog ePsf]
kfOFb}g .
-;fef/M sflGtk'/ b}lgs, k[i7= !#, zlgjf/ @$, a}zfv @)^*_
aS; g+ Þ$
- 118 -
;Gbe{ ;fdfu|L
- 119 -
Simplifying and Transforming Service Delivery in the Government, Citizen
Interaction Centre, Mitel, White Paper, October 2007.
World Bank (2003), World Development Report 2004: Making Services Work
for Poor People, The World Bank and Oxford University Press,
Washington DC.
k|ltj]bgx?
e|i6frf/ lgoGq0f ;'emfj ;ldltsf] k|ltj]bg, @)%^
cfGtl/s Joj:yfkg sfo{ljlw, @)%*
;fj{hlgs k|zf;gsf] kRrL; jifL{o u'?of]hgf cWoog k|ltj]bg, @)%%
k|zf;lgs k'g;+{/rgf cfof]usf k|ltj]bgx?
k|zf;lgs ;'wf/ cfo]fusf] k|ltj]bgx? -@))(-@)$*_
;fj{hlgs vr{ k'g/fjnf]sg cfof]usf] k|ltj]bg, @)%&
;/sf/L ah]6 Joj:yfkg tyf vr{ k|0ffnL k'g/fjnf]sg cfof]u, @)^^
dfgj ;+;fwg dGqfnosf] u7g ;DaGwdf sfo{bnn] k|:t't u/]sf] k|ltj]bg, @)^@
sfo{ljlw / lgb{]lzsf
3'DtL ;]jf lgb{]lzsf, @)^)
kqklqsf
cfly{s cleofg b}lgs, !$ r}t, @)^&, k[i7 @ -hgtfsf] ;]jfdflysf] clwsf/M 8f= ljdn sf]O/fnf_
sflGtk'/ b}lgs, !! a}zfv @)^*, k[i7 %
gful/s b}lgs, @! a}zfv @)^*, k[i7 *
sflGtk'/ b}lgs, @$ a}zfv @)^*, k[i7 !#
;fdfGo k|zf;g dGqfnosf] k|sfzg k|zf;gsf ljleGg c+sx?
cGt/f{li6«o d~r dfl;s, jif{ @&, c+s %, @)^& kmfu'g
- 120 -
cg';"rL !
cWoogsf] sfo{zt{
;fj{hlgs ;]jf k|jfx / sfo{ ;+:s[lt, sfo{ k|0ffnLsf] ljsf; ;DaGwL cWoog
-s_ k[i7e"ld M ;fj{hlgs ;]jf k|jfxsf] u'0f:t/ k|zf;lgs sfo{ ;+:s[ltjf6 w]/} xb ;Dd k|i6
x'G5 . ;fj{hlgs ;]jf hgtf;+u k|ToIf ;/f]sf/ /fVg] sfo{ ePsfn] o;sf] k|ToIf÷ck|ToIf c;/
zf;g ;~rfng k|0ffnLdf kb{5 . hgtfn] ;fj{hlgs If]qjf6 h'g ck]Iff /fv]sf] x'G5 Tof] s'/f ;]jf
k|bfos lgsfosf] ;]jf k|bfg ug]{ tf}/ tl/sfjf6 slt ;Dd k'/f eof] jf ePg eGg] olsg ug{
;lsG5 . o;y{ ;fj{hlgs ;]jf k|bfg ug]{ sfo{nfO{ hgd}lq, ;xof]uL, ;xh t'Nofpg ;fj{hlgs ;]jf
k|bfg ul/g] k|0ffnL tyf ;+:s[ltsf jf/]df cWoog x'g' h?/L 5 . jt{dfgdf ePsf] ;]jf k|bfg k|0ffnL
tyf k|zf;lgs ;+:s[ltsf] cWoogjf6 eljiodf o;sf] :j?k s:tf] x'g' kb{5 eGg] ;'emfj k|:t't ug{
Pj+ gLlt sfo{ of]hgf lgdf{0f u/L nfu' ug{ ;d]t ;xh x'G5 . o;y{ k|zf;lgs ;+:s[ltsf] cWoog
u/L o;df ;d;fdlos ;'wf/ ug{ cWoog u/L÷u/fO{ k|fKt tYosf] ljZn]if0fjf6 eflj of]hgf lgdf{0f
ug'{ kb{5 . hgtfnfO{ k|ToIf ;]jf k|bfg ug]{ Front desk employee, sfof{noosf] cfGtl/s If]qdf
sfo{ ug]{ ;xfos :t/ b]lv Front line officers ;DdnfO{ ;]jf k|jfxsf] tl/sf, JolQmut Jojxf/,
>f]t ;fwgsf] pkof]usf] tl/sf, JolQmut ;Dks{ :yfkgf cflb ljifodf tfnLd lbgsf nflu ljBdfg
k|zf;lgs ;+:s[ltsf] cWoog h?/L 5 . o;sf nflu Out sourcing sf] dfWodjf6 lj1 kl/rfng
u/L gd"gfsf] ?kdf s]xL ;/sf/L tyf u}x| ;/sf/L Pj+ lghL If]qsf] sfof{nosf] sfo{ jftfj/0f,
;+:s[lt cflbsf] jf/]df cWoog u/fpg' cfjZos 5 .
;fj{hlgs ;]jf k|jfx / sfo{ ;+:s[lt, sfo{ k|0ffnLsf] ljsf; ;DjGwdf o;} jf:tljstfnfO{
dgg u/L ;fdfGo k|zf;g dGqfnosf] cf=j= @)^&÷^* sf] aflif{s sfo{qmddf ;fj{hlgs ;]jf k|jfx
/ sfo{ ;+:s[lt, sfo{ k|0ffnL ljsf; ;DaGwL cWoog ug]{ sfo{qmd ;d]t ;dfj]z ul/Psf] 5 . pQm
sfo{qmd sfof{Gjog ug]{ l;nl;nfdf afXo k/fdz{bftfaf6 ;]jf lng] k|of]hgsf nflu k|:t't
;Demf}tfkq tof/ ul/Psf] xf] .
;/sf/sf ljleGg lgsfox?n] ;]jfu|fxLx?nfO{ ;]jf k|jfx ubf{ ;]jfu|fxLsf] ;Gt'li6 klg dfkg
ug]{ cTofw'lgs k|rng Jojxf/df cfPsf] 5 . ;fj{hlgs ;]jf k|jfx k|efjsf/L eof] cyjf ePg
- 121 -
eGgfsf nflu o:tf pks/0f pkof]udf NofOPsf] xf] . ;fj{hlgs ;]jf k|jfx Tolt j]nf k|efjsf/L
x'G5, hlt j]nf sfof{nosf] sfo{;+:s[lt / sfo{k|0ffnL ;]jfu|fxL d}qL x'G5 . o;sf/0f jt{dfg
cfjZostfnfO{ kl/k"lt{ ug]{ lbzfdf of] cWoog ;xfos x'G5 . ;f] sf nflu o; ljifo;Fu ;DalGwt
;}4flGts Pj+ Jojxfl/s kIfx?sf] uxg cWoog ug'{kg]{ x'G5 . To;}u/L cGo d'n'sx?df eP u/]sf]
Joj:yfsf ;DaGwdf hfgsf/L lnO{ tL d'n'sx?sf] cg'ej ;d]tsf cfwf/df pk/f]Qm sfo{nfO{ a9L
Jojxfl/s agfpg ;lsG5 .
dGqfnosf] lgoldt sfo{sf cltl/Qm ljleGg ljifodf k|:tfj Pj+ k|ltj]bg tof/ ug]{, ljleGg
lgsfox? aLr ;dGjo ug'{kg]{ ;fy} sltko ljifodf tTsfn sfo{ ug'{kg]{ ePaf6 zfvfsf] df}h'bf
hgzlQmaf6 pk/f]Qm sfo{ 3lge"t?kdf (Intensively) cl3 a9fpg s7Lg x'g] ePsf]n] afXo
k/fdz{bftfaf6 cWoog u/fpg' k/]sf] xf] . ;fy} afXo k/fdz{bftfaf6 k|fKt x'g] k|ltj]bg a9L
a:t'lgi7 Pj+ Jofks (Comprehensive) x'g] ck]Iff ;d]t ul/Psf] 5 .
- 122 -
2=3 k|ltj]bgdf ;doa4 ;'emfj sfof{Gjog sfo{of]hgf (Action Plan) ;d]t :ki6?kdf pNn]v
x'g'kg]{5 . sfo{of]hgfdf tTsfn ug{ ;lsg] / dWodsfnLg Pj+ bL3{sfnLg of]hgfsf] vfsf
k|:t't x'g'kg]{5,
2=4 k/fdz{bftfaf6 k|fKt d:of}bf k|ltj]bg :jLs[t ug]{, gug]{ jf cf+lzs?kdf :jLs[t ug]{ ;Dk"0f{
clwsf/ ;fdfGo k|zf;g dGqfnodf lglxt x'g]5,
2=5 d:of}bf k|ltj]bg kl/dfh{g ug{ cfjZos b]lvPdf dGqfnon] ;f] sf] nflu d:of}bf k|ltj]bg
k/fdz{bftf ;dIf lkmtf{ ug]{5,
2=6 ;fdfGo k|zf;g dGqfnosf] lnlvt :jLs[lt ljgf k/fdz{bftfn] cWoogsf qmddf k|fKt
;"rgf Pj+ hfgsf/Lsf] ;fy} cWoog k|ltj]bgsf ;DaGwdf s;}nfO{ hfgsf/L lbg, cledt
JoQm ug{ jf n]v /rgf jf o:t} cGo s'g} dfWodaf6 k|sflzt ug{ ;Sg] 5}g,
2=7 k/fdz{bftfn] ;fdfGo k|zf;g dGqfnosf] cfGtl/s Joj:yfkg tyf k|zf;g ;'wf/ dxfzfvf
/ k|zf;g ;'wf/ zfvfsf] k|ToIf ;Dks{df /xL sfo{ ;DkGg ug'{kg]{5 .
- 123 -
cg';"rL @
g]kfn ;/sf/sf dGqfnox?
-g]kfn ;/sf/ sfo{ljefhg lgodfjnL, @)^$ adf]lhd_
1. k|wfgdGqL tyf dlGqkl/ifb\sf] sfof{no
2. cy{ dGqfno
@s= pmhf{ dGqfno∗
3. pBf]u dGqfno♠
4. sfg"g tyf Gofo dGqfno♣
5. s[lif tyf ;xsf/L dGqfno
6. u[x dGqfno
7. ===================♦
8. k//fi6« dGqfno
*s= ko{6g tyf gful/s p•og dGqfno♥
9. e"ld;'wf/ tyf Joj:yf dGqfno
10. ef}lts of]hgf tyf lgdf{0f dGqfno
11. dlxnf, afnaflnsf tyf ;dfhsNof0f dGqfno
!!s= o'jf tyf v]ns"b dGqfno♥
12. /Iff dGqfno
13. jg tyf e"–;+/If0f dGqfno
!#s= jfl0fHo tyf cfk"lt{ dGqfno♥
14. jftfj/0f dGqfno♣
!$s= lj1fg tyf k|ljlw dGqfno∗
15. zflGt tyf k'glg{df{0f dGqfno
16. lzIff dGqfno♠
17. >d tyf oftfoft Joj:yf dGqfno
18. ;fdfGo k|zf;g dGqfno
!*s= l;FrfO{ dGqfno∗
19. ;"rgf tyf ;~rf/ dGqfno
♥
klxnf] ;+zf]wg yk
♠ klxnf] ;+zf]wgaf6 gfd kl/jt{g
∗
bf];|f] ;+zf]wgaf6 yk
♣
bf];|f] ;+zf]wgaf6 gfd kl/jt{g
♦
bf];|f] ;+zf]wgaf6 lemlsPsf]
- 124 -
20. ;+3Lo dfldnf, ;+ljwfg ;ef, ;+;bLo Joj:yf tyf ;+:s[lt dGqfno♣
21. :yfgLo ljsf; dGqfno
22. :jf:Yo tyf hg;+Vof dGqfno .
- 125 -
cg';"rL #
dGqfno cGtu{t ljefux?
k|wfgdGqL tyf dlGqkl/ifb\sf] sfof{no
cy{ dGqfno
eG;f/ ljefu
cfGtl/s /fh:j ljefu
/fh:j cg';Gwfg ljefu
dxfn]vf lgoGqssf] sfof{no
pmhf{ dGqfno
hn pTkGg k|sf]k lgoGq0f ljefu
ljB't ljsf; ljefu
pBf]u dGqfno
3/]n' tyf ;fgf pBf]u ljefu
pBf]u ljefu
vfgL tyf e"ue{ lj1fg ljefu
g]kfn u'0f:t/ tyf gfktf}n ljefu
sDkgL /lhi6/sf] sfof{no
sfg"g tyf Gofo dGqfno
s[lif tyf ;xsf/L dGqfno
s[lif ljefu
;xsf/L ljefu
vfB k|ljlw tyf u'0f:t/ lgoGq0f ljefu
kz' ;]jf ljefu
u[x dGqfno
cWofudg ljefu
sf/fuf/ Joj:yfkg ljefu
k|x/L k|wfg sfof{no
k//fi6« dGqfno
cltly ;Tsf/ ljefu
ko{6g tyf gful/s p•og dGqfno
e"ld;'wf/ tyf Joj:yf dGqfno
e"ld ;'wf/ tyf Joj:yf ljefu
gfkL ljefu
ef}lts of]hgf tyf lgdf{0f dGqfno
;8s ljefu
zx/L ljsf; tyf ejg lgdf{0f ljefu
vfg]kfgL tyf 9nlgsf; ljefu
- 126 -
dlxnf, afnaflnsf tyf ;dfhsNof0f dGqfno
dlxnf ljsf; ljefu
o'jf tyf v]ns"b dGqfno
/Iff dGqfno
/Iff sG6«f]n/sf] sfof{no
jg tyf e"–;+/If0f dGqfno
ag:klt ljefu
ag ljefu
ag cg';Gwfg tyf ;e{]If0f ljefu
/fli6«o lgs'Gh tyf jGohGt' ;+/If0f ljefu
e" tyf hnfwf/ Joj:yfkg ljefu
jfl0fHo tyf cfk"lt{ dGqfno
jfl0fHo ljefu
jftfj/0f dGqfno
hnjfo' tyf df};d lj1fg ljefu
lj1fg tyf k|ljlw dGqfno
zflGt tyf k'glg{df{0f dGqfno
lzIff dGqfno
k|fljlws lzIff tyf lzk ljsf; s]Gb|
kf7\oqmd ljsf; s]Gb|
lzIff ljefu
pRr dfWoflds lzIff kl/ifb\
hgs lzIff ;fdfu|L s]Gb| lnld6]8
/fli6«o lzIff ljsf; s]Gb|
>d tyf oftfoft Joj:yf dGqfno
>d ljefu
j}b]lzs /f]huf/ ljefu
oftfoft Joj:yf ljefu
;fdfGo k|zf;g dGqfno
lghfdtL lstfjvfgf
l;FrfO{ dGqfno
l;+rfO{ ljefu
;"rgf tyf ;~rf/ dGqfno
;"rgf ljefu
x'nfs ;]jf ljefu
d'b|0f ljefu
;+3Lo dfldnf, ;+ljwfg ;ef, ;+;bLo Joj:yf tyf ;+:s[lt dGqfno
:yfgLo ljsf; dGqfno
- 127 -
u|fdL0f s[lif ;8s ljefu
:jf:Yo tyf hg;+Vof dGqfno
cfo'j{]b ljefu
:jf:Yo ;]jf ljefu
cg';"rL $
;]jf k|jfx ;DaGwL s]xL k|d'v P]g, lgod tyf of]hgfut b:tfj]hx?
) cTofjZos j:t' tyf ;]jf ;DaGwL P]g, @)!@
) vfB P]g, @)@# tyf lgodfjnL, @)@&
) gfktf}n P]g, @)@% tyf lgodfjnL, @)@&
) lzIff P]g, @)@* tyf lzIff ;]jf lgodfjnL, @)%^
) :jf:Yo ;]jf P]g, tyf lgodfjnL,
) ;+:yf btf{ P]g, @)#$
) g]kfn u'0f:t/ P]g, @)#&
) >d P]g, @)$*
) ;xsf/L P]g, @)$*
) e|i6frf/ lgjf/0f P]g @)$*
) lghfdtL ;]jf P]g, @)$( tyf lgodfjnL, @)%)
) pkef]Qmf ;+/If0f P]g, @)%$ tyf lgodfjnL, @)%%
) :yfgLo :jfoQ zf;g ;DaGwL P]g, @)%% tyf lgodfjnL, @)%^
) cfly{s k|zf;g ;DaGwL P]g, @)%% tyf lgodfjnL, @)^$
) gful/stf P]g, @)^# tyf lgodfjnL, @)^$
) ;fj{hlgs vl/b P]g, @)^# tyf lgodfjnL, @)^$
) ;"rgfsf] xs ;DaGwL P]g, @)^$
) ;'zf;g -Aoj:yfkg tyf ;~rfng_ P]g, @)^$ tyf lgodfjnL, @)^%
) g]kfn ;/sf/ -sfo{ ljefhg_ lgodfjnL, @)^$
- 128 -
lgb{]lzsf / sfo{ljlw
) g]kfn ;/sf/åf/f k|bfg ul/g] ;]jfx?nfO{ k|efjsf/L agfpg] lgb{]lzsf, @)%^ -
k|wfgdGqL tyf dlGqkl/ifb\sf] sfof{no_
) 3'DtL ;]jfsf] cjwf/0ff / sfof{Gjog lgb{]lzsf, @)^) -k|wfgdGqL tyf dlGqkl/ifb\sf]
sfof{no_
) lg0f{o k|lqmof ;/nLs/0f lgb{]lzsf, @)^% -k|wfgdGqL tyf dlGqkl/ifb\sf] sfof{no_
) ;]jf s]Gb| :yfkgf tyf ;~rfng ;DaGwL sfo{ljlw lgb]{lzsf, @)^% -k|wfgdGqL tyf
dlGqkl/ifb\sf] sfof{no_
) cfGtl/s Joj:yfkg lgb{]lzsf, @)%* -;fdfGo k|zf;g dGqfno_
) g]kfn ;/sf/sf s]Gb|Lo ;Ë7g ;DaGwL lbUbz{g -;fdfGo k|zf;g dGqfno_
) sd{rf/L k|zf;g lbUbz{g -;fdfGo k|zf;g dGqfno_
) ah]6 lbUbz{g, @)^$ -cy{ dGqfno_
- 129 -
cg';"rL %
;fj{hlgs ;]jf k|jfxdf ;+nUg ;fj{hlgs ;+:yfgx?
-g]kfn ;/sf/sf] k"0f{ :jfldTj ePsf_
cf}Bf]lus If]q -&_
b'Uw ljsf; ;+:yfg
hl8a'6L pTkfbg tyf k|zf]wg sDkgL lnld6]8
x]6f}+8f l;d]G6 pBf]u lnld6]8
hgsk'/ r'/f]6 sf/vfgf lnld6]8
g]kfn cf}iflw lnld6]8
pbok'/ l;d]G6 pBf]u lnld6]8
g]kfn cf]l/08 DofUg];fO6 -k|f+_ lnld6]8
Jofkfl/s If]q -^_
s[lif ;fdfu|L sDkgL lnld6]8
/fli6«o aLp lahg sDkgL lnld6]8
g]zgn 6«]l8Ë lnld6]8
g]kfn vfB ;+:yfg
g]kfn cfon lgud lnld6]8
lb–l6Da/ skf{]/]zg ckm g]kfn lnld6]8
;]jf If]q -&_
cf}Bf]lus If]q Joj:yfkg lnld6]8
g]zgn sG:6«S;g sDkgL g]kfn lnld6]8
g]kfn kf/jxg tyf uf]bfd Joj:yf sDkgL lnld6]8
g]kfn OlGhgLol/Ë sG;N6]g;L ;]jf s]Gb| lnld6]8
g]kfn jfo';]jf lgud
/fli6«o pTkfbsTj tyf cfly{s ljsf; s]Gb| lnld6]8
g]kfn gful/s p8\8og k|flws/0f
- 130 -
;fdflhs If]q -%_
;fF:s[lts ;+:yfg
uf]/vfkq ;+:yfg
hgs lzIff ;fdfu|L s]Gb| lnld6]8
g]kfn 6]lnlehg
u|fdL0f cfjf; sDkgL lnld6]8
hgkof]uL If]q -#_
g]kfn vfg]kfgL ;+:yfg
g]kfn ljB't k|flws/0f
g]kfn b"/;+rf/ sDkgL lnld6]8
ljQLo If]q -*_
s[lif ljsf; a}+s lnld6]]8
/fli6«o aLdf ;+:yfg -hLjg / lghL{jg_
g]kfn cf}Bf]lus ljsf; lgud lnld6]8
/fli6«o jfl0fHo a}+s lnld6]8
lgIf]k tyf shf{ ;'/If0f lgud lnld6]8
g]kfn cfjf; ljsf; ljQ sDkgL lnld6]8
g]kfn lwtf]kq ljlgdo ahf/ lnld6]8
gful/s nufgL sf]if
-gf]6M o;sf ;fy} g]kfn ;/sf/ jf g]kfn ;/sf/sf] :jfldTj /x]sf ;+:yfgx? jf b'a}sf]
cf+lzs z]o/ /x]sf ;+:yfg/sDkgLx? @^ tyf Jofkfl/s sf/f]jf/ ;+rfngdf ;+nUg ljsf;
;ldltx? !! klg ;fj{hlgs ;]jf k|jfxdf ;+nUg /x]sf 5g\_
- 131 -
cg';"rL ^
cTofjZos j:t' tyf ;]jfx?sf] ;"rL
-cTofjZos ;]jf P]g, @)!@ adf]lhd_
- 132 -
cg';"rL &
-cy{ dGqfnosf] ;]jfu|fxL ;Gt'li6 ;j{]If0f kmf/fd_
g]kfn ;/sf/
cy{ dGqfno
-=================================dxfzfvf_
;]jfu|fxL ;e{]If0f kmf/fd
-sfo{ ;DkGg ePkl5 ;]jfu|fxLn] eg{]_
ldltM
!= tkfO{n] o; dxfzfvfaf6 s] ;]jf k|fKt ug{'eof] / tkfO{n] Tof] ;]jf slt ;dodf kfpg'
eof] <
k|fKt u/]sf] ;]jf=====================
nfu]sf] ;do=========================
@= tkfO{n] k|fKt ug{'ePsf] ;]jf k|flKtdf s'g} emd]nf em]Ng' eof] ePg < ePsf] eP s:tf]
k|sf/sf] emd]nf em]Ng'eof] <
lhDd]jf/L kG5fpg] z}nL
cgfjZos ljnDj ug{] z}nL
cGo s'g}============================
#= ;]jf k|flKtsf l;nl;nfdf tkfO{nfO{ sd{rf/Lsf] Jojxf/ s:tf] nfUof] <
clt pTs[i6 pTs[i6 ;fdfGo ;'wf/ ul/g'kg{]
$= ;]jf k|bfg ug{] clwsf/Ln] tf]s]sf] ;doeGbf cufj} tkfO{ sfof{nodf sfdsf nflu cfpg'
ePsf] lyof] jf lyPg <
lyPF lyOFg
%= ;du|df, dxfzfvfsf] sfo{af6 tkfO{ slt ;Gt'i6 x'g'eof] <
k"0f{ ;Gt'i6 ;Gt'i6 sd ;Gt'i6 c;Gt'i6
^= cGo s'g} ;'emfj eP pNn]v ug{'xf];===========================================
- 133 -
cg';"rL *
lghfdtL lstfjvfgfsf] ;]jfu|fxL ;Gt'li6 ;j{]If0f kmf/fd
g]kfn ;/sf/
;fdfGo k|zf;g dGqfno
lghfdtL lstfavfgf, xl/x/ejg, nlntk'/
of] k|ZgfjnLdf pNn]v ul/Psf s'/fx? uf]Ko /flvg]5 . of] kmf/fd sfd ;lsPkl5 dfq
eg{'xf]nf . cfkm"nfO{ l7s nfu]sf]dWo] s'g} Psdf -3_ lrGx nufpg' xf]nf .
@= tkfOsf] sfd k"/f eof] < -s_ eof] -v_ ePg -u_ k|lqmofdf 5
%= sfof{non] lbPsf] ;]jf tkfO{nfO{ s:tf] nfUof]] < -clgjfo{ ?kdf eg{'xf]nf_
-s_ ;Gt'i6 ePF -v_ ;Gt'i6 eO{g
- 134 -
cg';"rL (
cWoogsf] l;nl;nfdf cg'udg ul/Psf sfof{nox?
cg';"rL !)
मालपोत कायालयमा ज गा र ज ेसन पास गदाको कायूवाह तािलका
- 135 -
न.पा. वडा / गा. व.स
(ितरो ितन वा कुनै किसमको िसफा रश िलनु पन भए)
मोठ फाँट
(ज गाको अिभलेख िभडाउने)
लेखा फाँट
(तो कएको दःतुर बुझाउने)
नापी कायालय
( क ा का नुपन भए)
दा खला खारे ज
( दनेको नामबाट हटाउने र िलनेको नाममा रा े)
पुजा फाँट
(ज.ध.ू.पु- ज
136 ा- ूमा णत गन)
- 137 -
- 138 -