See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/294870420

Jak przedmioty stają się talizmanami: Osobowościowe i sytuacyjne

uwarunkowania romantycznego myślenia magicznego wśród mężczyzn
przebywających w szkole wojskowej i w więzieniu

Article · January 2015

CITATIONS READS

0 393

1 author:

Aleksandra Niemyjska
SWPS University of Social Sciences and Humanities
18 PUBLICATIONS   56 CITATIONS   

SEE PROFILE

All content following this page was uploaded by Aleksandra Niemyjska on 17 February 2016.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

 PRZEGLĄD PSYCHOLOGICZNY, 2015, TOM 58, Nr 2, 243-261

Jak przedmioty stają się talizmanami:

osobowościowe i sytuacyjne uwarunkowania
romantycznego myślenia magicznego
wśród męŜczyzn przebywajacych
w szkole wojskowej i w więzieniu

Aleksandra Niemyjska* 11
Szkoła WyŜsza Psychologii Społecznej
Wydział Zamiejscowy w Sopocie

Czasem bowiem człowiek moŜe liczyć jedynie na przedmioty, Ŝe go zrozumieją.

Czasem przedmiotom powierza to, czego nie powierzyłby nikomu innemu.
Czasem tylko przedmioty potrafią z nami naprawdę współistnieć.
Wiesław Myśliwski, Traktat o łuskaniu fasoli, s. 126

MATERIAL POSSESSIONS TURNED INTO TALISMANS:

DISPOSITIONAL AND SITUATIONAL DETERMINANTS
OF ROMANTIC MAGICAL THINKING
AMONG MILITARY SCHOOL STUDENTS AND INCARCERATED MEN

Abstract. Magical thinking (MT) about objects associated with a loved one may be an
indirect strategy for regulating belonging needs. The aim of two correlational studies
was to establish whether romantic MT is facilitated by dispositional anxieties and
situational threats. The results of study 1 confirmed that among military school stu-
dents (N = 72) attachment anxiety positively predicted tendencies to display romantic
MT, whereas attachment avoidance negatively predicted these tendencies. Study 2
confirmed that social isolation may be considered a situational determinant of roman-
tic MT, because incarcerated men (n = 36) displayed higher levels of MT than the con-
trol group (n = 35). Furthermore, among imprisoned men romantic MT was associated

* Adres do korespondencji: Aleksandra Niemyjska – Szkoła WyŜsza Psychologii

Społecznej, Wydział Zamiejscowy w Sopocie, ul. Polna 16/20, 81-745 Sopot; e-mail:
aniemyjska@swps.edu.pl
Dziękuję Angelice Markowskiej i Małgorzacie Pajączkowskiej za pomoc w zbiera-
niu danych. Dziękuję teŜ Personelowi Zakładu Karnego w Malborku za Ŝyczliwość
i stworzenie odpowiednich warunków do przeprowadzenia badania.
Publikacja współfinansowana przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa WyŜszego
ze środków na badania statutowe dla Wydziału Zamiejscowego w Sopocie Szkoły WyŜ-
szej Psychologii Społecznej, 25849/E-560/S/2013.
244 ALEKSANDRA NIEMYJSKA

with lower levels of loneliness and the perception of meaning in life. The coping poten-
tial of MT is discussed.

Key words:

Myślenie magiczne (MM), definiowane przez prawa magii sympatycznej (Fra-

zer, 1978; Rozin, Millman i Nemeroff, 1986), poszerza obszar obiektywnego
znaczenia przedmiotów. DostrzeŜenie i wykorzystanie określonych skojarzeń
oraz powiązań między obiektami jest podstawą ustalającego się „magicznego”
sensu. Zgodnie z tą logiką, pierścionek podarowany w dowód miłości moŜe być
postrzegany jako coś więcej niŜ tylko biŜuteria. Skojarzenie go z bliską osobą
sprawia, Ŝe na pewnym poziomie moŜe on funkcjonować jako jej dosłowna
reprezentacja. Troska, jaką obdarza się wtedy przedmiot, naśladuje troskę
o tę osobę, a dokuczliwy brak tego kogoś moŜe skłaniać do poszukiwania kon-
taktu z materialną rzeczą (por. Epley, Akalis, Waytz i Cacioppo, 2008; Epley,
Waytz, Akalis i Cacioppo, 2008). ChociaŜ istnieją antropologiczne obserwacje
(np. Frazer, 1978; Parrott, 2010) i anegdotyczne przykłady ilustrujące MM
o przedmiotach związanych z kochaną osobą, brakuje wciąŜ potwierdzonej
empirycznie psychologicznej konceptualizacji tego zjawiska. Prezentowane
badania miały na celu ustalenie związków romantycznego MM z innymi wy-
miarami funkcjonowania, które są w psychologii dobrze poznane. Sprawdzano,
czy romantyczne MM moŜna wyjaśnić osobowościowym lękiem przed porzuce-
niem i bliskością (niepewne style przywiązania) oraz sytuacją przymusowej
izolacji społecznej (przebywanie w więzieniu). Badano takŜe, czy romantyczne
MM jest związane z dobrostanem psychicznym.

Magia sympatyczna i jej znaczenie

dla funkcjonowania bliskich relacji
Proces myślenia magicznego definiowany jest najczęściej (np. Jahoda, 1969;
Keinan, 1994; King, Burton, Drigotas i Hicks, 2007; Lindeman i Svedholm,
2012; Markle, 2010; Rozin i in., 1986) w oparciu o dwa prawa magii sympa-
tycznej, sformułowane przez szkockiego antropologa, Jamesa Frazera (1978).
Zgodnie z prawem podobieństwa (tzw. magia homeopatyczna), podobieństwo
między obiektami sprawia, Ŝe przypisuje się im te same właściwości. Według
drugiej zasady, wyraŜonej w prawie styczności (tzw. magia przenośna), kon-
takt obiektów prowadzi do wymiany ich esencjonalnych własności.
Magiczne znaczenie, przypisane na zasadzie podobieństwa lub styczności,
sprawia, Ŝe określony przedmiot skojarzony z partnerem lub partnerką (np.
obrączka, list, miś pluszowy czy – jak bywało dawniej – pukiel włosów) jest
psychologicznie postrzegany jako część tej osoby. Zmiana sposobu postrzega-
nia przedmiotów, którą wyjaśnia MM, jest implicite obecna w róŜnych koncep-
cjach psychologicznych. MoŜna ją odnaleźć na przykład w teorii Belka (1988;
Belk i Coon, 1993), według którego prezent dla kochanej osoby stanowi część
tzw. rozszerzonego pojęcia Ja (extended self) darczyńcy i w ten sposób głęboko
łączy tego, kto podarowuje, z tym, kto podarunek przyjmie. Jak trafnie wyra-
 JAK PRZEDMIOTY STAJĄ SIĘ TALIZMANAMI 245

ził to jeden z uczestników badania Belka i Coona (1993, s. 405): „prezenty,

które podarowuję mojej dziewczynie, są częścią mnie i mam nadzieję, Ŝe ona
będzie je traktowała podobnie, jak traktuje mnie. Podarunki nie są tylko
obiektami materialnymi, ale takŜe [...] obiektami miłości”. Przypomina to ob-
serwację Marcela Maussa (1970, s. 10), który zauwaŜył, Ŝe w kulturze Maory-
sów „dawanie czegoś jest dawaniem części siebie, a otrzymywanie, otrzymy-
waniem części czyjejś istoty duchowej”.
Rodzaj łączności, jaki zdaje się oferować magia sympatyczna, moŜe być po-
trzebny zwłaszcza tym, którzy przebywają daleko od bliskich. Rozłąka z part-
nerem/partnerką jest źródłem silnego dystresu, poniewaŜ oznacza odłączenie
od postaci, która stanowi w Ŝyciu dorosłym tzw. obiekt przywiązania (Bowlby,
1997; Mikulincer, Shaver i Pereg, 2003; Vormbrock, 1993). Wsparcia i poczu-
cia bezpieczeństwa, jakiego dostarcza partner/partnerka, z reguły nie moŜe
zrekompensować Ŝyczliwa relacja ze współpracownikami czy nawet przyja-
ciółmi (Vormbrock, 1993). Ponadto w sytuacji dotkliwej rozłąki próby nawią-
zania kontaktu na odległość (np. telefonicznie) okazują się często niesatysfak-
cjonujące, poniewaŜ rozmowy skupiają się na kwestiach praktycznych, pozo-
stawiając trudniejsze problemy i emocje niewyraŜone (Gerstel i Gross, 1984;
za: Vormbrock, 1993). Dlatego teŜ osoby pracujące przez długi czas z dala od
domu (np. z powodu kontraktu czy misji wojskowej), więźniowie odizolowani
od rodzin i miejsc, do których czują przynaleŜność, lub ludzie w Ŝałobie po
śmierci najbliŜszej osoby, mogą nadawać magiczne znaczenie przedmiotom
symbolizującym bliskich, czyniąc je w ten sposób surogatami tych osób.
ChociaŜ brakuje badań nad zastępczymi formami regulowania potrzeby
przynaleŜności wśród osób dorosłych (zob. Gardner, Pickett i Knowles, 2005;
Niemyjska i Drat-Ruszczak, 2013), kompensacyjna funkcja przedmiotów sko-
jarzonych z obiektem przywiązania została opisana przez psychologów zajmu-
jących się rozwojem dziecka. Według Bowlby’ego (1997) juŜ 12-miesięczne
dziecko radzi sobie z fizycznym lub psychologicznym brakiem rodzica za po-
mocą przedmiotów zastępujących opiekuna (substitute objects), podobnie za-
chowują się młode małp z rzędu naczelnych (por. Harlow, 1958). Pomimo Ŝe
substytutowe obiekty są nieoŜywione, zdaniem Bowlby’ego (1997, s. 313): „czę-
sto okazują się zdolne do pełnienia roli waŜnego, aczkolwiek drugorzędnego
obiektu przywiązania [...] poszukiwanego szczególnie wtedy, gdy dziecko jest
zmęczone, chore lub przestraszone”. Podobnie według Winnicotta (1974),
przedmioty obdarzane przez dzieci szczególnym znaczeniem, tzw. obiekty za-
stępcze, mogą być w trudnych chwilach źródłem bezpieczeństwa i ukojenia
(comforters, soothers).
Istotne jest to, Ŝe myślenie oparte na magii sympatycznej moŜe wyjaśniać
zarówno dziecięce przywiązanie do obiektów zastępczych, jak i przywiązanie
dorosłych do przedmiotów, które symbolizują romantycznego partnera/part-
nerkę. Według Bowlby’ego przedmioty będące substytutami obiektu przywią-
zania przypominają postać matki lub pewne części jej ciała. Zdaniem uczone-
go, w zastępstwie piersi dziecko ssie kciuk, który przypomina mu pierś,
a „w zastępstwie ciała matki, jej włosów lub ubrania, dziecko nie odstępuje
kocyka lub pluszowej zabawki” (Bowlby, 1997, s. 312). Podobnie Winnicott
246 ALEKSANDRA NIEMYJSKA

(1974) konceptualizuje obiekty zastępcze jako przedmioty symbolizujące części

ciała matki. Kierowanie uczuć ku obiektom surogatowym przez osoby dorosłe
moŜe opierać się na tej samej zasadzie. Wizerunki bliskich, zachowywane
w formie fotografii (Gardner i in., 2005) czy tatuaŜy (Carmen, Guitar i Dillon,
2012), mogą pełnić waŜną rolę w podtrzymywaniu romantycznej więzi.
Zastępcze sposoby utrzymywania poczucia przynaleŜności do rodziny
i więzi z partnerem/partnerką wydają się szczególnie waŜne w warunkach
odbywania kary więzienia. Brak bliskiej osoby staje się wtedy jednym z naj-
bardziej dotkliwych problemów (Flanagan, 1980), bywa, Ŝe bardziej dokuczli-
wym niŜ sam brak wolności i kontroli nad własnym Ŝyciem (Dhami, Ayton
i Loewenstein, 2007). Na podstawie obserwacji uczestniczącej skazanych,
przebywających na oddziale psychiatrycznym, Parrott (2010, s. 560) stwierdzi-
ła, Ŝe „utrzymywanie codziennych relacji z rodziną i przyjaciółmi spoza insty-
tucji jest zapośredniczone przez obiekty, które reprezentują te nieobecne
związki”. Fotografie, pocztówki czy prezenty pomagały więźniom zrekonstru-
ować relacyjne Ja i przetrwać Ŝycie w instytucji poprzez przypominanie
o waŜnych osobach, oŜywianie wspomnień związanych z bliskimi, a takŜe two-
rzenie wyidealizowanego obrazu bliskich relacji. Obserwacje Parrott są zbieŜ-
ne z prezentowaną tu ideą, Ŝe niektóre przedmioty mogą na prawach magii
sympatycznej funkcjonować jako dosłowne reprezentacje bliskich osób. (Jedna
z badanych przez Parrott kobiet podczas wywiadu zwracała się teŜ do fotogra-
fii swojego partnera, a takŜe ją całowała.)
Konsekwencje tymczasowego przejęcia przez posiadany przedmiot funkcji
obiektu przywiązania powinny ujawniać się w lepszym w sposobie funkcjono-
wania właściciela takiego obiektu. Jak wiadomo, bliskie relacje stanowią fun-
dament dobrostanu psychicznego (Bolger, Foster, Vinokur i Ng, 1996; Deci
i Ryan, 2000; Kumashiro i Sedikides, 2005; Mikulincer, Florian i Hirschber-
ger, 2003), są źródłem poczucia bezpieczeństwa (Gilbert i in., 2008) i postrze-
ganego sensu Ŝycia (Frankl, 2008; Stager, Frazier, Oishi i Kaler, 2006). Dlate-
go teŜ w obydwu przeprowadzonych badaniach przewidywałam, Ŝe kompensa-
cyjna funkcja przedmiotów obdarzanych magicznym znaczeniem ujawni się
w związkach romantycznego MM z niŜszym poziomem samotności i lęku (Ba-
danie 1 i 2) oraz w zwiększonym poczuciu sensu Ŝycia (Badanie 2). Ponadto,
jeŜeli przedmioty mogłyby w trudnych sytuacjach przejmować funkcję obiektu
przywiązania, osoby przebywające w więzieniu (w porównaniu z podobnymi
osobami na wolności) powinny częściej posiadać konkretne przedmioty, które
przypominają im bliskich, a takŜe przejawiać nasilone romantyczne MM. To
przewidywanie sprawdzałam w Badaniu 2.

Osobowościowe uwarunkowanie tendencji

do romantycznego myślenia magicznego
Przedmioty, którym przypisuje się magiczne znaczenie, mogą być poszukiwa-
ne nie tylko w trudnych sytuacjach, lecz takŜe w związku z osobowościową
podatnością na negatywne doświadczenia w bliskich relacjach. Zgodnie z teo-
rią przywiązania (Bowlby, 1997) taka podatność moŜe być konsekwencją
schematów niepewnego przywiązania (Bartholomew i Horowitz, 1992; Miku-
 JAK PRZEDMIOTY STAJĄ SIĘ TALIZMANAMI 247

lincer i in., 2003). Według tego podejścia dostępność i wraŜliwość opiekunów

na potrzeby dziecka jest warunkiem optymalnego funkcjonowania biologicz-
nego systemu przywiązania i wykształcenia tzw. bezpiecznego przywiązania,
które na poziomie fenomenologicznym oznacza poczucie stabilności i bezpie-
czeństwa w bliskich związkach, a takŜe przekonanie, Ŝe poszukanie wsparcia
drugiej osoby jest skuteczną strategią radzenia sobie.
Brak dostatecznego wsparcia, uwagi i wraŜliwości ze strony opiekunów
prowadzi do wykształcenia lękowego lub unikającego przywiązania i towarzy-
szących im tzw. wtórnych strategii regulowania afektu (Mikulincer i in.,
2003). Istotne, Ŝe strategie te intensyfikują negatywne emocje, które pojawiają
się w związku, poniewaŜ polegają albo na hiperaktywacji systemu przywiąza-
nia (lękowe przywiązanie), albo na jego deaktywacji (przywiązanie unikające).
Hiperaktywacja oznacza nieustanne monitorowanie dostępności partnera oraz
moŜliwych zagroŜeń dla związku. Powstaje silna orientacja dąŜenia do partne-
rów/partnerek, podejmowane są usilne starania, aby wzbudzić ich zaangaŜo-
wanie, troskę i wsparcie poprzez „nieodstępowanie, zachowania kontrolujące
i inne poznawcze i behawioralne wysiłki nastawione na minimalizowanie dy-
stansu” (Mikulincer i in., 2003, s. 84). Strategie deaktywujace polegają nato-
miast na stałym ignorowaniu i tłumieniu (Mikulincer, Dolev i Shaver, 2004)
treści związanych z bliskością i więzią. Powstaje silna tendencja do dystanso-
wania się wobec przeŜywanych trudności i bliskiej osoby.
Konceptualizacja romantycznego MM jako zastępczego sposobu przywra-
cania postrzeganej bliskości partnera/partnerki pozwala przewidywać, Ŝe
bazujące na systemie przywiązania strategie regulowania afektu będą w róŜny
sposób związane z MM. Lękowe przywiązanie, które opiera się na strategiach
nastawionych na intensywne dąŜenie do bliskości, powinno być związane
z nasileniem romantycznego MM. Odwrotnie unikające przywiązanie powinno
współwystępować z obniŜoną skłonnością do romantycznego MM, jako symbo-
licznym sposobem utrzymania bliskiej osoby na dystans.
Przedstawione hipotezy potwierdziły badania Niemyjskiej, Gieszczyk,
Markowskiej i Pajączkowskiej (2011), w których uczestnicy wypełniali kwe-
stionariuszowe miary MM i stylów przywiązania – polską wersję 4-kategorial-
nego modelu Bartholomew i Horowitz (1999) lub miarę lękowej i unikającej
orientacji przywiązania Fraley, Waller i Brennan (2000). Wyniki potwierdziły,
Ŝe romantyczne MM było pozytywnie objaśniane lękowym przywiązaniem oraz
stylem lękowo-ambiwalentnym, a negatywnie przywiązaniem unikającym.
PoniewaŜ opisane badania przeprowadzono na próbach, w których przewaŜały
kobiety, prezentowane tu Badanie 1 miało na celu zweryfikowanie przedsta-
wionych hipotez wśród męŜczyzn.

BADANIE 1

Badanie miało charakter korelacyjny. Celem było zweryfikowanie hipotezy,

zgodnie z którą romantyczne MM będzie pozytywnie objaśniane lękowym
przywiązaniem, a negatywnie przywiązaniem unikającym. Dodatkowym za-
mierzeniem było sprawdzenie dobroczynnego potencjału MM. Przewidywano,
248 ALEKSANDRA NIEMYJSKA

Ŝe potencjał taki przejawiałby się w związkach MM z niŜszym poziomem lęku

i samotności.

METODA

Osoby badane i przebieg badań

Przebadano 72 heteroseksualnych męŜczyzn (Mwiek = 20,5; SD = 1,4) mieszka-
jących w ciągu tygodnia w internacie szkoły wojskowej. Spośród wszystkich
badanych 42 osoby były w związku romantycznym (Mczas trwania związku = 11,6
miesięcy; SD = 17,1). Status relacji nie róŜnicował poziomu romantycznego
MM o przedmiotach związanych z aktualną partnerką (męŜczyźni w związku)
lub sympatią (single).
Badanie przeprowadzono w grupach, podczas regularnych zajęć szkolnych.
Po wyraŜeniu zgody na udział w badaniu dotyczącym „róŜnych sposobów ra-
dzenia sobie z trudnymi sytuacjami”, kaŜdy otrzymał zestaw kwestionariuszy
wraz z pisemnymi instrukcjami. Poza metryczką, która zawierała pytania
o wiek, zaangaŜowanie w relację romantyczną i czas trwania relacji, uczestni-
cy wypełniali Skalę Samotności de Jong Gierveld, kwestionariusz STAI (mie-
rzący lęk), kwestionariusz stylów przywiązania oraz miary romantycznego
MM (kolejno: Skala Romantycznego Myślenia Magicznego, posiadanie kon-
kretnego przedmiotu, który przypomina bliską osobę oraz przypisywanie temu
przedmiotowi magiczne znaczenie). Kolejność kwestionariuszy była podykto-
wana oczekiwaną reakcją badanych. Pytania o najtrudniejsze doświadczenia
przedstawiono w pierwszej kolejności, aby zakończyć skoncentrowaniem uwa-
gi na przedmiotach symbolicznych, które – jak pokazałam wcześniej – mogą
mieć działanie kojące.

Zastosowane metody
Style przywiązania. Niepewne przywiązanie zmierzono za pomocą polskiej
wersji samoopisowej skali ECR-R (Fraley i in., 2000; adaptacja Drat-Rusz-
czak, 2007). Narzędzie składa się z dwóch 18-itemowych podskal, mierzących
lękowe przywiązanie (np. „Obawiam się, Ŝe stracę miłość mojej partnerki”)
oraz przywiązanie unikające (np. „Mówię mojemu partnerowi właściwie
o wszystkim”, pozycja kodowana odwrotnie). Odpowiedzi zaznacza się na
7-punktowej skali od 1 (zdecydowanie się nie zgadzam) do 7 (zdecydowanie się
zgadzam). Rzetelności obu podskal była zadowalająca, Alfa Cronbacha wynio-
sła 0,70 dla przywiązania lękowego i 0,77 dla przywiązania unikającego.
Romantyczne myślenie magiczne. Przyjęto trzy wskaźniki magii miłosnej:
Skalę Romantycznego Myślenia Magicznego, posiadanie konkretnego przed-
miotu, który przypomina bliską osobę, oraz magiczne myślenie o tym kon-
kretnym przedmiocie.
Skala Romantycznego Myślenia Magicznego (Niemyjska i in., 2011) jest
polskojęzycznym narzędziem samoopisowym, które składa się z 11 twierdzeń
odzwierciedlających myślenie o bliskiej relacji oparte na prawach magii sym-
patycznej (np. „Hasło złoŜone z liter lub cyfr związanych z moją partnerką
 JAK PRZEDMIOTY STAJĄ SIĘ TALIZMANAMI 249

wyjątkowo dobrze chroni waŜne dane” – prawo podobieństwa, „JeŜeli nie śpię
z moją partnerką, lubię spać z czymś, co miało z nią fizyczny kontakt” – prawo
styczności). MęŜczyźni „w związku” ustosunkowywali się do twierdzeń, myśląc
o aktualnej partnerce, „single” natomiast brali pod uwagę aktualną sympatię.
Odpowiedzi udzielano na 5-punktowej skali od 1 (zdecydowanie się nie zga-
dzam) do 5 (zdecydowanie się zgadzam). Rzetelność narzędzia była bardzo
dobra, α = 0,85.
Badani odpowiadali takŜe na pytanie: „Czy jest waŜne dla Pana, aby mieć
blisko siebie jakąś rzecz przypominającą ukochaną osobę?” (moŜliwe odpowie-
dzi Tak lub Nie) oraz opisywali, jaki konkretnie przedmiot „ma dla nich szcze-
gólne znaczenie”. Romantyczne MM o tym konkretnym przedmiocie mierzono
za pomocą dwóch pytań: „W jakim stopniu ta rzecz jest jak talizman, który
przynosi Panu szczęście?” i „W jakim stopniu ten przedmiot pomaga Panu
w Ŝyciu, w trudnych sytuacjach?” Badani udzielali odpowiedzi na skali od 0
(zdecydowanie nie) do 10 (zdecydowanie tak). PoniewaŜ odpowiedzi były wyso-
ko skorelowane (α = 0,83), wskaźnikiem MM o posiadanym przedmiocie była
ich średnia.
Samotność. Poczucie samotności zostało zmierzone za pomocą przetłuma-
czonej na język polski 6-itemowej Skali Samotności De Jong Gierveld (De Jong
Gierveld i Tilburg, 2006). Skala składa się z trzech twierdzeń odnoszących się
do stanu emocjonalnego (np. „Doświadczam ogólnego poczucia pustki”) oraz
trzech opisujących otrzymywane wsparcie społeczne (kodowane odwrotnie)
(np. „Jeśli mam problem, wiem, Ŝe jest wiele osób, na które mogę liczyć”). Od-
powiedzi udzielano na skali od 1 (nie!) do 5 (tak!). Rzetelność narzędzia była
bardzo dobra (α = 0,83)
Lęk jako stan. Lęk mierzono za pomocą samoopisowego kwestionariusza
STAI (Spielberger, Strelau, Tysarczyk i Wrześniewski, 1987), który składa się
z 20 twierdzeń (np. „Jestem roztrzęsiony”, „Czuję się pewny siebie” – kodowa-
ne odwrotnie). Badani określali na skali od 1 (zdecydowanie nie) do 4 (zdecy-
dowanie tak), w jakim stopniu doświadczali w ostatnim okresie opisanych
stanów. Rzetelność skali była bardzo dobra, α = 0,94.

WYNIKI I DYSKUSJA

Spośród 72 badanych 37 osób potwierdziło, Ŝe waŜne jest dla nich posiadanie

przedmiotu, który przypomina bliską osobę. Spośród 42 osób w związku 24
posiadały taki przedmiot, spośród 30 „singli” przedmiot przypominający
o sympatii miało 13. Najczęściej waŜnym obiektem było zdjęcie (wymienione
przez 16 spośród 37 męŜczyzn). Dla dwóch badanych symbolicznym przedmio-
tem był pluszowy miś, dziewięciu wymieniło róŜne obiekty (np. szalik, gitarę,
łańcuszek, róŜaniec). Dziesięciu badanych nie podało informacji o tym, jaki
przedmiot ma dla nich wyjątkowe znaczenie.
Osobowościowe determinanty romantycznego myślenia magicznego.
Oczekiwano, Ŝe lękowe przywiązanie będzie pozytywnym predyktorem roman-
tycznego MM, natomiast przywiązanie unikające predyktorem negatywnym.
PoniewaŜ w schemacie badania uwzględniono trzy róŜne wskaźniki roman-
250 ALEKSANDRA NIEMYJSKA

tycznego MM, w celu sprawdzenia hipotezy przeprowadzono trzy niezaleŜne

analizy regresji liniowej. W kaŜdej z nich predyktorem były dwie orientacje
przywiązania (lęk i unikanie), a zmienną wyjaśnianą – kolejno: średni wynik
Skali Romantycznego Myślenia Magicznego, posiadanie przedmiotu przypo-
minającego bliską osobę (kodowane: 0 – nie posiada lub 1 – posiada) oraz my-
ślenie magiczne o posiadanym przedmiocie (średnia z dwóch pytań).
Otrzymane wyniki zgodnie potwierdziły hipotezę. Tendencja do roman-
tycznego MM była dla wszystkich trzech wskaźników (zob. Tabela 1 i 2) obja-
śniana daną orientacją przywiązania. Dla MM, mierzonego za pomocą skali,
cały model okazał się istotny statystycznie – F(2,69) = 3,80; p = 0,027. Przy-
wiązanie lękowe było pozytywnym predyktorem tej tendencji (= 0,30;
p = 0,017), a przywiązanie unikające - predyktorem negatywnym (= -0,25;
p = 0,044).

Tabela 1.
Lękowe i unikające przywiązanie jako predyktory tendencji do myślenia
magicznego mierzonej skalą Romantycznego Myślenia Magicznego (MM)

Skala Romantycznego Myślenia Magicznego

Predyktory  R2

Lękowe przywiązanie 0,30*

Unikające przywiązanie 0,25*

0,08
Uwaga. * p < 0,05

Tabela 2.
Lękowe i unikające przywiązanie jako predyktory posiadania przedmiotu
przypominającego bliską osobę oraz myślenia o nim w sposób magiczny

Posiadanie przedmiotu MM o posiadanym przedmiocie

Predyktory  R2

Lękowe przywiązanie 0,26* 0,32*

Unikające przywiązanie -0,38** -0,29*

0,12 0,94
Uwaga. Posiadanie przedmiotu kodowano: 0 = nie posiada; 1 = posiada; * p < 0,05; ** p < 0,01
 JAK PRZEDMIOTY STAJĄ SIĘ TALIZMANAMI 251

Podobnie cały model regresji okazał się istotny dla predykcji posiadania
konkretnego przedmiotu, który reprezentuje bliską osobę, F(2,69) = 5,64;
p = 0,005. Lękowe przywiązanie było pozytywnym predyktorem posiadania
przedmiotu (= 0,26; p = 0,035), natomiast przywiązanie unikające predyk-
torem negatywnym (= - 0,38; p = 0,002).
MM o posiadanym przedmiocie było takŜe istotnie objaśniane orientacjami
przywiązania – F(2,69) = 4,59; p = 0,014. Ponownie lękowe przywiązanie było
pozytywnym predyktorem MM (= 0,32; p = 0,012), a przywiązanie unikają-
ce jego predyktorem negatywnym (= -0,29; p = 0,02).
Dobroczynny potencjał romantycznego myślenia magicznego. Dodat-
kowym celem badania było sprawdzenie dobroczynnego potencjału MM. Na
potencjał taki wskazywałyby ujemne korelacje MM z lękiem i samotnością.
Wyniki analiz korelacji Pearsona (zob. Tabela 3) nie potwierdziły dobroczyn-
nego (łagodzącego lęk i samotność) działania romantycznego MM. Otrzymany
wzorzec wyników wskazuje, Ŝe MM było niezwiązane z samotnością, a nawet
współwystępowało z wyŜszym poziomem doświadczanego lęku – r (72) = 0,24;
p = 0,04 dla Skali Romantycznego Magicznego Myślenia – r (72) = 0,25;
p = 0,04 dla posiadania przedmiotu przypominającego bliską osobę i r (72) =
= 0,28; p = 0,02 dla MM o posiadanym przedmiocie.

Tabela 3.
Związki romantycznego MM z poczuciem samotności i lękiem

Zmienna 1 2 3 4

1. Romantyczne MM (skala)

2. Posiadanie przedmiotu 0,45***

3. MM o przedmiocie 0,46*** 0,87***

4. Samotność 0,20 0,08 0,09

5. Lęk jako stan 0,24* 0,25* 0,28* 0,71***

Uwaga. * p < 0,05; ** p < 0,01; *** p < 0,001

Podsumowując, wyniki potwierdziły hipotezę o osobowościowych determi-

nantach romantycznego MM, poniewaŜ było ono konsekwentnie objaśniane –
pozytywnie lękowym przywiązaniem, a negatywnie przywiązaniem unikają-
cym. Niepewne wzorce przywiązania okazały się zatem dobrymi predyktorami
MM młodych męŜczyzn (por. Niemyjska i in., 2011).
Brak przejawów dobroczynnego potencjału MM wśród badanych męŜczyzn
moŜe sugerować, Ŝe hipoteza o kojącym działaniu magicznych przedmiotów
jest ograniczona pewnymi warunkami. Przede wszystkim dobroczynna funk-
cja takich obiektów moŜe dotyczyć głównie sytuacji kryzysowych, takich jak
długa rozłąka z osobą, która pełni rolę obiektu przywiązania (Bowlby, 1997;
Winnicott, 1974; Parrott, 2010). ChociaŜ badani mieszkali w internacie, mieli
nieograniczone moŜliwości spotykania się z partnerką, rodziną, przyjaciółmi
252 ALEKSANDRA NIEMYJSKA

(po zajęciach lub podczas weekendów). Trudno zatem traktować ich sytuację
jako kryzysową. Warto zauwaŜyć takŜe, Ŝe uczestnicy byli męŜczyznami wkra-
czającymi w okres dorosłości. Dla tak młodych osób podstawowym obiektem
przywiązania mogą być nadal rodzice, a nie partnerka (Vormbrock, 1993).
A zatem działanie przedmiotów, które ją reprezentują, moŜe jeszcze nie mieć
kojącego potencjału. Otrzymane związki MM z wyŜszym poziomem lęku zosta-
łyomówione w dyskusji ogólnej.

BADANIE 2

Celem drugiego badania było określenie sytuacji sprzyjających romantyczne-

mu MM. Przewidywano, Ŝe męŜczyźni doświadczający deprywacji więzi z po-
wodu umieszczenia w zakładzie karnym, będą – w porównaniu z grupą kon-
trolną – charakteryzowali się nasilonym MM. Oczekiwano takŜe, Ŝe kojące
działanie MM przejawi się w związkach romantycznego MM z niŜszym lękiem,
niŜszym poziomem samotności oraz silniejszym poczuciem sensu Ŝycia.

METODA

Osoby badane i przebieg badań. Przebadano 71 męŜczyzn (Mwiek = 32;

SD = 10). Grupę właściwą (n = 36) stanowili męŜczyźni przebywający w jed-
nym z pomorskich zakładów karnych (Mczas w więzieniu = 44,6; SD = 55,5; cztery
osoby nie określiły). Kontrolnie, pod względem wieku, wykształcenia, religij-
ności oraz zaangaŜowania w relację romantyczną (zob. Tabela 4), przebadano
pracowników fizycznych (n = 35), zatrudnionych w jednej z pomorskich firm
budowlanych. Większość męŜczyzn (24 spośród więźniów i 25 spośród pracow-
ników fizycznych) zadeklarowało zaangaŜowanie w związek (małŜeński lub
niemałŜeński). PoniewaŜ niektórzy badani nie udzielili odpowiedzieli na
wszystkie pytania, liczebność grup w podanych niŜej analizach moŜe być
róŜna.

Tabela 4.
Porównanie więźniów z grupą kontrolną pod względem zmiennych demogra-
ficznych, zmiennych interpersonalnych oraz lęku i sensu Ŝycia
Więźniowie (n = Grupa kontrolna t d
36) (n = 35)
M SD M SD

Zmienne demograficzne
Wiek 31,2 7.8 32.3 12.9 0,49 0,12
Wykształcenie 2,0 1.1 2.2 1.0 -0,69 0,16
Wiara 0,8 0,4 0,9 0,4 -0,97 0,23
Regularność modlitwy 3,6 3,6 3.2 3,1 0,46 0,12
Zmienne interperso-
nalne
 JAK PRZEDMIOTY STAJĄ SIĘ TALIZMANAMI 253

Związek niemałŜeński 0,4 0,5 0,5 0,5 0,94 0,22

Związek małŜeński 0,4 0,5 0,3 0,4 -0,82 0,20
MM (skala) 3,4 0,9 2,8 0,9 2,91* 0,70
Posiadanie przedmiotu 0,8 0,4 0,3 0,5 4,37** 1,04
MM o przedmiocie 5,6 3,5 1,9 3,4 4,64** 1,10
Samotność 3,0 1,1 2,1 0,6 4,46** 1,06
Lęk jako stan 2,4 0,6 1,9 0,5 3,96** 0,94
Poczucie sensu 4,9 1,5 4,8 1,2 0,33 0,08
Poszukiwanie sensu 4,89 1,7 4,3 1,5 1,51 0,36

Uwaga. * p < 0,01; ** p < 0,001

Badanie przeprowadzono w warunkach grupowych. Wszyscy więźniowie

uczestniczyli w nim zebrani w świetlicy, natomiast pracownicy fizyczni byli
zbierani w mniejsze grupy w biurze firmy. Po wyraŜeniu zgody na udział
w badaniu dotyczącym „róŜnych sposobów radzenia sobie z trudnymi sytu-
acjami” męŜczyźni otrzymywali wszystkie materiały wraz z pisemnymi in-
strukcjami. Metryczka zawierała pytania o wiek, wykształcenie, zaangaŜowa-
nie w związek małŜeński, niemałŜeński oraz religijność. Dodatkowo więźnio-
wie określali, jak długo przebywają w zamknięciu. Następnie wszyscy badani
wypełniali Skalę Samotności De Jong Gierveld, kwestionariusz STAI, miary
romantycznego MM (podobnie jak w Badaniu 1 była to: skala Romantycznego
MM, posiadanie konkretnego przedmiotu przypominającego partnerkę i ma-
giczne znaczenie przypisywane temu przedmiotowi) oraz miarę poczucia
i poszukiwania sensu Ŝycia. Podobnie jak w Badaniu 1 pytania o najtrudniej-
sze doświadczenia następowały w pierwszej kolejności, w dalszej kolejności
koncentrowano uwagę na przedmiotach symbolicznych i poczuciu sensu.

Zastosowane metody
Zmienne demograficzne. Badani określali wykształcenie poprzez wybór
odpowiedniej opcji: podstawowe, zawodowe, średnie, wyŜsze licencjackie lub
wyŜsze magisterskie. Odpowiedzi kodowano na skali porządkowej od 1-5. Za-
angaŜowanie w związek małŜeński lub niemałŜeński badani deklarowali na
skali nominalnej (TAK /NIE). Religijność mierzono za pomocą dwóch zmien-
nych – odpowiedzi na pytanie wprost: „Czy jest Pan osobą wierzącą?” (format
odpowiedzi: TAK /NIE) oraz „Jak często się Pan modli w tygodniu?” (skala
ilościowa). Więzionych męŜczyzn pytano takŜe o to, jak długo (licząc w miesią-
cach) przebywają w zamknięciu.
Romantyczne myślenie magiczne. Sposób pomiaru MM był identyczny jak
w Badaniu 1. Wykorzystano: (a) skalę Romantycznego Myślenia Magicznego
(Niemyjska i in., 2011) (α = 0,85); (b) pytanie o posiadanie konkretnego
przedmiotu przypominającego partnerkę lub sympatię (wraz z opisem, jaki to
przedmiot) oraz dwa pytania mierzące MM o tym obiekcie. PoniewaŜ odpowie-
dzi były silnie skorelowane (α = 0,93), podobnie jak w Badaniu 1 uśredniono
je, tworząc jeden wskaźnik.
254 ALEKSANDRA NIEMYJSKA

Samotność. Podobnie jak w Badaniu 1, samotność zmierzono Skalą Samotno-

ści De Jong Gierveld (De Jong Gierveld i Tilburg, 2006). ChociaŜ rzetelność
narzędzia w oryginalnej postaci była zadowalająca (α = 0,77), usunięto pozy-
cję, która ją zaniŜała („Brakuje mi towarzystwa innych ludzi”). PoniewaŜ
w zakładzie karnym osoby są zmuszone do przebywania w towarzystwie in-
nych, uznałam, Ŝe w tych okolicznościach to twierdzenie nie jest diagnostyczne
dla samotności. Po usunięciu twierdzenia rzetelność narzędzia wzrosła
(α = 0,81).
Lęk jako stan. Lęk zmierzono identycznie jak w badaniu 1, za pomocą kwe-
stionariusza STAI (Spielberger, strelau, Tysarczyk i Wrześniewski, 1987)
(α = 0,88).
Poszukiwanie i poczucie sensu. Postrzeganie sensu w Ŝyciu zmierzono za po-
mocą przetłumaczonej na język polski samoopisowej skali (Stager i in., 2006).
Narzędzie składa się z dwóch 5-itemowych podskal: poszukiwania sensu (np.
„Szukam tego, co nadaje Ŝyciu sens”; α = 0,87) oraz poczucia sensu (np. „Ro-
zumiem sens swojego Ŝycia”; α = 0,77). Odpowiedzi udzielane są na skali od 1
(zdecydowanie nieprawdziwe) do 7 (zdecydowanie prawdziwe).

WYNIKI I DYSKUSJA

Zgodnie z załoŜeniami nie stwierdzono róŜnic pod względem wieku, wykształ-

cenia, religijności oraz statusu relacji romantycznej (zob. Tabela 4) między
męŜczyznami przebywającymi w więzieniu a dobranymi kontrolnie pracowni-
kami firmy budowlanej.
Romantyczne myślenie magiczne w warunkach izolacji społecznej.
Zgodnie z hipotezą rozstanie spowodowane pobytem w zakładzie karnym mia-
ło nasilać MM o przedmiotach związanych z partnerką. Wyniki potwierdziły
zgodnie, Ŝe męŜczyźni przebywający w więzieniu przypisywali przedmiotom
magiczne znaczenie częściej niŜ grupa kontrolna (zob. Tabela 4). Więźniowie
przejawiali wyŜszy poziom MM mierzonego skalą Romantycznego Myślenia
Magicznego – t(68) = 2,91; p = 0,005, a takŜe częściej niŜ grupa kontrolna de-
klarowali posiadanie konkretnych przedmiotów, które przypominają im part-
nerkę – χ2(1) = 15,4; p < 0,0001. Spośród 36 więźniów przedmiot taki posiadało
28 badanych, spośród 35 pracowników fizycznych – zaledwie 11. Przedmiota-
mi, które przypominały badanym bliską osobę, były najczęściej fotografie,
wymieniło je 18 więźniów i czterech pracowników fizycznych. Dla poszczegól-
nych męŜczyzn przebywających w wiezieniu symbolicznymi przedmiotami
były m.in. listy, kubek, bielizna partnerki, sygnet, perfumy, natomiast dla
męŜczyzn z grupy kontrolnej – obrączka (trzy osoby), łańcuszek i breloczek.
Czterech męŜczyzn przebywających w więzieniu i dwóch z grupy kontrolnej
nie opisało przedmiotu. Więźniowie przypisywali takŜe posiadanym obiektom
większe znaczenie magiczne niŜ męŜczyźni z grupy kontrolnej – t(69) = 4,64;
p < 0,0001.
Dobroczynny potencjał romantycznego myślenia magicznego. Przewi-
dywano, Ŝe wśród męŜczyzn przebywających w więzieniu romantyczne MM
będzie współwystępowało z niŜszym poziomem samotności, niŜszym lękiem
 JAK PRZEDMIOTY STAJĄ SIĘ TALIZMANAMI 255

oraz silniejszym poczuciem sensu Ŝycia. Wyniki analiz korelacji Pearsona czę-
ściowo potwierdziły hipotezę (zob. Tabela 5). Zarówno wynik skali Roman-
tycznego Myślenia Magicznego, jak i magiczne znaczenie nadawane posiada-
nemu przedmiotowi – korelowało ujemnie na poziomie trendu z poziomem
samotności – r (35) = -0,28; p = 0,11 i r (35) = -0,29; p = 0,09 a dodatnio
z poczuciem sensu r (35) = 0,34; p = 0,04 i r (35) = 0,50; p = 0,002. Wyniki ko-
relacji MM i lęku nie stanowią silnego wsparcia dla hipotezy o dobroczynnym
potencjale MM. Stwierdzono jedynie tendencję w postaci związku wyniku ska-
li Romantycznego Myślenia Magicznego z niŜszym lękiem – r (35) = -0,28;
p = 0,11.

Tabela 5.
Związki romantycznego MM z poczuciem samotności, lękiem, poczuciem
i poszukiwaniem sensu wśród więźniów i pracowników fizycznych
Więźniowie Pracownicy fizyczni
Zmienna 1 2 3 4 5 6 1 2 3 4 5 6

1. MM (skala)
2. Posiadanie 0,31+ 0,61**
przedmiotu
3. MM o przed- 0,55** 0,73** 0,60** 0,84
miocie
4. Samotność -0,28 -0,06 -0,29† -0,20 -0,09 -0,02
5. Lęk jako stan -0,28 0,02 -0,19 0,43* -0,51** -0,34* -0,36* 0,45**
6. Poczucie sensu 0,34* 0,09 0,50** -0,33+ -0,28 0,28+ 0,31+ 0,41* -0,28 -0,52**
7. Poszukiwanie 0,29 -0,13 0,03 -0,16 -0,13 -0,20 -0,19 -0,28 -0,41* 0,17 0,15 -0,36*
sensu
Uwaga. + p ≤ 0,1; * p < 0,05; ** p < 0,01

W grupie kontrolnej zaobserwowano takŜe związki romantycznego MM ze

wskaźnikami dobrego funkcjonowania. Podobnie jak wśród więźniów, wszyst-
kie wskaźniki MM współwystępowały z silniejszym poczuciem sensu Ŝycia
– r (35) = 0,31; p = 0,07 (dla posiadania symbolicznego przedmiotu); r (35) =
= 0,41; p = 0,015 (dla MM o posiadanym obiekcie) i r (35) = 0,28; p = 0,10 (dla
skali Romantycznego Myślenia Magicznego). Co więcej, wszystkie wskaźniki
MM były negatywnie skorelowane z doświadczanym lękiem – r (35) = -0,51;
p = 0,002 (dla skali Romantycznego Myślenia Magicznego); r (35) = -0,34;
p = 0,046 (dla posiadania przedmiotu) i r (35) = -0,36; p = 0,033 (dla MM
o określonym przedmiocie).
Podsumowując, wyniki potwierdziły hipotezę o sytuacyjnym uwarunko-
waniu tendencji do romantycznego MM. MęŜczyźni odbywający karę więzienia
charakteryzowali się bowiem wyŜszym poziomem MM mierzonego skalą Ro-
mantycznego Myślenia Magicznego, częściej posiadali konkretny przedmiot
przypominający im bliską osobę, a takŜe przypisywali temu obiektowi większe
znaczenie magiczne.
256 ALEKSANDRA NIEMYJSKA

Wyniki nie pozwalają jednoznacznie przyjąć hipotezy o dobroczynnym po-

tencjale romantycznego MM. ChociaŜ MM korelowało pozytywnie z poczuciem
sensu Ŝycia – zarówno wśród więźniów, jak i pracowników fizycznych – związ-
ki MM z samotnością i lękiem nie były spójne. Wśród męŜczyzn odbywających
karę więzienia obserwowano związek – MM z niŜszą samotnością, jednak nie
z poczuciem lęku. Odwrotnie w grupie kontrolnej MM współwystępowało
z niŜszym poziomem lęku, jednak nie z samotnością. MoŜliwe, Ŝe poziom lęku
osób przebywających w więzieniu wynika w większej mierze ze specyficznych
warunków środowiskowych (tzw. czynników rdzennych, Dhami i in., 2007),
związanych z bezpieczeństwem w zakładzie karnym czy długością wyroku niŜ
z poczucia więzi z partnerką, które moŜe wzmacniać romantyczne MM. Inte-
resujące jednak, Ŝe MM było konsekwentnie skorelowane z niŜszym lękiem
wśród męŜczyzn przebywających na wolności.
Istotne takŜe, Ŝe wśród więźniów samo posiadanie przedmiotu nie było
związane z ich lepszym funkcjonowaniem (niŜszą samotnością i wyŜszym po-
czuciem sensu), dopiero nadawanie obiektom magicznego znaczenia wiązało
się z dobroczynnymi efektami. Być moŜe wśród rzeczy, które posiadali więź-
niowie, znajdowały się teŜ takie, które były waŜne raczej dla partnerek niŜ dla
nich samych. W przyszłych badaniach warto sprawdzić, czy więźniowie inten-
cjonalnie zabierają ze sobą określone przedmioty, aby przypominały im bli-
skich, czy obiekty te pochodzą od partnerek i rodzin, które pragną, aby odby-
wających karę w ten sposób o nich pamiętał.

DYSKUSJA OGÓLNA

Jedną z najczęściej opisywanych róŜnic płciowych jest mniejsze znaczenie bli-

skich związków zarówno dla toŜsamości męŜczyzn (Cross i Madson, 1997), jak
i ich światopoglądu, stanowiącego źródło poczucia sensu (Arndt, Greenberg
i Cook, 2002). RóŜnica widoczna jest takŜe w sposobie postrzegania przedmio-
tów. Badania porównawcze Dittmar (1989) wykazały, Ŝe chociaŜ męŜczyźni nie
róŜnili się od kobiet pod względem rodzaju cenionych przedmiotów, mieli do
nich upodobanie z innych powodów. Studenci najbardziej cenili przedmioty
o duŜej wartości instrumentalnej, podczas gdy dla studentek największą war-
tość miały obiekty symbolizujące waŜne związki. Wyniki przedstawionych tu
badań własnych wskazują jednak, Ŝe w określonych warunkach męŜczyźni
mogą takŜe nadawać przedmiotom znaczenie relacyjne, poddając je roman-
tycznemu MM. Uwarunkowania romantycznego MM mogą wynikać z osobo-
wościowej podatności lub mieć charakter sytuacyjny.
Dyspozycyjnie MM moŜe być strategią regulowania afektu, która wynika
z niepewnych wzorców przywiązania (Mikulincer i in., 2003). Badanie 1 po-
twierdziło to rozumowanie, poniewaŜ MM okazało się pozytywnie objaśniane
lękowym przywiązaniem, a negatywnie – przywiązaniem unikającym. Nasilo-
na tendencja do nadawania przedmiotom magicznego znaczenia moŜe zatem
wynikać z typowych dla lękowego przywiązania strategii regulowania afektu
(Mikulincer i in., 2003). Gromadzenie obiektów, które na prawach magii sym-
patycznej reprezentują partnerkę, moŜe zwiększać poczucie bliskości tej osoby,
 JAK PRZEDMIOTY STAJĄ SIĘ TALIZMANAMI 257

do czego dąŜą jednostki o lękowym przywiązaniu. Strategie regulowania afek-

tu typowe dla unikającego przywiązania wyjaśniałaby natomiast tendencję do
zaprzeczania temu, jakoby przedmioty mogły reprezentować partnerkę. Od-
bieranie materialnym obiektom wartości sentymentalnych i romantycznych
skojarzeń byłoby sposobem utrzymywania symbolicznego dystansu, który za-
pewnia poczucie bezpieczeństwa osobom unikającym intymności.
Sytuacją, która moŜe sprzyjać romantycznemu MM jest natomiast rozłąka
z partnerem/partnerką. Wyniki badania 2 wykazały, Ŝe męŜczyźni odbywają-
cy karę więzienia charakteryzowali się wyŜszym poziomem romantycznego
MM niŜ dobrana kontrolnie grupa pracowników fizycznych. Co więcej, nada-
wanie magicznego znaczenia przedmiotom o romantycznej konotacji było
wśród więźniów związane z niŜszą samotnością i wyŜszym poczuciem sensu.
Otrzymane wyniki mogą świadczyć o tym, Ŝe w sytuacjach kryzysowych
przedmioty, na skutek MM, zyskują dobroczynny potencjał. Stają się substy-
tutami obiektu przywiązania i w zastępstwie tego obiektu mają działanie koją-
ce – zmniejszają poczucie samotności i przywracają poczucie sensu. ChociaŜ
wyniki potwierdzają taką perspektywę teoretyczną, naleŜy interpretować je
ostroŜnie. Przede wszystkim Badanie 2 miało charakter korelacyjny, a zatem
wszelkie wnioski o związkach przyczynowych mają charakter spekulacyjny
i powinny być poddane na eksperymentalnej weryfikacji.
Przyszłe badania powinny podjąć waŜną kwestię tego, w jakim stopniu
przedmioty mogą ochronić osoby przebywające w separacji przed rozpadem
więzi. Powinny takŜe ustalić, na czym dokładnie polega dobroczynny potencjał
artefaktów kojarzonych z bliskimi. Niniejszy artykuł ujawnił spójny wzorzec
wyników jedynie dla pozytywnych korelacji między wskaźnikami MM a po-
czuciem sensu – zarówno wśród więźniów, jak i pracowników fizycznych (Ba-
danie 2). Związki romantycznego MM z pozostałymi wskaźnikami dobrostanu
psychicznego: samotnością i lękiem okazały się mniej zgodne. Badanie 1
ujawniło, Ŝe wśród młodych męŜczyzn ze szkoły wojskowej MM było niezwią-
zane samotnością, korelowało natomiast z wyŜszym poziomem lęku. Badanie 2
wykazało, Ŝe wśród dojrzałych męŜczyzn przebywających w więzieniu związki
MM z mniejszą samotnością i lękiem były ledwo zarysowane. Obserwowano
natomiast istotne korelacje między MM i niŜszym poziomem lęku w grupie
pracowników budowlanych. Nie wiadomo zatem, czy romantyczne MM moŜe
obniŜać lęk, czy przeciwnie – raczej go zwiększa. Problem komplikuje fakt, Ŝe
relacja między MM i lękiem pozostaje niejasna takŜe na gruncie teoretycz-
nym. MM jest bowiem traktowane jednocześnie jako czynnik wpływający na
poziom stresu (regulator), rodzaj „wentyla” rozładowującego napięcie, jak
i konsekwencja lęku (np. Jahoda, 1969; Keinan, 1994; Markle, 2010; Pawlu-
czuk, 1978).
Określenie dobroczynnego potencjału przedmiotów symbolizujących bli-
skie osoby wydaje się waŜne takŜe ze względów praktycznych. Rozstanie
z partnerem/partnerką jest źródłem silnego dystresu (zob. Vormbrock, 1993).
Apel, Blokland, Nieuwbeerta i van Schellen (2010) wykazali, Ŝe jednorazowy
pobyt w więzieniu znacząco zwiększa prawdopodobieństwo rozwodu w okresie
aŜ do 10 lat po wyjściu na wolność. JeŜeli przedmioty reprezentujące partne-
258 ALEKSANDRA NIEMYJSKA

ra/partnerkę pomagałyby utrzymać poczucie więzi i znaczenie bliskich związ-

ków dla obrazu Ja (Apel i in., 2010; Parrott, 2010), łagodziłyby – być moŜe –
niszczące skutki separacji.
Psychologiczne znaczenie obiektów materialnych jest coraz częściej tema-
tem badań, w których przyjmuje się róŜne konceptualizacje tego zjawiska
i stosuje róŜne paradygmaty (np. Belk, 1988; Belk i Coon, 1993; Camic, 2010;
Dittmar, 1989; Epley, Akalis i in., 2008; Folkman Curasi, Price i Arnould,
2004; Gardner i in., 2005; Hood, Donnelly, Leonards i Bloom, 2010; Mauss,
1970; Parrott, 2010). Brakuje teorii, która w sposób spójny wyjaśniałaby pro-
ces nadawania przedmiotom wyjątkowego znaczenia. Zgodnie z ideą przed-
stawionych tu badań, koncepcja magii sympatycznej moŜe okazać się w tym
kontekście porządkująca. Wskazywałaby bowiem, Ŝe nawet wtedy, gdy czło-
wiek ma wraŜenie, Ŝe „moŜe liczyć jedynie na przedmioty, Ŝe go zrozumieją”
(Myśliwski, 2007, s. 126), liczy w istocie na bliskie osoby, których obecność
staje się – w magiczny sposób – zapośredniczona przez przedmioty.

LITERATURA CYTOWANA

Apel, R., Blokland, A. A. J., Nieuwbeerta, P. i van Schellen, M. (2010). The impact
of imprisonment on marriage and divorce: A risk set matching approach. Journal
of Quantitative Criminology, 26(2), 269-300.
Arndt, J., Greenberg, J. i Cook, A. (2002). Mortality salience and the spreading activa-
tion of worldview-relevant constructs: Exploring the cognitive architecture of ter-
ror management. Journal of Experimental Psychology, 131(3), 307-324.
Bartholomew, K. i Horowitz, L. M. (1992). Attachment styles among young adults:
A test of four-category model. Journal of Personality and Social Psychology, 61,
226-244.
Belk, R. W. (1988). Possessions and the extended self. Journal of Consumer Research,
15(2), 139-168.
Belk, R. W. i Coon, G. S. (1993). Gift giving as agapic love: An alternative to the ex-
change paradigm based on dating experiences. Journal of Consumer Research,
20(3), 393-417.
Bolger, N., Foster, M., Vinokur, A. D. i Ng, R. (1996). Close relationships and adjust-
ment to a life crisis: The case of breast cancer. Journal of Personality and Social
Psychology, 70(2), 283-294.
Bowlby, J. (1997). Attachment and loss. Vol. 1: Attachment. London: Pimlico.
Camic, P. M. (2010). From trashed to treasured: A grounded theory analysis of the
found object. Psychology of Aesthetics, Creativity, and the Arts, 4(2), 81-92.
Carmen, R. A., Guitar, A. E. i Dillon, H. M. (2012). Ultimate answers to proximate
questions: The evolutionary motivations behind tattoos and body piercings in pop-
ular culture. Review of General Psychology, 16(2), 134-143.
Cross, S. E. i Madson, L. (1997). Models of the self: Self-construals and gender. Psycho-
logical Bulletin, 122(1), 5-37.
 JAK PRZEDMIOTY STAJĄ SIĘ TALIZMANAMI 259

Deci, E. L. i Ryan, R. M. (2000). The “what” and “why” of goal pursuits: Human needs
and the self-determination of behavior. Psychological Inquiry, 11(4), 227-268.
De Jong Gierveld, J. i Tilburg, T. (2006). A 6-item scale for overall, emotional, and
social loneliness. Research on Aging, 28(5), 582-598.
Dhami, M. K., Ayton, P. i Loewenstein, G. (2007). Adaptation to imprisonment: Indi-
genous or imported? Criminal Justice and Behavior, 34(8), 1085-1100.
Dittmar, H. (1989). Gender identity-related meanings of personal possessions. British
Journal of Social Psychology, 28(2), 159-171.
Drat-Ruszczak, K. (2007). Zjawisko uciszania się kobiet a ich relacje w bliskich związ-
kach. Referat wygłoszony na konferencji „Kobieta w kulturze – kobiecość, męskość,
seksualność”, Uniwersytet Gdański, Gdańsk.
Epley, N., Akalis, S. Waytz, A. i Cacioppo, J. (2008). Creating social connection
through inferential reproduction. Loneliness and perceived agency in gadgets,
gods, and greyhounds. Psychological Science, 19(2), 114-120.
Epley, N., Waytz, A., Akalis, S. i Cacioppo, J. (2008). When we need a human: Motiva-
tional determinants of anthropomorphism. Social Cognition, 26(2), 143-155.
Flanagan, T. J. (1980). The pains of long-term imprisonment. British Journal of Cri-
minology, 20(2), 148-156.
Folkman-Curasi, C., Price, L. L. i Arnould, E. J. (2004). How individuals' cherished
possessions become families inalienable wealth. Journal of Consumer Research,
31(3), 609-622.
Fraley, R. C., Waller, N. G. i Brennan, K. A. (2000). An item response theory analysis
of self-report measures of adult attachment. Journal of Personality and Social
Psychology, 78(2), 350-365.
Frankl, V. (2008). Man’s search for meaning. London: Rider.
Frazer, J. G. (1978). Złota gałąź. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
Gardner, W., Pickett, C. i Knowles, M. (2005). Social snacking and shielding. Using
social symbols, selves, and surrogates in the service of belonging needs. [W:]
K. D. Williams, J. P. Forgas i W. von Hippel (red.), The social outcast: Ostracism,
social exclusion, rejection, and bullying (s. 227-241 ). New York: Psychology Press.
Gilbert, P., McEwan, K., Mitra, R., Franks, L., Richter, A. i Rockliff, H. (2008). Feeling
safe and content: A specific affect regulation system? Relationship to depression,
anxiety, stress, and self-criticism. The Journal of Positive Psychology, 3, 182-191.
Harlow, H. F. (1958). The nature of love. American Psychologist, 13, 673-685.
Hood, B. M., Donnelly, K., Leonards, U. i Bloom, P. (2010). Implicit Voodoo: Electro-
dermal activity reveals a susceptibility to sympathetic magic. Journal of Cognition
and Culture, 10, 391-399.
Jahoda, G. (1969). The psychology of superstition. London: Allen Lane.
Keinan, G. (1994). Effects of stress and tolerance of ambiguity on magical thinking.
Journal of Personality and Social Psychology, 67(1), 48-55.
King, L. A., Burton, C. M., Drigotas, S. M. i Hicks, J. A. (2007). Ghosts, UFOs, and
Magic: Positive affect and the experiential system. Journal of Personality and So-
cial Psychology, 92(5), 905-919.
260 ALEKSANDRA NIEMYJSKA

Kumashiro, M. i Sedikides, C. (2005). Taking on board liability-focused information.

Close positive relationships as a self-bolstering resource. Psychological Science, 16,
732-739.
Lindeman, M. i Svedholm, A. M. (2012). What’s in a term? Paranormal, superstitious,
magical and supernatural beliefs by any other name would mean the same. Review
of General Psychology, 16(3), 241-255.
Markle, D. T. (2010). The magic that binds us: Magical thinking and inclusive fitness.
Journal of Social, Evolutionary, and Cultural Psychology, 4(1), 18-33.
Mauss, M. (1970). The gift: Forms and functions of exchange in archaic societies. Lon-
don: Cohen & West.
Mikulincer, M., Dolev, T. i Shaver, P. R. (2004). Attachment-related strategies during
thought suppression: Ironic rebounds and vulnerable self-representations. Journal
of Personality and Social Psychology, 87(6), 940-956.
Mikulincer, M., Florian, V. i Hirschberger, G. (2003). The existential function of close
relationships: Introducing death into the science of love. Personality and Social
Psychology Review, 7(1), 20-40.
Mikulincer, M., Shaver, P. R. i Pereg, D. (2003). Attachment theory and affect regula-
tion: The dynamics, development, and cognitive consequences of attachment-
related strategies. Motivation and Emotion, 27(2), 77-102.
Myśliwski, W. (2007). Traktat o łuskaniu fasoli. Kraków: Wydawnictwo Znak.
Niemyjska, A. i Drat-Ruszczak, K. (2013). When there is nobody, angels begin to fly:
Supernatural imagery elicited by a loss of social connection. Social Cognition,
31(1), 57-71.
Niemyjska, A., Gieszczyk, P., Markowska, M. i Pajączkowska, M. (2011). Kiedy miłości
towarzyszy magia? Lękowe i unikające przywiązanie jako predyktory myślenia
magicznego w sytuacjach stresowych. Studia Psychologiczne, 49(1), 35-48.
Parrott, F. R. (2010). “Real relationships”: Sociable interaction, material culture and
imprisonment in a secure psychiatric unit. Culture, Medicine and Psychiatry,
34(4), 555-570.
Pawluczuk, W. (1978). śywioł i forma. Wstęp do badań empirycznych nad kulturą
współczesną. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
Rozin, P., Millman, L. i Nemeroff, C. (1986). Operation of the laws of sympathetic mag-
ic in disgust and other domains. Journal of Personality and Social Psychology,
50(4), 703-712.
Spielberger, C. D., Strelau, J., Tysarczyk, M. i Wrześniewski, K. (1987). Inwentarz
Stanu i Cechy Lęku (ISCL). Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych PTP.
Stager, M. F., Frazier, P., Oishi, S. i Kaler, M. (2006). The Meaning in Life Question-
naire: Assessing the presence of end search for meaning in life. Journal of Coun-
seling Psychology, 53, 80-93.
Winnicott, D. W. (1974). Playing and reality. Harmondsworth: Pelican Books.
Vormbrock, J. K. (1993). Attachment theory as applied to wartime and job-related
marital separation. Psychological Bulletin, 114, 122-144.
 JAK PRZEDMIOTY STAJĄ SIĘ TALIZMANAMI 261
JAK PRZEDMIOTY STAJĄ SIĘ TALIZMANAMI:
OSOBOWOŚCIOWE I SYTUACYJNE UWARUNKOWANIA
ROMANTYCZNEGO MYŚLENIA MAGICZNEGO
WŚRÓD MĘśCZYZN PRZEBYWAJACYCH
W SZKOLE WOJSKOWEJ I W WIĘZIENIU

Streszczenie. Magiczne myślenie (MM) o przedmiotach związanych z bliską osobą

moŜe być zastępczym sposobem utrzymywania poczucia więzi. Celem dwóch badań
korelacyjnych było ustalenie, czy romantyczne MM jest uwarunkowane przez niepewne
style przywiązania oraz sytuację przymusowej izolacji społecznej. Wyniki Badania 1
potwierdziły, Ŝe romantyczne MM męŜczyzn przebywających w szkole wojskowej (N =
= 72) było pozytywnie objaśniane lękowym przywiązaniem, a negatywnie – przywiąza-
niem unikającym. Badanie 2 potwierdziło hipotezę o sytuacyjnym uwarunkowaniu
romantycznego MM, poniewaŜ męŜczyźni odbywający karę więzienia (n = 36) charak-
teryzowali się wyŜszym poziomem MM niŜ grupa kontrolna (n = 35). Ponadto roman-
tyczne MM było wśród więźniów związane z niŜszą samotnością i wyŜszym poczuciem
sensu Ŝycia. Dyskutowany jest dobroczynny potencjał przedmiotów symbolizujących
partnerkę lub partnera.

Słowa kluczowe: myślenie magiczne, postrzeganie przedmiotów, romantyczne związ-

ki, przywiązanie, radzenie sobie z rozłąką.

View publication stats