Prezentacja pt.

Rządy Sanacji, Polski

autorytaryzm na tle Europy
Rządy sanacji
• Sanacja- otoczona nazwa obozu rządzącego w Polsce w latach
1926–1939, powstałego i funkcjonującego początkowo pod
przewodnictwem Józefa Piłsudskiego (zm. 1935); nazwa powstała w
związku z głoszonym przez ten obóz hasłem „sanacji moralnej”
życia publicznego (państwa i społeczeństwa), wysuwanym w toku
przygotowań i w okresie przewrotu majowego(1926)
• Sanacja wprowadziła rządy umiarkowanie autorytarne, lekceważące
krytykę opozycji i społeczeństwa, niepoddające się
kontroli demokratycznej, dopuszczające się łamania
demokratycznych praw obywatelskich i przepisów prawa
konstytucyjnego]. Sanacja od początku przekształcała administrację
państwową i samorządową w swoje zaplecze, obsadzając
stanowiska w niej swoimi działaczami. Już w sierpniu 1926 r.
zwiększono uprawnienia władzy wykonawczej, w efekcie czego
istnienie rządu stało się niezależne od woli i zdania parlamentu.
Równocześnie wydano dekret o organizacji władz wojskowych,
który utworzył funkcję Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych,
wyłączając armię spod kontroli cywilnej
 Rządy sanacji cz.2
• Piłsudski w stworzonym przez siebie ustroju, zajmując różne stanowiska (ministra spraw
wojskowych, premiera, generalnego inspektora sił zbrojnych), sprawował władzę
dyktatorską, decydując o sprawach wojskowości i polityce zagranicznej, natomiast w
sprawie kształtu ustroju państwa, programu sanacji polityki wobec opozycji wpływ na
jego decyzje miało grono zaufanych współpracowników. Taki podział zadań wynikał z
przekonania Piłsudskiego, że sprawy armii i polityki zagranicznej powinny być
bezwzględnie wyłączone z bieżącej polityki i wpływów partii. Nawet w okresie
formalnego sprawowania urzędu premiera(dwukrotnego) Piłsudski nie był mocno
zaangażowany w sprawy administracyjne. W stworzonych przez siebie realiach mieszanki
autorytarnej władzy i elementów demokracji Piłsudski sprawował władzę nie ponosząc
przy tym żadnej formalnej odpowiedzialności, przy czym biorąc pod uwagę brak
ograniczeń swojej władzy, Piłsudski nie wykorzystywał jej w pełni.
• Pierwsze dwa lata Wbrew oczekiwaniom wielu piłsudczyków, wynikającym z krytycznego
stanowiska wobec parlamentaryzmu i demokracji, sanacja nie rozwiązała parlamentu po
przejęciu władzy, a zadowoliła się legalizacją swojego zamachu stanu przez Sejm,
który wybrał Piłsudskiego na prezydenta, choć ten wyboru nie przyjął. Przez cały okres
rządów sanacji urząd prezydenta pełnił Ignacy Mościcki, jednak aż do śmierci Piłsudskiego
jego rola była głównie ceremonialna. Jednocześnie aż do 1930 r. parlament był głównym
obiektem ataku rządowej propagandy. Od czasu przejęcia władzy przez sanację kontrola
parlamentarna ulegała jednak osłabieniu, gdyż dotychczasowy system prawny i
wywodzące się z niego instytucje stawały się coraz bardziej fasadowe, w miarę jak ich
znaczenie spadało na skutek dostosowywania sposobu działania państwa do ideologii
sanacji i bieżącej sytuacji. Podjęta została natomiast seria działań mających na celu
ośmieszenie parlamentu
Po śmierci Józefa Piłsudskiego 12 maja 1935 r do szło do
podziałów w obozie sanacji. Powstały wówczas trzy kręgi
władzy:

Grupa zamkowa – skupiona wokół prezydenta Mościckiego,

zajęła się modernizacją gospodarczą kraju

GISZ (Generalny Inspektor Sił zbrojnych) - wojskowi z

marszałkiem Rydzem-Śmigłym na czele rozpoczęli proces
unowocześnienia armii

Ministerstwo Spraw Zagranicznych – kierowane przez Józefa

Becka, odpowiedzialne za politykę zagraniczną.

Całkowicie zmarginalizowano premiera Walerego Sławka,

który w zamyśle Piłsudskiego miał zostać kolejnym
prezydentem Polski.
• Rządy sanacji podczas przewrotu majowego - Zamach stanu Piłsudskiego
spotkał się z poparciem ugrupowań lewicowych, a nawet komunistów, jako
że wszystkie te partie uważały, że rządy koalicji centrowo-prawicowej grożą
postępującą faszyzacją kraju. Zamach był także oczekiwany przez dużą część
społeczeństwa, pragnącego stabilizacji sytuacji polityczne. Partie lewicy
oczekiwały, że wywodzący się z PPS Piłsudski przeprowadzi w kraju reformy
zgodne z ich postulatami (zmiana polityki narodowościowej, reforma
oświaty, parcelacja majątków ziemiańskich, kontrola państwa nad
przemysłem). Krótko po przewrocie aspiracje takie wyrażali także niektórzy
piłsudczycy związani dawniej z Legionami Polskimi, jednak sam Piłsudski
ogłosił, iż nie planuje wprowadzać znaczących zmian w kwestiach
społecznych, gdyż głównym celem jego wystąpienia było pokonanie
„sejmokracji” i „partyjniactwa” i przekazanie władzy w ręce ludzi uczciwych
pod hasłem odnowy moralnej, mocno podkreślając swoją bezpartyjność i
niezależność i unikając skojarzeń z jakąkolwiek partią
• zyskanie przez sanację większości sejmowej umożliwiło realizację dalszego programu
zmian (o zgromadzeniach, stowarzyszeniach, samorządzie terytorialnym, ustroju
szkolnictwa), przy marginalizacji opozycji i bez konsultacji z innymi środowiskami. Ich
celem było zwiększenie kontroli państwa nad różnymi dziedzinami życia publicznego,
podobnie jak zwiększenie wpływów w innych obszarach aktywności społecznej, m.in.
poprzez utworzenie w 1931 r. Związku Związków Zawodowych czy Legionu Młodych i
Związku Harcerstwa Polskiego.
• W tym okresie Piłsudski zaczął również usuwać się na bok ze względu na pogarszający się
stan jego zdrowia i przekazywać większość władzy w ręce pułkowników, co zaczęło się w
1931 roku, a sam skupił się na polityce zagranicznej, choć po 1932 r. Józef Beck przejął od
niego większość codziennych obowiązków w tej dziedzinie. Pomimo pogarszającego się
zdrowia pozostał dla swoich współpracowników ostatecznym arbitrem i osobą
decydującą o przynależności poszczególnych osób do elity władzy. Najwyższą pozycję
zdobyli wówczas Kazimierz Świtalski, Aleksander Prystor i Walery Sławek, natomiast
marginalizowany zaczął być jeden z dotychczas najważniejszych współpracowników i
pięciokrotny premier Kazimierz Bartel. Działacze ci różnili się poglądami, co w
późniejszym okresie doprowadziło między nimi do sporów. Równocześnie
zmarginalizowani zostali inni działacze obozu władzy, często o odmiennych poglądach od
faworytów Piłsudskiego, zaś w 1933 r. również Prystor został odsunięty na boczny tor.
 Zagadnienia gospodarcze
i społeczne
• Uzyskanie najwyższej pozycji przez środowisko legionowe spowodowało marginalizację innych
grup sanacyjnych, które usilnie domagały się realizacji swoich postulatów, szczególnie w dziedzinie
gospodarczej. Gospodarczo obóz władzy był jednak niejednolity i nie umiał wypracować spójnego
stanowiska, a bezradność następujących po sobie rządów wobec światowego kryzysu
gospodarczego doprowadziła do konfliktu zwolenników i przeciwników interwencjonizmu
państwowego, wywołując polaryzację obozu władzy. Od 1932 r. polska gospodarka zaczęła
wychodzić z kryzysu dzięki zastosowaniu interwencjonizmu, w ramach którego oddłużono
rolników, umorzono zaległe podatki i zorganizowano roboty publiczne. Po śmierci Piłsudskiego do
głosu doszły w obozie sanacji siły realizujące politykę znacznej ingerencji państwa w gospodarkę,
powstał wtedy u zbiegu Wisły i Sanu Centralny Okręg Przemysłowy (COP), którego produkcja nie
mogła jednak pozwolić Polsce na zwycięstwo w wyścigu zbrojeń z Niemcami i ZSRR, których
gospodarki od dłuższego czasu pracowały intensywnie nad rozwojem zdolności militarnych.
• Jednocześnie od czasu kryzysu gospodarczego polska gospodarka popadła w marazm i rozwijała
się bardzo wolno, o czym świadczy zmiana dynamiki wzrostu dochodu na głowę mieszkańca. O ile
w latach 20. wyniosła ona 312%, o tyle w latach 30. było to 3%. W 1939 r. był on o 15% niższy niż
w 1913 roku. W większości za niskie tempo wzrostu gospodarczego odpowiadały
państwowe monopole, które miały skłonność do maksymalizacji własnych zysków kosztem cen
zbyt wysokich w stosunku do możliwości nabywczych konsumentów. Monopole działały m.in. w
branży spirytusowej, tytoniowej, zapałczanej, solnej oraz telekomunikacyjnej i odpowiadały za 1/3
wpływów budżetu (najwięcej w Europie), co sprzyjało przemytowi i nielegalnej produkcji, a w
przypadku telekomunikacji jej wyjątkowo wolnym rozwojem. Rząd sanacji popierał także
tworzenie karteli: węglowego, naftowego, drożdżowego, cukierniczego, wieprzowego i bawełniane
go, które w założeniu miały poprawić tym branżom pozycję eksportową. W celu powstania karteli
władze dyskryminowały przedsiębiorców odmawiających przystąpienia do porozumień
kartelowych. W praktyce polski przemysł był w Europie niekonkurencyjny, a polski eksport
obejmował głównie półprodukty i był w 1938 r. najniższy w całej Europie w przeliczeniu na
mieszkańca. Rządy sanacyjne wprowadzały także wysokie podatki akcyzowe na cukier, piwo,
napoje winne, oleje mineralne, drożdże, kwas octowy i energię elektryczną, co podnosiło ceny
tych dóbr, powodowało spadek popytu, a w konsekwencji spadek lub stagnację podaży.
Jednocześnie część produktów objętych akcyzą było sprzedawane na eksport po
cenach dumpingowych. Skutkiem polityki gospodarczej sanacji polskie społeczeństwo należało do
 polski
autorytaryzm na
tle Europy
• II Rzeczpospolita – rządy Józefa Piłsudskiego (lata 1926-1935)
• Państwo autorytarne – państwo, w którym nie ma warunków do działania społeczeństwa
obywatelskiego i realizacji idei samorządności. Udział obywateli w życiu politycznym podlega
stałej kontroli i sprowadza się do pewnych rytualnych zachowań i przyzwyczajeń, nie wynika z
wewnętrznych przekonań, nie jest odzwierciedleniem poglądów politycznych czy społecznych.
Organizacja państwa opiera się na silnej władzy wykonawczej w rękach jednostki obdarzonej dużym
autorytetem i na rozwiniętym aparacie przymusu (wojsko, policja). Organy przedstawicielskie
odgrywają w rzeczywistości drugorzędną rolę
• zamach majowy 1926 roku Oddał rządy w Polsce w ręce Józefa Piłsudskiego i jego najbliższych
współpracowników. W pierwszym okresie, tj. w latach 1926-1930, ekipa rządząca nie posiadała
przewagi w Sejmie. Starała się więc współpracować z różnymi grupami politycznymi i zachowywać
pozory legalizmu i liberalizmu. Równocześnie prowadziła wytrwałą walkę o stopniowe ograniczenie roli
ciała przedstawicielskiego. Od 1929 roku nastąpił okres jawnych rządów autorytarnych ("rządy
pułkowników"). Znacznie ograniczono rolę opozycji, obniżona została ranga Sejmu.
Z jakim programem przychodził do władzy obóz Piłsódczykowski. Jest rzeczą zdumiewającą, ale Piłsudski
nie miał jasnego programu politycznego. To, co mówił, pisał, zalecał współpracownikom, był to zbiór
myśli niespójnych, często sprzecznych ze sobą, nawet anachronicznych. Najogólniej myśli te da się
wyrazić w formule "uzdrowienia moralnego". Publicysta piłsudczykowski Wojciech Stopiczyński ukuł jej
nazwę "sanacja".
Piłsudski mówił że to co jest najważniejsze to moralność życia publicznego, a on sam wydał wojnę
szujom, łajdakom, mordercom i złodziejom, w walce tej nie ulegnę. Moim programem jest zmniejszenie
łajdactw i utorowanie drogi uczciwości. Mówiąc o łajdactwie i złodziejstwie Piłsudski niedwuznacznie
wskazywał na posłów, urzędników, nawet ministrów. II Rzeczpospolita
•
 polski
autorytaryzm na
tle Europy cz.2
• Piłsudski wierzył w swój autorytet osobisty w społeczeństwie. Był
przekonany, że może być przywódca, który skupi wokół siebie
społeczeństwo, wezwie je do pracy, do zaprzestania sporów. Obok
moralizatorstwa, właśnie idea solidaryzmu dźwięczy najmocniej w
jego przemówieniach i pismach. Siebie widział w centrum sił
społecznych w Polsce i jakby ponad układami partyjnymi. Tworząc w
następnych latach dość oryginalny, polski model rządów
autorytarnych Piłsudski pragnął jednak zachować instytucje
demokratyczne. W wywiadzie dla gazety francuskiej stwierdzał:
Jestem człowiekiem silnym, lubię decydować sam, należy zrobić
wszystko aby skończyć ze złymi zwyczajami sejmowymi. Oświadczenia
Piłsudski składał publicznie ponieważ bardzo pragnął, aby jego rządy
były przez społeczeństwo akceptowane, aby odbywały się w
majestacie prawa, aby były legalne.

W rozmowie z Wincentym Baranowskim w sierpniu 1926 roku

Piłsudski wyłożył metodę którą będzie się posługiwała nowa, majowa
władza: Niech Polacy, którzy tak łatwo i pokornie dawali się prać po
twarzy każdemu stupajce rosyjskiemu i byli szczęśliwi, gdy mogli mu
się przypodobać, przekonają się, że w razie czego może prać po twarzy
i polska władza. I będzie tak, i gorzej, jeżeli do tej zasady nie
przyzwyczaję Polaków.
 polski
autorytaryzm na
tle Europy cz.3
• Rozwój wydarzeń po maju 1926 r. zdaje się wskazywać, że dzięki
konsekwencji w realizacji owej filozofii politycznej Piłsudski
stworzył system, w którym na drodze zmian prawnych i poprzez
praktykę polityczną ograniczona została znacznie rola
parlamentu, wzrosło zaś znaczenie rządu, Prezydenta i
Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych. Piłsudski sterował
wszystkimi trzema organami władzy (był członkiem rządu,
szefem armii i miał przemożny wpływ na Mościckiego), a nadto
uznawany był przez obóz rządzący i znaczną część społeczeństwa
za niekwestionowany autorytet moralny. Wkrótce po zamachu
majowym przystąpiono do prac nad nową ustawą, mającą na
celu wzmocnienie władzy wykonawczej w państwie.

2 sierpnia 1926 roku została uchwalona tzw. "nowela

sierpniowa". Miała ograniczyć znienawidzoną przez Piłsudskiego
"sejmokrację" i bardziej uniezależnić rząd od parlamentu.
Uprawniała ona Prezydenta do rozwiązywania Sejmu i Senatu
na wniosek rządu. Prezydent otrzymał także nowe prawo
wydawania niektórych rozporządzeń z mocą ustawy, w okresie
gdy Sejm był rozwiązany ( między kadencjami) lub w okresie
kadencji, na podstawie ustawowego pełnomocnictwa.
Podsumowując ustawa ta wzmacniała znacznie rolę rządu i
prezydenta. W praktyce dawała Piłsudskiemu ogromną władzę,
tym bardziej że Prezydent Mościcki był powolnym narzędziem w
jego ręku. Szybko zresztą wprowadzono zwyczaj, że gabinety
powoływano, nie bacząc na układ sił politycznych w Sejmie, a
nawet bez konsultacji z nim.
 polski autorytaryzm na
tle Europy cz.4
• Drugim aktem – wzmacniającym autorytarną władzę Józefa Piłsudskiego był dekret z 6 sierpnia 1926
roku "O organizacji najwyższych władz wojskowych" w Polsce. Powoływał on do życia instytucję
Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych, niezależnego od Sejmu, a także od rządu i podlegającego jedynie
Prezydentowi. Generalnym Inspektorem, a także zwierzchnikiem Sztabu Głównego został Piłsudski. On
także był nieprzerwanie ministrem spraw wojskowych od maja 1926 roku aż do swej śmierci w maju
1935 roku (w 14 kolejnych gabinetach).
Nowa władza przeprowadziła "czystki" nie tylko w wojsku, lecz także w administracji państwowej.
Ważniejsze stanowiska (wojewodów, starostów, naczelników departamentów i szefów policji) obsadzono
starymi piłsudczykami. W stosunku do osób niepokornych i niewygodnych dopuszczano się aktów
przemocy. W noc z 30 września na 1 października 1926 roku grupa oficerów wdarła do mieszkania posła
Zdziechowskiego i dotkliwie go pobiła, tylko dlatego, że ośmielił się proponować w Sejmie obcięcie
budżetu wojskowego. Szczególnym instrumentem tłumienia krytyki skierowanej pod adresem rządu stał
się "dekret prasowy", który pozwalał na kary pieniężne, bądź areszt do 3 miesięcy, redaktorów pism
"szerzących plotki".
Ważnym i konsekwentnie realizowanym elementem przygotowania przez Piłsudskiego gruntu dla
przyszłych zmian systemowych było wykazanie nieudolności Sejmu, a co za tym idzie pomniejszanie jego
autorytetu.
Pracę przygotowywał Dawid
Grzenkowicz.