Libri Ps Gjyqesore

Arjana Ç.
Muçaj
Psikologjia gjyqësore
Psikologjia Gjyqësore :: 1
2 :: aRJANA Ç. mUçAJ
PARATHENIE
Psikologjia e zbatuar ka nje larmi dhe fushe te gjere zbatimi. Te njo-

hesh nje njeri eshte e veshtire, por te analizosh personalitetin e tij eshte
akoma dhe me e veshtire.
Materiali qe do te lexoni do t’ju jap mundesine e informacionit te
analizes psikologjike ndaj personalitetit (vrases) dhe te ndertimit te pro-
fileve psikologjike te autoreve te panjohur te krimeve te ndryshme.
Karakteristikat mendore, emocionale dhe personale do te perbejne
bazen e kesaj literature, per t’u ardhur ne ndihme, jo vetem pjeses se
psikologeve, por edhe te akademikeve te rinj qe kane zgjedhur profe-
sionin e ligjruajtesit ne shoqerine tone problematike bashkohore.
Ketu do te gjeni tema si : Historia familjare dhe te vecantat individu-
ale te autoreve te krimeve te ndryshme, emocionet si sistem rregullues
i sjelljes, pershkrimi i profileve psikologjike te autoreve te krimeve te
ndryshme.
Shpresoj qe ky material te jape shpjegimin e duhur te thenies se filo-
zofit te njohur Anglez Alfred Uajthed : “ Me zhvillimin e civilizimit
rritet dhe sasia e veprimeve qemund te kryejme, pa menduar per to”!
Çfarë është psikologjia juridike,
objekti i psikologjisë juridike.
OBJEKTI I PSIKOLOGJISE JURIDIKE dhe historia e

zhvillimit të saj
Psikologjia juridike është një shkencë e re e shkencave psikologjike.

Studime ne kete fushe kanë filluar përgjatë gjysmës së shek XIX dhe
gjatë shekullit të XX. Si pjesë e psikologjisë ajo ka lindur për të kënaqur
disa nevoja në praktikë - të lidhura këto me luftën kundër krimit. Prak-
tika në luftë me krimin ka treguar që nuk është e nevojshme vetëm pjesa
juridike, por edhe ajo psikologjike; dhe pa nohuritë psikologjike nuk
mund të zgjidhen me sukses lloje të ndryshme krimesh.
Organet e specializuara të shtetit policia, gjykata, prokuroria; janë
ndeshur me probleme serioze, specifike për sjelljet kriminale, si në zbu-
limin dhe ndjekjen e krimit, ashtu edhe në dënimin e fajtorit.
Shpesh psikologët të cilët merren me krimet dhe dënimet e personve
që kanë kryer këto krime, arrijne ne perfundimin që vetëm sanksionimi i
sjelljes, për njohuritë e sektoreve psikologjike, jo gjithmonë eshte i mjaf-
tueshem.
Shumë probleme kanë hasur edhe në praktikën e ndjekjes së fajtorëve.
Mund të them se është e vështirë vetëm me metodat klasike kriminal-
istike, mund të zbardhen çështje të ndryshme. Çdo individ, pavarësisht
nga karakteristikat personale, e kryen krimin në mënyrë të ndryshme
specifike. Sipas të dhënave botërore, 2/3 e krimeve të kryer, janë me
autorë të paidentifikuar. Kjo tregon se shkencat që meren me njeriun ,
duhet të përdoren maksimalisht. Në shumë vende të botës, ka laboratore
të psikologjisë ku mund të përpunohen të dhënat e këtyre rasteve. Në
qoftë se do të flasim për Shqipërinë, është akoma herët që të mendojmë
për ngritjen e këtyre laboratorëve janë të domosdoshëm.
Në radhë të parë, ana teorike do t’i ndihmojë brezat e rinj, qe dëshi-
rojnë të punojnë në këto organe qe te japin vlerësimet e tyre për shumë
çështje, ku kërkohet raporti i një psikologu ligjor.
Deri tani, nëse flasim për portretin e një krimineli, do të shohim që
besohet më shumë në punonjësit operativë, sesa psikologu. Edhe pse
këta punonjës operativë bëjnë “portretin” e një hajduti dhe të autorëve
e krimeve të tjera, “Profil” u bëhet vetëm atyre që kryejnë vrasje dhe
përdhunime. Shteti shqiptar duhet ta kuptojë se sa i rëdësishëm është
ndërtimi i një profili në identifikimin e një krimineli dhe roli i psiko-
logut juridik duhet të kuptohet si një ekspert në ndërtimin e këtij profili.
Tashmë ka ardhur koha dhe është e nevojshme prania e tij nëpër organet
policore, si në rajonet e policisë, edhe në Ministrinë e Rendit ku duhet të
funksionojë patjetër sektori i problemeve psikologjiko-juridike.
Një tjetër problem që tregon rëndësinë e psikologut është edhe real-
izimi i hetimeve. Pjesa më e madhe e autorëve të krimeve, bëjnë një qën-
dresë të madhe duke dhënë alibi për momentin kur ka ndodhur ngjarja
dhe fshehin gjurmët ose përpiqen të gënjejnë. Dëshmitë e rrema janë një
problem i madh.
Kështu që psikologjia, nëpërmjet metodave të saj per diagnostikim,
përpiqet te veprojë mbi këta autorë krimesh. Njohuritë psikologjike, jap-
in mundësinë që të shikohen në thellësi arsyet (objektive dhe subjektive)
për vetë shfaqjen e “krimit” dhe të merren masat paraprake për kufizimin
e tyre. Njohuritë psikologjike janë të nevojshme për studimin e mënyrës
së formimit të drejtimeve kriminale dhe mënyrës së personalitetit me
ndikim kriminal.
Një problem tjetër është se psikologjia, është puna profilaktike për
masën dhe veprimet individuale. Duhet të kemi parasysh që organet
shtetërore, kërkojnë nga psikologët të cilët punojnë në këtë sferë një
përgatitje shume te madhe. Në organet e burgjeve gjejme psikologë qe
kryjne rolin e një këshilluesi dhe të ndërtimit të raporteve për secilin të
dënuar, por nuk duhet të harrojmë se në shume vende, shumica e drej-
toreve të burgjeve janë psikologë, kështu që edhe puna e psikologëve në
këtë sferë është shume e madhe.
Psikologjia juridike është ajo pjesë e psikologjisë qe studion zhvilli-
met normale psikike, specifike në luftën me krimin si veprim social. Ob-
jekt studimi në psikologjinë jurdike është sjellja e cila shfaqet. Si përfun-
dim, psikologjia juridike ndihmon në luftën kundërr krimit. Nëprmjet
studimeve dhe kornizave të ndërtuara, ajo ndihmon në të gjitha nivelet
në luftën kundër krimit.
ZHVILLIMI HISTORIK DHE BAZAT E THEMELIMIT TË PSIKOLOGJISË

JURIDIKE SI SHKENCË
Si studim i parë i psikologjisë juridike njihet studimi nga Kurt Eka-

rtshtuzen “Nevoja e njohjeve psikologjike në diskutimet rreth krimeve,”
e publikuar gjatë viteve ’80, e shekullit XVIII. Autori ishte i bindur
që vetëm me forcë nuk mund të nxjerrësh informacionin e saktë dhe
të vërtetë për krimin e kryer dhe për fajësinë e fajtorit. Sipas tij, gjatë
hetimeve duhet të besojmë edhe në bazat e sjelljeve të individit, duke
vendosur lidhje besimi me individin, e cila është garancia për arritjen e
rezultateve pozitive të qëllimit.
Gjatë shekullit XIX, mbi psikologjinë juridike si shkencë, një ndikim
të madh pati edhe kriminalistika. Cezare Lombroza, një mjek psikiatër
italian, me teorinë e “Të lindurit kriminel”, mbronte idene e trashegi-
mise gjenetike. Studimet e tij ai i ka kryer mbi të burgosurit italiane.
Një rëndësi kanë dhënë edhe studimet e psikologut frances, Klapared
në zhvillimin e psikologjisë jurike. Ai ka hedhur idenë se kjo shkencë
duhet të ndahëet në dy drejtime:
- Psikologjia juridike kriminale (e cila studion formimin e sjelljes
kriminale dhe realizimin e saj në personalitet).
- Psikologjia juridike proceduriale (e cila merret me hetimet).
Në Francë, nën ndikimin e Klapared u ngriten një sërë sistemesh
për studimin mbi dëshmitë e dëshimitarëve - duke u kushtuar rëndësi
paraqitjeve objektive dhe subjektive për zbardhjen e këtyre dëshmive.
Përvec Klapared, një ndihmë në zhvillimin e psikologjisë juridike,
kanë dhene edhe dy autorë të tjerë: Uilliam Shterm dhe Alfred Bine. Ata
i kanë qëndruar tezës ose idesë që duhet përdorur ekspertiza psikologjike
në gjyq. Edhe pse si një metodologji jo e qëndrueshme në pozicion, në
Francë dhe në shumë vende të Evropës Përëndimore, psikologjia juridike
del si e nevojshme në praktikat gjyqësore.
Në fillim të shekullit të XX përpunohen problemet psikologjike në
punën e juristëve nga Mjustenberg në “Bazat e paikoteknikës” ku ka një
vënd special në psikolojinë juridike. Gjatë vitetve ’20 dhe ’40, është vënë
re një krizë për të gjitha shkencat sociale, vlen kjo edhe për psikologjinë
juridike. Në fillim të shekullit të XX filluan të përdoren në mënyrë ak-
tive metodat eksperimentale gjatë studimeve të autorëve të krimeve të
ndryshme.
PROBLEMET HISTORIKE DHE GJENETIKE TË
PSIKOLOGJISË GJYQËSORE
Problemet ne psikologjine ligjore kuptohet qe nuk jane pothuajse

te reja por epoka bashkekohore padyshim kerkon paraqitjen e meto-
dave te reja per zgjidhjen e tyre. Kjo zakonisht eshte e pamundur pa
zgjidhur problemin e pare dhe shume te rendesishem te psikologjise lig-
jore dhe pikerisht gjetjen e parametrave historike-gjenetike te njohjeve
psikologjike, ne shumellojshmerine e mendimit te epokave te ndryshme
arkeologjike supreme te arritura ne shkencen e psikologjise.
Shkrimet e Isak Njutonit (1643-1727) ne fazen “Ne qofte se kam
pare larg, ajo eshte sepse kam shkelur ne shpatullat e gjigandeve” kjo
sillet ne baze te plote ne formulimin dhe zgjidhjen e problemeve te
“psikologjise se drejtesise”.
Si per çdo shkence, dhe per psikologjine sot ka nje numer te madh
studimesh dhe perkufizime popullore, por ne krahasim me shkencat e
tjera Psikologjia ka nje te kaluar te gjate, por me histori te shkurter dhe
akoma eshte e re dhe pse kane kaluar pak me shume se 130 vjet nga
formimi i saj si shkence me vete. Si çdo shkence e re dhe psikologjia gjate
zhvillimit te saj ka hasur padyshim kuptimin jetesor dhe shqetesimet
te cilat jane te pasqyruara ne formimin e shume metodave dhe shkal-
leve, po keshtu dhe lindjen e nje sere kompleksesh me shkencat e tjera.
Psikologjia eshte shkence e re, por problemet e saj te para jane perpunuar
gjate shek VI Para Krishtit ne kornizen religjoze,mitologjike dhe filozo-
fike “studim per shpirtin “ (Mesopotamia , Kina , Egjipt, India) dhe ne
rrjedhim (Greqia e Vjeter dhe Roma e Vjeter).
Punimet e para nga filozofet e pare naive per shpirtin jane bere gjate
shekullit VII Para Krishtit dhe tek ta me “shpirt eshte kuptuar” nje pjese
nga substanca e pergjithshme e botes „Levizje ne princip“. Sipas Tales
i cili eshte nje nga filozofet e pare te Greqise se Vjeter (624-547) Para
Krishtit, shpirti eshte perzierje ne univers. Ky kuptim eshte njohur ne
historine e filozofise si hizoloizem Panpsikika e cila eshte pothuajse
primitive per paraqitjen e sotme por ne kohen e athershme ka qene nje
hap revolucionar.
Sipas hizoloisteve jeta, ndjenja dhe psikika jane te njejta tek te
gjitha gjerat e natyres. Disa prej tyre kane qene Xhordano Bruno, Zhan
Batist,Rene Robin (1735- 1820) Johan Volfang Gote (1749-1832) dhe
shume perfaqesues te tjere te shekullit te XVII dhe disa te shekullit te
XIX. Pamja panpsikike vjen nga pan-e gjitha dhe psyche- shpirt. Ajo
riprodhon animizmin primitiv sipas se ciles e gjithe natyra zoteron jete
dhe psikike.
Platoni (428-347) shikon shpirtin e arsyes ku shpirti nuk eshte i lid-

hur me materien dhe vendos fillimin e dualizmit ne psikologji.
Aristoteli (384-322) i cili punoi ne menyre speciale i udhehequr nga

shpirti dhe hodhi idene per trupin dhe shpirtin si nje te vetem, dha
teorine per formimin e karakterit. Tek ai, studimi i shpirtit ka si objekt
studimi vetem shfaqjet biologjike pasi permbledh te gjitha proceset qe
rrjedhin ne objeketet biologjike qe nga bimet e deri te njeriu.
Mund te themi se studimet per shpirtin qe nga Antikiteti dhe Mes-
jeta jane pare pothuajse ne menyra te ndryshme
Ne Rilindje studimi i shpirtit ka qene teoria e perplasjeve te para
midis shoqerise se re dhe shoqerise se vjeter.
Rene Dekart (1596-1650) zbuloi natyren refelktuese te sjelljes njere-

zore. Ai theksoi tezen qe marredheniet e mjedisit me sjelljen ne pergjith-
esi realizojne ndermjetsine e asaj qe eshte quajtur “makina nervore”, e
perbere nga truri dhe tuba nervash. Me emrin e Rene Dekart eshte e
lidhur dhe nje etape e rendesishme e zhvillimit te njohjeve psikologjike
ne konceptin e ri per zgjidhjen e problemeve psikologjike nga studimi
i shpirtit ne studimin e vetedijes.
Benedikt Spinoza (1632-1677) na paraqet nje studim te ri per naty-

ren ne bazen e se ciles qendron veshtrimi qe ka ajo per vetveten si natyre
e hapur e paraqitur vetem me zot dhe si e tille eshte e vetme e moçme
dhe substance e pafundme. Ai pranon qe trupi dhe psikika nuk mund te
bashkeveproje, pasi funksionet e tyre ndahen nga arsye te veçanta dhe te
jashtme per to. Spinoza punoi teorine per afiktivitetin dhe pasionet, per
simpatine dhe deshiren si dhe per njohjet ku thekson ekzistencen e tre
shkalleve: njohja, ndjeshmeria dhe aprioria ne baze te se ciles qendron
intuita.
Gotfrid Vilhelm Lajbnic (1646-1716) filozof, matematikan, fizikant
dhe jurist ka studiuar burimet e nohjes dhe sipas tij keto burime mund
te jene vetem arsyeja. Ai eshte autori i pare qe ka ngritur tezen per ekzis-
tencen e psikikes se pavetedijeshme dhe aperceptimin-si te vetedijshem
ku permbledh vemendjen dhe kujtesen.
Xhon Loku (1632-1704) ne punen e tij te vetme “pervoja mbi arsyen

njerzore” zhvilloi nje teori njohese te bazuar mbi mohimin e teorise se
ideve te lindura duke futur teorine per zotin. Ai bazohet ne tezen qe e
gjithe veprimtaria psikike dhe te gjitha dijet formohen nga pervoja e
cila eshte shume individuale dhe nuk rezulton vetem me marredheniet
sociale. Kjo pervoje ka strukturen e saj ku faktore kryesore jane dijet dhe
pervoja.
Herbert Spenser (1820- 1903) ne punimin e tij “Te veçantat

psikologjike” (1885) i shikon problemet psikologjike nen prizmin e
adaptimit biologjik te organizmit dhe me kete pranohet si autor i te
quajtures “psikologji evoluimi”.
Mbi bazen e arritjeve intensive ne filozofi dhe ne shkencat e tjera

gjate shek XIX ne periudhen rreth 1850 u formuan kushtet per lindjen
dhe formimin e psikologjise si shkence me vete. Kjo u vu re se ndryshoi
nga “studim i shpirtit” ne studim te vetedijes, ndergjegjes “ jo me “studim
i shpirtit” por “njohje e vetedijes, ndergjegjes.”
Rreth viteve 1850- 1900, kjo shenje barazie midis psikikes dhe vete-
dijes thekson introspektimin (vetevezhgimin) si metode kontrolli eks-
perimental per studimin e vetedijes dhe pranon qe vetem permes intro-
spektives mund te arihet deri ne psikovetedije, e kuptuar subjektivisht
si e dhene individuale. Gjate kesaj periudhe psikologjia e ka studiuar
vetedijen para se gjithash si perjetim individual ne situatat eksperimen-
tale laboratorike gjate te ciles ajo lind si shkence empirike duke pasur si
qellim arritjen e njohjes se vetedijes permes eksperimentit dhe me sakte
permes introspeksionit si nje nga shumellojshmerite e saj.
Nje veshtrim te rrepte i ka bere psikologjise si shkence dhe Vilhelm
Vund gjate vitit 1879 ne Universitetin e Lajpcigut, ne laboratorin e pare
psikologjik me vone i emertuar ne Institut psikologjie.Laboratori i kri-
juar nga ai, shume shpejt u be qender nderkombetare ne psikologjine
eksperimentale: u studiua ndijimi, koha e reaksioneve te shqetesimeve
te ndryshme asocimet, vemendja, ndjenjat njerezore. Me vone nen ndi-
kimin e Vilhelm Vundit u ngriten laboratoret dhe institutet psikologjike
ne te gjithe boten. Nuk ka emer te madh ne shkence qe te mos jete i lid-
hur personalisht ose prekshem me emrin e Vilhelm Vundit, por procesi
i formimit te shkences ka vazhduar gjate gjithe shekullit XIX. Studi-
uesit, qe jane marre me problemet dhe historine e psikologjise, pothuaj te
gjithe e pranojne qe Vilhelm Vund eshte “udheheqesi” kryesor ose “babai
psikologjise” dhe ne te vertete ai e meriton kete perkufizim mbasi ai:
-Ndan objektin dhe metoden e psikologjise duke e perkufizuar si
shkence me vete, me
pervoje te brendshme dhe te bazuar mbi eksperimentin dhe “paster-
tine” e vezhgimit.
- Paraqet ne menyre sistematike dhe te plote principet dhe rezultatet
e psikologjise dhe me 1874 jep librin e pare (ndertimi sistematik i te
mesuarit ) ne psikologji me titull “Te vecantat e psikologjise filozofike.
Perveç kesaj me 1883 nxjerr botimin e pare per problemet psikologjike.
-Gjate vitit 1879 ngre laboratorin e pare psikologjik ne bote qe shume
shpejt shnderrohet ne institut dhe behet qender boterore per studimet
ne psikologji.
-I pari shfaqi nevojen per nje disipline te re, e quajtur “psikologji” e
cila shihet si nje
grumbull njohjesh dhe dijesh ne lidhje te ngushte me vetedijen dhe
filozofine, por ne kuptim eshte e qarte dhe e dukshme nga ajo.
Ai i vendos forcat e veta ne studimin e lidhjes: „Njohje-Psiqike-Vete-
dije- Pervoje“.Disa studiues pranojne qe psikologjia e tij eshte “Teoria
e njohurive” ose “Teoria psikologjike e njohurive“. Ai e shikon psikiken
si strukture (vetedijen ) e perbere nga nje numer i madh “atomesh” ose
elementesh te cilet mund te ndahen ne: ndjenja dhe ndjenja te thjeshta.
-ndjenja, ku shprehet kenaqesia, pakenaqesia, tensioni-qetesimi (re-
lax). Sipas tij, psikologjia eshte shkence e pervojes se pandermjetme,kurse
psikika eshte vetedije subjektive per shkak te se ciles shkenca duhet te
mesoje ndjenjat e thjeshta. Por ketu lind dicka e re, ne pamje te pare ku
ne laborator ai studion sensacionet dhe jo ndjenjat e thjeshta. Perfundi-
min e kesaj ai e sheh nepermjet Introspeksionit (vetevezhgimit).
Vundi ketu ben nje perfundim qe njohurite kane karakter subjektiv
,ku njohjet ne te vertete nuk jane asgje tjeter, vecese “perjetime subjek-
tive” “pervoja te brendshme” ne vetedijen tone.
Mund te themi se si çdo shkence dhe psikologjia nuk eshte nje
sistem autonom, por eshte e kushtezuar nga karakteristika socialhisto-
rike te epokes, ne te cilen formohet dhe funksionon. Sot psikologjia e
ndergjegjes skziston ne 5 etapa te ndryshme.
1. Psikologjia klasike e vetedijes e njohur akoma si Teoria e element-
eve te vetedijes, e percaktuar nga Vund (1832- 1920) dhe nga ndjekesi i
tij (nxenes) Eduart Titcner (1867- 1927).
2. Teoria e akteve te vetedijes, e zhvilluar nga Franc Brentano
(1838-1917), Edmond Hucerl (1859- 1938) dhe pjeserisht nga shkolla
psikologjike Vjurcburgska, e paraqitur nga Karl Bjuler (1871-1946),
Narcist Ah (1871-1946) Karl Marbe (1869- 1953) dhe te tjere.
3. Psikologjia funksionale e paraqitur nga Uillom Xhejms (1842-
1910), Xhim Mark Bollduin (1861-1934), Alfred Bine (1857-1911) e
te tjere.
Teoria per fluturimet fenominale ose
psikologjike Geshtalltiste
Psikologjia pershkruese nga Vilhelm Delatain 1833-1911)
Nje vend te rendesishem ne psikologji ze dhe Biheiviorizmi ndikuar

fuqishem nga pozitivimi, shkolla e psikologjise amerikane ne shkencen
amerikane dhe pothuajse dhe ne kulturen e shoqerise amerikane si e tere.
Ajo ka lindur si reaksion intelektual i strukturalizmit europian e nder-
tuar si metode subjektive e Intronspeksionit. Ne iteraturen psikologjike
preardhja e biheviorizmit lidhet me studimet e zoopsikologut Xhon
Brooks Uatson (1878-1958). Ai me 1952 botoi librin “Biheviorizmet” e
cila u vleresua nga bashkekohesit.
Keshtu fjala biheviorizem do te thote “ Behavior-Sjellje” keshtu qe
objekti i biheivjoristeve nuk eshte me vetedija dhe psiqika por shfaqja
e jashtme e vezhgimit te reaksioneve adaptive te sjelljes verbale dhe
motorike te organizmit. Per shkak te kesaj ajo studion sjelljet e te gjitha
ekzistencave te gjalla (jo vetem te njeriut por dhe te kafsheve).
Psikologjia funksionale ka lindur si nje “proteste teorike” nga teo-
ria ekzistuese psikologjike dhe mbi te gjitha ndaj strukturalizmit ne
psikologji. Per funksionalistet objekti ne psikologji shikohet ne studi-
min e proceseve dhe funksioneve psikike dhe jo ne studimin e permba-
jtjes se vetedijes, siç e kane pranuar strukturalistet. Tek funksionalizmi
mund te themi qe:
a. Psikologjia merret me funksionet psiqike dhe jo me permba-

jtjen.
b. funksionet psiqike jane shfaqe e afrimit me mjedisin.
c. psikologjia duhet te jete e nevojshme dhe te lejoje peraqitjen e
njohurive ne menyre
praktike.
d. funksionet psiqike jane pjese e gjithe veprimit fizik dhe psiq-
ik.
e. psikologjia eshte e lidhur ngushte me biologjine dhe kuptimin
e mire e anatomise dhe fiziologjise padyshim ndihmon per nje
kuptim me te mire te veprimit psiqik.
Zigmund Frojd ( 1859 – 1939) i cili dha “Psikoanalizen” ka qene

nje mjek me prejardhje vjeneze (Austri). Ai vendosi interes ndaj të jo-
vetëdijshmes. Duke pranuar si mjek në praktikë me interes në hister-
itë dhe neurozat e ndryshme ai përdori metodikën e hipnozës që do të
thotë: „gjerim i vetëdijes” me qëllime terapeutike. Studimet e Frojdit
mbi psikoanalizën mund të ndahe nnë tri etapa:
1.1897- 1905, psikoanaliza u përdor si metodë për kurimin e neu-

rozeve;
2.1906-1918, psikoanaliza kthehet në studim të përgjithshëm
psikologjik për personalitetin dhe zhvillimin e tij;
3.1919-1939, psikoanaliza pranon ekzistencën e ndryshimeve dhe
merr të përkryrën e saj filozofike, duke u kthyer në sistem filozofik;
Psikoanalzia e shikon jetën shpirtërore nga tre këndvështrime: Dina-

mike, Topike ( si studim për strukturën e jetës shpirtërore) dhe Ekono-
mike.
Gjatë psikoanalizës objekti në psikologji është i lëvizur nga e vetëdi-
jshmja tek e pavetëdijshmja dhe pranohet që psikika është një luftë mid-
is shfaqjeve të vetëdijshme dhe të pavetëdijshme, në rolin zotërues të të
pavetëdijshmes. Në teorinë psikanalitike të Frojdit proceset e pavetëdi-
jshme kanë një kuptim të caktuar për jetën shpirtërore dhe sjelljet e nje-
riut. Në këtë teori, një vend kryesor si motor bazë, kanë instiktet dhe
para së gjithash ato seksuale përgjatë së cilës, libido bëhet “burim en-
ergjie” në krijimin e sjelljeve.
Më e rëndësishmja në psikoanalizën e Frojdit është zhvillimi i “uni-
psikologjia”. Gjatë 1912-ës, “psikologjia e uni-t” e Frojdit, plotësohet nga
teoria e impulseve (instikteve) gjatë shtimit të konceptit “narcizëm”, dhe
gjatë 1914-ës dhe 1920-ës, kemi shtimin e konceptit “thanatos” (interes
për vdekjen) dhe “eros” (interes ndaj jetës).
Alfred Adler (1870-1937), bashkëkohes i Sigmund Frojdit, jep vari-
antin e paikanalizës, e shfaqur si “psikologjia individuale”, ku kemi një
ulje të kuptimit ose rëndësisë që i jepej gjinisë dhe komleksit edipian në
formimin e personalitetit, si arsye në formimin e nervozave. Sipas Adler,
nuk jane interesat seksuale, por ndjenjat për jovlerësim të plotë dhe
nevoja e liduar për komlpeksin e defekteve , përmes frikës ndaj superior-
itetit dhe pushtetit qe zënë vëndin qëndror në personalitet dhe shkelin si
faktorë në zhvillimin e çdo njeriu. Ndjenja për jo i vlerësuar, shkaktohet
nga faktorë subjektivë (vështirësitë në marrëdhëniet sociale, ndjenja për
natyrë të dobët). Në konceptin adlerian, natyra njerëzore është sociale.
Sipas Adler, frika e shoqëron individin nga fillimi i fëmijërisë dhe deri
në plakjen e tij, e cila prek çdo veprim njerëzor dhe pa ndërprjerje ak-
tualizohet. Paraqitja adleriane për frikën është shumë e ndryshme nga
paraqitjet e pothuaj të gjithë atyre që kanë shkruar për këtë problem.
Sipas tij, frika nga vdekja është karakteristikë pikërisht për ata të cilët
kërkojnë justifikim dhe mënyrë ikje në çfarëdolloj detyrimi.
Një tjetër ndjekës në shumë marrëdhënie si oponent i Frojdit është
edhe Karl Gustav Jung (1875-1961). Ai shpiku teorinë e psikologjisë
analitike, ku përmbatja kryesorë është mësimi për të pavetëdijshmen dhe
për procesin e zhvillimit të personalitetit. Jung e zhvilloi të mësuarin
dhe theksoi tezën për ekzistencën e dy sistemeve në të pavetëdijshmen
- personale dhe të pavetëdijshmen - kolektive. Pjesa më e mirë e Jung-
ut është klasifikimi i tipave personalë. Në studimin “Tipat psikologjike”
(1924), Jung, dallon dy bazat kryesore-eksrtaverët (ku theksohet bota
e jashtme) dhe intravertët (ku theksohet bota e brendshme), dhe katër
funksionet e psikikës: Të menduarit, ndjenjat, intuita, perceptimi.
Duke u nisur nga këto fakte, ne bëjmë një vështrim mbi pjesën e
psikologjisë juridike, e cila na lejon të analizojmë faktorë të ndryshëm,
që janë mjaft të nevojshëm në shpjegimin, arsyetimn e mjaft konfikteve
të lindura dhe për rrjedhojë aktet e ndodhura në shoqërinë tonë njerë-
zore. Këtu mund të përmendim një numër të madh autorësh të cilët na
hedhin dritë mbi sferën e formimit të sjelljeve njerëzore dhe veprimeve
të tyre.
Skedari i Psikologjisë Juridike
Skedari i psikologjise juridike
Secila shkence ne nje etape te caktuar te zhvillimit te saj ka fushen

dhe problematiken me te cilen ajo merret. Ne fillim problemet krye-
sore te psikologjise juridike kane qene 2, kurse gjate viteve ’30 - ’40 te
shekullit te XX lindi edhe problematika e trete e saj. Ne fillim ka pasur
nje interes per problemet hetimore dhe gjyqesore –qe do te thote per
problemet proceduriale, dhe per shkak te saj, kjo dege ndahet dhe njihet
si psikologjia gjyqsore. Ajo eshte nje pjese ose nje shtojce, me drejtim
studimin e problemeve psikologjike, te lidhura kto me hetimet dhe me
aspektet penale. Studimet psikologjike ne fillim jane pare si mundesi
per lehtesimin e hetimeve. Nga studimet e bera ne fushen e psikologjise
gjyqesore eshte kerkuar se si mundet te realizohet detyra per hetimet dhe
se si vepron ajo mbi te akuzuarit qe te marrim informacionin e duhur
per krimin e kryer. Shume aktual ka qene dhe problemi per deshmite e
rreme. Si psikologjise dhe kriminalistikes u eshte dashur te perpunojne
dhe te lidhin punen praktike me metodat per te bere te mundur ose
treguar deshmite e rreme.
Problemi i dyte i kesaj fushe ka qene i lidhur me studimet e te vecan-
tave te personalitetit te krimineleve. Ne etapat e para studimet e ketyre
vecorive jane pare si pjese e pandashme e psikologjise gjyqsore. Gjate
viteve ’30 dhe ’40 u formua dhe problematika ose fusha e trete, lidhur
me studimin e jetes dhe sjelljes se autoreve te krimeve para se tu hiqet
e drejta e lirise. Keto studime mbi jeten e ketyre krimineleve kane qene
nje element shume i rendesishem e i nevojshem per punen e specializuar
me ta.
Rreth kesaj teme ka dhe studime – ku keto probleme nuk duhen
shkeputur nga proçesi i dhenies se drejtesise, sepse ato jane problemet
themelore te saj. Shkalle – shkalle arrihet ne idene qe kjo eshte nje
shtojce me vete, e cila ka lidhje me problemet e procesit, duke pasur dhe
probleme specifike. Gjate viteve te fundit ne psikologjine juridike ka dhe
nje ndarje te brendshme ku nuk studiohet me sjellja e te denuarit ne
burg – por edhe pas lirimit te tij. Ne rastin e pare studimet psikologjike
jane nje ndihme per te vepruar ne menyre te sukseshme ndaj veprimeve
te tij, kurse e dyta eshte menyra e adoptimit te sjelljes ne shoqeri pas
daljes se tij nga burgu. Duke punuar mbi keto sjellje kemi nje formim te
tri nendegve qe jane:
Psikologjia kriminale
Kjo dege merret me studimin e normave te psikologjise ne formim-

in e personalitetit kriminal. Interesohet per formimin e mendimit
kriminel, motivimi i nje krimi konkret, problemet e formimit te gru-
peve kriminale(ose organizatave kriminale)qe do te thote interesohet
per te vecantat e karakteristikave personale per kategori te ndryshme
kriminelesh, te ndare keta sipas kritereve te ndryshem – sipas moshes,
gjinise, llojeve te krimit dhe paraqitjes se rrezikshmerise shoqerore. Ne
baze te ketyre kritereve jane perpunuar tipologjite e karakteristikave te
kategorive te ndryshme te krimeve te kryer. Gjate viteve te fundit jane
perpunuar diagnostikimet kriminale dhe prognozimet kriminale. Per-
punimi i ketyre problemeve paraqitet perpara organeve te drejtesise dhe
te sigurise. Ketu gjejme dhe perdorimin kompjuterik per prognozem
dhe diagnostikimin. Ne Shqiperi eshte e veshtire qe psikologut ti jepet
e drejta e ketyre diagnostikimeve, gje qe ne ben te mendojme se roli i
psikologut ende nuk eshte aty ku duhet ne organet policore.
Psikologjia Proceduriale
Mendohet qe kjo shkence – eshte e zhvilluar me mire se sa te tjeret.
Ajo interesohet, para se gjithash, nga normat e drejtesise me specifike
psikologjike per zbulimin dhe hetimin e krimit. Ne psikologjine proce-
duriale nje vemendje e madhe ju kushtohet faktoreve subjektive dhe ob-
jektive qe ndikojne mbi sjelljen e personave te hetuar (krimineleve). Nje
rendesi i kushtohet dhe gjendjes psikike, pra atmosferes psikike gjate
rrjedhes se gjyqit dhe ndikimit mbi hetimin. Ne kete fushe te rendesish-
eme jane dhe problemet psikologjike te kohes se hetimit, kapercimi i
frikes, kundershtimi per dhenien e provave dhe perpjekjet per te dhene
deshmi te rreme.
Psikologu kriminal perdoret si keshillues ose trajnues ne organizimet
paraprake te proceseve gjyqesore prane çdo organi i cili ka nevoje nga
informacioni psikologjike per te denuarit, per sjelljet e tyre. Ky informa-
cion eshte i rendesishem zakonisht per minorenet dhe ata qe sapo e kane
kaluar kete moshe. Mundesia ku mund te aktivizohen psikologet eshte
e lidhur dhe me vete ekspertizem. Ekspertizat jane te nevojshme gjith-
mone kur hasen veshtirsite gjate hetimeve te motiveve qe e kane shtyre
autorin drejt krimit, ose kur ka dyshime mbi deshmite e dhena. Gjate
dyshimeve patologjike gjithmone angazhohen mjeket psikiater. Çfaredo
lloj ekspertize psikologjike gjyqsore eshte e pershkruar nga studime te
specializuar, ne baze te se cilave psikologet ju pergjigjen pyetjeve te ndry-
shme ne fushen e rrjedhes se procesit gjyqesor .
Psikologjia “Penitentiary”
Objek i kesaj psikologjie jane normat e drejtesise, ligjet, karakteris-

tike per jeten dhe veprimet nga humbja e lirise. Ajo perpunon bazat e
shtepive te riedukimit. Nje vemendje serioze u kushtohet problemeve
me ndikim negativ te mjedisit te burgut mbi te burgosurit. Gjithashtu,
nje vemendje i kushtohet dhe adoptimit te burgosurve per jeten e lire te
mevonsheme. Pra ajo ka nje rol me teper edukativ.
Jo rastesisht profesor Frijman, drejtor i nje prej revistave shkencore
te psikiatrise ne Londer (Angli) mendon qe politikanet dhe juristet t’u
nenshtrohen kontrolleve te rregullta psikiatrike. Ai nenvizoi qe veprim-
taria mendore e cdo njeriu eshte ne limit individual. Nuk e kuptoj thote
ai se pse pilotet e avioneve civile duhet t’u nenshtrohe kontrolleve sepse
me ta udhetojne mbi 400 veta kurse ata qe drejtonin nje shtet dhe kane
pergjegjesi me te medhe jo. Gjithmon psikiatria gjyqsore ka pasur ten-
dencen te quhet “Mjekesia denuese” dhe kjo ka qene gjithmone objekt
i mjaft kongreseve nderkombetare dhe konferencave te psikiatris. Zhan
Pinatel mendon se i duhet kushtuar vemendje lidhjes me kriminalogjine
sepse ne specialitetin e kriminologjise hyjne disa shkenca me radhe te
cilat jane te “perziera” ne te dhe keshtu na lejojne ne te arrijme studimin
e plote dhe kuptim sa me te mire te krimit te kryer. Pra mund te themi
qe kriminologjia eshte pjese ose element nga sistemi i pjeses se pergjith-
shme te se drejtes penale. Kriminologjia eshte pjese e rendesishme ju-
ridike, duke zene dhe vendin kryq ne zbardhjen e fakteve per ngjarjet
e ndodhura. Duke qene si nje shkence sociologjike, ne qofte se kemi
parasysh sociologjin kriminale ajo dukshem na tregon qe problemet e saj
jane te lidhura ngushte me ato te psikologjis juridike.
Lidhja e saj me viktimizimin
Ne qofte se kriminologjia studion autorin e krimit viktimizimi

studion vete viktimen ne kete rast, personalitetin e tij nga ana penale,
psikologjike dhe kriminologjike si per autorin qe ka kryer krimin ashtu
per viktimen qe ka kryer ne kete rast.
Ne kete kuptim psikologjia juridike ka nje detyre jo shume te lehte qe
te permbushe nje ‘’teori boshe’’ duke u kushtuar vemendje te kujdesshme
problemeve psikologjike te lidhura me vdekjet e natyrshme dhe ato te
dhunshme, vrasjet dhe vetevrasjet, denimin me vdekje si ‘’humanitar
ndaj shoqerise’’, psikologjine e gjyqtareve qe mund te denojne dhe njerez
te pafajshem ‘’Si per shembull’’ denimet me vdekje. Sot eshte e pady-
shimte qe psikologjia gjyqesore duhet te zere nje vend te rendesishem ne
shoqerine shqiptare pasi vitet e fundit kemi nje numer te madh krimesh
te pazbardhura te cilat kane nevoje per nje kombinim studimesh per t’i
zbardhur dhe per t’i parandaluar ato.
Gjykata si institucion kryen veprimtari analitike dhe vleresuese. Ve-
primtaria e gjykatave, pavaresisht nga instancat eshte e bazuar ne dy do-
kumente baze: kodi penal dhe kodi i procedures penale. Gjykata eshte
e detyruar te analizoje veprimtari kriminale ose shkeljet ligjore gjate te
cilave thyhen normat e drejtesise. Kjo analize behet ne baze te provave te
mbledhura gjate kohes se hetimit. Pervec kesaj, gjykata eshte e detyruar
ne baze te kodit te procedures penale te kryeje veprimet e duhura per
mbledhjen e argumenteve plotesuese per te pare me qarte vleresimin e
ceshjteve. Ne baze te kodit te procedures civile Gjykata ka te drejte te
kerkoje rishikimin e çeshjtes per te cilen ka dyshime qe mundet te jene
bere gabime. Çfaredolloj nxitimi me provat ne lidhje me gjykimin eshte
e rrezikshme. E rrezikshme eshte edhe dhenia e denimeve te nxituara
per çfaredolloj pike te erret dyshimi ose paperpikmeria Gjykata ka te
drejte ta ktheje ceshtjen ne prokurori deri ne qartesimin e saj. Kjo mund
te ndodhe jo vetem gjate çeshjtes, por edhe para saj. Palet ne procesin
gjyqesor kane te drejten te ankohen lidhur me vendimin gjyqesor para
instancave me te larta. Zakonisht, kjo ndodh ne nje afat prej 7 ditesh pas
dhenies se gjykimit. Kete te drejte e ka si i denuari ashtu edhe prokuroria
e cila ngre padine. Analiza i jep mundesi stafit te gjyqesorit te oriento-
het ne punen e perditshme drejt qellimit dhe kuptimit te çeshjtes. Kjo
njohuri specifike eshte e nevojshme. Por cilat jane rrethanat qe ndikojne
ne kete veprimtari njohurie?
1. Ne çdo çeshtje lind tensioni psikik. Ai eshte i lidhur dhe i

lindur si nga vete karakteri i krimit te kryer keshtu edhe nga
sjellja e personave qe marrin pjese ne sallen e gjyqit.
2. Analiza e informimit varet nga ajo qe ne kohen e gjykimit
shpesh duhet te qartesohen provat e dyshmita dhe te sqarohen
pavaresisht nga dyshimet.
3. Nje ndikim specifik mbi analizen tregon dhe nevojen e mbije-
teses se te gjitha provave per te hedhur genjeshtrat gjate pro-
cesit gjyqesor.
4. Shpesh stafit te gjyqtarit dhe vete gjyqtarit i duhet te tregoje
me shume forca per te kapercyer hutimet ose shqetesimet e
personave te cilet japin deponimet e tyre (deshmitaret).
5. Veprimtaria analitike mund te jete e shqetesuar dhe nga lindja
e konflikteve gjate kohes se gjyqit.
Pra te gjitha keto probleme duhet te jene te kapercyera ose te kal-

ueshme qe te kene mundesi te mbaroje edhe rrjedha gjykuese deri ne
fund dhe te merret vendimi ose zgjidhja e ceshtjes. Zgjidhja e suk-
sesshme ka nje rendesi dhe per vete pjesemarresit ne çeshjte. Pothuaj te
gjitha gjyqet (vetem ne rastet e vecanta jane me dyer te hapura). vetem
ne gjykimin qe jane minorene dhe ata qe gjykohen nga gjyqe ushtarake
kane nje kufi. Studimet psikologjike kane treguar se suksesi i procesit
gjyqesor varet nga:
a) pergatitja profesionale e gjyqtarit, prokurorve dhe avokateve te

cilet marrin pjese
b) nga moskorruptimi i tyre (blerja e gjyqtareve)
c) parapergatitja e procesit gjyqesor
Percaktimi i ketyre trë kushteve krijon mundesine per nje analize ob-
jektive te procesit gjyqesor, per nje vendim te sakte dhe gjykim te drejte.
Nga pikepamja psikologjike ne punimet gjyqesore ne nje gjyq konkret
nenvizohen disa aspekte:
-Aspekti social
-Aspekti rikonstruktiv
-Aspekti komunikues
Keto tre aspekte jane te lidhura ngushte me rrjedhen e gjyqit dhe

duhet te japin rezultate per nje gjykim sa me te mire te ceshtjes. Po i
marrim nje nga nje per secilin aspekt:
Aspekti social eshte i lidhur me nderhyrjen ne marredhenien njer-
ezore dhe me zgjidhjen e tyre ne baze te normave konkrete te drejtesise.
Gjyqi vendos forca per rregullimin e tyre dhe kjo kerkon perpikmeri.
Aspekti rikonstruktiv: nepermjet analizave te deshmive dhe provave
gjate te pyeturit, gjyqi duhet te ndertoje ngjarje, te rrjedhura para disa
kohesh, qe do te thote duke marre parasysh ngjarjet nga e kaluara dhe
keshtu qe ato duhet te rindertohen. Per kete gje eshte e nevojshme qe te
provohen te gjitha deshmite e mbedhura dhe vertetesia e ketyre desh-
mive. Çfaredolloj dyshimi per jo vertetesi duhet te konstatohet dhe te
qartesohet ne gjyq.
Aspekti komunikues: eshte i lidhur me suksesin e pyetjeve te bera
ne kohen e gjyqit. Ai eshte baza per te vertetuar informacionin dhe per te
mbledhur informacion te ri. Pergatitja paraprake ne dhenien e pyetjeve
luan nje rol kryesor ne informacionin e mbledhur. Gjyqtari i ceshtjes nuk
duhet te improvizoje, por duhet te nenvizoje paraprakisht problemet dhe
pyetjet baze, qe duhet t’i vendose gjate te pyeturit. Nenvleresimi i çdon-
jeres prej ketyre aspekteve shfaqet negativisht ne rezultatet nga rrjedha e
gjyqit dhe ne autoritetin e gjyqtarit.
Kuptimi dhe specifikat e punës juridike
E kemi pranuar që puna e organeve mbrojtëse dhe atyre të organeve

të drejtësisë të përkufizohet si punë juridike dhe ky përkufizim bëhet pa-
varësisht nga përgatitja speciale që kanë këto korniza. Në konceptin “or-
gane mbrojtëse” gjejmë para së gjithash punonjësit që punojnë në polici
dhe ato të shërbimit informativ kombëtar, kurse në konceptin tjetër “or-
gane të drejtësisë” do të gjejmë organet gjyqësore, prokurorinë etj.
“Organet mbrojtëse” janë të detyruara (sipas Kushtetutës dhe akteve
normative) të garantojnë sigurinë e qytetarëve të marrin masa për paran-
dalimin e krimeve të ndryshme dhe të marrin pjesë në zbardhjen e këtyre
krimeve të kryera. Në pikëpamje, ato ruajnë dhe ekzekutojnë funksionet
mbrojtëse në lidhje me shtetin dhe personalitetet.
“Organet e drejtësisë” merren me gjetjen dhe vërtetimin e krimeve të
ndryshme, të kryera këto nga individë ose grupe të ndryshme. Këto funk-
sione ata i kryejnë duke sinkronizuar veprimet e policisë dhe atyre të sig-
urisë. Në vënd të dytë, ato merren me vlerësimin e provave të mbledhura
për krimin e kryer, vlerësimin e fajit të kriminelit, duke vendosur dënime
për krimin e kryer. Në vend të tretë, “organet e drejtësisë” ekzekutojnë
edhe funksione të caktuara kontrolluese në lidhje me organet e tjera, të
angazhuara në luftë me krimin. Veprimtaria e “organeve mbrojtëse” dhe
atyre “te drejtësisë” është e lidhur me luftën kundër krimit të organizuar
dhe ligjthyesve ne teresi me marrëdhëniet me qytetaret.
Punonjesit e ketyre organeve gjate gjithe kohes jane te angazhuar
me kontrollin e ketyre funksioneve dhe me sanksionimin e sjelljeve te
qytetareve gjate thyerjes se ketyre normave te drejtesise . Keto kane qene
dhe disa nga bazat qe e bejne kete pune si pune me drejtim juridik .
Puna juridike eshte e bazuar ne dy drejtime:

Kjo pune eshte drejtuar nga dokumenta anormativ te eaktuar. Sipas
studimeve te kryer ne gjejme dhe nje mbeshtetje argumentash ndaj kesaj
teze. Argumentat ndahen si me poshte:
Keto jane organet shteterore te specializuara si (policia, ndjekja,
gjykata, prokuroria ) ku shteti i ka dhene fuqi te ruajne dhe ndjekin
ruajtjen ligjeve nga ana e qytetareve, nga organizata te ndryshme. Keto
organe dhe punonjesit qe punojne ne to jane te detyruar sipas ligjeve te
sigurojne qetesine dhe te luftojne me trimerin me mjete ligjore. Si rrje-
dhim ato jane te detyruara te njohin mire ligjet dhe te ushtrojne ato.
Nepermjet akteve normative speciale, eshte specifike e cdo vendi ku
organet e drejtesise dhe te rendit te ndjekin dhe te sanksionojne sipas nje
radhe te caktuar personat, te cilet thyejne ligjet e vendit te vet.
Punonjesit e organeve te specializuara jane te detyruara:
1-te jene te qarte me kerkesat e akteve normative
2-te japin lloje te ndryshem vendimesh per çfaredo lloj veprimi dake
pasur parasysh dhe lojen per mbajtje dhe perdorim te armes se zjarrit
dhe cfardolloj arme tjeter.
- te sanksionojne sipas ligjeve qytetaret, te cilet lejojne thyerjen e
ligjeve ne fuqi.
3) Punonjesi ne organet e specializuara kryejne veprime teper te
rrepta ne mardhenie me qytetaret te cilet thyejne ligjet. Kto veprime
denohen rende nga vete ligjet dhe aktet normative. Detyrimet e ketyre
punonjesve nga ligjthyesve do ti ndjekim si me poshte:
- Jane te detyruar te perdorin sisteme vezhgimi ndaj sjelljes se per-

sonave, qe jane te prirur per te kryer akte kriminale. Ata ndjekin keto
persona, i çojne ne vizita mejeksore ( profilaktike ) kryejne me ta nje
pune fort korrekte dhe me pervoje.
- Jane te detyruar te kryejne kontreolle periodike ndaj ketyre perso-

nave, per te cilet ka dyshime, qe kryejne veprime joligjore. Kjo eshte e
njejta si per njohur dhe jo te njohur qe kryejne akte kriminale ose kane
qellime te tilla .
- Gjate momentit te indentifikimit te kryerjes se krimit keta punonjes

kane te drejte te perdorin dhe metoda te tjera qe jane po kaq efikase
ne kapjen e krimineleve, si bashkpunime me organe te tjera dhe ai me
qytetaret. Keto zakonisht ato i perdorin per zgjidhjen e detyrave ne
punen profilaktive dhe gjate ndjekjes se krimineleve.
- Punonjesit e organeve te specializuar shtetrore ndjekin ato qe krye-

jne krime. Kjo veprimtari gjithashtu ka nje menyre dhe radhe te caktuar,
te vendosura keto me ligj.
- Ata organizojne dhe praktikojne proceset gjyqesore, per qartesim
dhe vendosjen e fajin dhe ndaj ketyre ligjethyesve. Kjo behet gjate sean-
cave gjyqesore ne organet e drejtesise.
- Sipas ligjeve ato kane te drejten te japin si dhe denimin “ heqje

lirie “ e cila eshte e vlefshme si per presonbat qe kane mbushur 18 vjec
por edhe per ato qe jane mbi kete moshe. Tek ne funksionojne gjithsej
............ burgjet dhe .......... shtepi riedukimi.
- Punonjesit e organeve te drejtesise marrin pjese me ndihmen e or-

ganeve te tjera ndihmese ne seminare me tema parandalimi dhe ulja e
akteve kriminale per mosha te ndryshme te shoqerise. Ne kuptim kjo
eshte nje pune edukuese, e pasqyruar nga dokumenta pasi duhet pasur
parasysh qe behet fjale per lirine e njeriut.
Detyrimet e organeve shteterorte te specializuara ne lidhje me luften

ndaj krimit te organizuar:
Mbrojtja ne rradhet e shoqerise dhe karakteri i pergjithshem ( qe do

te thote krimi ndaj personave ) eshte detyre e organeve policore. Pothu-
ajse ne te gjitha vendet organet policore jane strukture e Ministrise se
puneve te Brendshe.
Siguria Nacionale, sigurohet nga veprimet e organeve te informimit

dhe kundra zbulimit. Ne shume vende ato jane te ndara ne ushtarake
dhe civile, zbulim dhe kundra zbulimi. Zbulimi ushtarak eshte nen ko-
manden e Shatbit te Pergjithshem te Ushtrise. Keto organe zbulimi dhe
kundrazbulimi bashkpunojne me organet e policise , por punojne te pa-
varur njeri nga tjetri. Baza ose kryesorja e organeve te zbulimit dhe kun-
drazbulimit eshte qe ato te jene te pavarur nga ana partiake dhe zakon-
isht ato jene te depolizuara, pra nuk mbrojne interesat e asnjeres parti ne
pushtet por te vete shtetit ligjor ne teresi .
Te veçantat psikologjike gjate
investigimit ne sallen e gjyqit
Pyetjet ne nje salle gjyqi

rrjedhin ne kete forme
Gjate kohes se gjyqit merren ne pyetje fajtoret dhe deshmitaret dhe

ne fund te saj ekspertet. Çfaredo lloj ekspertize mbahet ne raport. Gjate
kohes se marrjes ne pyetje, gjyqtari mund te vere re pergjigje kundersh-
tuese, keshtu qe ai, pasi i konstaton, duhet te qartesoje ato. Paqartesite
mund te bejne dhe shtyrjen e ceshtjes dhe ndjekjen nga e para e saj. Te
gjitha pyetjet e bera ndaj personave te pyetur - behen indirekte, jo te
drejtperdrejta-nga gjyqtari. Gjate marrjes ne pyetje te personit qe gjyko-
het, i kushtohet nje rendesi e vecante mendimit per fajin e kryer-si dhe
kur ka lindur ne motivimin e tij. Gjate pyetjeve, gjyqtari eshte i detyruar
t’i kushtoje vemendje çfaredolloj hollesie qe paraqitet. Gjate procesit
gjyqesor eshte e rrezikshme qe te behet presion mbi personat e stafit te
gjykimit ose dhe blerja e tyre. Kjo do te kishte nje ane negative ne dhe-
nien e gjykimit perfundimtar. Gjykatesit kane pergjegjesi proceduriale,
ne qofte se nuk marrin masa per kapercimin e ketyre gjerave.
Te veçantat psikologjike te te pyeturit
Ky eshte nje veprim universal. Nepermjet pyetesorit studimet marrin

informacion, prokurori sistematizon, pa e ndryshuar protokollin rrjedhes
per pyetesorin. Protokolli eshte ne dy pjese:
Ne te paren gjejme te dhenat demografike per personin si dhe infor-
macion pse eshte i perzier ne çeshtje.
Ne te dyten jane pergjigjet qe do te jepen per prokurorin.
Kodi i procedures civile lejon nderprerjen e gjykimit kur:
a) ne qofte se duhet te sistematizohet me shume informacion.

b) ne qofte se prokurori gjate pyetjeve ve re lodhje dhe nuk jep
informacion te sakte.
c) ne qofte se vihet re hutim i personit nga nxjerrja e fakteve.
Nje problem ekzistues gjate te pyeturit eshte dhe analiza e informa-

cionit te marre. Gjate pyetesorit te te pandehurve prokurori duhet t’u
kushtoje vemendje te gjithe faktoreve specifike qe mund te kene pasur
ndikim mbi ngjarjet dhe faktet e ndodhura. Duhet te kihen parasysh dhe
te veçantat individuale te shikimit (mjergull, erresire, distanca).
Duhen vleresuar dhe disa karakteristika te veçanta personale si dhe
gjendjet e ndryshme psikike. Gjate pyetesorit ose hetimit, prokurori
duhet te jete ne gjendje te krijoje nje atmosfere te kendshme. Disa py-
etje, edhe pse te ditura per pergjigjet, duhen degjuar qe te sqarohen ne
detaje si psh:
- per alibine e tij
- arsyet dhe motivet ndaj fajit te kryer.
Per zgjidhjen e pyetjes se trete, prokurori ka te drejte te konsultohet

dhe me ndonje specialist dhe te konsultohet ose te kerkoje ekspertize
konkrete.
Mundesite e hutimit ose te harrimit gjate te pyeturit:
1. Eshte e mundur qe personi i dyshuar te kete harruar pjese te

fakteve dhe te mos kujtoje hollesite per shkake te largimit per
nje kohe te gjate nga ngjarja.
2. Ka mundesi te mos pranoje dhe te riprodhoje pikerisht disa
ngjarje (kjo mund te ndodhe per shkak te gjendjes psikike).
3. Ka mundesi qe te behet prove per mospranimin e se vertetes
me vetedijshmeri. Atehere eshte e nevojshme qe te perdoren
metoda specifike per bashkepunim.
Eshte vene re qe sjellja e te pandehurve mund te jete aktive dhe pasive.
Ky pozicion aktiv ose pasiv varet nga drejtimi i pergjithshem personal,
nga kultura personale, nga disa te vecanta te karakterit, nga vetevlersimi
i sjelljes personale, ose nga disa karakteristika emocionale (frike, gezim,
urrejtje dhe nga gjendja psikike gjate marrjes ne pyetje).
Metoda per ndikimin ose influencen psikike
Çdo pesues mbledh metoda te ndryshme pavarsisht nga te veçantat.

Ne psikologjine gjyqesore jane paraqitur metodat me poshte:
1. Gjate deponimeve jepen informacione te kufizuara per ngjar-

jen. Studiuesit tregojne qe personat qe duken te sigurt ne de-
ponimet e tyre japin mundesi te mendojme se zoterojne akoma
informacion rreth ngjarjes.
2. Nepermjet shtyrjes se pyetesorit. Kjo perdoret ne fillim te mar-
rjes ne pyetje dhe kur personi kerkon te na thote diçka, atehere
prokurori vazhdon pyetje duke i thene te mendohet.
Eksperimenti emocional arrihet nepermjet tregimit perpara subjektit

te fajesuar te sendeve dhe gjerave te lidhura keto me ngjarjen. Ketu stu-
diohet sjellja e individit. Gjithashtu kjo mund te arrihet dhe kur perdoret
materiali filmik (si psh vrasja e viktimes).
Kerkesat psikologjike per veprimtarite e gjyqtareve, prokuroreve dhe

avokateve
Nje proces gjyqesor i mire varet dhe nga bashkepunimi midis gjy-
qtareve dhe avokateve (kjo ne lidhje me pjesen analitike).Ky bash-
kepunim varet nga:
1. Mjeshteria qe te orientohen ne marredhenie te veshtira njer-

ezore te lidhura keto me ngjarje te ndodhura.
2. Aftesia per te sqaruar ne menyre te drejte pikat e dobeta te
personave te angazhuar ne ngjarje konkrete qe vleresojne rolin
e tyre ne kete ngjarje.
3. Nga forcat e pergjithshme qe nenvizojne motivet ne kryerjen
e ngjarjes se ndodhur.
Gjyqtaret, avokatet dhe prokuroret duhet te respektojne sallen me

sjelljen e tyre dhe te mos lejojne qe te ulet figura e tyre morale.
Qe te tre palet gjate procesit gjyqesor duhet te tregojne ose demon-
strojne profesionalizem dhe kulture gjate bisedave te tyre.
Stafi i gjyqtareve eshte i detyruar te ndihmoje me pyetje dhe te ftoje
palet te qartesojne pozicionet e tyre.
Prokurori eshte pala akuzuese dhe nepermjet pyetjeve kerkon te sak-

tesoje fajin e kryer.
Avokati ndihmon klientet e tij jo te genjejne, por te mbrohen sa me
mire.
Çfaredolloj gjykimi, i cili jepet ne fund te gjyqit (i cili behet publik),
mund te apelohet pas nje jave qe nga dhenia e denimit. Gjate motivimit,
gjyqtari kryesor, pasi merr vendimin, e shpall ate duke u ndalur ne:
1. Fajin e individit ose grupit

2. Rrezikshmerine per shoqerine
3. Rrethanat e kryerjes se krimit
4. Te kaluaren gjyqesore te personit ose grupit
5. Sjelljen e te pandehurit gjate kohes se zhvillimit te gjyqit.
Nepermjet motivimit te zgjidhjes gjyqesore, gjyqtari kryesor duhet te

shfaqe besimin ne vetvete per te vendosur formen e denimit.
Ekspertiza psikoligjike-gjyqesore
Sipas kerkeses se Kodit te Procedures Penale çdo organ mund te

therrase:
1. Psikologe, si konsultues gjate kohes se gjyqit (ne krime te renda

ose te kryera nga minorene).
2. Psikologe kriminale, duke paraqitur ekspertize psikologjike-
gjyqesore. Ajo mund te kryhet edhe paraprakisht ose gjate ko-
hes se gjyqit.
Kur eshte e nevojshme ekspertiza?
Gjate krimeve te renda si dhe ne rastet e krimeve te kryera nga mi-

norene. Por ka dhe nje rast te trete, kur organi gjykues has veshtiresi mbi
zbardhjen e fakteve si dhe te arsyeve subjektive dhe motiveve qe kane çuar
ne kryerjen e krimit. Shpeshhere kur gjykohen minorene, duhet patjeter
te shoqerohen nga nje ekspert psiko-ligjor per te sqaruar rrethanat ne te
cilat eshte ndodhur individi gjate kohes se kryerjes se krimit.
Rastet ne te cilat ekspertiza luan nje rol kryesor:

Ne sqarimin e motiveve per krimin e kryer, per dyshimet mbi proce-
set, proceset psikike te cilat jane te pazhvilluara, si dhe per te bere vlere-
simin psikik te te pandehurit mbi krimin e kryer. Ne gjyq mund te jete e
nevojshme te kerkohet dhe psikiatro-psikologo ekspertiza (e cila kryhet
ne ekip te perbere nga psikologe kriminale dhe psikiater).
Ekspertet e perzier kerkohen gjate dyshimeve per semundje psikike.

Kjo kerkohet edhe kur konstatohet qe ka demtime ne sistemin nervor, e
cila ndikon ne psikike.
Influenca e ekpertit psikolog:
1. Secili psikolog ekspert duhet te kete pergatijen minimale ju-

ridike.
2. Eksperti psikolog duhet te njohe procedurat dhe teknikat e
studimeve eksperimentale.
3. Duhet te njohe mire detyrat e pergjithshme, te cilat zgjidhen
gjate kohes se procesit gjyqesor.
Çfaredolloj ekspertize ka nevoje per pergatitjen e saj specifike
1. Studimi i materialieve te ceshtjeve

2. Percaktimi i te dhenave per individin qe do gjykohet
3. Bashkebisedimi me te pandehurin
4. Studimi eksperimental, duke perdorur metoda te ndryshme.
Te gjitha rezutlatet jane te nevojshme per studimin. Te gjitha ek-

spertizat mjekoligjore jepen me shkrim ndaj organit perkates. Por cfare
permban ekspertiza e shkruajtur?
Ajo perbehet nga tri pjese:
- Ne pjesen e pare paraqiten detyrat qe i jane ngarkuar psiko-

logut.
- Ne pjesen e dyte paraqiten metodat qe jane perdorur ne lid-
hjen e detyrave dhe te studimeve eksperimentale.
- Ne pjesen e trete u jepen pergjigje pyetjeve te bera.
Sipas K.Pr.Civile, psikologu nuk eshte i detyruar te jape te gjitha

pergjigjet, ku ai nuk eshte kompetent.
Korniza familjare dhe të
veçantat e zhvillimit individual
Nga studime te ndryshme te krimeve te kryera nga dhuna, te dhenat,

tregojne qe faktori kryesor ne formimin e personalitetit tek keta jane
marredheniet ne familje dhe veprimet e tyre qe kane shfaqur ne femi-
jeri.
Kur komentohen kushtet e sjelljes kriminale nga mjedisi familjar,
duhet te theksohet qe ne asnje rast nuk mund te thuhet qe problemet
ne femijeri, ne familje me prishje te struktures dhe marredhenieve, for-
mojne tendence ose kushte per kriminalitet, por nga ana tjeter kjo ten-
dece konstatohet pothuajse tek te gjithe dhunuesit.
Studimet psikologjike empirike mbi popullimin e burgjeve tre-
gojne, qe tek ata qe kryejne vrasje eshte dukshem dispozicioni agresiv i
pergjithshem, e qe eshte ndikuar nga ngarkesat me frikera “Une” dobet.
Kjo eshte e lidhur me perjetime te situatave teper mbrojtese te duk-
shme dhe te fshehura ose gjendjet emocionale te hedhura, te lidhura me
keqtrajtimin fizik. Keshtu, zhvillimi i femijes ne nje mjedis me paqartesi,
ambivalente, formojne tendencen e zhvillimit nervatik, e cila lehte mund
te kalohet ne sjellje asimiluese ne etapat e me vonshme te shfaqura.
Keta femije perjetojne deshperim dhe kercenim kronik, kufizim i lirise
personale dhe te drejten e zgjedhjes, jane te frustuar nga pakenaqesite,
te cilat formojne personalitet te pasigurte dhe te pavleresuar. Mjedisi
familjare tek keta femije karakterizohet nga stili autoritar i edukimit,
marredhenie familjare te thyera, kerkesa kundershtuese dhe rrjedhimisht
ne mbeshtetje dhe sanksione mbi tutele nga ana e nenes (mamase) dhe
mungeses se roleve te qarta te modelit ne sjedhjen e babait.
Studimet e ndryshme ne SHBA trgojne qe mbi 40% nga ata qe krye-
jne vrasje jetojne jashte baneses familjare mbas moshes 18-vjeçare. Ata
jetojne kryesishte ne shtepite e riedukimit, ne burgje ose spitalet psikia-
trike.
Ne shumicen e tyre vihen re probleme te hershme psikologjike ose
ndretojne marredhenie pozitive dhe mbeshtetese brenda ne familje. Vete
familjet karakterizohen me lidhje te dobet emocionale dhe afersi midis
anetareve. Keto pengojne formimin e femijes si personalitet me qen-
drueshmeri. Egoidentiteti kufizon mundesine per dhenien dhe mbajtjen
e lidhjeve stabile jashte familjeve, te cilat do te mund te kompesonin jo-
stabilitetin ne mjedisin familjar. Duhe te thekesohet nje rrethane e ren-
desishme tek shumica e rasteve Babai biologjik e ka braktisur familjen
para se djali te kete mbushur 12 vjeç. Kjo gje e cakton mamane si prind
dominues ne periudhen e formimit te sistemit te vlerave dhe sjelljeve
modeluese tek ata qe kryejne vrasje. (Ressler et al 1990).
Problemet ne funksionimin e modelit familjare jane te lidhura me
nevojat ose me mungesen e shpeshte baba ose nene, ose nevojitjen e
te dy prinderve. Marredheniet midis prinderve mund te ndahen ne dy
kategori:
1-Liberale- jo te interesuar
2-Autoritare- mbimbrojtes.
Ne te dy rastet ne praktike lindja Unit-fushe me qendrueshmeri poz-

itive eshte veshtiresuar si nga ikja e perhershme e prinderve nga sistemet
e perkujdesjes se rritjes fizike dhe shpirterore te femijes dhe nga totalja
e kontrollit te hollesishem te sjelljes dhe te mbrojtjes mbi ndjenjat e tij,
deshirat dhe prespektivat. Ka baza empirike ku mund te thuhet qe ata
qe kryejne vrasje nuk kane pasur kenaqesi nga marredheniet me babane,
kurse me mamane kane mbajtur ambivalente, si dinamike emocionale, e
lidhjeve. Ne kete mendim mund te thuhet qe tek keta njerez nevojitet
modeli adekuat per identifikimin e roleve ne kornizen familjare, per
shkak te kesaj ato kerkojne nje zevendes te tyre, ndonjehere ekzistence
reale. Keto role zevendesuese ne princip konstruktojne zera te nje dis-
cipline te shkaterruar dhe te padrejte. Te dhenat tregojne qe personat e
kryerjes se krimeve te renda ndaj personalitetit kane nje femijeri prob-
lematike dhe lidhje te dobta me pjesetaret e tjere te familjes. Ata nuk
mbajne lidhje te aferta me babane, kane marredhenie kundershtuese me
mamate dhe marredhenie distancuese me moshataret dhe me te vegjelit
nga ata. Shpesh jane ekspozuar ndaj shfaqeve kriminale ne familjen e
tyre – keqtrajtimi seksual, dhuna fizike, alkoolizmi, droga etj.
Kur shikohet zhvillimi individual i personalitetit te tyre te kryersit e
vrasjeve, dallohen dy faktore: dominimi i jetes fantazuese dhe historite
personale fatkeqe (keqtrajtime, fyerje, marrdhenie te keqija). Shume nga
vrasesit pershkruajne rendesine e fantazive ne periudhen e tij te zhvil-
limit. Fantazite e tyre ne permbajtje jane paresore agresive ose sadiste
dhe zakonisht jane te lidhura me vete pervojen e viktimave. Permes fan-
tazive te tyre vene ne prove mbrojtjen psikologjike nga e perditshmja
egersuese ose (e rrepte) ku durojne dhunen, mossukseset dhe veniet ne
loje pasi japin nje bote te menduar me personazhe te menduara, ne te
cilen ndihen dukshem dhe e perpunojne traumen si konstruktimin e
modeleve mendore te agresionit dhe ndaj heronjve te mirazhuar. Shume
shpesh fantazite e tyre jane ne kontekst te nevojave seksuale. Ata i ven-
dosin interesat seksuale sipas menyres se me poshtme:
Pornografia 81%
Masturbimi 79%
Fetishizmi 72% (Ressler et al 1990)
Keto te dhena tregojne qe ka njerez me mangesi sociale dhe emocio-

nale ne shoqerizimin me te afermit, veshtiresojne identifikimin adekvat
seksual dhe realizimin e tyre. Studimet tregojne qe tek meshkujt qe kane
qene te keqtrajtuar seksualisht qe ne femini shfaqet dhuna seksuale kur
rriten.
Ne te vertete edhe fantazite e mirazhet e krimineleve luajne rolin e
mbrojtjes nga deformimi real ne marredheniet me mamane, babane,
rrethin shoqerore ose figure tjeter referente ose shoqerore. Keshtu qe
merret nje “krisje” ne personalitet midis shtypjes se “Unit” te perditshem
dhe vetendjenjes dhe vetevleresimit ne fantazite e perjetuara, ku fajtori
cakton rregulla dhe kontrollon situaten.
Praktika ne psikologjine kriminale jep nje numer te madh provash
ne kuptimin e modeleve familjare, psikiken traumatizuese feminore,
gjate formimit te personalitetit, ku ne etapat e mevonshme te zhvillimit,
formimi i impulsit behet agresiv, shkaktar per dhunen ndaj te tjere. Ke-
shtu p.sh vrases me pagese behet personi qe nuk ka mbeshtetjen e mjaf-
tueshme te mjedisit familjar. Kjo eshte dhe e lidhur me shkeputjen nga
familja. Keto prishje te marredhenieve familjare jane baza e problemeve
te tij, te joqendrueshmerise emocionale, ndjenjes si i pavlere dhe te de-
zorientimit ne marredhenie me personat referent. Ne kete rast arsyeja
e pranimit per te kryer vrasje me pagese eshte motivi i te treguarit te
vetes para porositesit dhe fitimi i respektit te tij. Duke u rritur ne keto
kushte te nje atmosfere me te tille familjare, ekzekutuesi formon nje per-
sonalitet te ri me ndjenja te ndertuara dhe gjendje kronike emocionale
te deprivuar. Ndjenja e pavetedijshme per faj te prishjes se familjes lind
ndjenja si i padeshiruar dhe i padukshem. Dukshem, mund te themi qe
prishja socializuese dhe mosperpunimi i traumave te perjetuara ne etapat
e para te formimit te personalitetit kane nje rol te dukshem ndaj ketyre
problemeve, ku ekzekutuesit e vrasjeve me pagese takojne ne adaptimin
social ne moshe me te madhe. Bashke me keto, ata formohen ose me
rrjedhen e rrethanave bien pre ne mjedisin e eger te grupeve kriminale,
ku shpejt dhe pa kritika shfaqin dhe kopjojne sjelljet kriminale.
Moshat adoleshente jane nje grup dhe me potencial te dukshem per

te shfaqur keto sjellje kriminale.
Vitet e fundit ne vendin tone gjejme nje numer te madh vrasjesh, kjo
jo vetem nga vrasesit me pagese, ku shumica e tyre jane ende enigme e
pazbuluar e se vertetes, por edhe te mjaft krimeve te tjera ordinere, ku me
banalisht gjejme te ndodhin si nje shperthim emocional i frustruar ndaj
nje fyerje te thjeshte midis miqsh ose shokesh gjimnaziste.
Struktura psikike e personalitetit. Socialja
dhe biologjikja ne individualitetin njerezor
Marrëdheniet midis njerezve kërkojnë që çdo njeri të ketë dijet mini-

male të caktuara për partnerin social, që të kuptojë hapat e tij, të para-
shikojë reaksionet dhe të reagojë ndaj veprimeve të tij.
Njohjet e karakteristikave psikologjike të njerezve rreth nesh zhveshin

marrëdhëniet sociale dhe ndihmojnë që t’u anashkalosh konflikteve dhe
mosmarrëveshjeve. Per e punonjesit e Ministrisë se Rendit këto njohuri
janë mjaft të nevojshme si dhe të gjitha veprimet që ekzekutohen në lid-
hje me njerëzit e tjerë. Për këtë arsye, të gjitha njohjet psikologjike janë
shume te rendesishme në profesionin e tyre. Një vend të veçantë në to,
zë edhe njohja e personalitetit njerëzor.
1. Koncepti “Personalitet “ne Psikologji.
Personaliteti njihet si sistem i vështirë formimi, i cili me vështirësi

mund të definohet si një i vetem. Studimet pranojnë se ekzistojnë mbi
50 emërtime të ndryshme, por asnjeri prej tyre nuk është i plotë. Analiz-
imi i përkufizimeve ekzistuese na ndihmon të theksojmë disa karakter-
istika të veçanta të personalitetit, të cilat janë:
E para, çdo personalitet është unikal dhe i papërsëritshëm. Duhet
të theksojmë se nuk ka dy personalitete njesoj , këtë e vëmë re edhe tek
binjakët që lindin nga e njëjta vezë. Çdo njeri ka një botë subjektive me
një personalitet të papërsëritshëm. Këtë e reflekton në jetën dhe sjelljen
e tij. Ai gjen vlerën e tij unikale dhe ekzistencën e tij domethënëse në
këtë botë.
E dyta, personaliteti është një arsimim i rezistueshëm i vendosur nga
komponentë ndarës si uni social, norma, vlera, përvoja individuale dhe të
tjera. Ai shfaqet gjatë përsëritjes së sjelleve, në kohë përgjatë situatave të
ndryshme. Cilësia që e karakterizon personalitetin është mënyra tipike e
të menduarit dhe të sjellurit, si cilësi e veçantë për çdo njeri.
E treta nuk paraqitet si diçka e dhënë në pamje të përkryer, por zh-
villohet dhe ndryshohet. Në këtë zhvillim kanë përparësi të veçantat e
mëvonshme ndaj atyre më të hershme. Zhvillimi i personalitetit është
një proces i plotë ndarës ku strukturat rregulluese më të hershme rriten
në njohuritë e mëvonshme.
E katërta, anët e vecanta të personalitetit gjënden në konformitetet
dhe në kordinim të caktuar.Kjo është nje vecanti kryesore, e cila zbulon
se personaliteti nuk është thjeshtë nje vellim qëllimesh, emocionesh,
bindjesh, programesh dhe sjelljesh, por paraqitet si një sistem i organi-
zuar, në të cilin të gjithë elementët jane të lidhur në një të vetëm.
Që të kuptojmë natyrën e personalitetit duhet të pranojmë që të cak-
tojmë funksion dhe pozicionin në rregullimin e sjelljes, që do të thotë
t’i përgjigjesh pyetjes se” Përse është i domosdoshëm personaliteti si një
sistem rregullues”? Nga pikepamja e evoluimit mund të pranohet që
psikika dhe regullimi psikik lindin si produkt i veprimtarisë së Sistemit
Nervor Qëndror me këndvështrim ngritjen efektive të përshtatjes së or-
ganizmit ndaj natyrës së tij dhe drejtimit të sjelljes në luftë për ekzis-
tencë.
Rregullimi psikik zgjeron kapacitetin për të mësuar parashikimin e
ngjarjeve. Ai ndihmon ne formimin ,bashkërendimin ose bashkëngjitjen
e përvojës individuale, e cila pajtohet me karakteristikat specifike të
mjedisit.
Në mënyrë të veçantë, personaliteti është sistemi më i lartë rregullues,
ku na servir përshtatjen e individit, jo vetëm ndaj mjedisit, por edhe ndaj
natyres sociale. Shoqëria dhe kultura, në kornizën ku zhvillohet individi,
nuk mbeten konstante, pasi ato vendosen në marredhënie më të vështira
dhe të pamatshme në krahasim me rrethin mjedisor.
Personaliteti lind si një sistem i tërë në psikikën rregulluese, e cila
lejon individin që të përshtatet ndaj rrethit social dhe efektivisht të funk-
sionojë tek ai. Ky sistem në përmbajtjen e qëndrimit përmbledh të gjitha
cilësitë psikike, gjendjet dhe proceset, të cilat funksionojnë në mënyrë
individuale dhe specifike, duke u bazuar në mbledhjen e përvojës vetjake
dhe të veçantat gjenetike të organizmit. Duke u zhvilluar nën ndërhy-
rjen e ndryshimeve biologjike në të dhe të transformimit të mjedisit të
jashtëm.
Sipas mënyrës së ekzistencës, personaliteti është edukatë psikike, por
ajo formohet nën ndikimin jo vetëm të zhvillimit normal të formimit të
psikikës, por edhe të faktorëve të tjerë. Të dhënat biologjike në çdo or-
ganizëm kanë specifikat e tyre, të cilat gjejnë një pasqyrim tek vecantite
personale individuale.
Siç do të shohim më poshtë, ka një shumellojshmëri faktorësh, të
cilët ndikojnë mbi formimin e personalitetit. Nga ana tjetër, njeriu for-
mohet dhe ekziton në një kontekst të caktuar social, sjellja e tij zgjerohet
në shumë situata të ndryshme sociale.
Faktorët e rrethit social ndikojnë mbi formimin e personalitetit ( në
bindjet e tyre, në vlerat) dhe kështu mbi organizimin dhe rrjedhën e
sjelljes ( p. sh. Për të ulur urinë ne duhet të hamë dhe kërkojmë sit-
uatën e përshtatshme, ku kjo të ndodhë). Si rrjedhim, për të kuptuar
dhe shpjeguar të veçantat e sjelljeve individuale ne duhet të raportojmë
ndikimet biologjike, të vecantat rrjedhëse të organizmit gjate proceseve
psikike, si ndikimin dhe veprimin e rrethit- social.
Studimi i personalitetit kërkon ta vështrojmë njeriun si një ekzistencë
Bio- Psiko- Sociale, e cila e vendos pyetjen në nivel studimi të person-
alitetit. E thënë në përgjithsësi këto nivele janë si më poshtë:
• Karakteristika personale
• Të vecantat e sjelljes
• Të vecantat individuale që rrjedhin gjate proceseve rregulllluese
(kujtesa, vëmendja, të menduarit, emocionet, motivacioni)
• Rregullimi nervo- endokrinor
• Të vecantat e rregullimit fiziologjik
• Biokimia e trurit dhe sistemi nervor qëndror
• Gjenetika e sjelljes dhe ndryshimeve individuale
2. Shfaqjet e personalitetit në sjelljet e përditshme
Kur flasim për personalitetin, ne, intuitivisht paraqesim karakteris-

tikat individuale të njerezve, të cilët njohim ose që na lënë përshtypje në
diçka.
Në kuptimin e përditshëm personaliteti asociohet me këto karakter-
istika si: ndjenjë për humor, zemërgjerësi, armiqësi ose cmirë-zi, zgjuarsi,
pavullnetësi , etj. Këto paraqitje mbështeten vetëm në njërën ose tjetrën
vecanti të dalluar më qartë te personaliteti, ku në të vërtetë ka një shu-
mellojshmëri aspektesh, në të cilat mund të vëzhgohet rregullimi i sjelljes
personale.
Që nga lashtësia njerëzit kanë vënë re që njera nga veçantitë më të
dallueshme të njerzve të ndryshëm është temperamenti i tyre.
Disa njerëz janë të lëvizshëm, zor se qëndrojnë në një vend, lehtë
ngacmohen dhe shpejt qetësohen.
Disa njerëz janë të qetë, u largohen vendeve të zhurmshme, parapër-
lqejnë qetësine, nuk parapëlqejnë ndryshimet dhe udhëtimet.
Të tretët janë të zhurmshëm dhe të gëzuar, gjithmonë janë në qendër
të vëmendjes, pëlqejnë takimet e reja dhe udhëtimet, janë të vendosur të
durojnë ngarkesën e madhe. Ndryshimet e temperamentit japin vulosjen
mbi të gjthë rrethin e sjelljes së njeriut. I lehtë është konstatimi për ndry-
shimet midis njerezve sipas inteligjencës së tyre. Për disa njerëz nuk është
e vështirë të mësojnë koncepte abstrakte dhe të ndeshen me marëdhënie
abstrakte, disa të tjerët nuk janë në gjendje që të përballen me zhvillimet
logjike më elementare. Disa njerëz kujtojnë lehtë dhe shpejt, ndërsa disa
të tjerë duhet të vendosin forca të mëdha që të asimilojnë materialin e
dhënë.
Njerëzit ndahen sipas madhësisë dhe të qëndruarit stabël të vë-
mendjes, disa njerëz mund të kryejnë shumë punë njëherësh, ndërsa
disa të tjerë humbin lehtë vëmendjen.
Ndryshimet individuale ekzistojnë dhe në aftësinë e mendimit logjik,
ku ndryshimet e karakterit ekzistojnë dhe në gjendjet emocionale të
njerezve. Ka njerëz, të cilët përjetojnë shqetësim, pa kurrfarë shkaku,
ndërsa disa të tjerë me vështirësi dalin nga gjendja e gëzuar. Në të njëjtat
situata, p.sh. para provimit, disa reagojnë të qetë dhe të sigurtë, kurse
disa të tjerë janë në ankth dhe të shqetësuar, kurse disa të tjerë kanë edhe
ndjenjën e humorit.
Shumë njerëz vuajnë nga nervozizmi, depresioni, ose nga fobi të
ndryshme pa qënë të sëmurë psikikë.
Të veçantat e personalitetit fshihen edhe në motivet dhe cilësitë e tij.
Njerëzit kanë qëllime të ndryshme dhe i japin rëndësi të ndryshme ar-
ritjes së rezultateve të caktuara.
Disa prej jush kanë zgjedhur karrierën e oficerit, apo policit, sepse
ajo jep siguri për vendin e punës, disa pëlqejnë pagën e majme dhe të
mirat materiale, për disa të tjerë më e rëndësishme është romantika pro-
fesionale, por ka edhe nga ata për të cilët morali nxitës ose shtytës dhe
ndjenja për drejtësi u japin kuptimin kryesor. Pavarësisht nga qëllimet
që vendosin njerëzit, ata sillen në mënyra të ndryshme edhe pse në të
njëjtat kushte.
Cilësi e rëndësishme e personalitetit është mënyra sipas së cilës ai
e pranon vetveten dhe rrethin e tij social. Të njohura mirë janë shfaq-
jet p.sh. të vetëvlerësimit të ulët, te cilat jane te lidhura me të pasurin
turp, pasigurine dhe nënvlerësim për veten. Një vlerësim i ekzagjeruar
për veten , mund të çojë në vetebesim dhe mospërfillje të mendimit të
personave përreth. Po në të njëjtën mënyrë vihet re sesi në mënyra të
ndryshme njerëzit që jetojnë në frikë të përhershme nga agresioni ose të
sulmuarit, pa kujdes vendosen në rreziqe të pamenduara.
Shpeshherë vëzhgimet e deformimit profesional midis punonjësve të
policisë është që ta shikojnë shumicën e njerezve si potencial të thyerjes
së ligjit dhe t’iu bashkëngjitin cilësi të cilat ata nuk i zotërojnë.
Ka njerëz pesimistë të cilët çdo gjë e shohin në të zezë, po kështu
edhe të kundert të tyre- optimistë të parregullueshëm.
Disa ankohen nga pengesa dhe vështirësi që nuk eksistojnë , ku të
tjerët shohin vetëm anët e mira të jetës.
Në fund te fundit , ndryshimet individuale vëzhgohen në pikëpamje
dhe qëllime.
Në punën tuaj si punonjës policie ju do të ndani me koleget tuaj men-
dime të përgjithshme për pyetje të ndryshme, me kolegët tuaj,dhe lehtë
do të konstatoni që sa më e madhe të jetë koencidenca në shumë ngjarje
ajo prapë ka nuanca, të cilat pasqyrojnë vetëm pikën tuaj të të parit.
Bërja e llogarive e gjithë aspekteve në shfaqen e personalitetit e lejon
punonjësin e policisë të kuptojë dhe te vlerësojë drejt anët e forta dhe të
dobëta të bashkëpunëtorëve, dhe të planifikojë efektivitet në marrëd-
hëniet psikologjike dhe t’i orientojë strategjitë e tyre në mbrojtje.
Struktura psikike e personalitetit
Me njohen në thellësi të personalitetit kerkohet që të nënvizohet

organizimi i struktures së tij . Në psikologji nuk ka vetëm një kuptim
për strukturën e personlitetit, pasi ekziston një numer shumë i madh
kuptimesh të ndryshme për teorinë dhe rikonstruktimin e personalitetit.
Këtu do të bëhet provë të paraqitet struktura psikike e personalitetit ku
përdoret si bazë, ndarja ose veçimi i nënsistemeve të ndryshme funk-
sionale, ku secili është përgjegjes por aspak i ndryshëm në rregullimin
e sjelljes individuale, dhe përveç kësaj lidhet me shfaqjet e ndryshme të
personalitetit. Radha e paraqitur këtu pasqyron kalimin nga e përgjith-
shmja tek funksionet regullative më specifike.
• Nënsistemi vetërregullues siguron kontroll mbi nënsistemet e

mbetura dhe përkrah ose mban drejtimin e kompetencës per-
sonale ose vetjake, autonomine dhe veteverësimin. Përmbajtja
e marredhënies është e lidhur me vetëdijen dhe egoidentitetin
personal. Shfaqet si vetevlerësim dhe modeli i Uni-t.
• Nënsistemi për zgjedhjen e kushteve të funksionimit rregullon

maksimumin e stimulimit nga natyra e jashtme dhe e organiz-
imit dinamik të sjelljes. Shfaqet në veçanti në temperament.
• Nënsistemi për vlerësimin në kontekstin e funksionimit orien-

ton idividin në kushtet e përgjithshme të natyrës, si mundësi
dhe kufi ndarës, në mbështetjen e sjelljes ndividuale. Ajo merr
pjesë në regullimin e sjelljes në situatat e reja dhe të panjo-
hura. Shfaqet si pritje gjeneralizuese e lokusit të kontrollit të
jashtmëm dhe të brëndshëm, optimizëm-pesimizëm, bindje në
botën e padrejtë, disponobilitet ose nevojë për një shans per-
sonal.
• Nënsistemi operacional organizon programet për veprim dhe

merr pjesë në zgjidhjen e problemeve.Shfaqet si intelekt dhe
inteligjencë.
• Nënsistemi shtytës-vlerësues i jep energji dhe nxit sjelljen. I

jep një vlerësim emocional marredhënies së objekteve dhe ng-
jarjeve nga veprimet dhe ngjarjet e jashtme. Shfaqet si cilësi,
motiv dhe emocion.
• Nënsistemi kognitiv.Paraqet natyrën e jashtme te formimit te

ndjenjës, hapesirës dhe konceptit. Bashkangjit dhe ruan njoh-
jet nga eksperiencat e kaluara. Shfaqet si bindje, ujdi sociale,
norma dhe vlera.
• Nënsistemi “programet sjellore” përmban modele sjelljesh për
ndikimin e transformimeve të natyrës së jashtme. Shfaqet si
ves dhe aftësi.Nënsistemet në strukturën e personalitetit nuk
janë të izoluara por ngushtë veprojnë njëra me tjetrën. Ky nën-
sistem dhe ai kognitiv funksionojnë si një i vetëm. Nënsistemet
për vetërregullimin dhe zgjidhjen e kushteve për funksionimin
drejt shfaqen në nësistemin shtytës nën formën e përjetimeve
emocionale. Ndërtimi i një veprimi të caktuar kërkon lidhje të
dyfishtë midis vlerësimit shtytës, kognitiv dhe programeve për
efektivitet të nënsistemeve. Duhet të thekesohet se në varësi të
detyrave rregulluese të cilat zgjidh personaliteti, në drejtimin e
sjelljes futen një rreth i gjere dhe i ngushtë nënsistemesh. Kur
kryen detyra rutinë në rrethana të pëlqyeshme, sjellja mund të
regullohet nga programe sjelljesh me pjesëmarrjen minimale të
nënsistemeve kognitive dhe njohëse. Kur vendosim që të ndje-
kim qëllime jetësore afatgjata, është e nevojshme të ndërtojmë
plane sjelljesh dhe atëhere në rregullim futen pothajse të gjitha
nënsistemet e personalitetit.
Mjedisi në personalitetin e njeriut
Të parët e njeriut si e vetmja ekzistencë Bio-Psiko-Sociale paraqet

pjesemarrjen e dy faktorëve në formën e personalitetit dhe individual-
itetit si të dhënat biologjike të organizimit dhe ndikimeve të mjedisit
social. Këtu do të ndalemi me hollësishëm në secilin prej tyre.
Bazat biologjike të personalitetit
Studimi i faktoreve biologjike në formimin e personalitetit tregon se

ka disa nivele në organizimin biologjik të organizmit, të cilat ndikojnë
mbi figurën individuale të njeriut.
Faktorët gjenetikë qe shfaqen në fillim i gjejme tek gabimet në ra-
dhitjen kromozone te qelizës. Këto gabime i dallojme si sindroma të
ndryshme.
Le te përmendim sindromën Daun, tek e cila ka ndryshim në kro-
mozonin e 21-te. Të sëmuret nga sindroma Daun karakterizohen që në
lindje nga një prapambetje e lehtë mendore, si ne zhvillimin motorik
dhe gjinor dhe me deformim të pamjes fizike. Koficenti mendor KI, i
zhvillimit tek ta është midis 20 dhe më pak se 65 që do të thotë se zhvil-
limi mendor është në kufijtë midis Idiot dhe Imbecil. Për këtë arsye nuk
mund të flitet në asnjë mënyrë për formim personaliteti.
Tek sindroma Tephzp Tërmër nevojitet ose mungon një nga kro-
mozonet gjenitale ( seksuale) (xo tek normalët xx ose xy). Nga pamja e
jashtme keta persona me këtë sindromë duken si gra. Në sjelljen e tyre
vihet re tendosje e lartë në zhvillimin gjuhësor dhe atë mendor, te cilat
janë të zhvilluara normalisht, por vihen re dhe prishje e hapësirës së per-
ceptimit, e cila mund të quhet si një hapesirë pjeserisht e verbër.
Kur kromozoni x(xxy) disponibël hiqet ose mungon, shfaqet sin-
droma Kllajnfertër. Individët me këtë sindromë e kanë pamjen e jashtme
si meshkuj , kanë sjellje sociale joadekvate, dhe shpesh ata e lënë herët
shkollën. Disa prej tyre jo vetëm prishin ose thyejnë regullat e pranuara
nga të gjithë shoqeria, por kryejnë dhe hapa antishoqëror. Këta të sëmurë
karakterizohen nga pasiviteti, interesa të kufizuara impulsi dhe janë të
paaftë për të kontrolluar veprimet. Shpesh herë ata bien në kontigjentin
e ligjthyesve.
Studime të tjera tregojnë se edhe në zgjedhjen e kromozoneve nor-
male, në qelizë ekziston një shumellojshmëri genesh, të cilat caktojnë
disa nga ndryshimet indviduale të personalitetit. Është konstatuar që në
shkallën më të madhe të determinimin gjenetik janë:
- inteligjenca,
- paqëndrueshmëria emocionale,
- psikopatia,
- skizofrenia.
Studimet mbi gjenetikën e sjelljes kanë vënë re gjithashtu se sjell-

ja kriminale ka në shkallën e saj më të madhe baza gjenetike. Mund
të thuhet se faktorët gjenetikë ndikojnë mbi formimin e personalitetit
përgjatë modifikimit të proceseve biologjike në Sistemin Nervor Qen-
dror ( zotësia për të mësuar, zhvillimi i proceseve në përmbajtjen e kores
së trurit qendror, biokimia në qelizat nervore e të tjera), si dhe gjithashtu
përgjatë ndryshimeve në funksionimin e sistemit endokrinor.
Një tjetër drejtim në studimin e bazave biologjike në individualitetin
njerëzor është i lidhur me studimet e studiusit të madh rus I.P.Pavllov,
mbi vetitë apo cilësitë e Sistemit Nervor Qendror (SNQ) dhe ndikimit
të tij mbi temperament. Pavllovi në mënyrë eksperimentale konstaton
3 cilësi të SNQ. Fuqia SNQ ( Sistemi Nervor Qendror) është e lidhur
me kapacitetin dhe mund të mbajë një mbingjeshje pa arritur deri në
shkatërimin nervor. Individët me tip SNQ të dobët kanë temperament
melankolik. Ata mund të vriten lehtë shpirtërisht, nuk i durojnë dot
informacionet e mbingjeshura dhe lodhen shpejt. Në jetën emocionale
përjetojnë shtypje dhe hidhërim. Tipi i fortë SNQ është baza e mbetur
e tipave të temperamentit. Në funksionimin e SNQ Pavllovi thekson
dy procese bazë: të zgjimit dhe atë të shtypurit (shtypjes). Në varësi të
faktit nëse ata janë të balancuar ose jo caktohet dhe cilësia e dytë e SNQ
–EKUILIBRIMI.
Tipi i SNQ me mungese ekuilibri në zotërimin e gjëndjes së zgjimit,
shtrihet në bazë të temperamentit kolerik. Individët me këtë tempera-
ment janë shpërthyes, vështirë qëndrojnë në një vënd dhe të lëvizshëm.
Emocionet lindin shpejt rrjedhin zhurmshëm dhe po kështu ata shpejt
qetësohen ose shuhen.
Cilësia e tretë e SNQ është e lidhur me lehtësinë e kombinimit nga
procesi i zgjimit tek ai shtypës dhe e kundërta është e shquar ose e
njohur si aftësia për të lëvizur.
Individët me tip të forte ekuilibri kanë temperament flegmatik .Ata
janë të qetë, i durojnë mbingarkesat dhe me vështirësi dalin nga ekuilibri.
Shfaqin këmbëngulje por me vështirësi mësohen me ndryshimet. Indi-
vidët me ekuilibër të fortë me tip të SNQ të lëvizur kanë temperament
shonvinist. Keta njerëz durojnë ngarkesën e madhe, lehtë përshtaten
ndaj ndryshimeve, Jeta emocionale karakterizohet me zotërimin e për-
jetimeve pozitive.
Ana tjetër e studimit të bazave biologjike të individit është e lidhur
me cilësitë e funksionimit të strukturave nervore të trurit dhe regullimit
të sistemit endokrinor. Në këtë drejtim studimet më të njohura janë
studimet e psikologut anglez Hans Ajzenk. Ai perpunoi trefaktorëshin e
njohur të modelit të personalitetit, sipas te cilët në bazë të personalitetit
shihen disa karakteristika të përgjithshmë të personalitetit:
- ekstraversia
- introversia
- nervozizmi
-stabilitetiemocional
-psikotizmi
Ekstrointroversia
Ekstrointroversia është e lidhur me proceset e nervave stimuluse në

koren e trurit qendror. Ekziton një nënkore e strukturës së trurit e qua-
jtur formim retikular, e cila dërgon impulse në koren e trurit dhe është
përgjegjëse për mbajtjen e gjendjes së inkurajimit. Kur këto impulse
janë të pamjaftueshme është e nevojshme, eshte i nevojshemi stimulimi
i jashtëm për mbajtjen e gjendjes optimale të inkurajimit. Në nivelin
e personalitetit kjo veçanti biologjike e funksionim të trurit shfaqet si
drejtim ekstravert.
Ektravertët janë të orintuar ndaj ndërrimit të shpeshtë të stimulimit,
lehtë shkëputen në kohë pune dhe janë të predispozuar në përjetimet e
monotonisë. Ata janë të shoqërueshëm, impulsivë, të hapur dhe lehtë
përshtaten me ndryshimet. Ata janë plot jetë, pëlqejnë rreziqet dhe janë
të drejtuar ndaj lidershipit.
Kur impulset nga informacioni retikular janë mjaft të forta individi
nuk ka nevojë për shumë stimulime të jashtme plotësuese për të mbajtur
gjendjen optimale të inkurajimit. Kjo është baza biologjike e drejtimit
introvert. Ata kanë vështrësi në vendosjen e kontakteve me të panjohur,
shpesh janë të zënë me vetveten, me mendimet dhe përjetimet e tyre, dhe
me vështirësi i durojnë ndryshimet. Ata janë të qetë dhe të ekuilibruar.
Veprimet janë të menduara dhe racionale, por nuk pëlqejnë të punojnë
në kushte nxitimi dhe pamjaftueshmërie të kohës, pëlqejnë qetesinë dhe
rregullin, mbahen ndaj normave etike dhe kanë ndjenjën e përgjegjsisë.
Nervozizmi eshtë marrëdhënie biologjike që lidhet me të veçantat e
fuksionimit të sistemit limbik, i cili drejton disa funksione vegjetative
dhe është përgjegjes për rrjedhën e reaksioneve emocionale. Individët
me tregues të larte të nervozizmit jane emocionalisht të pa ekuilibruar.
Gjendja e tyre shpirtërore shpesh ndryshohet lehtë në përjetime, zotëron
shqetimi, pavendosmëria. Në situatat kritike lëshohen lehtë dhe kanë
stabilitet të ulët nën influencen e stresit.
Të kundërtit e tyre kanë stabilitetit emocional , janë të qetë, të ekuil-
ibruar, të sigurtë, dhe të vendosur. Ata me vështirësi jepen nën influencën
e geneve-emocionale dhe kanë më shumë durim ndaj stresit.
Psikotizmi
Është shfaqja e ndonjë deviacioni në funksionimin e sistemit en-

dokrin. Treguesit e larte të kësaj karakteristike personale janë të lidhur
me simptoma të ndryshme të cilat janë treguesit për predispozicionin
ndaj sëmundjeve psikike. Nga ana tjetër, psikotizmi është cilësi karakter-
istike personalitetit në fushen e krijimit të piktorëve. Së fundmi, faktorët
biologjike të formimit të personalitetit kërkohen në fushën e biokimisë
së trurit. Ngrihet hipoteza se shkëputja e pamjaftueshmeria e ndonjë
mediatori nervor (trupa të cilët japin sinjale nga njëra tek tjetra qelizë
nervore) shtrihet mbi bazën e karakteristikave personale të kerkimit të
ndijimit, ku pasqyrojnë prirjet tek disa njerëz ndaj përjetimeve të forta.
Ato janë të ndërtuara me mënyra aventurioze dhe me prirje për sporte
riskioze, nuk kanë mbajtëse në zgjedhjen ose seleksionimin e partnerëve
seksuale dhe shpesh vizitojnë diskotekat dhe baret. Kur këto tendenca
janë mjaft të shprehura dhe të kombinuara me impulset dhe nevojën e
mbajtjeve, shpeshherë arrihet në shfaqjen e personaliteteve kriminale.
Ndikimi i rrethit social në formimin e personalitetit
E kundërta e përhapjes së mendimit te përgjithshem, ku rrethi social

ka një kuptim zgjidhës për formimin e personalitetit, studimet tregojnë
se bazat karakteristike të personalitetit ndikohen dobët nga faktorët so-
ciale. Midis tyre një kuptim kryesor ka rrethi familjar për të cilin është
thënë që në shkallën më të madhe ndikon ne formimin përfundimtar te
tendencës se lënë peng biologjike te personallitetit. Roli i faktoreve so-
ciale më fort duket në përmbajtjen e disa nënsistemeve të personalitetit-
kognitiv emocional dhe nensistemit për vlerën në konteksin e funksion-
imit ne mekanizmat e veprimit të natyrës mbi formimin e personalitetit.
Keto jane pasqyruar në teorinë e të mesuarit social, e zhvilluar nga Al-
bert Bandura.
Kryesore në këtë teori është koncepti i të mësuarit te imitimit. Ne
mësojmë shumë thjesht duke vërejtur sjelljen e të tjerëve dhe duke i
imituar ato.
Sjellja imituese vjen në repertorin individual ne qofte se ajo merr
mbështetje , që do të thotë ne qofte se udhëhiqemi deri në rezultate pozi-
tive. Disa mbështetje gjithashtu mund të asimilohen (përvetësohen) gjatë
vëhgimeve të sjelljes së të tjerëve. Kjo mbështetje zevendësuese kursen
nevojshmërinë e mbingjeshjes se përvojës personale vetëm përgjat rrugës
së provave të veta, dhe dukshëm shpejton proceset e të mësuarit social.
Kjo jep mundesinë individit të përdore nga përvoja e të tjerëve. rreth tyre
dhe kështu të përvetesojë mendimet , të bashkëngjitura në zhvillimin
historik të njerëzimit. Të mesuarit përmes vëzhgimit nuk është kopjim
mekanik i sjelljes së të tjerëvë.
Njerëzit aktivisht kombinojnë sjelljet vëzhguese, i përsëritin në pamje
të gjërë ose të ngushtë ku zevendsohen nga njerëz të ndryshëm dhe
modele të ndryshme sjelljesh. Në këtë mënyrë të mësuarit fiton karak-
ter individual. Faktorët nga mjedisi social që ndikojnë mbi formimin e
personalitetit mund të paraqiten në radhë hierarkike. Natyra familjare,
përvec se vepron ne formimin përfundimtar të predisponueshëm bi-
ologjik të individit jep dhe modelet e sjelljeve në rrethanat e përditshme.
Edukimi i njeriut, shijet dhe pelqimet e tij, marredheniet me të afërmit
në shkallë të madhe varen nga familja.
Grupet joformale (shokët, komshinjtë, njerëzit me interes të për-
bashkët) kanë një kuptim kryesor në zhvillimin e vetvlerësimit dhe të
vetënjohjes. Ato janë burim i informacionit për fushën e zotërimit të
cilësive personale dhe përgjate mekanizmave karakterizuese te paraqitjes
së ndërsjelltë.
Përvec kësaj në grupet joformale lind një shumellojshmëri nga ujdite
sociale të individit, në bazë të së cilës ai mban mendimin e vet për pyetje
të ndryshme,pozicioni I marrë në shoqëri (profesioni, detyrimet, orga-
nizimi, në të cilën njeriu punon, përkatesia politike e etë tjera), kanë
një kuptim të caktuar për formimin e mbajtjen e egoidentitetit dhe të
vetecaktimit. Përkatsia etnike ndan vetedijen etnike. Në këtë mënyrë
përkatsia religjoze shkakton formimin dhe mbajtjen në një rreth më të
madh vartësish, besimesh , dhe dashurish. Përkatësia ndaj një kulture të
caktuar ndan pamjen miredashëse dhe mentalitetin e personalitetit, po
kështu dhe format e duhura të sjelljes sociale ( krahasoni ndryshimet në
sjellje të japonezve. arabeve dhe europianve).
Përmbledhje e përfundime
Personaliteti është nje sistem i vështirë për rregullimin psikik, qe ka

karakter unikal tek çdo njeri. Ky sistem siguron adoptimin dhe funk-
sionimin efektiv të individit. Kuptimi i individualitetit bën qe njeriu të
shikohet si nje qënie Bio-Psiko-Sociale.
Në jetën e përdishme njerëzit u kushtojë vëmendje vetëm atyre anëve
më të shquara të personalitetit. Njohja e personalitetit kërkon vëzhgime
më të hollësishme mbi aspektet e shumta të sjelljes dhe kur ndonjë cilësi
individuale nuk është shumë e theksuar. Në strukturën e personalitetit
mund të ndahen 7 baza nënsistemesh ku çdonjëra kryen funksione të
caktuara. Këto nënsisteme veprojne ngushtë midis tyre në regullimin e
sjelljes. Ato në shumë marredhënie janë të nërlikuara dhe pjesërisht mb-
ulohen në përmbajtje ose ne funksionim. Ka shumë fusha të organizimit
biologjik ( nga faktoret gjenetike deri tek proceset biokimike ne trurin
qëndror) , të cilat gjejnë pasqyrim në formimin e personalitetit.
Njohja e bazave biologjike të personalitetit lejon që të bëhen zgjedhje
ose ndarje e njerëzve në varësi nga vërtetesia e detyrës e cila qëndron
për realizim. Ajo jep mundësi gjithashtu që të vlerësohet cilët njerëz
kanë potencial për kryerjen e thyerjes se ligjeve. Faktorët sociale tregojnë
ndikimin mbi aspektet përmbajtëse të personalitetit ( dijet, regulimet,
parapëlqimet, veset dhe kulturat personale). këta faktorë veprojnë në
nivele të ndryshme, nga ku seicila ndikon mbi nënsistemet e ndryshme
të strukturës së personalitetit.
Strukturat rregulluese personale
Nensistemi per vleresim ne konteksin e funksionimit
A) Vezhgimet klinike tek veprimet traumatike mbi nensistem
Veprimi i ndonje strukture rregulluese te personalitetit ne mjaft ras-

te eshte veshtire te mund te identifikohet dhe te njihet ne sjelljen e
perditshme te nje individi te shendoshe. Ne te tilla raste informacioni i
pavleresuar mund te merret gjate vezhgimit te personave qe vuajne nga
nervozizmi ose kane perjetuar ngjarje te renda jetese. Tek ata dallueshem
shfaqen disa karakteristika te personalitetit, te cilat me veshtiresi mund
te cfaqen ne formen e tyre te plote. Keto te dhena per vezhgimin e
nensistemit vijne nga psikologjia klinike. Vezhgimet ndaj personave te
cilet kane qene viktima te forces, kane humbur njerezit e afert, ose kane
perjetuar fatkeqesi si termete, permbytje ose djegiet e shtepive, tregojne
se ata bien ne nje shok te rende psikologjik, i shoqeruar nga reaksione
te forta frike, ngatarrim dhe humbje te orientimit rrethanor, sjellje kao-
tike dhe zhvillim te depresionit te rende. Gjendje te ngjashme te nje
shoku psikik ndiqen nga ndryshime disfunksionale te personalitetit ku
vezhgohen dhe ne perjetimet e nje stresi dyluftimi (qe do te thote shqe-
tesime pastraumatike stresi), gjate pjesemarrjes ne operacine shpetuese
pas katastrofave te renda me shume viktima ose gjate vezhgimeve te per-
seritshme te dhunes dhe te tmerreve. Pas ketyre perjetimeve te gjithe te
lenduarit,po ashtu edhe nje pjese e pjesemarresve ne ngjarje tregojne
ankime te dukshme per thyerjen e atributit, per lejimin e ekstremeve te
pergjithshme te natyres dhe per vendin e tyre tek ajo.
Analiza dhe krahasimi i ketyre ankimeve lejuan psikologet klinike
te identifikojne fytyren e sistemit te paraqitjes se pergjithshme te per-
sonalitetit se,ne cilen bote jeton dhe çfar vendi kane tek ajo.Veprimet e
jashtme traumatike faktikisht hedhin poshte keto paraqitje,kurse fenom-
enet e lidhura me shokun psikik jane tregues per kete,se sa e rendesishme
eshte per personalitetin e shendoshe te shohe boten dhe vetveten ne me-
nyre te caktuar dhe ky lloj te pari te fortesohet si zakonisht nga pervoja
individuale.Si nje e vetme keto paraqitje te pergjithshme ne sociologjine
e koheve te sotme jane te njohura si supozime universale.
Termi “supozim” perdoret per te dhene kuptim faktik,qe ato jane

vetem supozime,ne te cilen nuk eshte e detyrueshme plotesisht te
pergjigjen ne objektin real. Njerezit jane te hapur te shikojne boten dhe
vendin qe zene ne menyre te tille,e cila u pergjigjet tendencave te tyre te
brendshme dhe nuk eshte nje pershkrim objektiv i veprimit.Ato mbajne
modele subjektive per te vepruarin.
B) Kuptimi ose permbajtja e modeleve subjektive te te vepruarit
Koncepti “pritshmeri gjeneralizuese”.
Ankimet e pergjithshme te personave qe kane perjetuar trauma

psikike, i lejon ata qet’u japin kuptim subjektiv ketyre modeleve. E ren-
desishme eshte paraqitja ose pritshmeria per boten si e rehatshme, qe do
te thote ta shohesh si vend i sigurt qe u pergjigjet kerkesave te person-
alitetit. Kjo paraqitje e pergjithshme operon ne kete thenie -bota eshte
e gjetur mire- - bota eshte e organizuar dhe e pamendueshme- - vete
Uni ka nje kuptim te vecante dhe ka vlere te padyshimte. Ne radhen e saj
secila prej ketyre thenieve eshte e vendosur ne pjeseza paraqitjeje. The-
nia per nje bote me kuptim perbehet nga pritshmeri natyrore qe te ndo-
dhin ngjarje pozitive dhe ato te mbizoterojne mbi kenaqesite,njerezit
te shkelin ose te ecin me qellim te mire, te jene te dhembshur dhe ne
dispozicin.
- Supozimi per nje bote te organizuar dhe te kuptimte qendron ne
pritshmerine ose disponibilitetin universal te drejtesise ,per predispozim
te natyres dhe kontrollit te sjelljes vetjake,per disponibilitet te zhvillimit
normal dhe parashikimit te ngjarjeve rrjedhese.
- Supozimi per kuptimin dhe qellimin e Unit operon ne paraqitjen
e vetes si i mire ;ne njeri me moral, ne disponibilitetin e forcave per-
sonale dhe mundesine per ushtrimin e kontrollit mbi mjedisin dhe per
veprimin e shansit personal dhe kesmetit te shfaqur gjate rastesive.Kjo
pike e te parit teoria e te mesuarit social,e paraqitur nga Xhulian Rot-
er, permbajtja e modeleve subjective te veprimeve mund te shikohet
si sistem nga pritshmeria gjenerale. Ato jane pergjithesime nga per-
voja e kaluar e individit ne situate te ndryshme.Pritshmerite gjenerale
rregullojne sjelljen ne situate te reja dhe te panjohura,ku detyrohemi te
veprojme analogjikisht,dhe jo perms perdorimit te programeve te pro-
vuara sjellore,pasi kjo ndodh ne kushte tipike dhe te njohura mire.
- Pritshmerite gjenerale mund te kene shkalle te ndryshme pergjithe-
suese - nga e pergjithshmja rreth krahasimeve te nje rrethi te ngushte
objektesh ose sjelljesh deri ne nje kopje te pergjithshme per cilesite e
vecanta te individit dhe te veprimit.
Ne psikologjine e sotme objekt i te tilla studimeve jane disa prit-
shmeri gjenerale ose te pergjithshme. Lokusi i kontrollit eshte gjener-
alizues per kete, cila eshte lidhja midis sjelljes se vet dhe rezultateve te
marra.Dallohen dy pale te kesaj pritshmerie:
- Lokusi i jashtem i kontrollit eshte tendenca ku rezultatet e mar-
ra (pozitive ose negative) te shikohen si te pavarura nga sjellja e
vet dhe se ato kontrollohen nga forca jashte individit.
- Lokusi i brendshem i kontrollit eshte tendenca ku rezultatet e
marra te shikohen si te prodhuara nga sjellja e vet dhe individi
te shikoje vetveten si nje agjent vetem i kesaj ndodhie ose ng-
jarjeje, e cila ndodh tek ai.
- Optimizmi eshte pritshmeria e pergjithshme per marrjen e re-
zultateve pozitive dhe predominimin e ngjarjeve pozitive mbi
negativen dhe te pakendshmen, pavarsisht cili eshte burimi qe
e ka shkaktuar. Poli i kundert i kesaj pritshmerie eshte pesi-
mizmi.
- Bindja per nje bote te padrejte eshte pritshmeria qe ekziston
ne nje bindje universale dhe seicili merr ate qe merition. Kjo
lejon qe njerezit te pranojne natyren fizike dhe sociale si stabile
dhe te radhitur mire, e cila ne rradhe te saj ngre progonizimin
ose parathenien.
- Cilesia personale eshte pritshmeri qe vete Uni ka nje kuptim te
vecante dhe ze nje vend qendror dhe priviligjues ne mardhe-
niet e te vepruarit se jashtmi.
Pritshmerite pergjithesuese (gjenerale),te cilat hyjne ne permbajtjen e
modeleve subjektive te veprimeve kane karakter bipolar: lokus te brend-
shem – te jashtem,te kontrollit,optimizem-pesimizem,bote e drejte dhe
e padrejte,vleresim te larte ose te ulet dhe te tjera.
Ne baze te pervojes se kaluar, personaliteti mund te mbaje, pritshmeri
gjenerale, te cilat jane me afer njerit ose tjetrit pol, keshtu qe ne fund
te saj (llogarise) konfigurimi i tyre formon nje model subjektiv specifik
individual te veprimit. Ky model gjendet midis pritshmerive pozitive per
natyren dhe veten dhe atyre pritshmerive negative.
Siç vihet re nga te dhenat klinike te personave,qe kane perjetuar kri-
za te mprehta jetesore,per adoptimin normal te personalitetit eshte e
nevojshme qe pritshmeria gjeneralizuese te jete dukshem e larguar nga
poli negative.
Afrimi i tejkaluar ne polin pozitiv ka pasoja joadaptuese, pasi per
mbajtjen e kesaj kornize ideale per veprimtarine kerkohen shume kushte
speciale, te cilat pothuajse nuk ekzistojne. (perfytyroni cili do te jete
vendi, ku te gjithe perulen perpara Unit tuaj, ju jeni ne qender te ve-
mendjes, me ju ndodhin vetem gjera te mira, te ndertuara keto nga
njerez lajkatar, veprimet tuaja kane efekt dhe gjithmone ju udheheqin
drejt asaj qe ju doni!). Per shkak te kesaj shume njerez mbajne korniza
krahasuese realiste per boten dhe vendin e tyre tek ajo, dhe mundohen
qe tek ata te zoteroje pozitivja.
C) Ndikimi i lokusit te konrollit dhe optimizmi mbi rregullimin e sjelljes.
Qe te kuptojme me konkretisht çfare eshte ndikimi i pritshmerive

gjenerale mbi personalitetin dhe rregullimin e sjelljes do te ndalemi me
ne detaje mbi studimin e lokusit te kontrollit dhe optimizmit.
Keto pritshmeri jane objekt i studimeve te ngjashme dhe per efek-
tet e tyre ka nje shume llojshmeri te dhenash eksperimentale te mbled-
hura. Te dhenat personale jane lidhjet midis lokusit te kontrollit dhe te
disa veçantive te pergjithshme te personalitetit te nenvizuara te kornizes
pasardhese.
Personat me lokus te jashtem te kontrollit e pershkruajne veten si
te shqetesuar, te pasigurt, te pavendosur, te hapur per tiu shmangur
pergjegjesive. Ne marredhenie me te tjeret jane me shperthyes, me dy-
shues dhe gjendje emocionale armiqsore.
Ne te kundert te tyre, personat me lokus te brenshem te kontrollit

jane me te sigurt ne vetvete, te qete mund t’i zoterojne emocionet dhe
nuk iu shmangen pergjegjesive. Ndaj te tjereve sillen me qetesi me zor
mund te bien nen ndikimin e tyre dhe sillen me kritika ndaj argument-
eve dhe thenieve. Ne fushen e proceseve njohese gjithashtu ka ndry-
shime karakteriale.
-Personat me lokus te jashtem kontrolli kane organizim joefektiv

te proceseve njohese, pa arritshmeri nga rregullat e brendshme
per perpunumin e informacionit (qe do te thote ky perpunim
nuk ka karakter sistematik) ato shfaqin aktivitet me te vogel ne
kerkimin dhe gjetjen e informacionit.
-Personat me lokus te brendshem te kontrollit, nga ana e tyre

paraqiten si te zgjuar ne gjetjen e informacionit te nevojshem
(edhe kur ajo eshte dhene ne menyre eksplicite) kane nje orga-
nizim te mire te proceseve njohese dhe nje efektivitet te larte
ne perpunimin e informacionit.
Per shkak te saj mund te thuhet se njerezit me lokus te brendshem

te kontrollit do te shfaqin cilesi profesionale me te mira ne punen op-
erative – ndjekese ne mbledhjen dhe perpunimin e deshmive ne me te
natyrshmen e dhene.
Ndryshimet me karakteristike midis perfaqesuesve te dy poleve te
lokusit te kontrollit ne fushen e motivacionit qendrojne ne kete qe per-
sonat me lokus te brendshem te kontrollit jane te orjentuar ndaj kushteve
ekzekutuese te cilat e lejojne te kontrolloje rezultatin. Ato kane motivime
me stabile rregulluese. Personat me lokus te jashtem te kontrollit kane
nje diapason me te madh nga impulse motivacionale dhe motivacioni u
varion ne varesi te rezultateve te marra dhe veshtiresise te plotesimit te
detyrave.
Ne fushen reaktive emocionale personat me lokus te jashtem kane
nivele me te larta te nervozizmit sipas shkalles Aizenk dhe tregojne
pothuajse varesi lineare midis shkalles ekstremale dhe fuqise se perje-
timeve depresuese. Nga studimet tona me te rritur eshte arritur ne per-
fundimin qe lokusi i jashtem i kontrollit, nxit fuqite perjetesuese, ngritje
- interesi dhe perforcon perjetimet, shtytje, gjendje - shqetesuese, pasig-
uri dhe vetmi. Kjo kornize e jetes emocionale te njerezve me lokus te
jashtem kontrolli tregon qe ata jane te predispozuar ne zhvillimin emo-
cional pasional dhe perveç kesaj nuk ju vjen dore te zoterojne emocionet
negative dhe jane gati ndaj reagimit pasiv mbas daljes.
Format e fundit te lokusit te jashtem te kotrollit kane nje ndikim jo te
kendshem mbi organizimin dhe funksionimin e pergjithshem te person-
alitetit. Duhet te theksohet qe format e fundit te lokusit te brendshem te
kontrollit, gjithashtu, japin veshtiresi te caktuara tek individi.
Fytyra te tilla jane autoritare; shpesh hyjne ne konflikt me te tjeret qe
i rrethojne ashtu sic perpiqen te kontrollojne dhe sjelljen e tyre, gati jane
ndaj ngarkeses dhe marrjes se shume angazhimeve.
- Optimizmi jep pritshmerite e pergjithshme qe supozon mb-

eshtetjen e forcave mbrojtese te personalitetit dhe stabilitetit
te tyre ndaj veprimeve. Ai jep vleresim te lart por ka lidhje
negative me perjetimet e pashpresa, pafuqishmerine ndaj se
panjohures. Zakonisht, optimistet shpresojne per sukses dhe
pas perjetimeve te mossuksesit perdorin strategji egombrojtese
pasi pershkruajne rezultatet e pavarura nga arsyet e jashtme.
Nga ana tjeter, per pesimistet karakteristike eshte frika nga e pan-
johura midis realitetit dhe Unit-forme qe eshte burim i tensionimit te
brenshem. Tek ata mbizoteron frika nga deshtimi. Ne plotesimin ose
kryerjen e detyrimeve te perditshme ata kane ndjenje me te dobet por
kontroll personal mbi ngjarjet dhe perjetojne me pak kenaqesi nga vep-
rimi dhe stress me te madh nga optimistet.
- Ne sferen emocionale eshte vendosur qe optimizmi forcon per-

jetimet dhe nxit perjetimet e gjendjes se shqetesuar, me pav-
endosmeri dhe depresion. Nga kjo, keto efekte jane vendosur
ne nje plan afatgjate. Efektet e optimizmit ndaj zhvillimit te
stresit jane treguar ne nje sere vezhgimesh. Keshtu, ndaj di-
sponbilitetit te veprimeve stresuese optimistet reagojne me
mobilizim te forcave dhe kerkimit te menyrave per zoterimin
e gjendjeve te dhena.
Ne qofte se problemet jane te pazgjidhshme ato kerkojne anet pozi-

tive te situates ose distancohen nga ajo.
Optimistet perjetojne ndjenja me te dobta armiqesie, te cilat jane fak-
tori riskues per zhvillimin e infrakteve te zemres. Ata gjithashtu kane
optimale reaksionin zemer.
Veçanerisht mbas perjetimit te suksesit te pesimistet ka variacion me
te madh te reaksioneve koronare te zemeres dhe perjetimi i suksesit nuk
ka efekt pozitiv mbi ta.
Studimet mbi lokusin e kontrollit dhe optimizmit tregojne qe prit-
shmerite gjenerale nga sistemi i modeleve subjektive te veprimit kane
kuptim te rendesishem per organizimin e plote te personalitetit dhe per
rrjedhen e proceseve rregullative personale. Eshte e domosdoshme te di-
het nese njeriu i dhene eshte me lokus te brendshem ose lokus te jashtem
te kontrollit dhe nese eshte optimist ose pesimist per te vleresuar nese
eshte i pershtatshem per plotesimin ose kryrjen e detyrave te caktuara
dhe se çfare ngarkesa stresuese mund te duroje. Njohja e personalitetit
me ndjekje speciale se cili eshte lokusi i kontrollit te tyre, ndihmon qe
te vleresohen anet e forta ose te dobta dhe te planifikohen si duhet vep-
rimet per zoterimin psikologjik te se kundertes se tyre.
Nensistemi per veterregullim
Ne psikologjine e personalitetit ky nensistem eshte i shquar si Uni-

fushe. Ai eshte objekt i shume studimeve, pasi eshte nje nga sistemet
qendrore te edukimit te personalitetit.
A) Ndertimi i fushes se Unit
Fusha e Unit eshte e ndertuar nga tre grupe baze komponentesh.

Ne vend te pare jane paraqitjet dhe dijet ose njohjet per anet e veçanta
te tij, cilesite e mendime dhe karakteristikat e veçanta..
Ato shtrihen ne bazen e vetevleresimit – parvazeve, te vete fushes se
Unit. Vetevleresimet permbajne pergjigje te pyetjes “Çfare jam une? ; por
nuk jane thjeshte pershkrime te vecantive individuale.
Seicili vetevleresim eshte vendosur nga 2 komponente konjetiv dhe
vleresues. Komponenti konjetiv permban dije per cilesite e vecanta dhe
pritshmerite subjektive. Kjo cilesi shfaqet me nje force te caktuar dhe
here pas here pritshmeria subjektive shpreh sigurine e individit deri kur
eshte ne gjendje te kryeje sjelljen e dhene ose te shfaqet ne menyre te
caktuar.
-Komponenti vleresues shfaq rendesine subjektive te cilesise, e shpre-
hur kjo ne vetevleresim. Kjo rendesi ndahet nga disa faktore. Nje nga
keta faktore eshte edhe cilesia e dhene qe na ndihmon per kenaqesite
e nevojave personale dhe per funksionimin me sukses ne rrethin social.
Ndertimi i vetevleresimit mund te pershkruhet pergjate kesaj formule:
Vp = Sp * Vp
Qe do te thote vetevlersim ne cilesine p eshte produkt nga pritshme-

ria subjektive per shfaqen e saj dhe vleresimi subjektiv.
- Komponentet e grupit te dyte ne ndertimin e fushes se Unit
jane te lidhur me pergjigjen e pyetjes “Cili jam une”? dhe edu-
kon bazen e Ego-identitetit. Ajo ka dy aspekte:
I pari eshte i lidhur me ndjenjen konstante te vete Unit, pavaresisht,

qe personaliteti me kalimin e kohes zhvillohet por edhe ndryshon. Kjo
lloj ndjenje operon nga dy faktore, perkatesia dhe varesia nga trupi i
tij dhe mbingarkesa nga pervoja dhe kujtimet individuale,te cilat kane
karakter unikal. Ky aspekt i Egoidentitetit eshte relativisht I qendruesh-
em dhe edukon bazen me te thelle te vete Unit.
I dyti eshte i lidhur me vendin qe ze njeriu ne sistemin social, me
pozicionin e tij si specialist, prind, qytetar dhe te tjera.
Shoqeria si sistem i strukturuar paraqet mundesi te shumta per pozi-
cionimin ne pozicione te ndryshme sociale, ku secila jep te drejta dhe
privilegje te ndryshme,por gjithashtu kerkon dhe zoterimin e cilesive te
caktuara. Per shkak te kesaj lindja e Egoidentitetit na paraqet diferencen
e vetevleresimit te dukshem per marrjen e nje pozicioni te dhene, qe nuk
ka lidhje me ate. Vetevlersimet e dukshme integrohen ne nje te vetme
dhe behen objekt i veçante vemendjeje nga ana personale. Korniza e
formimit te Egoidentitetit nuk eshte kaq e thjeshte, sepse njeriu kerkon
identitetin ne lidhje me shume pozicione te shoqerise,pasi nga kjo varet
vleresimi i plote i ekzistences te saj. Çdo Egoidentitet kerkon zoterime
te vecanta te grupit te veçante, ja pse vetevleresimet, te cilat ne nje qen-
drim s’kane kuptim dhe ne anen tjeter tregohen shume te rendesishme.
P.sh te veçantat e mia ne atletike pothuajse nuk kane kuptim ne identi-
fikimin tim si prind, por ne kryerjen e detyrimeve profesionale mund te
jene kryesore.
Pervec kesaj, disa cilesi te personalitetit mund te kene kuptim te ren-
desishem ne mbajtjen e disa identifikimeve te ndryshme, sipas se ciles
rendesia subjektive e vetevleresimeve behet akoma dhe me e madhe. Kjo
sjell dinaminizem ne lindjen e fushes se Unit dhe zgjohet ndaj zhvillimit
te aneve te shumta te personalitetit.
Aspekti i dyte i Ego-identifikimit eshte dinamik dhe ne qendrime
te tjera.Ne rrjedhen e jetes se tyre njerezit, ne radhe te pare fitojne dhe
pastaj lene pas dore identifikime sociale te ndryshme, keshtu qe nga
kjo pike e te parit pergjigjia e pyetjes “Kush jam une?” eshte e para per
adoleshencen, e dyta per studentin, e trea per prindin dhe profesionistin
dhe e katerta per pensionistin.
- Komponenti i trete ne ndertimin e fushes se Unit eshte ndjenje

per vleren personale e njohur si veterespektim, vetevleresim
global ose kuptimi i vetes.
Mendohet se, ndjenja per vleren personale eshte e prodhuar nga vete-
vleresme te ndara - sa me shume ane pozitive shikon individi ne vetvete
aq me i madh do te jete veterespektimi.
Studimet bashkohore tregojne qe kjo lidhje e ndermjetme eshte e

besueshme vetem nese individi zoteron lidhje ne rreth te ngushte nga
cilesi pozitive mbi te cilat nderton Egoidentitein e tije. P.sh. nje njeri i
dhene eshte nje artist i mire dhe i paraqitet botes se tij si i tille, por ai
eshte fizikisht i holle, asgje nuk kupton nga ndertimi dhe elektronika,
nuk interesohet per sporti, nuk ndjek literaturen bashkekohore, njohjet
e dijeve jane ne nje nivel te ulet nuk ka vese te kujdeset per familjen
dhe femijet. Jashte fushes se tije te ngushte nuk mund te vendose, pasi
çdo mosukses professional per te eshte kercenim per ndjenjen e vleres
personale e cila nuk ka ku dhe si te marre mbeshtetje. E kunderta sa me
shume shumellojshmeri cilesish pozitive te zoteroje njeriu, aq me pak
ndjenja e tij per vleren personale eshte e varur nga pjeseza mossuksesi ne
menyra te ndryshme.
B) Lloje dhe tipa vetevleresimi
Per kuptimin e permbajtjes se fushes se Unit eshte e rendesishme

qe te ndahen llojet dhe tipet e vetevleresimit. Nga kjo varet se ne çfare
menyre vepron njeriu mbi natyren e tij dhe cilat jane cilesite e nevojshme
per kete, qe te behen ndarjet e llojeve te vetevleresimit:
- Vetevleresime te lidhura me gjendjen fizike te shendoshe te in-

dividit. Keto jane vleresimet e shendetit dhe qendrueshmerise
fizike per te duruar mbingarkesat e fuqishme, shpejtesine. Ato
jane te rendesishme ne planifikimin e nje sere veprimesh fizike,
gjate marrjes me sport, gjate kryerjes se detyrave per te cilat
kerkohen cilesi te tilla.
- Vetevleresimet e pamjes se jashtme dhe terheqja fizike. Ketu be-
het fjale jo vetem per paraqitje te bukurise fizike personale, por
edhe per vleresime te zoterimit te shijeve per veshje, menyrave
te sjelljes, mbajtes se higjienes personale,dhe rregullesise.
- Vetevleresime te veseve, mendimeve dhe veçantise. Ne kup-
timim me te pergjithshem, kjo eshte lloji me i madh i vetev-
leresimit, ku jane pasqyruar mundesite e individit qe te veproje
ne natyren e jashtme dhe te arrije qellimet e vendosura.
- Vetevleresime te cilesive, te lidhura me marredheniet personale
te ndermjetme. Mund te ndahen ne dy grupe-cilesi dhe zotesi
per cilesite shoqeruese dhe morale.
Pavarsisht nga lloji, vetevleresimet kane tre karakteristika te vecanta:
1. E para eshte niveli i vetevleresimit.
Kjo eshte paraqitja subjektive per shkllen e zoterimit te cilesise se

dhene. Uilljam Xhejms e shikon nivelin e vetevleresimit si prodhim-
tari nga lidhjet e suksesit te arritur dhe pretencave te personalitetit. Ai
paraqet formulen e meposhteme:
suksese
Niveli i vetevleresimit = -----------------------------------
niveli i pretencave
Nga kjo formule rrjedh del se niveli i vetevleresimi eshte subjektiv
dhe varet nga ajo, nese vendosim tejkalime te larta ose te uleta te pre-
tencave (te pretendimeve). Disa dhe te njejtat suksese ne nje rast do te
çojne drejt vetevleresimit te ulet dhe ne tjetren-tek e larta. Duhet te
nenvizohet qe mbajtja e vetevleresimeve te uleta ka efekt negativ mbi
planifikimin e sjelljes sepse ato informojne qe individi nuk ka resurse te
mjaftueshme per plotesimin e suksesit te tij.
E dyta eshte rendesia e subjektit.
Sa me i dukshem eshte vetevleresimi i karakteristikes se dhene, aq me

shume forca jep individi per zhvillimin dhe mbrojtjen e tij.
E treta eshte adekvati i tyre.
Ne psikologji eshte e njohur qe shume here paraqitjet subjektive te

cilesive e tij nuk i pergjigjen nivelit te tyre objektiv.
Kur kjo paraqitje eshte me e madhe nga mundesite personale ne
flasim per vetevleresim te larte joadekuat.Personat me kete vetevlere-
sim kane pretendime arbitrare dhe jane te vetebesueshem. Ne qofte se
mundesite vetjake jane me te medha nga vleresimi subjektiv, flitet per
vetevleresim te ulet adekuat. Ne kete rast vihet re ne themel ngritje e
gjendjes emocionale pa siguri dhe pa zgjidhje ne vetvete.
Pervec llojit te vetevleresimeve, psikologet ndajne dhe tipat. Vetev-
leresime te bazes, qe njerezit vleresojne veten dhe vetem nga kjo pike e te
parit, çfare cilesish zoteron ne moment, por dhe çfar do te donte te ishte,
çfar presin te tjeret nga ai, si mundet qe te tjeret t’i pranojne.
Dallohen tipat e vetevleresimeve:

-Vetevleresim real qe shfaq gjendjen e tanishme te cilesive mbartese.
-Vetevleresim ideali qe shfaq paraqitjet dhe friken e inividit ne ar-
ritjen e atij niveli zhvillimi i cili i pergjigjet vlerave dhe idealeve te tij.
-Vetevleresimi normativ qe shfaq te paret subjektiv, se çfar mund te
arrihet gjate ndjekjes se idealeve te tyre.
-Vetevleresimi perceptues qe shfaq paraqitjen subjektive te inividit se
si te tjeret i pranojne cilesite e tij.
C) Funksionimi i fushes se Unit.
Tipat ndares vetevleresues marrin pjese drejteperdrejt ne rregullimin

e sjelljes individuale. Vetevleresimi real drejtperdrejt mer pjese ne planifi-
kimin e sjelljes pasi jep informacion per mundesite personale te veprimit.
Nga ajo varet çfar veprimesh munden dhe çfar nuk munden te pranojme.
P.sh pasi mbeshtetemi ne vleresimin e mundesive fizike, me siguri do te
marrim pjese ne eskursionet verore alpiniste ne malin e Dajtit, me se-
riozitet do ta mendojme nese mund te bejme te njejten gje gjate dimrit
dhe me siguri do te heqim dore nga pjesemarrja ne ekspediten alpiniste
ne Himalaja.
Ne te njejten menyre vetevleresimi ideal, mund te futen drejtperdrejt
ne regullimin e sjelljes kur planifikojme diçka per zhvillimin e cilesive
te veta (tregime sporti, studim plotesues, ngritjes profesionale te kualifi-
kimit dhe shume te tjera).
Menyre tjeter rregulluese ekziston gjate sjelljes midis tipave te ndry-
shem vetevleresues.
Teoria e drejtuar mbi vete vemendjen, e paraqitur nga Robert Uiklind
shikon se çfare procese rregulluese lindin, kur njeriu perqendrohet mbi
vete personalitetin. E tille gjendje lind kur individi duhet te flase para
pubulikut ose kur behet objekt i vemendjes nga ana e te tjereve. Ne keto
kushte aktivizohet vetevleresimi ideal dhe sjellja e tanishme fillon te kra-
hasohet me te. Pasi ajo zakonisht eshte me e ulet nga paraqitja ideale, e
cila lind ose zgjon emocione negative.
Ne planin sjellor ajo lind me tendence ndaj ikjes ose largimit nga sit-
uata e perqendruar e vemendjes. Si mosperqendrimi i vemendjes, sipas
teorise se mesiperme, individet duhet te ngrene forcat e duhura, per te
rregulluar sjelljen e tanishme ne vleresimin ideal. Sipas kesaj kornize te
funksionimit te fushes se Unit dhe te lindurave themeluese, perjetimet
emocionale japin teorine e paraqitur nga Higins.
Sipas kesaj teorie fusha e Unit eshte e vendosur ne tre drejtime:

Uni-real, Uni-ideal, dhe Uni-normativ.
Teoria perveç kesaj thote se ka dy pika se si e shikojme fushen e
Unit.
E para eshte pozicioni i vete individit, qe do te thote se si ai e shikon
veteveten, se nga çfare idealesh fiksohet, dhe me çfare norma identifiko-
het.
Pika e dyte e te parit eshte nga pozicioni njerezve te rendesishem-
prindi, vellai, motra/ gruaja etj.
Kjo pike e te parit gjithashtu mund te shkoje me te tri fushat.

Kombinimi i fushave dhe pikat e te parit japin bazat ndarese ne
ndertimin e Unit:

Pika e te parit Fusha e Unit
Real ideal normativ
Personal R/P I/D N/D (persona) P
(te tjere te njohur T)
Dhe njerez te njohur R/T I/T N/T
Ndarjet e lidhura me fushen e Unit- real edukojne p.sh Uni-n kon-

cept, qe do te thote paraqitja e pergjithshme e individit si eshte ai dhe se
si te tjeret e pranojne.
Kater ndarjet e mbetura jane standarde vetedrejtuese. Ato kane funk-
sion motivues dhe na zgjojne ndaj arritjes se lidhjes midis tyre dhe fushes
se Unit-real.
Regullimi qe egziston nga fusha e unit eshte e drejtuar ndaj mak-
simizimit te kesaj lidhje dhe mbajtjes se saj gjate situatave dhe kohes.
Sipas Higins intesiteti i perjetimeve emocionale varet nga dy faktore.
E para nga madhesia e te panjohures.

Ne qofte se ajo eshte e vogel dhe perjetimet e pakendeshme do te
jene te dobta ose do te mungojne.Neqofte se e panjohura lidhese eshte e
madhe, keto perjetime do te kene intensitet me te madh.
E dyta, e panjohura ka ndryshime niveli deri ne arritjen e vetedijes.
Njera nga ato aktivizohet lehte dhe shpejt lindin veteperjetimet,derisa
te tjerat kerkojne kushte me speciale (kujtese e drejtuar mbi vete ve-
mendjen) ose ne pergjithesi nuk marrim leshime deri ne te pavetedijsh-
men dhe rralle ose asnjehere nuk futen ne rregullimin e sjelljes.
Ne perfundim do te themi qe teoria per vete Unin ka dhe disa ku-
fizim.
E para, ajo nuk i raporton te gjitha tipat e vetevleresimit dhe ngushton
rrethin nga standardet e vetedrejtuara dhe qe ketu dhe spektri nga perje-
timet emocionale dhe proceset rregulluese te ekzistueshme nga Uni.
E dyta, ajo pranon se jo te njohurat jane ne humbje, ne konceptin e
Unit, derisa ne veprim eshte e mundur te ekzistojne dhe te panjohura
pozitive. Ato mund te shpjegojne emocionet e kenaqesise dhe krenarise
nga vetja kur arrijme rezultatet, te cilat mbikalojne standardet e brend-
shme.
Pavarsisht nga kjo, kjo teori eshte baze e mire per shpjegimin e pro-
ceseve rregulluese te egzistuara ne fushan e Unit.
3. Pergjithesime dhe perfundime
Gjate vendosjes ne veprime traumatike thyhen paraqitjet e pergjith-

shme te personalitetit per boten dhe vendin e tyre ne te.
Ne punen e policeve ekzistojne shume situata traumatike, te cilat
mund te çojne deri ne ndryshim te personalitetit me rrjedhime negative
per shendetin psikik dhe pritjen falenderuese subjektive.
Modelet subjektive te veprimit jane te ndertuara nga pritshmeri gjen-
erale me karakter dypolesh.
Njerezit kane frike te mbajne deviacione pozitive per boten dhe ven-
din e tyre ne te. Njohurite e fundit ndaj pozitives ose negatives pale ne
kete kornize te pergjithshme, thyejne adaptimin e pergjithshem prrsonal
ndaj natyres sociale.
Lokusi i kontrollit eshte pritshmeri gjenerale, e cila tregon ndikim
mbi gjithe organizimin e sjelljes dhe rregullimit te saj.
Lokusi i jashtem i kontrollit sherben per formimin e cilesive te per-
sonalitetit te cilat jane te rendesishme per profesionin e policit.
Optimizmi eshte pritshmeri gjenerale,e cila ngre qendrese te vep-
rimeve stresuese dhe aftesi per mbajtjen e emocioneve pozitive dhe
shtypjes se perjetimeve negative.
Fusha e Unit eshte nje strukture e veshtire ne te cilen dallohen tre
grupe komponentesh vetevleresues, Egoidentitetit dhe ndjenjes per vler-
en personale.
Vetevleresimet kane tri karakteristika: niveli, rendesine subjektive
dhe adekuate.
Nga niveli i vetevleresimit varet besimi ne aftesite e veta. Fusha e Unit
merr pjese ne rregullimin e sjelljes permes vetevleresimit. Vetevleresimet
reale dhe ideale mundet qe drejtperdrejt te rregullojne sjelljen.
Tipat e tjera te vetevlersimit veprojne si standarde vetedrejtuese, te
cilat vendosen ne vetvleresimin real. Gjate kesaj vendosje lindin emo-
cione negative (per shkak te shkembimit midis mundesive reale dhe
kerkesave te standardit) te cilat kane funksion motivues dhe permes saj
futen ne rregullimin e sjelljes.
Aktivizimi i standardeve vetedrejtuese (permes vendosjes se ve-
mendjes mbi veten, kujteses ose verejtjeve kritike) mund te perdoret per
korrigjim te sjelljes se partnerit social.
Rregullimi Motivacional i Sjelljes
1. Ç’eshte Motivimi?
2. Permbajtja e nensistemit motivacional. Lljoje motivesh
3. Rrjedhshmeria nga proceset motivacionale
4. Kontrolli i vetedijshem i sjelljes
5. Pergjithesime dhe perfundime
1. Ç’kuptojme me Motivacion?
Le te krahasojme sjelljet e meposhtme:
a) Individi rastesisht prek soben e nxehte dhe shpejt terheq doren

nga ajo.
b) Pas nje shetitje te lodhshme ne mal, individi ulet, hap çanten dhe
fillon te haje. A ka ndryshim midis arsyeve, te cilat kane ngacmuar keto
sjellje? Pothuajse po:
Ne rastin e pare arsyeja eshte e gjitha e jashtme, soba e nxehte dhe
rastesia e prekjes se saj.
Ne rastin e dyte arsyeja shtrihet brenda ne te, tek individi dhe eshte e
lidhur me nevojen per ushqim.
Te dy rastet ndalen edhe nga diçka : incidenti me soben e nxehte dhe
mund te mos perseritet asnjehere me, por edhe nese njeriu qendron ne
vend pa levizur, pas disa oresh perseri do te kete nevoje per ushqim. Njer-
ezit kryejne akte te ndryshme motorike, por vetem nje pjese e tyre jane te
motivuara, pavaresisht se te gjtha kane arsyet e tyre. Terheqja e dores nga
soba e nxehte, perpjekja e qepallave, kthimi i kokes ne drejtim te ardhjes
se zerit nuk jane sjellje te motivuara. Baza e tyre jane ne konstruktimin
biologjik te organizmit dhe rrjedhimisht menyrat e saj te vendosura te
funksionimit. Motivimi sillet se brendshmi, nga shkaktaret periodike te
aktivizuar te sjelljes. Sjellja e motivuar eshte e gjitha e drejtuar, e or-
ganizuar eshte me kosekuente ( qe vjen pas) e caktuar dhe ka karakter
spontan, qe do te thote shtrihet ne kontroll te vetedijshem.
Rregullimi motivacional i sjelljes eshte i lidhur me plotesimin e disa
kushteve:
Funksioni motivues deshirues
Veçantia me e dukshme e motivacionit eshte nevoja e deshirave,te

jape energji sjelljes. Faktoret motivacionale veprojne si arsye, pikerisht
per gjate funksionit motivues deshirues (levizes).
Funksioni drejtues
Sjellja e motivuar eshte e orientuar ndaj zoterimit te objekteve te

caktuara ose arritjes se gjendjes se caktuar. Nepermjet motivimit nga e
gjithe shumellojshmeria e realitetit te jashtem ndahen vetem ato objekte,
te cilat mund te kenaqin nevojat konkrete te organizmit. Ato i japin kup-
tim subjekti dhe sjellja orientohet ndaj tyre.
Funksioni organizues
Sjellja e motivuar nuk eshte teresi parregullsish nga akte motorike,

por ka organizim te caktuar dhe rrjedhes.
Ne qofte se shikojme motivimin ne cilesi dhe ne arsyet e brendshme
per sjelljen, duhet t’i kushtohet vemendje, qe per vezhguesit e jashtem
jo gjithmone eshte e qarte dhe e mundur te konstatojme bazat e re-
alitetit per kryerjen e hapit te dhene. Ky eshte nje problem i pavlershem
ne praktiken gjyqesore, ku kuptimi zgjidhes ka konstatim motivues per
thyerjen e ligjit.
Ne maredheniet e perditshme kuptimi dhe interpretimi i hapave te
te tjerve ka gjithashtu nje kuptim te veçante. P.sh ne qofte se ndonje ju
shtyn, per çfare ju detyrohet ? Shenje per armiqsi eshte ky hap? Gjest sho-
qeror? Shfaqje e jovemendjes? Identifikimi i arsyes se sjelljes ne shkalle
me te madhe varet nga pika e te parit. Psikologet kane konstatuar, qe nga
pozicioni i vezhguesit njerezit jane deshmitare me te mire per hapat e
marre nga personi i vezhguar, me lehte mund te interpretojne keto hapa
si te drejtuara ndaj arritjes se qellimeve te caktuara, por ato nuk dine dhe
nuk u kushtojne vemendje faktoreve situative. Per shkak te kesaj keta
njereze jane te hapur te nxjerrin perfundime per shkaqet e sjelljes qe do
te thote ta pershkruash ne cilesi dhe qellime personale stabile.
Ne qofte se do te vazhdojme me shembullin e mesiperm inerpretimi
i hapave te marre ne shkalle te dukshme varet nga sjellje te meparshme
te partnerit social – ne qofte se ai ju kerkon falje ju dilni ne perfundi-
min, qe veprimi jo i vemendshem nqs ju buzeqesh ju e shikoni si shfaqe
te shoqerise, dhe ne qofte se ju kthen krahet atehere kjo eshte shenje
e qellimeve armiqesore. Pa nje informacion plotesues shkaqet per keto
hapa qendrojne ne interpretimin tuaj personal dhe ju e pershkruani ne
cilesi personale – maskara ose diçka tjeter. Perfundimet kundershtuese
per shkaqet e sjelljes behen kur njerezit gjenden ne poziconet e zbatuesit.
Atehere vemendja e tyre eshte e drejtuar ndaj ndikimt te faktoreve te
mjdisit, ndaj pengesave dhe lehtesirave te mundshme.
Ata jane te mireinformuar per ato, sesa per veçantite e gjendjeve te
brendshme, per shkak te se ciles shjegimi i sjelljes me shpesh eshte ne
termin faktore te jashtem. Njerezit rralle i pranojne shkaqet reale per
sjelljen e tyre dhe shume shpesh u japin shpjegime, e cila mund te tin-
gelloje si e drejte, por nuk eshte e vertete. Zbulimi i shkaqeve reale ba-
zave te sjelljes kerkon qe te zoterohen kufizimet e dy pikave te te parit
qe do te thote te mos behen perfundime dispozicionale te shpejtuara
dhe te mos pranohen per shpjegime te mjaftueshme sado te drejta do te
duken.
Permbajtja e nensistemit motivacional. Lloje motivacione
Studiuesit e motivacionit perdorin terma te ndryshem per kuptimin

e faktoreve motivacionale –shtytes, motivesh, interesash, stimujsh, qel-
limesh, frike. Disa nga ato jane te deformuara, te njekuptimshme kurse
te tjerat perdoren si sinonime. Psh nen shtytes dhe nevoje kuptohet nje
gje e vetme edhe pse ne jeten e perditshme behet ndryshimi midis tyre.
Shumellojshmeria terminologjike vjen nga rrethana, qe ne motivim jane
mbledhur shume faktore me prejardhje te ndryshme dhe vend te ndry-
shem funksionues ne rregullimin e sjelljes. Nje vend baze ne nensisemin
motivacional ze ose merr edhe nevoja.
Nevojat jane qendra origjinaliteti, rreth te cilave bashkengjitet ten-
sion psikik qe zgjohet ndaj mbingarkesave. Çdo nevoje ka pembajtejen
e saj ne te cilen jane te pasqyruara cilesite e pergjithshme te nje klase
te caktuar objektesh, te afte te kenaqin.Psh uria mund te kenaqet me
buke dhe uje, me fruta dhe perime, me mish te pjekur me delikatesa dhe
te tjera. E perbashketa e gjithe ketyre produketeve eshte qe ato jane te
ngernshme dhe kenaqin urine. Aktivizimi i cilesive jep orientim ndaj
fushes permbajtese te caktuar nga realiteti, por nuk ndan se nepermjet
kujt ato do te behen te kenaqshme.
Kjo eshte cilesia e tyre e rendesishme, sepse edhe pse fuqia e saj shty-
tese te kete karakter detyrues liria e te zgjedhurit ruhet. Kur jemi te
uritur ne kerkojme ushqim por mund te zgjedhim cfare, ku dhe kur te
hame.
Çfare jane bazat e llojeve te nevojave. Ne varesi te kesaj çfaredo nevo-
jash te organizmit dhe personalitetit lindin periodikisht mund te ndahen
ose veçohen disa lloje bazash te nevojave.
Nevoja te kufizuara
Jane te lidhura me funksionimin e organizmit dhe mbajtien e proce-

seve jetesore. Keto jane nevojat per ushqim, uje , balancim temperature,
nevojat seksuale dhe te tjera. Secila nga keto nevoja bazohet ne funk-
sionet automatike te mekanizmave fiziologjike per rregullimin e ekui-
librit (homeostaza) te natyres se brendshme. Ato jane shtysa ndihmese
te sjelljes dhe kenaqesi nuk mund te paraqitet ne vazhdim, sepse con
deri ne shkaterrimin fizik te organizmit.
Nevoja te lidhura me mbijetesen e individit dhe llojit
Kane prejardhje evoluese. Ketu behet fjale per nevoja nga siguria dhe
mbrojtja, Nevoja per partnerim martesor, nevoja per gjenerate. Siguro-
hen nga vleresime dhe raksione emocionale te lindura,(frike, tmerr, inat,
etj).
Nevojat funksionale
Prejardhja eshte ne nevojat permbajtje dhe zhvillim te psikikes si

sistem rregullues. Nevoja nga stimulimi optimal eshte e lidhur me mba-
jtjen e gjendjes dhe ikurajimit. Stimulimi optimal eshte specifike indi-
viduale dhe varet nga te veçantat e temperamentit. Kureshtja siguron
njohjen e rrethanave dhe perhapjen e informacionit neper nensisteme.
Nevoja manipuluese sherben nensistemit “programe sjellore”.
Nevoja nga kontrolli eshte pergjegjese per mbajtjen efektive funk-
sionale te sjelljes qe do te thote ruajtjen e funksionit te saj pershtates.
Nevoja nga suksesi eshte e lidhur me zhvillimin personal. Nevoja nga
autonomia largon kufizimet mbi sjelljen individuale.
Nevoja te Unit
Rrjedhin nga nevoja e mbajtjes dhe e zhvillimit te nensisemit veter-

regullues. Nevoja nga vete respekti siguron siguri ne besim te forcave te
veta dhe mundeive.
Nevoja nga pranimi dhe veteaprovimi rregullon pzicionin e favorsh-
em te personalitetit ne marredhenie sociale. Nevoja nga vetenjohja eshte
pergjegjese per pasurimin dhe perpikmerine e vete fushes se Uni-t.
Nevojat shoqerore
Njeriu eshte qenie sociale dhe funksionon plotesisht vetem ne kushte

shoqerore. Per shkak te kesaj ai ka cilesi ose veçanti te lidhura me sigu-
rimin e ketyre kushteve. Keto jane cilesi biseduese, perkatesore dhe mar-
rese.
Te radhitura deri ketu llojet e nevojave jane te shfaqura ne çdo per-
sonalitet te zhvilluar normalisht. Dy llojet e meposhtme mund edhe te
mos jene ne nensistemet motivacionale te personalitetit dhe kjo nuk tre-
gon ndonje ndikim mbi adaptimin e suksesshem dhe luftes per ekzis-
tence te individit.
Nevojat kulturore
Rrjedhin nga shkalla e asimilimit te kultures shoqerore nga individi.

Keto jane nevojat estetike, (bukuri-harmoni), nevojat fetare (besim, rua-
jtja e kultit dhe rituale), nevojat morale ( per ndershmeri, per principe,
drejtesi etj), nevojat njohese (qe te dish, njeriu duhet te jete i sakte i
informuar, te kete njohuri te gjera).
Nevojat egzistenciale
Rrjedhin nga nevojshmeria e te menduarit dhe te organizuarit te
ciklit jetesor individual. Ketu gjejme nevoja veteaktualizimi, nga realiz-
imi i potencilait personal, nga kuptimi i jetes, nga krijimtaria.
Kur shikojme permbajtjen e nensistemit motivacional duhet t’i kush-
tojme vemendje nje ndarjeje te rendesishme te motivacionit. Psikologet
e ndajne ne dy baza tipash –motivim te jashtem dhe te brendeshm. Mo-
tivimi i jashtem eshte i lidhur me marrjen e çmimeve te caktuara dhe
mbeshtetjen per sjelljet (psh njerzit shkojne ne pune qe te marrin rro-
gen), me kerkese ekzekutuese te njerezve te tjere, me ruajtjen e jashtme
te rregullave dhe normave te dhena. Ajo ka karakter detyrues. Motivimi
i jashtem zakonisht ul cilesite e ekzekutimit dhe sjellja nderpritet men-
jehere sapo merr rezultatin e kerkuar.Ajo gjithashtu shtyn kreativite-
tin dhe shpesh ekzekutimi i sjelljes se kerkuar pershtatet nga emocione
negative.
Motivimi i brendshem lind spontanisht, nga shtysa te jashtme.
Shpeshhere nxit ndaj ekzekutimeve te veprimit vetem per shkak te ke-
naqesise nga ato ( loje,hobi). Motivacioni i brendshem forcon stabilitetin
e sjelljes, udhehiqet nga emocione te perjetuara (interes, entuziasem),
ngre kreativitetin dhe cilesite e ekzekutimit.
Kenaqesia e çdo te veçante mund te jete motivim i jashtem ose i
brendshem. P.sh ka njerez, te cilet ushqehen vetem atehere kur kane
thirrje te forta te mprehta te urise (motivimi i jashtem), kurse te tjeret
jane me zorre ne dore, per te cilet pergatitja e ushqimit dhe konsumi i saj
jane nje feste e vogel (motivim i brendshem).
Ne menyre te ngjashme ka njerez te cilet shkojne ne koncerte klasike
vetem qe te mos duken te ulet ne syte e te tjerve (motivim i jashtem),
por ka dhe nga ata, te cilet ne thellesi pershkrohen nga muzika (motivim
i brendshem).
Per ekzekutim te suksesshem ne çdo veprim eshte e rendesishme te
jepen kushtet qe ai te jete motivim i brendshem. Punonjesi i policise i
cili e shikon punen si burim provokues, si vend, ku ka te mesoje diçka te
re, ku te jepet mundesia e vetezhvillimit dhe te jet shume me efektiv dhe
te ndihet subjektivisht me ngrohte nga ajo, e cila frikesohet nga afatete,
mendon per kohen e mbarimit te punes dhe ekzekuton vetem urdhra.
Rrjedha e proceseve motivacionale
Aktivizimi i nje cilesie te dhene vendos fillimin e procesit motiva-

cional.Subjektivisht kjo perjetohet si vigjilence e ngritur dhe kushtim
me i madh i vemendjes se disa objekteve duke injoruar te tjerat. (Njeriu
i uritur mendon vetem per ushqim).
Sipas saj, e veçanta “nuk di”, çfare do ta kenaqe. Fillon kerkimi i
nje objekti konkret, i cili i pergjigjet permbajtjes se saj. Objektet nga
realiteti, kane shume cilesi te ndryshme. P.sh ushqimi, pervecse pemban
sasi kalorike te caktuara, ka dhe cilesi shijesh, menyren e pergatitjes, ven-
din kur e servirim (ne shtepi ose ne restorante), çmimi, pamja e jashtme
dhe te tjera. Keto cilesi plotesuese mund te kenaqin te veçanta te tjera te
personalitetit, te cilat ne procesin e kerkimit te objektit per t’u kenaqur
aktivizohet e veçanta (uria). Nen ndikimin e tyre rrjedh dhe procesi i
marrjes se vendimeve, ne rezultat te se ciles formohet dhe qellimi per-
fundimtar i sjelljes.(Kushtojini rendesi, qe ky proces me shpesh te jete
plotesisht i vetedijshem).
Skema e meposhtme mund te ilustroje ate qe ndodh:

Aktivizimi paresor i veçantise (organikja) - “duhet te gjeje dicka per
te ngrene”- “pelqeje picen me proshute” (aktivizimi dytesor i parapelqy-
er) – “ne restorantin e afert eshte shume shtrenjte”.
Aktivizimi dytesor i veçantise nga rregullimi i resurseve personale –
“di nje vend qe nuk eshte shtrenjte dhe shkojne piktoret” (aktivizimi i
veçantise dytesore nga vete aprovimi).
Zgjedhja e qellimit perfundimtar eshte bere, por me kete procesi mo-
tivacional i sjelljes nuk perfundon.
Paraqitja nga modeli H.Hekhauzen ne rregullimin motivacional
parashtrojne qe njerezit vleresojne veprimet per arritjen e qellimit, situ-
ata me te cilen kjo do te ndodh, rezultatet dhe pasojat. Arritjet midis
ketyre vlersimeve lindin gjithe vellimin nga pritshmerite subjektive, te
cilat perfshihen ne rregullimin e sjelljes. Skema e meparshme paraqet
modelin e pare.
“Veprime-situata-rezulatate-pasoja”
Pritshmeria per marredheniet midis veprimit dhe rezultatit mbledh

programet sjellore te pershtatshme. Pritshmeria e marredhenieve veprim
dhe situate tregon cilat sjellje jane te pershtatshme ne kushte te dhena.
Pritshmeria e marredhenieve situate dhe rezultat orjentojne nese ai eshte
i denje ne kushtet e dhena. Pritshmeria e marredhenieve midis situates
dhe pasojave orienton per mundesite e efekteve te çuditshme, lidhjen
midis rezulatit dhe pasojes qe lejon sjelljen qe te vleresoje ne nje kontekst
me te gjere te aktivimit te saj. Te gjtha keto pritshmeri ne menyre dina-
mike ndryshohen ne kohe dhe ne çdo moment te ndare ne menyra te
ndryshme futen ne sjellje rregulluese. Zakonisht njerezit nuk bejne plane
te hollsishme paraprake, por theksojne vetem qellimet e pergjithshme
ne hyrje te ekzekutimit te sjelljes motivuese ne varesi nga ndryshimet
situative, ato formojne pritshmeri te reja dhe me baze te tyre korrigjojne
veprimet e tanishme. Kjo eshte strategji ekonomike per rregullimin e
sjelljes se saj, por me shume raste zgjedhja e nje ose tjeter akti sjellor nuk
behet me dije te plote. Per kete eshte e veshtire qe te shpjegohen bazat
e verteta te vete sjelljes. Kjo detyre eshte akoma me e veshtire per vezh-
guesin e jashtem dhe shume rralle jemi ne gjendje te shpjegojme deri ne
fund motivacionin e vertete te sjelljes. Ne praktiken gjygjesore dhe ne
praktika ndjekese me shpesh kenqaen me konstatimin nese i gjykuari ose
i ndjekuri ka qene ne dije te plota te njoh pasojat nga veprimet e tije dhe
se cfare ka qene qellimet e tij njohese (te ndergjegjshme).
Kontrolli i vetedijshem i sjelljes
Proceset motivacionale zakonisht rrejdhin ne mjergullen e paravete-

dijes. Kur jane motivuar se brendshmi p.sh njerezit rralle bejne llog-
ari pse pikerisht provojne emocione pozitive zakonisht ato udhehiqen
nga parapelqimet e tyre, nga perjetime te trazuara te pelqimeve dhe jo
pelqimeve,nga ndjenja e pasionit dhe interesit ose nga deshira e filluar
te mbaroje sa me shpejt. Njerezit jane ekzistenca te arsyeshme, te cilet
veprojne jo vetem ne ndikimin e emocioneve dhe e pelqimit te tyre, por
jane ne gjendje te planifikojne sjellje dhe te mendojne dhe shpjegojne
hapat e marra. Pjesa me e madhe nga sjellja e perditshme bazohet ne
vecantine qe njerezit kontrollojne e planifikojne rrjedhen e proceseve
motivacionale.
Teoria per identifikimin e veprimit pershkruan se si njerezit pranojne
dhe mendojne hapat e tyre. Teoria vjen nga konstantja, veprimet vetem
ne vetevete nuk jane asgje tjeter perveçese radhitje nga aktet motorike,
te cilat psikologjikisht (qe do te thote subjektivisht ) mund te jene te
pranueshme dhe te menduara sipas menyrave te ndryshme. Keshtu p.sh
ecja neper rruge mund te mendohet “si shetitje” “ikje ne pune” ose si
“afersia” edhe pse qendron fjala per te njejtat akte motorike. Perberja
ne pjeseza te akteve caktohet si arsye dhe qellime. Kjo do te thote qe
njerezit jane te hapur te shikojne segmente te caktuara nga sjellja e tyre
si bashkim rreth gjendjes se brendshme te caktuar dhe identifikohen me
te. Te paret jane objektiv por veprimet nuk egzistojne. Ata behen te tille
vetem nese i pershkruajme ndaj gjendjes se brendshme, qe do te thote si
identifikojme veprimin.
Ka dy menyra qe kjo te ndodh. Identifikimi paraprak eshte pershkrim
i pavetedijshem i akteve sjellore te bera se afermi me ndonje etiketim.
Zakonisht, ne çdo moment, kur pyeten se çfare jane duke bere, ekziston
identifikimi paraprak i sjelljes.
Menyra e dyte eshte nderrimi i identifikimit gjate ndryshimit te rre-
thanave ose gjate marrjes se rrezultateve te tjera. Nje rast real (efektiv )
ilustron kete nderrim. Grup femijesh para shume vjetesh shqetesuan nje
te moshuar i cili ne inat hodhi gure ndaj tyre. Identifikimi paraprak i
veprimit te tij ka qene “denimi per fyerje”. Goditja tregoi qe ishte shume
e forte, e sakte saqe guri vrau femijet. Para gjyqit identifikimi i veprimit
ishte “prove e suksesshme per vrasje”. Rezultati i papritshem çoi deri ne
nderrimin e veprimit ose gjestit. Teoria theskson se njerezit kane njohuri
te organizuara per veprimet e veta dhe per pasojat e tyre te cilat quhen
struktura per identifikimin e veprimit.
Ajo ka tre nivele organizimi:

a) Ne nivelin me te ulet identifikim ekziston si akt sjellor i kryer ne
menyre te suksesshme.
b) Ne nivelin e mesem hapat jane te menduar ne kontekstin e arritjes
se qellimeve konkrete te ndermjetme.
c) Ne nivelin me te larte ato marrin kuptim ne korrnizen e prespek-
tivave afatgjata te qellimeve te individit.
Secili nga keto nivele kryen funksione te caktuara ne organizmin e
sjelljes.
Niveli me i ulet ndihmon te rregullohet akti sjellor i ndare me vete.
Kur hajduti kontrollon ne çanten e viktimes, vemendja eshte e gjitha e
perqendruar qe kjo te ndodhe pa u vene re. Identifikimi i keti niveli eshte
e pa evitueshem gjate zoterimit fillestar te aftesive te reja. Kur njeriu per
here te pare hipen ne ski, ai akoma nuk mendon per shpejtesi dhe gara
por trajnohet ne zoterimin e disa levizjeve. Identifikimi ne kete nivel
mund te prishe ekzekutimin e veseve te zotruara mire. Psh, provoni te
mendoni se si i ngateroni kembet kur ecni neper dhome dhe shpejt do
te ndaleni.
Niveli i mesem i dentifikimit eshte i nevojshem per arritjen e qel-
limeve te ndermjetme. Pasi e ka marre portofolin, hajduti mendon si te
largohet shpejte dhe pa u vene re. Ky nivel identifikim perdoret gjith-
mone, kur lindin pengesa ne arritjen e qellimit perfundimtar dhe ndih-
mon per korigjime sjelljen e vet.
Niveli me i larte i identifikimit na ndihmon per organizimin e seg-
menteve te medha nga aktivimi i vet ne pergjithsime te pramenduara.
Sa me shume qellime te largeta te identifikohen, aq me stabilitet dhe
paramendim kane sjelljet ne pjeseza te medha nga koha. Per shkak te
kesaj, teoria thote qe njerezit gjithmone frikohen te identifikojne hapat
e tyre ne nivelin me te larte.
Ekzistojne kritre, te cilat kufizojne kete tendence. Ky kriter eshte
shkalla e zoterimit me mjeshteri te sjelljeve te dhena. Sa me e ulet te jete
ajo, aq me shpesh dhe pa sukses realizimi i sjelljes do te ktheje identifi-
kimin ne nivele me te ulta. Ne kete jepen kushte per nderrim te identifi-
kimit te veprimit dhe te menduarin ne menyre tjeter.
Teoria per identifikimin e veprimit jep disa ide per ndikimin mbi
sjelljen e njerezve. Nje pasoje nga ajo p.sh, eshte ajo qe mje grup i caktuar
protestuesish do te ruaje bashkim dhe siguri te njohur per veprime te
perziera deri atehere deri sa te kete qellim bashkues ( unifikues). Lideret
te cilet duan te perdorin fuqine e turmes duhet rregullisht te kujtojne
per qellimet e vendosura unifikuese. Per kete nevojiten fjalet, parrullat
dhe ne fund radiostacionet private. Duke kaluar keto kanale per dhenien
e informacionit per kuptimin e sjelljes se pergjithshme, dalin thashet-
heme qe kundershtojne dhe njerezit vete do te shperndahen,sepse ata
do te harrojne per cfare jane mbledhur. Veçanerisht lehte ndodh kjo, ne
qofte se ka kushte jo te pelqyeshme plotesuese-bie shi, eshte ftohte, eshte
vone. Gjithashtu per udheheqjen e bisedimeve me terroriste operohet ne
nderrimin e veprimeve identifikuese. Zakonisht terroristet, te cilet kane
marre pengje kane ndonje kerkese, qe do te thote qellime te largeta, e cila
kupton veprimet dhe organizon sjelljen ne kohen e aktit terrorist.
Bisedimet me ta duhet te udhehiqen ne kohe te vazhdueshme, duhet
te perqendrohet mbi hollesite, te diskutosh te gjitha mundesite e deta-
jeve sa te mundet ne rrethana. Ne kete menyre veprimi identifikohet
ne me te ulten ose edhe ne nivelin mesatar. Qellimi organizues bie nga
vemendja dhe ne fillim te bisedimeve nuk duhet te bjere ne sy nderrimi
me tjeter, e cila eshte nen kontrollin e organeve per siguri.
Pergjithesime dhe perfundime
Motivacioni sillet deri tek arsyet e bendshme te sjelljes.Ajo ka tre

baza funksionesh – shtytes, e drejtuar dhe organizuese. Bazat motiva-
cionale te veprimit sjellor eshte e veshtire te zbulohen sepse nga pozi-
cioni i vezhguesit ose i ekzekutuesit, njerezit zoterojne me informacion
te njeanshem, e cila i drejton te bejne perfundime te pasakta.
Bazat e motivacionit jane nevojat te cilat nxisin dhe i japin energji
sjelljes. Ato kane permbajteje te pergjithshme ne saje te se ciles çdo
nevoje mund te jete e kenaqur nga e gjithe klasa e objekteve. Ka kaq
shume lloje nevojash, aq sa jane dhe bazat e proceseve rreguluese ne nje
organizem te vetem, pjese e te cilit eshte dhe personaliteti.
Disa nevoja te “larta” mund te mos jene te paraqitura ne nenesistemin
motivacional pa qene kjo e lidhur me mbijetesen dhe funksionimin nor-
mal te individit. Dallohen 2 tipa baze te motivacionit – te jashtem dhe
te brendshem. Kur sjellja eshte e motivuar se brendshmi, cilesia e ekze-
kutimit eshte me e mire dhe zoterojne perjetime pozitive emocionale.
Proceset motivacionale fillojne me aktivizimin e nevojave dhe
shpalosen ne kohe, si sisteme te veshtira per te kontrolluar, drejtuar dhe
korrigjuar sjelljet e tanishme. Ne rastin e zoterimit ato nuk behen me
dije plotesisht. Njerezit mund te ushtrojne kontroll vetedijes mbi hapat e
tyre pasi e pershkruajne me baza te ndryshme kontrolli, qe do te thote si
i identifikjne veprimet e tyre. Ata frikohen te konstatojne nje identifikim
te tille sa te mundet ne nje nivel te larte sepse kjo i ndihmon te organo-
zojne sjelljen per ndryshime nga koha. Ne praktiken policore punonjesit
mund te perdorin praktika te ndryshme te veprimeve, gjate te cilave te
drejtohet identifikimi i veprimeve te grupeve njerezish ose te personave
ne vecanti.
Emocionet dhe rregullimi emocional
Kuptimi i reaksionit emocional
a. Komponenti fiziologjik
b. Komponenti sjellor
c. Perjetimi subjektiv
Emocionet si sistem
a. Emocionet baze
b. Organizmi i sistemit emocional
Pjesemarrja e emocioneve ne rregullimin sjelljes
Perfundime dhe pergjithsime
Kuptimi i reaksioneve emocionale
Emocionet jane ndryshime konplekse ne gjendjen e pergjithshme

te organizmit dhe psikikes, te cilat ndikojne mbi organizmin e sjelljes .
Reaksioni emocional ka tre aspekte baze ose tre komponente baze:
- Ndryshimet fiziologjike te gjendjes se organizmit

- Çfaqje sjellore te gjendjes emocionale
- Perjetime subjektive
Per shkak te karakterit te saj kompleks emocionet jane objeket studimi

i disa shkencave si, nervobiologjia, fiziologjia, etologjia dhe psikologjia.
Nervobiologjia interesohet nga strukturat nervo-anatomike te cilat
drejtojne lindjen dhe rrjedhjen e raksioneve emocionale.
Fiziologjia studion ndryshimet ne organizem,e cila shoqeron kete
reaksion.
Etologjia dhe psikologjia interesohen nga shfaqjet sjellore dhe per-
jetimi subjektiv i emocioneve. Per kuptimin e ekzistences se reaksioneve
emocionale eshte e nevojshme qe te njihen qe te tre komponentet e saj.
a) Kuptimi fiziologjik
Ndryshimet fiziologjike te organizmit,qe jane rrjedhim i reaksionit

emocional, jane rezultat i veprimit vegjetarian i sistemit nervor me dy
ndarjet e saj: simpatik dhe parasimpatik, gjithashtu dhe i funksionimit
te sistemit endokrinor. Nga pika e te parit fiziologjik ndryshimet ne
gjendjen e organizmit kane karakter te pergjithshem dhe nuk varen nga
specifika e perjetimit te emocionit. Keshtu p.sh, shpejtim te pulsit kemi
edhe kur perjetojme inat dhe kur kemi perjetuar gezim, por ai ngadale-
sohet kur perjetojme hidherim ose qetesim. Reaksionet fiziologjike kane
karakter pergjithesues dhe mund te regjistrohen ne metoda objektive.
Ndaj ketyre reaksioneve ka ndryshime ne lekuren rezistuese, ndryshime
ne shpejtesine e pulsit, ndryshime ne frymemarrje, perhapje te kriprave
ne gjak, ndryshime ne tensionin e gjakut, ndryshim te temperatures se
lekures si dhe zmadhim te bebeve te syrit.
Vihen re gjithashtu dhe ndryshime te perhapjes kimike dhe hormon-
ale te gjakut,urines te cilat permes mekanizmave te lidhjeve te kunderta
japin sinjale ne strukturen e trurit qendror, i cili drejton reaksionet emo-
cionale.
Keto reaksione fiziologjike lindin dhe rrjedhin automatikisht dhe me
shume veshtiresi jepen ne kontrollin e vetedijshem.
Tek ky fakt bazohet dhe perdorimi ne praktiken e meposhtme qe
eshte quajtur “Detektor i genjeshtres “ i cili paraqet magnetofon per
regjistrimin e reaksioneve fiziologjike.
Sipas nje metode speciale jepen nje seri perjetimesh dhe ndiqen nga
ndryshimet fizologjike qe behen pergjegjese per secilen prej tyre. Men-
dimi biologjik i ketyre ndryshimeve te pergjithshme te gjendjes se orga-
nizmit eshte qe ai te pergatitet per marredhenie me faktoret e jashtem.
Nga kjo pike e te parit ne pergjithesi mund te thuhet qe emocionet
negative pergatisin organizmin per lufte dhe mbrojtje, kurse emocio-
net pozitive mobilizojne fuqite per veprim pse stumulojne vendosjen e
resurseve.
Vazhdueshmeria e perjetimit te emocioneve negativ (ose p.sh stres
emocional) na çon ne zhvillimin e dhimbjeve te ndryshme te organeve
(gastriti i stomakut, hipertension, infrakt te miokardise dhe te tjera).
Mekanizmi i zhvillimit te ketyre semundjeve mund te shpjegohet
nepermjet ngarkeses se perhershme fiziologjike te organizmit, e cila na
çon ne shtimin e resurseve (burimeve) te tij ose deri ne prishjen e funk-
sioneve te organeve te ndryshme.
b) Komponenti sjellor
Shfaqa e emocionit nepermjet mimikes se fytyres, poza dhe levizjet e

trupit jane pjese e pandashme e reaksioneve emocionale.
Studimi sistematik i ketij komponenti eshte vendosur nga Darvin, i
cili ne punen klasike “Shfaqje e emocioneve tek kafshet dhe njeriu” jep
shpjegime per prejardhjen dhe te menduarin funksional.
Sipas tij, levizjet e mimikes dhe te trupit jane te lindura nga veprimet
ndihmuese paresore.
Shfaqet emocionale paraqesin ose formen e dobesuar te ketyre ve-
primeve (p.sh nxjerrja e dhembeve gjate inatit eshte reaksion i mbetur
nga perdorimi i drejtperdrejt) ose e kunderta e tyre (e qeshura eshte e
shoqeruar me leshimi te disa grupe muskujsh te fytyres) ose jane drejt-
perdrejt shfaqe te zgjimit emocional (durim). Mendimi funksional ne
shfaqjen e sjelljes se emocioneve eshte ne informimin e individit tjeter
per gjendjen e brendshme dhe gatishmerine per veprime te caktuara. Ne
kete menyre lehtesohet kominikimi midis kafsheve ne grup dhe kursehet
drejtperdrejt perdorimi i agresionit.
A ndikon permbajtja e shprehur e fytyres mbi perjetimin e emocioneve?

Studimet kane treguar qe, kur eksperimentalisht diktohet emocion i
caktuar (p.sh e qeshura) dhe njekohesisht fikson keto grupe muskujsh te
fytyres, te cilat shprehin gezim, personat e studiuar mbledhin te dhena
te dukshme te perjetimeve te dobta subjektive te gezimit. Efekti eshte
edhe me i forte, ne qofte se nga te ekspermentuarit i kerkohet paraprak-
isht te beje shtremberim, karakteristike per emocion te kundert (ne kete
rast inat).
Studime te tjera tregojne qe, kur njeriu paraprakisht ben shtrember-
im, karakteristike per emocione te caktuara, kjo te çon dhe ne perjetimin
subjektiv te tij edhe pse ne forme me te dobet.Keto rezultate tregojne
qe shprehjet speciale te fytyres tek njeriu jane pjese e pandashme e reak-
sioneve emocionale. Studimet e koheve te sotme percaktojne qe mimika
e fytyres,e cila shoqeron emocione te ndryshme, shkakton transformim
specifik ne energjine e gjakut ne tru. Reaksioni optimal specifik eshte
vendosur per buzeqeshjen. Kjo do te thote qe, per mbajtje e funksionimit
optimal eshte e nevojshjme te qeshim me shpesh, ku edhe buzeqeshja
te jete e paramenduar dhe mirepritur shfaqja e emocioneve ne shume
raste nuk eshte e kontrollueshme dhe mund te duket ne shtremberimet
e fytyres dhe levizjet e trupit. Edhe kur njeriu ruan permbajtjen e shpre-
hjes se fytyres, ka shume levizje dhe xheste te tjera te cilat japin gjendjen
emocionale. Kjo rrethane perdoret ne praktike gjate marrjes ne pyetje,
kur vezhguesi me pervoje studion levizjet e trupit, intonancionin e zerit
dhe shprehjet e fytyres, per te kapur çfare personi perpiqet te kontrolloje
dhe çfare fsheh. Kjo menyre e vezhgimit mund te lehtesohet shume nese
behet videoregjistrim dhe pas kesaj ai analizohet. Shume levizje, pothuaj
te pavena re, behen te lexueshme, vezhgueshme, ne qofte se rregjistrimi
luhet shpejt ose avash akoma me teper, qe ai lejon vezhgimin te sinkro-
nizohet me permbajtjen e bisedes gojore.
c) Perjetimi subjektiv
Ne perjetimin subjektiv emocionet mund te ndahen ne tre aspekte:
Aspekti i pare eshte zgjimi emocional i cili eshte i lidhur me mo-

bilizimin e ndryshimeve ne organizem. Pranohet qe lindja e procesit
emocional ne princip eshte sinonim ne shfaqjen e gjendjes se zgjimit pse
ne ndryshimin e aktivizimit te kores se trurit. Ekziston p.sh ”permbajtje
e aktivizimit” mbi te cilin jane ne dispozicion te gjitha perjetimet emo-
cionale. Njeri pol i kesaj permbajtje (kontinuon) eshte gjendja e kores
e cila karakterizohet ne mungese te plote te ndjeshmerise dhe nevojes
se reaksioneve pothuaj edhe ne ngacmime te forta. Poli tjeter paraqitet
nga gjendja e fundit e zgjimit, p.sh ne raste kur shfaqet inati, zemerimi,
paniku, ekstaza.
Vetedija eshte e kufizuar, vemendja nuk mbahet mbi asgje, orientimi
ne kete rrethane eshte i prishur. Midis ketyre poleve vendosen gjendjet
e mbetura te aktivizimit te cilat ne radhe grumbullohe si gjume i thelle,
gjume i lehte, pergjumje, inkurajin i lene, zgjim etj.
Ndryshimet ne nivelin e aktivizimit udhehiqen nga ndryshimet
elektrike aktive te trurit ne gjendjen e vetedijes dhe ne orgnizimin e
sjelljes.
Aspekti i dyte ne perjetimin subjektiv eshte toni emocional. Ai mund
te jete pozitiv ose negativ dhe me te eshte lidhur shenja e perjetimit
te emocionit. Ne pergjithesi, toni emocional informon per karakterin e
marredhenieve midis individit dhe faktoreve te ambientit te jashtem.
Emocionet negative ne pergjithesi sinjalizojne qe marredheniet me
ambientin nuk rrjedhin drejtimin optimal per organizimin dhe meka-
nizmat rregullative te zgjedhur, jane jo efektive. Funksioni i emocioneve
negative eshte te korrigjoj keto strategji rreth te dhenave te tanishme te
ambjentit. Ne shume raste ato vendosin modele automatike te sjelljes,
p.sh ikja nga frika.
Emocionet pozitive mbeshtesin drejtimin e zgjedhur te rregullimit
dhe sinjalizojne daljen me sukse te sjelljes. Studiuesit vene re se, ne rre-
thana te caktuara ne pranimine e rrethanave , p.sh kenaqesia nga rezul-
tatet e marra mund t’ju verboje per pasojat negative.
Aspekti i trete ne perjetimin subjektiv eshte permbajtja e emocionit.
Ajo shfaqet ne kete, qe midis emocioneve me ton te njejte, p.sh pozi-
tive, ekzistojne ndryshime cilesish. Permbajtja e emocioneve varet nga
te veçantat e sinjaleve informuese, te cilat kane provokuar reaksionin
emocional. Keto sinjale mund te jene te konsistueshme ose te tejkaluara,
te krahasueshme (nga vlera e kerkuar e situates dhe burimeve personale)
ose te regjistrueshme (mbajtje informacioni per hyrjen e rregullimit).
P.sh per te marre burse, studentet duhet te kene nje note mesatare te cak-
tuar per vitin. Gjate pergatitjeve per provime ata vleresojne mundesite
per te marre nota ate mira (sinjal krahasues) dhe perjetojne siguri. Kur
marrin shumen e parave (sinjal konstatues) perjetojne kenaqesin. Kur
planifikojne te blejne rroba te reja (sinjal tejkalues) perjetojne shprese qe
parate do t’ju dalin.
Keshtu permbajtja e perjetimit emocional rregullisht varion ne varesi
te sinjalve qe shfaqen.
2.Emocionet si sistem
a) Emocionet baze
Studiuesit e emocioneve kane vene re qe pavaresisht nga larmia e

jetes emocionale te njerezve egkzistojne disa baza ose emocione baze qe
jane te pergjithshme tek njerezit dhe gjitaret. Secili prej tyre ka baze
nervore te lindur specifike, shprehje te caktuara te fytyres dhe veçaner-
isht perjetim subjektiv.
Shprehja e fytyres ne emocionet baze eshte e njejte tek perfaqesuesit
e shume kulturave te ndryshme dhe studimet tregojne, qe njerezit nga
nje fis i Afrikes, te cilet akoma jetojne si ne epoken e gurit, shprehin dhe
njohin emocionet baze ne menyre te njejte si dhe japonezet, amerikanet,
ameriko-jugoret si dhe Evropianet.
Emocionet baze jane si me poshte:
-Interesi. Nen ndikimin e ketij emocioni rritet vemendja, deshira per

dije dhe terheqja ndaj objektit.
-Gezimi. Karakterizohet me ndjenjen e besimit ne vete kuptimin e

saj qe ne duam.
-Çudia. Ne ndryshim nga emocionet e tjera, ajo gjithmone eshte

gjendje momentale,e cila çlirohet nga emocionet e meparshme dhe drej-
ton te gjitha proceset njohese drejt objektit, qe e ka provokuar.
-Dhimbja- hidherimi. Pershkohet nga ndjenja e vetmise, nga keqard-

hja per veten.
-Inati. Ne procesin e evolimit ky emocion ka pasur kuptim te

rendesishem,por tek njerezit e sotshem duhet qe ajo te jete e permbaj-
tur.
-Neveritja. Neveritja eshte e lidhur me deshiren per t’u larguar nga

diçka ose dikush,qe eshte i pavlere.
-Perbuzja. Shfaqet shpesh ne kombinim te inatit dhe neveritjes.
Keto tre emocione edukojne ”treshen armiqesore”. Nje nga rreziqet e
perbuzjes eshte se ajo eshte emocion i ftohte qe provokon depresional-
izmin e individit ose te grupit, ndaj te cilit sillet dhe mund te motivoje
vrasje gjakftohte.
-Frika. Frika zakonisht mobilizon individin,po kur ajo rritet ne tmerr

mund te bllokoje sjelljen dhe te beje ndryshime te forta ne person-
alitet.
-Turpi. Shoqerohet me deshiren qe te fshihemi ose zhdukemi

(ikim).
-Faji. Mund te shfaqet ne kombinim me turpin por zakonisht lind

gjate thyerjes se normave morale ose normave te tjera.
Robert Plutchik thekson qe emocionet baze jane te lidhura jo vetem

me perjetimet specifike por edhe me shprehjet e fytyres. Secila prej ke-
tyre emocioneve provokohet nga stimuj specifike ose ngjarje, aktivizon
mendime karakteriale, e drejton ndaj sjelljeve te caktuara dhe drejtohet
drejt arritjes se efektit specifik.
Kjo lidhje mund te paraqitet si me poshte:
Ngjarje stimuluese-berje mendimesh-ndjenje perjetuese-sjellje-efekt.

P.sh kymund te jete cikli i meposhtem:
Shfaqje kercenimi (rreziku)-“ka rrezik”-frike, tmerr-ikje-mbrojtje.
Duhet t’u kushtohet vemendje programeve te sjelljeve te gatshme,
karakteristike per çdo emocion baze, pasi, nese ajo eshte mjaft e forte,
nuk mund te ushtrohet kontroll mbi keto programe dhe arrin deri ne
pasoja te rrezikshme : Shembuj per vrasje nen ndikimin e inatit te forte,
panikut masiv gjate perjetimit te tmerrit, vetevrasje gjate depresionit.
Kjo qe eshte ne planin e evoluimit, ka pasur lehtesira adoptuese. Ne
kushtet e shoqerise mund te shfaqet si pamjaftueshmeri e rrezikshme.
Kjo eshte veçanerisht karakteristike per njerezit me sfere te paqen-
drueshme emocionale dhe mundesi te ulta per vetekontroll.
b) Organizimi ne sistemin emocional
Sfera emocionale e personalitetit eshte sistem i organizuar qe jep zh-

villim normal ne jeten emocionale. Njera prej tyre eshte ngritja e emo-
cioneve nga njera tek tjetra gjate variacionit te stimulimit te jashtem.
Keshtu, variacioni i shkalles njohese te stimulit rilind bezdisje ndjekes,
interes, tmerr, ankime. Nje e veçante tjeter e sistemit emocional eshte
dukshmeria ne polare midis ndonje emocioni çift, si p.sh. gezim-hidher-
im, inat-frike. Karakteri polar i emocioneve nuk permbledh mundesine
per perjetim te njekohshem ,p.sh. kur flasim per lote nga gezimi ose nga
ndjenje e keqe (inat, i lexueshem me frike).
Sistemi emocional eshte ndertuar keshtu qe lejon bashkimin e dy ose
me shume emocioneve baze, ne kompleks me te veshtire. Keshtu lindin
perjetime te reja, me nuanca me te ngushta emocionale, qe i jep pasuri
jetes emocionale te njeriut. Kombinimet e veshtira nga emocionet mund
te tregohen si ndjenja .Sistemi emocional nuk lind vetem kobinime nga
emocionet, por ka gjithashtu nje kapacitet te caktuar, qe do te thote se
eshte ne gjendje te mbaje perjetimet e emocioneve te ndryshme ne nje
moment te njejte nga koha. Lindja e njekoheshme e shume reaksion-
eve emocionale eshte rezultat nga marredhemiet e shume drejtimeve me
ambientin e jashtem dhe vleresimin e emocioneve te ndryshme.
Marredheniet e perjtimeve emocionale te psikikes, qe i permbledh
rezultatet e marredhenieve pozitive dhe negative te emocioneve, gjendjen
e aktivizimit te kores se trurit, motivimin aktual dhe rrjedhen e proces-
eve njohese. Gjendja shpirterore ka cilesi te ndryshme, e cila varet nga
stabiliteti emocional personal (nervozizmi), nga marredhenia e pergjith-
shme ndaj realitetit rrethues (modeleve subjektive te realitetit) dhe nga
kushtet konkrete te jetes.
Duhet te theksohet qe sistemi emocional mund te jete ne pjeseza ose
plotesisht i prishur gjate ndonje semundje organike te trurit qendror, e
cila çon ne shqetesime te renda te sjelljes.
3. Pjesemarrja e emocioneve ne perjetimin e sjelljes.
Emocionet futen ne rregullimin e sjelljes fale veçantise qe kane ne
bashkeveprim me proceset rregulluese te mbetura per te modifikuar ne
menyre te caktuar. Ato japin nje ose tjeter gjendje funksionale te psikiks
dhe organizimit ne pergjithesi, e cila lehteson ose zgjon aktivizimin e disa
strukturave rregulluese dhe shtyp veprimin e te tjerave. Njekohesisht me
keto, midis te aktivizuarve ne nje moment te dhene, strukturat rregul-
lative dhe emocione te perjetuara jepen lidhje te qendrueshme, te cilat
te cojne deri ne formimin komplekseve rregulluese-afektive. Ato ruhen
ne kujtese dhe me vone shfaqen si edukim i vetem. Kjo veçanti qarte
vezhgohet gjate formimit te ujdive sociale, te cilat caktojne marredheniet
e personalitetit ndaj objekteve te ndryshme sociale edhe japin gatish-
merine per nje ose tjeter veprim.
Ndikimi i emocioneve mbi proceset njohese shfaqe me shume
marredhenie. Ne nivelin e pranimit te informacionit ato veprojne mbi
vemendjen. Drejtimi i vemendjes ne shkalle te madhe varet nga stimuj
emocionale te ambientit. Qendrushmeria e tyre gjithashtu varet nga per-
jetimi i emocionit.
Nen ndikimin e interesit te perjetuar njeriu eshte ne gjendje per nje
kohe te gjate te mbaje vemendjen mbi nje objekt, i cili provokon, por kur
njeriu ndihet i ngaterruar ose i terbuar, veshtire mund te mbaje vemend-
jen mbi dicka konkrete.Perjetimet e forta afektive ngushtojne gjeresine
e vemendjes deri ne ate shkalle, ne te cilen njeriu nuk eshte ne gjendje
qe te orientohet drejt ne situate. Gjendjet e ngushtuara te vemendjes
ndikojne mbi perceptimin.
Informacioni i dukshem emocional ndahet si figure, dhe gjithe sin-
jalet e mbetura pranohen si sfond, ne te cilin ai dallohet. Emocionet or-
ganizojne matrialin perceptive ne fushe, i cili i pergjigjet permbajtjes se
tyre dhe ndonjehere çojne ne perceptime iluzionale. Per kete pergatitja
thote qe “gjate frikes syte jane te medhenj”.
Gjendjet emocionale tregojne ndikim mbi hyrjen e proceseve men-
dore.
Studime te individeve qe vuajne nga depresioni tregojne qe tek ta
zoterojne mendime me permbajtje negative dhe ata nuk jane ne gjendje
te kontrollojne lindjen e tyre. Peveç kesaj, nga kujtesa shkeputen kujtime
per perjetime humbjeje dhe jo suksese.
Emocionet bashkeveprojne me motivacionin dhe jane pjese e pan-
dashme nga rregullimi motivacional. Ato lidhin nevojen e aktivizuar me
paraqitjen e caktuar dhe japin strukturen afektive-njohese, e cila eshte
ne gjendje te organizoje dhe drejtoje sjelljen. Nevoja ne vetvete ”nuk di”
çfare e kenaq . Njohja“e ftohte” eshte indiferente ndaj nevojave te orga-
nizimit. Kur midis ketyre dy aneve vendoset lidhje emocionale mund te
shpertheje procesi motivacional. Me vone ai mund te rrjedhe pa pjes-
marrjen e perkoheshme te emocioneve.
Motivimi i brendshem dhe motivimi per sukses kenaqen nga vete
procesi i veprimit dhe jo nga marrja e rezultatit konkret. Ne kete rast
emocionet pozitive qe shoqerojne ekzekutimin sherbejne si mbeshtetje
ne sjelljen motivuese dhe sinjalizojne per lehtesine e saj. Subjektivisht
emocionet perjetohen si arsye natyraliteti per sjelljen, por analiza shfaq
qe ne rrjedhim ka pavarsi nga burimi i motivacionit. Emocionet jane
mjete per mbeshtetjen e ketij motivacioni. Emocionet jane burim zgji-
mi. Kur pame ndjenjat qe e theksuam, ku ndonje nga ato ka te nuanca
me perjetime te pasura emocionale dhe si rrjedhim munden ne vetvete
te jene terheqese per individin.
Ne kete baze lindin dhe mbahen nevojat estetike. Komponentet fiz-
iologjike te reaksioneve emocionale jane pergjegjese dhe per zhvillimin
e çfaredolloj pasionimi.
Studimet e Riçard Solomonit treguan qe reaksioni fiziologjik qe
prodhon emocion (qe do te thote A-gjendje ) eshte e ndjekur nga opozi-
cioni i reaksionit fiziologjik (qe do te thote B-gjendje ) si e fundit eshte i
destinuar te ktheje organizmin ne gjendje fiziologjike dalese para lindjes
se emocionit (mbajtjen e ekulibrit te brendshem fiziologjik). B-gjendje e
perjetimeve te para emocionale lind avash, si çdo here behet pothuaj me
e forte kur perseritin veprimet, te cilat na çojne ne A-gjendje.
E dyta eshte e nevojshme kohe me e gjate, po te dale B-gjendje, qe
do te thote te vendoset ekulibri fiziologjik. Gjate perseritjes se perjetimit
emocional ne rrjedhen e kohes shkel dalja A-gjendjes behet gjithmone e
me e dobet, deri kur kudervihet B-gjendje dhe fillon e forcohet.
Studimet e reaksioneve te parashutisteve e ilustrojne mire kete model:
Para hedhjes se pare ata provojne frike te forte ose tmerr (e forcuar-
A-gjendje). Pas renies ne toke ata provojne rreth 10 minuta eufori (e
lehte B-gjendje). Tek parashutistet me pervoje perjetimet para hedhjes
kane shqetesime te lehta (e lehtesuar A-gjendje), por pas renies ne toke
ata ne vazhdimesi oresh provojne eufori (e forcuar B-gjendje).
Ne menyre te ngjashme, pas perdorimit te pare te alkoolit njerezit

provojne ndjenja te lehta, gezim, eufori (e forcuar A-gjendje), gjate mbi-
pirjes dhimbje koke te lehte dhe discomfort te lehte (e lehte B-gjendje).
Perdorimi i perseritur i alkolit ul perjetimet e kenaqeshme dhe zgjat te
pakenaqshmen B-gjendjen. Per te ikur njerezit jane te detyruar te kon-
sumojne alkool dhe ne sasi te medha me pamje ne pritshmerine e perj-
timeve pozitive te para.
Të veçantat në njohjen sociale
1. Koncepti “ skema konjuktive”

2. Komponentët konstruktive në njohjen sociale
3. Deviacionet dhe deforimimet në njohjen sociale
4. Përgjithësime dhe përfundime.
Nënsistemi konjuktiv i personalitetit ka jashtëzakonisht përmbajtje

të madhe. Ai përmbledh dijet e bashkangjitura praktike për gjithë rre-
thin e veprimit, dijet e mësuara, konceptet dhe paraqitjet për njerëzit dhe
shoqërinë, besimet, paragjykimet etj. Përveç kësaj, studimet e proceseve
njohëse janë të një drejtimi të madh, qe meriton studim të vecantë. Në
këtë leksion do të ndalemi vetëm mbi njohjet sociale, pasi ajo është baza
e marrëdhënieve midis personaliteteve dhe rregullimit të sjelljeve të tyre
në ambientet sociale.
koncepti “ skema konjuktive”

Si nevojat dhe reaksionet emocionale janë baza e vetme e nënsiste-
meve motivacionale dhe emocionale, kështu dhe nënsistemi konjuktiv
ka bazën e tij konstruktive. Këto janë skemat konjuktive ku tregohen
empirikisht gjendjet e konstatuara të pergatishmërisë ose sintonizimit
paraprak të psikikës, e cila vihet re gjatë studimeve të proceseve të pra-
nimit dhe përpunimit të informacionit dhe formimit të fushave subjek-
tive. Skema konjuktive është pjesë e sistemit nervor ose shumicë aktive
nga struktura nervore dhe proceseve fiziologjike, të cilat përmbledhin
receptorë, komponentë motorikë, elementë qëndror prognozues dhe lid-
hje nervash nga truri qëndror ndaj aparatit motorik në organizëm.
Me fjalë të tjera, skemat konjuktive paraqesin gatishmërinë e përgjith-
shme të organizmit që të reagojë në menyrë të caktuar ndaj sinjaleve të
realitetit të jashtëm. Në ndryshim nga emocionet ato nuk kanë vëzhgim
të drejtpërdrejte të shfaqjes sjellore dhe nuk provokojnë shumë ndry-
shime të thella fiziologjike në organizëm. Skemat konjuktive gjithshtu
nuk janë të vetëdijshme dhe nuk udhëhiqen nga përjetimet subjektive.
Skemat pasqyrojnë mgarkesën e përvojave të kaluara të individit, të
cilat në përmbajtjen e tyre janë të organizuara në mënyrë të caktuar.
Ato, përveç kësaj paraqesin strukture aktive dhe dinamike.
Struksturat aktive shfaqen që në fillim të aktit perceptues ose atij të
përpunimit të informacionit, ato selektojne sinjalet e sapombërritura dhe
mbledhin vetëm një pjesë të tyre, të cilat i përgjigjen përmbajtjes.
Kështu, sinjalet e mbledhura organizohen në një fushë subjektive të
vetme, plan, qëllim, paraqitje. Ky lloji produkti nga veprimi i skemave
mund të bëhet i vetëdijshëm. Dinamika e skemave shfaqet në atë që pas
cdo aktivizimi ( ose ato gjenden në gjendje latente) ato bashkëveprojnë
me informacionin e jashtëm të sapoardhur dhe ndryshojnë në përshtatje
me vetë përmbajtjen.
Skema konjuktive e aktivizuar në një cikël rregullues në fillim orga-
nizon rryma sinjaliesh dhe sintetizon produktin e përgjithshëm rregul-
lues, ku është vendosur përmbajtja nga përvoja e kaluar dhe përmbajtja
e ardhur nga informacioni i jashtëm. Kjo përmbajtje e re në rradhitjen e
saj ndryshon skemën, kështu që në fund të ciklit rregullues ajo në shkallë
të caktuar nuk është e njëjtë, sic ishte në fillim. Në këtë mënyrë jo vetëm
merr pjesë në pranimin e informacionit, por përmes ndryshimeve rregull-
isht bashkangjit përvojën e re dhe bëhet më e vështirë.
Skemat konjuktive kanë shkallë të ndryshme të përgjithësimit.
Ka skema të cilat drejtojnë aspekte të veçanta të perceptimit- p.sh.

largësia e objektit. Të tjera kanë karakter më të përgjithshëm- p.sh nëse
objekti është ndërtesë, të tretat janë me përmbajtje akoma përgjithë-
suese – nëse ndërtesa është e banueshme ose administrative, por ka edhe
skema me përmbajtje më të përgjithshme- objekti i perceptuar është i
lindur natyrshëm ose është i dhënë nga njeriu. Skemat më shkallë të
ndryshme të përgjithësimit nuk janë të izoluara nga njëra- tjetra, por
edukojnë sisteme të vështira, në të cilat skemat konkrete janë të futura
në ato më të përgjithshmet.
Dy cilësi të tjera të skemave janë hyrëse dhe qëndrore.
Hyrja e skemave sillet deri tek lehtësia e aktivizimit të tyre. Skema, të

cilat drejtojnë perceptimin e të parit kanë hyrje shumë të madhe, sepse
duhet shpejt të japin tabllon subjektive të rrethanës. Skema të tjera, të
cilat drejtojnë perceptimin e cilësive morale si p.sh. “ virtyt” dukshëm me
vështirësi aktivizohen. Për ta është e nevojshme informacioni i jashtëm,
qe t’i aktivizojë. E kundërta, skemat hyrëse lehtë aktivizohen nga masa
të vogla informacioni të marrë.
Skemat qendrore caktojnë sa hollësishëm organizohet dhe përpuno-
het inforamcioni. Sa më qëndrore të jetë skema e dhënë, aq më shumë
hollësi është informacioni i produktit nga veprimi i saj. Për këtë vëzh-
guesi me përvojë shikon shumë shfaqje, të cilat për njerëzit e tjerë janë
të pa vëna re, edhe pse shikojnë një objekt të vetëm. P.sh gjuetari pasi
shikon gjurmët, mundet me hollësi të thotë se çfarë lloji kafshe ka kaluar,
para sa kohe dhe sa i madh ka qënë etj, ku turisti i zakonshëm shikon
vetëm njolla të prishura nga vulosja.
Skemat konjuktve drejtojnë jo vetëm perceptimin fizik të objektit.
Ato janë në bazë të organizimit të kujtesës, nga to varet perceptimi social
dhe perceptimi i vetvetes, në bazë të tyre organizohet sjellja e hapur në
të gjitha format e vështira. Skemat bashkëveprojnë me motivacionin dhe
emocionet, për të edukuar strukturat e vështira rregulluese për planifi-
kimin, parashikimin dhe vlerësimin.
Komponentët konstruktiv të njohjes sociale
Njerëzit kanë sistem të caktuar nga dija, e cila i ndihmon të orien-

tohen në realitetin social. Këto dije (ose njohje) ruhen nën formën e
skemave konjuktve latente, por këtu interesohemi për përmbajtjen e
tyre. Kuptohet, nuk mund ta përshkruajmë konkretisht, sepse çdo njëri
ka përvojën individuale të tij. Bazat e njohjes sociale janë bindjet. Ato
jnë struktura konjuktive, të ruajtura dhe të nxjerra nga kujtesa, të cilat
pasqyrojnë pritshmërinë subjektive për efektivitetin e marrëdhënieve të
caktuara midis shkaqeve sociale. Bindjet mund të jenë realtivsht elemen-
tare (për në Durrës shkohet më tren) por mund edhe të jenë sisteme të
vështira të ndërtuara nga arsyetimet (bindjet politike ose fetare). Janë
të organizuara në renditje hierarkike të sistemit, e cila i nënështrohet
principit konjuktiv jokundërshtues ose konsistencë konjuktive. Në sjellje
ky princip shfaqet si i padurueshëm ndaj marrjes dhe përpunimit të in-
formacionit kundërshtues.
Bindjet ekzekutojnë funksione të caktuara në rregullimin e sjelljes.
Para së gjithash, ato ndihmojnë për orientimin e individit në ambien-
tin e saj. Ato drejtojnë të menduarin në ngjarjet e tanishme dhe objektet
dhe situate të disponueshme.
Në vend të dytë ato marrin pjesë në planifikimin e sjelljes. Bindjet
japin informacion çfarë janë kushtet objektive dhe rrugët për kënaqësi të
nevojave dhe për evitimin e pengesave.
Në vend të tretë, në bazë të tyre ekziston parashikimi si do të rrjedhin
ngjarjet.
Sistemi i bindjeve është tabllo subjektive për realitetin, të cilët njerëzit
rregullisht frikohen të pohojnë dhe të mbajnë vlefshmërinë e saj. Pavar-
sisht nga kjo, ajo është e kufizuar e paplotë dhe në mjaft marrëdhënie e
pavërtetë. Kufizimet vijnë nga natyra sociale dhe materiale fragmenti-
zuese relative, tek e cila çdo njeri e popullon dhe për të cilën mund të dijë
shumë , por të mos ketë paraqitje në fusha të tjera. Paplotësia e bindjeve
vjen nga përvoja personale kufizuese. Njëriu gjithashtu zoteron një rreth
të caktuar mendimesh dhe nuk asimilon praktikën sociale në gjithësi
dhe plotësi.
Sistemi i bindjeve përmbledh një seri pargjykimesh, parqitje jo të
sakta, besimet. Ato shumë shpesh vetëm nga një pjesë përgjigjen në re-
alitetin objektiv ose thjesht janë të pavërteta. Ky system është përzierje
e vështirë nga paraqitje të drejta dhe të pabesueshme, të cilat ne qofte se
janë të komanduara mirë edukojnë një të vetme. P.sh të vërteta janë par-
qitjet që planetët ndryshojnë gjendjen në kupën e qiellit dhe në rrugën
e tyre kalojnë yjësi të ndryshme. Por nuk është e vertetë, që njësitë janë
edukime fizike dhe që vendosja e planetëve mbi tabllonë e yjësisë së qiel-
lit mbi fatet e njerëzve dhe zoterojnë ngjrjet që do të ndodhin.
Bindjet janë dije subjektive për lidhejt e shkaqeve nga reliteti. Pjesa
më e madhe e tyre kanë dhe ngjyrues afektive, që do të thotë njëkohësisht
me njohjen ne mbajmë ndonjë marrëdhënie personale ndaj objekteve të
tyre- i pëlqejmë, i mbështesim, i mërzisim. Lidja e dijeve me vlerësimin
emocional personal çon deri në formimin e ujdive sociale ose atitjude.
Ato janë të përbëra nga tre komponentë: konjitive( njohëse), afektiv dhe
sjellor. Kjo do të thotë, që ato janë dije për shfaqje ose objekte të cak-
tuara, në të cilat është pasqyruar vlerësimi ynë personal emocional dhe
gatishmëria për veprime të caktuara. Atitjudite kanë disa funksione në
rregullimin e sjellses. Funksioni i kuptimit është i afërt me atë të bindjes,
por ai bëhet nga pika e të parit personal. Përmbushja e nevijave pasqyron
përvojën tonë të kaluar në atë çfarë objektet janë më të përshtatshme për
qëllimet.
Funksioni i mbrojtjes së Unit ekzekutohet nga atitjude të ndryshme
– paragjykime ndaj veprimeve dhe objekteve, për të cilat individi nuk ka
programe efektive sjelljesh. Në rregullimnin e sjelljes atitjudat mblidhen
vetëm tek disa kushte.
P.sh kur nuk kërkohen te depozitohen forca të veçanta. Në muhabet
me shokët ju mund të përcillni marrëdhënie negative ndaj përfaqësuesve
të një grupi etnik të dhënë, por në qoftë se duhet të angazhohemi në
veprime publike, ndaj tyre atitjuda nuk mund të përcaktojë sjelljen tuaj.
E dyta, sa më e mundsishme është atitjuda , aq më e mundëshme
është të futet në rregullimin e sjelljes. Ne qofte se komshinjtë janë për-
faqësues të grupit pyetës atitjuda negative ndaj saj aktivizohet shumë më
lehtë dhe pëmblidhet në rregullimin e sjelljes.
E treta, ka pragje situative në aktivizimin e atitjudës. Ne qofte se
kolegu juaj është përfaqësues i këtij grupi dhe në punë ka momente, në të
cilat jeta varet nga ai, atitjuda negative nuk ka për t’u shfaqur dhe pëveç
ksaj do të lodheshit ta provokoni nga ky njeri.
Vlerat luajnë rol të veçanatë në organizimin e sjelljeve afatgjata. Ato
janë parqitje për gjendjet ideale të jetës (vlerat terminale) dhe për cilësite
e dëshiruara, qe njeriu do të zoterojë ( vlerat instrumentale). Vlerat
janë të ndara në pjesë (5- 10) dhe janë të organizuara hierarkisht. Më
të rëndësishmet nga to kanë prioritet në organizimin e sjelljes, dhe më
pak të rëndësishmet ekzekutojnë funksionet ndihmuese. Në procesin e
vetëkënaqësisë në disa vlera prioritetet në hierarki ndryshohen dhe në
shkallët dytësore mund të dalin në plan të parë , për të organizuar sjellje
afatëgjata në drejtime të reja. Mbi hierarkinë e vlerave ndikim tregon
edhe statusi social- ekonomik ( për të pastrehët më e rëndësishmja është
që të gjejnë banesë), të vecantat personale individuale ( ekstraversët vlerë-
sojnë përjetëimet e forta), moshën ( dashuria është më e rëndësishme për
njerëzit e rinj, por siguri – për të moshuarit) dhe kultura.
Deviacionet dhe deformime në njohjen sociale
Bindjet, atitjudet dhe vlerat janë rregullues të rëndësishëm në sjelljen

sociale, por jo më pak i rëndësishem është perceptimi social. Kur para-
pranojmë njerin ose tjetrin veprim ne kemi nevojë të njohim partnerin
social dhe të pranojmë dhe të interpretojmë drejt sitatën sociale. Percep-
timi social është në dukje më i vështirë nga perceptimi fizik i objektit.
Kur e vlerësojmë gjendjen e një objekti të dhënë ne punojmë me in-
formacion të drejtpërdrejtë, të cilin mundemi drejtpërdrejt ta provojmë
nëpërmjet matjeve fizike. Kur vëzhgojmë hapat e njëriut të dhënë dhe
përpiqemi të kuptojmë nga cafrë janë të diktuara, që do të thotë të pra-
nojmë arsyen për sjelljen e tij, pyetja operon deri në pranimin e drejt-
përdrejt të faktorëve të pavëzhguar. P.sh çfarë mund të themi për arsyet,
të cilat e ngasin njeriun e dhënë që të qëndrojë me sjellje të mirë ndaj
drejtorit dhe mospërfillës me kolegët? Nëse ai është karrierist? Ose është
frikacak? Ose mundet që të udhëhiqet nga motivimi konkurrues? Asnjë
nga këto thënie nuk mund të pranohet me saktësi, por edhe asnjera nuk
mund të përjashtohet. Karakteristika e veçantë e njohjeve sociale është
ajo që kryhet në kushte jo të përcaktuara dhe jo të njëkuptimta. Arësyet
e dukshme të sjelljes sociale nuk janë të vëzhguara drejtpërsëdrejti, por
paraqesin dispozitat dhe gjendjet e partnerëve socialë, të cilat mund të
njihen me rrugë jo të drejtpërdrejte.
Si reagojnë në këtë rast njerëzit?
Studiuesit e njohjeve sociale parashtrojnë se baza e strategjisë njohëse

në këtë rastë është ngritja e një hipoteze për shfaqjet e vëzhguara dhe
kontrolli sipas mënyrës, e cila na kujton studimet mësimore.
Konformiteti dhe metodat për kontrollin e hipotezës janë të ng-
jashme në variacion mësimor- sistematik të informacionti, zgjedhje e
të dhënave të përshtatshme, ekspozimi i rrethanave për përgjithësimin e
informacionit dhe analizimin e të dhënave.
Veçantia e njeriut të zakonshëm të përfitojë dije sociale të vërteta
varet nga efektiviteti i këtyrë metodave. Por, nëse ai nuk është i mësuar
sistematikisht në përdorimin e metodave mësimore dhe për shkak të ku-
fizimeve të detyruara nga nevoja për të vepruar shpejt, nga informacioni
i pamjaftueshëm, jo i paraqitur, nga mosdija e përdorimit të procedurave
statistike, atëherë me të vërtet mund të bëhen përfundime në mënyrë të
gabuar dhe të formohen perceptime sociale dhe gabim në shumë raste
eshte i madh.. Studimet kanë treguar se ekzistojnë radhë përsëritjesh
sistematike, deviacionesh dhe gabimesh përmes të cilave në shumë raste
njerëzit cmojnë më tej në pranimin e shfaqjeve dhe objekteve sociale.
Një nga këto deviacione është gabimi atributiv teresor.
Ajo shfaqet në prirjet e njerëzve gjatë vëzhgimit të sjelljes së të tjerëve
me lehtësi nxjerrin përfundime për veprimet e dispozitave personale dhe
presin stabilitet të sjelljes në situate të ndryshme. Ata bëjnë përfundime
të nxituara për të vecantat personale të partnerëve të saj dhe njëkohë-
sisht sistematikisht nënvlerësojnë veprimet e faktorëve situative. Studi-
met mbi shkrimin e e arsyeve për vëzhgimin e sjelljeve në situata, ku ajo
qartë varet nga shtypja e jashtme trgojnë, që dhe në këto kushte njerëzit
përsëri janë në prirje të bëjnë përfundime dispozicionuese. Gabimi atrib-
utiv teresor shtrihet në bazën e sjelljes joadekuate. Njerëzit me lehtësi
janë gati të fajësojnë shkaktarët e ngjarjeve të pakëndshme, pa mbajtur
llogaritë për rrethanat situative. Ato mund të ndajnë gabime, çmime dhe
dënime, pasi operojnë në përfundime të nxituara për të veçantat dis-
pozicionuese të personave veprues. Përfundimet dispozicionuese mund
të ndikojnë negativsht dhe në gatishmërinë për mohimin e ndihmës së
njerëzve, të cilët rrjedhimisht kanë nevojë nga ajo. Kur njeriu tjertër shi-
kohet si i paaftë për t’u hapur duke e kapur pakënaqësitë, njerëzit janë
me më pak prirje për të ndihmuar.
Gabimi atributiv teresor ka edhe funksione adaptuese. Kjo lejon të
formohen shpejt pritshmëri të vërteta krahësuese për sjelljen e tjetrit
dhe në këtë mënyrë veçantia për organizimin dhe planifikimin dhe në
vetë sjelljen.
Krakrakteristikë tjetër deviacioni është efekti i një rënie dakort fal-
sificiteti.
Kjo është tendenca e personave veprues të shikojnë sjelljen e tyre si
një përhapje e anasjelltë dhe e ndarë nga shumë njerëz. Ekzistojnë disa
faktorë, të cilët e forcojnë këtë efekt.
Një prej tyre është edhe selektimi, që do të thotë njohje më e mirë
dhe komunikimi me njerëzit, të cilët ndajnë me ne parashikimet tona.
Se dyti, derisa veprimet tona dhe qëllimet janë në qëndër të vë-
mendjes, tërheqja e informacionit për veprime alternaltive ose pikëpamje
është e vështirë.
E trzta, rënia dakort në mënyrë falsifikuese rrjedh dhe nga fshehtësia
e njerëzve. Ajo tregon edhe sjelljen e tyre, por njëkohësisht përdoret për
qartësinë e kuptimit të sjelljes së të tjerëve.
Kjo rënie dakort jep edhe pengesat e saj në kuptimin e sjelljeve nor-
mative dhe mund të luaj dhe shaka jo të mira individit, i cili verbërisht
i beson asaj. P.sh njerëzit që dalin hapur dhe që presin që dhe të tjerët
të veprojnë ashtu, ndonjëherë bëhen dhe viktima të keqtrjatimeve me
veprimet e tyre. Gabimi atributiv teresor dhe efektet e një rënie dakort
të falsifikuar janë si rezultat i pranimit të një informacioni jo të plotë për
shkak të kufizimeve nga pika e të parit.
Njohja sociale dukshëm ndikohet nga mënyra sesi sillet informa-
cioni.
Në psikologji ishte i njohur “efekti i përshtypjes së parë” (priming),
e cila qëndron në këtë, që karakteri i dhënies së informacionit të parë
fuqishëm ndikon në marrëdhëniet e mëpasshme. Në praktikë ky efekt
shpesh na çon në drejtim të gabuar, ne qofte se në fillim janë mbledhur
disa të dhëna për personin që sçështë fajtor ( i cili nuk mund të jap
shpjegim se ku ka qënë në kohën e kryerjes së krimit , sepse nuk ka alibi).
Para se të arrestohej krimineli i vërtet vrasësi rus- sadist, policia arrestoi
dhe dënoi një numër personah që ishin të pafajshëm.
Një efekt tjeter është dhe dhëina e informacionit kornizë (framing).
Ajo qendron në faktin, se njerëzit ndikohen nga vlerësimi emocional. Ne
qofte se ju do t’i thoshit dikujt se ky mall është pëlqyer nga 70% e atyre
që e kanë blerë, atëherë do të shihnim që vlerësimi do të ishte pozitiv
dhe nga ky individ.
Njohja e këtyre efekteve kur udhëhiqni bisedimet, ju lejon të drejtoni
kushtet rrjedhëse nga proceset mendore të individit që është përballe jush.
Skemat konjutive jane gjëndje të përgjithshme gatishmërie të sistemit
nervor dhe organizmit, të cilët organizojnë reagime informacionesh dhe
paraqiten në ndërgjegje si produkte të përgjithshmë konjitive- paraqitje,
kujtim, ide. Tek ajo kemi bashkëngjitje të përvojave të kaluara dhe ajo
shtrihet në bazën e nënsistemeve njohëse të personalitetit.
Problemet psikologjike
të marrjes së vendimeve
1. Karakteristikat e detyrave në marrjen e vendimeve

2. Pritja e rrezikshmërisë
3. Strategjitë dhe etapat e marrjes së vendimeve
4. Marrja e vendimeve në grup
5. Përgjithësime dhe përfundime
Në jetën e përditshme përherë lindin raste, kur duhet të bëhet zgjed-

hje midis alternaltivave të ndryshme të sjelljeve, ose të pranojmë vep-
rimet e rrezikshme. Përherë jemi të vënë përballë nevojshmërisë për të
marre njerin ose tjetrin vendim. Ekzistenca e teorive formale sesi rrjedh
ky process na çojnë në atë që ne e quajmë se njerëzit janë mendimtarë
racionale, të cilët mbahen me rregulla të forta llogjike.
Karaktersitikat e detyrave për marrjen e vendimeve
Natyra e jashtme mund të paraqitet si hapesirë trekëndore. Përmas-

ta e saj janë hapa të vështirësisë, të dinamikës dhe të papërcaktuarës.
Pikërisht çdo detyrë për marrje vendimi ose dhënie zgjidhjeje, është
kombinim i këtyre tre vlerave të matjeve dhe mund të paraqitet si pikë
në hapesirën natyrore. Detyra të cilat kane përcaktim quhen detyra de-
terminante. Në situate reale këto detyra, takohen mjaft rralë, p.sh kur
bëjmë zgjedhjen nëse kafen ta zjejmë me petrogas apo në sobë elektirke.
Çfarëdolloji zierjeje që të kërkojmë ne do të marrim po të njëjtin rezul-
tat. Kurse detyrat e pacaktuara quhen të rrezikshme. Në strukturën e
detyrave të rrezikshme ndahen tre elementë të përhershëm: një shumicë
alternativash A, një shumicë hipotezash X për gjendjen e gjërave dhe një
shumicë mundësish P.
Alternativat mund të jenë operacione ose marrëdhënie. Që këto të
fundit të shfaqen si alternative është e rëndësishme që ai që merr ven-
dime duhet të jetë në gjendje t’i dallojë. Alternative më e thjeshtë është
të kesh pëlqime. Në marrjen e vendimeve në detyrat praktike më shpesh
kemi punë me një larmi alternativash, ku secila prej tyre ka një stuk-
turë të vështirë. P.sh kur vendosim se çfarë do të gatuajmë për drekë, në
librin e gatimit gjejmë një larmi recetash, ku për secilën prej tyre janë të
nevojshme një numër i caktuar produktesh. Kjo do të sjell që, nëse zgje-
dhim recetën ne njëkohësisht kemi zgjedhur dhe produktet e caktuara
si dhe sasinë e duhur qe eshte e nevojshme për ekzekutimin e detyrës.
Prandaj një nga kushtet për marrjen e vendimeve është që të nënvizohen
ose të caktohen një larmi alternativash dhe të zbulohet sa më shumë të
jetë e mundur struktura e tyre e plotë.
Tek detyrat e mundshme marrja e vendimeve varet dhe nga matja e
veprimeve e faktorëve natyrorë mbi drejtimin e zgjedhur të sjelljes. Ai i
cili merr vendime ka në dispozicion një numër të madh hipotezash për
shfaqjen e çfarëdolloji ngjarjesh të ndryshme, ku secila ka një mundë-
si të caktuar. Korniza subjektive për gjendjen e gjërave X është vëllim
hipotezash të ndryshme px1, px2, px3. Secila kornizë subjektive mund
të ketë vështirësitë e veta, duke qënë e varur nga mundësitë e veprimeve,
nga faktorët e ndryshëm të ndërmjetëm. Shumë shpesh në praktikë këta
faktorë bashkëveprojnë me njeri- tjetrin dhe neve na duhet atëherë ta
prognozojmë këtë bashkëveprim. P.sh duhet vendosur hapja e një bizne-
si për prodhimin e kapeleve. Në planin prognozues është e nevojshme
që ne të parashikojmë të paktën dy gjëra, vetëvlerësimin e produktit dhe
kërkesën e pazarit ose tregut.
Marrëdhënia midis tyre cakton dhe ecjen përpara të këtij tregu.
Mundësitë për pritshëmëritë e alternativave janë: rritja e vetëvlerësimit
dhe rritja e kërkesës, e kundërta e saj rritja e vetëvlerësimit dhe ulja e
kërkesës, ulja e vetëvlerësimit dhe rritja e kërkesës, ulja e vlerës dhe ulja e
kërkesës. Lind pyetja se cilat nga këto alternative dinamike do të realizo-
het me ndryshimin e këtyre faktorëve? Kjo kërkon studime plotësuese.
Hipoteza me strukturë të vështirë lindin gjithmonë në punën e
punonjësve operativë dhe gjatë planifikimit të veprimeve operative. Këtu
shpeshherë gjejmë edhe elemente të së papriturës, sepse gjatë planifi-
kimit të veprimeve nuk është marre parasysh shfaqja e ndonjë rrethane
të papritur.
Marrja e vendimeve në veprimtarinë policore në praktikë kërkon
marrjen parasysh të të gjithë faktorëve të natyrës sociale dhe fizike, të
cilat mund të ndikojnë në veprimet e palnifikuara. Duhet theksuar se
në shumë raste vlerësimi i hollësishëm i gjendjes është një detyrë mjaft
e vështirë, e cila e kalon kapacitetin e personit që merret me të. Ja përse
duhet marrja e vlerësimeve kolektive si dhe marrja e ndihmës dhe infor-
macionit nga specialistë të ndryshëm.
Pasojat nga zgjedhja e alternativës zakonisht numërohen në procesin
e marrjes së vendimeve. Kur ne marrim përsipër ndonjë vendim, ne
presim që kjo të na çojne në rezultatin e dëshiruar. Zakonisht, pasojat
janë më shumë përmasa. P.sh nëse një punonjës operativ bëhet ambi-
cioz dhe vendos deri në fund të zgjidhë një rast të koklavitur, në fund
të fundit me shumë vështirësi ai arrin ta zgjidhë atë, e cila përfundon
me kapjen e ligjthyesit. Gjithashtu, edhe dekorohet për këtë rast. Ky
shembull tregon që gjatë marrjes së vendimeve është e nevojshme të
mendohen të gjitha pritshmërite si pozitive dhe negative nga veprimet e
planifikuara të ndërmarra.
Siç e pamë deri këty marrja e vendimeve është një proces i vështirë,
në situate reale.
Pra, specialistët duhet të koordinojnë të gjitha forcat, të mbledhin
dhe te vlerësojnë një volum të madh informacioni dhe të mos operoj-
në në të vecantat intuitive për zgjidhjen e tyre, por të japin zgjidhje në
përgjithësi.
Se sa kohë dhe në çfarë drejtimi do të rrjedhin proceset e marrjes së
vendimeve, kjo do të varet nga paraqitjet subjektive të detyrave. Psikologët
kanë vënë re, se nga parqitja subjektive e detyrave në shkallë të madhe
varet dhe zgjedhja e mjeteve dhe metodave për zgjidhjen e tyre, gjithash-
tu dhe arrijtja e një rezualtati pozitiv. Në shumë raste njerëzit formojnë
paraqitje të vështira për detyrat të cilat zgjidhin dhe shpesh arrijnë në
përfundime të gabuara dhe si rrjedhim ne mossukses.
Mund të themi që çdo alternativë përshkrohet nga 2 komponentë: -
kënaqësia e fitimit dhe frika e humbjes.
Studimet psikologjike tregojnë se ekzistojnë ndryshime të mëdha
individuale në vlerësimin e komponentit pozitiv ose negativ. Ato u dety-
rohen shumë faktorëve si - gjendja motivacionale e personit ( p.sh një i
uritur vlerëson më shumë një fetë buke sesa thërrimet) gjendja materiale
si dhe edukimi i tij.
2. Marrja përsipër e rrezikshmërisë
Në shumë raste na duhet të marrim vendime për zgjidhjen e çështjeve

të ndryshme, pa qenë të sigurt nëse do të na çojnë në një rezultat pozi-
tiv.
Nga cilat arsye udhëhiqen njerëzit kur marrin vendime të rrezik-
shme?
Studimet tregojnë se kur njerëzit vlerësojnë rrezikun, ata marrin nën
vëmëndje dy ndryshues: Mundësinë subjektive për mossukses dhe për-
masat e pritshme të humbjes.
Marrëdhëniet e ketyre dy faktorëve na japin mundësitë e ndryshme
të vlerësimit të rrezikut. Ato janë paraqitur në tabelën e mëposhtme:

Humbje e ulët Humbje e madhe
Mundësi e ulët për Rrezik realist i ulët Nënvlerësim i rrezikut
mossukses
Mundësi e madhe për Mbivlerësim i rrezikut Rrezik realist i lartë
mossukses
Studimet tregojnë gjithashtu, që kur merren vendime, njerëzit anali-

zojnë si madhësinë e pritjes së rezultateve pozitive, ashtu edhe me
vlerësimin subjektiv të rrezikut. Pra ata zgjedhin alternativa, në të cilat
rreziku është minimal, kurse pritshmëria e rezultatit pozitv është mbi ku-
fijtë e caktuar. Mbivlerësimi i rrezikut tregon ndikim të veçante individ-
ual të individit. Lokusi i jashtëm i kontrollit dhe introversia na paraqesin
mbivlerësimin e rrezikut, kurse ekstraversia dhe kërkimi i ndjenjave të
forta janë në bazë të tendencës së nënvlerësimit të rrezikut edhe pse në
situate të vetëdijshme të kërkimit të situatave të rrezikshme. Një prej tyre
është faktori kohë. Sa më e madhe të jetë koha, aq më shumë rreziku
shihet si më i vogël. P.sh çdo duhanpirës e di që pirja e duhanit shkakton
kancerin, por meqenese koha e sëmundjes do një afat të gjatë, personat
nuk shohin asnjë rrezik për të mos e pirë atë në moment.
Njerëzit janë gjithashtu në gjendje të marrin përsipër një rrezik të
madh, p.sh kur fitimet janë të mëdha. Por kjo tendencë është e qartë të
shfaqet në sjelljet tona ekonomike.
3. Strategjitë dhe etapat në marrjen e vendimeve
Në procesin e marrjes së vendimeve njerëzit përdorin sistem rregul-

lash, të quajtura strategji ose plan i zgjidhjes së detyrave. Ne dallojmë dy
lloj strategjish- algoritimike dhe euristike.
Të para janë rregulla të qarta, ku marrja e vendimit vjen pas disa
hapash.
Kurse euristikët gjithashtu kanë sisteme rregullash, por ato janë të
pacaktuara, kanë karakter të përgjithshëm dhe shumë shpesh bazohen
në intuitën tonë.
Pra mund të themi që këto strategji janë të pashpresa. Por, në shumë
raste ato janë rruga e vetme për zgjidhjen e problemeve të vështira. Duhet
të kujtojmë që dhe strategjitë më të mira euristike nuk na garantojnë
sukses dhe gjithmonë ka rrezik nga marrja e vendimeve të gabuara.
Por cilat mund të jenë rregullat euristike që ndihmojnë në marrjen e
vendimeve?
Më të përgjithshme jane rregullat empirikë dhe llogjikë për veprim, si
p,sh “ edhe pse e shikoni zgjidhjen e problemit, mos nxitoni në dhënien
e rezultateve, ose veprimeve pa studiuar dhe alternativa të tjera” ose “
mos fusni për sqarim gjëra të cilat ju duken të pamundura”. Në punën e
punonjësve në Ministrinë e Brendshme shpesh përdoren rregulla të tilla
për zgjidhjen e problemeve të koklavitura dhe të vështira.
Marrja e vendimeve është një process, i cili kalon përmes disa etapave.
Ato janë si më poshtë:
1. Indentifikimi i problemit ose caktimi i qëllimit- duke parë

karakterin e problemit ( kur ka lindur, në cilat rrethana, sa se-
rioz dhe i rëndësishëm është).
2. Theksimi i alternativave për veprim.
3. Formimi i hipotezave për sjelljen e të tjerëve dhe faktorët
kundërveprues në procesin e zgjidhjes së problemit. Në këtë
etape është i rëndësishëm mbledhja e informacionit.
4. Vlerësimi i çfarë do lloji alternative “ resurseve dhe forcave,
shkalla e rrezikut, mundësitë e humbjes”.
5. Nënvizimi i pasojave poszitive si dhe negative të çfarëdolloji
alternative. Këtu ka rëndësi dhe pasoja e lënë në kohë.
6. Krahasimi i alternativave dhe eleminimi i të papranueshmeve.
Ky është momenti i zgjidhjes dhe marrje e vërtetë e vendimit.
7. Organizimi dhe kontrolli në ekzekutimin e vendimit.
8. Vlerësimi i rezultateve të arrira dhe krahasimi me pritsh-
mëritë.
Kalimi i këtyre etapave nuk është i domosdoshëm për të gjitha rastet

e marrjes së vendimeve, sidomos kur bëhetë fjalë për probleme rastë-
sore. Kjo është e rëndësishme kur zgjidhen probleme të rëndësishme dhe
planifikohen veprime me përgjegjësi.

Profili psikologjik
Metodat te cilat ndihmojne ne sistematizimin e parametrave baze te

personalitetit te nje krimineli te panjohur, baze e realizimit te akteve me
sjellje dhune ne kohen e kryrerjes se krimit, quhen profil psikologjik.
Detyra e profilit psikologjik eshte qe te jape nje paraqitje realiste per do-
minimin e karakteristikave individuale te nje krimineli te panjohur me
qellim ndertimin e shpresave operative dhe ngushtimin e rrethit te njer-
ezve te dyshuar. Burimi i vetem informativ per pergatitjen e nje profili
eshte studimi ne vend ku eshte kryer krimi dhe jane gjurmet, te lena mbi
trupin e viktimes. Analiza psikologjike e ketij informacioni jep mundesi
per identifikim dhe interpretim te nje grupi veprimesh, duke gjetur in-
dividualitetin e atorit te kryerjes se krimit. Kjo jo gjithmone te çon deri
ne njeanshmeri dhe kategori identifikimi te autorit, por e definon me nje
shkalle te madhe mundesine e personalitetit tip, i cili ka kryer nje gjest
kriminal.
Profilizimi psikologjik eshte krahasueshem si nje metode e re e kohes
se sotme per te ndihmuar ndjekjet kriminale, te perpunuara nga special-
iste te shkencave sjellore ne FBI. Shkalle-shkalle kjo metode po tregon
efektivitetin e vet ne praktike dhe behet nje pjese e rendesishme e inves-
tigimeve te krimeve me te renda kriminale te kryera ne territorin ameri-
kan. Kjo metode ka filluar te gjeje hapesira perdorimi dhe ne disa vende
te Evropes. Duke lene nje analize krahasuese midis vendeve si Gjer-
mania, Italia, Anglia, Austria, Suedia, Turqia mund te themi qe vendi
yne duhet te kete nje sensibilizim te organeve shteterore qe punojne per
identifikimin dhe zbulimin e ngjarjeve kriminale, ne rolin dhe vendin qe
duhet te zene psikologet ligjore ne zhvillimin dhe rendesine qe ata duhet
te kene ne edukimin e brezit te ri. Ne Akademine Policore dhe gjate
investigimeve te ndryshme, ku profili eshte nxjerrja ne pah e tipareve
dhe karakteristikave te autoreve te krimeve te ndyshme, do te lehtesonin
zbulimin e sukseshem te mjaft krimeve makaber te kryera ne vendin
tone keto vite te tranzicionit.
Ne fund te viteve ’70 ne FBI filloi nje projekt studimi tek i cili u inter-
vistuan disa seri vrasesish. Sistemi i te vecantave sociale dhe psikologjike
te tyre qe prova e pare qe te perpunohet baza metodike per pergatitjen e

profileve te panjohura te autoreve te krimit. Zhvillimi i koheve te sotme
i shkences se psikologjise lejon qe profilizimi psikologjik te arrije diçka
me teper se pershkrimi i nje vrasesi tipik. Theksi nuk vendoset mbi tipiz-
imin, por mbi sistemimin dhe interpretimin e karakteristikave dinamike,
te cilat caktojne individualitetin e autorit e cila mund te nevojitet gjate
analizes ne vendngjarje, menyres se kryerjes se krimit dhe te vecantave
te viktimes. Ne psikologjine e zbatuar futet si fushe informacioni per
njeriun ku ne shkallen me te madhe varet nga sjellja reale, qe do te thote
nga ato shfaqje te te veçantave te tij individuale te cilat ekzistojne objek-
tivisht dhe jane te dukshme per t’u vezhguar.
Nje hyrje analitike ndaj nje krimi konkret bazohet mbi principin e
thenieve ne analizen psikologjike – principit te pasqyrimit, principit te
sistemit, dhe principit te determinimit ne funksionimin e personalitetit
njerezor.
Ne literaturen e specializuar nenvizohet qe midis sjelljes kriminale
dhe pasqyrimit te saj ekziston nje lidhje objektive. Sipas ketij mendimi,
pergatitja e profileve psikologjike te autoreve te krimit eshte shtese e
praktikes e sistemit te nderlidhur midis personalitetit dhe sjelljes. Nder-
mjet analizes se sjelljes kriminale te autorit behet prove per dhenien e
pershkrimit sistem te karakteristikave te nje baze personale. Ketu ideja
udheheqese eshte qe gjate kryrjes se sjelljes kriminale, mjedisi rrethues
te shihet si nje i tere. Ne kete drejtim eshte dhe definimi per sjelljen
njerezore, ku veprimet dhe hapat e tij ndikohen nga emocionet, motivet,
vlerat orientuese, inteligjeca etj.
Profili psikologjik i nje atuori te panjohur te kryrjes se krimit per-

mbledh pergjigje sistemesh nga tri pyetje baze:
1. Çfare informacioni jep vendgjarja per sjelljet dhe aktet e
veçanta, te lidhura me kryerjen e krimit?
2. Perse autori ka vepruar ne kete menyre? Interpretimi i arsyeve
per çdo akt sjellor dhe veprim te identifikuar?
3. Çfare personaliteti do te kishte kryer krimin po ne kete me-
nyre? Sistemimi i karakteristikave dhe te veçantave individuale
te autorit, te cilat nuk jane te ngjashme me pershkrimin e tij
fizik.

“Stokholmski Sindrom”
(Sindroma e Stokholmit)
Me 23 gusht 1973, e enjte, ora 10 15, paradite, dite e qete ne Svering-

es, ne Stokholm, Suedi. Ne Kredit Bank qe prishur qetesia nga krismat e
armeve automatike. Pas thyerjes se xhamave mbi kokat e njerezve, rreth
60 persona qe gjendeshin brenda, nje njeri i armatosur rende uleriste
ne gjuhen angleze “Defrimi sapo filloi”. “Defrimi” ose “Argetimi” vazh-
doi 131 ore, cenoi pergjithmone jeten e 4 te rinjve peng dhe rilindi nje
fenomen psikologjik, i quajtur Stokholmski Sindrom. Ne kohen e 131
oreve, nga 10.15 paradite ne 23 gusht deri 21.00 ne 28 gusht 4 punonjes
te Bankes Kredins ne Sveringes jane mbajtur si pengje. Ata jane:
Brixhilda Lundbland, 21 vjeçe, e cila ka punuar 14 muaj si kasiere ne
kembimin valutor, ne kohen e tanishme e quajtur punonjese kase.

Kristin Enmark, 23 vjeçe, atehere ka punuar si stenograf banke ne
departamentin e qirave, dhe sot punonjese sociale, e pamartuar.
Elizabet Oldgren, 31 vjeçe, atehere punonjese banke, tani e martuar
me dy femije.
Sren Safstrom, 25 vjeç, atehere punonjes i sapopunesuar, i cili akoma
punon per banken, i pamartuar.
Keta jane te mbajtur nga 32-vjeçari hajdut, njeri i keq dhe i arratisur
nga burgu Jan-Erik-Olsan. Ata kishin qendruar ne masen ndihmese te
bankes me permasa 11 ne 47 Futa 6 (3.55m ne 14.33m), e cila
eshte dashur te ndahet edhe me nje tjeter kriminel dhe ish i burgosur me
kriminalin e pare Olsavin-Klark Olofsan, 26 vjeç. Olofsam bashkohet
me grupin pasi Olsan kerkon lirimin e tij nga burgu per riedukim pune.
Kjo situate konkrete me pengje fitoi ne vazhdimesi fame te keqe,

kryesisht sepse mjetet elektronike per informimin e mases perdoren
friken e te lenduarve, si dhe rrjedhen e ngjarjeve. E kunderta e pritsh-
merise u tregua, qe pengjet u frikesuan me teper nga policia, sesa nga
hajdutet. Ne biseden telefonike me kryeministrin,Uolf Palme, nje nga te
burgosurit tregoi ndjenjat tipike te gjithe grupit te pengjeve: “Hajdutet
na mbronin nga policia”. Pas lirimit nga kriminelet te tjere pengje ishin
te pershkruar nga ndjenja si: “Pse nuk i kemi inat hajdutet”. Disa jave
pas ketij incidenti dhe nen vezhgimin e psikiaterve, disa nga rrembyesit
enderronin endrra te tmerrshme, ne te cilat kriminelet ja dilnin mbane te
dilnin nga burgu, por megjithate pengjet ne menyre paradoksale akoma
nuk ndjenin inat ndaj pengmarresve. Ne te vertete ata ndjenin sesi peng-
marresit ju kthyen jeten dhe jane te detyruar emocionalisht per bujarine
e tyre.
• Fenomeni
Duket qe Sindroma e Stokholmit shfaqet automatikisht, vertetesisht

ne menyre te pavetedijshme, si reaksion emocional i traumes, e lidhur me
kyçin e viktimes. Edhe pse ndonje viktime mund te jete e vetedijshme,
kur zgjedh qe sjellja me e pershtatshme ne kete rast eshte qe te qendroje
shoqerisht ndaj rrembyesit.
Kjo sindrome vezhgohet kudo ne bote dhe eshte e lidhur me niv-

el te larte stresi, ku pjesemarresit jane te mbyllur bashke me rrethanat
kercenuese te jetes, dhe ku secili duhet te arrije nivele te reja ne per-
shtatje ose te kthehet pas ndaj stadeve me te hershme te zhvillimit, per
te mbijetuar. Ky fenomen, kjo lidhje pozitive tregon ndikim mbi pengjet
dhe pengmarresit. Lidhja pozitive emocionale, e cila lind ndermjet, ose
mundet per shkak te tensionit ne dhomen izoluese, nevojitet te binde
viktimat ndaj tyre qe jane jashte. Vihet re qe zhvillohet filozofia “Ne jemi
kunder jush”. Deri tani nuk ka te dhena, te cilat te tregojne sa kohe kjo
sindrome vazhdon, si refleksi i gjurit, kjo lidhje duket se nuk shtrihet ne
nivelin e kontrollit te viktimave dhe as te subjekteve.
Nje ndarje e Sindromes se Stokholmit merr parasysh 3 faza te per-
jetimit dhe i pershkruan si:
Ndjenja pozitive te pengjeve ndaj pengmarresve, te cilet jane te sho-
qeruar nga ndjenja negative ndaj policise. Pengmarresit shpesh pergjigjen
ndaj ketyre ndjenjave ne te njejten menyre. Qe te arrihet rezultat i
shkelqyer nga situata me pengje, organet ruajtese duhet te kurajojne dhe
tolerojne dy fazat e para per te provokuar te treten dhe ne kete menyre te
ruajne jeten e gjithe pjesmarresve.
Edhe pse kjo lidhje eshte e re ne pervojen e organeve te sigurimit,
psikologet qe heret kuptojne perdorimin e lidhjes emocionale si mekan-
izem te berjes balle te Unit nen tension.
Para shume vitesh Zigmund Frojd dha teorine e personalitetit dhe
theksoi 3 baza sistemesh, te quajtura : Idi, Ego dhe Super Ego.
Funksionet e tyre jane:

Idi eshte shfaqja njerezore e deshires instiktive, pavarsisht nga re-
alja dhe morali. Ai permban deshiren ndaj ruajtjes dhe shkaterrimit, si
dhe ndjenjen per kenaqesi. Me mire pershtatje personale Egoto eshte
ekzekutin i fuqise se personalitetit, kontrolluese dhe drejtuese Idi dhe
Super Egos dhe mbajtese e ekuilibrit me boten e jashtme ne interes te
gjithe personalitetit dhe nevojave te saja me shtrirje te madhe. Kur egoja
ekzekuton funksionet e saj udheheqese logjike, harmonia dhe pershtatja
mbizoterojne. Egoja udhehiqet nga principi i realitetit, dhe jo nga prin-
cipi i kenaqesise.
Super Egoja cakton ne çfare menyre te kenaqen kerkesat e Idit. Ne
te vertete kjo eshte vetedija dhe ajo zakonisht zhvillohet nepermjet pra-
nimit te idealeve te prinderve dhe imponimeve ndaluese gjate femijerise
se hershme.
Perballja me realitetin eshte nje nga funksionet e egos. Egoja eshte nje
personalitet i shendoshe eshte dinamik dhe shpikes. Nje nga funksionet
e tij eshte perdorimi i mekanizmave mbrojtes (koncept, i zhvilluar nga
Zigmund Frojd gjate 1984, kur ai shkruajti “Neuropsikozat mbrojtes”).
Frojdi i shikon mekanizmat mbrojtes si lufta e egos ndaj ideve te semu-
ra dhe te padurueshme ose veprimtarine e tyre. Mekanizmat mbrojtes
jane pare, shpjeguar, provuar dhe ndare shumehere nga shekulli i kaluar
dhe me vone ketej e tutje.Numri i tyre varion tek autore te ndryshem.
Te gjithe ata u sherbejne te njejtit qellim - te ruajne personalitetin nga
dhimbje dhe ngaterresa. Kur personaliteti eshte i kercenuar, egoja duhet
te punoje nen tension te larte. Egoja jep mundesi qe personaliteti te
vazhdoje te funksionoje edhe ne kohen e perjetimit me te dhimbshem
(p.sh: marrja e personit si peng nga ndonje person i panjohur i arma-
tosur). Pengu do qe te mbijetoje dhe egoja e shendoshe kerkon mjete
ose rrethana per te mbijetuar. Nje nga mekanizmat mbrojtes i perdorur
me shpesh nga pengjet, te intervistuar nga autori, eshte kthimi. Normal
Kameror cakton si kthim ndaj te paarritshmes, me pak nivel realist te
tensionit dhe sjellje.
Disa teori kane qene te zhvilluara me qellim shpjegimin e simtomave
te vezhguara, te cilat organet e sigurimit dhe psikiatrit e quajne Sin-
droma e Stokholmit.
Ne librin e saj “Egoja dhe mekanizmat e saj mbrojtes” Ana Frojd stu-
dion fenomenin e identifikimit te autorit. Ky lloj identifikimi shkakton
shqetesim. Qellimi i ketij identifikimi eshte qe t’i jepet mundesia Egos
te anashkaloje inatin, mundesi denimi nga ana e kundershtarit (armi-
kut).Identifikimi i pengjeve eshte i mbushur nga frika dhe jo nga dashu-
ria. Siç shikohet, egoja e shendoshe vlereson situatat dhe nga radhet e
mekanizmave mbrojtes zgjedh ato, te cilat, ne te shkuaren kane qene
te dobishme me mire ndaj traumave. Zhvillimi normal i personalitetit
perdor mekanizmat mbrojtes efektivisht ne identifikim, qendrore nga
dashuria, duke i modeluar sipas modelit te prinderve.
Identifikimi shpesh qendron nepermjet te mesuarit te imitimit (p.sh.
kur nje djale identifikohet me babain e tij dhe e perdor ate si modular
(model).
Disa autore e quajne kete lloj identifikimi te pavetedijshem te perve-
tesimit te karakteristikave te huaja personale dhe drejtojne kampet e per-
qendrimit nazist si shembull per njerezit, te cilet kane ndryshuar normat
e tyre dhe vlerat ne forme radikale.
Sipas Kolman pervetesimi i pavetedijshem i tipareve te huaja eshte
i afte deri ne identifikim. Si reaksion mbrojtes ajo mbledh pranimin e
normave te huaja dhe vlerave si te sajat, edhe kur bien ne kundreshtim
me te kuptuarit e meparshem te individit. Kolman vazhdon te shikoje
shfaqje me shpesh te takuara tek njerezit te pranojne vlerat dhe pike-
pamjet ne nje nivel drejtesie, per t’i ikur hakmarrjes dhe denimit social.
Ky reaksion duket se ndjek principin: “ Ne qofte se nuk mundemi t’i
fitojme (ose mundim), atehere le te bashkohemi me ta”. Edhe pse iden-
tifikohemi me agresorin eshte shpjegim mjaft i qarte per sindromen e
Stokholmit dhe mundet me te vertete te jete faktor i ndonje situate me
pengjet, ajo nuk eshte shpjegimi i plote i fenomenit. Ky reaksion eshte
shpesh i takuar tek femijet rreth 5-vjeç, kur ata fillojne te zhvillojne vete-
dijen dhe te kapercejne Kompleksin Edipopian. Ata lene enderrimet qe
te jene te rritur dhe fillojne te perballen me natyralitetin e rritshmerise.
Kjo zakonisht qendron nepermjet identifikimit me prinderit e te njejtes
gjini dhe eshte plotesisht e shendetshme. Ndonjehere kur ky prind sillet
keq, shikojme qe identifikimi te nevojitet per dy qellime: per mbrojtje
dhe per ideal te Egos. Sindroma e Stokholmit shikohet nga autori si
kthim ne nivelin me elementar te zhvillimit te femijes 5-vjeçar, i cili
identifikohet me prindin. Femija 5-vjeçar mund te ushqehet vete, te flase
per veten dhe te eci. Pengu ngjan me teper me beben e cila duhet te qaje,
per te marre ushqimin, nuk mund te flase dhe te jete i lidhur. Pengu si
bebja eshte ne gjendje te varesise dhe trembjes. Ai tmerrohet nga bota
e jashtme si femija qe meson te eci dhe arrin ndarjen psikike, para se te
jete gati per ndarjen emocionale nga prinderit. Ky femije eshte bekimi
me mamane (i bekuar), e cila ngaterron nenen qe kujdeset per nevojat e
tij. Ne qofte se keto nevoja jane te kenaqeshme nga mamaja ose personi,
i cili e shikon ose kujdeset per te, femija fillon ta doje kete figure, e cila e
ruan nga bota e jashtme. Njeriu i rritur eshte ne gjendje te kujdeset dhe
ta nxjerre femijen nga gjendja e varesise se frikes. E njejta eshte edhe
me pengun, varesia e ketij te fundit, çdo frymemarrje e tij eshte dhurate
nga subjekti. Ai eshte i varur tani siç ka qene bebe. I kontrollueshem
edhe pse i forte, i rritur perseri shfaqet bota e jashtme edhe njehere si
kercenim. Armet e perdorura nga policia ndaj subjektit, ne vetedijen e
pengut perdoren ndaj tij. Edhe njehere ai eshte i varur dhe mund edhe
ne pragun e vdekjes. Edhe njehere ekziston modeli i fuqise, i cili mund
ta ndihmoje. Keshtu qe, sjellja e cila sherben ne varesine e bebes, perseri
eshte rrethane siperfaqesore per t’u bere balle mekanizmave mbrojtes,
udheheqes deri ne mbijetese.
• Situata e pengjeve ne shtepite e tyre.
Pas vitit 1973 organet e ndryshme te sigurimit perplasen ne shume

situata te pengjeve te marra. Lidhja subjekt- peng jo gjithmone studio-
het, por disa studime tregojne qe ajo eshte faktor. Si e tille Sindroma e
Stokholmit duhet te jete e kuptimte per policine, kur ajo perplaset ne
situata te tilla, planifikon sulme, udheheq bisedime me ish-pegjet dhe
gjithmone, kur subjektet rrefehen ne gjyq. Situatat me pengjet duket
se rriten. Tani policia reagon ne vjedhjet me arme vetem per pjese nga
koha, e nevojshme para disa vjetesh. Per keqardhje keto cilesi te rritura
per reagim te shpejte nuk ulin numrin e rasteve me marrje te pengjeve.
Ne te kaluaren vjedhjet e armatusura kane qene te perfunduar para se
punonjesit te ndihen mjaft te sigurt qe te veprojne me instalimet e zerit,
por sot njoftimet e pazeshme te sistemeve veprojne automatikisht. Me
ndihmen e kompiutrave caktohen patrullat e marshutave (e makinave)
dhe vendosen grupet policore ne rajon, ku ka mundesi me te medha
te vjedhjeve me arme. Analizimi i vjedhjeve me arme, te kryera ne te
kaluaren, ben perqendrimin e patrullave me qellim qe te perplasen ne
pervojat e ardhshme. Pjesa me e madhe e incidenteve me pengje jane
te rastit. Ne keto raste hajduti paraprakisht nuk planifikon marrjen e
pengjeve. Policia arrin me shpejt nga sa eshte pritur dhe perdor kushtin
si metode te re te ikjes, hajduti i armatosur merr pengun qe te barazoje
(te bej marreveshje) per ikjen. Ne parrugedaljen e vet hajduti i armato-
sur e veshtireson problemin nepermjet veprimeve, te cilat te çojne deri
ne fajesime, ne pengmarrjen dhe te sulmuarin. Ne fillim identifikime te
ngjashme shikohen si jo te veçanta te dukshme. Ai eshte psikologjikisht
i ngarkuar, do qe te fitoje kohe dhe t’ia dale mbane qe ta beje kete. Stu-
dimet kane treguar se shoferi i pengmarresve zakonisht ka qene i denuar
me perpara per nje veprim kriminal. Per shkak te saj, edhe pse eshte i
ngaterruar, pengmarresi eshte i njohur me metodat e sistemit denues te
drejtesise dhe njeh rrjedhojat nga roli i tij i ri.

I rene ne kusht subjekti eshte me i dobet nga pikepamja e armatimit
dhe numri i njerezve ne anen e saj dhe me çdo miute te kaluar gjendja e
tij behet me e papermbajtshme. Ne te vertete ai merr pengje ne veprim
sulmues, nje nga me te paktat veprime sulmi te cilat mund te pranoje
ne gjendjen e tij dhe nga kjo gjendje qendron edhe me i pambrojtur.
Pavarsisht nga zgjimi i subjektit, tani eshte i lidhur me persona te tjere,
zakonisht te panjohur, te cilet jane te nje ndjenje dhe ne ndonje rast jane
pjesemarres.
E panjohur (viktima), e nenshtruar ne ligjet qytetare, tani eshte ven-
dosur midis jetes dhe vdekjes dhe eshte e papergatitur per rrjedhen e
ketyre rrethanave. Menjehere bota e perditshme eshte e permbysur. Poli-
cia, e cila duhet te ndihmoje, duket gjithashtu e pamundur ne ndihme.
Pengu mund te ndieje qe policia e ka zhgenjyer, pasi ka lene qe kjo gje te
ndodhe. Gjithçka duket jo reale.
• Fazat e reagimit te pengjeve.
Shume pengje kerkojne drejtperdrejt strehe psikologjike ne mohim.

Sipas Ana Frojdit, kur takojme mohimin, dime qe ky eshte reaksion i
rrezikshmerise, ne rastet e shtypjes, Egoja lufton me stimujt instiktive.
Pengjet e intervistuar nga autori shpesh shqyrtojne natyren e mohimit.
Rastet e mohimit nuk jane te kufizuara.
Duke vazhduar te flas me viktima te forces, kuptova qe reagimi i
pergjithshem i ketyre viktimave ngjan me reagimin psikologjik te in-
dividit, duke perjetuar papandehur dhe papritur humbje. Humbja nga
çfare te jete e natyrshme, veçanerisht ne qofte se eshte e papritur dhe
papandehur, shkakton reaksione te caktuara me radhe tek te gjithe indi-
videt. Reaksioni i pare eshte shokues dhe mohues.
Pengjet, gjithashtu, shtypin ndjenjat e tyre te frikes. Shpesh keto
ndjenja pershkohen nga frika nga pengmarresi ndaj frikes nga policia.
Studimet tregojne qe shumica e pengjeve vriten ose jane plagosur ne
kohen e sulmit policor. Kjo nuk do te thote qe policia vret.
Refuzimi eshte primiti, por mekanizem efektivisht mbrojtes. Ka raste
ne te cilat vetedija eshte kaq e ngarkuar nga trauma, qe nuk mund te
perballet me situaten. Per te mbijetuar, vetedija reagon, pothuajse e keqja
traumtizuese nuk ka ndodhur. Viktimat reagojne: “O, jo” “Jo, Jo,mua”,

“Kjo duhet te jete enderr”, “Kjo nuk mund te jete”. Te gjitha keto jane
metoda individuale efektive per perballjen me gjendjen e tendosur te
parregullt.
Refuzimi eshte vetem nje nga fazat e perballjes me pamundesine e
rrjedhshmerise se rrethanave. Çdo viktime, e cila perballet efektivisht, ka
deshire te forte per mbijetese. Disa luftojne me tensionin, duke provuar
te besojne se enderrojne qe shpejt do te zgjohen dhe e gjithe kjo do te
mbaroje. Te tjere luftojne me tensionin permes fjetjes.
Autori ka intervistuar pengje, te cilet kane fjetur ne vazhdim ne me
teper se 48 ore si pengje. Te tjeret u ka rene te fiket, por kjo eshte e rralle.
Shpesh pengjet shkalle-shkalle e pranojne gjendjen ne te cilen ndodhen,
por gjejne hapesire ne mendim, qe fati i tyre nuk eshte i zgjedhur. Ata
shikojne ne gjendjen qe gjenden, si ne kohe dhe jane te sigurt, qe policia
do t’i shpetoje. Ky ndryshim shkalle-shkalle nga refuzimi ndaj iluzion-
eve jane shpetimi i pasqyruar ne rritje ne pranimin e fakteve. Edhe pse
viktima e pranon qe shpejt do te jete i liruar.
Ne qofte se nuk jane liruar, e cila menjehere do te rrise tensionin,

shume pengje fillojne te merren me diçka, numerojne dritaret ca te tjere
pengjet, kurse te tjeret shikojne t’ju kaloje jeta e tyre perpara. Autori
asnjehere nuk ka pyetur asnje peng te cilit nuk i ka kaluar jeta para syve
dhe te jete betuar qe po shpetoi do te behet me i mire dhe do te provoje
te vleresoje plotesisht qe te perfitoje nga mundesia e dyte e te jetuarit.
Pjesa me e madhe nga pengjet kalojne permes radhitjes se meposhtme
te ngjarjeve psikologjike: refuzimi “hutim per shpetim” zenia me ndonje
pune dhe merr ndonje zgjidhje per permiresimin e jetes. Lidhja midis
pengjeve dhe subjekteve vjen me vone.
• Koha.
Koha eshte zhvillimi i Sindromes se Stokholmit. Me rrjedhen e ko-

hes mund te provokohet lidhje pozitive dhe negative, e varur nga bash-
keveprimi midis subjektit dhe pengjeve.
Ne qofte se pengmarresit nuk sillen keq me viktimat, oret qe kalojne
bashke mund te provokojne “rezultate” “pozitive”. Koha nuk eshte fak-
tori i vetem, por mund te sherbeje si katalizator ne situatat joforcuese.

Gjate shtatorit 1976 kur 5 kroate rrembyen nje Boing 727 me 95 veta
(pasagjere) ne bord, fluturimi pergjate oqeanit nga Nju-Jorku ne Paris, u
regjistrua nje tjeter sindrom te Stokohlmit. Njohjet midis pengmarresve
te avionit dhe krimit te tyre pasqyrojne nivele te ndryshme te marredhe-
nieve midis pjesemarresve ne kete situate. Pengjet u liruan me intervale.
Grupi i pare u lirua pas disa oreve. Grupi i dyte pas nje ore. Pyetjet e
viktimave nga ky rast tregojne qarte qe sindroma e Stokholmit nuk eshte
shfaqje magjike, por zhvillim logjik ne marredheniet pozitive njerezore.
Fluturimi 355 TVVA, nga Nju-Jorku per Tjuson, Arizona, pergjate
Çikagos, ne mbremjen e 10 shtatorit 1976 eshte devijuar pergjate pjeses
perendimore te shtetit te Nju-Jorkut me Montreal, Kanada, ku eshte
mbushur me karburant plotesues. Pas kesaj pengmarresit fluturuan per
Gander Nju Faundelend, ku 34 nga pasagjeret jane zbritur nga avioni,
per te lehtesuar fluturimin per ne Europe permes Kafllarik, Islande. Ne
avion mbeten 54 pasagjere dhe 7 pjesetare te ekuipazhit. Me i rend-
esishmi nga subjektet, Juliana Eden Busik, zgjedh se cili nga pasagjeret
te zbrese. Ajo e bazon zgjedhjen e vet: sipas moshes dhe pergjegjesise
familjare.
Pasagjeret e mbetur, duke futur dhe 7 pjesetaret e ekuipazhit, jane te
pamartuar, te martuar pa femije dhe ata te cilet me deshire zgjedhin te
qendrojne ne bord, p.sh. episkopi O’Rork. Pas fluturimit mbi Londer
avioni ulet ne Paris, ku eshte i rrethuar nga policia dhe nuk merr lejen
per fluturim. Pas 13 oresh subjektet i dorezohen policise franceze. Rasti
ose ngjarja vazhdon plot 25 ore per me shume nga udhetaret dhe rreth 3
ore per te zbriturit ne Gender. Gjate shtatorit dhe tetorit 1976 te gjithe
(me perjashtim te dy pengjeve) dhe gjithe pjesetareve te ekuipazhit, jane
intervistuar. Hipoteza e fillimit para intervistave eshte qe viktimat, te
liruar vetem pas disa oresh, nuk kane per te shfaqur ndjenja ndaj sub-
jekteve. Me fjale te tjera, koha pranohet si faktor çeles. Hipoteza nuk
vertetohet. Ne vend te kesaj duket qe, marredheniet e viktimave ndaj
subjekteve jane te ndryshme per secilin subjekt, pavarsisht nga koha qe
kaluan si pengje. Edhe pse kjo duket jologjike, intervistat me pengjet
zbulojne arsyet e koncepteve. Behet e qarte qe keto viktima, te cilet kane
pasur kontakt negativ me subjektet, nuk treguan perkujdesje ndaj tyre,
pavarsisht nga koha e lirimit. Disa nga viktimat qe ishin keqtrajtuar ,
ata me te vertete nuk kane pelqyer format e tyre te forces dhe jane per
denimin me te rende.
Viktimat e tjera kane fjetur pothuajse pa nderprerje ne vazhdim 2
dite. Kjo mund te jete e mekanizmave mbrojtes i Egos per t’i bere balle
rastit te dhene. Keto viktima kane pasur kontakt minimal me subjektet
dhe gjithashtu jane per denim maksimal. Ato edhe ndoshta nuk kane
pasur ndonje kontakt te veçante refuzimi, por nuk kane ndiere lidhje
pozitive. Kontaktet e vetme me subjektet kane qene tre: Kur pengmar-
resi Mark Vllasit i zgjon ne Paris, i urdheron qe te mblidhen ne qender
te avionit dhe i kercenon, se do te shpertheje eksplozivet, ne qofte se
qeveria franceze nuk i lejon qe te ikin.
Nje tjeter detaj eshte treguar nga viktimat, te cilet, pavaresisht nga
koha e lirimit, jane te ndjeshem ndaj pengmarresve. Ata kane pasur kon-
takt pozitiv me subjektet, qe permbledh gjykimin e kauzes se pengmar-
resve dhe kuptimin e motivimit te tyre dhe dhimbjeve. Disa nga keto
viktima shprehen me shtypin, se kane ndermend te marrin leje, per te
marre pjese ne gjyq. Te tjeret organizojne nje fond mbrojtes per ish-
pegmarresit. Te tjere porosisin avokatet per subjektet dhe pjesa tjeter
refuzojne te japin intervistat ne organet e ruajtjes se drejtesise, te cilet
kane arrestuar subjektet.
Ne te vertete, nje nga shpjegimet me te mira per Sindromen e Stok-
holmit eshte paraqitur nga nje prej viktimave ne piraterine e ajrit: “Pasi
çdo gje perfundoi dhe ne ishim jashte rrezikut, une u bera e vetedijshme,
qe ata (subjektet) me kishin vendosur ne gjendje ferri, kishin trauma-
tizuar shume prinderit e mi dhe te fejuarin tim, dhe prap mbeta gjalle.
Mbeta gjalle sepse ata me lejuan te jetoj. Njeriu njeh pak njerez, ne qofte
se ka te tille, ne qofte se mbajne jeten ne duart e tyre, do te ta kishin
kthyer. Pasi e gjithe kjo mbaroi, dhe ne ishim ne jorrezikshmeri, dhe ata
ne pranga, une shkova tek ata, i putha secilin dhe ju thashe: “Ju falim-
inderit qe me kthyet jeten”. E di se sa idiote duket kjo, por kjo ishte ajo
qe ndieva”.
Shumica e viktimave, ndiejne qe enderrojne tmerre. Keto tmerre
pasqyrojne frike nga nje ikje eventuale e subjektive dhe perseritjen e
pengmarrjes se viktimave. Perseri pengmarresit ne bord te avionit zh-
villojne lidhje personale me kriminelet. Nje nga nje pengjet pasqyruan
ndjenjat e tyre ndaj tyre, duke thene: “Ata nuk kishin asgje (bombat ishin
te rreme), por ata ne te vertete ishin njerez te shkelqyer. Une dua te marr
pjese ne gjyqin e tyre”. Kjo situate nuk eshte e vetmja. Te njejtat ndjenja
kane lindur edhe gjate rrembimit te avionit kroat dhe gjate rrembimit
te avionit nga Arma e Kuqe e Japonise gjate shtator-tetorit 1977, si dhe
gjithashtu pergjate situatave me pengje ne konsullaten gjermane gjate
gushtit 1978.
Roli i organeve te sigurimit eshte i qarte. Ne rastet me pengje i jepet
prioritet mbijeteses se te gjithe pjesemarresve. Kjo do te thote mbijetese
per te gjithe pengjet, policet dhe subjektet. Per arritjen e ketij qellimi
jane perpunuar proçedura te ndryshme policore. Caktimi i parametrave
te brendshem dhe te jashtem jane proçedura te vendosura qe heret per
mbajtjen e turmes ne gjendje te sigurte jo te rrezikshme. Mesimi policor
disiplina mund te shpetojne jeten e pengjeve, si dhe te subjektit. Jeta
e subjektit ruhet, fuqia vdekjeprurese perdoret rralle nga policia, per-
veç situatave kur subjekti vepron i pari. Polici, i cili udheheq bisedimet,
duhet te paguaje mendime te mbajtura per kete lidhje. Ata do t’i quajne
policet frikacake dhe ne menyre aktive do t’i fyejne, kur ata provojne
te arrijne qellimet e tyre ose zgjedhjet e cila mundet qe te mos kete
pergjigje te interesave te tyre.
Bisedime me terroristët
Një nga fushat, ku profili psikologjik mund të jetë i nevojshëm janë

bisedimet me terroristët, që kanë marrë pengje. Në këtë rast, një kup-
tim të rëndësishëm ka orientimi i shpejte dhe i saktë në karakteristkat
personale të vëzhguesve, që të mund të vlerësojnë nivelin e rrezikut për
pengjet dhe të caktojë taktikën e duhur për drejtimin e bisedimeve. Në
aktet terroriste me pengje, përgatitja e profileve psikologjike, bazohet në
bazën e komunikimit verbal me kriminelët, si dhe nga veprimet e kryera
nga ata në vendin e ngjarjes.
Gjatë aktit terrorist me pengmarrësit është e rëndësishme të sqaro-
hen arsyet për motivimin e autorëve të krimit.
Në teori dhe praktikë me antiterrorizmin janë të dallueshëm 4 tipa
pengmarrësish, të lidhur me qëllime të ndryshme terroristësh.
Tipi i parë, është mbajtja kriminale e pengjeve, në rastet e kryerjes së

krimit, e cila është zbuluar nga policia dhe autori kërkon që t’u sigurohet
në çdo mundësi ikja e tij.
Tipi i dytë, është marrja e pengjeve nga njerëz psikikë të sëmurë.

Motivimi i autorëve nuk është shumë i qartë dhe zakonisht është i lidhur
me gjendjen e tij psikike. Në shumë raste këta tipa nuk kanë ide të qarta,
se çfarë duan të arrijnë dhe si pengje marrin të afërmit e tyre.
Tipi i tretë, janë pengjet e marra gjatë kryengritjes ndaj ndonjë in-
stitucioni, gjatë të cilit autorët vendosin kërkesa të qarta dhe pretendime
rreth marrëdhënieve të institucionit ndaj tyre.
Tipi i katërt, është terrorizmi i pastër, i cili është i motivuar nga
ideologjia, politika ose feja. Situata me pengje përdoret si mundësi për
propagandën e doktrinës së tyre dhe si mjet për të treguar shtypje ndaj
qeverisë dhe shoqërisë.
Kërcënime anonime
Metoda e ndërtimit të profileve psikologjike, gjithashtu mund të për-

doret dhe gjatë investigimeve me kërcënime anonime ndaj veprimeve
terroriste dhe ushtrimit të dhunës, të bëra këto ose të shtyra ose verbal-
isht ndaj personave fizikë, organizatave ose institucioneve. Gjatë analizës
së teksteve dhe kërcënimeve verable i kushtohet rëndësi përdorimit të
fjalëve dhe shprehjeve, por kur ka video të regjistruara dhe mbi inton-
acionin e zërit. Këtu bëhet analizë psiko-linguistike dhe psiko-grafike e
rasttit te dhënë, për të nxjerrë në pah karakteristikat individuale të au-
torit anonim. Në këtë rast përsëri duhet të theksohet rëndësia e analizës
së viktimës-profili personal dhe mënyra e jetesës së viktimës si bazë për
analizimin e kërcënimeve anonime.
Kërcënimet anonime të shkruajtura dhe telefonatat e keqpërdorur
mund të kenë një shkak konkret, ose të jenë rezultat i autorit të tyre
për të ruajtur “fuqinë e fshehtë” duke e ushtruar atë dhe duke shkaktuar
panik, frikë dhe pasiguri.
Zgjedhja e të qenit anonim gjatë shfaqjes në pozicionin e caktuar,
është tregues për dezorganizinim situativ ose të vazhdueshëm dhe të
frustracionit të personalitetit, si dhe gjatë mungesës së mundësive reale
për të mohuar ndikimin mbi sjelljet dhe zgjedhjeve të statusit personal
ose institucional. Në shumë raste treguesi për autor anonim tani është
i gjithë i përdorur në letër, përdorimi i epiteteve, krahasimet, pamja e
letrës dhe e zarfit me të cilën është dërguar letra.
Nëse gjatë kërcënimeve me letra kemi vetëm ngacmim psikologjik,

tek telefonata anomime qëllimi është konkret dhe afatshkurtër. Në këto
raste vëmendja e investigimit duhet të drejtohet drejt personave, të cilët
kanë interes nga veprimet e telefonatave provokuese- vones e në marrjen
e vendimeve, në realizimin konkret të akteve sjellore dhe të tjera.
Kryeraja e këtyre akteve anonime zakonisht kryhet nga njerëz të cilët
nëpërmjet këtij akti kompesojnë, plotësojnë nevojat e fantazuara, ose re-
alizojnë zërat aventurierë.
Grabitje e armatosur
Edhe gjatë grabitjeve të armatosura ne mund të realizojmë gjetjen

e profileve psikologjike, pasi ky krim është i dhunshëm ku midis auto-
rit dhe viktimës realizohet marrëdhënie ose e shkurtër ose e gjatë vep-
rimi. Shpeshherë garbitjet quhen akte të rënda si dhe vetë vrasjet, pasi
psikologjikisht krimi qëndron shumë afër ngarkesës psikologjike deri në
kryerje krimi me pasoja të rënda. Grabitjet kryhen shpesh nga njerëz
të rinj midis 17 dhe 23 vjeç, ku në shumicën e rasteve shfaqet dhuna si
diçka normale për zgjidhjen e konfliktit. Autorët janë me shkollim mjaft
të ulët, me kulturë të pamjaftueshme, me jetë emocionale primitive dhe
model agresiv ne veterealizim, ku përgjatë çdo çmimi të arritjes së qël-
limit agresioni shihet si forma kryesore dhe e vetme.
Dhuna seksuale
Gjatë investigimeve të dhunave seksuale gjejmë të nevojshëm nxjer-

rjet në pah te përdorimit te metodave të profileve psikologjik. Gjatë in-
tervistave të strukturuara me viktimat e dhunës seksuale, mund të nx-
irren në pah paraqitjet karakteristike të veprimeve të dhunuesit. Gjatë
investigimeve të dhunave seksuale gjejmë të nevojshëm nxjerrjet në pah
përdorimin e metodave të profileve psikologjike. Gjatë krimeve seksuale
sjellja ( seksuale, fizike, verbale) është e përjetuar subjektivisht nga vikti-
mat dhe përshkrimi i tyre, përdoret si bazë në nxjerrjet e përfundimeve,
e lidhur kjo me karakteristikat, që dhunuesit janë të motivuar nga inati
dhe urrejtja, si dhe nga forcimi i fuqisë dhe kontrollit mbi viktimën.
Praktika tregon që dhunuesit janë të motivuar nga inati dhe urrejtja,

si dhe nga forcimi i fuqisë dhe kontrolli mbi viktimën. Seksi në asnjë
rast nuk është motiv udhëheqës, pasi në shumicën e rasteve përdhunuesi
është njeri me probleme seksuale në realizimin e tij gjatë marrëdhënieve
me femra. Nga ana tjetër, përdhunimi mund të jetë i lidhur me bllo-
kim të ndjenjave seksuale të cilat janë me intesitet të fortë situativ, në
këto raste dominuese është motiv për arritjen e kënaqësisë seksuale ku
agresioni është i vetmi mjet për arritjen e tij. Gjatë viteve të fundit janë
rritur rastet dhe të dhunimit seksual të fëmijëve.
Këto i ndajmë në dy kategori:
1. sitativ – të cilët kanë prioritet situatën seksuale të orientimit

me të rritur, por që mund t’i realizojnë ato edhe me fëmijët,
gjatë një kënaqësie momentale.
2. të preferushmit – të cilët janë pedofile të vërtete dhe pëlqejnë
seksin me fëmijët duke i përdorur si mjete për të kënaqur fan-
tazitë e tyre.
Ata dallohen si shumë shoqëror me fëmijët, kontakti i munguar me

shokë dhe lidhje të ndërprera me femra, përdorimi i një terminologjie
speciale gjatë bisedës me fëmijët ( qingji i pafajshëm etj.) Shumë herë
dhuna seksuale shkon deri në vrasje, e cila është e motivuar nga frika e
autorit se mos bëhet i ditur si dhe nga shumë frikëra të tjera me karakter
patologjik. Ndonjëherë kjo patologji pasqyrohet nga veprimet mbi trupin
e viktimës. Njerëzit që kryejnë dhunë seksuale karakterizohen nga vetëv-
lerësim i ulët. Tek ata dominuese është frika e flakjes ose hedhjes tutje
të cilët janë shumë të ndjeshëm. Për këtë ata janë të hapur të kërkojnë
objekt seksual i cili do t’iu takojë dhe pa problem do ta dominojnë atë.
Kështu zhvillohen fantazitë e tyre të cilat kthehen ne ide fikse dhe bëhen
faktori motivues bazë në sjelljen e tyre. Pjesa më e madhe e tyre quhen
si “ vrasës ndjekës”. Nga seritë e njohura të vrasjeve, ekspertët i ndjanë
vrasësit ndjekës në dy gupe:
-Organizues josocial dhe organizues asocial.
Ky lloji vrasësi vepron me mënyra sadiste dhe brutale me të cilat

shkakton lëndime të rënda ne trupin e viktimës. Ai mund të kryej dhe
akt seksual pas vdekjes së viktimës. Zakonisht merr diçka si “sou venir”
nga viktima, të cilën e përdor për stimulimin e fantazive me viktimën.
Përdorimi i profileve psikologjike bëhet zakonisht gjatë krimeve të rën-
da. Në këto raste hasen vështirësi dhe pengesa dhe analiza psikologjike
është i vetmi shans që të arrihet tek autori. Praktikat kanë treguar që
bërja e profileve është vetëm fillimi, etapa tjetër është konsultimi. Meto-
dat e profilit janë të dobishme në ndihmën e gjetjes së autorit të krimit
të kryer.

Viktima
Gjate pergatitjes se profilit te autorit nje kuptim te vecante ze dhe

viktima. Eshte marre si e qene, qe ekziston lidhje midis autorit te krimit,
subjektit kriminal dhe rolit kriminal te viktimes ne ngjarje. Ne pjesen
me te madhe te krimeve te kryera, viktima ka nje rol te rendesishem
per rrjedhen e vet aktit kriminal, pasi ajo me veprime ose pa vepruar
tregon ndikim mbi reaksionet sjellore te autorit. Ne pergjithesi, viktimat
e dhunes mund te ndahen ne dy kategori:
- Viktima
- Viktima ndihmues
Ekzistojne te dhena ku 26% e viktimave te vrara kane marre pjese ne

nje fare menyre ne sulmin ndaj vetes.
Kriminalistet mendojne qe viktima duhet te shikohet si faktor ndi-

kues mbi krimin e kryer. Ne kete mendim ekziston nevoja e studimit te
viktimes, marredheniet midis viktimes dhe autorit te krimit dhe situates
se kryerjes se krimit. Duke i sistemuar arsyet, per shkak te se seciles
ndonje ka mbetur viktime e nje forme ose nje pamje te caktuar krimi.
- Krime ne te cilat viktima eshte e urdheruar dhe pasive – vik-

tima gjendet ne ndonje lidhje sociale me autorin e krimit
dhe zoteron cilesi te personalitetit, te cilat e nxisin autorin te
kryeje krim ndaj saj. Viktima mund te dallohet me naivitet
dhe psikike joekuilibruese, papjekuri emocionale, paraqitje te
jashtme ekstravagante dhe sjellje provokuese.
- Krime te cilat jane rezultat i konfliktit midis viktimes dhe au-
torit – sjellja e viktimes vepron ne nje fare menyre mbi gjendje
emocionale te autorit: Sjellja e viktimes formon tek ekzeku-
tuesi motive, lidhur me faje, qe rrejdhin nga konflikti.
- Krime te bazuara ne marrdhenie varesish midis viktimes dhe
autorit, te cilat me shpesh jane te mbeshtetura juridikisht – me
shpesh keto jane krime me qellim eliminimin e objektit, i cili

pranohet nga autori i krimit si nje frustator per realizimin e
qellimit. Burri inatçi ose xheloz, kreditor-ose ai qe merr leke
me perqindje, nje familjar jo shume i deshiruar.
- Krime te qellimshme qe provokojne sjellje te caktuara nga ana
e viktimes – presione, rastet (kur nuk je i siguruar dhe njerez
nga nje firme mbrojtese private, vijne dhe te bejne presion te
sigurohesh tek ata se ne te kundert do te ndodhe ndonje fat-
keqesi).
Nje rendesi te madhe per analizen psikologjike ka studimi i veseve,

stili i jeteses, mjedisi social dhe profesional i viktimes, qe te ndertohen
hipoteza per mundesite e pengesave te marrdhenieve ose lidhjeve midis
viktimes dhe autorit. Ne varesi nga ky informacion dalin ne perfundim
per nivelin e rrezikut te viktimes, e cila pranohet si faktori çeles gjate
analizes ne informacionin e marre ne vendgjarje.
Ne praktiken e profilizimit te krimineleve do te shikojme 3-grupe
njerezish te klasifikuar si:
a) Viktima njerez, me risk te ulet, ku cilesit personale, jeta so-

ciale dhe profesionale nuk do t’i kishin vendosur ne kercen-
ime kriminale. Nga ana statistikore ketu ben pjese numri me i
madh i qytetareve. Mund te thuhet qe efektiviteti i profilit tek
ky tip viktimash eshte shume i madh.
b) Viktima me risk te lehte jane ata qe ne princip rralle jane
me reputacion te mire shoqeror dhe me sjelljet e tyre rrisin
mundesine te behen viktima kriminale – Kthehen ne shtepi
shume vone ose heret ne mengjes, vizitojne bare jo te ndricuar
mire, afishojne takime nepermjet gazetave, levizin ne mjedise
kriminale. Gjithashtu, ata jane njerez, ku profesioni u cakton
ritmin e jetes, e cila permban mundesi potenciale qe te len-
dohen – punojne me turne, shoqerojne shuma parash ose i
mbrojne ato, jetojne vetem, deshimtare te nje akti dhune etj.
c) Viktima me rrezik te larte jane njerez, ku menyra e jeteses i
ben viktima dhe vazhdimisht i vendos ne ndikim te rrezik-
shem kriminal – narkotiket, varesia alkolike, prositucioni, ho-
moseksualiteti.

Viktimizimi përgjatë shikimit të grave “viktima” nga dhuna familjare
Martesa, siç quhet ndryshe bashkëjetesa bazohet në forcat e të dy

partnerëve që të ruajnë ndjenjën dashuri ose edhe intimitetin. Në kul-
turat moderne vlera e familjes ëhtë e lartë. Kështu sipas disa studimeve
të bëra, vlera më e madhe e shqiptarëve është ajo e familjes. Shumica e
bashkëshortëve pranojnë rolin e burrit dhe të gruas si role bazë, pothuaj
edhe kur punojnë dhe kjo fuqishëm i motivon që të realizohen në këto
role. Mosrealizimi i kësaj mundësie në këtë lidhje dhe konfliktet tre-
gojnë një problem ekzistues. Zgjidhja e konflikteve ose e problemeve
familjare në atmosferën e shqetësimeve fizike dhe morale më shpesh
e vendos gruan në rolin e viktimës. Po të shohim gjatë viteve të fundit
kemi një rritje të numrit të ndarjeve të bashkëshortëve. Vendimet për
ndarje në shumicën e rasteve e vendosin gruan në një pozicion jo shumë
komod, sidomos kur në familje ka fëmijë. Të dhënat statistike tregojnë
që ndarjet në shoqërinë shqiptare janë të dallueshme nga disa faktorë
socialë ku më shumë bie në sy dhuna fizike, ajo psikologjike, ana ekono-
mike dhe problemet e sferës familjare.
Ndarja shihet si një mundësi në zgjidhjen e konfliktit familjar të cilin
shoqëria nuk e vlerëson pozitivisht. Përveç, kësaj ai është i lidhur me
gjëndjet emocionale, ato materiale dhe financiare e reflektuar kjo më
shumë tek gratë dhe fëmijët. Për këtë sa herë që lindin konflikte, çifti
tregon fuqitë e tij që të gjejë zgjidhje ose ujdi, të cilat të sigurojnë vazh-
dimësinë dhe stabilitetin në lidhje.
Në shumë raste partnerët përpunojnë strategji për kapërcimin e konf-
likteve dhe me këtë mund të shpjegojmë dhe jetëgjatësinë e disa lidhjeve
martesore. Por nëse flasim për dhunën në familje, do të shohim që gruaja
është viktima kryesore. Në shumicën e rasteve bashkëshortët mendojnë
që është ajo fajtore dhe e meriton këtë dhunë. Kështu, fëmija që është
në mes mësohet me bërtitje të tilla si ; “Të rrosh për të mirën tënde” ose
“Vetëm druri të bie në vete ty”.
Prej shumë vitesh dhuna familjare ka qënë e injoruar si një problem
social. Edhe pse sot është i njohur publikisht, proçesi i viktimizimit nuk
është i studiuar plotësisht.
Ana ekonomike, ku gruaja është e varur nga burri, gjithashtu, punon
në anën e kundërt të saj. Nevoja e strehës ku ajo të shkojë, ndikimi i
prindërve , shoqërisë dhe fëmijëve, të cilët nuk e kuptojnë problemin,

janë faktorët të cilët e shtyjnë gruan të ndërpresë këtë lidhje. Nuk duhet
të mohoen dhe frikërat nga kërcënimet dhe vrasjet si edhe problemet
emocionale të lindura nga konflikti. Në shumicën e rasteve janë gratë
ato, edhe pse si viktima në këtë rast qe mendojnë me shpresën që ky ush-
trues dhune do të ndryshohet. Dhe që kjo lidhje të funksionojë, shumë
shpesh ka mungesë alternativash. Fakti që tek ne sipas ligjit gruaja duhet
të dënojë dhunuesin e saj duket që kjo nuk funksionon.
Nëse flasim për rolin e psikologut në një proces penal të ndarjes
së çiftit, duhet të kuptojmë që raporti prezantues duhet të jetë real në
mbështetje të fëmijëve të cilët dalin si një fushë e pambrojtur nga ky
konflikt familjar.
Duhet parë ndikimi psikologjik që ka krijuar ky konflikt i pazgjidh-

shëm në pasqyrimin e sjelljeve në profilin social tek këta fëmijë. Deri
këtu mund të themi që zgjidhja e këtyre konflikteve është e lidhur mjaft
edhe me mbrojtjen e këtyre viktimave, me rëndësinë e institucioneve
përkatëse.
Analiza psikologjike ne krimin e kryer
Pergatitja e profileve ka logjiken e saj te brendshme, e cila na paraqet

nje rrjedhshmeri te caktuar ne analizen e informacionit per krimin e
kryer. Kjo rrjedhshmeri nuk sillet vetem per shpresen e perfundimeve
psikologjike , por ndan dhe sistemin e servirur midis komponenteve me
struktura te ndara ne procesin e profilizimit. Analiza e bere per çdo kom-
ponent eshte trotuari per çdo mendim adekvat ne dinamiken e te gjithe
aktit kriminal, i cili shpreh cilesite individuale te autorit te krimit. Keto
komponente struktues jane analiza e informacionit paraprak, analize e
krimit, modeli i krimit dhe dhenie e profileve psikologjike .
Analiza e informacionit paraprak
Analiza e informacionit paraprak bazohet mbi te dhenat operative te

mbledhura, perfundime ekspertesh dhe informacioni ilustrativ per vikti-
men dhe vendin ku eshte kryer akti kriminal.
Vendi i krimit, - Atje ku eshte sulmuar ose vrare viktima; nje zgjed-

hje nga prova te veshjeve dhe gjurmeve te sjelljes; menyra e kryerjes se
krimit; pozicioni dhe gjendja e trupit; te vecanta te tjera te vendit te
krimit; - ne vend te hapur ose te mbyllur, brenda ose jashte nje vendi te
populluar, lagje, rruge, ne shtepin e viktimes ose ne shtepine e autorit te
krimit dhe te tjera.
Koha e kryerjes se krimit, – Ne qofte se dihet ora e sakte e kry-
erjes se krimit, ajo duhet te fiksohet, ne qofte se nuk eshte e mundur
te fiksohet koha e sakte kur eshte bere lajmerimi dhe se cili e dha kete
informacion, caktohet periudha ne te cilen viktima eshte pare gjalle per
here te fundit dhe ora e njoftimit si viktime, shikohet nese vrasja eshte
bere ne dite feste ose ne dite te zakonshme dhe ne cfare ore te nates nese
eshte e tille.
Informacioni per viktimen, - Nga e kaluara, menyra e jetes dhe kon-

taktet; sociale, ekonomike, shkollore, familjare dhe statusi seksual; vendi
ku punon, vendi ku banon dhe marredheniet familjare; profesioni, statusi
psikik; kur dhe ku eshte pare per here te fundit, mosha dhe karakteristika
te veçanta, menyra e te jetuarit, hobet, vendet e pelqyeshme; dhe çdo gje
qe mund te sherbeje si informacion per viktimen .
Informacioni ekspert, - i dhene nga ekspertiza mjeko-ligjore, rreth
arsyeve te vdekjes, koha kur personi ka nderruar jete, plagosje para dhe
pas vdekjes, veprimet seksuale, me çfare eshte shkaktuar vdekja te dhena
nga ekspertiza te tjera kriminale, te dhena per varesi te alkolit ose narko-
tikeve dhe nese ka marre te tilla para aktit vrases .
Informascioni nga dosjet policore, - Te dhena nga hetimet policore,
koha e dhenies se sinjalit per krimin e kryer, cili ka qene i pari qe ka
dhene informacionin ne polici, cili e ka pare i fundit viktimen te gjalle
deshmi nga komshinjte ose te njohurit.
Informacioni ilustrativ, - Filma video ose fotografi nga vendi i krim-
it, fotografi te viktimes, si dhe mjete ndihmese ne rol te zbardhjes se
ceshtjes.
Starti i punes se ekspertizes psikologjike fillon analizen paraprake te
informacionit operativ te mbledhur deri ne kte moment. Ato na japin
mundesine qe te behet nje fare vezhgimi per vendin dhe kohen e krimit,
per numrin e viktimave, te veçantat e kryerjes se krimit, cili ka bere i pari
njoftimin per viktimen, deshmite e deshmitareve per viktimen dhe me
konkretisht per sjelljet e viktimes ne ditet para krimit, bazat e konflik-
teve ne jete dhe ne bizneset e viktimes. Ne varesi te ketyre te dhenave
merret vendimi nese mund te kryhet analiza psikologjike dhe cila duhet
te jete taktika dhe strategjia e punes psikologjike ne rastin e dhene. Nje
rendesi e madhe u kushtohet deshmitareve nese ka te tille. Studiohen
me vemendje hipotezat per lidhje te viktimes me autorin e krimit, duke
perjashtuar vrasjet me pagese. Pjesa tjeter ka karakter emocional. Sipas
ketij plani perdoren skema se si viktima eshte gjendur ne kete vend, duke
saktesuar grafikun e dites se viktimes ne ditet e incidentit dhe i diteve
para incidentit si dhe telefonatat e ketyre gjate asaj dite dhe te diteve te
meparshme.
Analiza psikologjike e te dhenave te para na jep mundesine te riprod-
hojme ne linja te pergjithshme momentet kryesore te modelit te krimit
dhe ne kete baze te ndahen versionet ku duhet te punohet dhe metodat
qe do te perdoren.
E rendesishme ishte se duhet te kushtohet vemendje pyetjes per
deshmite e deshmitareve dhe te njohurve. Praktika ka treguar, qe keto
deshmi mund te ndihmojne por edhe mund te veshtirsojne zbardhjen e
krimit. Ketyre deshmive u duhet bere vleresimi ne planin e nivelit in-
telektual, pervojes sociale si dhe te stabilitetit emocional. Ka mjaft raste
kur deshmitaret thone se e kane pare viktimen, por ngaterrojne kohen
e sakte te te parit dhe kjo gje mund te veshtiresoje gjerat dhe i vjen ne
favor kriminelit duke i dhene alibi. Shpresa e deshmive eshte e lidhur me
karakteristikat psikike individuale te njerezve.
Studiuesit kane vendosur kritere qe deshmite te jene sa me te sakta.
Nje nga menyrat per te dhene deshmi te sakta eshte qe te modelohet
situata e krimit te kryer, e cila ngjan reale dhe pas kesaj deshmitaret
luten qe te japin deshmite e tyre. Keshtu, sipas nje eksperimenti ne nje
universitet te Kalifornise, 141 studente u bene deshmitare te rrahjes se
profesorit. Kur keta u pyeten disa kohe me vone per te treguar personin
ne fjale ne fotografi, 60% e tyre gabuan ne indetifikimin e tij. Kjo ten-
dence eshte konstatuar edhe ne eksperimente te tjera, te cilat tregojne
kete fenomene te hasura shpesh ne realitet. Pra, si nje e pergjithshme
analiza psikologjike e te dhenave paraprake per nje rast konkret na jep si
pike mbeshtetese, mbi te cilat mund te ndertohen propozime adekuate
rreth karakteristikave individuale te viktimes dhe te autorit te krimit, te
cilat ne perfundim mund te perdoren ne dhenien e profileve psikologjike
per autore te panjohur te krimeve te kryera.
Per ndertimin e nje analize psikologjike per produktivitetin e nje ana-
lize psikologjike eshte mbledhja ose sigurimi i nje informacioni adekuat,
fale te cilit psikologu mund te pershkruaje sjelljet dhe gjendjet emocio-
nale ne marredhenie midis viktimes dhe autorit .

Stresi në veprimtarinë policore dhe zotërimi i
tij nga punonjësit e policisë
Veprimtaria policore është e njohur si nje nga me stresueset. Stu-

dimet kanë treguar, që profesionet stresuese janë: sekretaria, kamari-
eri, drejtuesi i avioneve dhe i kullave te orientimit, kirurgët, agjentet e
bursës, dhe në vënd të fundit ai i policit. Stresi psikologjik është faktor
rëndësishëm i disa problemeve shëndetesore si te sëmundjet koronare të
zemrës, të stomakut, nervozave te ndryshme dhe e disa shqetesimeve të
tjera si fizike dhe mendore. Shumica e ketyre sëmundjeve eshte e lidhur
me të veçantat e shprehjeve sjellore si psh:
- Pirjen e duhanit
- Përdorimi i alkolit
Përvec kësaj mund të themi që problemet shëndetesore nuk janë

rrjedhim i vetem i stresit psikologjik: pacientët e semundjeve te ndry-
shme te semindjeve te zemres i japin nje rendesi te madhe faktoreve qe
ndikojne ne zhvillimin e semundjes ku nje vend te rendesishem ze dhe
stresi profesional.
Çfarë paraqet stresi?
Stresi në punën policore mund të percaktohet si jospecifik fiz-

iologjik ose përgjigje psiologjike në pranimin e kërcënimit nga mjedisi
i jashtem. Ai pranohet subjektivisht, bën interpretimin konjuktiv të ng-
jarjes nga individi i cili provokon dhe strese të ndryshme të përjetuara
nga to. Koncepti teorik për stresin nga psikologu kanadez Hans Selie,
spjegohet me faktin se organizmi ndikon ndaj influencës stresuese të
mjedisit nëpërmjet reaksioneve të caktuara të quajtura nga ai Sindroma
e Përgjithshme Adaptuese. Secli e vë re që kjo sindromë kalon përmes
etapës së shqetësimit dhe vazhdon përmes etapës së rënies se stresit, i
cili gjatë uljes arrin në fund të fundit deri në kolaps, ose vdekje që do të
thotë deri në mbarim.
Studimet e fundit tregojnë, që marredhëniet sresuese bejne qe keta

njerez të jene te predispozuar ndaj dy risqeve.
E para është njohur si sjellje riskuese nga tipi A koranor: këtu sjellja e
personit është e drejtuar ndaj konkurencës dhe ndjenjës për pamjaftush-
mëri të kohës. Personat e ketij grupi shquhen per fjalor shpërthyes, si jo
te qetë, lëvizje të rralla, pasionim pas punës dhe ngacmime të rritura.
Personaliteti i dytë jokostant, në ndryshim nga tipi i pare i kërkimit te
rreziqeve dhe konfigurimeve të ashpra interesohet per qëndrueshmërine
e veprimeve shqetësuese. Ato janë të lidhura me angazhimin, kontrollin
dhe provokimin, si lajmëruese të mundesive të reja për perfeksionim dhe
zhvillimin e bashkuar të konceptit “Guximi psikologjik”.
Studiues të tjerë tregojnë që mbajtja e bindjeve optimiste dhe pritsh-
mërive te tyre, na ndihmon për uljen e reaksioneve stresuese.
Studimet psikologjike gjejnë lidhje midis stresit dhe lokusit të kon-
trollit. Është gjetur që personat me lokus të jashtëm (ekstermali) karak-
erizohen me shqetesim, pasiguri, pavendosmëri ikje nga përgjegjesia. Si
një e vetme ekstermalët karakterizohen me pamjaftueshmëri të organiz-
imit efektiv në proceset njohëse, me aktivitet më të vogël gjatë kërkimit
dhe gjetjes së informacionit me diapazon të gjerë nga impulset moter-
uese dhe motivacioni i lëkundshëm dhe rrjedhimisht me një ndryshim
më të madh dhe të predispozuar të stresit.Ato karakterizohen dhe në
nivele më të medha të shqetësimit dhe me tregues më të lartë të shkall-
es së nerozizmit të Ajzenh. Është gjetur, gjithashtu, që ekzistojnë linja
varësie midis lokalizimit të jashtëm dhe depresionit si dhe me rritjen e
lokusit të jashtëm vëzhgohet tendenca për përjetim të një depresioni më
të madh. Duke mbledhur të dhënat nga studimet mund të thuhet që ek-
stermalët janë të predispozuar ndaj përjetimeve të emocioneve negative
dhe zhvillimeve të reaksioneve vëzhguese. Ka studime dhe për lidhjen
e pesimizmit dhe përjetimeve emocionale që na çojnë deri në stres. Të
dhënat tregojnë që optimizmi është tynel ndaj zhvillimit të këtyre përje-
timeve emocionale si shqetësim, pasiguri, depresion.
Burime të stresit psikologjik në veprimtarinë policore
Studimet stresore në veprimtarinë policore kanë kuptim për thek-

simin e pasojave të disa srategjive për daljen me sukses nga stresi. Duhet
të theksojmë se streset e analizuara janë marrë nga vëzhgime shumëvje-

care dhe të dhëna nga studime të tjera. Ne i ndajmë në 6-grupe, të cilat
shtrihen në plotsimin e një përshkrimi më të plotë. Burimet e stresit
psikologjik janë bashkuar në kateoti e mëposhtme:
1. Praktika e brëndshme-organizuese dhe karakteristikat

2. Praktikat e ndërmjet-organizimit
3. Karakteristikat e sistemit dënues të prodhimit
4. Karakteristika shoqërore dhe mendimi shoqëror
5. Karakteritikat kryesore në veprimtarinë policore
Karakteristikat personale
Karakteristikat thelbësore
1. Rolet konfliktuale- përplasja midis pritshmërive të qytetarëve dhe

rolit social i cili ruan policin në luftë më ligjë thyesit, lind konflikt të
dukshme të brendshme qe çojnë deri në stres.
2. Koha jo e kënaqshme e punës-tregon ndikim mbi jetn familjare,
mbi shëdetin fizik dhe psikik të policeve. Ndryshimi i pandërprerë në
turne con në ndryshimin e karriges së tij profesionale personale. Kjo
pasqyrohet në strategjinë individuale. Detyrat japin kohë, japin rrehana,
të cilat nuk lejojnë planifikimin afatshkurtër ose afatgjat si në zhvillimin
e detyrës, kështu dhe në jetën personale.
3. Frikë dhe rrezik, pavarësisht nëse kjo pasqyrohet nga polici, zba-
timi i tij, përmban elementë të rezikshëm, të cilët provokojnë frikë (nga
lëndimi, nga vdekja). E papritura e këtyre ngjarjeve çon deri në dhënien
e natyrës së rezikshme midis punonjësve dhe deri tek situatat stresuese.
4. Ndjenja për i panevojshëm-siç e permendem, pjesa më e madhe
nga puna policore lind ndjenja por i panevojshem. Frustracionet janë
shumë të mëdha tek punonjësit e policisë, të cilët seriozisht lidhin punën
e tyre me ndihmen e dhënë ndaj njerëzve. Punonjësi i policisë shumë
shpesh i paraqitet rezikut për t’u përballur me problmet e njerëzve, por
paaftësia e tij rezulton në veprim, jep rregullimin ndaj apatisë dhe pan-
dryshimit.
5. Dhimbja e njerëzve-rruga është plot me njerëz të vuajur, të uritur
dhe njerëz fatkeq. Takimi me brutalitetin, dhimbjen dhe vdekjen janë

shkaqe normale për policin dhe pavarësisht që kanë fuqinë t’i pranojnë
disa police, janë më të predispozuar në tregim dhe të shtypur ndaj stres-
it.
6. Pasojat nga veprimet-në shumë situata dhe vecanërisht të quaj-
tura rutinë ose të këndshme, rrjedhojat mund të kenë një humbje ga-
bimi, ne qofte se ajo është rastësore.Ankesat nga qytetarët, denoncimet,
prodhimtaria disiplinore dhe të tjera ndonjerë japin sjellje trëmbese tek
policat, frikë nga pasojat jo të këndshme.
Praktikat e brendshmeme organizuese dhe karakteristikat
Drejtimi, keq-përdorimi i stilit autoritar është një nga shkaqet e

stresit. Drejtuesi i cili gjithmonë “ ruan uhëzimet ” është shumë kërkues,
i hapur që të mos mbështesë vartësit e tij kur kushtet e kërkojnë këtë
japin një sërë problemesh.
E kundërta e përhapjes së mendimit që drejtuesit kanë ngarkesa më
të mëdha e përgjegjesi në punë është i studiuar që përjetimet e stresit
midis vartësve të tyre që kanë pozicione më të uleta janë të dukshme më
të forta.
1. Shpjegimi i ketyreve ndryshimeve vjen nga ajo, qe derjtuesit kane
liri me te madhe ne marrjen e vendimeve, dhe ushtrojne kontroll per-
sonal me te madhe . persona me pozicione me te uleta (officer te rinje)
perveç se kane vetekontroll me te vogel me shpesh perjetojne role te
paqarta te medyshjes dhe qe aty konflikte rolesh. Eshte e qarte qe, kup-
timi i drejtuesit ne jeten e oficereve te rinje nuk mund te nenvlersohet.
2. Mungesa e mundesive per rritjen ne detyre. Ndonjehere e vetmja
hyrje per ngritje pavarsisht nga mbajtja e konkurseve nuk eshte objective
e cila sjell dukshem frustracione te dukshme te policet kandidues.
3. Ngarkesa e mbingjeshjes me dokumentet-ne pamje te pare kjo
mund te duket absurde, por ne praktike punonjesit shume shpesh anko-
hen, qe nuk mund te shikojne detyrat nga “mbingjeshja e llogarise” e cila
vetem mund te çoje ne shperthimin e mundesive personale te punonjesit
duke vendosur ate ne pozicion te veshtire.
4. Xhiroja e keqe-kur cilesite e punes se policit varen pjeserisht nga
kjo: ajo ka kuptim.ne kte marredhenie cilesia dhe mbajtja e mjeteve
qarkulluese, komunikuese, materialeve te sigurise mund te behen jo pak
burime te frustracionit, ne qofte se nuk jane te pershtatshme.

Praktikat organizuese
Nevoja e mundesive per ngritje ne detyre ose karriere, ne ndryshim

nga shume profesione, profesioni i policit dhe zhvillimi i tij kufizohet
ne kornizen e organizates ose detyres: drejtuesit policore kane mundesi
reale per levizjen ne karriere, kur te nepunesit me te ulet kjo eshte e kufi-
zuar, ata zhvillohen vetem ne kornizat e specializimeve dhe shume rralle
ngrihen ne nivelin e larte te Ministrise. Eshte e dukshme qe ajo prek
jeten personale te policit, i cili tregon tendencen qe te izolohet pjeserisht
nga njerezit te cilet nuk punojne ne polici.
Karakteristikat personale
1. Jokompetenti-ky eshte punonjesi i cili nuk eshte ne gjendje te per-

dore dijet e marra gjate perplasjes ne situate stresuese. Ne shume raste
keta police ose largohen ose bejne prove ne menyra te ndryshme te per-
balljes me jo kompetencen e tyre.
2. Polici jo i nenshtruar-kerkesa ndaj profesionit te policit jane shume
te medha dhe ndaj nuk mund te duroj. Konflikti midis qytetarit Unit-t
dhe ekzekutuesit Uni-t ndonjehere pasqyrohet me pamje te jashteza-
konshme ndaj drejtuesit ose ligjit dhe çon deri ne situate stresuese.
3. Polici me prejardhje etike-Gjithashtu edhe i vendosur ne stres
plotesues. Ndonjehere ajo izolon jo vetem shoqerine policore por edhe
pjestaret etnise.Ata nuk pranohen plotesisht si ne jeten familjare edhe
ne familjen policore, e cila eshte burim mbeshtetjeje shoqerore dhe iden-
titetit profesional.
4. Gruaja-police-Ajo gjithashtu eshte e vendosur ne stres plotesues:
ndjenja e saj per kompetence, si e pranojne, si e shohin koleget kompe-
tencen e saj, reaksionet e papelqyera nga qytetaret e tjere. Dhe te gjitha
keto pranime bejne te mundur burime te tjera stresi. Per te mbaruar pro-
cesi i adoptimit ndaj stresit eshte e nevojshme qe te merren nen kujdes
edhe faktoret e meposhtem:
- ne intervale te rregullta duhet te jene te detyruara te punojne ne

nivelin e kapacitetit te tyre, me veshtrim formimin e permba-
jtjes ne veprimet stresuese.

- eshte e nevojshme qe te vendosen ne kete situate(stresuese dhe
jo stresuese) kur per te arritur qellimin eshte e nevojshme
te punohet ne bashkepunim. Me i rendesishem eshte fitimi i
respektit i kolegeve te tij.
- eshte e nevojshme qe punonjesi i policise te vendoset ne situate
stresi,ku te mendojne dhe te veprojne vete dhe gjithashtu te
luajne rolin gjate situatave tipike ekstreme. Te mesuarit e strat-
egjive mbrojtese lejojne zoterimin e konflikteve ne psiqike.
Ne perfundim mund te themi se praktika i meson policet te perdorin

te gjithe repertorin e strategjive ne perballjen me faktorin e stresit.


Roli psikologut në gjykatë
Psikologët në gjykatë janë në rolin e ekspertit. Eksperti përgatit

raportin e vlersimit. Psikologu takon secilën palë dhe realizon disa ta-
kime me prindin e fëmijën, merr informacione për marredhëniet që ata
kanë midis tyre verifikon kushtet e tyre të jetesës gjëndjen ekonomike.
Psikologët mund të ndihmojnë në marrjen e vendimeve të drejta dhe të
arsyeshme në zbutjen e konflikteve prindërore dhe në pengimin e zgjid-
hjeve martesore të nxituara. Psikologët japin këshilla dhe sugjerime të
vlefshme për prindet duke i parapëgatitur ata për të përballuar zgjidhjen
martesore, për të kuptuar mirë të drejtat dhe detyrimet që lindin ndaj
fëmijëve pas zgjidhjes së martesës. Pas kësaj psikologu jep këshilla për
fëmijët dhe për vetë trupin gjykues, orienton dhe përgatit në aspektin
psikologjik palët e prekura dhe ndihmon në zgjidhjen e pasojave të tij.
Psikologu në gjykatë ndihmon në këto detyrime:
- Zgjidhjet martesore të bëhen në mënyrë sa më njerezore dhe ish

bashkortët të arrijnë në një marreveshje a mirkuptim nëse kanë fëmijë
që preken nga zgjidhja e tyre martesore . Qëllimi është që fëmijët të mos
përfshihen në labirinthin e errët te divorcit por të arrihet ne perfundim
që ata kanë një nënë dhe një baba të mirë dhe pse arriti që ata u divor-
cuan.
- Psikologu ndihmon dhe parapërgatit prindin, për të përballuar
problemet e detyrimet që rrjedhin nga detyrimet e martesës.
- Psikologu del në rolin e avokatit për fëmijën, qëndron në krahë të
tyre, bisedon me kofidencë me ta, dëgjon mendimet e tyre, qëndrimet e
dëshirat që ata shprehin.
- Psikologu mund të ndihmoje trupin gjykues ose avokatët për të ar-
ritur profesionalizmin në punë që vendimet të merren në mënyrë objek-
tive, pa dëmtuar asnjë nga palët.
3.2 Fushat ku pëqëndrohen psikologët për të bërë

raportin e vleresimit në gjykatë
Çështjet për kujdestarinë e fëmijëve krijojnë konflikte të ngjashme.

Duke u bazuar tek këto, psikologët kanë krijuar një bazë të dhënash ku
ata pëqëndrohen për të dhënë opinionin dhe rekomandimet e tyre për
kujdestarinë e fëmijëve.
Së pari psikologët vleresojnë se cila marreveshje që bëhet midis
prindërve i ofron fëmijës qëndrueshmëri dhe cila prej tyre mund të
ndalojë shkatërrimin e familjes.
Psikologët përqëndrohen në çështjet e mëposhtme:
Atashimet
Psikologët vleresojnë marredhëniet prind–fëmijë, ai mbron interesin
më të lartë të fëmijës, ndihmon që fëmija të ketë kontakte me të dy prin-
dit pas divorcit. Në raportin e vlersimit psikologu pasi merr mendimin e
prindërve rekomandon se sa herë fëmija do të takohet me prindin e tij.
Preferencat
Gjykata i jep të drejtë fëmijës të shprehe preferencat e tij se me cilin
prind dëshiron të qëndroje, nëse është mbi moshën 5-vjeçare. Nëse një
fëmijë është më i vogël se 5-vjeç dhe shpreh mendimin e tij se me cilin

prind dëshiron të qëndrojë – merret në konsideratë nga psikologu, por
psikologu studion mënyrën se si fëmija ka arritur në këtë përfundim
.(pra nëse është influencuar nga prindi apo kjo është vërtet dëshira e
tij.)
Distanca që krijon prindi nga fëmija

Kur prinderit ndahen, fëmija mund të sillet ashpër me njërin prej
tyre. Fëmija mund të refuzojë të takohet me prindin. Psikologu mund të
zbulojë origjinën e këtij largimi, sepse ka disa mënyra përmes të cilave
fëmija ka arritur në këtë përfundim.
Fëmijët me nevoja të veçanta

Në rastin kur fëmijët, prinderit e të cileve divorcohen, kanë aftësi të
kufizuara në shikim, dëgjim, fizike apo çrregullime mendore psikologu i
kërkon secilit prej prindërve kujdes më të vecantë ndaj fëmijës.
Edukimi
Psikologu vlereson planet që kanë bërë secili nga prinderit për edu-
kimin e fëmijës dhe cili prej tyre është më i përshtatshëm për nevojat e
fëmijës. Cili prej këtyre planeve ka më tepër kuptim për fëmijën? A është
njëri nga prinderit më i ndjeshëm për nevojat e fëmijës se prindi tjetër?
Diferencat gjinore
Zakonisht djemtë luajnë me babain dhe vajzat me nënën. Psikologu
vlereson se sa të ndjeshëm janë prinderit ndaj nevojave të fëmijëve me
gjini të ndryshme. Pra, sa janë baballarët në dijeni të nevojave të vajzave
dhe sa janë nënat në dijeni të nevojave të djemve.
Marredhëniet midis motrave dhe vëllezërve

Motrat dhe vëllezërit mbështesin emocinalisht njeri–tjetrin kur
prindit e tyre divorcohen. Psikologu ekzaminon marredhënien midis
vëllezërve dhe motrave dhe sa të ndjeshëm janë prinderit për këtë lidhje
të veçantë midis tyre .
Rrallë herë rekomandohet ndarja e fëmijëve nga njeri–tjetri. Kjo re-
komandohet në raste të veçanta, kur ka arsye shumë të forta që të justi-
fikohet ky përfundim .

Shëndeti mendor dhe fizik i prindërve
Psikologu vlereson shëndetin fizik dhe mendor të prindërve sepse ai
mund të ndikojë drejpërdrejt marrdhënien prind–fëmijë. A përdor prin-
di drogë ose alkol dhe ne qofte se po, si ndikon kjo tek fëmija?
Problemet psikike që mund të ketë njëri nga prinderit përdoren si një
argument i fortë për të kundërshtuar marrjen në kujdestari të fëmijëve
nga ai prind . Problemi nuk është tek diagnoza që ka prindi por tek
pamundësia e tij për t’u kujdesur për fëmijët dhe ndikimi që ai do ketë
tek fëmija.
Koha që kalojnë prindërit në punë

Psikologu vlerëson sa kohë kalojn prinderit duke punuar dhe sa kohë
shpenzojnë me fëmijët. Duhet të merret në konsiderat kujdesi që shfaqin
ndaj fëmijës dhe afeksioni që ata shfaqin për ta.
Gjëendja ekonomike e prindërve.

Gjykata vendos për kuotën mujore që do të paguaj prindi që nuk ka
në kujdestari fëmijët. Psikologu duhet të jetë në dijeni të gjendjes finan-
ciare të prindërve dhe t’ju shpjegojë sa e rëndësishme është për fëmijën
të ndihmohet financiarisht.
Disiplina dhe stili i prindërimit

Psikologu nuk duhet të gjykojë se cili stil i prindërimit është më i
mirë. Stili i prindërimit zbulohet gjatë intervistës me prinderit dhe fëmi-
jet. Nëse nuk arrin të zbulohet, psikologu duhet të gjejë mënyrën për
ta studiuar këtë fushë. Psikologu pyet se si i percepton marredheniet
e prindit tjetër me fëmijët. Më pas, për marrëdhëniet që ai vetë ka me
fëmijët, i pyet ata për disiplinën. Zakonisht njeri prind akuzon tjetrin që
është treguar shumë i ashpër me fëmijët ose që ka qenë shumë tolerant.
Zgjidhja e konflikteve
Psikologu vlerëson mënyrën se si anëtarët e familjes i zgjidhin konf-
liktet. Kjo mund të vlërësohet gjatë intervistave që kryen më të gjithë
anëtarët e familjes njëkohësisht, nëse konfliktet janë midis prindërve,
midis tyre dhe fëmijëve apo vëtem midis fëmijëve

Sistemi i mbështetjes sociale
Psikologu vlerëson mbështetjen që ka aktualisht fëmija dhe atë që i
mungon. Mbështetja që I ofrohet psh nga gjyshërit, të afërmit ose miqtë
të cilët mund të kenë rol të rëndësishëm në jetën e fëmijës.
Kultura
Psikologu vlerëson mënyrën se si ndikon kultura dhe trashëgimia et-
nike në zhvillimin e fëmijës.
Morali dhe vlerat

Psikologu vlerëson vlerat e secilit prej prinderve. Kur psikologu dy-
shon (psh për çrregullime të personalitetit) tek njeri nga prindërit ai
mund të informojë gjykatën për efektet që do të ketë ky çrregullim tek
fëmija.
Feja
Konfliktet tek prindrit mund të krijohen edhe për shkak të edukimit
fetar që do të marre fëmija. Nëna nga njera anë e merr fëmijën në një
Kishë ndërsa babai e merr atë në një Kishë tjëtër. Psikologu paralajmëron
prindërit për dëmin që i shkaktojnë fëmijës për konflikte që ata kanë
midis tyre.
Vlerësimi i nevojave të fëmijëve të mitur është një sfidë e vecantë për
psikologun. Psikologu vlerëson mënyrën se si fëmija është atashuar me
fëmijën dhe gjykon për planet që prindërit kanë për fëmijët e mitur. Ka
shumë fenomene sociale që ndikojnë në kujdestarinë e fëmijëve duke
përfshirë këtu abuzimet seksuale, rimartesat, njerku, njerka, problemet
me drogën, alkoolin, dhuna brenda familjes. Psikologu pasi zbulon këto
probleme komplekse brenda familjes, që kanë ndikuar tek fëmija reko-
mandon trajtim psikologjik.
Proçesi i vlerësimit
Psikologu kërkohet nga gjykata për të bërë raportin e vlerësimit. Ai
prezantohet me rastin, bën betimin dhe takohet me secilen palë.
Realizimi i raportit të vlerësimit kërkon të realizohen intervistat me
secilën palë. Psikologu duhet të realizojë, të paktën, një takim më të dy

prindërit (me pëlqimin e tyre). Secili nga prindërit më pas intervistohet
më vete, kjo bëhet që secili prej tyre të ketë mundësi të shprehi lirshëm
mendimin e tij. Në fillim të çdo seance palëve u shpjegohet se informa-
cioni do të bëhet i njohur për gjykatën e çështjes, palës tjetër dhe avoka-
tëve dhe se ky informacion do të mbetet konfidencial.
Intervisat me prinderit përqëndrohen në këto çështje:

- Historia e martesës dhe e ndarjes së tyre
- Perceptimi i tyre për marrëdhënien me fëmijët
- Ndjeshmëria dhe aftësia e tyre për te kuptuar nevojat e veçanta
të fëmijëve
- Planet e ardhshme që ata kanë për fëmijët-këto mund të mer-
ren ose jo në konsideratë
- Historia e prindërve- duke përfshirë origjinën e familjes, gjënd-
jen sociale, eksperiencat psikoterapeutike, nëse kanë të tilla.
- Historia e zhvillimit të fëmijës dhe aktiviteti i përditshëm i tij
Psikologu zbulon ndonjë deklaratë që i kanë bërë prindërit njeri-

tjetrit duke i dhënë mundësi prindërve që t’u përgjigjen këtyre deklarat-
ave. Shikojnë se në cilat pika ata fokusohen më shumë dhe cilat prej tyre
injorojnë. Nuk është e nevojshme të lexohen diagnozat e DSM IV dhe në
shumicën e rasteve nuk rekomandohet testim psikologjik i prindërve.
Psikologu interviston më vete fëmijët 3-vjeçarë nëse ata mund të
qëndrojnë të ndarë nga prindërit gjatë intervistës. Në fillim shikohen
marrëdhëniet që ata kanë me vëllezërit dhe motrat dhe më pas mar-
rëdhëniet që kanë me prindërit. Gjatë intervistës me fëmijët shpjegohet
qëllimi i egzaminimit.
Psikologu vlerëson perceptimet e fëmijëve për situatat dhe çfarë
mendon ai apo ajo se po ndodh. Mënyra se si janë atashuar fëmijët me
prindërit zbulohet përmes bisedave ose testeve projektive që aplikohen
tek fëmijët nën moshën 10-vjeçare. Në varësi të situatës fëmija mund të
shprehi ose jo preferencën e tij se me cilin prind dëshiron të qëndrojë.
Nëse fëmija e shpreh vullnetarisht preferencën pa e pyetur psikologu,
duhet të zbuloje arsyen e kësaj preference, fantazinë e fëmijës se si e
pëlqen ai jetën me këtë apo ata prind.
Intervistat me prindërit dhe fëmjët bashkë mund të realizohet në

klinikë ose gjatë vizitës në shtëpi. Intervistat e përbashkëta bëhen për
të zbuluar se si ata bashkëveprojnë me njëri tjetrin, nëse prindërit janë
përgjegjës ndaj nevojave të fëmijëve, stili i prindërimit, disiplina dhe as-
pekte të tjera.
Mund të realizohen intervista dhe me njerëz të tjerë nëse këta kanë
ndikim në jetën e fëmijës. Intervistat me këta persona realizohen drejt-
përdrejt ose përmes telefonit (këta mund të jene gjyshërit, kujdestaret
e femijve, shokët, komshinjtë, personeli i shkollës etj.) Këto intervista
mund të ndihmojnë ose jo psikologun.

Përfundime midis psikologjisë gjyqësore dhe
asaj juridike. Lidhja e saj me psikiatrine
Gjatë viteve 60 te sheklullit 20 lindi psikologjia humaniste. Fillimet

e saj i gjejme tek Uilliam Xhejms, (1824-1910), por perfaqësuesit e saj
tipike jane: Karl Roxhers Eibraham Masllou, Gordon Ollport, Sharlot
Bjuler e te tjere.
Xhejms nenvizooi si personale gjithka që njeriu mendon si te tij dhe
numeron ekzistencen ne kater forma te Unit:
- Uni material i cili ka të bëjë jo vetëm me trupin, por edhe me

rrobat deri edhe tek pronat.
- Uni social i cili ka të bëjë me gjithka që është e lidhur me
kërkesën për prestigj, me vlerësimin pozitiv të të tjerëve.
- Uni shpirtëror, mbajtës i procesit të vetëdijes.
- Uni i pastër ose ndjenja për identitet personal.
Baza e këtyre është ndjenja organike. Tek ai gjejmë një formulë

mjaft të rëndësishme, vetërespektuese, vetëvlerësim – pretendime. Sipas
kësaj formeshkalla e vlerësimit varet nga rritja e numëruesit ose ulja e
emëruesit. Vlerësimi për personalitetin rritet si për suksesin kështu dhe
për kundërpërgjigje nga frika e suksesit. Vetë Uilliam Xhejms jep pëlq-
imin për rastin e dytë.
Ky koncept i Xhejmsit pati një rëndësi të madhe për ndërhyrjen mbi
sociologjinë dhe psikologjinë sociale amerikane. Deri tani pamë një
numër të madh autorësh që pak e nga pak, na japin idenë se cfarë është
psikologjia juridike. Këtu lind pyetja bazë. Cilat shfaqje psikologjike stu-
dion psikologjia juridike?
Përgjigja është e padyshimtë, vetëm ato shfaqje të cuilat janë të lid-
hura ngushtë ose prekshëm me njerën ose tjetrën shkallë që shfaqen
në sferën e drejtësisë e të veprimtarisë sociale. Në qendër të vëmendjes
ajo ka subjektin dhe si e tillë gjejmë të formohen dhe tri fusha bazë të
studimit:
1.Psikologjia juridike studion psikikën individuale si subjektin krye-
sor dhe objekt në marrëdhëniet dhe shfaqjet e drejtësisë.

2.Ajo studion psikikën e shoqërive të ndryshme (kolektive, grupeve)
3.Psikika individuale dhe ajo e përgjithshme (shoqërore) kanë të
vecantat dhe karakteristikat e tyre.
Kështu që psikologjia juridike studion si njerën ashtu dhe tjetrën.
Pikërisht kjo e fundit kërkon një vëmnedje më serioze dhe mundet që
edhe një besim më të madh.
Objekt i studimit të psikologjisë juridike janë gjendjet psikike të
shfaqura këto në sferën e drejtësisë, si sferë specifike e veprimit të sub-
jekteve sociale të personaliteteve të grupeve dhe të të gjithë shoqërisë.
Më speciale psikologjia juridike studion shfaqjet ne sferen juridike, (të
drejtësisë), të subjekteve sociale në veprimtaritë sociale sic janë:
a) Hollësitë, interesat, dëshirat, qëllimet

b) Gjendjet psikike, ndjenja,t emocionet, gjendjet shpirtërore,
mendimet, iluzionet
c) Format e qendrushme psikike dhe produkte të veprimeve
njerëzore, të materializuara dhe të mbështeture në jetën njerë-
zore.
d) Proceset psikike të lidhura me pamjaftueshmërinë e komuni-
kimt midis njerëzve, fyerjeve, moskonformizmit dhe adaptim-
it).
Me psikologjinë juridike duhet të kuptojmë fushën e studimit,

formimit dhe zhvillimit të dukurive psikike, në sferën e veprimeve rela-
tive të drejta. Por cfarë është në kuptimin e shkencës psikologjia juridike,
degë, psikologji apo komplekse?
Psikologjia juridike studion sferën sociale të veprimeve të subjek-
teve sociale, në ndryshim me psikologjinë gjyqësore që ka objekt më
tepër kriminologjinë. Psikologjia gjyqësore është pjesë e psikologjisë por
në fushën juridike. Pra mund të themi që npsikologjia juridike eshte
një shkencë komplekse misid psikologjisë dhe drejtësisë, duke studiuar
fenomenet psikike dhe kështu është degë e psikologjikë dhe jo e drejtë-
sisë. Psikologjia juridike, me objektin e saj është në ndihmë të shkencës së
drejtësisë. Një problem i rëndësishëm është metodologjia e psikologjisë
juridike. A=utorë të ndryshëm që kanë punaur në këtë degë e kanë qua-
jtur atë herë psikologji juridike duke përdorur termin “Psikologji gjyqë-
sore” ose “ E dreja psikologjike”.
Lidhja e psikologjisë gjyqësore me psikiatrinë gjyqësore
Psikiatria gjyqësore shihet si mpjesë speciale e psikiatrisë duke studi-

uar specifikat e crregullimeve të sëmundjeve të ndryshme psikike të cilat
janë të nevojshme në vendosjen e drejtësisë qytetare dhe dënimin e saj.
Qëllimi praktik i psikiatrisë është që të japë vlerësimin mbi gjendjen
psikike të të fajsuarit në procesin gjyqësor civil. Ajo nuk jep vlerësim
mbi gjendjen psikike të pjesëmarrësve të tjerë në sallën e gjyqit si të
gjyqtarëve, prolurorëve, avokatëve. Kjo, e thënë mes nesh nuk është dhe
shumë logjike sepse është normale që në shumë raste duhet të dihet dhe
gjendja psikike e atyre që drejtojnë një proces gjyqësor.

Literatura
Viktimizimi, Enciklopedia Psikologjike, Sofie. 1998
Foks, V,. Veshtrim ne Kriminologji, Moske 1980
Douglas J., Ressler, R., Burgess, A., Criminal Profiling from Crime
Scene Analysis, Criminal Investiogative Analysisq 1990. NCAVC FBI
Academy.
Lamouroux, A., Les Systemes De Drofilage en Europe, Lyon, 2000-

2001
Ëestveer, A Managing Death Investigation. 1997
Personaliteti , enciklopedia psikologjike, Sofie. 1998

Libri Ps Gjyqesore

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Libri Ps Gjyqesore

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Libri Ps Gjyqesore

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Arjana Ç.

Psikologjia e zbatuar ka nje larmi dhe fushe te gjere zbatimi. Te njo-

OBJEKTI I PSIKOLOGJISE JURIDIKE dhe historia e

Psikologjia juridike është një shkencë e re e shkencave psikologjike.

ZHVILLIMI HISTORIK DHE BAZAT E THEMELIMIT TË PSIKOLOGJISË

Si studim i parë i psikologjisë juridike njihet studimi nga Kurt Eka-

Problemet ne psikologjine ligjore kuptohet qe nuk jane pothuajse

Platoni (428-347) shikon shpirtin e arsyes ku shpirti nuk eshte i lid-

Aristoteli (384-322) i cili punoi ne menyre speciale i udhehequr nga

Rene Dekart (1596-1650) zbuloi natyren refelktuese te sjelljes njere-

Benedikt Spinoza (1632-1677) na paraqet nje studim te ri per naty-

Xhon Loku (1632-1704) ne punen e tij te vetme “pervoja mbi arsyen

Herbert Spenser (1820- 1903) ne punimin e tij “Te veçantat

Mbi bazen e arritjeve intensive ne filozofi dhe ne shkencat e tjera

Psikologjia pershkruese nga Vilhelm Delatain 1833-1911)

Nje vend te rendesishem ne psikologji ze dhe Biheiviorizmi ndikuar

a. Psikologjia merret me funksionet psiqike dhe jo me permba-

Zigmund Frojd ( 1859 – 1939) i cili dha “Psikoanalizen” ka qene

1.1897- 1905, psikoanaliza u përdor si metodë për kurimin e neu-

Psikoanalzia e shikon jetën shpirtërore nga tre këndvështrime: Dina-

Skedari i psikologjise juridike

Secila shkence ne nje etape te caktuar te zhvillimit te saj ka fushen

Kjo dege merret me studimin e normave te psikologjise ne formim-

Mendohet qe kjo shkence – eshte e zhvilluar me mire se sa te tjeret.

Objek i kesaj psikologjie jane normat e drejtesise, ligjet, karakteris-

Lidhja e saj me viktimizimin

Ne qofte se kriminologjia studion autorin e krimit viktimizimi

1. Ne çdo çeshtje lind tensioni psikik. Ai eshte i lidhur dhe i

Pra te gjitha keto probleme duhet te jene te kapercyera ose te kal-

a) pergatitja profesionale e gjyqtarit, prokurorve dhe avokateve te

Keto tre aspekte jane te lidhura ngushte me rrjedhen e gjyqit dhe

E kemi pranuar që puna e organeve mbrojtëse dhe atyre të organeve

Puna juridike eshte e bazuar ne dy drejtime:

- Jane te detyruar te perdorin sisteme vezhgimi ndaj sjelljes se per-

- Jane te detyruar te kryejne kontreolle periodike ndaj ketyre perso-

- Gjate momentit te indentifikimit te kryerjes se krimit keta punonjes

- Punonjesit e organeve te specializuar shtetrore ndjekin ato qe krye-

- Sipas ligjeve ato kane te drejten te japin si dhe denimin “ heqje

- Punonjesit e organeve te drejtesise marrin pjese me ndihmen e or-

Detyrimet e organeve shteterorte te specializuara ne lidhje me luften

Mbrojtja ne rradhet e shoqerise dhe karakteri i pergjithshem ( qe do

Siguria Nacionale, sigurohet nga veprimet e organeve te informimit

Pyetjet ne nje salle gjyqi

Gjate kohes se gjyqit merren ne pyetje fajtoret dhe deshmitaret dhe

Te veçantat psikologjike te te pyeturit

Ky eshte nje veprim universal. Nepermjet pyetesorit studimet marrin

a) ne qofte se duhet te sistematizohet me shume informacion.

Nje problem ekzistues gjate te pyeturit eshte dhe analiza e informa-

Per zgjidhjen e pyetjes se trete, prokurori ka te drejte te konsultohet

Mundesite e hutimit ose te harrimit gjate te pyeturit:

1. Eshte e mundur qe personi i dyshuar te kete harruar pjese te

Metoda per ndikimin ose influencen psikike

Çdo pesues mbledh metoda te ndryshme pavarsisht nga te veçantat.

1. Gjate deponimeve jepen informacione te kufizuara per ngjar-

Eksperimenti emocional arrihet nepermjet tregimit perpara subjektit

Kerkesat psikologjike per veprimtarite e gjyqtareve, prokuroreve dhe

1. Mjeshteria qe te orientohen ne marredhenie te veshtira njer-

Gjyqtaret, avokatet dhe prokuroret duhet te respektojne sallen me

Prokurori eshte pala akuzuese dhe nepermjet pyetjeve kerkon te sak-