अपवादात्मक मुले: भावनिक आनि सामानिक अपवाद

(CAPC- I)
ियेश गिेश नशिंदे
(एम.ए., सेट)
सहाय्यक प्राध्यापक
एस.एन.डी.टी. महाविद्यालय, चचचगेट
 ओळख अपवादात्मक मुलािंची
Module I: Introduction to exceptional Children

• अपवादात्मकतेचा अर्थ, कारिे, त्यािंच्या गरिा आनि समस्या

The various causes of exceptionality, their needs and problems
1. अपवादात्मकता Exceptionality : अर्थ आनि सक िं ल्पिा Meaning and Concept
2. अपवादात्मकतेची कारिे Causes
3. अपवादात्मक बालकािंच्या गरिा आनि समस्या Needs and Problems of Exceptional Children
 मािसशास्त्रीय अडचिी - 1
Module II :Psychological Issues - I

1. भावनिकदृष्ट्या अस्वस्र् मुले – स्वभाव आनि वैनशष्ट्ये आनि कारिे

Emotionally disturbed –Nature and Characteristics, Causes
2. विंनचत मुले – स्वभाव आनि वैनशष्ट्ये आनि कारिे
Disadvantaged Children - Nature and Characteristics, Causes
 मािसशास्त्रीय अडचिी - 2
Module III :Psychological Issues - II

1. सािंस्कृनतक आनि सिंस्र्ात्मक विंनचतता - स्वभाव आनि वैनशष्ट्ये आनि कारिे

Cultural Deprivation & Institutionalized - Nature and
Characteristics, Causes
2. बाल शोषिाची सक
िं ल्पिा आनि पररिाम
The concept and impacts of child abuse
 सामानिक अडचिी
Module IV : Social Issues

1. िात, वगथ आनि इतर अडर्ळे िे मुलािंिा नवभानित करतात -

सामानिक सािंस्कृनतक उपेनितपिाची वैनशष्ट्ये आनि कारिे
Caste, class and other barriers that divide children -Understand the
characteristics, causes of socio cultural marginalization
2. नलिंग आनि भारतातील नलिंगाशी सबिं िंनित समस्या आनि िागनतक
स्तरावर - समावेशक िोरिे आनि पद्धती
Gender and issues pertaining to gender in India and globally - Be
sensitive to inclusive policies and practices
अपवादात्माकता म्हििे काय ?
अपवादात्मकता: अर्थ आनि सक
िं ल्पिा
Exceptionality: Meaning and Concept

• प्रत्येक मलू या पृथ्वीवर त्याच्या स्वतःच्या शारीररक व मािनसक अनितीय कौशल्ये आनि
िमतािंसह िन्माला येते. म्हििेच एकही निनमथती दुसऱ्याची अचूक प्रनतकृती िाही. म्हििेच
प्रत्येक मूल शारीररक, बौनद्धक, सामानिक आनि भावनिकदृष्ट्या एकमेकािंपासिू नभन्ि आहे.
• काहींमध्ये असािारि िमता नकिंवा कौशल्ये असल्यािे ते पुरेसे भाग्यवाि आहेत, तर काही
सरासरी आहेत नकिंवा िन्मापासिू च अिेक दोष आनि कमतरतािंिी ग्रस्त आहेत.
• मल
ु ािंच्या िन्माच्या वेळी त्यािंच्या नशिि, समायोिि आनि नवकासाशी सबिं िंनित त्यािंच्या
कौशल्ये आनि िमतामिं िील निमाथि झालेली ही दरी, त्याच्िं या पोषि आनि नशििात त्यािंिा
आलेल्या पयाथवरिीय फरकािंच्या स्वरूपामुळे आिखी वाढू शकते.
• याचा पररिाम त्यािंच्या व्यनिमत्त्व नवकासाच्या एक नकिंवा त्यापेिा अनिक पैलूिंमध्ये त्यािंिा
अपवादात्मकपिे श्रेष्ठ नकिंवा कनिष्ठ, सिम नकिंवा अिम असा दिाथ प्राप्त होतो.
• पि मग अपवादात्माकता ठरवायची कशी ? “अपवादात्मक मूल” म्हिूि कोिाला म्हिता
येईल ?
अपवादात्मकता: अर्थ आनि सक
िं ल्पिा
Exceptionality: Meaning and Concept

सािंनययकी मॉडेल :
• किीकिी, काही मल ु े "सरासरी" नकिंवा "सामान्य” नबदिं ू पासिू इतक्या प्रमािात नवचनलत
होतात की त्यािंिा नवशेष लि देण्याची आवश्यकता असते. जयाच्िं याकडे नवशेष िमता नकिंवा
असामान्य मयाथदा आहे, त्यािंिा अपवादात्मक मुले म्हिता येईल.
• अपवादात्मक असे िे शारीररक नकिंवा मािनसक वैनशष्ट्यािंमध्ये सरासरीपेिा इतक्या प्रमािात
नभन्ि आहेत की बहुसय िं य मल ु ािंसाठी नडझाइि के लेले शालेय कायथक्रम त्यािंिा सवाांगीि
समायोिि आनि इष्टतम प्रगतीची सििं ी देत िाही आनि म्हिूि त्यािंिा काही प्रकरिािंमध्ये
त्यािंच्या सबिं िंनित िमतािंिुसार पातळी गाठण्यासाठी नवशेष सहाय्यक सेवेची आनि नवशेष
निदेशािंची आवश्यकता असते.
• अपवादात्मक मल
ु े सरासरी मल
ु ापिं ेिा सकारात्मक नदशेिे नकिंवा िकारात्मक नदशेिे नवचनलत
होऊ शकतात. सवथ नवचनलत मुलािंिा असामान्य नकिंवा अपवादात्मक मुले मािले िाते.
अपवादात्मकता: अर्थ आनि सक
िं ल्पिा
Exceptionality: Meaning and Concept

वैद्यकीय नकिंवा िैनवक मॉडेल :

• वैद्यकीय नकिंवा िैनवक मॉडेल िुसार सामान्यता आनि अपवादात्मकता ओळखता येते.
त्यािुसार, गभथिारिेच्या वेळी जयाला वशिं परिंपरागत यत्रिं िेमळ
ु े नकिंवा िन्मापूवी िे काही घटक
त्याच्यावर प्रभाव टाकत होते त्या सवाांमुळे त्याला िे सदोष ििुक प्राप्त झाले त्याच्या त्या
गिु सत्रू ातील नवकृतीमळ
ु े त्याला शारीररक नकिंवा मािनसक स्तरावर अपवादात्माकता प्राप्त
झाली.
• वैद्यकीय मािकािंिुसार त्यािंच्या शरीराची आनि मिाची सामान्य आरोग्य आनि िैनवक
कायथप्रिाली असलेली मल ु े सामान्य आहेत असे म्हटले िाते, परिंतु जयािंिी ही मािके एका
नवनशष्ट बदलत्या प्रमािात ओलािंडली आहेत, त्यािंिा सामान्य (सरासरी) पेिा कमी नकिंवा
िास्त, म्हििे अपवादात्मक असे म्हटले िाऊ शकते.
अपवादात्मकता: अर्थ आनि सक
िं ल्पिा
Exceptionality: Meaning and Concept

वतथिूक नकिंवा सामानिक मॉडेल:

• प्रत्येक समाि नकिंवा समुदायाच्या सदस्यािंकडूि त्यािंच्या शारीररक, मािनसक, भावनिक,
सामानिक आनि िैनतक वतथिाच्या बाबतीत काही वय-सबिं निं ित नवकासात्मक वैनशष्ट्ये नकिंवा
वतथिाचे नियम अनस्तत्वात आहेत. त्यािुसार वागिारे सामान्य आहेत असे म्हटले िाते, परिंतु िे
पालक, नशिक आनि कायदेशीर अनिकाऱ्यािंसह समािातील इतर सदस्याच्िं या मािदडिं नकिंवा
अपेिािंपासिू नवचनलत होतात त्यािंिा असामान्य, कमतरता असलेले आनि अपवादात्मक
म्हटले िाते.
• एखाद्याच्या सामान्यपिाचे नकिंवा अपवादाचे मल्ू यमापि करण्याचे निकष एका नवनशष्ट
समािािे नकिंवा समदु ायािे निनित के लेल्या काही नकिंवा इतर व्यनिनिष्ठ निकषािंमध्ये
बऱ्याचदा बदलले िातात. त्यािंची ही िारिा पररनस्र्तीिुसार बदलते. त्यामळ ु े एखाद्या
पररनस्र्तीतील मलू सामान्य नकिंवा अगदी प्रनतभावाि नकिंवा सिथिशील असिू ही समस्या,
भावनिकदृष्ट्या अस्वस्र्, नशकण्यात अिम नकिंवा एडीएचडीिे ग्रस्त असलेले मूल असू शकते.
अपवादात्मकता: अर्थ आनि सक
िं ल्पिा
Exceptionality: Meaning and Concept

व्यायया:
• Telford and Sawrey (1977):
"अपवादात्मक मुले या शब्दाचा सदिं भथ अशा मुलािंचा आहे िे शारीररक, मािनसक,
भावनिक नकिंवा सामानिक वैनशष्ट्यािंमध्ये सामान्य पासिू इतक्या प्रमािात नवचनलत होतात
की त्यािंिा त्यािंची िास्तीत िास्त िमता नवकनसत करण्यासाठी नवशेष सामानिक आनि
शैिनिक सेवािंची आवश्यकता असते.“
• Kirk, Gallagher, Anastasiow and Coleman (2006):
"(i)मािनसक वैनशष्ट्ये mental characteristics, (ii)सविं ेदिािम िमता sensory
abilities, (iii)सविं ाद िमता communication abilities, (iv)वतथि आनि भावनिक नवकास
behaviour and emotional development, (v)शारीररक वैनशष्ट्ये physical
characteristics या सवथ वैनशष्ट्यािंमध्ये सरासरी नकिंवा सामान्य मल
ु ापेिा अपवादात्मक मूल
हे वेगळे असते. हे फरक अशा मयाथदेपयांत घडिे आवश्यक आहे की मुलाला त्याच्या नकिंवा
नतच्या अनितीय िमता नवकनसत करण्यासाठी शालेय पद्धतींमध्ये बदल करिे गरिेचे आहे
नकिंवा नवशेष शैिनिक सेवािंची आवश्यकता आहे“.
 • अपवादात्मक मुले िेहमीच सरासरी मुलािंपेिा हुशार
स्िभाि आवि नकिंवा कमी हुशारीचे असतात.
गिु िैविष्ट्ये • ते अपेनित मािदडिं ात बसत िाहीत.
• ते शारीररकदृष्ट्या अपिंग, मनतमिंद नकिंवा श्रेष्ठ
nature and characteristics (नगफ्टे ड) असतात.
• ते दृश्य अपगिं , श्रवि अपगिं आनि अपगिं नकिंवा
अनस्र्व्यिंगत्त्व अपिंग या दृष्टीिे शारीररकदृष्ट्या अपिंग
असतात.
• ते वैयनिकररत्या चुकीची सवय लागलेले आनि
भावनिकदृष्ट्या अस्वस्र् असतात.
• ते त्यािंच्या अपवादामुळे इतरािंवर अवलिंबूि असतात.
• त्यािंच्या मिात असबिं निं ित नचिंता असते.
• त्यािंचे अनितीय व्यनिमत्व हे त्यािंच्या स्तरावर आनि
त्यािंच्या अपवादात्मकतेच्या पररनस्र्तीवर आिाररत आहे.
• ते किीकिी अपवादात्मकतेच्या निराशेमळ
ु े
समािनवरोिी वतथि दशथवतात.
• त्यािंच्या अपसामान्य अवस्र्ेमुळे, त्यािंचा नशकण्याचा
नवकास खूप मिंद असतो, जयामुळे त्यािंिा हळू
नशकिारे slow learner असे म्हिंटले िाते.
• सरासरी अपेिेप्रमािे नियनमत वगाथत नशकविे
आनि नशकिे याचा त्यािंिा फायदा होत िाही.
• त्यािंिा शाळे त आनि घरी नवशेष लि देण्याची आनि
उपचारािंची गरि असते.
• अपवादात्मक मुलाचा स्वतःचा वाढ आनि नवकास
दर िीमा नकिंवा अनत गनतमाि असतो.
• अपवादात्मक मुलाची िारिाperception त्याच्या
स्वत: च्या अनितीय स्वभावाचे अिस
ु रिfollow
करते.
• अपवादात्मकता नह गुिात्मकqualitative आनि
पररमािात्मकquantitative अशा दोन्ही स्वरूपाची
असते.
• ते सवथ प्रकारच्या वतथिात आढळू शकतात.
• अपवादात्मक मुलािंचे वैचाररक नशििconceptual
learning आनि शैिनिक प्रनक्रयाeducational
process सामान्य मुलािंप्रमािेच असते.
अपवादात्मक
बालके
अपवादात्मकतेची कारिे
Causes Lying Behind Exceptionality

• आिुविंनशक घटक –
काही दुदैवी लोक त्यािंच्या िीविाचा प्रवास इतरािंपेिा कमी गुिािंसह नकिंवा अनिक अिमतेिे सरुु करतात, तर काही भाग्यवाि
लोक त्यािंच्या प्रवासाची सरुु वात िास्त गुिकौशाल्यािंसह सरुु करतात. हे स्पष्टपिे दृश्यमाि, अपवादात्मकतेची पायाभरिी करण्यात
वश िं ािगु त योगदािाची भूनमका स्पष्ट करते. त्याच्िं या प्रदीघथ इनतहासात, असािारि मािनसक िमता आनि सिथिशीलतेच्या आकारात
सकारात्मक अपवादात्मकता आनि कौटुिंनबक मािनसक मिंदतेच्या आकारात िकारात्मक अपवादात्मकतेची प्रकरिे सतत एखाद्याच्या
विंशािुगत देिग्यािंशी सबिं िंनित आहेत. गुिसत्रू ातील नवसगिं ती आनि सदोष ििुकािंचे हस्तािंतरि यासारयया गोष्टींिा िकारात्मक अपवाद नकिंवा
अपगिं त्व निमाथि करण्यात मोठे योगदाि देिारे घटक मािले गेले आहे. आईच्या पोटात गभथिारिा झाल्यापासिू मुलाची पररनस्र्ती, नवशेषत:,
िािूक एक्स-नसड्रिं ोम, मािनसक मिंदता, अटेंशि डेनफनसट हायपर अॅनक्टनव्हटी नडसऑडथर (एडीएचडी), आनि नडस्लेनक्सया या सवथ
पररनस्र्तींमध्ये अिुवािंनशक घटक असतात असे मॅकगनफि, ररले आनि प्लोनमि (2001) म्हिाले.
ह्यमु ि िीिोम प्रोिेक्ट या िावािे अलीकडेच आिंतरराष्ट्रीय प्रकल्प चालत असल्यािे मुलािंमध्ये अपवादात्मकता निमाथि
होण्यासाठी आिुविंनशक आिार प्रदाि करण्यात मदत झाली आहे. हा प्रकल्प मुळात सवथ मािवी ििुकािंिा ओळखण्यासाठी आनि पुढील
िैनवक अभ्यासासाठी प्रवेशयोग्य बिवण्यासाठी तीि अब्ि डीएिए सबयुनिट्सचा (बेस) सपिं ि
ू थ क्रम निनित करण्याचा उद्देश होता.
अपवादात्मकतेची कारिे
Causes Lying Behind Exceptionality

• पयाथवरिीय घटक –
त्यािंच्यातील सकारात्मक, िकारात्मक आनि बहुनवि अपवादािंच्या कारिास्तव त्यािंच्या आईच्या गभाथत बालकािंच्या
गभथिारिेच्या अगदी ििापासिू पयाथवरिीय घटक त्यािंची अपवादात्मकतेची भूनमका बिावतात. प्रसतू ीपूवथ काळात त्यािंच्या सगिं ोपिासाठी
आनि आरोग्यासाठी त्याच्िं या मातािंकडूि त्यािंिा काय उपलब्ि आहे, गरोदर मातािंचे मािनसक आनि शारीररक आरोग्य, त्यािंचे पदार्थ व मादक
पदार्ाांचे सेवि, रेनडएशि इ., प्रनतकूल पररनस्र्ती आनि त्या वेळी कायथरत घटक मुलािंची प्रसतू ी, त्यािंिा िन्माििंतर प्रसतू ीििंतरच्या घटकािंच्या
स्वरूपात काय उपलब्ि आहे, नवशेषत: त्यािंच्या सरुु वातीच्या आयुष्ट्याच्या पनहल्या पाच वषाांत, घटिा आनि अपघात, दीघथकालीि आरोग्य
समस्या, सस िं गथ आनि त्यािंिा आलेले रोग या सवथ गोष्टींचा अपवादात्मकतेच्या पयाथवरिीय घटकािंमध्ये समावेश होतो, यािारे त्यािंच्यामिील
मोठे नवचलि आनि अपवादात्मकतेची कारिे काय आहेत हे ठरवण्यास महत्वाचे ठरते.
• आिवु निं शकता आनि पयाथवरिाचा परस्परसविं ाद –
वशिं ािगु त आनि पयाथवरिीय अशा या दोन्ही शिी मुलािंच्या व्यनिमत्त्वाच्या पैलमूिं ध्ये अपवादात्मकता निमाथि करण्यासाठी
स्वतःची नििाथयक भूनमका बिावतात असे म्हटले िाते. आिकाल, ही एक व्यापकपिे स्वीकारलेली घटिा आहे की आिुवनिं शकता आनि
पयाथवरिाचा प्रगतीशील परस्परसविं ाद आनि या परस्परसविं ादाचे पररिामी पररिाम एखाद्याच्या व्यनिमत्त्वाच्या नवकासात्मक पैलूिंमध्ये
सामान्यता नकिंवा अपवादात्मकता ठरवण्याचा मागथ मोकळा करतात.
अपवादात्मक बालकािंच्या गरिा आनि समस्या
Needs and Problems of Exceptional Children

• अपवादात्मक मुले त्यािंच्या वयाच्या समवयस्कािंपेिा ते वेगळे मािले िातात. परिंतु, त्यािंच्या वेगळे पिा व्यनतररि ते इतर मुलािंसारखेच
आहेत. या कारिास्तव अपवादात्मक मुलािंचे विथि ‘अपवादात्मक बालके ’ म्हिूि उल्लेनखत करण्याआिी ते प्रर्म मुलेच असतात.
त्यामुळे, त्याच्िं या वयाच्या आनि इयत्तेतील सामान्य मल
ु ािंिी जया मल
ू भूत गरिा आनि समस्यािंचा अिभ ु व घेतला आहे त्याच मूलभूत
गरिा आनि समस्या त्यािंिी अिुभविे स्वाभानवक आहे. या मूलभूत गरिा आनि समस्यािंव्यनतररि, त्यािंच्याकडे काही अनतररि गरिा
आनि समस्या देखील आहेत, जयािंचे विथि नवशेष म्हिूि के ले िाते, िे त्यािंच्या लोकसयिं येच्या इतर मुलािंपेिा खूप नभन्ि आनि
अपवादात्मक असल्याच्या कारिामुळे उद्भवतात. पररिामी, अपवादात्मक मुलािंच्या गरिा आनि समस्यािंचे नवस्ततृ पिे खालील दोि
मुयय वगाांमध्ये वगीकरि के ले िाऊ शकते:

1. इतर मुलािंिा िािविाऱ्या सामान्य स्वरूपाच्या गरिा आनि समस्या.

2. अपवादात्मकतेशी सबिं निं ित नवशेष स्वरूपाच्या गरिा आनि समस्या.
1. इतर मुलािंिा िािविाऱ्या सामान्य स्वरूपाच्या गरिा आनि समस्या.
Needs and problems of general nature as felt by other children.

• अपवादात्मक मुले त्यािंच्या वयाच्या आनि इयत्तेतील इतर मुलािंिा त्यािंच्या मूलभूत गरिािंच्या समािािाची आवश्यकता िािवण्यात अपवाद िाहीत.
अशा नवनवि प्रकारच्या मूलभूत गरिा, त्यािंच्या अनस्तत्वासाठी, वाढीसाठी, नवकासासाठी आनि त्यािंच्या स्वत: च्या आनि पयाथवरिाशी िुळवूि
घेण्यासाठी आवश्यक असलेल्या गरिा खालीलप्रमािे आहेत:
A. शारीररक गरिा: या गरिािंची पतू थता एखाद्याचे अनस्तत्व नटकवण्यासाठी, शारीररक आरोग्य राखण्यासाठी, पथ्ृ वीवर िवीि नपढी आिण्यासाठी आनि
मािूस म्हिूि एकूि शारीररक आनि िैनवक काये पार पाडण्यासाठी आवश्यक आहे. खालील प्रकारच्या मािवी गरिा या उपवगाथत समानवष्ट के ल्या
िाऊ शकतात.
1) िगण्यासाठी अत्यावश्यक बाब म्हिूि ऑनक्सििच्या सेविाची गरि
2) भूक आनि तहाि भागवण्यासाठी आनि िगण्यासाठी खाण्यानपण्याची गरि
3) पुरेशी नवश्रािंतीची गरि
4) पुरेशा कामाची गरि
5) पुरेश्या झोपेची गरि
6) लैंनगक इच्छे साठी आनि िव्या नपढी ला िन्म देण्यासाठी सभ िं ोगाची गरि
7) निरोगी आनि आिारािंपासिू मुि राहण्याची गरि
 1. इतर मुलािंिा िािविाऱ्या सामान्य स्वरूपाच्या गरिा आनि समस्या.
Needs and problems of general nature as felt by other children.

B. सामानिक-मािनसक गरिा: िरी या गरिा मुलािंच्या तात्काळ िगण्यासाठी नततक्या महत्त्वाच्या िसल्या तरी, त्यािंच्या िीविातील योग्य समायोिि
नवकास आनि प्रगतीसाठी त्या अत्यतिं आवश्यक आहेत. या गरिा खालीलप्रमािे उप-वगीकृत के ल्या िाऊ शकतात:
1) प्रेम करण्याची व प्रेम नमळवण्याची गरि 8) निनिततेची(assertion) आनि
वचथस्वाची(dominance) गरि
2) सरु नित वाटण्याची गरि
9) इतरािंचे आपल्यावर वचथस्व असण्याची गरि
3) आपुलकी आनि सामानिक सहवासाची गरि
10) आत्म-वास्तनवकतेची(self-actualization)
4) सामानिक मान्यतेची गरि
गरि
5) दिाथ (status) आनि ओळख
11) नशिि आनि िीविाचे अिुभव
नमळवण्याची(recognition) गरि
नमळवण्याची गरि
6) स्वतिंत्र आनि आत्मनिभथर बिण्याची गरि
12) नकमाि वयाशी सबिं िंनित वैनशष्ट्यािंिुसार स्व
7) स्वानभमाि िपण्याची आनि स्वतः रिि िमता नवकनसत करण्याची गरि
करण्याची गरि
वर िमदू के लेल्या या मूलभूत गरिािंचिं समािाि मुलािंच्या अनस्तत्वासाठी, समायोििासाठी, कल्यािासाठी, पुरेशा नवकासासाठी आनि प्रगतीसाठी अत्यिंत आवश्यक आहे. िोपयांत मुलािंिा या गरिा
पूिथ झाल्याबद्दल वाटत असते, तोपयांत ते त्यािंच्या समायोििाच्या आनि नवकासाच्या योग्य मागाथवर राहतात, परिंतु या गरिा पूिथ होण्याच्या मागाथतील काही नकिंवा इतर अडर्ळयािंमुळे हा समतोल
नबघडला, तर मल ु े चुकीच्या पद्धतीिे गोष्टी नशकतात आनि पररिामी एक नकिंवा अनिक शारीररक आनि सामानिक-मािनसक समस्येला बळी पडू शकतात.
2. अपवादात्मकतेशी सिंबिंनित नवशेष स्वरूपाच्या गरिा आनि समस्या.
Needs and Problems of the Special Nature Associated with Their Exceptionality

• मुलािंची अपवादात्मकता त्यािंच्या अपवादात्मक नकिंवा नवशेष गरिा पूिथ करण्याच्या गरिेशी सबिं िंनित आहे. त्यामुळे या मुलािंिा सामान्यत:
नवशेष गरिा असलेली मुले म्हिूि सबिं ोिले िाते (यािंच्या गरिा या इतर मुलािंिी अिुभवलेल्या सामान्य गरिािंपेिा अगदी अिोयया आनि
वेगळया सद्ध
ु ा असतात.) अपवादात्मक मुलािंिा नवशेषतः िािविाऱ्या या निसगाथच्या गरिा खालीलप्रमािे उप-वगीकृत के ल्या िाऊ
शकतात:
A. एखाद्याच्या अपवादात्मकतेबाबतची नकिंवा नवनशष्टतेची िािीव असण्याची गरि: अपवादात्मक मुलाबद्दल त्याची अपवादात्मकता
नकिंवा नवशेषता काय आहे ते शक्य नततक्या लवकर समिले पानहिे, त्याच्यातील फरक इतरािंिा कळला पानहिे आनि त्यािे स्वतः
त्याच्या अपवादात्मकतेची अगदी स्पष्ट शब्दात ओळख करूि नदली पानहिे. दुसऱ्या शब्दािंत, अपवादात्मक मुलािंिा त्यािंच्या
अपवादात्मकतेचे लवकर बोि, निदाि, मूल्यािंकि आनि वगीकरि या बाबत त्यािंिा व इतरािंिा मानहती नमळिे आवश्यक आहे.
अपवादात्मक मुलािंच्या अशा गरिा पूिथ करण्यात कोित्याही नवलिंबामुळे त्यािंच्या स्वत: च्या आनि वातावरिाशी िुळवूि घेण्यात
त्याच्िं यासाठी अिेक समस्या उद्भवू शकतात. पररिामी, त्यािंच्या बद्दलची ओळख चुकीची होऊ शकते, गैरसमि होऊ शकतो आनि
अपवादात्मकतेमुळे त्यािंचे नवचनलत वतथि मुद्दाम समस्याप्रिाि मािले िाऊ शकते.
2. अपवादात्मकतेशी सिंबिंनित नवशेष स्वरूपाच्या गरिा आनि समस्या.
Needs and Problems of the Special Nature Associated with Their Exceptionality

B. एखाद्याच्या अपवादात्मकतेचा सामिा करण्याची गरि: अपवादात्मक मुलािंिा अपवादात्मकतेचा सामिा करण्याच्या प्रनक्रयेत मदत
करिे आवश्यक आहे. उदाहरिार्थ, एखादे मल ू एखाद्या नकिंवा दुसऱ्या िेत्रात असािारिपिे तेिस्वी नकिंवा हुशार असेल, तर त्याला
त्याच्या प्रनतभासपिं न्ितेचे योग्य पालिपोषि आनि नवकास करण्याची तीव्र इच्छा होऊ शकते. सिथिशील व्यिीच्या बाबतीतही असेच
आहे जयाला त्याच्या सिथिशील इच्छाशिीच्या पोषिाची गरि भासू शकते. अपगिं मुले िे िकारात्मकररत्या नवचनलत होतात त्यािंिा
त्यािंच्या कमतरतािंवर मात करण्याची गरि आनि आवश्यकता वाटू शकते नकिंवा त्यािंच्या कमिोरी नकिंवा अपिंगत्वाचे िकारात्मक
प्रभाव कमी करण्यासाठी / दूर करण्यासाठी मदत आनि मदतीची आवश्यकता असू शकते. उदाहरिार्थ, दृनष्टदोषामुळे िीट नलनहता-
वाचता येत िसलेल्या मुलास िीट नलनहता वाचता येण्यासाठी वैद्यकीय, शारीररक नकिंवा शैिनिक उपायािंिारे मदत नमळण्याची तीव्र
गरि भासू शकते. सहाय्यक उपकरिािंचा वापर करण्यासाठी मागथदशथि के ले िाते िेिेकरुि त्यािंची उरलेली दृष्टी नकिंवा श्रविशिी
वापरण्यास अनिक सिम होईल. भावनिकदृष्ट्या अस्वस्र् झालेल्या मुलाला त्याच्या भाविािंवर नियिंत्रि ठे वण्याचा आनि त्याच्या
भावनिक उिेला इतर काही उपयुि मागाांिी चालवण्याचा सल्ला नदला िाऊ शकतो.
C. समाि शैिनिक सि िं ी नमळण्याची गरि: अपवादात्मक मुलािंिा त्याच्िं या िीविात त्यािंच्या अपवादात्मकता-उनिवा नकिंवा नवपल
ु ता
यापैकी एक नकिंवा इतर िमतािंचा नवचार ि करता त्यािंच्या िीविात परु ेसे समायोिि आनि प्रगती करण्यासाठी समाि शैिनिक
सि िं ींची आवश्यकता असते. आयुष्ट्यभर, त्यािंिा अपवादात्मक िसलेल्या मािसािंसोबत राहायचे असल्यािे, त्यािंच्या अपगिं आनि
अपवाद िसलेल्या समवयस्कािंसोबत एकानत्मक वातावरिात सामान्य शाळािंमध्ये त्यािंच्या योग्य नशििासाठी काही नकरकोळ
समायोििािंसह त्यािंचे नशिि आनि समायोिि असिे आवश्यक आहे.
2. अपवादात्मकतेशी सिंबिंनित नवशेष स्वरूपाच्या गरिा आनि समस्या.
Needs and Problems of the Special Nature Associated with Their Exceptionality

D. नवशेष सहाय्यक उपकरिािंची व व्यिींची गरि: अपवादात्मक मुलािंिा त्यािंच्या शैिनिक नवकास आनि समायोििाच्या गरिा पि ू थ
करण्यासाठी नवशेष सहाय्याची आवश्यकता असते. म्हिूि, त्यािंिा त्याच्िं या सगिं ोपिाच्या आनि नशििाच्या काळात काही नकिंवा इतर
नवशेष नशिि सामग्री, सहाय्यक व्यिी आनि सहाय्यक तत्रिं ज्ञाि आनि उपकरिािंिारे मदत नमळनवण्याची गरि िेहमीच वाटते. हे
त्यािंिा त्यािंच्या नवशेष गरिा पूिथ करण्यात, त्यािंच्या कमतरतािंवर मात करण्यात आनि नियनमत आनि नवशेष शैिनिक कायथक्रमािंमिूि
योग्य िफा नमळनवण्यात मदत करते. उदाहरिार्थ, श्रविदोषािंिा श्रवियिंत्र, स्पीच रे िर आनि नव्हजयुअल मटेररयल इत्यादींची
आवश्यकता असू शकते, नशकण्यात अिमािंिा पयाथयी नशिि सामग्रीची आवश्यकता असू शकते, प्रनतभावाि मुलािंिा प्रगत नशिि
सामग्रीची आवश्यकता असू शकते, अिंि मुलािंिा ब्रेल प्रिालीची आवश्यकता असू शकते आनि कमी दृष्टी असलेल्या मुलािंिा
मॅनग्िफायर आनि मोठे नप्रिंट सानहत्याची आवश्यकता असू शकते, तर अनस्र्व्यिंग दुबथलािंिा कुबड्या आनि इतर सहाय्यक सामग्रीची
आवश्यकता असू शकते.
E. प्रोत्साहि आनि आनर्थक सहाय्य नमळण्याची गरि: अपवादात्मक मुलािंिा त्याच्िं या अपवादात्मकता, गरिा आनि समस्यािंचा सामिा
करण्यासाठी प्रोत्साहि आनि आनर्थक सहाय्य आवश्यक आहे. बऱ्याचदा, शारीररक वैद्यकीय खचथ आनि सहाय्यक उपकरिािंच्या
खरेदीवर पैसे खचथ करण्याच्या बाबतीत त्यािंिा कमतरता भासते. अशा पररनस्र्तीत अपवादाच्या नवशेष गरिा पि ू थ करण्यासाठी
स्वयिंसेवी सस्िं र्ा आनि इतर समुदाय स्रोत तसेच सरकारी सस्िं र्ािंकडूि मदत आवश्यक असते. नशवाय, नवशेष शाळा नकिंवा नियनमत
शाळािंमध्ये अपिंग मुलािंची िोंदिी नटकवूि ठे वण्यासाठी नशष्ट्यवृत्ती, मोफत नशिि सानहत्य, मोफत वाहतूक, मोफत दैििंनदि िेवि
इत्यादींच्या बाबतीत योग्य प्रोत्साहि आनि आनर्थक सहाय्य प्रदाि करिे आवश्यक आहे.