Aralin 5

Panulaang Pilipino

Maikling Kasaysayan ng Pag-unlad

Mga Pamantayang Nilalaman

1. Naisasalaysay ang maikling kasaysayan ng pag-unlad ng panulaang Pilipino
2. Nabibigayan ng pansin ang makata at manunulat ng tula na nakilala sa kani-kanilang
panahon.
3. Napahahalagahan ang naiambag ng panulaan sap ag-unlad ng panitikang Pilipino.

Pamantayang Pagganap
Nabibigyang pagpapahalaga ang isang tula mula sa isang makata na may malaking
naiambag sap ag-unalad ng panitikang Pilipino at naging instrument sa pagkakamit ng Kalayaan
sa bansa.

Ang Matandang Panahon

Sa-anoy kung tawagin ang panahong ito ng mga taga-Bikol. Any na ang big sabihin ay
anay. Ang anumang bagay, gaya ng isang haliging kahoy, dala 16 katagalan o katandaan sa
kinatitirikan ay di-maiwasang pamahayanada kurkutin ng anay, kaya nadudurog, napupulbos at
hindi pinagyaman magla-laho ang mga ito sa hip ng hangin. Ganito ang nangyayari sa Panitikang
Filpino sa matandang panahon.
Ito ng panahong ng kapaligiran ng Pilipinas ay nasasaplutan pa ng mahi-hiyas na
kalikasan at nakokoronahan pa ng maguniguning pananaw ng ating mga ninuno. Ito ang panahon
noon... noong matagal na matagal pa bago dumating ang mga Kastila. .. noong ang langit ayon sa
alamat ay mababa pa, noong mga anito at kalikasan pa ang sinasamba, noong ang matulaing
kapaligiran ay di pa sinasalanta ng tinatawag ngayong kabihasnan.
Ito ang panahon ng. karunungan o kaalamang-bayan. Ang ating mga ninuno, sa abot ng
kanilang mahuna-hunang kaisipan at mapaghulong kakayahan, at sa tulong na rin ng kanilang
payak na karanasan sa mga sinauna nilang paki-kibaka sa buhay, ay natutong bumalangkas ng
matibay na pundasyon para sa ikagaganyak, ikapapanatag, ikapapanatili, at ikapapakinabang ng
kalahatan. Ito ay pagbibigay-kahulugan, pag-interpreta, pagpapaliwanag at pagpapaka-buluhan
sa lahat ng mga nangyayari o nararanasan sa pang-araw-araw nilang pamumuhay, sa mga
pangyayaring nagaganap sa makipot pa nilang daigdig, sa mga bagay-bagay na abot-tanaw
lamang nilang nasasaksihan sa kalawakan, sa mga pagbabagong napupuna nila sa kanilang sarili
at lipunan. Pinaunlad ng mga ito ang kanilang pamumuhay. Pinalalim ng mga ito ang kanilang
pag-üsip at pag-unawa. Hinubog ng mga ito ang kanilang pagkatao. Pinalaganap ng mga ito ang
kanilang kultura.
Nagkaroon nga sila ng sapat nakaalaman at nakabuo sila ng tiyak na mapanghahawakang
panuntunan sa kanilang sarili at sa kanilang salinlahing noon ay pinagyaman. Ito ay magsisilbing
gabay o utos upang kahit papaano ay maging matuwid ang tatahakin nilang kinabukasan. Ang
mga napagtibay nilang karunungan o kaalamang ito ay itinadhana nilang kabatiran na tanging
ang bayan ang nagmamay-ari at tagapagmana na magpahanggang sa kasalukuyan ay patuloy na
pinanununtunan upang lumaganap pa sa mga henerasyong daratal.
Ang Tradisyong Patula
Nahahati sa dalawang kategorya ang tradisyong ito: hindi inaawit at inaawit. Ang unang
kategorya ay tinatawag na panugmaang-bayan at ikalawa, kantahing-bayan.

Ang Panugmaang-bayan
Ang anyo nito ay taludturan o dadalawahing taludtod lamang, binubuo ito ng aapating
taludtod lamang ang bumubuo sa isang saknong. Bawat taludtod ay may sukat, may bilang ang
pantig na may hulihan ay magkakasintunog at tugma.

Nahahati sa tatlong uri ang kategoryang ito: Tugmang Walang Diwa o Tugmaang
Pambata, Tugmaang Matatalinghaga, at Tugmaang Ganap na Tula.

1. Ang mga Tugmaang Walang Diwa o Tugmaang Pambata Sinasabing ito ang pinagmulan
o pinag-ugatan ng tula. Ang mga salita ay tila larong-bibig na pangkasanayan ng mga
bata sa pagsasalita. Maririkit ang pananalitang ginagamit sa payak nitong kaanyuang
sukat at tugma. Lamang tila ba gahol ito sa kahulugan. 'Walang talinghaga. Basta
bukambibig magpahanggang sa ngayon. Kung hindi naman, nagtataglay ng kahulugan
kaya lang mababaw.

Ang mga tugmang pambatang ito ay tinatawag ding kasabihan, sa Ingles, Mother Goose
Rhyme. Kaya huwag natin itong ipagkamali sa salawikain o sabi-sabi, dahil iba naman
ang ipinakakahulugan nito.

2. Ang mga Tugmaang Matatalinghaga

Sinasabi sa Landasin sa Panulaang Tagalog (Pamana 18 Panitikang Filipino)
na ang panulaang Filipino ay nagsisimula sa anyo ng bugtong, salawikain, at iba pang
awiting bayan na sa kalikasan at sa buhay sa araw-araw humango ng mga paksain.
(Arrogante et. al, 1983) Maiikli lamang ang mga ito, madadalumat at matatalinghaga.
Tulad na lamang ng sawikain na mga parirala pero naglalarawan na at naglalahad ng
kahulugan. Ang mga bugtung salawikain, at sabi-sabi pa kaya na mga ganap na
pangungusap at nagtataglay ng buong kaisipan ang hindi magtaglay ng higit na mas
malalim na kahulugan? Ang mga bugtong ay karaniwan nang taludturan, magkaminsan
ay apaludturan. Gayundin ang mga salawikain at sabi-sabi. At kapag may paglalarawan,
may imaheng nakikita. Madalumat ang tawag dito. At kapag sa larawang ito ay may
nahahalong hinuha at may malawak na kahulugan at kabuluhan, matatawag itong
matalinhaga. Talinhaga na kung tawagin noon ng mga mananaliksik na Kastila ay
misterio at matafora. Sa mga panugmaang ito, nasasalamin na tunay na mga saloobin at
kaisipan ng mga ninunong Pilipino.

3. Ang mga Tugmang Ganap na Tula

Sa uring ito nabibilang ang Tanaga ng Katagalugan at ang Ambahan ng mag
Hanunuo Mangyan ng Mindoro. Sa pagkaka-hulugan ni Juan de Noceda at Pedro San
Lucar sa Vocabulario de la Lengua Tagala, ang tanaga:
a. Isang uri ng tulang nakapataas sa wikang Tagalog, na
b. Binubuo ng pitong pantig ang bawat taludtod,
c. May apat na taludtod sa bawat saknong, at
d. Ito' y hitik sa talinghaga (Arrogante, et al., 1983)
 Samantalang ang ambahan naman, ayon sa tala ni Padre Antonio Postma, ay:
a. Isang maritmo o maindayog na patulang pagpapahayag na may sukat at may
bilang na pitong pantig ang bawat taludtod na may tugma;
b. Ito' y isinasaawit nang walang tiyak na tono o akompanya ng anumang
instromentong pangmusika; at
c. Ito'y naglalayong makapagpapahayag sa matatalinhagang paraan sa malayang
paggamit ng matutulaing pananalita, ng mga katangi-tanging kalagayang tinutula
ng makata.

Ang Kantahing-bayan
Ang mga popular na katutubong awiting naririnig nating inaawit sa mga nayon tuwing
may okasyong idinaraos, tulad ng kasalan, pagpapatanim, paglalamay sa patay, atbp. Wala itong
ipinagkaiba sa tula dahil kung ito'y susuriin, may sukat ito't tugma, lamang isinasatinig o
isinatono.
May dalawang uri ng kantahing-bayan: kantahing bayang di-gaanong nagsasalaysay at
kantahing bayang nagsasalaysay. Sa unang uri, mapupunang. ito 'y maiikli lamang, karaniwan
ang mga ito' y naglalarawan lamang ng mga Pang-araw-araw na sitwasyon o okupasyon ng ating
mga ninuno.

Nabibilang sa hating ito ang mga sumusunod:

1. Oyayi o hele – ito ay awit sa pagpapatulog sa bata. Malambing ang himig nitong
monotono at maulit ang lirik subalit makahulugan.
2. Kalusan – Ito ang awit sa Paggawa. Maaring awitin ito habang nagtatrabaho o kaya
pagkatapos ng trabaho. Sa pamamangka, ito ay tinatawag na talindaw at habang
nagsasagwan, ang awit ay tinatawag na suliranin.
3. Kundimaan – Ito ang awit ng pag-ibig. Noong araw uso ang harana, ang mga awit na
kinakanta ng binatang nanunuyo sa dalagang sinisinta.
4. Diona – Ito ang awit sa kasal.
5. Kumintang o Tikam o Hiliraw o Tagumpay – Ito ang awit na pandigma. Inaawit ito sa
gabi sa saliw ng biyolin at gitara. Ibinibilang din itong isang uri ng kundiman na
nagpapahayag ng pag-ibig sa bayan.
6. Dalit o Himno – Ito ang awit sa pagsamba sa mga anito. Ngayon ay kilala bilang mga
awiting panrelihiyon.
7. Dung-aw – Ang awit sa patay o pagdadalamhati. Habang nakaburl ang patay, isa sa mga
mahal nito sa buhay ang maaring umawit para purihin ang namatay. Iniisa isa rito ang
nagawang kabutihan noong nabubuhay pa.
8. Umbay – Ang awit ng pagkaulila. Ang himig at tema nito ay nagpapaawa sa kawalan ng
namamahala o kumukupkop na magulang.
9. Kutang kutang o Rawitdawit sa kabikulan – Ang awit ng lasing o awit sa lansangan na
naglalayong magpatawa, magpasaring o manudyo.
10. Ditso – Ang awit sa paglalaro ng mga bata. Mga kasabihan itong isinasatono ng
malalarng bata.

Epiko – ito ay isang mahabang salaysayi sa anyong patula na maaring awitin o isatono. Ito ay
hango sa pasalindilang tradisyon tungkol sa mga pangyayaring supernatural o kabayanihan at
may layuning seryoso dahil kinapapalooban ito o pinahahalaga dito ang mga paniniwala,
kaugalian, saloobin, at mithiin sa buhay ng mga tao. (Dr. Arsenio Manuel, 1963)
Awiting-bayan
Likas na sa mga Bikolano ang pagkahilig sa pagkatha ng mga awiting may ritmo (ballad)
na tumatalakay tungkol sa kanilang buhay at kapaligiran tulad ng kabayanihan, pagputok ng
bulkan, bagyo at iba pang anyo ng kalamidad.
Nahahati ang tulang liriko sa awit at rawitdawit. Ang rawitdawit ay tinatawag ding
orog-orog o susuman. Ang rawitdawit o orog-orog o susuman ay binubuo ng anim hanggang
walong pantig sa bawat taludturan at may tugma (Cruz 2003). Bagaman higit na sentimental ang
awit, higit na kilala sa anyo ang rawitdawit. Magkagayunman, sa tagal ng panahon, ang mga
anyo ng awit at rawitdawit ay ay hindi ganap na napag-ingatan.
Sa ibang rehiyon sa Bikol, ginagamit ang pagtula sa mga usapan. Itinuturing na loas ang
tulang binibigkas ng mga katutubong makata sa Bikol. Ang loa ay isang tula ng papuri na
ginagamit sa pagsisimula at pagwawakas ng mga madramang pagtatanghal, sa mga tula ng pag-
ibig, kurido, kabayanihan at iba pa.
Likas sa mga taga-Bikol ang mabuting pakikisama. Karaniwan na sa kanila ang
nakikipag-umpukan at nakikipagkwentuhan sa tindahan at mga kasayahan. Sa mga pagkakataon
na may pagtitipon tulad ng pista, nangyayari ang tinatawag na tagay (toast). Ang Tagay (toast)
ay tinatawag nilang tigsik, kansin o abatayo.
Ang tigsik, kansin o abatayo ay binubuo ng apat na taludtod sa bawat saknong. Ang tagay
ang nagpapasigla ng kanilang kwentuhan. Maaring ang tagay ay pumaksa sa pananampalataya,
kaugalian, pag-ibig at iba pa.

Halimbawa ng Tagay
Tinigsik ko ining lomot Tumagay ako sa lumot
Sa kahoy, sag apo minakapot Na dumikit sa mga bato’t puno
An daragang idudusay an Isang dalaga ang sa pag-ibig ay lumayo
buhay sa pagkamot Hindi kailanman pumawi ng alab ng
kanyang
Nangka nanggud an kalayo sa puso
daghan minalipot

Halimbawa ng Awiting Bayan

Pamulinawen 
(Iloko)
Pamulinawen, pusok indengamman
Toy umas-asug, agrayo ita sadiam;
Panunotemman, di ka pagintutulagan,
Toy agayat agrayo ita sadiam
 (Ulitin)
Essemo't diak kalipatan,
Toy nasudi unay a nagan,
Uray sadin ti ayan, lugar (sadinoman)
Awagakto nga awagan
(No malagipka), Pusok ti mabang-aran.
(Ulitin)
Pamulinawen, pusok indenggamman,
Toy umas-asug, agrayo ita sadiam;
Panunotemman, dika pagintutulagan,
Toy agayat agrayo ita sadiam.
Toy agayat agrayo ita sadiam.

Ti Ayat Ti Maysa Nga Ubing

(Iloko)
Ti ayat ti Maysa nga Ubing
Nasamsam-it ngem jasmine
Casla sabung nga apag-ucrad,
Iti bulan ti Abril
Ti ayat ti maysa a lacay
Aglalo no agcabao
Napait, napait, napait nga macasugcar

Anansa ta, o lelong

Agsapulca ti balo
Acapadpada ta ubanmo ken dayta tuppol mo
To bay-am a pamunutan
Ti ayat ti maysa ng ubing
Aglalo, aglalo no adda makim-aywanen.

Awit na Pangkasalan
Chua-ay
 (Igorot)
Lalaking matapang, lalaking malakas,
Ika'y siya naming tinatawagan... Hoy!
Halika, halika't tinatawag ka...Hoy!
Matapang lumaban, malakas gumawa,
Halika na rito, halika rito... Hoy!
Magpasan ng bigay, dalhin sa bayan... Hoy!
Papuri (Kalinga)
Mga puno! Mga ama nitong lahi!
Mga kawal! Supilin ang katunggali!
Pinupuri kayong lahat! Binabati!

Manang Biday
Manang biday ilukat mo man
Ta bintanam ikulimbabam
Ta kitaem toy kinayawan
Ang matay ya kon nu dinak cassiyam
Asino ka aglabas-labas
Ti hardin ko imog ni ayat
Ammung ngarug
Sabong ni linyo di ipay naggkrad
Dinggen ading ta bilinin ka
Ta intan to idiay laguna, ta intan to agalat
Mangga, lansones ken naduma-duma.
No ngato dimo sukdalen, nu nababa di mu pindutin
Di mu gawater m, nu nababa di mu pindutin
Di mu gawater m, nu naregreg di my
Ngem labas-labasan to la eng piduten, ngem labas
Labasan tu laeng
Dagtoy panyok no naregreg ko ti makapitud
Isubli nanto pay ta nagmarka iti nagan ko
Nagburda iti sinan puso
Alaem dayta kutsilyo ta abrem toy barkong ko
Tapno maipapas mo dayta guram ken sentimiento.

Atin Cu Pung Singsing

(Pampanga)
Atin cu pung singsing,
metung yang timpucan
A mana que iti
queng indung ibatan
Sangcan queng sininup
queng metung a caban
nawala ya iti
ecu camalayan.
Ing sucal ning lub ku
susukdul queng banwa
mengurus cung gamat
babo ning lamesa
ninumang menakit
queng singsing cung mana
calulung pusu ku
nanginy ya keka.

Kundiman
Sa simoy ng hanging amihan"
Talahib ang umaawit ng kundiman
Ibong pipit umiindak sa kahuyan
Pang-aliw sa pusong may hirap
Kung sakaling ikaw'y mayroong lungkot
Halina't sa batis ay mag-aliw
Ibon man sa sanga' y umaawit
Pang-aliw sa pusong may lumbay

Si Pilemon, Si Pilemon
(Iloilo)
 Si Pilemon, si Pilemon
Namasol sa karagatan
Nakakuha, Nakakuha
Sang isdang tambasakan
Guibaligya, Guibaligya
Sa merkado nga guba
Ang binta niya' y wala
Ang binta niya' y wala
Guibakal sang tuba.

Dandansoy
Dandansoy bayaan ta ikaw
Pauli takon sa payaw
Ugaling kon ikaw hidlawon
Ang Payaw, imo lang lantawon.
Dandansoy kon imo apason
Bisan tubig dili ka magbalon
Ugaling kon ikaw uhawon
Sa dalan magbubunbubon.
Pangalan _______________________________________________________
Kurso _________________________________________________________
Guro __________________________________________________________
Petsa __________________________________________________________

Antas-Kabatiran 5.3
1. Awitin sa klase ang mga awiting-bayan na “Si Pilemon” at “Dandansoy”
2. Anong Kultura ng Rehiyon 6 ang masasalamin sa mga awiting-bayang ito? Bakit?
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
 Ako'y Pobreng Alindanaw
(Cebu)
Ako' y pobreng alindanaw
Sa huyuhoy gianud-anod
Nangita ug kapanibaan, ahay
Sa tanawan ug sa kabulakan

Aruy (5x) Aruy (5x)

Di ka ba malooy
Ning pobreng alindanaw

Matud Nila

Matud nila, ako dili angay

Nga magmanggad sa imong gugma
Matud nila, ikaw dili malipay
Kay wa ako'y bahandi
Nga kanimo igasa
Gugmang putli, mao day pasalig
Mao' y bahandi labaw sa bulawan
Matud nila, kaanugon lamang
Sa imong gugma ug parayeg.

Dili molubad kining pagsalig

Bisan sa unsa nga katarungan
Kay unsa may bili ning kinabuhi
Kung sa gugma mo hinikawan
Ingna konga dili ka motuo
Sa mga pagtamay kong naangkon
Ingna nga dili mo kawangon
Damgo ug pasalig sa gugma mo.
Pangalan _______________________________________________________
Kurso _________________________________________________________
Guro __________________________________________________________
Petsa __________________________________________________________

Antas-Kabatiran 5.4

1. Kantahin sa klase ang awiting-bayan na “Alindanaw” at “Matud Nila.”

2. Anong tono ang namayani sa mga awiting-bayang ito?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
3. Masisinag bas a mga ito ang kultura ng mga taga-Rehiyon 7? Sa paanong paraan?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
 Awit ng Magtutuba
Pumupukpok ako sa mga kahuyan
Rat-a-tat-tat-tat
Rat-a-tat-tat.
Pinakikintab ko'y takil ng kawayan
Ang pinupukpok ko' y tuktok ng niyugan
Rat-a-tat-tat

Awit ng Pagmamahalan
(Tolo)
Paalam, mahal, paalam
Dahil ako ay lilisan na
Kung sakaling ako'y mamamatay,
Ito ang naging daan ng pagkawasak ng puso mo.

Bahay Kubo
Bahay kubo
Kahit munti
Ang halaman doon ay
sari-sari..

Singkamas at talong
Sigarilyas at mani
Sitaw, bataw, patani.
Kundol, patola
Upo't kalabasa
At saka mayro'n pa
Labanos, mustasa.

Sibuyas, kamatis
Bawang at luya
Sa paligid-ligid
Ay puno ng linga.
Pangalan _______________________________________________________
Kurso _________________________________________________________
Guro __________________________________________________________
Petsa __________________________________________________________

Antas-Kabatiran

Panuto: Gumawa ng collage ukol sa imaheng mabubuo sa “Bahay-kubo.” Hatiin ang

klase sa anim na grupo.
Epiko
Ang isa sa mga tanyag at maipagmamalaking epiko ng mga taga-Bikol ay ang
Epiko ng Ibalon.

Si Handiong ang pangunahin at bidang tauhan sa epiko ng Ibalon. Itinuturing si

Handiong ng mga taga-Bikol bilang isang bayani. Ang Ibalon ay unang nailathala
noong taong 1895 na sinasabing isa sa kalipunan ng YBAL. Sinsabi ang tula ay
inaawit noon na naglalaman ng 60 saknong na nagpapakilala ng pakikipagsapalaran
ni Baltog, Handiong at ng kanyang mga kasama.

Buod ng "Biag ni Lam-ang"

(Iloko)

May mag-asawang naninirahan sa Nalbuan. Ang babae ay si Namonga at ang

lalaki ay si Don Juan. Isang araw ay napasa bundok si Don Juan upang parusuan ang
isang pangkat ng mga Igorote. Noon ay kabuwanan n ani Namongan sa kanilang
unang anak. Hindi pa nakakabalik si Don Juan ay nagsilang na si Namongan.
Pagkasilang pa lamang ng sanggol ay nagsasalita na at hiniling na “Lam-ang” ang
ipangalan sa kanya.

Kinakitaan ang bata ng pambihirang lakas. Lumipas ang panahon. Isang araw ay
naitanong ni Lam-ang sa ina kung nasaan ang kanyang ama. Nang malaman ni Lam-
ang ang pinatunguhan ng ama ay ipinasya niyang sundan ito. Taglay niya ang isang
sandatang pananggol sa sarili. Sa kalagitnaan ng kanyang paglalakbay ay
nakaramdam siya ng pagod. Sa matinding pagod ay nakatulog siya at napanaginipan
niyang ang kanyang ama' y nasa panganib. Nagmamadali siyang umalis at
ipinagpatuloy ang paglalakbay.

Gayon na lamang ang kanyang panlulumo nang sapitin niya ang lupain ng mga
Igorote. Patay na ang kanyang ama at ipinagdiriwang ng mga Igorote ang
pagkakapatay rito. Galit na galit na pinuksa ni Lam-ano ang mga kaaway. Napatay
niyang lahat ang mga kaaway. Naipaghiganti niya ang kamatayan ng kanyang ama.

Umuwing masaya si Lam-ang dahil sa kanyang tagumpay. Nang siya' y

makarating na sa kanilang lupain ay ipinatawag niya ang mga dalaga. Siya' y
pinaliguan ng kadalagahan sa ilog Amburayan. Maraming isda sa ilog ang
nangamatay dahil sa kapal ng kanyang libag at sama ng amoy na nahugasan sa
kanyang katawan. Matapos siyang paliguan ay pinagbibigy an niya ang mga dalaga
ng tig-iisang gintong salapi. Siya'y humanda na upang magtungo kay Ines Kannoyan
na balitang-balita sa iwing kagandahan.Kasama niya ang kanyang dalawang matapat
na alagad, ang kanyang puting tandang at ang kanyang aso. Nang siya' y patungo na
sa tahanan nina Ines, ay nakasalubong niya sa daan si Sumarang, isang masugid na
manliligaw ni Ines. Kinutya ni Samarang si Lam-ang nang malaman nito ang kanyang
pakay sa pagtungo sa tahanan ng dalaga. Nag-away sila at nasawi si Sumarang.
Sinasabing ang kanyang bangkay ay tumapon sa layong anim na burol.
Ang bakuran nina Ines ay punung-puno ng mga manliligaw. Nahirapang
makapasok si Lam-ang sa dami ng mga tong naghahangad makasilay sa pambihirang
kagandahan ng dalaga. Inutusan niya ang kanyang mga alaga na gumawa ng paraan
upang mapansin siya ng magandang dilag. Tumilaok ang tandang at isang bahay na
maliit sa di-kalayuan ang nabuwal. Tumahol ang aso at ang nabuwal na bahay ay
nagbalik sa dating pagkakatayo. Nakita ng ina ng dalaga ang mga pangyayari kaya't
siya' y ipinatawag at tinanong ang kanyang pakay. Ipinahayag ng tandang ang pakay
ni Lam-ang. Ang mga magulang ni Ines ay sumang-ayong makasal kay Lam-ang ang
kanilang anak kung mapapantayan nito ang kanilang kayamanan.

Magalang na nagpaalam si Lam-ang at umuwi sa kanilang tahanan. Nang siya'y

magbalik sa tahanan ng dalaga ay nakasakay siya sa isang kaskong puno ng gintong
ang halaga ay lampas pa sa kayamanan ng mga magulang ng dalaga. Sila'y ikinasal at
isang malaking pagdiriwang ang ginanap.

Sa kailukuhan ay may isang kaugalian na ang lalaki ay kailangang sumisid sa ilog

pagkatapos ng kasal. Siya'y huhuli ng rarang (isda). May pangamba si Lam-ang na
siya' y malalamon ng berkakan (pating). Ipinagtapat niya ito sa asawa. Nagkatotoo
ang pangamba ni Lam-ang. Gayon na lamang ang kalungkutan ni Ines sa kamatayan
ng asawa. Tinawag ng tandang ang isang maninisid at ipinakuha ang kalansay ni
Lam-ang. Sa bisa ng engkanto ng kanyang tandang at aso ay muling nabuhay si Lam-
ang. Simula noon ay namuhay na maligaya ang dalawa.
Pangalan _________________________________________________________________
Kurso ___________________________________________________________________
Guro ____________________________________________________________________
Petsa ____________________________________________________________________

Antas-Kabatiran

1. Anu-anong bahagi sa “Biag ni Lam-ang” ang nagpapakita sa kultura nating mga

Pilipino? Magbigay ng katibayan at pagtalunan ito sa Klase.

2. Ano ang katangian ng bidang lalaki na mapapansin sa nasabing epiko?

Ng bidang babae? Ipaliwanag.
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________

3. Anu-anong mga pangyayari sa epiko ang nagpapakita sa kagila-gilalas na

pakikipagsapalaran ni Lam-ang? May katotohanan kaya ito? May nababasa ba kayong
mas malalim na implikasyon ng mga pangyayaring naganap sa epiko? Iugnay sa
kasalukuyang kalakaran ng ating lipunan.
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________

Buod ng Epiko ng Ibalon

Bikol

Si Handiong ang kauna-unahang taong nakarating sa Bikol. Sapagkat mataba ang

lupain sa Bikol, pinagyaman ito ni Handiong at pinagtanim ng gabi. Pinaunlad ni
Handiong ang pook kung saan tinuruan niya ang mga tao ng pagtatanim ng gabi at palay,
paggawa ng bangka, mga kasangkapang pantahanan at pangkabuhayan.

Ngunit naging mahigpit na katunggali ni Handiong ang mga galang baboy-damo

na sumisira ng mga pananim sa Bikol. Sa galit ni Handiong, ay tinugis at pinagpupuksa
niya ang mga baboy-damo.

Sa pagdaan ng panahon, patuloy ang pakikipagsapalaran ni Handiong.

Ipinagtanggol ni Handiong laban sa iba't ibang uri ng mga kakaibang halimaw ang bayan
ng Bikol. Nakasagupa niya ang isang hayop na may isang mata at tatlong leeg, pating na
may pakpak, mababangis na mga kalabaw, dambuhalang mga buwaya at mailap na oriol,
ang babaeng may ulong ahas. Ang lahat ng ito ay napagtagumpayan ni Handiong dahil na
rin sa kanyang angking talino at lakas.

Isang araw, biglang dumating ang isang delubyo na sumira sa bayan. Tatlong
bulkan ang pumutok na naging dahilan ng paglitaw ng Pasacao mula sa karagatan. Ang
mga bundok, isla at mga lawa ay nabuo. Maraming namatay sa kanyang mga
nasasakupang tribu.

Sa katapusan, ipinadala ni Handiong ang mga bata at matatapang na mandirigma.

Isa na rito si Bantog na naatasang patayin ang Robot na kayang gawing bato ang tao.
Napatay ni Bantog ang natutulog na Robot at dinala ang halimaw kay Handiong.
Pangalan ________________________________________________________________
Kurso ___________________________________________________________________
Guro ____________________________________________________________________
Petsa ____________________________________________________________________

Antas ng Kabatiran

1. Anong klaseng tao si Handiong?

________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________

2. Ano ang taglay na mga katangian ni Hanndiong ang katangian rin ng mga Pilipino sa
pangkalahatan. Magbigay ng patunay.
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________

3. Kung ikaw si Handiong, anu-ano rin ang iyong ituturo sa mga tao sa inyong lugar upang
sila’y mapakinabangan?
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
4. Iguhit ang iba’t ibang halimaw na nakasagpu ni Handiong.
 Labaw Donggon
(Lambunao, Iloilo)

Si Labaw Donggon ay isa sa tatlong anak nina Diwata Abyang Alunsina at

Buyung Panbari. Kagila-gilalas ang katauhan ni Labaw sapagkat agad siyang lumaki
pagkasilang pa lamang. Siya ay naging matalino, malakas at natuto kaagad magsalita.

Minsan ay nagpaalam siya sa kanyang ina upang hanapin ang isang babae na
nagngangalang, Anggoy Ginbintinan. Kaagad niyang narating ang lugar ng babae, at
nakamit niya ang pagsang-ayon nito upang sila ay makasal. Hindi pa nagtatagal ang kasal
ay umalis na naman si Labaw upang suyuin na naman ang isang babaeng si Anggoy
Doronoon. Ito ay naging asawa rin ni Labaw.

May nabalitaan na naman siyang magandang baba na nagnga-ngalang

Nagmalitong Yawa Sinagmaling Diwata kaya't umalis na naman siya. Ngunit si
Nagmalitong Yawa ay may asawa na, si Buyong Saragnayan.

Ayaw ibigay ni Buyong Saragnayan ang asawa kaya sila ay naglaban ni Labaw. Sapagkat
parehong may taglay na pambihirang lakas ang bawat isa, tumagal ng maraming taon ang
paglalaban. Inilublob ni Labaw sa tubig si Buyong at ito ay tumagal ng pitong taon sa
ilalim ng tubig. Hinampas ni Labaw si Buyong ng matitigas na puno ngunit nalasog
lamang ang mga ito. Hinawakan ni Labaw si Buyong sa paa at inikut-ikot ngunit buhay
pa rin ito. Napagod si Labaw at siya naman ay itinali ni Buyong na parang baboy. Siya ay
nanatiling nakatali sa ilalim ng bahay nina Buyong.

Samantala ay nagkaanak si Anggoy Doronoon, si Baranugan at nagpaalam ang

anak sa ina upang hanapin ang kaniyang ama. Nagkaanak din si Anggoy Ginbitinan, si
Asu Mangga at nagpaalaman din sa ina upang hanapin ang ama. Nagkita ang magkapatid
at nagsama sila upang mapalaya ang ama sa kamay ni Buyong Saragnayan. Hinamon ni
Baranugan si Buyong Saragnayan sa isang labanan. Naglaban ang dalawa ngunit hindi
nagapi ni Buyong si Baranugan. Humingi siya ng tulong sa mga impakto at isang kawan
ang dumating. Sa ganitong pagkakataon ay nagtulong na ang magkakapatid at sila'y
nagtagumpay. Ngunit hindi mamatay-matay si Buyong Saragnayan. Si Baranugan ay
humingi ng tulong sa kanyang lola na si Abyang Alunsina. Ayon sa lola, upang mapatay
si Buyong Saragnayan ay kailangang pumatay ang magkapatid ng isang baboy-ramo.
Natagpuan kaagad ng magkapatid ang baboy-ramo at ito ay kaagad pinatay. Pagka-tapos
ay lumindol at nagdilim nang mapatay ng magkapatid si Buyong Saragnayan.

Ipinagpatuloy ng magkapatid ang paghanap sa ama ngunit nawala ito sa silong ng bahay
ni Buyong Saragnayan. Sina Humadapnon at Dumalapdap, mga kapatid ni Labaw ay
tumulong din sa paghahanap. Natagpuan nila si Labaw na isang sintu-sinto. Ginamot si
Labaw ng dalawang asawa at siya ay gumaling. Bumalik sa katinuan si Labaw
atipinagtapat sa dalawang anak na lalaki na si Nagmalitong Yawa ay may dalawa pang
magagandang kapatid na babae. Noon din ay umalis sina Baranugan at Asu Mangga
upang hanapin naman ang magagandang kapatia ni Nagmalitong Yawa.

Antas-Kabatiran 5

Panuto: Bumuo ng pangkat. Isadula ang mga pakikipagsapalaran ni Labaw Dangon.

Maaating gumamit ng props upang maging mas makatotohanan ang pagsasadula.
Paglaanan ng panahon ang pag-eensayo. Maaaring gawan muna ito ng script para maging
malinaw ang magiging papel ng bawat isa sa epikong ito.
 Darangan
(Maranaw)

Ito'y isa sa pinakamahabang epikong nasulat bago dumating ang mga

Kastila. Ito ay may dalawampu't limang kabanata o istorya na kinapapalooban ng mga
tagpong may romansa at adbentura.
Inilalarawan ng epikong Darangan ang tungkol sa nawawalang sultan ng
Bumbaran sa Maranaw. Marami ang naniniwala na ang sultang ito ay nakita sa kapuluang
malapit sa hangganan ng Lanaw at Cotabato.

Ang mga sumusunod ay isa lamang sa magagandang kabanata ng

Darangan:

Si Sultan Murog at si Bantugan ay may magandang kapatid na si Prinsesa

Lawanen, ang pinakamagandang babe sa buong kapuluan ng Mindanaw. Siya ay
ipinagkasundong ipakasal sa isang matapang na prinsipe ng Kudarangan.

Ugali noong panahong iyon na ang babaeng ikakasal ay humihinging dote sa

lalaking mapapangasawa. Hiniling ni Prinsesa Lawanen sa kanyang mapapangasawang si
Prinsipe Mabaning na bigyan siya ng isang manyikang ginto na marunong sumayaw. Ang
hiniling ng prinsesa ay matatagpuan lamang sa isang napakalayong lupain.

Hindi nag-aksaya ng panahon si Prinsipe Mabaning at isinama ang kanyang

kapatid na si Prinsipe Mapandara at ilang mga kawal upang hanapin ang gintong
manyikang sumasayaw.

Sa paghahanap sa manyikang ginto ay nawala si Prinsipe Mabaning at hindi

kaagad nakabalik. Isang araw na naliligo sa ilog si Prinsesa Lawanen ay nakita siya ng
isang mabagsik na datu ng Sagorongan-a-Ragat na si Datu Mapondi. Nabighani si Datu
Mapondi sa kagandahan ng prinsesa at ito ay pilit niyang isinama sa kaniyang kaharian.
Nabalita sa pulo ng Bumbaran ang pagkawalang ito ng prinsesa. Iba't ibang pangkat ang
pinakilos upang hanapin ang prinsesa. May naghanap sa bundok, sa gubat, sa mga ilog at
dagat.
Samantala, di nagtagal ay dumating din si Prinsipe Mabaning na dala ang gintong
manyikang sumasayaw. Ganoon na lamang ang nadama niyang kalungkutan nang
malaman ang pagkawala ng kaniyang minamahal.

Nang makita ni Prinsipe Mapondara na nalulungkot ang kapatid ay sumakay siya

sa isang bapor. Hinabol niya ang sinasakyan ni Datu Mapondi.
Hindi naman siya nabigo at inabutan niya ang kanyang hinahabol. Nag-karoon ng
madugong paglalaban ngunit nabigo si Prinsipe Mapondara na mabawi si Prinsesa
Lawanen. Napatay si Prinsipe Mapondara at ipinagpatuloy ni Datu Mapondi ang
paglalakbay na kasama si Prinsesa Lawanen.
 Nang malaman ni Prinsipe Mabaning ang pagkamatay ng kanyang kapatid ay
gumawa siya ng sariling misyon. Babawiin niya ang prinsesa sa tulong ng mga diwata
(kaluluwa). Naligtasan niya ang lahat ng panganib at narating niya ang kaharian ni Datu
Mapondi. Hiniling ni Prinsipe Mabaning na palayain na ang prinsesa ngunit tumanggi si
Datu Mapondi. "Hindi mo makukuha ang prinsesa, papatayin kita gaya ng pagkakapatay
ko sa iyong kapatid.

Nagalit si Prinsipe Mabaning sa isinagot ni Datu Mapondi kaya siya ay napilitang

lumaban kahit na nag-lisa. Marami siyang napatay na mga kawal ng datu ngunit lubha
silang marami, hanggang siya ay naubusan ng lakas.
Nang siya ay magagapi na ay biglang nagdatingan ang mga kawal ng Bumbaran. Nang
mga sandali ring iyon ay dumating din si Prinsipe Bantugan na may kasamang mga
kawal. Sila ay nangakasakay sa klongs (mahiwagang sasakyan). Lalong naging madugo
ang labanan. Naghambalang ang mga patay at ang dugo ay umagos na parang ilog.

Ang labanan ay natapos at nagwagi si Prinsipe Bantugan at ang kanyang mga

kawal. Si Datu Mapondi at ang mga tauhan nito ay ikinulong.
Si Prinsesa Lawanen ay ibinalik nila kay Prinsipe Mabaning. Si Prinsipe Mapondara ang
napatay na kapatid ni Prinsipe Mabaning ay muling binuhay ni Madali. Si Madali ay ang
matalino at manghuhulang kapatid ni Prinsipe Bantugan.
Pangalan _______________________________________________________________
Kurso _________________________________________________________________
Guro __________________________________________________________________
Petsa __________________________________________________________________

Antas Kabatiran

1. Anu-ano ang sinasagisag ng mga tauhang Mabaning, Lawanen, Mapondi, Mapondara

at Bantugan sa Darangan?
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________

2. Buhay pa ba ang mga katauhang ito sa ating panahon ngayon? Patunayan.

_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________

3. Mapapatunayan ba ng isang babae na talagang mahal siya ng isang lalaki kapag

natupad nito ang kanyang kahilingan gaya ng pagkuha ni Prinsipe Mabaning sa
manyikang ginto? Pagtalunan.
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
_____________________________________________________________________
 Prinsipe Bantugan

Sina HaringMadali at Prinnsipe Bantugan ay magkapatid. Si Haring Madali ang

hari ng kahariang Bumbaran. Balita sa lakas at tapang si Prinsipe Bantugan kaya’t walang
nangangahas dumigma sa kanilang kaharian. Maraming mga dalaga ang naakit kay
prinsipe Bantugan. Naiingit si Haring Madali sa kapatid. Ipinagbabawal niya sa lahat ng
nasasakupan na huwag kausapin si Prinsipe Bantugan. Nagbanta ang hari na ang
sinumang mahuling nakikipag-usap sa prinsipe ay lalapatan ng parusang kamatayan.
Dahil sa matinding kalungkutan ay umalis si Prinsipe Bantugan at nagtungo sa ibang
lupain.
Sa kasamaang palad, ang prinsipe ay inabot ng sakit at namatay sa pintuan ng
palasyo ng kahariang nasa pagitan ng dalawang dagat. Nagulumihanan ang magkapatid
na hari ng naturang kaharian at ang prinsesa nang malaman ang nangyari. Hindi nila
nakikilala si Prinsipe Bantugan kaya't tinawag ang konseho.
Pinagpulungan kung ano ang gagawin. Habang sila' y nagpupulong ay isang loro
ang pumasok sa bulwagan at ragsabing ang nakaburo! na prinsipe ay ang balitang si
Prinsipe Bantugan ng kahariang Bumbaran. Lumipad na ang loro at. bumalik sa
Bumbaran. Nang malaman ni Haring Madali ang nangyari sa kapatid ay nanaig ang
pagmamahal dito at napawi ang kinikimkim na inggit sa kapatid. Kaagad lumipad sa
langit ang hari kasama ang isang kasangguni upang bawiin ang kaluluwa ni Prinsipe
Bantugan. Ang bangkay naman ni Prinsipe Bantugan ay pinilit ni Prinsesa Datimbang na
madala sa Bumbaran. Nagdiwang ang lahat nang muling mabuhay si Prinsipe Bantugan.
Nanauli sa dati ang mabuting pagtitinginan ng magkapatid.
Nabalitaan ng Haring Miskoyaw na namatay si Prinsipe Bantugan. Dating
kalaban ni Haring Madali ang naturang hari. Dagli siyang naghanda upang salakayin ang
Bumbaran. Kasalukuyang nagdiriwang ang lahat dahil sa pagkabuhay ni Prinsipe
Bantugan nang sumalakay sina Haring Miskoyaw. Natigil ang pagdiriwang at nagkaroon
ng labanan. Buong tapang na lumaban si Prinsipe Bantugan ngunit dahil sa bagong galing
siya sa kamatayan ay nanghina siya at nabihag. Iginapos siya ngunit nakawala siyang
nang manumbalik ang kanyang lakas. Nilagot niya ang gapos at buong bangis na
nakipaghamok hanggang sa malupig ang mga kaaway.
Dinalaw ni Prinsipe Bantugan ang mga kahariang karatig ng Bumbaran at
pinakasalan ang lahat ng prinsesang kanyang katipan at umuwi sila sa Bumbaran.
Ipinagbunyi siya ng lahat. Ipinag-utos ni Haring Madali ang panibagong pagdiriwang.
Naging maligaya ang buhay ni Prinsipe Bantugan hanggang sa kanyang huling sandali.
Pangalan ______________________________________________________________________
Kurso ________________________________________________________________________
Guro _________________________________________________________________________
Petsa _________________________________________________________________________

Antas ng Kabatiran
1. Iguhit ang kaharian ng Bumbaran.
2. Anong kultura ng mga Muslim ang mababasa sa epiko? Patunayan.
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________

3. Nangyayari pa rin ba ang inggitan sa magkakapatid kahit sa atin panahon? Anu-ano ang
masamang idinudulot ng inggit sa buhay nating mga Pilipino? Iugnay ito sa iba’t ibang
aspekto ng pamumuhay ng mga Pilipino.
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________

4. Sumasan-ayon ba kayo sa kasabihang “mas malapot an dugo kaysa tubig?” Patunayan.

________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
Pangalan ________________________________________________________________
Kurso __________________________________________________________________
Guro ___________________________________________________________________
Petsa ___________________________________________________________________

Gawaing Transformative

Interaktibo

Kumuha ng buong sipi ng mga tulang Hibik ng Pilipinas sa Inang Espanya ni

Herminigildo Flors, Sagot ng Espanya sa Hibik ng Pilipinas ni Marcelo del Pilar at
Katapusang Hibik ng Pilipinas ni Andres Bonifacio. Pag-ugnayin at paghambingin ang
mga diwa at kaisipan nais ipahatid ng mga ito. Pumili ng dulog na maaring gamitin sa
pagsusuri.

Pagpupuntos sa Gawain

Pamantayan Puntos
Angkop na dulog na ginamit sa pagsusuri 20
Kawastuhan ng paghahambing ng mga impormasyon o ideya 25
Daloy ng pagpapahayag 30
Istilo ng paraan ng pagbabalangkas sa pagsusuri 25
Kabuang Puntos 100

Integratibo

Kung sakaling nabubuhay sina Rizal at Bonifacio sa panahon ngayon, ano sa palagay
ninyo ang magiging paksa ng kanilang tula? Magtala ng tig-tatlong halimbawa ng
paksang isusulat nila at ipapaliwanag ang mga ito.

Pamantayan Puntos
Angkop na dulog na ginagamit sa pagsusuri 20
Kawastuhan ng paghahambing ng mga impormasyon o ideya 25
Daloy ng pagpapahayag 30
Istilo ng paraan ng pagbabalangkas sa pagsusuri 25
Kabuuang Puntos 100