Professional Documents
Culture Documents
Ethics Aptitude (Marathi) Notesbook
Ethics Aptitude (Marathi) Notesbook
Paper IV
g§H$cZ d coIZ
AnUm© Xr{jV & gwlwV adre
VwH$mam_ OmYd & _hoe {eamnyaH$a
àH$meH$
VwH$mam_ OmYd / _ëhma nmQ>rc
"X `w{ZH$ A°H°$S>_r'
"{edVrW©', ~±H$ Am°\$ B§{S>`mÀ`mda, \$½`w©gZ H$m°coO amoS>, {edmOrZJa, nwUo 411 004
\$moZ… 020-25530950/9890192929 \°$Šg … 020-30221950
Email. : admin@theuniqueacademy.com
Website : www.theuniqueacademy.com
UPSC MAINS - GS IV
Zr{Vemó, gË`{Zð>m Am{U Z¡g{J©H$ j_Vm - Aä¶mg gm{h˶
AnUm© Xr{jV & gwlwV adre & VwH$mam_ OmYd & _hoe {eamnyaH$a
df© 2015
(I) Syllabus 5
(II) Sample Questions provided by UPSC(October 2013) 7
(III) Mains Question Paper (December 2013) 9
(IV) Mains Question Paper (December 2014) 13
1. E{W³g A±S> B§{Q>{J«Q>r 2013 … EH$ g‘J« AmT>mdm 17
2. ZrVremó Am{U Z¡{VH$ VÎdkmZ 19
3. Zr{Vemó ‘mZdr H¥$VtMo ‘y붑mnZ 24
4. ‘yë¶ åhUOo H$m¶? 35
5. ‘yc^yV Z¡{VH$ g§H$ënZm … {ed, h¸$, H$V©ì¶ Am{U gX²JwU 37
6. Z¡{VH$ {gÕm§V I - à`moOZdmXr Z¡{VH$ {gÕm§V 42
7. Z¡{VH$ {gÕm§V II - H$V©ì¶dmXr Z¡{VH$ {gÕm§V 48
8. Z¡{VH$ {gÕm§V III - Om°Z am°ëg - ݶm¶mMr ‘yc^yV g§H$ënZm 55
9. nmümË` Z¡{VH$ VÎdk (Western Moral Philosophers) 58
10. ^maVr` Z¡{VH$ {dMma I 61
11. ^maVr` Z¡{VH$ {dMma II - Jm§YtMr Z¡{VH$ {eH$dU 73
12. ^md{ZH$ ~w{Õ‘Îmm (Emotional Intelligence) 78
13. d¥Îmr AWdm Ñ{ï>H$moZ (Attitude) 80
14. {d{dY Z¡{VH$ {ÛYm 86
15. n[apñWVrOݶ àý (Case Study) gmoS>{dʶmVrc H$mhr ‘hÎdmMo Q>ßno 88
16 n[apñWVrOݶ àý (Case Study) 90
17. CÎmaXm{`ËdmMr g§H$ënZm 95
18. amOH$s` H$m`©H$marà_wI Am{U gZXr godH$m§_Yrc g§~§Y 99
19. gZXr godm§Mr ^y{‘H$m 102
20 gZXr godoMr ~XcVr ^y{_H$m 105
21 gZXr godm : H$m_{Jar ì`dñWmnZ 108
22 gZXr godoMr g{H«$`Vm 111
23 gZXr godH$m§gmR>r AmMmag§{hVm Am{U {eñVnmcZ 113
24 gZXr godH$m§gmR>r VH«$ma {ZdmaU `§ÌUm 119
25. gZXr godm gwYmaUm 124
26. emgZ ì`dhmamVrc ZrVrVËdo Xþgam àemgH$s¶ gwYmaUm Am¶moJ 129
27. _m{hVrMm A{YH$ma 141
28. pìhgc ãcmoAa {dYo`H$ 2011 151
29. cmoH$nmc {dYo`H$ 153
30. gwemgZ Am{U gwemgZmMo ^maVmVrc nwT>mH$ma 162
31. ZmJ[aH$m§Mr gZX 172
32. B©-emgZ 177
33. gmd©O{ZH$ godm h¸$ A{Y{Z`_ 184
34. ZmJar g_mOmMr ^y{_H$m 187
35. amOH$maUmMo JwÝhoJmarH$aU Am{U àemgZ 193
36. H$m`Xm gwì`dñWm Am{U nmocrg gwYmaUm 198
37. Public Service Professionalism : Its Ethical Dimension 212
"X ¶w{ZH$ A°H°$S>‘r'
I
Syllabus
This paper will include questions to test the candidates’ attitude and approach to issues relating
to integrity, probity in public life and his problem solving approach to various issues and conflicts
faced by him in dealing with society. Questions may utilise the case study approach to determine
these aspects. The following broad areas will be covered.
Ethics and Human Interface
●● Essence, determinants and consequences of Ethics in human actions;
●● Dimensions of ethics;
●● Ethics in private and public relationships.
●● Human Values – lessons from the lives and teachings of great leaders, reformers and
administrators;
●● Role of family, society and educational institutions in inculcating values.
Attitude
●● Content, structure, function;
●● Its influence and relation with thought and behaviour;
●● Moral and political attitudes;
●● Social influence and persuasion.
Aptitude and foundational values for Civil Service
●● Integrity,
●● Impartiality and
●● Non-partisanship,
●● Objectivity,
●● Dedication to public service,
●● Empathy,
●● Tolerance and compassion towards the weaker sections.
Emotional intelligence-concepts, and their utilities and
●● Application in administration and governance.
Contributions of moral thinkers and philosophers from India and world.
Public/Civil service values and Ethics in Public administration
II
Sample Paper
(1) What do you understand by ‘ Ethical Human Conduct’? In what way is it important to be
ethical along with being professionally competent?
(2) What do you understand by the following terms ? Point out their specific relevance in public
service:
(i) Intellectual integrity
(ii) Empathy
(iii) Perseverance
(iv) Spirit of service
(v) Commitment
Indicate two more attributes which you consider very important for public servants. Justify
your answer.
(3) Which great Indian personality has inspired you the most as a role model and how have you
been able to benefit in your own life by such an inspiration ?
(4) You have been working with your team for almost a year. One of your subordinates Mr. A is
very effective and hard working, he takes responsibility and gets things done. However, you
have heard that Mr. A makes loose comments about women. Mrs. X who is working under
A, comes to you, she is visibly disturbed. She tells you that Mr. A has been making undue
advances towards her and has even asked her to go out for dinner with him. She wants to give
a written complaint seeking action against Mr. A. what would you do and why ?
(5) You have grown up with X, who has been your best friend since childhood. You have shared
your joys and sorrows and have been each other's confidante. Both of you are in your final
year graduation and writing your final exams. In the exam you notice that your friend is
copying and cheating a lot. What would you do and why?
(6) You are posted as the Medical Superintendant of a District level Govt Hospital which caters
to the need of poor patients from surrounding rural areas along with the local people from the
district town. As such the hospital has very good infrastructure and adequate equipment to
cater to this need. It also receives sufficient funds to meet the recurring expenditure. Inspite
of this there have been repeated complaints particularly from the patients which include the
following.
(i) Very poor maintenance and un-hygienic conditions in hospital premises.
(ii) The hospital staff frequently demanding bribes from the patients for the services rendered.
(iii) The negligent attitude of the Doctors resulting in times of casualties.
III
Mains Question Papar (December 2013)
(1) What do you understand by 'values' and 'ethics'? In what way is it important to be ethical
along with being professionally competent? (150 words) 10
(2) (a) What do you understand by the following terms in the context of public service? (250
words) 3×5=15
(i) Integrity
(ii) Perseverance
(iii) Spirit of service
(iv) Commitment
(v) Courage of conviction
(b) Indicate two more attributes which you consider important for public service. Justify
your answer. (100 words) 10
(3) Some people feel that values keep changing with time and situation, while others strongly
believe that there are certain universal and eternal human values. Give your perception in this
regard with due justification. (150 words) 10
(4) What is 'emotional intelligence' and how can it be developed in people? How does it help an
individual in taking ethical decisions? (150 words) 10
(5) (a) What do you understand by the term 'voice of conscience'? How do you prepare yourself
to heed to the voice of conscience? (150 words) 10
(b) What is meant by 'crisis of conscience'? Narrate one incident in your life when you were
faced with such a crisis and how you resolved the same. (150 words) 10
(6) Given below are three quotations of great moral thinkers/philosophers. For each of these
quotations, bring out what it means to you in the present context:
(a) "There is enough on this earth for every one's need but for no one's greed.'' Mahatma
Gandhi (150 words) 10
(b) "Nearly all men can withstand adversity, but if you want to test a man's character, give
him power".-Abraham Lincoln (150 words) 10
(c) "I count him braver who overcomes his desires than him who overcomes his enemies".-
Aristotle (150 words) 10
(7) "The good of an individual is contained in the good of all". What do you understand by this
statement? How can this principle be implemented in public life? (150 words) 10
(8) It is often said that 'politics' and 'ethics' do not go together. What is your opinion in this
regard? Justify your answer with illustrations. (150 words) 10
IV
Mains Question Papar (December 2014)
Section A
(1) (a) All human beings aspire for happiness. Do you agree? What does happiness mean to you?
Explain with examples. (150 words) 10
(b) What does ethics seek to promote in human life? Why is it all the more important in public
administration? (150 words) 10
(2) (a) In the context of defence services, ‘Partriotism’ demands readiness to even lay down one’s
life in protecting the nation. According to you what does patriotism imply in everyday
civil life? Explain with illustrations and justify your answer. (150 words) 10
(b) What do you understand by ‘probity’ in public life? What are the difficulties in practicing
it in the present times? How can these difficulties be overcome? (150 words) 10
(3) (a) “Integrity without knowledge is weak and useless, but knowledge without integrity is
dangerous and dreadful.” What do you understand by this statement? Explain your stand
with illustrations from the modern context. (150 words) 10
(b) “Human beings should always be treated as ‘ends’ in themselves and never as merely
means.” Explain the meaning and significance of this statement, giving its implications in
the modern techno-economic society. (150 words) 10
(4) (a) Which eminent personality has inspired you the most in the context of ethical conduct in
life? Give the gist of his/her teachings. Giving specific examples, describe how you have
been able to apply these teachings for your own ethical development. (150 words) 10
(b) There is a heavy ethical responsibility on the public servants because they occupy positions
of power, handle huge amounts of public funds and their decisions have wide-ranging
impact on society and environment. What steps have you taken to improve your ethical
competence to handle such responsibility? (150 words) 10
(5) (a) The current society is plagued with sidespread trust-deficit. What are the consquences of
this situation for personal well-being and for societal well-being? What can you do at the
personal level to make youself trustworthy? (150 words) 10
(b) It is often said that poverty leads to corruption. However, there is no dearth of instances
where affluent and powerful people indulge in corruption in a big instances where affluent
and powerful people indulge in corruption in a big way. What are the basic causes of
corruption among people? Support your answer with examples. (150 words) 10
Section B
(9) (a) Now-a-days, there is an increasing thrust on economic development all around the globe.
At the same time, there is also an increasing concern about environmental degradation
caused by development. Many a time, we face a direct conflict between developmental
activity and environmental quality. It is neither feasible to stop or curtail developmental
process, nor it is advisable to keep degrading the environment, as it threatens our very
survival.
Discuss some feasible strategies which could be adopted to eliminate this conflict and
which could lead to sustanable development. (250 words) 20
(b) Suppose one of your close friends, who is also aspiring for civil services, comes to you
for discussing some of the issues related to ethical conduct in public service. He raises the
following points :
(i) In the present times, when unethical environment is quite prevalent, individual
attempts to stick to ethical principles may cause a lot of problems in one’s career.
It may also cause hardship to the family members as well as risk to one’s life. Why
should be not be pragmatic and follow the path of least resistance and be happy with
doing whatever good we can?
(ii) When so many people are adopting wrong means and are grossly harming the system,
what difference would it make if only a small minority tries to be ethical? They are
going to be rather ineffective and are bound to get frustrated.
(iii) If we become fussy about ethical considerations, will it not hamper the economic
progress of our country? After all, in the present age of high competition, we cannot
afford to be left behind in the race of development.
(iv) It is understandable that we should not get involved in grossly unethical practices,
but giving and accepting small gratifications and doing small favours increases
everybody’s motivation. It also makes the system more efficient. What is wrong in
adopting such practices?
Critically analyze the above viewpoints. On the basis of this analysis, what will be
1
E{WŠg A±S> B§{Q>{J«Q>r 2013 - EH$ g‘J« AmT>mdm
H|$Ðr¶ cmoH$godm Am¶moJmZo ‘w»¶ narjoÀ¶m ~Xccoë¶m g§aMZoZwgma Am¶mo{OV Ho$coë¶m 2013 {S>g|. narjo‘ܶo àW‘M
E{W³g A±S> B§{Q>{J«Q>r ¶m nonaMm g‘mdoe Ho$cm. 250 JwUm§gmR>r KoʶmV Amcoë¶m ¶m nona‘YyZ Am¶moJmcm ¶m KQ>H$m‘YyZ
C‘oXdmamH$Sy>Z H$moU˶m Anojm AmhoV ho ~è¶mM à‘mUmV ñnï> Pmco Amho. ¶m nonaMo g§nyU© {dícofU AmnU nmhUma AmhmoV.
gd© àW‘ cjmV ¶oUmar ~m~ åhUOo BVa gm‘mݶ Aܶ¶ZmÀ¶m nonanojm doJir AgUmar ¶m nonaMr YmQ>Ur. Ho$di nwñVH$s
kmZm‘YyZ CÎmao {c{hUo ¶m KQ>H$mgmR>r Ano{jV Zmhr. qH$~hþZm AZoH$ àíZ C‘oXdmamcm {VÀ¶m/˶mÀ¶m d¡¶{º$H$ Am¶wî¶mVrc
àg§J, CXmhaUo ‘m§S>ʶmg àd¥Îm H$aVmV. VgoM ¶m {df¶mH$[aVm Omhra Ho$coë¶m Aä¶mgH«$‘mdê$Z Ago cjmV ¶oVo H$s, ¶m
nonagmR>rMo {df¶kmZ (Subject Knowledge) ho EH$m {dÚmemIoda Adc§~yZ ZgyZ Am§Va{dÚmemIr¶ Amho. ZrVr{df¶H$ dm
Z¡{VH$Vo~m~VMo AZoH$ àíZ ho EH$mnojm A{YH$ {dMmajoÌm_Yrc (Domain) AmhoV. Z¡{VH$ VÎdkmZ (Moral philosophy)
d cmoH$àemgZ (Public administration) ¶mda AmYm[aV ZrVr{Z¶‘{df¶H$ (ethical) àíZ hm nonaMm à‘wI Jm^m Amho.
{d^mJ A d {d^mJ ~ Aem XmoZ {d^mJm§‘ܶo gmXa Ho$coë¶m nona‘Yrc gd© àíZ gmoS>{dUo A{Zdm¶© Amho. {d^mJ A ‘ܶo
EHy$U 8 àíZ AmhoV. ho 8 àíZ EHy$U 125 JwUm§H$[aVm AmhoV. ‘mÌ à˶oH$ àíZmcm g‘mZ JwU ZmhrV. n{hco VrZ àíZ Z¡{VH$
VËdkmZmg§~§YmVrc gmYmaU g§H$ënZm ñnï> AmhoV qH$dm Zmhr ho nmhUmao AmhoV. {Xcoë¶m g§kmMm AW©, ì¶m»¶m ñnï> H$aUo
Ago ¶m àíZm§Mo ñdê$n Amho. EH$ {deof AYmoao{IV H$amd¶mMr ~m~ åhUOo JwU d ˶mgmR>r Amdí¶H$ eãXg§»¶m ho à‘mU
à˶oH$ àíZmgmR>r doJio Amho. CXm. gdm©V n{hë¶m àíZmV 10 JwUm§H$[aVm 150 eãX {c{hUo Ano{jV Amho Va Xþgè¶mM àíZmV
15 JwUm§H$[aVm 250 eãX {c{hUo Ano{jV Amho. ‘yë¶ d Z¡{VH$Vm åhUOo H$m¶? godm^md, g˶{Zð>m, ~m§{YcH$s ¶mdarc {Q>nm,
àemgH$s¶ godm§gmR>r Amdí¶H$ BVa JwU Aem {df¶m§da AmYm[aV n{hco XmoZ àíZ AmhoV. EHy$U Mma àíZm§‘ܶo C‘oXdmamMo
d¡¶{º$H$ ‘V {dMmaco Amho. ¶m‘ܶo {ddoH$, A§V:H$aUmMm AmdmO ¶mgma»¶m VÎd{_‘m§goda AmYm[aV {df¶m§Mm g‘mdoe
Amho. A{Y^m¡{VH$s (Metaphysics) À¶m H$S>oZr OmUmao ho {df¶ AmhoV. AWm©VM ¶mH$[aVm ’$ma Imocda OmD$Z VÎdkmZmMm
Aä¶mg H$aUo Ano{jV Zmhr. ‘mÌ g§km§Mo AmH$cZ hmoʶmBVH$s AmoiI Ano{jV Amho. VgoM ¶m àíZm§‘YyZ EH§$Xa nonaMr
H$m{R>ʶ nmVir A{YH$ R>odʶmV Am¶moJmZo ¶e {‘i{dco Amho. ñnYm© H$m¶‘ amIUo d Vr AQ>rVQ>rMr R>odUo ¶m‘YyZ gmܶ
Pmco Amho. ‘mÌ ¶m àíZm§Mr g§»¶m ‘moOH$sM Amho. BVa AZoH$ àíZ {df¶mMo Agcoco kmZ d Vo Amnë¶m eãXmV ‘m§S>ʶmMr
hmVmoQ>r ¶m‘YyZ CÎm‘[a˶m hmVmico OmD$ eH$VmV. AemàH$mao g§kmMm AW© ñnï> H$aUo, d¡¶{º$H$ AZw^dm§Mr Z¡{VH$ ‘m§S>Urer
gm§JS> KmcUo ¶mda gwédmVrÀ¶m H$mhr àíZm§‘ܶo ^a {Xcm Jocm Amho.
¶m nwT>rc àíZ àH$ma åhUOo ‘hmZ d à{gÕ ì¶º$s¨À¶m {dMmam§Mm H$ënZm {dñVma H$aUo. 2013 À`m àýn{ÌHo$V à˶oH$s
10 JwUm§Zm {dMmaco Jococo 3 àíZ ‘hmË‘m Jm§Yr, A~«mh‘ qcH$Z, Am{U A°[añQ>m°Q>c ¶m§À¶m {dMmam§da AmYm[aV AmhoV. à˶oH$
àíZ 150 eãXm§‘ܶo {c{hUo Ano{jV Amho. ¶m àíZm§H$S>o cKw{Z~§Y Aem ñdê$nmV XoIrc ~KVm ¶oB©c. AWm©V H$ënZm {dñVma
¶m {Z~§Y àH$mamMr AmoiI d gamd Agë¶mg H$‘r doimV ho {cImU A{YH$ n[aUm‘H$maH$ hmoD$ eH$Vo. ¶m VrZ gw{dMmam§‘ܶo
XoIrc {df¶mMo d¡{dܶ Am¶moJmZo H$m¶‘ amIco Amho. ¶m {dMmam§{df¶r {c{hV AgVmZm ˶m 춺$sMr EH§$XarV Z¡{VH$ {dMma
àUmcr ‘m{hV AgUo ’$m¶ÚmMo R>aoc. VgoM ¶m {dMmam§Mm CÎm‘ àemgZmer d ˶mVrc ZrVr{Z¶‘{df¶H$ ~m§{YcH$ser H$m¶
g§~§Y Amho ho AYmoao{IV H$aUo JaOoMo Amho. ¶m ì¶{V[aº$ EH$m àíZm‘ܶo Ho$di ‘mZdVoÀ¶m Mm§JwcnUm{df¶rMo EH$ {dYmZ
XoD$Z ˶m~Ôc C‘oXdmamMo H$m¶ ‘V Amho ho OmUyZ KoʶmMm à¶ËZ Ho$cm Amho. ¶mM~amo~a amOH$maUmMm Z¡{VH$Voer AgUmam
g§~§Y d ˶m {df¶rMm C‘oXdmamMm Ñ{ï>H$moZ ¶mda ^a XoV 10 JwUm§gmR>r 150 eãXm§V à{VgmX Ano{jV Amho. VgoM ^md{ZH$
~w{Õ‘Îmm d ˶mMm àemgZmV e³¶ Agcocm dmna ¶mda XoIrc EH$ àíZ {dMmacm Jocm Amho. AemàH$mao {d^mJ A ‘ܶo
2
ZrVremó Am{U Z¡{VH$ VÎdkmZ
_Zwî` hm {dMmaerc àmUr Amho. H$moUVrhr H¥$Vr H$aÊ`mAmYr AWdm {ZU©` KoÊ`mAmYr _Zwî` Amnë`m `m d¡Mm[aH$
j_VoMm dmna H$aV AgVmo. àË`oH$ _Zwî` n[apñWVrcm AZwgê$Z {OVH$s {dMmam§Mr ñnï>Vm H¥$VrV CVadVm `oB©c {VVH$s
CVadÊ`mMm à`ËZ H$aV AgVmo. Vmo Añnï>, g§{X½Y Aem AdñWo_Yo OJy eH$V Zmhr. H$maU _J g§nyU© OJ hm Ë`mÀ`mgmR>r
~mhoê$Z bmXbobm, Ë`mÀ`mnmgyZ doJim Agm ^mJ R>aVmo. _mUgmbm A§{V_ gË` OmUyZ KoÊ`mMr Vrd« BÀN>m AgVo. gË`mMo
A§{V_ ñdê$n g_OyZ KoUo d Ë`mg§X^m©V AmMaU H$aUo ho `m emoYmMo XmoZ _w»` ^mJ AgVmV. VÎdkmZmMm CX` A§{V_
gË`mÀ`m {M{H$ËgH$ Am{U H$mën{ZH$ emoYmÛmao hmoVmo. åhUOoM gË` H$m` Agy eHo$c `m~m~VMo Hw$Vyhc Am{U Vo Hw$Vyhc
e_{dÊ`mgmR>r {d{dY àH$mao Ho$cocr {dMmam§Mr _m§S>Ur åhUOoM VmpÎdH$ {dMma hmo`. `m{R>H$mUr gË` qH$dm Á`mcm A§{V_
gË` åhQ>co OmVo, Ë`m_Ü`o AZoH$ Jmoï>tMm g_mdoe hmoVmo. Ogo H$s _mZdr Am`wî`mcm H$moUVm R>am{dH$ hoVy Amho H$m? {dídmÀ`m
AdmT>ì` ngmè`mV _mZdmcm {Z{üV ^y{_H$m Amho H$m? àmaãY Aem g§H$ënZoÀ`m ApñVËdmcm dmd H$m? B. gË` OJmVrb
{d{dY KQ>Zm d H$m`mªMr VH©$ewÕ _m{hVr XoVo. VÎdkmZ `m {dídmÀ`m MmbH$ eŠVtMo ñnï>rH$aU H$aVo. åhUyZ g¡Õm§{VH$Ñï>`m
VÎdkmZ ho {dMmam§Mo nÕVremór` H$m_ Amho.
gË`mÀ`m ñdê$nmÀ`m emoYmbm EH$ ì`mdhm[aH$ ~mOy Amho. _mZdr ~w{Õ_Îmobm/{dMmaeŠVrbmhr EH$ ì`mdhm[aH$ ~mOy Amho.
_Zwî`mMo ApñVÎdM Ë`mÀ`m g^modVrMo OJ g_OyZ KoÊ`mÀ`m d Ë`mda à{V{H«$`m XoÊ`mÀ`m Ë`mÀ`m eŠVrÀ`m _mÜ`_mVyZ {gÕ
hmoV.o Ë`m_wio Ë`mÀ`m ehmUnUmMr, {dMmaeŠVrMr ì`mdhm[aH$ Cn`wŠVVm AgÊ`mMr JaO {Z_m©U hmoV.o ~mø KQ>Zm g_OyZ
KoÊ`mMr `mo½` j_Vm hm _mZdr ApñVÎdmMm _yb^yV KQ>H$ R>aVmo, Á`mVyZ Zr{VemómMm CX` hmoVmo. Zr{VemómMm g§X^© _mZdmÀ`m
OJÊ`mÀ`m ì`mdhm[aH$ g_ñ`m§er `oVmo. àW_V… Vmo {Zìdi OJÊ`mÀ`m YS>nS>rMm AgVmo Va nwT>o _yë`ì`dñWm g§KQ>rVnUo
g_m`mo{OV H$ê$Z OrdZ OJÊ`mg§X^m©Vbm AgVmo. _Zwî` hm {dMmaerb àmUr Amho. EH$ Agm àmUr H$s Omo BVam§À`m VwbZoV Cƒ
nmVirda OJVmo. Vmo gË` g_OyZ KoVmo, {hV OmUVmo Am{U gm¢X`m©Mr {Z{_©Vr H$aVmo. {dMmaeŠVrMr ì`mdhm[aH$ ~mOy _yë`m§Mm
{dH$mg Xe©{dVo. _Zwî` Ë`mÀ`m ‘yë¶{dMmamZo dm BÀN>meŠVrZo {Z`§{ÌV hmoVmo. AmË_^mZ AgUmè`m {dMmaerb ì`ŠVrbm gË`,
gm¢X`© Am{U H$ë`mU dm ew^ `m§À`m EH$sH$aUmMr Amdí`H$Vm ^mgVo. {dMmaerb _Zwî`àmUr ñdV…bm A§{V_ VÎdmgmR>r KS>dV
AgVmo.
VÎdkmZmMr ì`m»`m
VÎdkmZ ho {dMmam§Mo nÕVera H$m`© Amho. Vo OJÊ`mMm AW© Am{U _yë` g_OyZ KoÊ`mMm à`ËZ H$aVo. A§{V_ gË`mÀ`m
emoYmMm hm EH$ à`ËZ AgVmo. VÎdkmZ hm g§nyU© kmZmÀ`m ‘wimer AgUmè`m {Z`_VÎdm§Mm Aä`mg AgVo. VÎdkmZ A§{V_
gË` emoYVo. hm Amnë`m gd© AZw^dm§Mo EH$sH$aU Am{U Ë`m§Mo ~{wÕ{Zð> ñnï>rH$aU H$aÊ`mMm à`ËZ AgVo. g§nyU© {dídmMo
EH$ ~w{Õ{Zð> {MÌ Vo Amnë`mg_moa C^o H$aVo.
Philosophy hm eãX _yi J«rH$ eãX Philosophia nmgyZ `oVmo. Á`mMm AW© ehmUnUm{df`rMo no«_ Agm Amho. VÎdkmZ
åhUOo kmZm{df`rMo no«_ Am{U VÎd{M§VH$ åhUOo Aer ì`ŠVr Or Iè`m kmZmÀ`m emoYmV AgVo. VÎdk hm ~mø OJVmMm
{Zanoj {díbofH$ AgVmo. àW_V… VÎdkmZ hr EH$ ~w{Õ_mZ ì`ŠVtMr dm ~w{ÕdmXtMr Midi hmoVr. hm kmZmMm emoY
H$moUË`mhr g§X^m©{edm`Mm hmoVm.
^maVr` g§X^m©V VÎdkmZmg "Xe©Z' Ago åhUVmV, Á`mMm AW© XÿaÑpîQ>H$moZ Agm AmhoM nU Ë`mM~amo~a `m Ñï>rMo gmYZ
dm _mÜ`_ Agmhr Amho. ^maVr` VÎdkmZ A§{V_ g˶mÀ¶m gmjmËH$mamÀ`m AmoT>rVyZ {Z_m©U Pmbobo Amho. ^maVr` VÎdkmZmMr
3
Zr{Vemó - _mZdr H¥$VtMo _yë`_mnZ
Zr{Vemó hr Aer kmZemIm Amho Or _mZdr H¥$VtH$So> Z¡{VH$ {Z`_ dm _mZX§S>mÀ`m Ñ{ï>H$moZmVyZ nmhVo. _mZdr AmMaUmn¡H$s
H$m` Mm§Jbo {H§$dm H$m` dmB©Q> `mMm Vo Aä`mg H$aVo. Zr{Vemó _mZdmÀ`m gdm©oƒ àmáì`mÀ`m g§X^m©Zo AmMaUmMo _yë`_mnZ
H$aVo.
Mm§Jbo Am{U `mo½` ho XmoZ eãX _mZdr H¥$VtÀ`m _yë`_mnZmgmR>r dmnabo OmVmV. `mo½` `m eãXmgmR>r B§J«OrV Right
hm eãX Amho. Right hm eãX Rectus `m b°{Q>Z eãXmnmgyZ CËnÝZ Pmbobm Amho. Rectus Mm AW© {Z`_mZwgma {H§$dm
gainUmZo Agm hmoVmo. åhUyZ Zr{Vemó Aem {Z`_m§er g§~§{YV Amho. Á`m§À`m‘wio _mZdr AmMaU `mo½` dm gai KSy> eH$Vo.
WmoS>Š`mV _mZdr H¥$Vr Oa {Z`_mZwgma KS>Uma Agob Va Vr `mo½` Amho Ago åhUVm `oVo. CXm… dmhVwH$sMo {Z`_. {Z`_ ho
ñdV… A§{V_ àmáì` ZgVmV Va Vo AÝ` Hw$R>boVar C{Ôï>> JmR>Ê`mgmR>r gmYZ åhUyZ {Z_m©U Ho$bobo AgVmV. lo`g/ew^/Mm§Jbo
`m _amR>r eãXmg B§J«OrV Good Ago åhUVmV. Good hm eãX O_©Z eãX Gut _YyZ `oVmo. Á`mMm AW© "gmhmæ`H$' AWdm
"Hw$R>ë`mVar Ü`o`mgmR>r _hÎdnyU©' Agm hmoVmo. AWm©V Zr{Vemó ho _mZdr AmMaU lo`g dm Mm§Jbo ~ZdUmè`m Ü`o`m§À`m dm
AmXe©VÎdm§À`m g§X^m©V AgVo. _mZdr OrdZmÀ`m {d{dY H¥$VtZm ew^ åhQ>bo OmVo. CXm… gË` dm Iao ~mobUo.
Aem àH$mao Zr{Vemó _mZdr AmMaUmMo _yë`_mnZ A§{V_ Ü`o`o Am{U Ë`m Ü`o`màV OmUmao _mJ©/_mÜ`_o `m§À`m AmYmao
H$aVo.
_mZdr H¥$VtMr Z¡{VH$Vm R>a{dUmao KQ>H$
_mZdr H¥$VtÀ`m Z¡{VH$VoMo {dícofU H$aUo hr _wimVM EH$ H$R>rU ~m~ Amho. Hw$R>ë`mhr H¥$VrdaVr {d{dY n[apñWVtMm
à^md AgVmo. Am{U åhUyZM H¥$VtMm Mm§Jco-dmB©Q>nUm R>adVmZm VrZ KQ>H$m§Mm àm_w»`mZo {dMma H$amdm cmJVmo -
(1) H¥$Vr Ho$ë`mZo hmoUmao n[aUm_.
(2) H¥$VrÀ`m ^modVr AgUmè`m d à^md nmS>Umè`m {d{dY n[apñWVr.
(3) H¥$Vr H$aÊ`m_mJrc hoVy.
(1) H¥$VrMo n[aUm_ - H¥$VrMo gmÜ` H$m` Amho `mMm {dMma H$aÊ`mnydu n[aUm_m§Mo {dícofU H$aUo Amdí`H$ Amho.
CXm. EImÚm PmonS>rcm AmJ cmdÊ`mMm n[aUm_ PmonS>r OiUo hm Amho. gmÜ` _mÌ gyS> KoUo ho Agy eH$Vo. n[aUm_
H$m` AmhoV `mdê$Z H¥$Vr Mm§Jcr, dmB©Q> qH$dm VQ>ñW ho R>ê$ eH$Vo. na§Vw Z¡{VH$VoÀ`m Ñ{ï>H$moZmVyZ nm{hë`mg H¥$Vr
"Mm§Jcr' Amho Agm {ZîH$f© H$mT>Ê`mgmR>r {VMo hmoUmao n[aUm_ Mm§Jco Agco nm{hOoV.
(2) H¥$Vrda n[aUm_ H$aUmar n[apñWVr - `m_Ü`o H¥$VrÀ`m Z¡{VH$Voda n[aUm_ KS>dyZ AmUoc Aem àË`oH$ Vner-
cmMm g_mdoe hmoVmo. CXm. H¥$Vr H$aUmar ì`º$s, doi, ñWmZ, {Z{_Îm B. n[apñWVrZwgma H¥$VtMo _yë`m§H$Zhr doJdoJio
Ho$ë`m OmD$ eH$Vo. CXm. AÞXmZ ^wHo$ë`m ì`º$scm Ho$ë`mZo AÞXmZmMr H¥$Vr A{YH$ Mm§Jcr R>aoc. gm_mÝ`V…
EImÚm ì`º$s gmo~V ~gUo `mcm Mm§Jco-dmB©Q> R>a{dVm `oV Zmhr. na§Vw Ë`m ì`º$scm EH$Q>onUm dmQ>V AgVmZm
{VÀ`mgmo~V ~gë`mZo Vr H¥$Vr Mm§Jcr R>aVo. _wimVM dmB©Q> Agcocr MmoargmaIr H¥$Vr Oa Jar~ ì`º$sÀ`m Kar Ho$cr
Va Vr AOyZM dmB©Q> R>aVo. åhUyZM Hw$R>ë`mhr H¥$Vrda n[aUm_ H$aUmè`m n[apñWVtMm gImoc {dMma Ho$cm nm{hOo.
(3) H¥$Vr H$aÊ`m_mJrc gmÜ` - EImÚm H¥$VrMo gmÜ` åhUOo Vr nma nmS>Ê`m_mJMm CÔoe hmo`. Hw$R>ë`mhr d {H$Vrhr
gm_mÝ` Agcoë`m H¥$VrÀ`m _mJo H$mhr Var CÔoe AgVmo. ì`º$sMr àË`oH$ H¥$Vr hr Hw$R>ë`mVar hoVyZo ào[aV AgVo, d
åhUyZM Vr ì`º$s g§~§YrV H¥$Vr H$aV AgVo.
H$mhr n[apñWVt_Ü`o H¥$VrMo n[aUm_ Am{U gmÜ` ho EH$M Agy eH$VmV. CXm. VhmZcoë`m ì`º$scm nmUr nmOUo; `m
4
‘yë¶ åhUOo H$m¶?
AmnU Ago nm{hco H$s VÎdkmZmÀ`m nmM emImn¡H$s gm¢X`©emó (Aesthetics) d Zr{Vemó (Ethics) `m§Zm "_yë`emóo'
(Axiology) Ago åhUVmV. _yë`emómV _w»`V: Zr{V d gm¢X`© `m{df`H$ g_ñ`m§Mm g_mdoe hmoVmo. Ë`m_wio `m XmoZ _yë`m§er
_yë`emó g§~§{YV Amho.
AmVm _yë` åhUOo H$m`? hm EH$ _yc^yV Am{U _yë`mË_H$ àíZ Amho. _yë` hr g§H$ënZm XmoZ g§H$ënZm§À`m {damoYr Amho.
n{hcr qH$_V Am{U Xþgar VÏ` `m Ë`m g§H$ënZm AmhoV. "qH$_V' (cost/price) hr AW©emór` g§H$ënZm Amho Va "_yë`'
(Value) hr VÎdkmZmË_H$ g§H$ënZm Amho. _yë` hr g§H$ënZm qH$_V `m g§H$ënZoà_mUo VÏ` `m g§H$ënZoÀ`m {damoYmV Amho.
CXmhaUmW© EImÚm \w$cmMo dU©Z cmc, Jwcm~r, gwJY§ r, a§JrV, H$mQ>ao r Ago H$aVm `oBc
© . {H$Vrhr dU©Z Ho$co Var Ë`m \w$cmMo _yë`
_mÌ gm§JVm `oUma Zmhr. \y$c H$mo_O
o co Var Xodmcm dm{hcoë`m \w$cmMm H$Mam hmoV Zmhr. Ë`mMo {Z_m©ë` hmoV.o ho Ë`m \w$cmMo _yë`
AgVo.
Value hm eãX c°Q>rZ ^mfoVrc Valeo `m eãXmdê$Z Amcm Amho. Ë`mMm _yi AW© eº$s, Amamo½` AgyZ Z§Va "Á`m_wio
n[aUm_ KS>Vmo' Vmo Agm AW© {ZKmcm. \|«$M ^mfoVrc Valeur `m eãXmMm AW© "CÎm_nUm' Agm Amho. `mMm AW© Oo CÎm_
Amho, Oo {ZdS>coM nm{hOo Ago H$mhr åhUOo _yë` Ago åhUVm `oB©c. _yë` hm JwU Amho. VgoM Vo lo` qH$dm {hV `m AWm©Zohr
dmnaco OmVo.
Oo {Z_m©U H$aVm `oVo, Á`mMr IaoXr {dH«$s H$aVm `oVo, Oo ~mOmamV CncãY Amho Ë`m gJù`m§Zm qH$_V AgVo. _yë` _mÌ
~mOmar dñVy ZgVo. ì`º$sZo d g_mOmZo àmá H$amd`mMr, OrdZmV gmYmd`mMr ~m~ Amho. Ë`m g§H$ënZm AgVmV. CXm. ào_,
_¡Ìr, H$éUm, g_Vm, Ý`m`, ~§YwVm, gm¢X`©, Mm§JwcnUm `m gdmªZm qH$dm Aem BVa Jmoï>tZm _yë` AgVo. hr "VmpÎdH$ _yë`o'
(Philosophical Values) AmhoV. Aem {d{dY _yë`m§À`m Aä`mgmcm "_yë`emóo' åhUVmV.
Iao Va _yë` hr _yimV AW©emór` g§H$ënZm AgyZ Vr EH$mo{Ugmì`m eVH$mV VÎdkmZmË_H$ g§H$ënZm åhUyZ {dH${gV
Pmcr. OrdZ_yë`o, cmoH$emhrMr _yë`o, gm{hË`_yë`o {H§$dm _yë`{ejU Ago eãXà`moJ AmnU H$aVmo. `m {R>H$mUr _yë` eãXmZo
Zo_Ho$ H$m` gy{MV hmoVo? _yë` hm dñVyMm IamM JwU qH$dm JwUY_© Amho H$s _mUgmcm Vgo dmQ>Vo?
Am`wî`mV AmnU EH$gmaIr H$emMr Zm H$emMr {ZdS> H$arV AgVmo. hr {ZdS> AmnU R>a{dcoë`m _yë`_mnZmZwgma hmoV
AgVo. Voìhm _yë` hr g§H$ënZm VÎdkmZmË_H$ ~ZVo. H$maU AmnU AmncoM H$mhrVar EH$ VÎdkmZ R>a{dV AgVmo.
WmoS>Š`mV _yë` hr Am`wî`mV gmYmd`mMr, {_idmd`mMr, Á`mV Amnco {hV Amho AerM H¥$Vr H$amd`mMr ~m~ Amho.
Vr àË`oH$ ì`º$s d JQ>mZwgma ~Xcy eH$Vo. nU Varhr àm_m{UH$nUm, gMmoQ>r, n«o_, kmZ, H$ë`mU, B©ída, Y_© Aem Jmoï>tZm
g_mO_yë` AgVo. Y_©, AW©, H$m_ d _moj `m§Zm åhUyZM _yë` Amho.
_yë`mMo àH$ma
(A) ñdVmo_yë` Am{U naVmo_yë` (Intrinsic and Exstrinisic Values)
_yë`m§Mo _w»` XmoZ àH$ma AmhoV. ñdVmo_yë` (Intrinsic Values) Am{U naVmo_yë` (Exstrinisic Values). Á`mMo _yë`
Vr H¥¥$Vr Ho$crM nm{hOo Ago AgVo Vo "ñdVmo_yë`' Am{U Á`mMo _yë` Vr H¥$Vr Cn`wº$ Amho H$s Zmhr `mda R>aVo Vo "naVmo_yë`'
hmo`. Amamo½` amIUo ho ñdVmo_yë` Amho Va ì`m`m_ H$aUo ho naVmo_yë` Amho. åhUOoM H$mhr Jmoï>r Amnë`mcm Ë`m§À`m
ñdV:H$[aVmM hì`m AgVmV, Ë`m§À`m gmhmæ`mZo AÝ` H$emMr àmár H$amd`mMr ZgVo Ë`m§Zm ñdVmo_yë` AgVo. Am{U H$mhr
Jmoï>r BVa H$mhrVar {_imdmd`mMo AgVo `mgmR>r àmá H$amd`mÀ`m AgVmV, Ë`m§Zm naVmo_yë` AgVo.
Zr{Vemó Z¡{VH$ dV©ZmMo {dícofU H$aVo. gXmMaU, H$V©ì`, Mm§JwcnUm, Xþ[aV, nmn B. Z¡{VH$ g§H$ënZm§Mm X¡Z§{XZ
ì`dhmamVrc dmna, Ë`m§Mo ñdén, Ë`mMm AW© `m gJù`m§Mr {M{H$Ëgm H$aUmao Zr{Vemó ho EH$ ì`mdhm[aH$ emó Amho.
H$moUË`mhr Z¡{VH$-AZ¡{VH$ dV©Zm_mJo H$mhr _yc^yV g§H$ënZm AgVmV. Ë`m nwT>rcà_mUo -
(1) {ed
(2) h¸$
(3) H$V©ì`
(4) gX²JwU
ì`º$s¨Mo AWdm g_mOmMo H$moUVohr dV©Z `m Mma g§H$ënZm§À`m n{cH$S>o ZgVo. Ë`m§Mo ñdén nwT>rcà_mUo -
(A) {ed :
{ed hr _w»` Z¡{VH$ g§H$ënZm Amho. {ed åhUOo Mm§Jco. Mm§Jco åhUOo H$m`? hm EH$ Zr{Vemór` àíZ Amho. Mm§JwcnUmMo
kmZ Pmco H$s ì`º$s {ZpíMV[aË`m Mm§Jcr dmJVo H$m? H$s kmZ ZgVmZmhr Mm§Jcr dmJVo? H$s Mm§JwcnUmMo kmZ ZgVmZmM Vr
Mm§Jcr dmJVo? "Mm§Jco H$m`?' ho H$iyZ XoIrc EImXr ì`º$s dmB©Q> H$m dmJV AgVo? Aem ì`º$scm IaoM Mm§Jco åhUOo
H$m`? ho Z¸$s H$imco Amho, Ago åhUVm `oVo H$m? Mm§Jë`m dmB©Q>mVyZ _r Mm§Jë`mMr {ZdS> H$m H$amdr?
ho gd© àíZ AË`§V J§^ra, J§wVmJw§VrMo Am{U WoQ> àíZ AmhoV. X¡Z§{XZ OrdZ OJVmZm Amnë`mcm ho àíZ nS>VmV. nU `m
àíZm§Mr AmnU H$Yrhr J§^ra MMm© H$arV Zmhr. Ë`m_wio Vo ~mOycm Q>mH$co OmVmV Am{U J¥hrV Yaco OmVmV. Am{U Ë`mZ§Va
Mm§Jë`m dmB©Q>mMm gVV Jm|Yi hmoD$Z Amnco ì`º$sJV d gmd©O{ZH$ OrdZ Jw§VmJw§VrMo ~ZVo. åhUyZ `m gd© àíZm§Mr MMm©
Amdí`H$ Amho.
Mm§Jco ho nX Z¡{VH$ AWm©Zo KoVë`mg Ë`mg§~§YmV Mma VmpÎdH$ àíZ CnpñWV hmoVmV. Vo Ago:
(1) "Mm§Jco' `m nXmZo Zo_H$m H$emMm {ZX}e hmoVmo?
(2) H$moUË`m Jmoï>r Mm§Jë`m AmhoV? Am{U AmnU Ë`m H$em AmoiIVmo?
(3) gdm}ƒ Mm§Jco (A§{V_ {ed - Highest or Complete Good) H$moUVo?
(4) Mm§JwcnUm åhUOo Zo_Ho$ R>admdo H$go? OJmVrc BVa àH$maÀ`m Mm§JwcnUmer Z¡{VH$ Mm§JwcnUm H$gm VmSy>Z nmhmdm?
Mm§Jco qH$dm {ed `m g§H$ënZoMr MMm© J«rH$-nmíMmË` VÎmdkmZm§V hOmamo df} Mmcy Amho. gm°H«o${Q>g Va kmZ hmM gX²JwU
Agohr Xmdm H$aVmo. ßcoQ>moZo Y¡`©, g§`_, Ý`m`, XÿaXeunUm `m§Zm gX²JwU åhQ>co Amho. na§Vw EH$mo{Ugmì`m {dgmì`m eVH$mV Om°O©
ES>dS>© _ya (1873 Vo 1958) `m VÎddoÎ`mZo "{ed' nXmMo doJioM {dícofU {Xco. _yaZo Ë`mgmR>r Ë`mMr ñdV§Ì {dícofU nÕVr
{dH${gV Ho$cr. {Vcm _yaMr nÕVr åhUVmV.
_yaÀ`m _Vo {ed hr g§H$ënZm JyT>, AVt{Ð` d AZmH$cZr` Amho, Ago Zmhr. Va _wimV {ed hr g§H$ënZm d¡{eîQ>çnyU©
Amho. Vo Ago H$s {ed hr gmYr, gac, {Zad` Am{U åhUyZ A{dícoî` g§H$ënZm Amho. EImÚm g§H$ënZoMo {dícofU XoUo
åhUOo Vr g§H$ënZm AÝ` H$moUH$moUË`m g§H$ënZm§Zr ~Zcocr Amho, Vo ñnï> H$aUo hmo`. nU {ed hr Aer AZoH$ g§H$ënZm§Zr
~Zcocr g§H$ënZm Zmhr. Vr gmYr gac Amho. {VMo kmZ WoQ> _mZdr àkocmM hmoVo. EImXm _mUyg Mm§Jcm H$s dmB©Q> ho AmnUmg
Ë`mÀ`m dV©UwH$snojm Ë`mÀ`mH$S>o Ho$di nmhÿZ OmñV cdH$a H$iVo.
{edMr åhUyZM ì`m»`m XoVm `oV Zmhr. Vr Aì`m»`o` Amho. ì`m»`m XoÊ`mMm à`ËZ Ho$cmM Va H$mhr Zm H$mhr Xmof CaVmoM.
6
Z¡{VH$ {gÕm§V I - à`moOZdmXr Z¡{VH$ {gÕm§V
à`moOZdmX
EImÚm H¥$VrÀ`m n[aUm_mdê$Z Ë`m H¥$VrMr Z¡{VH$Vm R>a{dUmè`m {ZVremómVrc {gÕm§Vmcm à`moOZdmX> Ago åhUVmV.
à`moOZdmXmÀ`m Jmä`mer "ì`ŠVr H$m` H$aVo' - åhUOoM Ë`mÀ`m H¥$Vr AmhoV. Am{U Ë`m H¥$VtMo _yë`_mnZ ho g_moa `oUmè`m
n[aUm_m§À`m Mm§Jco-dmB©Q>nUmda AmYm[aV AgVo. dada nmhVm `m {gÕm§VmÛmao Z¡{VH$ _yë`_mnZmMm EH$ WoQ> {ZH$f g_moa
R>odcm OmVmo. na§Vw "Mm§Jco' n[aUm_ H$moUVo ho R>a{dÊ`mgmR>r _wimV "Mm§Jco' åhUOo Zo_Ho$ H$m` ho _m{hV AgUo hr EH$ nyd©AQ>
Amho. "Mm§Jco' åhUOo H$m` - ho ì`º$scm AJmoXaM _m{hV Agë`mMo hm {gÕm§V J¥{hV YaVmo. hr ~m~ _mÝ` Ho$ë`mg nwT>Mm
àý Agm nSy> eH$Vmo H$s _J "Mm§Jco n[aUm_' Zo_Ho$ H$moUVo? ~hþg§»`m§Zm AmZ§X XoVrc Vo H$s gmYmaUV… OmñVrV OmñV
AmZ§XmMr {Z{_©Vr H$aVrc Vo? qH$dm Mm§Jë`m n[aUm_m§Mr H$mhr doJirM ì`m»`m Agmdr? _wimVM "Mm§Jco' åhUOo H$m` ho
_m{hV Zgoc Va EImÚm H¥$VrMm n[aUm_ hm ~amo~a Amho qH$dm H$go ho R>a{dVm `oV Zmhr.
H¥$Vr hrM ñd`§^y AgVo, åhUOo H¥$VrM _wimV Mm§Jcr qH$dm dmB©Q> AgVo - {VMo _yë`_mnZ Ago ñdV§ÌarË`mM ìhmdo -
Ago _mZUmè`m H$V©ì`dmXr (Deontolagical) {gÕm§VmÀ`m CcQ> _m§S>Ur à`moOZmdmXr {gÕm§V H$aVmZm {XgyZ `oVmo.
à`moOZdmXr {ZVremómMo à_wI CXmhaU åhUOo Cn`wº$VmdmX. OmñVrV OmñV cmoH$m§Mo OmñVrV OmñV H$ë`mU
gmYUmar H¥$Vr hr ~amo~a, Va AmZ§X Zmhrgm hmoB©c Ago n[aUm_ gmYUmar H¥$Vr hr MyH$ Ago hm {gÕm§V _mZVmo. na§Vw n[aUm_m§-
dê$Z H¥$VrMo Z¡{VH$ _yë` R>aVo EdT>oM gaigmoQ>nUo åhUyZhr MmcV Zmhr. H$maU H¥$Vr H$aVmZm ì`º$scm Ano{jV Agcooco
n[aUm_M eodQ>r gmÜ` hmoVrc Ago Zìho. nyU©V… doJio qH$dm Ano{jV n[aUm_m§~amo~a AmUIr H$mhr n[aUm_hr eodQ>r g_moa
`oD$ eH$Vrc; Aem n[apñWVrV _yë`_mnZ Zo_Ho$ Hw$R>ë`m n[aUm_m§dê$Z H$am`Mo Agm àý CX²^dy eH$Vmo. VgoM ì`ŠVrZo dmB©Q>
hoVyZo EImXr H¥$Vr Ho$cr - na§Vw {VMo n[aUm_ _mÌ AZno{jV[aË`m Mm§Jco Pmco - Va Vr H¥$Vr "Mm§Jcr' R>aVo H$m`?
EImXo {d{eï> H¥$Vr Ho$ë`mZo "OmñVrV OmñV' Mm§Jco hmoV Zgoc, na§Vw VwcZmË_H$[aË`m ~{KVë`mg n[apñWVr nydunojm
gwYmaV Agoc Va Vr H¥$Vr Mm§Jcr H$s dmB©Q>? g_moa Amcoco n[aUm_ ho H$mhr A§er dmB©Q> d H$mhr A§er Mm§Jco AgVrc Va
Aem n[apñWVrV H$m` R>adco nm{hOo? Ago àý `m {gÕm§VmÀ`m _m§S>UrH$S>o ~{KVë`mg CX²^dy eH$Vrc. Aem àým§daVr
^mî` H$aVmZm H$mhtMo åhUUo Ago AgVo H$s H¥$Vr H$aUmè`mÀ`m hoVy§nmgyZ A{cá hmoD$Z H¥$VrMo _yë`_mnZ ìhm`cm hdo. VgoM
H$mhtÀ`m _Vo ì`ŠVrMo hoVy ho Zoh_r _yë`_mnZmer g§~§{YV AgmdoV.
H$V©ì`dmXr {gÕm§Vmer VS>OmoS> H$aVmZm à`moOZdmXr "{Z`_' `m g§H$ënZoMm AmYma KoVmV. Ago Ho$ë`mZo n[apñWVrOÝ`
{ZîH$f© H$mT>Ê`mMr JaO g§nyZ ~§YZm§_wio d {Z`_m§À`m _mJ©Xe©Zm_wio Bï> n[aUm_m§àV nmohMVm `oB©c Ago à`moOZdmXr åhUVmV.
na§Vw {Z`_ OmMH$ ZgmdoV VgoM A{Zï> n[aUm_m§Mr eŠ`Vm Agë`mg {Z`_m§_Ü`o ~Xc H$aÊ`mg dmd Agmdm Aer AQ>hr
KmcVmV. Á`m à`moOZdmÚm§Zm {Z`_m§Mr hr ~¡R>H$ _mÝ` Amho, Ë`m§Zr Vr ì`º$sÀ`m {ZU©`j_Vocm nyaH$ AemM ñdê$nmV _mÝ`
Ho$cocr Amho.
H$V©ì`dmÚm§À`m _Vo à`moOZdmXr {gÕm§V ho _mÝ` H$aÊ`mg VmoH$S>m nS>Vmo H$s H$mhr H¥$Vr `m Am§V[aH$M Mm§Jë`m qH$dm dmB©Q>
AgVmV. H$mhr Q>rH$mH$mam§À`m _Vo ì`º$sMo Mm[aÍ`, {VMo {hVg§~§Y d Ü`o` ho {VÀ`m H¥$Vr Am{U gd`ter {ZJS>rV AgVmV ho
à`moOZdmX Ü`mZmV KoV Zmhr. Oa \$º$ n[aUm_m§da cj H|$ÐrV Ho$co Joco Va ì`º$s d {VZo nma nmS>cocr H¥$Vr `m§À`mV Iyn
_moR>r V\$mdV amhÿZ OmB©c Aer Q>rH$m ~Zm©S>© {dë`åg `m VÎdkmZo Ho$cr Amho.
Z¡{VH$VoMo {gÜXm§V g‘OyZ Koʶm~amo~aM AmnU ˶m§Mm Ho$g ñQ>S>rMo à{VgmX XoÊ`mgmR>r H$gm Cn`moJ H$aVm `oVmo ho nmhUma
AmhmoV. àH$aU 6 d 7 _Ü`o AmnU H$mhr à_wI Z¡{VH$ {gÕm§V d Ë`mda AmYm[aV Ho$g ñQ>arO Aä`mgUma AmhmoV.
7
Z¡{VH$ {gÕm§V II - H$V©ì`dmXr Z¡{VH$ {gÕm§V
àñVmdZm
`m {gÕm§VmMm _yi {dMma Ag§ gm§JVmo H$s, H$mhr H¥$Vr `m _ycV…M MwH$sÀ`m AgVmV. Aem H¥$VtMo n[aUm_ {H$Vrhr
"Mm§Jco' Agco Var H¥$VtMo _yi ñdê$n ho A`mo½`M AgVo. Aem H¥$VrMr "Z¡{VH$ JaO' Oar àñWm{nV H$aVm Amcr VarXoIrc
Vr H¥$Vr MwH$sMrM R>aVo Ag§ _mZUmam hm {dMmaàdmh Amho.
à`moOZdmXr {dMmam§_Ü`o H¥$VrMo à`moOZ, Ü`o`, A§{V_ n[aUm_ `mcm gdmªV OmñV _hËd Amho. Aem {dMmamà_mUo Á`m
H¥$VrVyZ Mm§Jco n[aUm_ gmYco OmVmV, Aem H¥$Vr "Mm§Jë`m' qH$dm "`mo½`' _mZë`m OmVmV.
H$V©ì`dmXr ì`º$sgmR>r H$m` H$amdo d H$m` H$ê$ Z`o ho nyU©V… "H$V©ì`mda' Am{U Á`m ì`º$sgmR>r H¥$Vr H$am`Mr Amho {VÀ`m
JaOoda Adc§~yZ AgVo. ì`º$s Ooìhm JaOoMr ZgVmZmhr EImXr "Mm§Jcr' H¥$Vr H$aVo, Voìhm Ë`m H¥$Vrcm "H$V©ì`mVrV' H¥$Vr
Ago g§~moYco OmVo.
H$V©ì` H$m H$amdo? Agm àý nS>ë`mg H$V©ì` MwH${dë`mZo ZwH$gmZ hmoB©c qH$dm {ejm hmoB©c Ago CÎma `oD$ eH$Vo.
na§Vw Agm {dMma Ho$ë`mg ho cjmV `oB©c H$s àñVwV CÎma hogwÕm n[aUm_m§Mm {dMma H$aÊ`mVyZ nwT>o Amco Amho. Ë`m_wio Vo
à`moOZdmXr R>aVo. H$V©ì` ho n[aUm_m§À`m ^rVr_wio Zmhr Va H$V©ì`mÀ`m OmUrdoVyZ H$amdo Ago H$V©ì`dmX gm§JVmo. åhUOo
"A_yH$ EH$ Q>mim`Mo Agoc Va' - qH$dm "A_yH$ EH$ hdo Agoc Va' - Aer AQ> Ë`mcm Agy Z`o Va H$V©ì` ho ñdV§Ì
Agmdo, Ago H$V©ì`dmX åhUVmo.
Båå`mZwEc H$mÝQ>À`m _Vo Or ì`º$s "Z¡{VH$ {Z`_m§Mo' nmcZ H$aVo Vr "Mm§Jcr' ì`º$s hmo`. Z¡{VH$ {Z`_m§Mo nmcZ ho H$V©ì`
_mZmdo Ago H$mÝQ> gm§JVmo. Am{U Z¡{VH$ {Z`_m§Mo nmcZ ho ZmVog§~§Ym§er d ì`º$sJV JwUm§er g§~§YrV Zgmdo. H¥$Vr H$aÊ`mgmR>r
EH$_mÌ CÔoe Agmdm Vmo åhUOo H$V©ì`. g§~§YrV H¥$Vr H$aVmZm _mÂ`mEodOr Xþgar Hw$R>crhr ì`º$s AgVr Va hr H¥$Vr nma
nmS>Uo hoM {VMo H$V©ì` Agco AgVo - h§r ^mdZm åhUOoM Z¡{VH$ {Z`_m§Mr d¡pídH$Vm hmo`.
_mÌ Ago Z¡{VH$ {Z`_ ~ZdUo, Oo ñWiH$mimÀ`m \$aH$m{edm`hr cmJy H$aVm `oVrc, ho \$maM OmoI_rMo H$m_ Amho. VgoM
H$V©ì`mMr ì`m»`m {Z{üV H$aUo ho gwÕm gmono Zìho. VarXoIrc H$mhr {ZVm§V Amdí`H$ Ago Z¡{VH$ {Z`_ ~Zdy eH$Vmo H$m hm
àý Z¸$sM CaVmo. Ago {ZVm§V Amdí`H$ Z¡{VH$ {Z`_ ~Z{dÊ`mH$[aVm H$moUVo {ZH$f dmnaco OmD$ eH$VmV, `mMm gImoc
{dMma H$mÝQ>Zo Ho$cm. H$mÝQ>Zo {ZVm§V Amdí`H$VmdmXmÀ`m _m§S>UrV Ë`mÀ`m H$V©ì`m~ÔcÀ`m g§H$ënZm§Mmhr g_mdoe Ho$cm.
H$V©ì`dmXmÀ`m _moR>çm d¡Mm[aH$ _m§S>UrVrc {ZVm§V Amdí`H$VmdmX hm {dMma AmnU àm_w»`mZo Aä`mgUma AmhmoV. H$mÝQ>Zo
Ho$cocr _m§S>Ur cjmV KoV AgVmZmM ZmJar godm§_Ü`o H$V©ì` Am{U {ZVm§V Amdí`H$ ZrVr_yë`m§Mo H$m` ñWmZ Amho `mdahr
D$hmnmoh H$aUo eŠ` hmoVo.
AmnU à`moOZdmXr Z¡{VH$ {gÕm§VmMm Aä`mg Ho$cm. gwI ho àmáì` d {hVH$maH$ AgVo, Agm Xmdm Vo H$aVmV. gwI hdo
AgVo, _mUyg gwImMr BÀN>m H$aVmo Ago à`moOZdmXr {gÕm§V gm§JVmo. AmVm ì`º$sMo H$V©ì` qH$dm g_mOmMo H$V©ì` H$m` Agmdo
hmhr EH$ _hÎdmMm àíZ Amho. H$V©ì` åhUOo H$m`? Vo H$go H$amdo? Am{U H$m H$amdo? `m{df`r B_°Ý`wEc H$mÝQ> `m§Mo qMVZ
_hÎdmMo Amho. H$mÝQ> H$V©ì`mda ^a XoVmo Am{U H$V©ì`dmXr Zr{VemómMr _m§S>Ur H$aVmo.
àñVmdZm
g_Vm ho XrK©H$mcrZ B{Vhmg Agcoco Z¡{VH$ VgoM amOH$s` VÎd Amho. àmMrZ MrZ_Yrc _mo PrÀ`m VÎdkmZmV, {¼ñVr
Y_m©À`m AJXr gwédmVrÀ`m H$mimV, 1381 À`m B§½c§S> _Yrc eoV_Owam§À`m CR>mdmVrc _mJÊ`m§V, gVamì`m eVH$mVrc
"coìhcg©' À`m Midir_Ü`o, Am{U Z{OH$À`m H$mimVrc \o|«$M amÁ`H«$m§VrV g_VoMo ho VÎd A{^ì`º$ Pmcoco AmT>iVo.
g_VoMr g§H$ënZm H$mhrer ì`m{_l ñdénmMr Amho. g_VoÀ`m VÎdmMr gd©gmYmaU _m§S>Ur H$aVmZm AmYma^yV _mZcocr ~m~
åhUOo Hw$R>ë`mhr g§X^m©Vrc dmJUyH$sV AWdm dmQ>mKmQ>rV A{Y_mÝ`Vm {_imdr `mH$[aVm Hw$R>coM A§J^yV d¡{eîQ>ç EImÚm
ì`º$s AWdm JQ>mH$S>o Agy eH$V Zmhr. VgoM AQ>r{da{hV g_VoMr g§H$ënZm \$maer ì`mdhm[aH$ R>aV Zmhr. g_VoMr _m§S>Ur
H$aVmZm gm_m{OH$ {OdZmÀ`m Hw$R>ë`m joÌm§_Ü`o {VMr àñVwVVm Amho ho R>a{dUo JaOoMo Amho. OrdZmÀ`m n«Ë`oH$ joÌm_Ü`o
g_VoMo VËd cmJy Ho$co OmD$ eH$Vo H$m? Am{U Oa Zmhr, Va Hw$R>ë`m joÌm§gmR>r Vo cmJy Ho$co Omdo ho {ZX}{eV H$aUo Amdí`H$
Amho H$m? g_VoMr gdmªZm gmaIrM Amdí`H$Vm Am{U JaO Amho H$m? g_VoZo gm_m{OH$ Ý`m` àñWm{nV Ho$cm OmD$ eH$Vmo
åhUyZ g_Vocm VÎd åhUyZ _hËd àmá hmoVo H$m? Ago Agë`mg g_Vm d Ý`m` hr XmoZ dooJir VÎdo AmhoV H$m? H$s g_Vonojm
Ý`m`mcm OmñV _hÎd {Xco Joco nm{hOo? g_mOmV {df_Vm Amho, Vr H$m d H$er? Aem AZoH$ A§Jm§Zr g_Vm `m VÎdmMm
{dMma Ho$cm nm{hOo. {df_VoMo ApñVÎd {_Q>{dÊ`mgmR>r g_VoÀ`m VËdmMr nÕVera _m§S>Ur H$aUo Amdí`H$ R>aVo.
EImXm VéU IoimSy> Am{U EH$ åhVmar ~mB© `m§À`mV em[a[aH$ j_Vm d Amhmam§À`m JaOm§Zwgma àM§S> Ag_mZVm AmT>iyZ
`oB©c, n§aVw H$m`ÚmnwT>o Vo XmoKohr g_mZ AgmdoV. XmoKm§Zmhr JaO nS>oc Voìhm Amamo½`godm {_imì`mV VgoM Ë`m§Zm g_mZ
_Vm{YH$ma Agmdm. åhUOoM Vo qcJ, d`, emar[aH$ j_Vm, Am{U Amhmam§À`m JaOoZwgma Oar {df_ nmVirda Agco Var
ZmJ[aH$ åhUyZ Vo g_mZ AmhoV. nU A_`m©X Am{U AQ>r{dahrV g_mZVm cmJy H$am`Mr R>a{dë`mg Ë`m XmoKm§Zm g_mZ Amhma
d ì`m`m_mMr ~§YZo Kmcmdr cmJVrc. Ago Ho$ë`mZo Ë`m XmoÝhr ì`º$s¨da AÝ`m` hmoB©c.
darc CXmhaUmV gwgyÌVm `mdr `mH$[aVm H$mhtÀ`m _Vo g_Vonojm g_Ý`mæ`VoMr JaO AgVo. ""àË`oH$mÀ`m j_VoZwgma
àË`oH$mÀ`m JaOoà_mUo'' ho g_Ý`mæ`VoMo à{gÕ KmofdmŠ` Amho. `mMm AW© g_VoMm {dMma amOH$s` d H$m`Xoera ~m~tgmR>r
àm_w»`mZo H$aUo JaOoMo Amho. Ý`m`mÀ`m _yc^yV g§H$ënZo_Ü`o XoIrc AZoH$ g_ñ`m§Mm {dMma H$amdm cmJVmo. ì`º$sMr
gm_m{OH$ Am{W©H$ n[apñWVr, {VMo Eo{Vhm{gH$ d ^m¡Jmo{cH$ ñWmZ `m gd© Jmoï>tVyZ CX²^dcoë`m \$aH$m§H$S>o cj Z XoVm Ý`m`
hr gdmªZm g_mZ {_iUmar Jmoï> Agmdr Ago _mZco OmVo. `mVyZ AZoH$doim cmoH$m§À`m JaOm Oar d¡{dÜ`nyU© Agë`m Var
Ë`m§Zm h¸$ _mÌ g_mZ n«_mUmV {Xco OmVmV. `mVyZ {Z_m©U Pmcoë`m Ag_mZ dmJUyH$s_mJo Oar Ý`m`mMr Anojm Agcr, Var
dmJUyH$ _mÌ Ag_mZ AgVo ho ZmH$mê$Z MmcUma Zmhr.
AZoH$Xm Ý`m`nyU© dmJUyH$ åhUOo H$m` ho ì`º$sÀ`m gm_m{OH$ ñWmZmda Adc§~yZ AgVo; Ago Eo{Vhm{gH$ g§X^m©_YyZ
{XgyZ `oVo. CXmhaUmW© ^maVr` ór qH$dm X{cV ì`ŠVr qH$dm {deofV… X{cV {ó`m§Zm Ý`m` {_idyZ XoUo åhUOo H$m` ho Ë`m§À`m
gm_m{OH$ ñWmZmda Adc§~yZ AgVo. AgoM g§X^© nmíMmË` OJm_Ü`o Jwcm_, Xmg, {ó`m `m§À`m ~m~VrV ~Km`cm {_iVmV.
_mÌ B{VhmgmÀ`m EH$m diUmda, {deofV… à~moYZH$mimZ§Va gd© ì`º$s¨gmR>r à{Vð>oMo d gÝ_mZmMo g_mZ _mnX§S> Agm {dMma
A{YH$ R>iH$nUo g_moa Amcm. gm_m{OH$ H$ama Am{U ì`º$sMo Z¡g{J©H$ h¸$ `m§À`mVrc MM}Mo n[aUm_ åhUyZ Ago ~Xc
{Xgy cmJco. égmoZo åhQ>ë`mà_mUo {df_Vm hr _yimVM _mc_Îmm§Zm g§ñWmË_H$ XOm© XoÊ`mVyZ ApñVÎdmV `oVo. {deofV… Ooìhm
_mc_Îmm§À`m _mcH$s h¸$m§Mo Ag_mZ dmQ>n hmoVo Voìhm {nT>çmZ²{nT>çm§À`m _mcH$s hŠH$mZ§Va, _mc_ÎmoÀ`m `m g§ñWmË_H$ énmg
A{YH$M ~iH$Q>r {_iVo.
10
^maVr` Z¡{VH$ {dMma - I
EH$mo{Ugmì`m eVH$mÀ`m CÎmamYm©V d {dgmì`m eVH$mÀ`m gwédmVrÀ`m XeH$mV AZoH$ ^maVr` {dÛmZ-{dXþfr {d{dY
ì`mgnrR>m§da EH$Ì `oD$ cmJco. Ë`mMo _w»` H$maU åhUOo ^maVmÀ`m ñdmV§Í` g§J«m_mV `m gdmªZm {deof ag AgUo.
B§J«Om§À`m Owc_r amOdQ>r{déÕ EH$Ì `oÊ`mMr JaO gdmªZm dmQy> cmJcr. Ë`mAmYr ^maVmMr EH$ amï´> (Nation) åhUyZ
n[a{MV AmoiI hr H$mhr à_mUmV Yyga hmoVr. `mM H$mcI§S>m_Ü`o ^maVr` Zr{V_Îmo{df`r d Z¡{VH$ {dMmagaUt{df`r
XoIrc ^anya D$hmnmoh KSy>Z Amcm. AWm©V Amnë`mcm ho cjmV KoVco nm{hOo H$s VËH$m{cZ gm_m{OH$-amOH$s`
n[apñWVrMr N>m`m OrdZmÀ`m gd©M A§Jm§da hmoVr. Ver Vr Z¡{VH$ {dMmaàUmctdahr hmoVr. àñVwV àH$aUmV amOm am__mohZ
am°°`, X`mZ§X gañdVr, {ddoH$mZ§X, AaqdX Kmof, adtÐZmW R>mHy$a, {dZmo~m ^mdo `m§Mo {dMma {Xco AmhoV. `m_Ü`o Ë`m§À`m
amOH$s`-gm_m{OH$ YmaUm d Ë`mVyZ {dH${gV Pmcoë`m Z¡{VH$ g§H$ënZm ñnï> Ho$ë`m AmhoV. àË`oH$ ì`º$sMm OrdZ
H$mcI§S>, Ë`m§À`m amOH$s` YmaUm d EH§$Xa Z¡{VH$ {dMmagaUrÀ`m n[aàoú`mVrc Ë`m§Mo ñWmZ `mVyZ {Z{üV ñnï> hmoB©c.
àH$aU AmoiI
ZrVrMm g§~§Y Zoh‘r gm‘m{OH$ ì¶dhmamer AgVmo. ‘mUgm‘mUgm§‘Yco nañnag§~§Y R>a{dUmar, gm‘m{OH$ g§ñWm§Zm nm¶m^yV
AgUmar Or VÎdo AgVmV ˶m§ZmM Zr{V‘yë¶o Ago åhUVmV. ‘Zwî¶mMo neyhÿZ Agcoco doJionU, ˶mMr ñd¶§{gÕ à{Vð>m, gd©
‘mZdm§Mr g‘mZVm Am{U ‘mZdOmVrMo ‘yc^yV Eo³¶ øm VÎdm§Mo AmYw{ZH$ H$mimVrc ‘mZdVmdmXr {dMmam§Zm A{Yð>mZ Amho.
‘mZdVoMr à{Vð>m hmM Jm§YrÀ¶m VÎd{dMmam§Mmhr H|$Ðq~Xÿ Amho. {dœmMo {Z¶m‘H$ VÎd ho Z¡{VH$ Amho Am{U øm Z¡{VH$Mo ñ’w$aU
hm ‘Zwî¶mMm ì¶dÀN>oXH$ {deof Amho Aer Jm§Yr§Mr ÑT> lÕm hmoVr. hr lÕm hmM ˶m§À¶m VÎdàUmcrMm Iam AmYma hmoVm.
{dœmVrc KS>m‘moS>tMo {Z¶§ÌU H$aUmao EH$‘od gd}H$f e{º$VÎd Oa Z¡{VH$ Agoc, Va OJmVrc ^ë¶m~wè¶m àdÎmtÀ¶m g§Kfm©V
eodQ>r g˶mMmM O¶ hmoUma ho CKS> Amho. Jm§YrOtÀ¶m n[a^mfoV hr eº$s åhUOoM g˶ {H$§dm na‘oída hmo¶. {dœemgZmÀ¶m
Z¡{VH$VoMo VÎd, ‘ZwmÌmÀ¶m gX²^mdZoda d A§V…eº$sda AT>i {dœmg, OrdZmVrc gd© VèhoÀ¶m A-{edmer d Aݶm¶mer
PJS>ʶmMr àoaUm Am{U gmYZ ew{MVoMm AmJ«h ho Jm§YrOtÀ¶m ‘mZdVmdmXr VÎd{dMmam§Mo Mma ‘w»¶ n¡cy hmoV.
Jm§Yr {dMmam§Mr ‘wio
nmümζ d nm¡añ˶ g§ñH¥$VtMm g§J‘
Jm§YtÀ¶m {dMmamV qhXÿY‘m©Vrc AܶmË‘dmX Am{U nmüm˶ g§ñH¥$VrVrc Eo{hH$ {Zð> ‘mZdVmdmX ¶m§Mm {‘cm’$ Pmcocm
Amho. qhXÿ Y‘m©Mo ˶m§À¶m ‘Zmda ÑT> g§ñH$ma hmoVo. na§Vw nmümζ g§ñH¥$Vrer g§nH©$ Amë¶mda ¶m Owݶm g§H$ënZm§‘ܶo ˶m§Zr
hiyhiy Zdm BhdmXr Ame¶ AmoVcm. ^maVmVrc {MX²dmXr VÎdkm§Zr Amnë¶m {dMmamMm Xoh Am{U AmË‘m, àH¥$Vr Am{U nwéf,
^m¡{VH$ Am{U Amܶm{Ë‘H$ ¶m§Mr nyU©nUo ’$maH$V Ho$cocr Amho. ¶m VÎdkmZmÀ¶m n«^mdm‘wio Jm§YtZr ‘mooj hoM ‘mZdr OrdZmMo
na‘gm’$ë¶ ‘mZco. ‘mÌ ‘ܶ¶wJrZ g§Vm§à‘mUo ˶m§Zr ^m¡{VH$ d AmYm{Ë‘H$ ¶m§À¶m‘ܶo ‘yc^yV {damoY H$pëncm Zmhr. gm‘mݶ
‘mUgm§À¶m àmW{‘H$ JaOm ^mJë¶m{edm¶ Vr AܶmË‘mH$S>o diV ZmhrV. Voìhm ˶m§À¶m Ñï>rZo ""Am{W©H$ hoM Amܶm{Ë‘H$
hmo¶'' Ago Vo {ZjyZ gm§JVmV. g‘mOmnmgyZ Xÿa amZmdZmV OmD$Z B©œaqMVZmV ‘¾ Pmë¶mZo ‘mUgmMr Amܶm{Ë‘H$ àJVr hmoV
Zmhr. ^modVmcÀ¶m OrdZmer g‘ag hmoD$Z cmoH$m§Mo àý gmoS>{dUo, ˶m§À¶m OrdZmVrc Z¡{VH$ nmVir C§MmdUo hmM B©œ^º$sMm
Iam ‘mJ© Amho Agm Jm§YràUrV ‘mZdVmdmXmMm dmñV{dH$ Ame¶ Amho. ¶mM ^y{‘Ho$dê$Z Y‘©{Zð> AgyZhr XoemnwT>rc gdm}
V ‘hÎdmMm Agm Omo amOH$s¶ àý Vmo gmoS>{dʶmgmR>r ˶m§Zr ¶oWrc amï´>r¶ MidirMr C^maUr Ho$cr. earañdmñ϶m~Ôc
˶m§Mm AmJ«h Agcm Var gwImgrZVocm ˶m§Mm {damoY hmoVm. ‘mUgm§Zm ˶m§À¶m ^m¡{VH$ JaOm dmT>dV Zoʶmg CÎmoOZ XoUmè¶m
AmYw{ZH$ CÚmoJàYmZ g§ñH¥$VrMm ˶m§Zr {ZfoYM Ho$cm Amho. ñdV…À¶m jwÐ ñdmWm©À¶m ncrH$S>o OmD$Z g‘mOmÀ¶m H$ë¶mUmgmR>r
Omo Amnco OrdZgd©ñd doMVmo ˶mcmM Cƒ àH$mamMm Amܶm{Ë‘H$ AmZ§X {‘iVmo. VmoM Iè¶m AWm©Zo Y‘©{Zð> AgVmo Aer
Jm§YtMr YmaUm hmoVr.
gdm£^yVr EH$M AmË‘m hr doXmÝV Xe©ZmVrc EH$ ‘yc^yV g§H$ënZm Amho. AmË‘m gd© MamMam§‘ܶo ^ê$Z am{hcocm Agë¶m‘wio
‘mZd Am{U ‘mZdoVa g¥ï>r ¶m§À¶m‘ܶo ¶oWrc VÎdodoζm§Zr Û¡V H${ënco Zmhr. Jm§YtZr ‘mÌ ‘mZd Am{U BVa àmUr ¶m§À¶mVrc
^oXmda Amnco cj H|${ÐV Ho$co. neyMm AmË‘m Zoh‘r {Z{ÐV AgVmo. ‘mZdmnwT>o ‘mÌ ew^mew^, H$m¶m©H$m¶©, ݶm¶mݶm¶ hr Û§Ûo
C^r R>mH$VmV; d ñdV…Mr ~wÕr Am{U A§V…àoaUm ¶mZwgma ˶mcm ˶m§VyZ {ZdS> H$amdr cmJVo. {H$Vrhr XþamMmar ‘Zwî¶ Agcm
Var ˶mÀ¶m ‘ZmVrc Z¡{VH$ àoaUm A{O~mV Zmhrer hmoD$ eH$V Zmhr. ‘mÌ ZrVr hr Ho$di ~mø AmMaUmda Adc§~yZ ZgVo.
Zr{V{Zð>m hr A§V…H$aUmMr EH$ àd¥Îmr Amho. à˶oH$ 춺$sMm {ZU©¶ñdmV§Í¶mMm hm OÝ‘{gÓ h¸$ ‘mݶ H$aʶmVM gm‘m{OH$
Zr{Vemó, gMmoQ>r, Am{U Z¡g{J©H$ j_Vm - Aä¶mg gm{h˶ 73
"X ¶w{ZH$ A°H°$S>‘r'
àJVrMr Jwé{H$„r Amho Ago Jm§Yr ‘mZrV AgV. ‘mUgmÀ¶m ‘ZmV g˶ Am{U Ag˶, ñdmW© Am{U ghmZw^yVr; ä¶mS>nUm
Am{U AmH«$‘H$Vm ¶m àd¥ÎmtMm gXmo{XV PJS>m Mmccocm AgVmo. na‘oœamMm gmjmËH$ma ‘mUgmcm ñdV…À¶m öX¶mVM hmoVmo ho
Iao. nU ñdV…Mr ’$gdUyH$ H$ê$Z ¿¶md¶mMr Zgoc Va Amnë¶m ~wÓrdaMr {dH$mamMr nQ>co Zmhrer H$ê$Z Vr ewÕ amIʶmMr
à˶oH$mZo IQ>nQ> Ho$cr nm{hOo. ñdoÀN>oZo H$mhr d«Îmo nËH$ê$Z Am{U à{VHy$c n[apñWVrVhr ˶m§Mo {ZYm©anyd©H$ nmcZ H$ê$Z ñdV…
À¶m ‘Zmcm ˶mZo {eñV cmdcr nm{hOo. Aem {Z‘©‘: d {Za§hH$ma d¥ÎmrÀ¶m pñWVàk ‘mUgmcmM H$moU˶mhr n[apñWVrV
g‘mO{hV H$moUVo ho H$iyZ ¶oB©c Am{U H$V©ì¶~wÜXrZo Amncr O~m~Xmar ˶mZo nma nmS>cr Va gm‘m{OH$ àJVr KSy>Z ¶oB©c Agm
Jm§YtÀ¶m {eH$dUyH$sMm ‘{WVmW© Amho.
qhXÿ Y‘©J«§W d ^maVr¶ na§nam ¶m§À¶m~Ôc Jm§YrÀ¶m ‘ZmV AmXamMr ^mdZm hmoVr. na§Vw Y‘©J«§Wm§Mo qH$dm na§naoMo {ZandmX
n«m‘mʶ ˶m§Zr H$YrM nËH$aco Zmhr. à˶oH$ Y‘mªMm CX¶ na‘oœar àoaUoVyZM Pmcocm Amho Ago ‘mݶ Ho$co, Var na‘oœamMm
g§Xoe ‘mZdr ‘mܶ‘mVyZM AmnUmn¶ªV ¶oD$Z nmohmoMVmo. {H$Vrhr ‘moR>m ‘hmnwwéf Agcm Var Vmo AnyU©M Agë¶mZo ˶mMr
{eH$dUhr AnyU©M amhmUma ¶mV e§H$m Zmhr. à˶oH$ Y‘©J«§WmV ˶m ˶m H$mimVrc Zr{VH$ënZm§Mm Am{dîH$ma Pmcocm AgVmo.
{dœmMo emgZ H$aUmao VÎd Z¡{VH$ Amho ho Iao nU H$moU˶mhr XoemVrc gm‘m{OH$ OrdZmV Vo nyU©nUo ‘yV©ñdê$nmV AdVacoco
AgVo Ago Zmhr. åhUyZM Amnë¶m A§V…H$aUmVrc M¡VݶmÀ¶m àH$memV Ym{‘©H$ g‘OwVr, AmMma-{dMma Am{U Zr{V{Z¶‘
¶m§Mr {M{H$Ëgm H$ê$Z ˶m§À¶m‘Yrc AZrVrcm d Aݶm¶mcm {damoY H$aUo ho à˶oH$ Y‘©{Zð> ‘mUgmMo H$V©ì¶ hmo¶ Ago åhUyZ
Jm§YtZr gm‘m{OH$ gwYmaUm§Mm nwañH$ma Ho$cm. Y‘mªÀ¶m AmYmao Aݶm¶mMm g§K{Q>V à{VH$ma H$aʶmMr gm‘mݶ cmoH$m§Zm {eH$dU
XoUmao Jm§Yr ho ^maVmVrc n{hco Y‘©gwYmaH$ hmoV.
Aem àH$mao Jm§YtÀ¶m {dMmagaUrV naVÎdm{^‘wIVm d BhdmX, ì¶{º$ñdm§VͶ d d«VJ«hU, na§nao~Ôc AmXa d n[adV©ZdmX
Aem nañna{damoYr H$ënZm§Mm g‘Ýd¶ Pmcocm Amho. hm g‘Ýd¶ ˶m§Zr ~w{Ó{Zð> {M{H$ËgH$ nÕVrZo Ho$cocm Zgë¶m‘wio ˶mV
Vm{H©$H$ {dg§JVrhr AmT>iyZ ¶oVo. ~mcnUrÀ¶m g§ñH$mam§VyZ H$mhr H$ënZm ˶m§À¶m ‘ZmV éOë¶m hmo˶m. naXoemV AgVmZm Zdo
{dMma d Zì¶m H$ënZm ˶m§Zr Oem J«hU Ho$ë¶m Vgm Owݶm g§H$ënZm§Mm ˶m§Zm A{^àoV AgUmam AW© hiyhiy ~XcV Jocm.
Varhr g˶ Am{U Aqhgm ¶m ‘yë¶m§Mo ~w{Ónwañga AZwg§YmZ amIë¶mZo ˶m§À¶m {dMmam§V EH$ A§V…g§JVr Amho. EH$m gyÌmV Vo
Jw§’$co Jococo AmhoV. ho A§V…gyÌ Amnë¶m hmVr cmJco Va ˶m§À¶m {dMmam§Vrc A§V…g§JVr Amnë¶m ܶmZmV ¶oB©c.
Y‘©, g˶ d ZrVrÀ¶m g§H$ënZm
à˶oH$ ‘mUgmÀ¶m ‘ZmV CnOV ZrVrMr ‘ycV… àoaUm AgVo. ‘Zwî¶ {H$Vrhr n{VV Agcm Var ˶mÀ¶m A§V…H$aUmVyZ hr
àoaUm g‘yi Zï> hmoV Zmhr. hr àoaUmM na‘oœamer Amnco ZmVo OmoSVo. ‘mZdmÀ¶m öX`mVrc ¶m Z¡{VH$ ^mdZoMm CJ‘ OS>
{dœmV Amho Ago ‘mZVm ¶oUma Zmhr, H$maU ZrVr-AZrVr hm ^oX {ZgJm©V AmnUmg {XgV Zmhr. ‘mZdmÀ¶m A§V…H$aUmVrc
M¡Vݶm§em‘wioM ˶mcm {ZU©¶ ñdmV§Í¶ AgVo Am{U ˶mVyZM Zr{V-AZrVrMm àý CËnÞ hmoVmo. ‘ZwmÌmVrc øm M¡VݶmMm
{dœ{Z¶m‘H$ M¡VݶmerM {ZH$Q>Mm g§§~§Y Agcm nm{hOo. ho M¡Vݶ åhUOoM na‘oœa. na‘oœamMo ho emgZ Z¡{VH$ Amho åhUyZM
‘mZdmÀ¶m öX`mV Z¡{VH$ ^mdZm§Mo ñn§XZ hmoVo. ñdV…À¶m ‘ZmVrc ¶m M¡Vݶ‘¶ Z¡{VH$ àoaUocm à{VgmX XoD$Z ˶mà‘mUo Am-
MaU H$aUo åhUOoM Y‘©nmcZ hmo¶.
Y‘m©er EH${Zð> amhUmè¶m ‘mUgmMo A§V~m©ø OrdZ COiyZ {ZKVo. ñdV…Mo ewÕrH$aU H$aʶmMr, ñdV…À¶m ‘Zmo{dH$mam§da
Vm~m {‘i{dʶmMr ˶mÀ¶m‘wio ˶mcm Vi‘i cmJyZ amhmVo. Amnë¶m OrdZmVrc OS>ËdmMm {Zamg hmoD$Z öÚñW M¡VݶVÎdmMr
à{MVr Amë¶mIoarO hr àoaUm ˶mcm ñdñW ~gy XoV Zmhr. ‘mUgmÀ¶m ‘ZmVrc H$m‘, H«$moY, cmo^, ^rVr Amig ¶m§À¶mer
{VMm PJS>m Mmccocm AgVmo. Á¶m g˶mMm ñdV…cm ‘Zmo‘Z à˶¶ Amcocm Agoc ˶mÀ¶m n[anmcZmgmR>r {H$Vrhr qH$‘V
Úmdr cmJcr, àg§Jr àmUmn©U H$amdo cmJco Var Vo H$aʶmg ¶m àoaUoVyZM ‘Zwî¶mMr V¶mar hmoVo. ‘mUgmÀ¶m ‘ZmVrc CƒVa
{dH$gZerc Z¡{VH$ OrdZmMr hr àoaUm hmM Y‘m©Mm Jm^m hmo¶. ¶m Y‘m©Mm à˶oH$mZo ñdV…À¶m OrdZmV AZw^d ¿¶md¶mMm
AgVmo. Ho$di ewîH$ VÎdMMm©, ^OZnyOZ, Zm‘g§H$sV©Z, AÞmoXH$ì¶dhmamVrc {d{Y{ZfoY åhUOo Y‘© Zìho.
ñdV…À¶m H$m¶mdmMm‘mZmZo OrdZmVrc Z¡{VH$VoMo g§JmonZ d g§dY©Z H$arV AgVmZmM ‘mZdmcm B©ídar ¶moOZoer g§dmX
gmYVm ¶oVmo. Y‘© ho g‘mOOrdZmMo Ho$di EH$ A§J Zìho. g‘mOmÀ¶m EH§$Xa ì¶dhmamMo CÞ¶Z H$aUmao Vo EH$ ì¶mnH$ VÎd
Amho. d¡¶{º$H$ d gm‘m{OH$ ZrVrer ˶mMm {ZH$Q>Mm g§~§Y Amho. åhUyZ Y‘m©Mr ì¶dhmamnmgyZM ’$maH$V H$aVm ¶oV Zmhr.
12
^md{ZH$ ~w{Õ_Îmm (Emotional Intelligence)
AmnU AZoH$Xm g^modVmcr Aem ì`º$s ~KVmo Á`m A{Ve` "~w{Õ_mZ' d "hþema' AgVmV, _mÌ Am`wî`mVrc gmYr
AmìhmZo ñdrH$maUo Ë`m§Zm A{Ve` AdKS> OmVo. AZoH$Xm "~w{Õ_Îmm' narjo_Ü`o JwU {_idyZ XoD$ eH$V Zmhr AWdm H$m_mÀ`m
{R>H$mUr nwaoer "~w{Õ_Îmm' AgyZhr \$maer àJVr gmYVm `oV Zmhr. `m Am{U Aem AZoH$ doJdoJù`m KQ>Zm§_YyZ AmnUmg
ho nmhVm `oVo H$s, "~w{Õ_mZ' ì`º$s hr "`eñdr' ì`º$s AgVoM Ago Zmhr. qH$~hþZm Ë`m§À`m An`emMo J_H$ ho Ë`m§À`m
~w{Õ_ÎmoÀ`m AgÊ`mer qH$dm ZgÊ`mer OmoS>coco ZgyZ doJù`mM KQ>H$m§er g§~§{YV AgVo.
^md{ZH$ ~w{Õàm_mÊ`mÀ`m Aä`mgmMo _yi Amnë`mcm S>m{d©ZÀ`m g¡Õm§{VH$ H$m_m_Ü`o AmT>iyZ `oVo. S>m{d©ZZo ho gdm©V
àW_ _m§S>co H$s, ^md{ZH$[aË`m ì`º$ hmoVm `oUo ho VJ Yê$Z R>odÊ`mgmR>r (Survival) Amdí`H$ AgVo.
AZoH$ dfmªÀ`m Aä`mgmZ§Va emókm§Zm ho cjmV Amco Amho H$s, Ho$di ~w{Õ_Îmm VnmgyZ ~KUo (Or ~w{Õ_Îmm MmMÊ`m/~wÕçm§H$
- Intelligence test/Intelligence quotient `m_YyZ Vnmgcr OmD$ eH$Vo) `m_YyZ EImÚm ì`º$sÀ`m j_Vm§Mr nyU© nmaI
hmoD$ eH$V Zmhr. gd©gm_mÝ`V: "~w{Õ_Îmm' `m eãXm_YyZ Á`m àH$maÀ`m j_Vm§Mr Anojm Ho$cr OmVo Ë`mn{cH$S>o OmD$Z _mZdr
^mdZm§da AmYm[aV ~w{Õ_mnZmMr ZdrZ àUmcr {dH${gV H$aÊ`mV Amcr. ^md{ZH$ ~w{Õ_Îmm (Emotional Intelligence)
hm VwcZoZo ZdrZ Agm g§emoYZmMm d Aä`mgmMm {df` Amho. na§Vw `m {dMmamMo ~rO Amnë`mcm S>m{d©ZÀ`m g§emoYZmVXoIrc
{XgyZ `oVo.
^md{ZH$ ~wÕçm§H$ (Emotional Quotient) OmñV AgUmè`m ì`º$s H$m_mÀ`m {R>H$mUr A{YH$ `eñdr hmoVmV, Ago
AZoH$ nmhÊ`m§A§Vr {gÕ Pmco Amho.
~w{Õ_ÎmoMo àH$ma d Ë`mg§~§YrMr d¡Mm[aH$ _m§S>Ur
Joë`m eVH$mn`ªV "~w{Õ_Îmm' `m g§H$ënZoÀ`m H$jm Ho$di ñ_aUeº$s, AmË_gmV H$aÊ`mMm doJ AWdm g_ñ`m gmoS>dUyH$
åhUOoM Cognitive Abilities (g§kmZmË_H$ j_Vm) BWdaM é§Xmdë`m hmoË`m. _mÌ, 20 ì`m eVH$mÀ`m gwédmVrÀ`m H$mimV
H$mhr emókm§Zr ~w{Õ_ÎmoMo ñdê$n Ho$di g§kmZmË_H$ (Cognitive) ZgyZ Ë`mnojm nwîH$iM {dñV¥V Agë`mMo {gÕ Ho$co.
^md{ZH$ ~w{Õ_ÎmoMm B{Vhmg
1920 - ES>dS>© Wm°Z©S>mB©H$ `m§Zr gd©àW_ "gm_m{OH$ ~w{Õ_Îmm' Aer g§H$ënZm _m§S>cr.
1940 - S>opìhS> doíca, IQ Mo OZH$, `m§Zr hþemar Ho$di ~w{Õ_Îmoda Adc§~yZ Zgë`mMo _V _m§S>co.
1966 - ë`yZZ (Leunen) `m§Zr EI (Emotional Intelligence) da AmYm[aV emoY{Z~§Y à{gÕ Ho$cm.
1974 - Šcm°S> ñQ>m`Za `m§Zr "^md{ZH$ gmjaVm' `m {df`mdarc coI à{gÕ Ho$cm.
1983 - hm°dS>© JmS>©Za `m§Zr Multiple Intelligence darc {cImU à{gÕ Ho$co.
1990 - nrQ>a g°cmodo d O°H$ _o`a `m§Zr Amncr ^md{ZH$ ~w{Õ_ÎmoMr _m§S>Ur Ho$cr.
1995 - S>°{Z`c Jmoc_Z `m§Zr ^md{ZH$ ~w{Õ_Îmoda AmYm[aV nwñVH$ à{gÕ Ho$co.
darc VŠË`m_Ü`o ^md{ZH$ ~w{Õ_Îmodarc g§emoYZmMm B{Vhmg _m§S>cm Amho. `m_Yrc H$mhr g¡Õm§{VH$ Mm¡H$Q>r `m H$mimÀ`m
_moOnÅ>rda OmñV Iè`m CVaë`m AmhoV. Ogo H$s, hm°dS>© JmS>©Za `m§Zr Ho$coco H$m_ Frames of Mind : The theory of
multiple intelligence. `m_Ü`o Ë`m§Zr _Zwî`mH$S>o EH$mnojm A{YH$ àH$maÀ`m "~w{Õ_Îmm' Agë`mMr g§H$ënZm _m§S>cr.
EHy$U gmV {d{dY àH$maÀ`m ~w{Õ_Îmm§Mo Ë`m§Zr à_wIV: d¡`{º$H$ (Intrapersonal) Am{U Am§Vad¡`{º$H$ (Interper-
sonal) àH$ma nmS>co. VgoM S>°{Z`c Jmoc_Z `m§Zr Emotional Intelligence : Why it can matter more than IQ ho
13
d¥Îmr AWdm Ñ{ï>H$moZ (Attitude)
nyU©V… àm‘m{UH$ AgocM Ago Zmhr. AmnU ‘mhrV Agcoco nyd©J«hXþ{fV ‘V ZH$mamË‘H$ar˶m ñdrH$maco OmUma Amho ¶mMr
춺$scm H$ënZm Agë¶mg, Vr 춺$s doJù¶mM ‘Vmcm nmqR>~m XoB©c. Aem àH$maMr {ZarjUo Or g§^mfUo, Am§Vad¡¶{º$H$
g§nH©$ ¶m§À¶m ‘mܶ‘mVyZ Ho$cr OmVmV ˶m‘ܶo CÎma XoUmar 춺$s H$m¶‘M g‘mOmMo gä¶-Agä¶VoMo {Z¶‘, gm‘m{OH$-
amOH$s¶ dmVmdaU ¶m§Mm {dMma H$ê$ZM ‘V Zm|X{dV AgVo.
Aà˶j ‘mnZ nÕVr‘ܶo 춺$sÀ¶m Á¶m ÑpîQ>H$moZm§{df¶r OmUyZ ¿¶m¶Mo Amho ˶mg§~§Yr AmYmarV H$mhr MmMʶm V¶ma
Ho$ë¶m OmVmV. ¶m‘ܶo EImÚm eãXm{df¶r, ’$moQ>mo{df¶r 춺$sMo ‘V H$m¶ Amho ho g§JUH$s¶ àUmcrZwgma R>a{dco OmVo.
˶m‘ܶo 춺$scm àý {dMmaʶmMr nÕVXoIrc Aà˶j, g§JUH$sH¥$V AgVo. VgoM àým§Mo ñdê$n Ago AgVo H$s àýmMm
amoI ghO ñnï> hmoUma Zmhr. AemàH$mao {‘imcoë¶m ‘m{hVrMo {Z¶moOZ d {dícofU H$ê$Z 춺$sÀ¶m d¥Îmr~Ôc {ZîH$f© H$mT>cm
OmVmo. Aem àH$maÀ¶m MmMʶm§Zm Implicit Association Test (IAT) Ago åhUVmV. ¶m MmMʶm§Mm dmna XoIrc Iyn
‘moR>çm à‘mUmda Ho$cm OmVmo.
d¥Îmr - KQ>H$, aMZm Am{U H$m¶©
KQ>H$, aMZm Am{U H$m¶© ho d¥Îmr Aä¶mgmMo à‘wI VrZ ñV§^ ‘mZco OmVmV. ho VrZhr ñV§^ nañnamdc§~r AgyZ, ˶m
{VÝhrMm EH${ÌV {dMma H$aUo Amdí¶H$ Amho. AmVmn¶ªV AmnU Ago nm{hco H$s d¥Îmr qH$dm Ñ{ï>H$moZ Amnco EImÚm
dñVy~ÔcMo, 춺$s~ÔcMo AWdm àg§Jm~ÔcMo ~aodmB©Q> ‘V R>adV AgVo. d¥Îmr~Ôc A{YH$ {dñV¥V ‘m{hVr XoUmar AZoH$ àmê$no
ho VrZ KQ>H$ d ˶m§Mm Amnë¶m d¥Îmrda d ˶mVyZ KoVë¶m OmUmè¶m {ZU©¶m§da hmoUmam à^md åhUOoM Multi-Component
Model hmo¶. ¶mn¡H$s AmH$cZmË‘H$ (Cognitive) KQ>H$ {dMma, g§H$ënZm d d¡{eîQ>ço ¶m§Zm àmYmݶ XoUmam AgVmo. AmnU
ho EH$m CXmhaUmÛmao g‘OyZ KoD$. CXm. amHo$ecm H$ma {dH$V ¿¶m¶Mr Amho d åhUyZ Vmo {d{dY H$maÀ¶m ‘m°S>oëg~Ôc ‘m{hVr
{‘idV Amho. Ogo H$s, ‘m¶c|O, H$maMr gwa{jVVm, XþéñVrgmR>rMo g§^mì¶ IM© d ˶m§Mr dma§dm[aVm B. åhUOoM H$ma~ÔcÀ¶m
‘m{hVrMo Ho$coco {dícofU hmo¶. gH$mamË‘H$ d ZH$mamË‘H$ ~m~tMr VwcZmXoIrc ¶mV Ano{jV Amho.
^mdZmË‘H$ (affective) KQ>H$ hm ‘w»¶Ëdo ˶m dñVy-춺$s-n[apñWVr g§X^m©Vrc ^mdZm§da Adc§~yZ AgVmo. ^mdZmXoIrc
Amnë¶m d¥Îmtda ‘moR>çm à‘mUmV ~Xc KS>dyZ AmUV AgVmV. a§J, g§JrV Aem AZoH$ Jmoï>r ^mdZm R>a{dV AgVmV. CXm.
hm°Q>oc‘ܶo AZoH$Xm cmc-Ho$ear-{ndir Aer a§Jg§JVr gmH$macocr AgVo. hr a§Jg§JVr ^wHo$Mr ^mdZm C{Ô{nV H$aVo.
˶mM~amo~a Mmcy AgUmao ‘§X, AmëhmXXm¶H$ g§JrV VmU hcH$m H$aVo. ¶m gdmª‘wio hm°Q>oc{df¶rMo Amnco ‘V gH$mamË‘H$ hmoD$
eH$Vo. Á¶m dñVygmR>r (åhUOo ImÚnXmW©) AmnU n¡go ‘moOco AmhoV, ˶mVrc AZoH$ ÌwQ>tH$S>o Amnco cj XoIrc OmV Zmhr.
dV©ZmË‘H$ (behavioural) KQ>H$ hm d¥Îmr{df¶H$ {ZU©¶ KoVmZm H$irMm R>ê$ eH$Vmo. EImXr 춺$s nwZ…nwÝhm EH$mM
H§$nZrMr CËnmXZo dmnaVo. AemàH$maMo dV©Z ^yVH$mimV cm^Xm¶r R>aco Agë¶mg VrM CËnmXZo dmnaʶmH$S>o Amncm H$c
AgVmo. VgoM EImÚm CËnmXZm~Ôc Amncm nydm©Zw^d Mm§Jcm Zgë¶mg AmnU Vr dñVy nwÝhm A{O~mV dmnaV Zmhr. CXm.
gmoZr ‘mo~mB©c Va KoV ZmhrM; na§Vw gmoZrÀ¶m BVa CËnmXZm§{df¶rgwÕm Amncm dmB©Q> J«h ~ZVmo. ¶mCcQ> ~OmO H§$nZrMr dmhZo
Hw$Qw>§~m‘ܶo dfm©Zwdf} dmnacr OmVo AgVrc Va AmnU ~OmOMr JmS>r KoUo ng§V H$aVmo. dV©ZmË‘H$ KQ>H$ {OVH$m dñVy§H$aVm
cmJy Amho, {VVH$mM 춺$s¨H$aVmXoIrc cmJy AgVmo.
darc gd© KQ>H$ nmhVm, Vo Iyn p³cï> AmhoV Ago dmQ>V Agco Var, ~maH$mB©Zo {dMma Ho$ë¶mg Amnë¶m AmOy~mOycm Vo
H$m¶‘ {XgV AgVmV, ho cJoM cjmV ¶oB©c. AZoH$ doim EImXo ‘V R>adV AgVmZm AmnU ’$m¶Úm-VmoQ>çm§Mm gImoc {dMma
H$ê$Z Vo R>adV AgVmo. CXm. c°nQ>m°n IaoXr H$aʶmAmYr AmnU A{Ve¶ ImocmV OmD$Z, {d{dY H§$nݶm, ˶m§Mr {d{dY c°nQ>m°n
‘m°S>oc ¶m§Mm {dMma H$ê$Z H$moUVm ~«±S> Amnë¶mcm ng§V Amho ho R>adVmo. VgoM H$mhr doim AmnU ^mdZm§À¶m à{VgmXmdê$Z
ÑpîQ>H$moZ R>adVmo. Ogo H$s, "‘cm ¶m H$mnS>mMm ñne© Iyn AmdS>cm' qH$dm "¶mdarc H$cmHw$ga ‘cm Iyn ^mdcr'. ¶m gd©m§Mm
^mdZmË‘H$ KQ>H$m§V g‘mdoe hmoVmo. dV©ZmË‘H$ KQ>H$ ho ˶m {df¶mdarc Vw‘À¶m nydm©Zw^dmVyZ ~ZVmV. EImÚm CnhmaJ¥hmV
Ooìhm Vwåhr AmYr Jocm hmoVmV Voìhm Vwåhmcm CÎm‘ godm {‘imcr, åhUyZ Vwåhr nwÝhm nwÝhm VoWo OmVm. Am{U ¶m à{H«$¶o‘YyZ
˶m CnhmaJ¥hm{df¶r Vw‘Mm Ñ{ï>H$moZ gH$mamË‘H$ ~ZVmo. AZoH$ doim EImÚm JmoîQ>r{df¶rÀ¶m d¥Îmr EH$mnojm OmñV KQ>H$m§da
gwÕm Adc§~yZ Agy eH$VmV. d¥ÎmrÀ¶m aMZoH$S>o nm{hë¶mg Amnë¶m Ago cjmV ¶oVo H$s, Ñ{ï>H$moZ ~ZdV AgVmZm 춺$s ˶m
Jmoï>rH$S>o g‘Vmoc A§JmZo nmhVo H$m ¶mMm {dMma Ho$cm OmVmo.
d¥Îmr ‘mZdr Am¶wî¶mV àm‘w»¶mZo H$m¶ ^y{‘H$m ~OmdVmV ¶mda S>°{ZAc H°$Q²>P (Daniel Katz) ¶m ‘mZgemókmZo H$m‘
Ho$co Amho. d¥ÎmtMo H$m¶© nwT>rcà‘mUo -
(i) kmZmMo {Z¶moOZ
(ii) Cn¶wº$Vm
(iii) "ñd'Mo ga§jU
(iv) VÎdm§Mm ñdrH$ma
14
{d{dY Z¡{VH$ {ÛYm (Ethical Dillemmas)
16
n[apñWVrOÝ` àý (Caste Study)
Ho$g ñQ>S>rMr CÎmao [c{hÊ`mMo H$mhr _hÎdmMo Q>ßno AmnU _mJrc àH$aUmV nm{hco. Ë`m Q>ßß`m§Mm Cn`moJ H$aV
_wÔogyX d gmYmaUV… 200 Vo 300 eãXm§_Ü`o Imcrc àým§Mr CÎmao {c{hÊ`mMm gamd H$amdm.
1. Vw_À`m B_maVrV ^mS>o VÎdmda amhUmè`m EH$m Vrg dfm©À`m `wdH$mg ES>²g Pmë`mMo Vwåhmg g_OVo. `mda à{V{H«$`m
åhUyZ B_maVrVrc AZoH$OU AñdñW hmoD$Z `m Hw$Qw>§~mg Ka [aH$m_o H$aÊ`m{df`r AmJ«h YaV AmhoV. gmogm`Q>rMo AÜ`j
åhUyZ `m _wÔçm~Ôc {ZU©` KoUo Vw_À`mgmR>r JaOoMo Amho. darb n[apñWVr‘ܶo H$moUVr Z¡{VH$ {ÛYm Amho?
2. EH$m a{ddmar gH$mir Vw_Mm {_Ì Vw_À`mH$S>o Vw_Mr JmS>r _mJÊ`mgmR>r Amcm Amho. Ë`mÀ`m `m _mJUrcm cJoMM
_mÝ`Vm XoVm. g§^mfUmÀ`m AmoKmV Vwåhr {_ÌmH$S>o Ë`mÀ`m JmS>r MmcdÊ`mMm nadmZm Mm¡H$er H$aVm. Voìhm Vwåhmg Ago
g_OVo H$s Ë`mZo nadmZm H$mT>cmM Zmhr. ho g_OVmM Vwåhr JmS>rÀ`m {H$ëë`m hmVmVM R>odVm. Vw_Mm ~Xcocm n{dÌm
~KyZ {_Ì amJmZo Vw_À`mH$S>o Z nmhVm {ZKyZ OmVmo. Aem doiog KS>coë`m KQ>Zo{df`r Vwåhr H$m` {dMma H$aVm?
3. Vwåhr eha H«$sS>m g{_VrMo AÜ`j `m ZmË`mZo H$~È>rÀ`m `wdH$ JQ>mVrc g§Km~amo~a aoëdoZo àdmg H$arV AmhmV. Vwåhr
àdmg H$aV Agcocr aoëdo éimdê$Z Kgacr Amho. Vwåhmcm H$mhr {R>H$mUr IaMQ>co Amho d {H$aH$moi XþImnV Pmcr
Amho. Aem doiog Vwåhr A{YH$mar åhUyZ Vw‘Mr àmW{‘H$ O~m~Xmar H$m¶?
4. ghH$mè`m~amo~a dmX{ddmXmV ghH$mè`mÀ`m AmdoenyU© _m§S>Ur_wio Amncr ~mOy Xþ~ir nS>V Amho ho cjmV Amë`mda
Vwåhr H$m¶ H$aVm? Aem n[apñWVrV ^md{ZH$ g‘m¶moOZmMo ‘hÎd H$m¶?
5. j Omo ehamVrc EH$m {d{eï> à^mJmVrc ZJagodH$ Amho. j ‘hmnm¡am§H$S>o EH$m {~Ja gaH$mar g§ñWoMo à{V{Z{YËd H$arV
Amho, Á¶mMm Vmo H$m¶©H$Vm© Amho. ¶m {~Ja gaH$mar g§ñWoÀ¶m EH$m àH$ënmcm ZJanm{cHo$Zo ‘mݶVm Úmdr ¶mH$[aVm j
AmJ«hr Amho. ‘hmnm¡a åhUyZ darb n[apñWVr‘ܶo H$moUVr Z¡{VH$ {ÛYm Amho?
6. j ho ‘{V‘§X ‘wcm§À¶mgmR>r Mmcdcoë¶m OmUmè¶m amÁ¶emgZ g§M{cV g§ñWo‘ܶo {ejH$ Zo‘UwH$sÀ¶m H$m‘mda A{YH$mar
åhUyZ éOy Pmco AmhoV. ˶m§Zm ¶m H$m‘mV ’$magm ag Zmhr d ho H$m‘ ˶m§Zr Ho$di àemgH$s¶ O~m~Xmar åhUyZ ñdrH$maco
Amho. Aemdoiog A{YH$mèçm§À¶m g‘moa darb n[apñWVr‘ܶo H$moUVr Z¡{VH$ {ÛYm Amho?
7. Vw‘À¶m Im˶mÀ¶m H$m¶©nÕVrZwgma Im˶mÀ¶m dVrZo nmR>dë¶m OmUmè¶m à˶oH$ nÌmH$[aVm Vw‘À¶m ‘mݶVoMr Amdí¶H$Vm
Amho. Aem nÕVrZo hmoUmao H$m‘ Oar H$m‘mda {Z¶§ÌU R>odʶmMo à^mdr ‘mܶ‘ Agco VarXoIrc ¶m‘wio nÌì¶dhmamg
{dc§~ hmoV Amho. Aem n[apñWVrV ‘hÎdmMo {ZU©¶ KoVco OmdoV ¶mH$arVm Vwåhr H$m¶ H$amc?
8. Vw‘À¶m Im˶m‘ܶo ZdrZ d[að> A{YH$mar Ambo AmhoV. ho A{YH$mar naàm§Vr¶ AmhoV. d ¶m H$maUm‘wio Vw‘Mo H$mhr
ghH$mar {‘Ì Ë¶m§À¶mer ’$Q>Hy$Z dmJV AmhoV. VgoM ˶m§À¶m naàm§Vr¶ Agʶm{df¶r BVa ghH$mèçm§~amo~a dma§dma MMm©
H$aV AmhoV. ho Vwåhmg ‘mݶ Zmhr. Aemdoiog darb n[apñWVr‘ܶo Vw‘À¶mg‘moa H$moUVr Z¡{VH$ {ÛYm Amho?
9. AO¶ gVV Hw$a~wa d VH«$mar H$aUmar 춺$s Amho. H$m¶m©b¶mVrb AZoH$ Jmoï>t~Ôb Vmo Ag‘mYmZr Amho. ZwH$VrM Pmbobr
~¡R>H$ Vwåhr Mm§Jë¶m àH$mao {Z¶mo{OV Ho$br Zmhr, ¶m~Ôb Vmo VH«$ma H$aV Amho. JQ>à‘wI åhUyZ Vwåhr hr n[apñWVr H$er
hmVmimb?
10. a§OZm A{Ve¶ Xm§S>Jm AmË‘{dídmg AgUmar 춺$s Amho. Vwåhr H$Yrhr {Vbm H$moUVrhr Jmoï> gwMd{bV, Va ˶mMm
{VZo AmYrM {dMma Ho$bobm AgVmo. a§OZm EH$ CËgmhr, H$m‘mgmR>r Amdí¶H$ gd© ‘m{hVr AgUmar d hþema ór Amho.
JQ>à‘wI åhUyZ Vwåhr {Vbm H$emàH$mao dmJUyH$ Úmb?
17
CÎmaXm{`ËdmMr g§H$ënZm (Accountability)
àñVmdZm
emgZm_Ü`o CÎmaXm{`Îd AgUo åhUOo, gZXr godH$m§H$S>o Agcocr A{YgÎmm Am{U ñd{ddoH$mYrZ A{YH$ma `m§Mr
g_mOmÀ`m {d{dY g§ñWm§Zr {M{H$Ëgm H$aUo hmo`. àË`oH$ gmd©O{ZH$ `§ÌUoZo Amnë`m H¥$Vr Am{U H$m`m©gmR>r CÎmaXm`r AgUo,
hm _wÔm dmXmVrV Amho. na§Vw, emgH$s` godH$m§À`m~m~V dmXJ«ñVVm AmT>iVo. gmYmaUnUo, Ago åhQ>co OmVo H$s, ^maVmVrc
emgH$s` H$_©Mmar ho H$moUmn«Vrhr O~m~Xma ZgVmV. g¡Õm§{VH$Ñï>çm hr ~m~ VH$cmXÿ Amho. _mÌ, ì`dhmamV `m_Ü`o ~arM
gË`Vm AmT>iVo.
CÎmaXm{`Îd H$emàVr ?
Am¡nMm[aH$arË`m Am{U coIr ñdê$nmV gZXr godH$m§Mo CÎmaXm{`Ëd nwT>rc KQ>H$m§gmR>r Agmdo.
(1) JQ> qH$dm EImÚm ì`º$sMo {hVg§~§Y OmonmgÊ`mnojm amï´>r` Am{U gmd©O{ZH$ {hVmgmR>r YmoaU AmIUr H$aUo.
(2) àH$ën, H$m`©H«$_, `moOZm, gw{dYm Am{U godm `m§À`m nyV©VogmR>r C{Ôï>o {ZpíMV H$aUo Am{U Z_yX Ho$coë`m H$mcmdYrV
Vo nyU© H$aUo.
(3) H$m_{JarMo à_mUrH$aU (Standardization) R>a{dUo Am{U Ë`m~m~V AmJ«hr AgUo.
(4) ñd{ddoH$mYrZ A{YH$ma _`m©{XV R>odUo Am{U Ë`mMr nyU© Amdí`H$Vm ^mgë`mg `m A{YH$mamMm dmna `mo½`, Ý`mæ`
Am{U nmaXe©H$VoZo H$aUo.
(5) {ZU©` H$go KoÊ`mV Amco, `m~m~VMr H$m`m©c`rZ H$mJXnÌo H$moUË`mhr ZmJ[aH$mcm nmhVm `mdr, `mH$arVm Iwco
emgZ `m H$ënZoMm Adc§~ H$aUo.
CÎmaXm{`Îd H$moUmàVr
gÚ…pñWVr_Ü`o gZXr godH$ AZoH$ g§ñWm§àVr CÎmaXm`r AgVmo. Ë`mMo dJuH$aU nwT>rcà_mUo H$aVm `oB©c.
(1) {Zdm©{MV cmoH$à{V{ZYtàVr CÎmaXm{`Îd.
(2) {hemo~VnmgUr~m~V CÎmaXm{`Îd.
(3) XjVo~m~V CÎmaXm{`Îd
(4) ZmJ[aH$ J«mhH$m§àVr (Cn^moº$m) CÎmaXm{`Îd
(5) Ý`m`mc`màVr CÎmaXm{`Îd
(6) àgma_mÜ`_m§àVr CÎmaXm{`Îd
(1) {Zdm©{MV cmoH$à{V{ZYtàVr CÎmaXm{`Îd
emgH$s` godH$m§À`m gd© H$m`m©~m~V g§gXo_Ü`o MMm© Ho$cr Omdr. g§gXo_Ü`o {Zdm©{MV cmoH$à{V{ZYr àíZ {dMmaVmV Am{U
g§~§{YV _§Í`mcm H$m|S>rV nH$S>VmV. g§gXoVrc cmoH$godm g{_Vr, A§XmO g{_Vr Am{U {d{dY ñWm`r g{_Ë`m§_Ü`o YmoaUo Am{U
A§_c~OmdUr `m~m~V MMm© Ho$cr OmVo.
nwT>rc nmdco CMcÊ`mV Amcr Va, Aem àH$maMo {Z`§ÌU A{YH$ n[aUm_H$maH$ hmoD$ eH$Vo.
(1) Mm§Jcr _m{hVr hmVmer AgVmZm g§gXo_Ü`o àíZ {dMmaco OmdoV.
(2) _§Ìr Am{U gZXr godH$ `m§Mr g§gXr` g{_Ë`m§nwT>rc CnpñWVr Amdí`H$ ~Zdmdr. gZXr godH$m§Zr àË`jmV
18 amOH$s` H$m`©H$marà_wI
Am{U gZXr godH$m§_Yrc g§~§Y
àñVmdZm
cmoH$emhr_Ü`o gÎmm hr OZVo_Ü`o {ZhrV AgVo. cmoH$m§Zr R>amdrH$ H$mcmdYrH$arVm amÁ` H$aUmè`m dJm©cm åhUOoM
cmoH${Zdm©{MV à{V{ZYtZm hr gÎmm dmnaÊ`mMo A{YH$ma {Xcoco AgVmV. gZXr godH$ ho Ë`m§Mo kmZ, AZw^d Am{U emgZmMo
H$m_H$mO H$go MmcVo `mÀ`m AmH$cZm_wio cmoH$à{V{ZYtZm YmoaU {Z{_©Vr_Ü`o ghmæ` H$aVmV Am{U {VÀ`m A§_c~OmdUrgmR>r
O~m~Xma AgVmV.
_§Ìr Am{U gZXr godH$ `m§À`mVrc gm¡hmX©nyU© H$m_H$mO g§~§Y hr gwemgZmMr Jwé{H$„r Amho. g¡ÜXm§{VH$ÑîQ>çm _§Ìr
ho H$m`Xo_§S>imÀ`m _m\©$V cmoH$m§Zm O~m~Xma AgVmV Am{U gZXr godH$ ho _§Í`m§Zm O~m~Xma AgVmV. VWm{n, {Z:nj
(impartial) gZXr godm hr Ho$di emgZmcmM O~m~Xma ZgVo Va Vr {Zð>oMr enW KoVcoë`m amÁ`KQ>Zocmhr O~m~Xma AgVo.
amÁ`KQ>Zm hm Agm AmYma Amho {OÀ`m AmYmamda _§Ìr Am{U gZXr godH$ `m§À`m ^y{_H$m Am{U O~m~Xmè`m {ZYm©[aV
Pmcoë`m AgVmV Am{U gr_maofmhr AmIcocr AgVo. na§Vw àË`jmV XmoÝhr ~mOy§H$Sy>Z EH$_oH$m§À`m A{YH$ma Am{U H$m`©joÌmda
A{VH«$_U hmoV Agë`mZo gr_maofm nwgQ> Pmcocr AmT>iVo.
ñdmV§Í`mZ§Va gwédmVrÀ`m H$mhr dfmª_Ü`o _§Ìr Am{U gZXr godH$ `m§À`mVrc g§~§Y nañna AmXa Am{U gm_§Oñ`mMo hmoVo.
VWm{n, nwT>rc dfmª_Ü`o ho g§~§Y ~Xcco. H$mhr gZXr godH$m§Zr _§Í`m§Zm {Xcocm g„m hm dñVw{Zð> dm {Z:njnmVr Zgë`m_wio
H$mhr _§Í`m§Zr Ë`m§À`m amOH$s` {hVg§~§Ymcm AZwHy$c Zgcoco g„o ñdrH$maÊ`mMo \o$Q>mico. AemàH$mao X¡Z§{XZ àemgZm_Ü`o
Am{U {d{dY `moOZm d H$m`©H«$_m§À`m A§_c~OmdUrV hñVjon H$aÊ`mMo H|$Ð Am{U amÁ` nmVirdarc à_mU dmT>co.
gZXr godH$m§Zrhr _§Í`m§Zm AZwHy$c R>aVrc Ago {ZU©` KoÊ`mg Am{U H¥$Vr H$aÊ`mg gwédmV Ho$cr. n[aUm_r amOH$s`
VQ>ñWVm `m VËdmcm YmoH$m {Z_m©U Pmcm.
(1) VQ>ñWVm
gZXr godoMo àmW{_H$ H$V©ì` åhUOo cmoH${Zdm©{MV emgZmcm ghmæ`/godm (serve) nwa{dUo hmo`. `mMm AW© gZXr godH$mZo
gÎmoV H$moUVmhr amOH$s` nj Agcm Var {Z^©`nUo, {Z:njnmVrnUo Am{U O~m~Xma`wº$ g„m nwa{dUo Am{U àemgZ d godm,
YmoaUo, H$m`©H«$_ `m_Ü`o g_mZ ì`mdgm{`H$Vm (Professionalism) Xe©{dUo hmo`. gZXr godm hr AamOH$s` Agmdr, H$m`} nma
nmS>VmZm {Z:njnmVr Am{U ì`mdgm{`H$ arVrZo H$m_ H$aUmar Agmdr. hr amOH$s` VQ>ñWVoMr g§H$ënZm AgyZ ^maVmVrc gZXr
godm `m VËdmda {Z_m©U H$aÊ`mV Amcr.
VWm{n, ho VËd àXrK© H$mi Adc§~Ê`mV Amco Zmhr. emgZmVrc {deofV: amÁ`ñVar` emgZmVrc ~Xcm§_wio Zoh_rM
gZXr godH$m§À`m _moR>çm g§»`oZo ~Xë`m hmoVmV. ~hþg§»` gZXr godH$ ho {d{eð> Aem amOH$s` àd¥Îmrer/ {dMmamer Amncr
~m§{YcH$s Xe©{dV Agë`m_wio "amOH$s` VQ>ñWVm' ho gd© ñdrH¥$V Ago VËd am{hcoco Zmhr. gZXr godH$m§Zr emgZmVgwÕm `mo½`
ñWmZ àmá H$aÊ`mgmR>r amOH$maÊ`m§H$Sy>Z Aml` (Patronage) àmßV Ho$cm nm{hOo dm Vgo ê$O{dco nm{hOo, Agm EH$ Ñ{ï>H$moZ
Amho. n[aUm_r, cmoH$m§À`m Ñ{ï>H$moZmVyZ gZXr godm§Mo _moR>çm à_mUmV "amOH$s`H$aU' (Politicization) hmoV Amho.
gZXr godm§À`m amOH$s`H$aUmMm J§^ra n[aUm_ A{YH$manXna§naoÀ`m VËdmda hmoV Amho. ~hþg§»` gZXr godH$m§Zr amÁ`H$Ë`mªer
g_m§Va g§~§Y {dH${gV Ho$co AmhoV, Á`m_wio nXgmonmZ ì`dñWm ApñWa/~m{YV Pmcr Amho. `mMm n[aUm_ {eñVrda Pmcm
Amho na§Vw Ë`mnojmhr A{YH$ gZXr godH$m§Zm Amnë`m amOH$s` à_wImMr _Ou gm§^miÊ`mMr H$gaV H$amdr cmJVo.
19
gZXr godm§Mr ^y{_H$m
{~«{Q>e ^maVm‘ܶo gZXr godH$m§Zm eoVO{‘ZrMo ‘moO‘mnZ H$aUo, ZmJ[aH$m§À¶m ^y‘r h¸$m§Mr ¶mXr H$aUo, O‘rZ ‘hgyc
{ZYm©[aV H$aUo, ˶mMr dgwcr H$aUo Am{U VH«$ma {ZdmaUmH$[aVm ݶm¶XmZ H$aUo B. H$m‘o (H$m¶}) nma nmS>mdr cmJV. ¶m{edm¶
˶m§Zr añVo, nyc Am{U aoëdo ~m§YUr VgoM OcqgMZ àH$ën B˶mXr {d{dY nm¶m^yV H¥$VtMr gwê$dmV Ho$cr. na§Vw {~«{Q>e
^maVmVrc gZXr godH$m§Mo ‘w»¶ H$m‘ åhUOo gm‘«mÁ¶ {Z‘m©U H$aUo Am{U {Q>H$dyZ R>odUo hmo¶.
gwê$dmVrcm {~«{Q>em§Zr ^maVr¶ gZXr godm (ICS) gwê$ Ho$cocr Agcr Var Z§Va d¡Ym{ZH$ gZXr godm (SCS) Am{U H|$Ðr¶
godm (CS) ¶m§Mr ^a Q>mH$cr. H$mcm¡KmV d¡Ym{ZH$ gZXr godm aÔ~mVc hmoD$Z Ho$di ICS Am{U H|$Ðr¶ godm ApñVËdmV
am{hë¶m. ^maV ñdV§Ì Pmcm ˶mdoir ICS {edm¶ H|$Ðr¶ godm§VJ©V 9 gZXr godm H$m¶©aV hmo˶m.
ñdmV§Í¶mdoir XoemV H$moU˶m àH$maMr gZXr godm g§aMZm Agmdr ¶m~m~V dmX{ddmX Pmcm. ho ñdén ICS à‘mUo Agmdo
H$m Am{U Oa hmo¶ Va {VÀ¶m ^aVrMr Am{U {Z¶§ÌUmMr nÕV H$moUVr Agmdr. ~hþg§»¶ ‘w»¶‘§Ìr ho EH$sH¥$V (unified)
àemgH$s¶ godo~m~V AZwHy$c ZìhVo. VËH$m{cZ J¥h‘§Ìr gaXma d„^^mB© nQ>oc ¶m§Zr EH$sH¥$V àemgH$s¶ godoMo g‘W©Z Ho$co.
eodQ>r ^maVr¶ àemgH$s¶ godm (IAS) Am{U ^maVr¶ nmocrg godm (IPS) ¶m 2 A{Ic ^maVr¶ godm§Mr {Z{‘©Vr H$ê$Z EH$sH¥$V
àemgH$s¶ ì¶dñWocm ‘mݶVm XoʶmV Amcr. H|$Ðr¶ godmhr gwê$ am{hë¶m. KQ>H$amÁ¶m§Zm A{Ic ^maVr¶ godm§er OmoSy>Z ñdV…
À¶m amÁ¶ gZXr godmhr R>odVm ¶oUma hmo˶m. H|$Ð em{gV àXoem§Mo àemgZ A{Ic ^maVr¶ godm Am{U H|$Ðr¶ godm§‘m’©$V
Mmc{dco OmUma hmoVo.
WmoS>³¶mV, {~«{Q>e ^maVmVrc gZXr godoMr g§aMZm ñdmV§Í¶moÎma ^maVmV H$m¶©aV am{hcr. ñdmV§Í¶moÎma H$mimV gZXr godoH$S>o
2 ì¶mnH$ H$m¶} gmon{dʶmV Amcr - (1) amOH$s¶ ZoV¥ËdmZo Z‘yX Ho$coë¶m C{Ôð>m§Mm nmR>nwamdm H$aUmar YmoaUo AmIUo,
Am{U (2) {VMr A§‘c~OmdUr. cmoH$emhr emgZ àH$mam‘ܶo {Zdm©{MV cmoH$à{V{ZYr pìhOZ Am{U ܶoæ¶o {Z{üV H$aVmV.
g{Mdmc¶m‘ܶo H$m¶©aV AgUmam gZXr godH$ ¶mAmYmao emgZmMr YmoaUo, H$m¶©H«$‘, ¶moOZm Am{U àH$ën {ZYm©[aV H$aVmV.
joÌ ñVamda (field level) H$m‘ H$aUmao gZXr godH$ ¶m YmoaUm§Mr A§‘c~OmdUr H$aVmV. Vo ¶moOZm, H$m¶©H«$‘ Am{U
àH$ënm§Mo ê$nm§Va H¥$Vr‘ܶo H$aVmV Am{U cmoH$m§Zm godm nwa{dVmV. Vo H|$Ð dm amÁ¶ emgZmÀ¶mdVrZo {Oëhm, Cn{d^mJ, VmcwH$m
dm JQ>nmVirda H$m‘ H$aVmV. Vo ehar Am{U J«m‘rU ñWm{ZH$ ñdamÁ¶ g§ñWm§VJ©Vhr H$m‘ H$aVmV.
ñdmV§Í¶moÎma ^maVmV gZXr godm§Mr ^y{‘H$m ‘hÎdnyU©[a˶m ~Xccr. ñdmV§Í¶mg‘¶r gZXr godm§Zm ZdrZ AmìhmZm§Zm gm‘moao
Omdo cmJco. ^maVmZo ñdV…cm "H$ë¶mUH$mar amÁ¶' åhUyZ Kmo{fV Ho$ë¶mZo Zdr AmìhmZo C^r am{hcr. ZmJ[aH$m§Mo H$ë¶mU ho
amÁ¶g§ñWoMo ‘ܶdVu H$m¶© ~Zco Am{U H$ë¶mUH$mar H$m¶} nma nmS>ʶmgmR>r gZXr godm ho EH$ gmYZ R>aco.
amÁ¶KQ>Zo‘ܶo ‘mJ©Xe©H$ VËdm§Mm g‘mdoe H$aʶmV Amë¶m‘wio gZXr godm§Mr H$ë¶mUH$mar ^y{‘H$m AmUIrZM AYmoao{IV
Pmcr. ‘mJ©Xe©H$ VÎdm§Zr H$ë¶mUH$mar amÁ¶mMr énaofm AmIyZ {Xcr. n[aUm‘r gZXr godm§Mr nma§n[aH$ ^y{‘H$m (H$m¶Xm-
gwì¶dñWm gm§^miUo) ‘mJo nS>cr Am{U {dH$mgcjr d n[adV©Zj‘ ^y{‘H$m A{YH$ ‘hÎdnyU© R>ê$ cmJcr. n§Mdm{f©H$
¶moOZm§À¶m ‘mܶ‘mVyZ gm‘m{OH$ n[adV©ZmMo H$m¶©H«$‘, ¶moOZm Am{U àH$ën {Z{üV Ho$co OmD$ cmJco. ¶m H$m¶©H«$‘m§À¶m
A§‘c~OmdUrMr O~m~Xmar gZXr godm§da Amcr. n[aUm‘r gZXr godoMr àmYmݶ{^‘wIVm hr {dH$mgcjr ~Zcr. n{hë¶m
n§Mdm{f©H$ ¶moOZo‘ܶo Z‘yX Ho$ë¶mà‘mUo, ""H$m¶Xm-gwì¶dñWm gm§^miUo Am{U ‘hgyc Jmoim H$aUo ¶mH$Sy>Z ‘w»¶ ^a hm ‘mZdr
Am{U ^m¡{VH$ g§gmYZm§Mm {dH$mg H$ê$Z Jar~r Am{U JaOm§Mo (wants) {ZamH$aU H$aʶmH$S>o pñW˶§VarV Pmcm Amho.''
n{hë¶m n§Mdm{f©H$ ¶moOZo‘ܶo g‘wXm¶ {dH$mgmMm n[aàoú¶ (ÑpîQ>H$moZ) ñdrH$maʶmV Amcm. ¶mÛmao J«m‘rU ^mJmÀ¶m
gm‘m{OH$ Am{U Am{W©H$ OrdZmV pñW˶§Va Ano{jV hmoVo. ¶m H$m¶©H«$‘mMo gZXr godm§À¶m ZdrZ ^y{‘H$m Am{U O~m~Xmè¶m
20
gZXr godoMr ~XcVr ^y{_H$m
ñdmV§Í`moÎma H$mimV ^maVmÀ`m Am{W©H$, amOH$s` Am{U gm_m{OH$ g§aMZm§_Ü`o hmoV Agcoë`m ~Xcm§Mm n[aUm_ gZXr
gododa AZoH$ àH$mao Pmcocm Amho. gdm©V _yc^yV ~Xc ho 1991 gmcÀ`m Zd-Am{W©H$ YmoaUmZ§Va KSy>Z Amco. 1991 Z§Va
cm`gÝg amOMr g_már, Am{W©H$ joÌmVyZ amÁ`g§ñWoMr _mKma, Am{U ImOJr joÌmÀ`m gh^mJmH$[aVm AZwHy$c dmVmdaU V`ma
H$aUo BË`mXr ~Xc KSy>Z Amco. amÁ`g§ñWoMr _w»` Jw§VdUyH$H$Vm© Vo CÚmoOH$Vocm gwH$a ~Z{dUmam, Aer ^y{_H$m ~Xccr.
ZdrZ Am{W©H$ YmoaUmVrc {~Ja {Z`_Z, CXmarH$aU Am{U ñnYm©Ë_H$Vm åhUOoM gZXr godH$m§À`m ñdoÀN>m{YH$mam_Ü`o _moR>çm
à_mUmV KQ> hmoUo Am{U ~mOmanoR>o{^_wI Ñ{ï>H$moZm§À`m AmYmao AW©ì`dñWoMo ì`dñWmnZ H$aUo hmo`. Xþgè`m eãXmV gZXr
godocm AmVm ZdrZ ^y{_H$m nma nmS>mdr cmJUma Amho - CÚmoOH$VoMm gwc^H$Vm© (facilitator) åhUyZ H$m_ H$aUo. hr ^y{_H$m
dM©ñd Am{U {Z`§ÌUmÀ`m nma§n[aH$ nÕVrnojm \$ma {^Þ Amho.
ZdrZ ì`dñWoA§VJ©V emgZmÀ`m {d{dY H¥$Vr-H$m`©H«$_m§_Ü`o ImgJr joÌ Am{U ZmJar g_mO g§KQ>Zm§À`m gh^mJmcm
AmdmhZ Ho$co OmVo. gÜ`m ImgJr joÌ g§KQ>Zm Am{U {~Ja-emgH$s` g§ñWm emgZmÀ`m gmd©O{ZH$ godm hñVm§VaUmer _moR>çm
à_mUmV g§~§{YV AmhoV. nydu `m godm§Mo ì`dñWmnZ gZXr godocm H$amdo cmJo. gZXr godogmR>r hr ~m~ åhUOo H$m`m©Mo hñVm§VaU,
VÁkVoMm A^md Am{U dM©ñd d {Z`§ÌUmMr nma§n[aH$ gm§JS> _moS>rV {ZKUo hmo`. gZXr godH$m§Zm AmVm gwc^H$Ë`m©Mr ^y{_H$m
nma nmS>mdr cmJVo åhUOo gmd©O{ZH$ godm§Mm nwadR>m H$aÊ`m_Ü`o {~Ja-emgH$s` joÌmVrc g§KQ>Zm§Zm gh^mJr H$ê$Z KoÊ`mg
AZwHy$c dmVmdaU {Z_m©U H$amdo cmJVo. gZXr godH$m§Zm {~Ja-emgH$s` joÌmVrc A{^H$Ë`mªZm (actors) AmVm AmXoe XoVm
`oUma ZmhrV Va Ë`m§Zm gh^mJrXma (partners) åhUyZ ñdrH$mamdo cmJUma Amho.
73 Am{U 74 ì`m KQ>ZmXþéñVrZoXoIrc gZXr godoMr ^y{_H$m _hÎdnyU©arË`m ~Xccr Amho. `m XþéñVrÛmao ñWm{ZH$ ñdamÁ`
g§ñWm§_Yrc (J«m_rU d ehar) {Zdm©{MV cmoH$à{V{ZYtH$S>o {dÎmr` Am{U àemgH$s` gÎmoMo hñVm§VaU H$aÊ`mV Amco. `m
KQ>ZmXþéñVrnydu `m ñWm{ZH$ g§ñWm§Mo àemgZ gZXr godH$m§À`m hmVmV hmoVo. XþéñVr_wio emgZì`dhma (governance) ì`dñWm
{Z_m©U Pmcr Á`mA§VJ©V {Zdm©{MV à{V{ZYtZm ñWm{ZH$ joÌmVrc {dH$mg H$m_m§Mo {Z`moOZ, ì`dñWmnZ, {Z`_Z Am{U
n`©dojU H$amdo cmJVo. Ë`m_wio gZXr godH$m§Mr ^y{_H$m A§_c~OmdUr H$Vm© Vo gwc^H$Vm© Aer ~Xccr.
EH§$XarV ^maV ñdV§Ì Pmë`mnmgyZ gZXr godoMr ^y{_H$m ~hþ{dY Pmcr Amho. Vr {Z`m_H$, {dH$mgcjr Am{U gwc^rH$aU
Aer g§{_l Pmcr Amho. `m {R>H$mUr CnpñWV hmoUmam _hÎdmMm àíZ åhUOo ~hþ{dY ^y{_H$m nma nmS>V AgVmZm ñdmV§Í`moÎma
^maVmÀ`m {dH$mgmV gZXr godoMo H$m` `moJXmZ am{hcoco Amho ?
(1) {VÀ`m {Z`m_H$/{Z`_ZmÀ`m (regulatory) ^y{_Ho$VyZ {VZo em§VVm-gwì`dñWm amIUo, {ZdS>UwH$m Ý`mæ` dmVmdaUmV
nma nmS>Uo, amï´>mMr EH$Vm Am{U AI§S>Vm gm§^miUo B. KQ>H$m§Ûmao amï´>mcm pñWaVm àmá H$ê$Z {Xcr. XoemVrc
àmXo{eH$ Am{U ^m{fH$ Xþam{^_mZ, {d{^Þ àXoem§Mr ñdmV§Í` Am{U A{YH$ ñdm`ÎmVoMr _mJUr, Ym{_©H$-O_mVr`
g§Kf© Am{U S>mdm-CJ«dmX `m nmíd©^y_rda gZXr godoMo `moJXmZ _hÎdnyU© R>aVo. Ë`mM~amo~a ^maVmV Jocr 60 df}
cmoH$emhr ì`dñWm {Q>Hy$Z Amho Am{U H|$Ð d amÁ`mÀ`m nmVirda AZoH$ gÎmm§Vao em§VVmnyU© _mJm©Zo Pmcr AmhoV.
cmoH$emhrMo g§dY©Z Am{U gÎmoMo em§VVmnyU© hñVm§VaU hmoÊ`mVrc gZXr godoMr ^y{_H$m \$ma aMZmË_H$ Amho.
(2) {dH$mgmÀ`m g§X^m©V gZXr godoZo \$ma gH$mamË_H$ ^y{_H$m ~Omdcr Amho. n{hë`m n§Mdm{f©H$ `moOZonmgyZ (1951-
56) Vo AmOVmJm`V {dH$mgm_Yrc ^y{_H$m AYmoao{IV H$aVm `oVo. Xþgè`m n§Mdm{f©H$ `moOZo_Ü`o gZXr godoZo
amÁ`à{UV Am¡Úmo{JH$aUm_Ü`o à_wI ^y{_H$m nma nmS>cr. {Vgè`m n§Mdm{f©H$ `moOZo_Ü`o gZXr godoZo H¥$fr joÌmÀ`m
{dH$mgmgmR>r ZdrZ {~`mUm§Mo CËnmXZ Am{U IVo, H¥${f nVnwadR>m, J«m_rU ^mJmMo {dÚwVrH$aU Am{U h[aV H«$m§Vrcm
MmcZm `mÛmao H¥$fr joÌmÀ`m {dH$mgmgmR>r à`ËZ Ho$co.
Zr{Vemó, gMmoQ>r, Am{U Z¡g{J©H$ j_Vm - Aä¶mg gm{h˶ 105
"X ¶w{ZH$ A°H°$S>‘r'
nwT>rc `moOZo_Ü`o gZXr godoZo A{YH$ gH$mamË_H$ H$m_ Ho$co. J«m_rU Jar~m§Zm ñd`§amoOJmamÛmao Jar~r {Z_y©cZmMm à`ËZ,
AZoH$ ^Îmm amoOJma H$m`©H«$_m§Mr A§_c~OmdUr Ho$cr. `m{edm` gZXr godoZo gd© {ejm A{^`mZ, _Ü`mÝh ^moOZ `moOZm,
amOrd Jm§Yr no`Oc A{^`mZ, g§nyU© ñdÀN>Vm _mo{h_, amï´>r` J«m_rU Amamo½` A{^`mZ, g§nyU© ñdÀN>Vm _mo{h_, EH$mpË_H$
~mc {dH$mg godm, amï´>r` J«m_rU amoOJma h_r `moOZm Am{U Odmhacmc Zohê$ amï´>r` ehar nwZé‚mrdZ A{^`mZ `mgma»`m
Jar~m{^_wI H$m`©H«$_m§Mr A§_c~OmdUr Ho$cr. gm_m{OH$ joÌmVrc `m H$m`©H«$_m§da H|$Ð gaH$maMm dm{f©H$ IM© 18 Q>¸o$ hmoVmo.
AÞ gwajm H$m`ÚmZo IMm©À`m à_mUmV dmT>M hmoUma Amho.
gÜ`m ~hþg§»` gZXr godH$ amOH$maÊ`m§Zm AZwHy$c R>aoc AemarVrZo H$m_{Jar ~OmdV Agë`m_wio gZXr godoMr H$m`Xm,
{Z`_ Am{U H$m`©nÕVrÀ`m A§_c~OmdUrMr j_Vm Am{U {dZm ^rVr dm cm§JycMmcZ `m{edm` YmoaU{df`H$ g„m XoÊ`mMr
j_Vm _mJrc H$mhr dfmªnmgyZ H$_r hmoV Amho. gÜ`m gd©gmYmaUnUo AZw^dmg `oUmar ~m~ åhUOo, gZXr godH$m§Mo {ZU©` ho
amÁ`H$Ë`m©dJm©cm Ano{jV Agë`mà_mUo KoVco OmVmV. Aem àH$maMm amOH$s` hñVjon gd© nmVù`m§da hmoVmZm AmT>iVmo.
amÁ`H$Vm© dJ© gZXr godH$m§Zm Ë`m§À`m (àemgZmÀ`m) H$m`©e¡cr d Mm¡H$Q>rà_mUo gëcm XoÊ`mg AZw_Vr XoV ZmhrV. AemàH$maÀ`m
amOH$s` hñVjonm_wio EH$ g§ñWm åhUyZ gZXr godoÀ`m H$m_{Jarda {dnarV n[aUm_ hmoVmo ì`dñWoMo Am{U Z¡{VH$ IƒrH$aU
gwê$ hmoVo. Ë`m_wio `mo½` àg§Jrhr gZXr godH$ {ZU©` KoÊ`mg H$MaVmV.
gZXr godm A{Y{Z`_ H$aÊ`mMr Amdí`H$Vm Amho Á`mÛmao Jm^mVËdo, _yë`o Am{U d¡{eîQ>ço Or àemgZmMr g§ñH¥$Vr {Z_m©U
H$ê$ eH$VmV, Vr _yV©ñdê$nmV `oVrc. `m H$m`ÚmÛmao ñnï> Am{U EH$g§K Aer Mm¡H$Q> {Z_m©U hmoB©c Á`mA§VJ©V gZXr godm§Zm
Ë`m§Mr O~m~Xmar nma nmS>Vm `oB©c. Ë`mM~amo~a {d{Y_§S>imcm gZXr godo_Ü`o Amdí`H$ dmQ>Umar _yë`o Am{U g§ñH¥$Vr ì`º$
H$aÊ`mMm H$m`Xoera AmYma àmá hmoB©c.
Am°ñQ´>o{c`m Am{U Ý`yPrc±S>gma»`m amï´>m§Zr Ë`m§À`m gZXr godm§_Ü`o gwYmaUm Ho$ë`m Am{U Ë`m§Zm AmYw{ZH$ ~Z{dco. Ë`m§Zm
gZXr godm A{Y{Z`_ H$aÊ`mMm cm^M Pmcm. `m XmoZ amï´>mVrc gZXr godm H$m`Úm§Zr (CXm. Am°ñQ´>o{c`Z nmpãcH$ gpìh©g
A°ŠQ> 1999 Am{U X Ý`yPrc±S> ñQ>oQ> goŠQ>a A°ŠQ>, 1988) gZXr godm§À`m gwYmaUm§Zm AmYma nwa{dcm. `m H$m`Úm§Zr ~Xc Am{U
gwYmaUm§gmR>r {ZX}e ñWm{nV Ho$co. Ë`m§Zr gZXr godH$m§Zm Amdí`H$ AgUmar àemgH$s` Am{U {dÎmr` cd{MH$Vm àXmZ Ho$cr.
`m amï´>m§_Ü`o amoOJma Mm¡H$Q>rV ~Xc Pmë`mZo \${cV gmÜ` H$aÊ`mgmR>r gZXr godm§Zm Amdí`H$ Vo ñdmV§Í` nwa{dco. `m_wio
g_mZ _yë`m§da AmYm[aV EH$g§K gZXr godm {Z_m©U hmoÊ`mg ghmæ` Pmco. WmoS>Š`mV, `m amï´>mVrc emgZ 21ì`m eVH$mcm
AZwgê$Z gZXr godocm AmYw{ZH$ ~Z{dÊ`mV gj_ R>aco.
gZXr godm {dYo`H$mÀ`m _gwÚmda ì`mnH$ MMm© Ano{jV Amho. `mÛmao 2 C{Ôï>m§Mr nyV©Vm hmoVo. EH$, `m_wio {d{dY
{df`m§Mm A§V^m©d H$aUo Am{U e§H$m Xÿa gmaÊ`mg _XV hmoB©c. Xþgao, `m_wio gZXr godoÀ`m Am¡nMm[aH$ Mm¡H$Q>r_Ü`o ~Xc
H$aÊ`mÀ`m Amdí`H$Vocm ì`mnH$ à{VgmX/g_W©Z {_ioc. 21ì`m eVH$mVrc ñnYm©Ë_H$Vo_Ü`o H$moUË`mhr amï´>mgmR>r Cnamoº$
~m~r _hÎdnyU© AmhoV.
^maVm_Ü`o gZXr godH$m§À`m AmMmamcm _mJ©Xe©Z cm^oc Aem gH$mamË_H$ _yë` {dYmZmMm A^md Amho. Amnë`mH$S>o
{Z`_m§Mr g§{hVm Amho. Or gZXr godH$m§À`m {Z{fÕ H¥$Vr Z_yX H$aVo. amOH$s` VQ>ñWVm, CƒV_ Z¡{VH$ _mZHo$, H¥$VrH$[aVm
CÎmaXm{`Ëd Am{U emgZmàVr O~m~Xma `m {deof g§X^m©_Ü`o gZXr godm Am{U emgZ, H$m`Xo_§S>i Am{U gmd©O{ZH$ gXñ`
`§mÀ`m_Yrc g§~§Ym~m~V cmoH$m§À`m Anojm§Mo à{Vq~~ AgUmè`m _yë`o Am{U AmMmag§{hVoMr H$m`Xoera KmofUm Amdí`H$
Amho.
B§½c§S>, Am°ñQ´>o{c`m Am{U Ý`yPrc±S> `m amï´>m§Zr gZXr godH$m§H$[aVm _yë`o Am{U AmMmag§{hVm H$m`Xoera Kmo{fV Ho$cr Amho.
B§½c§S>_Ü`o ZmocmZ (Nolan) g{_VrÀ`m "gmd©O{ZH$ godoVrc _mZHo$' `mdarc {e\$maetMm g_mdoe H$arV gZXr godm g§{hVoMm
H$m`Xm Ho$cm Am{U 1 OmZodmar 1996 nmgyZ Ë`mMr A§_c~OmdUr gwê$ Pmcr.
OmJ{VH$ AW©ì`dñWo_Ü`o hmoV Agcoë`m Am_ycmJ« ~Xcm§_wio gj_ gZXr godm C^maUo AË`mdí`H$ Amho. OmJ{VH$sH$aU
hmoV Agcoë`m OJm_Ü`o amï´>m§Zm OmJ{VH$ ~mOmanoR>oV ñnYm© H$amdr cmJVo Am{U `m ñnY}_Ü`o àemgZmMr JwUdÎmm à{Vq~{~V
hmoVo.
21 ì`m eVH$mVrc ^maVmMr gZXr godm H$er Agmdr? hr gZXr godm _§Í`m§Zr _yë`d{Y©V Ho$cocr Am{U VÁkVm d {Z:nj
YmoaU{df`H$ g„m `mMm CÎm_ òmoV Agmdr. {VZo Aì`mhVnUo ZmJ[aH$m§Zm OmJ{VH$ XOm©Mr Am{U J«mhH$H|$Ðr godm AÝ`
21
gZXr godm … H$m_{Jar ì`dñWmnZ
àñVmdZm
EImÚm {d^mJmMr H$m_{Jar hr Ë`m {d^mJmV H$m`©aV Agcoë`m gZXr godH$m§À`m ì`º$sJV H$m_{Jarda AmYmarV Agë`mZo
Ë`m ì`º$sÀ`m H$m_{JarMo _yë`_mnZ H$aUo AË`mdí`H$ R>aVo. Aem àH$maÀ`m _yë`_mnZmgmR>r emgZmZo "dm{f©H$ JmonZr`
Ahdmc' (ACR) ì`dñWm Adc§{~cr Amho. `m ì`dñWoA§VJ©V gZXr godH$mMr CncãYr Zm|X{dcr OmVo Am{U gd©gmYmaU
df©AIoarg Ë`mMo _mZm§H$Z Ho$co OmVo.
`m ì`dñWoMo _hÎdnyU© d¡{eîQ>ç åhUOo, à{H«$`m Am{U {ZînÎmr `m H$m`©dmhrVrc (exercise) g§nyU© JwáVm (secrecy) hmo`.
åhUyZ `mcm confidential Ago åhUVmV. àË`oH$ gZXr godH$mMo `m AhdmcmÀ`m AmYmao H$m_{Jar _yë`_mnZ H$ê$Z nwT>rc
O~m~Xmar {Z{üV Ho$cr OmVo. `m JmonZr` Ahdmc à{H«$`oVrc AndmX åhUOo {dn`m©ñV eoam Z_yX Ho$cm Agë`mg Ë`mMr
_m{hVr g§~§{YV A{YH$mè`mcm {Xcr OmVo.
dfm©À`m gwédmVrcm Zm|XUr A{YH$mar, Omo d[að> godH$ AgVmo, Ahdmc {chmì`m cmJUmè`m gZXr godH$mer MMm©
H$ê$Z g§»`mË_H$/^m¡{VH$ cú` {ZYm©[aV H$aVmo. H$m_{Jar _yë`_mnZ hr g§~§{YV gZXr godH$ Am{U Ë`mMm/{VMm JmonZr`
Ahdmc Zm|X{dUmè`m A{YH$mè`mMr g§`wº$ H¥$Vr AgVo. {ZYm©[aV H$aÊ`mV Amcocr cú`o hr H$m_mMo ñdê$n Am{U joÌ `mda
AmYm[aV AgVmV. JmonZr` AhdmcmMr gwê$dmV gZXr godH$mZo {Xcoë`m Ë`mÀ`m/{VÀ`m H$m_mMo g§{já dU©Z, Ë`mÀ`m/
{VÀ`mgmR>r {ZYm©[aV H$aÊ`mV Amcocr {d{eï> cú`o (targets) àË`oH$ cú`m~m~VMr CncãYVm, An`e, Amcoco AS>Wio
Am{U cú`mn{cH$S>o OmUmè`m CncãYrMr joÌo B. _m{hVrÀ`m AmYmamda _yë`_mnZmg gwédmV hmoVo. A{Ic ^maVr` godoVrc
godH$m§gmR>r "H$m_{Jar _yë`m§H$Z ì`dñWm' (PAS) AgVo Am{U _yë`_mnZ Ahdmcmcm "H$m_{Jar _yë`m§H$Z Ahdmc' (PAR)
Ago åhUVmV. `m ì`dñWoMr d¡{eîQ>ço åhUOo - g§~§{YV gZXr godH$mer g„m _gcV H$ê$Z Ü`oæ`/C{Ôð>o {Z{üV H$aUo,
gm§p»`H$s _mZm§H$Z ì`dñWm (1 Vo 10 gmaUr) Am{U g§nyU© PAR g§~§{YV A{YH$mè`me g„m _gcV H$aUo B. hmo`.
VwcZmË_H$ÑîQ>çm A{Ic ^maVr` godH$m§gmR>rMr PAR ì`dñWm hr ~§{XñV Aem ACR ì`dñWoVrc gwYmaUm hmo`. `m_Ü`o
_yë`_mnZmÀ`m {d{dY nmVù`m§da nmaXe©H$Vm Am{U A{YH$mè`mMm gh^mJ `m d¡{eîQ>çm§Mm g_mdoe Ho$cm Amho. Ë`mM~amo~a
_yë`_mnZmÀ`m H$mcmdYrcm gwédmV H$aVmZm C{Ôð>o {ZYm©[aV H$aUo, H$mcmdYr Xaå`mZ nwZamdcomH$Z H$aUo Am{U C{Ôð>m§À`m
à_mUmV CncãYrMo A§{V_ _yë`_mnZ BË`mXtMm XoIrc g_mdoe Amho. A§{V_V: CËH¥$ï> H$m_{Jar g§»`oÛmao (1 Vo 10 loUr)
Ahdmc {c{hUmam A{YH$mar {ZX}{eV H$aVmo.
VWm{n H$moUË`mhr àH$aUmV AmOhr ^a hm loUr (ratings) Am{U _yë`_mnZmda {Xcm OmVmo. H$m_{Jar {Z`moOZ, {dícofU,
Am{U gwYmaUm§Mo nwZamdcmoH$Z Á`mMm gZXr godH$m§Zm CƒV_arVrZo H$m`© H$aÊ`mg Cn`moJ hmoB©c, `mda ^a {Xcm OmV Zmhr.
^maVmVrc ì`dñWm hr "H$m_{Jar _yë`m§H$ZmMr' Amho Va "H$m_{Jar ì`dñWmnZmMr' (Performance management) Zmhr.
H$m_{Jar _yë`_mnZ hm H$m_{Jar ì`dñWmnZmMm Ho$di EH$ KQ>H$ Am{U gZXr godH$m§À`m H$m_{JarMo dV©_mZ pñWVrVrc
_yë`_mnZmMr à{H«$`m Amho. H$m_{Jar _yë`_mnZ hr df©^amVrc EH$ H¥$Vr Amho Va H$m_{Jar ì`dñWmnZ hr df©^a MmcUmar
{H«$`m Amho. `m{edm` H$m_{Jar _yë`_mnZmMm ^a dJ©dmar (rating) da Amho Va H$m_{Jar ì`dñWmnZmMm ^a H$m_, g§~§{YV
ì`º$s¨H$Sy>Z _yë`_mnZ, CËnmXH$Vm, àoaUmXm`r à`ËZ Am{U H$m_{Jarer g§~§{YV {d{dY McKQ>H$m§da Amho.
àmoËgmhZ (Incentives)
^maVmVrc gZXr godH$m§Zm doVZloUrZwgma _mo~Xcm {Xcm OmVmo. `m doVZloUr_Ü`o H$mc~Õ dmT> AZwñ`yV AgVo. Ë`m§À`mgmR>r
22
gZXr godoMr g{H«$`Vm
àm{V{Z{YH$ cmoH$emhr‘ܶo gZXr godoMr g{H«$¶Vm (activism) Ano{úmV ZgVo. VWm{n, gZXr godoMr g[H«$¶Vm A{dH${gV
Am{U {dH$gZerc amï´>m§À¶m amOH$s¶ ì¶dñWoV An[ahm¶© Aer ~m~ R>aVo. H$maU dgmhmoÎma H$mimV amï´>r¶ EH$mË‘Vm,
amï´>~m§YUr Am{U {dH$mgmÀ¶m H$m¶m©V ‘hËdnyU© ¶moJXmZ XoD$ eH$Umar gwg§KQ>rV, ì¶mnH$ Am{U VkVm AgUmar ¶§ÌUm åhUyZ
ZmoH$aemhr Am{U gZXr godoH$S>o nm{hco OmVo.
gZXr godoÀ¶m g{H«$¶VoMr MMm© àm‘w»¶mZo XmoZ g§X^m©‘ܶo H$aʶmV ¶oVo. Vr nwT>rcà‘mUo -
(1) {dH$mg àemgZmMm g§X^©
1950 Am{U 1960 À¶m XeH$mV dgmh{VH$ gm‘«mÁ¶mVyZ ñdV§Ì Pmcoë¶m ~hþg§»¶ amï´>m§‘ܶo amï´>~m§YUr Am{U amï´>r¶
[dH$mgmH$arVm ZmoH$aemhr hr EH$‘od AmídmgH$ Aer ¶§ÌUm CncãY hmoVr. ¶m H$mcI§S>mV H$ë¶mUH$mar amÁ¶mÀ¶m Mm¡H$Q>tVJ©V
ZmoH$aemhrda g§~§{YV amï´>mÀ¶m gdmª{JU {dH$mgmMr O~m~Xmar gmon{dʶmV Amcr. ˶m‘wio 1950-60 À¶m XeH$mV {dH$mg
àemgZmÀ¶m g§X^m©V gZXr godocm (ZmoH$aemhrcm) g{H«$¶ ~Zmdo cmJco.
gZXr godm§Mr VQ>ñWVm Am{U g{H«$¶Vm ¶m XmoZ ~m~r nañna{damoYr ZgyZ nañnanyaH$ Agë¶mMo {XgVo. gZXr godm§Mr
VQ>ñWVm (Neutrality) åhUOo Amnë¶m nX{gÜX H$V©ì¶mnmgyZ, O~m~XmarnmgyZ namÝ‘wI hmoUo Zìho. VQ>ñWVoÀ¶m g§H$ënZoV
amOH$s¶ Am¶m‘mMm {dMma ‘ܶdVu Amho. gZXr godm§Mr g{H«$¶Vm åhUOo Amnë¶m nXmÀ¶m A{YH$maúmoÌmV amhÿZM gmd©O{ZH$
{hVmcm àmYmݶ XoV Amncr H$V©ì¶o Am{U H$m¶} AmJ«hmZo nma nmS>Uo hmo¶.
(2) gwemgZmÀ¶m g§X^m©V...
1980 À¶m XeH$mnmgyZ Zd CXma‘VdmXr {dMmam§À¶m à^mdmVyZ amÁ¶g§ñWoZo gm‘m{OH$ úmoÌmVyZ ‘wº$ hmoʶmMr à[H«$¶m gwê$
Pmcr. EH$m AWm©Zo amÁ¶g§ñWooMr nrN>ohmQ> åhUOo ZmoH$aemhrÀ¶m H$m¶©úmoÌmMo Am{U g{H«$¶VoMo AmHw§$MZ hmo¶. ¶mM H$mcI§S>mV
OmJ{VH$sH$aUmMm cmoH$àemgZmda Omo n[aUm‘ Pmcm ˶mVyyZ gwemgZmMr (Good Governance) g§H$ënZm nwT>o Amcr.
gwemgZmÀ¶m à‘wI VËdm§‘ܶo amÁ¶g§ñWoMr dm {VMo ‘hËdnyU© A{^H$aU Agcoë¶m ZmoH$aemhrMr g{H«$¶Vm Ano{úmV Zmhr Va
{~Ja-emgH$s¶ g§ñWm, g§KQ>Zm, ¶§ÌUm§Mm H$ma^ma ZmJ[aH$m§{^‘wI Agcm nm{hOo, ¶mda {VMr {^ñV Amho. VWm{n, AmOhr
~hþg§»¶ {dH$gZerc amï´>m§‘ܶo gmd©O{ZH$ {hVmMr OmonmgZm Am{U g§aúmU H$aUmar ¶§ÌUm åhUyZ ZmoH$aemhrH$S>o nm{hco OmVo.
VgoM gmd©O{ZH$ {hVmMr H$mhr H$m¶©o AmOhr Ho$di amÁ¶g§ñWmM nma nmSy> eH$V Agë¶mZo gwemgZmÀ¶m g§X^m©V AmOhr
ZmoH$aemhr dm gZXr godoZo g{H«$¶ hmoʶmMr Amdí¶H$Vm à{VnmXZ Ho$cr OmVo.
Cnamoº$ d¡Mm[aH$ ^y{‘H$m cúmmV KoVë¶mg Ago åhUVm ¶oB©c H$s, gZXr godoÀ¶m g{H«$¶Vo‘ܶo gZXr godH$m§Zr cmoH$m§À¶m
gmd©O{ZH ~¡R>H$m KoUo, ˶m§À¶m à˶mXmZmMr (Feedback) Anoúmm H$aUo, cmoH$m§Zm ˶m§À¶m h¸$màV OmJê$H$ H$aUo, emgZm‘m’©$V
nwa{dʶmV ¶oUmè¶m dñVy Am{U godm§À¶m JwdÎmoMr h‘r XoUo, n¶©doúmU, Ahdmc, amOH$s¶ à{V{ZqYZr ˶m§À¶m KQ>ZmË‘H$
H$V©ì¶mÀ¶m {damoYr Aer YmoaUo dm {ZU©¶ KoVco AgVrc Va ˶m{damoYmV ^y{‘H$m KoUo, Amnë¶m H$m¶m©c¶mÀ¶m ì¶dñWmnZm‘ܶo
‘hËdny>U© gwYmaUm KSdyZ AmUUo Am{U cmoH$H|$Ðr d nmaXe©H$ àemgZ Mmc{dUo B. ~m~tMm g‘mdoe hmoVmo.
gZXr godoÀ¶m g{H«$¶VoMo CXm. åhUyZ {Z¶§ÌH$ Am{U ‘hmcoImnarúmH$ ¶m§Mm 2G ñno³Q´>‘ Am{Um H$moigm ImU dmQn
J¡aì¶dhmamdarc Ahdmc, Q>r. EZ. eofZ ¶m§Mo {ZdS>UyH$ gwYmaUm~m~VMo H$m¶© Am{U {H$aU ~oXr ¶m§Mo {Vhma Ooc gwYmaUm~m~VMo
H$m¶© B˶mXtMm C„oI H$aVm ¶oB©c.
^maVmMo {Z¶§ÌH$ Am{U ‘hmcoImnarúmH$ {dZmoX am¶ (Vinod Rai) ¶m§Zr gZXr godoMr g{H«$¶Vm ¶m AZwf§JmZo Amnë¶m
23
gZXr godH$m§gmR>r AmMmag§{hVm Am{U {eñVnmcZ
S>m°. ~r. nr. _mWya (_mOr Cn{Z`§ÌH$ Am{U _hmcoImnarjH$) `m§Zr Amnë`m 'Values and Ethics for Public
Services' `m coIm_Ü`o gZXr godH$m§Mr AmMmag§{hVm Am{U Zr[VVÎdo `m~m~V g{dñVa MMm© Ho$cocr Amho. _mWya `m§À`m
_Vo, gZXr (cmoH$) godH$m§Zr Amncr H$V©ì`o àm_m{UH$nUo Am{U H$m`©j_nUo nma nmS>mdrV Am{U Vo cmoH$godoMo _mÜ`_ R>amdoV
`mH$[aVm Ë`m§Zr d¡pídH$ _yë`o (gË`, àm_m{UH$nUm, H$m_màVr {Zð>m, Aqhgm, ghmZw^y{V, Y¡`©, {MH$mQ>r, ñd`§{eñV, {dídmg
dJ¡ao) OmonmgmdrV. `m{edm` gZXr godH$m§Zr nwT>rc "_yc^yV _yë`o' AmË_gmV H$amdrV -
(1) H$m_màVr {Zð>m.
(2) Ü`oæ`H$m`m©Mr ({_eZ) OmUrd Am{U cj H|${ÐVVm.
(3) EH$mJ«Vm Am{U àm_m{UH$nUm.
(4) {Z^©`Vm Am{U Y¡`©.
(5) godoMo M¡VÝ` Am{U Ë`mJ.
^maVm_Ü`o gZXr godH$m§gmR>r "AmMma g§{hVm' (Code of Conduct) ZgyZ "AmMmamMo {Z`_' (Conduct Rules) AmhoV.
^maV gaH$maZo emgH$s` H$_©Mmè`m§gmR>r (godH$m§gmR>r) Z_yX Ho$coë`m AmMma {Z`_m§Zm "H|$Ðr` gZXr godm (AmMma) {Z`_
1964' åhUOoM "CCS {Z`_' `m ZmdmZo AmoiIco OmVo. `m {Z`_m§_Ü`o gZXr godH$m§Zr AZwgamd`mÀ`m _yë`m§Mm (Values)
qH$dm Zr{VVÎdm§À`m g§{hVoMm (Code of Ethics) g_mdoe Zmhr. `m_Yrc {Z`_m§Mo ñdê$n ho ~hþVm§er "H$m` H$amdo' (Do's)
Am{U "H$m` H$ê$ Z`o' (Don't's) AgoM Amho. `m {Z`_m§_Ü`o _mc_ÎmoMo ì`dhma, ^oQ>dñVy ñdrH$maUo, {~Ja-amOH$s`
g§KQ>Zm§_Ü`o gh^mJr hmoUo dJ¡ao {df` A§V^y©V AmhoV.
(~) aoëdo _§S>im_Ü`o nX YmaU Ho$cocr Am{U aoëdo godm (AmMma) {Z`_m§À`m AYrZ Agcocr ì`º$s.
(H$) aoëdo _§S>i dm aoëdoÀ`m {dÎmr` Am`wº$mÀ`m àemgH$s` {Z`§ÌUmImcr nX YmaU Ho$cocr H$moUVrhr
ì`º$s.
(2) A{Ic ^maVr` godoVrc gXñ`,
(3) amï´>nVrZo {ZX}{eV Ho$coco AÝ` H$moUVohr nX.
`m {Z`_m‘Ü`o gd©gmYmaU {Z`_m§gh (H«$.3) H$mhr {df`m§Mm g{dñVa C„oI Ho$cocm Amho. Vo nwT>rcà_mUo -
(1) {Z`_ H«$. 4 - emgH$s` godH$mÀ`m ZmVodmB©H$mcm H§$nZr dm \$_©g²_Ü`o amoOJma {_idyZ XoUo.
(2) {Z`_ H«$. 5 - amOH$maU Am{U {ZdS>UwH$m§_Ü`o gh^mJ KoUo.
(3) {Z`_ H«$. 6 - emgH$s` godH$mZo g§KQ>Zm§_Ü`o gh^mJr hmoUo.
(4) {Z`_ H«$. 7 - {ZXe©Zo Am{U g§n.
(5) {Z`_ H«$. 8 - d¥ÎmnÌ dm AÝ` àgma_mÜ`_m§er g§~§Y.
(6) {Z`_ H«$. 9 - emgZmda Q>rH$m-{Q>ßnÊUr H$aUo.
(7) {Z`_ H«$. 10 - g{_Vr dm AÝ` H$moUË`mhr A{YgÎmo g_j gmj.
(8) {Z`_ H«$. 11 - _m{hVrMo AZ{YH¥$V g§gyMZ.
(9) {Z`_ H«$. 12 - dJ©Ur (Subscriptions).
(10) {Z`_ H«$. 13 - ^oQ>dñVy.
(11) {Z`_ H«$. 14 - cmoH$godH$mÀ`m gÝ_mZmW© cmoH$ {ZXe©Zo.
(12) {Z`_ H«$. 15 - ImgJr ì`mnma dm amoOJma.
(13) {Z`_ H«$. 16 - Jw§VdUyH$, H$O© XoUo Am{U D$gZdmar.
(14) {Z`_ H«$. 17 - {XdmiImoar Am{U H$O©~mOmarnUm
(15) {Z`_ H«$. 18 - O§J_, ñWmda Am{U _m¡ë`dmZ g§nÎmr.
(16) {Z`_ H«$. 19 - emgH$s` godH$mÀ`m H¥$VrMo g_W©Z Am{U Mm[aÍ`.
(17) {Z`_ H«$. 20 - AZ{YH¥$V Jmoï>rMm àgma qH$dm àemgZ ~mø à^md.
(18) {Z`_ H«$. 21 - {ddmhmg§~§YmVrc {Z~ªY.
(19) {Z`_ H«$. 22 - Z{eë¶m Ðì¶m§Mo Am{U Am¡fYm§Mo godZ.
Cnamoº$ {Z¶‘ J¥h ‘§Ìmc¶, ^maV gaH$maZo 30 Zmoìh|~a 1964 amoOr A{Ygy{MV Ho$co.
VWm{n, AmOVmJm¶V H$m{‘©H$ Am{U à{ejU {d^mJmZo ¶m {Z¶‘m§‘ܶo nwT>rc ~Xc A{Ygy{MV Ho$co AmhoV-
(1) {Z¶‘ H«$. 15 ‘Yrc emgH$s¶ godH$mZo ghH$mar g§ñWm dJ¡ao ‘ܶo {Zdm©{MV nX YmaU H$aʶm~m~VMr
VaVyX. ({X. 13 Zmoìh|~a 2007).
(2) emgH$s¶ godH$mZo Am§Vaamï´>r¶ nwañH$ma ñdrH$maUo. ({X. 12 ’o$~«wdmar 2008).
(3) emgH$s¶ godH$mZo H$m¶m©c¶rZ àdmgmH$arVm IaoXr Ho$coë¶m {VH$sQ>m§da ‘mBcoO nm°BªQ>g² àmßV H$aʶmMr
AZw‘Vr. ({X. 6 Am°³Q>mo~a 2008 Am{U 18 Zmoìh|~a 2008).
(4) emgH$s¶ godH$mZo H$m¶m©c¶rZ àdmgmH$arVm IaoXr Ho$coë¶m {VH$sQ>m§da ‘mBc|O² nm°BªQ>g² àmßV H$aʶmMr
AZw‘Vr Am{U {d{dY EAacmB©ÝgZr doimodoir Omar Ho$coë¶m "‘mo’$V ghMa {VH$sQ>' (Free Companion
Ticket) ñdrH$maUo. ({X. 3 OyZ 2009).
(5) H$m‘mÀ¶m {R>H$mUr ‘{hcm§À¶m c¢{JH$ emofUmg à{V~§Y H$aʶmgmR>r ‘mJ©Xe©H$ VËdo. ({X. 7 Am°JñQ>
2009).
(6) emgH$s¶ godH$mH$Sy>Z à{V{ZYrËdmMr ñdrH¥$Vr ({X. 19 E{àc 2010 Am{U 5 ‘o 2010).
(7) H|$Ðr¶ gZXr godm (AmMma) Xþê$ñVr {Z¶‘, 2011. ({X. 9 ‘o 2011).
‘mWya ¶m§À¶m‘Vo, Cnamoº$ {Z¶‘ ho A{YH$ {Z~ªYmË‘H$ ñdê$nmMo, emgH$s¶ godH$mÀ¶m H$m¶m©Ë‘H$ ñdmV§Í¶mMo hZZ H$aUmao,
24
gZXr godH$m§gmR>r VH«$ma {ZdmaU `§ÌUm
ñdmV§Í`moÎma ^maVmZo H$ë`mUH$mar amÁ`g§ñWoMo ñdê$n ñdrH$maco. Ë`m_wio amÁ`g§ñWodarc O~m~Xmè`m Am{U {VÀ`m
H$m`m©_Ü`o àM§S> dmT> Pmcr. {VÀ`mH$Sy>Z OZVoÀ`m Anojm dmT>ë`m. `m ~m~tMr nyV©Vm H$aÊ`mgmR>r VËH$m{cZ n[apñWVr_Ü`o
EH$ ‘hÎdmMo gmYZ CncãY hmoVo, Vo åhUOo ^maVmVrc ZmoH$aemhr `§ÌUm hmo`. gmh{OH$M ZmoH$aemhrÀ`m {dñVmamcm Am{U
g{H«$`Vocm MmcZm {_imcr. H$m`Xo_§S>imÀ`m A§J^yV _`m©Xm§_wio àXÎm {d{Y{Z`_mVrc dmT>, ZmoH$aemhrMm g§»`mË_H$ {dñVma
Am{U gd© joÌmVrc dmda `m à{H«$`oVyZ H$mcm§VamZo H$mhr A§V{d©amoY, g§Kf© nwT>o `oD$ cmJco. Aem {ddmXm§Zm {ZH$mcmV H$mT>Uo
JaOoMo hmoVo. na§Vw, Ý`m`mc`m§Mr Anwar g§»`m, AmYrM àc§{~V Agcoë`m IQ>ë`m§Mr àM§S> g§»`m Am{U `m à{H«$`oV cmJUmam
n¡gm d doi `m§Mm {dMma H$aVm {Z_ Ý`m{`H$ `§ÌUm åhUyZ Ý`m`mgZm§Mr ñWmnZm H$aÊ`mMm n`m©` nwT>o Amcocm {XgVmo.
àXÎm {d{Y{Z¶‘mgh àemgH$s¶ ݶm¶{ZdmS>m hm àemgH$s¶ H$m¶ÚmMm ‘hËdnyU© KQ>H$ Amho. àemgH$s¶ ݶm¶{ZdmS>m åhUOo
àemgH$s¶ ݶm¶m{YH$aUmÛmao àemgH$s¶ H$m¶mªer g§~§{YV VH«$matMo {ZamH$aU hmo¶. àemgH$s¶ ݶm¶m{YH$aU hr H$m¶©H$mar g§ñWm
AgyZ Vr {Z‘ݶm{¶H$ g§ñWoà‘mUo H$m¶© H$aVo. àemgH$s¶ H$m¶} nma nmS>V AgVmZm A{YH$mè¶m§‘ܶo {ddmX, g§Kf© {Z‘m©U Pmcm
Va WoQ> ݶm¶mc¶mV Z OmVm Vo gd©àW‘ ݶm¶m{YH$aUmgma»¶m àemgH$s¶ ¶§ÌUo‘m’©$V gmoS>{dco OmVmV. àemgH$s¶ ݶm¶{ZdmS>m
H$aUmè¶m 춺$s `m d[að> àemgH$s¶ A{YH$mar AgVmV Am{U ˶m§Zm àemgH$s¶ à{H«$¶oMo Vnerc Am{U {deof AmH$cZ
Agë¶m‘wio Vo Cn¶wº$ Am{U {Z:númnmVr {ZU©¶ XoD$ eH$VmV. ¶m‘wio YmoaUmË‘H$ H$m¶© {dZm AS>Wim nma nS>ʶmg ‘XV hmoVo.
_ycV… g§{dYmZm_Ü`o Ý`m`mgZm~m~V H$moUVrhr VaVyX AmT>iV Zmhr. 42 ì`m KQ>ZmXþê$ñVrZo (1976) amÁ`KQ>Zo_Ü`o 14
"A' hm Zdm ^mJ g_m{dï> Ho$cm. `m ^mJmcm "Ý`m`mgZ' Ago erf©H$ XoÊ`mV Amco Am{U Ë`m_Ü`o Ho$di XmoZ H$c_m§Mm
g_mdoe Ho$cm. H$c_ 323 "A' _Ü`o àemgH$s` Ý`m`mgZ Am{U H$c_ 323 "~' _Ü`o BVa {df`m§~m~VMo Ý`m`mgZ `m§Mr
VaVyX Ho$cocr Amho.
àemgH$s` Ý`m`mgZ (H$c_ 323 "A')
H|$Ð, amÁ`, ñWm{ZH$ g§ñWm, gmd©O{ZH$ _hm_§S>io Am{U BVa gmd©O{ZH$ A{YgÎmm§À`m cmoH$godm§_Ü`o {Z`wº$ godH$m§Mr ^aVr
Am{U godmeVu `m~m~V dmX {Z_m©U Pmë`mg Ý`m`{ZdmS>m H$aÊ`mgmR>r àemgH$s` Ý`m`mgZm§Mr ñWmnZm H$aÊ`mMo A{YH$ma
H$c_ 323 "A' Zwgma g§gXocm XoÊ`mV Amco AmhoV. Xþgè`m eãXm§V, H$c_ 323 "A' Zwgma godmg§~§Yr (Services) H$moUVmhr
dmX{df` g§gX {XdmUr Ý`m`mc` Am{U Cƒ Ý`m`mc`mH$Sy>Z H$mTy>Z {ZdmS>çmgmR>r àemgH$s` Ý`m`mgZm§g_moa R>ody eH$Vo.
H$c_ 323 "A' Mm nmR>nwamdm H$aÊ`mgmR>r, g§gXoZo 1985 _Ü`o "àemgH$s` Ý`m`mgZ A{Y{Z`_' nm[aV Ho$cm. `m H$m`ÚmZo
EH$ H|$Ðr` àemgH$s` Ý`m`mgZ Am{U amÁ` àemgH$s` Ý`m`mgZo {Z_m©U H$aÊ`mMm A{YH$ma H|$Ð gaH$macm XoÊ`mV Amcm.
AÝ`m`J«ñV gZXr godH$m§Zm OcX Am{U {~ZI{M©H$ Ý`m` {_idyZ XoÊ`mÀ`m à{H«$`og `m H$m`ÚmZo Zdr gwédmV H$ê$Z {Xcr.
àemgH$s¶ ݶm¶m{YH$aUm§Mo àH$ma
àemgH$s¶ {ddmXmÀ¶m Ame¶mZwê$n ¶m ݶm¶m{YH$aUm§Mo {d{dY àH$ma nmS>co OmVmV. Vo nwT>rcà‘mUo-
(1) godm {Z¶‘m§H$arVm (service rules) àemgH$s¶ ݶm¶m{YH$aU.
(2) n¡emMm {df¶ EImÚm àH$aUm‘ܶo J§wVcocm Agoc Va amÁ¶mMo ‘hgyc ‘§S>i (RBS) ¶m H$m¶m©c¶mcm VgoM ^mS>o
{Z¶§ÌU Am{U ‘hgyc àH$aUm§~m~V {Oëhm X§S>m{YH$mar (District Magistrate) ݶm¶m{YH$aUmMo H$m‘ H$aVmV.
(3) {ZdS>UyH$ {Z¶‘m§Mo C„§KZ Pmco Va {ZdS>UyH$ Am¶moJ àemgH$s¶ ݶm¶m{YH$aU åhUyZ H$m¶© H$aVo.
(4) O_rZ (^y_r) A{YJ«hU H$m¶ÚmÛmao {Oëhm X§S>[YH$mè¶mcm O{‘Z A{YJ«hU H$aʶmMo A{YH$ma {Xcoco AmhoV.
25
gZXr godm gwYmaUm
ñdmV§Í`mnmgyZ àemgH$s` gwYmaUm§~m~V amï´>r` Am{U amÁ` nmVirda 600 nojm A{YH$ g{_Ë`m Am{U Am`moJ ñWmnZ
H$aÊ`mV Amco. na§Vw Ë`mn¡H$s Ho$di H$mhr Am`moJ Am{U g{_Ë`m ømM Ho$di WoQ>nUo gZXr godm§À`m gwYmaUoer g§~§{YV hmoË`m.
`m g§X^m©V nwT>rc H$mhr _hÎdnyU© {e\$maer Aä`mgVm `oVrc -
(1) ^aVr
l n{hcm àemgH$s` Am`moJ - 1966 gmcr ñWmnZ H$aÊ`mV Amcoë`m àemgH$s` gwYmaUm Am`moJmZo 1970
gmcr H$m{_©H$ àemgZmda Ahdmc {Xcm. Am`moJmZo {e\$mag Ho$cr H$s, IAS, IPS, Am{U AÝ` {~Ja-Vm§{ÌH$
dJ© 1 godm§Mr ^aVr Ho$di EH$mM ñnYm© narjoÛmao H$aÊ`mV `mdr. Ë`mM~amo~a narjm XoÊ`m~m~VMr H$_mc (upper)
d`mo_`m©Xm dmT>dyZ 26 df} (Ë`mdoir Vr 24 df} hmoVr) H$aÊ`mV `mdr.
Am`moJmMr {e\$mag hmoVr H$s, dJ©-2 darc nXm§gmR>r Agcocr àË`j ^aVr Wm§~{dÊ`mV `oD$Z hr nXo H${Zð>
H$_©Mmè`m§À`m ~T>VrÛmao ^aÊ`mV `mdrV. {c{nH$ Am{U AÝ` ghmæ`H$ nXm§H$[aVm gmonr dñVw{Zð> àH$maMr MmMUr
KoÊ`mV `mdr. {c{nH$ H$_©Mmè`m§À`m ^aVrgmR>r EImXo ^aVr _§S>i ñWmnZ H$aÊ`mMr Am`moJmZo {e\$mag Ho$cr.
emgZmZo `m gd© {e\$magr ñdrH$maë`m Am{U Ë`m§Mr A§_c~OmdUrXoIrc Ho$cr.
l S>r. Eg. H$moR>mar g{_Vr - hr g{_Vr 1976 gmcr ñWmnZ H$aÊ`mV Amcr Am{U gZXr godM o r {ZdS> nÕV Am{U
^aVrÀ`m YmoaUm~m~V {e\$maer H$aÊ`mg gm§JÊ`mV Amco. Am`moJmZo 2 Q>ßß`mVrc narjm à{H«$`m gwM{dcr : nyd© narjm
Am{U Ë`mZ§Va _w»` narjm. emgZmZo H$moR>mar g{_VrÀ`m {e\$maer ñdrH$maë`m Am{U n[ajmì`dñWo_Ü`o ~XcXoIrc Ho$co.
l nr. gr. hmoQ>m g{_Vr - hr g{_Vr \o$~«wdmar 2004 _Ü`o ñWmnZ H$aÊ`mV Amcr Am{U A{Ic ^maVr` godm Am{U
H|$Ðr` godm JQ> "A' `mgh g§nyU© gZXr godm gwYmaUm§~m~V {e\$maer H$aÊ`mMo gm§JÊ`mV Amco. g{_VrZo {e\$mag
Ho$cr H$s, gZXr godoV `oD$ BpÀN>Umè`m C_oXdmamMo d` 21 Vo 24 df} Agmdo Am{U AZwgy{MV OmVr/O_mVr Am{U
BVa _mJmgdJu` KQ>H$m§Vrc C_oXdmam§gmR>r d`mo_`m©Xm AZwH«$_o 5 Am{U 3 dfmªZr {e{Wc Agmdr. g{_VrZo {e\$mag
Ho$cr H$s, {ZdS> à{H«$`oV H$c (aptitude) Am{U ZoV¥Ëd MmMUr gwê$ H$aÊ`mV `mdr Am{U à{ejUmWu A{YH$mè`m§Zm
à{ejU gwê$ Pmë`mZ§Va EH$ _{hÝ`mZo Ë`m§Zm godo~m~V n`m©` nS>VmiÊ`mg AZw_Vr XoÊ`mV `mdr.
hmoQ>m g{_VrÀ`m {e\$maetda H$moUVrhr H¥$Vr H$aÊ`mV Amcr Zmhr.
l Xþgam àemgH$s` gwYmaUm Am`moJ - hm Am`moJ Am°JñQ> 2005 _Ü`o ñWmnZ H$aÊ`mV Amcm Am{U 2008 gmcr
H$m{_©H$ àemgZmdarc Ahdmc gmXa Ho$cm. Am`moJmZo {e\$mag Ho$cr H$s, ^maV gaH$maZo amï´>r` cmoH$àemgZ g§ñWm
ñWmnZ H$amdr. `m g§ñWoV cmoH$àemgZ/emgZì`dhma/ì`dñWmnZ `m {df`mVrc nXdr Aä`mgH«$_ {eH${dÊ`mV
`mdm. H$mhr H|$Ðr` Am{U AÝ` {dÚmnrR>o AYmoao{IV H$aÊ`mV `mdrV Á`m_Ü`o `m VrZ {df`mVrc nXdr ñVamdarc
Aä`mgH«$_ Am`mo{Ocm OmB©c. Cnamoº$ g§ñWm Am{U {dÚmnrR>m§_YyZ `m {deof Aä`mgH«$_mVyZ CÎmrU© Pmcoco {dÚmWu
ñnYm© n[ajm§H$[aVm nmÌ R>aVrc.
gZXr godo_Ü`o `oD$ BpÀN>Umè`m C_oXdmam§gmR>r d`mo_`m©Xm hr 21 Vo 25 df} (gd©gmYmaU), 21 Vo 28 df} (BVa
_mJmg dJu`) Am{U 21 Vo 29 df} (AZwgy{MV OmVr/O_mVr) Agmdr. gd©gmYmaU, BVa _mJmg dJu`, Am{U
AZwgy{MV OmVr/O_mVr `m§À`mgmR>r à`ËZm§Mr (attempts) g§»`m AZwH«$_o 3, 5 Am{U 6 Agmdr. Xþgè`m àemgH$s`
gwYmaUm Am`moJmÀ`m {e\$maer emgZmÀ`m {dMmamYrZ AmhoV.
à_mUHo$ Am{U ZrVrË_H$ AmMma `m~m~V _mJ©Xe©Z H$aUmar "ZrVrVÎdo g§{hVm' V`ma H$aÊ`mV `mdr.
l n§VàYmZ Am{U _w»`_§Í`m§À`m H$m`m©c`m_Ü`o "ZrVrVËdo g§{hVm' Am{U "AmMma VËdo' `m§Mo n`©dojU H$aÊ`mH$[aVm
"g_{n©V EH$H$' (Dedicated Units) ñWmnZ H$aÊ`mV `mdo. `m EH$H$mcm AmMma g§{hVoMo C„§KZ Pmë`m~m~VÀ`m
gmd©O{ZH$ VH«$mar àmá H$aÊ`mMm A{YH$ma Agmdm.
l n§VàYmZ Am{U _w»`_§Ìr `m§À`mda _§Í`m§À`m ZrVrVËdo g§{hVm Am{U AmMmag§{hVm n`©dojUmMr h_r XoÊ`mMo
H$V©ì`~§YZ (duty bound) Agoc. ho VËd AmKmS>r emgZmÀ`m g§X^m©Vhr cmJy Agoc OoWo _§Ìr ho {d{^Þ njmMo
gXñ` AgVrc.
l Cnamoº$ g§{hVm§À`m n`©dojUmMm Ahdmc g§~§{YV H$m`Xo_§S>imcm gmXa H$amdm. `m Ahdmcm_Ü`o C„§KZmMr H$mhr
{deof àH$aUo AgVrc Va Vr Am{U Ë`mda H$aÊ`mV Amcocr H$madmB© Z_yX H$amdr.
l Ë`mM~amo~a ZrVrVËdo g§{hVm_Ü`o _§Ìr-gZXr godH$ g§~§Ym~m~VMr {dñV¥V VÎdo g_m{dï> H$aÊ`mV `mdrV.
AmMma g§{hVmXoIrc {dñV¥VnUo Z_yX H$amdr.
l ZrVrVËdo g§{hVm, AmMma g§{hVm Am{U dm{f©H$ Ahdmc gdmªgmR>r Iwcm Agmdm.
(9) H$m`Xo_§S>im_Ü`o ZrVrVËdm§Mr A§_c~OmdUr
(A) g§gXoÀ`m àË`oH$ g^mJ¥hmZo "ZrVrVËdo Am`wº$' (Ethics Commissioner) ho nX {Z_m©U H$amdo. cmoH$g^mnVr/
amÁ`g^m AÜ`j `m§À`m {Z`§ÌUmImcr H$m`© H$aUmè`m `m nXmZo "ZrVrVËdo g{_Vrcm' {VMr H$m`} nma nmS>Ê`m-
_Ü`o ghmæ` H$amdo, gXñ`m§Zm g„m Úmdm Am{U Amdí`H$Vm ^mgoc Voìhm _hËdnyU© Ahdmc gm§^mimdoV.
(~) amÁ`m§À`m g§X^m©V Am`moJmZo nwT>rc {e\$maer Ho$ë`m -
l gd© amÁ` {d{Y_§S>im§Zr Ë`m§À`m gXñ`m§H$[aVm ZrVrVËdo g§{hVm Am{U AmMmag§{hVm ñdrH$mamdr.
l `m AmMma g§{hVoÀ`m nmcZmMr h_r XoÊ`mH$[aVm gw{Z{üV H$m`©nÕVr Z_yX H$ê$Z ZrVrVËdo g{_Ë`m ñWmnZ
H$amì`mV.
l amÁ`{d{Y_§S>i gXñ`m§À`m {hVg§~§YmÀ`m KmofUogmo~VM "gXñ`m§À`m {hVg§~§YmMr Zm|Xdhr' (Registers
of Members' Interests) amIcr Omdr.
l ZrVrVËdmÀ`m C„§KZm§Mm C„oI Agcoco dm{f©H$ Ahdmc g§~§{YV g^mJ¥hmg_moa _m§S>co OmdoV.
l àË`oH$ g^mJ¥hmZo "ZrVrVËd Am`wº$' ho nX {Z_m©U H$amdo. ho nX {d{Y_§S>imMm g^mnVr/AÜ`j `m§À`m
{Z`§ÌUmImcr H$m`© H$aoc.
(10) cm^mMo nX
(A) H$m`Úm_Ü`o XþéñVr H$ê$Z nwT>rc VËdm§À`m AmYmamda cm^mMo nX {Z{üV H$amdo.
l {d{Y_§S>i gXñ`mMm AZw^d, XÿaÑï>r Am{U VkVm `m§Mm dmna hmoUmar nyU©nUo g„mJma _§S>imVrc gd©
nXo hr cm^mMr nXo _mZcr OmUma ZmhrV. Aem nXm§Zm _mZYZ dm gmo`rgw{dYm àmá hmoV Agë`mVar Vr
cm^mMr nXo _mZVm `oUma ZmhrV.
l H$m`©H$mar {ZU©` {Z{_©Vr Am{U gmd©O{ZH$ {ZYrMo {Z`§ÌU H$aUmar gd© nXo, `m_Ü`o gmd©O{ZH$ CnH«$_mÀ`m
_§S>imdarc nXo Am{U àË`j YmoaUo {ZYm©arV H$aUmar dm g§ñWm§Mo ì`dñWmnZ H$aUmar d¡Ym{ZH$ Am{U
{~Ja-d¡Ym{ZH$ A{YgÎmm qH$dm IMm©cm A{YH¥$V H$aUmar dm _mÝ`Vm XoUmar A{YgÎmm (Authority)
`mgd© nXm§Mm g_mdoe cm^mÀ`m nXm§_Ü`o H$amdm Am{U H$moUË`mhr {d{Y_§S>i gXñ`mcm Aer nXo YmaU
H$aVm `oUma ZmhrV.
l EImXm H$m`©aV (nXmdarc) _§Ìr Oa Ë`mÀ`m nXmÀ`m JwUY_m©_wio {Z`moOZ Am`moJ dm `mgma»`m H$mhr
{d{eï> g§KQ>Zm§Mm gXñ` dm à_wI Agoc Am{U Ë`m_wio _§{Ì_§S>i Am{U g§~§{YV g§KQ>Zm dm A{YgÎmm dm
g{_Vr `m§À`m_Ü`o X¡Z§{XZ K{Zð> g_Ýd` Am{U EH$mpË_H$aU gmYco OmV Agoc Va Aem nXm§Zm cm^mMo
nX _mZÊ`mV `oD$ eH$Vo.
({d{Y_§S>i gXñ`m§Zm {ZYrÀ`m {d{Z`moJmMm Agcocm A{YH$ma, {d{eð> àH$ën dm `moOZm {ZYm©arV
27
_m{hVrMm A{YH$ma
IwconUmMr gmYr gmonr ì`m»`m åhUOo, _m{hVrÀ`m A{YH$mam§n`ªV ghOgwc^, Am{U OcX nmoM hmo`. Am{W©H$
CXmarH$aUmÀ`m H$mimV emgZmÀ`m H$m`m©g§X^m©V "IwconUm' åhUOo, emgZmZo {d{dY joÌmV KoVcoco {ZU©` Am{U Ë`m_mJrc
H$maU{__m§go~m~V _m{hVr {_i{dÊ`mMm àË`oH$ ZmJ[aH$mcm h¸$ XoUo hmo`.
BVa Xoem§Vrc VwcZmË_H$ pñWVr
àemgH$s` gwYmaUm ~hþVm§e Á`m amï´>m_Ü`o H$aÊ`mV Amë`m VoWo YmoaUm§Mr g{dñVa _m{hVr, emgZmMr H$m_{Jar, Am{U BVa
_m{hVr gm_mÝ` OZVogmR>r Iwcr H$aÊ`mda ^a XoÊ`mV Amcm. B§½c§S>_Ü`o ZmJ[aH$m§À`m gZXoV `m~m~rMm C„oI Ho$cocm Amho.
H°$ZS>m gaH$maZoXoIrc g§KamÁ`r` emgZmMo gd© Ahdmc, Zm|Xr cmoH$, g§ñWm `m§Zm Iwcr Ho$ë`m AmhoV. `m{edm` VoWo _m{hVr
Am`wº$mMr {Z`wº$shr H$aÊ`mV Amcr Amho. YmoaU {Z{_©Vr~m~V Iwco Am{U nmaXe©H$ emgZ {Z_m©U H$aÊ`mH$[aVm _co{e`m
gaH$maZoXoIrc nmdco CMccr AmhoV.
gÚ àdmh
emgZ ì`dñWoV Iwcno Um AmUÊ`mÀ`m Ñï>rZo g~§Y OJ^amV à`ËZ gwê$ Agë`mMo {XgVo. ~Xccocr gm_m{OH$-Am{W©H$
n[apñWVr, Amnë`m h¸$m§~Ôc cmoH$m§_Ü`o Pmcocr OmJ¥Vr, CÎmaXm`r Am{U à{VgmXmË_H$ àemgZmMr JaO, JwáVm amIÊ`mMo emgZmMo
à`ËZ åhUOo gÎmoMm Xþén`moJ Agm cmoH$m§Mm Ñ{ï>H$moZ ~Zcm, `m gd© H$maUm§_i w o emgZmÀ`m H$m`m©V nmaXe©H$Vm AmUÊ`mÀ`m _
mJUrZo Omoa Yacm. VWm{n, nyUn© Uo "Iwcno Um' eŠ`hr Zmhr Am{U `mo½`hr Zmhr. Iwcno UmH$S>o g§V{w cV Ñï>rZo nm{hco nm{hOo.
cmoH$m§~m~V IwconUm
A{YH$maemhr amï´>m§À`m VwcZoV ^m§S>dcemhr Am{U cmoH$emhr amï´>m§_Ü`o VwcZoZo A{YH$ IwconUm {XgyZ `oVmo. VWm{n,
OJmVrc H$moUË`mhr ì`dñWoV g§nyU© IwconUm AmT>iV Zmhr. Vm{H©$H$ Am{U ì`mdmhm[aH$Ñï>çm eŠ` {VVŠ`m gmd©O{ZH$
_mJÊ`m§Mo g_mYmZ H$aÊ`mgmR>r à`ËZ Ho$co OmVmV. amï´>{hVmcm, amï´>r` gwajm qH$dm {VÀ`m ì`mnmar, Am{W©H$ Am{U BVa
ì`yhmË_H$ {hVg§§~§Ym§Zm ~mYH$ R>aVrc Aem g§X^m©Vrc _m{hVr gmd©O{ZH$ H$aVm `oV Zmhr. hr _m{hVr Ho$di ZmoH$aehm§Mo qH$dm
amOH$maÊ`m§Mo {hV OmonmgÊ`mgmR>r XS>{dVm `oUma Zmhr. BVa Xoem§À`m AZw^dmdê$Z, emgZm_Ü`o IwconUm AmUm`Mm Agoc Va
_m{hVr A{YH$mamÀ`m H$m`ÚmMr à{H«$`m gwê$ H$aUo Bï> R>aVo. _m{hVr A{YH$mam~m~mV H$m`Xoera ~m~r {Z{íMV H$aUo Amdí`H$
Amho. ^maV gaH$maZo `m~m~V H$m`Xmhr Ho$cocm Amho.
emgZmÀ`m {d{dY {d^mJm§_Ü`o OZg§nH©$ `§ÌUm H$m`©aV Amho. {VMo ê$nm§Va OZg§nH©$ dOm _m{hVr `§ÌUm Ago H$aÊ`mV
`mdo. Z_yX Ho$cocr \$s AmH$mê$Z ZmJ[aH$m§Zm hdr Vr _m{hVr CncãY H$ê$Z XoÊ`mMo H$m_ `m `§ÌUoZo H$amdo. `m H$m_mH$[aVm
ñdV§Ì H$_©Mmar dJ© Zo_Ê`mMr Amdí`H$Vm Zmhr. àË`oH$ {d^mJmZo cmoH$mon`moJr R>aoc Aer _m{hVr OZ{hVmW© à{gÕ H$amdr.
godH$m§~m~V IwconUm
gÚpñWVrV, emgZmVrc H$_©Mmar ì`dñWmnZmMr H$m`©nÕVr BVH$s g§{X½Y Am{U Jw{nV Amho H$s, emgH$s` godH$XoIrc
Ë`m~m~V AZ{^k AgVmo. {Z`wº$s, ~T>Vr, H$m`©ñWi Am{U H$_©Mmar ì`dñWmnZ `m~m~V nmaXe©H$Vm AgUo Amdí`H$ Amho.
`mg§X^m©V {ZpíMV H$aÊ`mV Amcoco gd© {ZH$f emgH$s` godH$m§Zm ñnï> H$aÊ`mV `mdoV. `m_wio nXmÀ`m godmeVu~m~VÀ`m
Ý`m`mc`rZ VH«$mar H$_r H$aVm `oVrc. IwconUm åhUOo emgZmMr H¥$Vr qH$dm {ZU©` ~mhoa gm§JUo Zìho, Va Aem KQ>Zm KSy>
Z`oV åhUyZ `mo½` Vr _m{hVr AmYrM gmd©O{ZH$ H$aUo hmo`.
H$m`m©c`rZ JwáVm H$m`Úm_wio nmaXe©H$VoV AS>Wim `oVmo Am{U J¡aì`dhmam§Zm _mÝ`Vm {_iVo
dgmhV H$mimV {~«{Q>e gaH$maZo 1923 gmcr "H$m`m©c`rZ JwáVm H$m`Xm' {Z_m©U Ho$cm Am{U Ë`mMr A§_c~OmdUr gwê$
Ho$cr. hmM H$m`Xm ñdmV§Í`mZ§Vahr H$m`©dmhrV Agë`mMo {XgVo. `m H$m`ÚmVrc VaVwXt_wio emgZm_Ü`o H$m` KS>V Amho ({ZU©`
dm H¥$VrÀ`m nmVirda) `mMr _m{hVr H$moUË`mhr gmd©O{ZH$ ì`º$scm {_iV Zgo. JwáVoÀ`m h_r_wio AZoH$ J¡aH¥$Ë`m§Zm Am{U
J¡aì`dhmam§Zm Aml` cm^cm. H$m`m©c`rZ JwáVm H$m`Xm Am{U nmoñQ>c d nmocrg H$m`Xo dgmhVH$mimV Ë`m§Mo à`moOZ Vm{H©$H$
hmoVo nU ñdV§Ì ^maVmV Ago H$m`Xo J¡acmJy R>aVmV.
_m{hVrMo ñdmV§Í`
gd©àW_ ñdrS>Z `m XoemZo 1766 gmcr {VÀ`m ZmJ[aH$m§Zm _m{hVrMo ñdmV§Í` nwa{dÊ`mMr VaVyX Ho$cr. BVa ñH°$ÝS>rZoìhr`Z
Xoem§n¡H$s {\$Zc±S>Zo 1951 gmcr _m{hVr ñdmV§Í`mMm H$m`Xm Ho$cm. Ë`mZ§Va 1970 gmcr S>oÝ_mH©$ Am{U Zm°d} `m§Zr Aem
ñdê$nmMm H$m`Xm Ho$cm. A_o[aHo$Zo 1966 gmcr Agm H$m`Xm Ho$cm. 1970 À`m XeH$mV Am°pñQ´>`m, \«$mÝg, Am{U ZoXac±S>Zo
H$m`Xo Ho$co. Am°ñQ´>o{c`m, H°$ZS>m Am{U Ý`wPrc±S> `m§Zr 1982-83 _Ü`o H$m`Xo Ho$co. ~ëJo[a`mZo OyZ 2000 _Ü`o _m{hVrMr
nmoM hm H$m`Xm Ho$cm. Am`cªS>Zo 1997 gmcr E\$S>rAm` H$m`Xm Ho$cm. X{jU Am{\«$Ho$À`m JUamÁ`mZo _m{hVrMm nmoM h¸$
H$m`Xm KQ>ZmË_H$ Ho$cocm hmoVm. Ë`m_Ü`o 2000 gmcr gwYmaUm H$aÊ`mV Amcr.
^maVm_Ü`o, ZmJ[aH$m§À`m _m{hVrÀ`m h¸$m§~m~V n{hcr amOH$s` ~m§{YcH$s 1977 gmcÀ`m cmoH$g^m {ZdS>UwH$m§À`m
nmíd©^y_rda CX`mg Amcr. 1975 Vo 77 `m H$mcmdYrV AmUr~mUr_wio _m{hVr XS>nUo, d¥ÎmnÌm§da {Z~ªY, Am{U A{YgÎmoMm
Xþén`moJ `m H$maUm§_wio _m{hVr h¸$m§Mr MMm© gwê$ Pmcr. amï´>r` _moMm© gaH$maZo ~mo\$mog© àH$aUmÀ`m nmíd©^y_rda `m H$m`Úm~m~V
nwÝhm ~m§{YcH$s ì`º$ Ho$cr. `mZ§Va amï´>r` {dH$mg AmKmS>rZo (EZS>rE) Amnë`m OmhraZmå`mV _mÝ` Ho$ë`mà_mUo 2000 gmcr
g§gXo_Ü`o _m{hVr ñdmV§Í`mMo {dYo`H$ gmXa Ho$co.
`m Xaå`mZ, H|${Ð` H$m`ÚmMr à{Vjm H$aÊ`mEodOr ghmnojm A{YH$ KQ>H$amÁ`m§Zr ñdV…À`m amÁ`mnwaVm _m{hVrMm A{YH$ma
H$m`Xm g§_V Ho$cm. `m_Ü`o Amo[agm (1997), Vm{_iZmSy> (1997), amOñWmZ, _hmamîQ´>, H$Zm©Q>H$ (2000) Am{U {X„r
(2001) B. KQ>H$amÁ`m§Mm g_mdoe hmoVmo. gdm}ƒ Ý`m`mc`mZo `mnydr©M Kmo{fV Ho$co H$s, _m{hVrMm h¸$ hm _yc^yV h¸$
AgyZ Vmo S>mdcUo åhUOo Or{dVmÀ`m h¸$mMo C„§KZ H$aUo hmo`. 1997 gmcr Zdr {X„r `oWo Pmcoë`m _w»`_§Í`m§À`m
n[afXoV _m{hVrÀ`m h¸$m~m~V H$m`Xm H$aÊ`mda gdmªMo _V¡Š` Pmco hmoVo. J¥h ì`dhmam~m~V ñWmnZ Ho$coë`m ñWm`r g§gXr`
g{_VrZoXoIrc H|$Ð gaH$maZo Agm H$m`Xm H$aÊ`m~m~V nmdco CMcÊ`mMr {e\$mag Ho$cr hmoVr.
emgZ A{YH$ nmaXe©H$ Am{U cmoH$m§àVr O~m~Xma Agmdo ^maV gaH$maZo _m{hVrMm A{YH$ma Am{U Iwë`m VgoM nmaXe©H$
emgZmgmR>r EM.S>r.em¡ar `m§À`m AÜ`jVoImcr EH$m Aä`mg JQ>mMr ñWmnZm Ho$cr. _m{hVr A{YH$mamMm H$m`Xm nyU© ñdê$nmV
H$aÊ`mV `mdm H$s Q>ßß`mQ>ßß`mZo hm A{YH$ma XoÊ`mV `mdm VgoM gZXr godm (dV©Z) {Z`_ Am{U H$m`m©c`rZ H$m`©nÕVrMr
g§{hVm VnmgÊ`mMr O~m~Xmar Am`moJmda gmon{dÊ`mV Amcr hmoVr. `m Aä`mg JQ>mZo _o 1997 gmcr _m{hVr ñdmV§Í`mÀ`m
{dYo`H$mgh Amncm Ahdmc emgZmcm gmXa Ho$cm. gZXr godm (dV©Z) {Z`_ Am{U H$m`m©c`rZ H$m`©nÕVr `m~m~V {e\$maer
H$ê$Z Ë`m§Zmhr _m{hVr ñdmV§Í`mÀ`m H$m`©H$joV AmUÊ`mda ^a {Xcm.
Aä`mg JQ>mZo gmXa Ho$coë`m {dYo`H$mda H|$Ð emgZmVrc _§{ÌJQ>mZo g{dñVa MMm© Ho$cr. {dYo`H$mVrc VaVwXt_wio OZVocm
ghO _m{hVr CncãY hmoB©c Am{U Ë`mM~amo~a amï´>r` {hV, gmd©^m¡_Ëd, ^maVmMr AI§S>Vm Am{U naamï´>m§er _¡ÌrnyU© g§~§Y
`mcm ~mYm {Z_m©U hmoUma Zmhr `mMr ehm{Zem `m _§{ÌJQ>mZo Ho$cr. àñVm{dV {dYo`H$ ^maVr` amÁ`KQ>ZoVrc Ë`mM~amo~a
_mZdr h¸$m§Mm d¡pídH$ OmhraZm_m `m XmoÝhr XñVEodOmVrc H$c_ 19 er gmYå`© ~miJUmao hmoVo.
_m{hVr A{YH$ma A{Y{Z`_, 2005
^maVm_Ü`o amÁ`KQ>ZoÛmam cmoH$emhr JUamÁ`mMr ñWmnZm Ho$cocr Amho. {VÀ`m H$m`©ercVogmR>r cmoH$emhr_Ü`o _m{hVJma
ZmJ[aH$ g_yh Am{U _m{hVrMr nmaXe©H$Vm AgUo AË`mdí`H$ Amho. emgZmVrc ^«ï>mMmamcm Amim KmcÊ`mgmR>r VgoM H|$Ð-
amÁ` emgZ Am{U {VÀ`m `§ÌUm§Zr cmoH$m§àVr CÎmaXm`r amhÊ`mgmR>r _m{hVrMm A{YH$ma Amdí`H$ R>aVmo. VWm{n, _m{hVr CKS>
Pmë`m_wio H$mhr gmd©O{ZH$ {hVg§~§Y, emgZmMo H$m_H$mO, amOH$mofr` gmYZg§nÎmrMm Bï>V_ dmna Am{U g§doXZj_ _m{hVrMr
28
pìhgc ãcmoAa {dYo`H$ 2011
pìhgc ãcmoAa åhUOo g§KQ>ZoVrc H$‘©Mmar dm EImÚm ñQ>oH$hmoëS>g©Zo Amnë¶m g§KQ>ZoV gwê$ Agcoë¶m ~oH$m¶Xoera dm
AZ¡{VH$ dV©ZmMr/ì¶dhmamMr ‘m{hVr CKS> H$aUo hmo¶.
2001 gmcr {dYr Am¶moJmZo Z‘yX Ho$co hmoVo H$s, ^«ï>mMmamMo {Z‘y©cZ H$aʶmgmR>r pìhgc ãcmoAacm g§ajU XoUo A˶mdí¶H$
Amho. Am¶moJmZo Amnë¶m AhdmcmV ¶mg§~§YrMo EH$ {dYo¶H$hr V¶ma Ho$co hmoVo. 2004 gmcr gdm}ƒ ݶm¶mc¶mZo g˶|Ð Xþ>~o
¶m§À¶m h˶oZ§Va XmIc H$aʶmV Amcoë¶m ¶m{MHo$cm à{VgmX XoVmZm Z‘yX Ho$co H$s, ¶m {df¶mda H$m¶Xm hmoB©n¶ªV "pìhgc
ãcmoAa' H$Sy>Z àmá hmoUmè¶m VH«$mar hmVmiʶmgmR>r ñdV§Ì ¶§ÌUm ñWmnZ H$amdr. emgZmZo 2004 gmcr EH$ R>amd A{Ygy{MV
Ho$cm. ˶mà‘mUo H|$Ðr¶ XjVm Am¶moJmcm (CVC) pìhgc ãcmoAaH$Sy>Z àmá hmoUmè¶m VH«$matda H$madmB© H$aʶmMo A{YH$ma
XoʶmV Amco.
2004 nmgyZ AmOVmJm¶V (CVC) H$S>o 1354 VH«$mar àmá Pmcoë¶m AmhoV. Xþgè¶m àemgH$s¶ gwYmaUm Am¶moJmZo
2007 gmcÀ¶m Amnë¶m AhdmcmV pìhgc ãcmoAaÀ¶m g§ajUmgmR>r {deof H$m¶Xm H$aʶmMr {e’$mag Ho$cr hmoVr. ^maVmZo
^«ï>mMma {damoYr g§¶wº$ amï´>m§À¶m n[afXoA§VJ©V (2005) ñdmjar Ho$cocr (not ratified) Amho. ¶m n[afXoZwgma cmoH$-godH$m§À¶m
^«ï>mMmam~m~VMo Ahdmc CncãY H$aUo Am{U gmjrXma d VÁkm§Zm g§ajU nwa{dʶmMo ‘mݶ Ho$co Amho.
26 Am°JñQ> 2010 amoOr "OZ{hVmW© ‘m{hVr {hV CKS> H$aUo Am{U Ago H$aUmè¶m§Zm g§ajU XoʶmMo {dYo¶H$, 2010'
(The Public Interest Disclosure and Protection to persons making the Disclosures Bill, 2010) cmoH$g^o‘ܶo gmXa
H$aʶmV Amco. ˶mZ§Va Vo O¶§Vr ZQ>amOZ ¶m§À¶m AܶjVoImcrc ñWm¶r g{‘VrH$S>o gmon{dʶmV Amco.
2004 gmcÀ¶m emgZmÀ¶m R>amdmÀ¶m OmJr ho {dYo¶H$ nwZñWm©{nV H$aʶmV Amco.
{dYo¶H$mVrc ‘hÎdnyU© VaVwXr
Cnamoº$ {dYo¶H$m‘ܶo nwT>rc VaVwXr Z‘yX Ho$coë¶m AmhoV -
gmd©O{ZH$ {hVmW© ‘m{hVr Iwco H$aUo
l gmd©O{ZH$ godoVrc qH$dm {~Ja-emgH$s¶ g§KQ>ZoVrc H$moUVrhr 춺$s gj‘ A{YgÎmoH$S>o (H|$Ðr¶ dm amÁ¶ XjVm
Am¶moJ) gmd©O{ZH$ {hVmg§~§Yr ~m~ CKS> H$ê$ eH$Vo.
l "CKS> H$aUo' (disclosure) åhUOo godH$mÀ¶m {damoYmVrc H$moUVrhr coIr dm Bco³Q´>m°{ZH$ ‘ocÀ¶m ñdê$nmVrc VH«$ma
hmo¶, Or- (A) ^«ï>mMma à{V~§YH$ A{Y{Z¶‘m§VJ©V (1988) JwÝhm Pmcocm Agoc dm hmoUma Agoc; (~) OmUrdnyd©H$
Amnë¶m A{YH$mam§Mm Xþê$n¶moJ Ho$ë¶m‘wio emgZmcm àM§S> ‘moR>o ZwH$gmZ hmoUma Agoc qH$dm cmoH$ godH$mcm ‘moR>m cm^
hmoUma Agoc; qH$dm (H$) cmoH$-godH$mZo ’$m¡OXmar JwÝhm Ho$cm Agoc dm H$aUma Agoc, B˶mXr {df¶m~m~V Agy
eHo$c.
l H|$ÐemgZ dm amÁ¶emgZmVrc godH$ dm H|$Ð dm amÁ¶emgZmÀ¶m ‘mcH$sMr Am{U {Z¶‘Z Agcocr H$moUVrhr H§$nZr dm
g§ñWm hr cmoH$-godH$mÀ¶m ì¶m»¶o‘ܶo {Z{hV Amho. VWm{n g§ajU, nmo{cg Am{U JwáMa H$‘©Mmè¶m§À¶m {damoYmVrc
~m~r CKS> H$aUo ñdrH$mamh© Zmhr.
l à˶oH$ ~m~ CKS> H$aʶm~amo~a g§nyU© Vnerc Am{U ˶mcm nmR>nwamdm/AmYma XoUmao XñVEodO OmoS>coco AgmdoV. XjVm
Am¶moJ H$moUVrhr {ZZmdr VH«$ma ñdrH$maUma Zmhr.
Mm¡H$erMr H$m¶©nÕV
l XjVm Am¶moJmZo VH«$maXmamMr AmoiI nS>VmiyZ nhmdr Am{U ˶mZ§Va ˶mMr/{VMr AmoiI Jwá R>odmdr (Omon¶ªV
29
cmoH$nmc {dYo`H$
ñH°$pÝS>Zopìh`Z XoemVrb "Aå~wS>g²_Z' `m g§ñWoer gmYå`© gm§JUmar ^maVr` ì`dñWoVrb g§ñWm åhUOo bmoH$nmb hmo`.
gd©n«W_ 1809 _Ü`o ñdrS>Z_Ü`o CX`mg Amboë`m `m g§ñWoMm nwT>o 20 ì`m eVH$mV AZoH$ Xoem§Zr ñdrH$ma Ho$bm. _Z_mZr
ñdê$nmÀ`m àemgH$s` `§ÌUo{déÕ CX`mbm `oD$ nmhUmè`m bmoH$emhr emgZ `§ÌUoMo n«{VH$mË_H$ ê$n åhUyZ bmoH$nmb hr g§ñWm
Zmdmê$nmg `oV Amho.
bmoH$nmb hm eãX "Aå~wS>g²_Z' `m eãXmMo ^maVr` ^mfm§Va Amho. _wimV "Aå~wSg²_Z' hm ñdr{S>e eãX à`moJ AgyZ
`mMm AW© àemgH$s` d Ý`m{`H$ H¥$Vr~m~VÀ`m VH«$marMr hmViUr H$aÊ`mgmR>r H$m`Xo_§S>imÛmao {Z`wŠV Ho$bobm A{YH$mar hmo`.
gÚ…pñWVrV emgZmÀ`m H$m`©H$mar d Ý`m{`H$ emIog§~§YrÀ`m CƒñVar` VH«$matMr XIb KoÊ`mMo H$m`© bmoH$nmb hr g§ñWm
H$aVo.
Amdí`H$Vm
àM{bV amOH$s` àUmbrÀ`m H$m`©H$joV bmoH${Zdm©{MV nXm{YH$mar Am{U àemgH$s` A{YH$mar `m§À`mda {Z`§ÌU R>odUmar
dV©_mZ gmYZo à^mdr R>aV ZmhrV. Ë`m_wio ^«ï>mMma, J¡aH$ma^mamMr àH$aUo CÎmamoÎma dmT>V AmhoV.
l H|$Ðr` XjVm Am`moJmg Ho$di àemgH$s` A{YH$mè`m§À`m ^«ï> d J¡aH$ma^mam§Mr Mm¡H$er H$aÊ`mMo A{YH$ma XoÊ`mV Ambo
AmhoV.
l àM{bV ì`dñWoV H|$Ðr` JwÝho AÝdofU emIm hr ^«ï>mMma d J¡aH$ma^mam§À`m àH$aUmMr Mm¡H$er H$aUmar gdm}ƒ g§ñWm
n§VàYmZm§À`mM {Z`§ÌUmImbr H$m`© nmhVo. Ë`m_wio H|$ÐemgZmÀ`m X~md d n«^mdmnmgyZ _wŠVnUo H$m`© H$ê$ eH$V Zmhr.
l AZoH$ Xoem§Vrb AZw^d Ago Xe©dVmo H$s "bmoH$nmb' hr g§ñWm ^«ï>mMma, J¡aH$ma^ma, _Z_mZr {ZU©`m{déÕ Cnm``moOZm
H$aÊ`mV bjUr`arË`m `eñdr R>abr Amho.
^maVr` amOH$s` ì`dñWoV 1960 À`m XeH$mV ^«ï>mMmamMr àH$aUo dmT>ë`m_wio bmoH$nmb g§ñWoMr ñWmnZm H$aÊ`mÀ`m Ñï>rZo
nmdbo CMbÊ`mg gwédmV Pmbr. 1966 gmbr ñWmnZ Ho$boë`m àemgH$s` gwYmaUm Am`moJmZo H|$Ðr` nmVirda bmoH$nmb Am{U
KQ>H$amÁ` nmVirda bmoH$m`wŠVmMo nX {Z_m©U H$aÊ`mMr {e\$mag Ho$br. gwYmaUm Am`moJmÀ`m {e\$maer bjmV KoD$Z àW_V…
1968 _Ü`o bmoH$g^oV bmoH$nmb {dYo`H$ _m§S>Ê`mV Ambo. Oo 1969 _Ü`o nm[aV H$aÊ`mV Ambo. VWm{n ho {dYo`H$ amÁ`g^oV
àb§{~V AgVmZm bmoH$g^m {dg{O©V Pmë`m_wio nm[aV hmoD$ eH$bo Zmhr. Ë`mZ§Va bmoH$nmb {dYo`H$ 1971, 1977, 1985,
1989, 1996, 1998, 2001, 2004, 2008, 2010 Am{U A{cH$S>o 2011 _Ü`o g^mJ¥hmg_moa _m§S>Ê`mV Ambo. Ho$di 1985
gmcr {dYo`H$ _mKmar KoÊ`mV Amco hmoVo. VWm{n dV©_mZ {dYo`H$mMm AndmX dJiVm àË`oH$doir {dYo`H$ amÁ`g^oV àb§{~V
AgVmZm AWdm g{_Vr AdñWoV AgVmZm bmoH$g^m ~aImñV Pmë`mZo nm[aV hmoD$ eH$bo Zmhr.
C{Ôï>o
l bmoH$m§Zm ObX Am{U {H$\$m`Vera ñdê$nmV Ý`m` {_idyZ XoUo.
l emgZ-àemgZ `§ÌUoVrb ^«ï>, ~oH$m`Xoera d J¡aàH$ma VgoM _Z_mZr {ZU©`nÕVrg à{V~§Y KmbUo, Am{U
l emgZ-àemgZ nmaXe©H$, O~m~Xma Am{U bmoH$emhrdmXr H$aUo.
30
gwemgZ Am{U gwemgZmMo ^maVmVrc nwT>mH$ma$
31
ZmJ[aH$m§Mr gZX
gwemgZmÀ`m (Good Governance) g§H$ënZo_Ü`o ZmJ[aH$ ho AË`§V _hÎdmMo AmhoV. Ë`m_wio gwemgZ Am{U ZmJ[aH$
H|$Ðr àemgZ `m nañnag§~§{YV ~m~r AmhoV. ZmJ[aH$ H|$Ðr àemgZm_Ü`o ZmJ[aH$m§Mm AmdmO emgZ à{H«$`o_Ü`o C_Q>cm OmUo
Amdí`H$ _mZco OmVo. ZmJ[aH$m§Mr gZX ho EH$ Ago gmYZ Amho H$s Á`mÛmao g§KQ>Zm nmaXe©H$, O~m~Xma Am{U ZmJ[aH$m§er
gwg§dmXr ~ZVo. ZmJ[aH$m§Mr gZX hr _w»`V… H$moUË`mhr g§KQ>ZoZo Amnë`m godm nwa{dÊ`mÀ`m AmXemªer (Standards) g§~§{YV
Ho$coë`m dMZ~ÕVoMr/~m§{YcH$sMr `mXr AgVo. ZmJ[aH$m§Mr gZX AW©nyU© hmoÊ`mgmR>r àË`oH$ gZXo_Ü`o H$mhr _hÎdnyU© KQ>H$
AgVmV. Vo nwT>rcà_mUo -
(1) g§KQ>ZoMr Ñ{ï> (Vision) Am{U Or{dVH$m`© (Mission) hmo`. `m_wio Ano{jV \${cV Am{U Ü`o`mÀ`m CncãYVogmR>r
{dñV¥V ì`yhZrVr ñnï> hmoVo. godm nwadR>mXmamÀ`m hoVy~Ôc Cn^moŠË`m§Zm OmUrd Pmë`mZo Vo g§KQ>Zocm O~m~Xma
YaVmV.
(2) g§KQ>ZoZo AmnU hmVmiV Agcoco {df` Am{U ì`mnH$nUo AmnU nwa{dV Agcoë`m godm joÌm~m~V ñnï> C„oI H$aUo
Ano{jV Amho. `m_wio godm nwadR>mXmamH$Sy>Z Cn^moŠË`m§Zm Ano{jV Agcocr EImXr godm ñnï> hmoVo. Aem àH$maMr
~m§{YcH$s hr ZmJ[aH$m§À`m gZXoMm Jm^m Amho. g§KQ>ZoÀ`m Aem AmídmgZm§Mr Ý`m`mc`m_Ü`o A§_c~OmdUr H$aVm
`oV Zgcr Var àË`oH$ g§KQ>ZoZo Aer dMZ~ÕVm ñnï> H$amdr Am{U H$mhr CUrdm {Z_m©U Pmë`mg `mo½` Aer ZwH$gmZ
^anmB©/Cnm` `moOZmË_H$ `§ÌUm nwadmdr.
(3) ZmJ[aH$m§À`m gZXoZo Ë`m gZXoÀ`m g§X^m©V ZmJ[aH$m§À`m O~m~Xmarcm àmoËgm{hV H$amdo.
ZmJ[aH$m§À`m gZXoMm CJ_
1980 À`m XeH$mn`ªV amÁ`g§ñWoÀ`m H¥$Vt_Ü`o Pmcocr dmT>, àemgZmMr dmT>Vr Jw§VmJ§wV, ZmJ[aH$ Am{U amÁ`g§ñWm
`m§À`m g§~§YmVrc VUmd Am{U Ý`m` ì`dñWm d {Zdm©{MV à{V{ZYtdarc VmU dmT>cm hmoVm. `mdoir cmoH$nmc (Amå~wS>g²_Z)
ì`dñWmhr gmd©O{ZH$ CÎmaXm{`ËdmMr h_r XoÊ`mV An`er R>acr. 1970 À`m XeH$mnmgyZ H$ë`mUH$mar CnH«$_m§_YyZ amÁ`g§ñWoZo
_mKma KoÊ`mg gwédmV Ho$cr. 1980 À`m XeH$mV emgZmÀ`m IMm©_Ü`o dmT> Z H$aVm gmd©O{ZH$ godm§Mr JwUdÎmm gwYmaÊ`mgmR>r
emgZ {d{^Þ _mJ© emoYy cmJco. gmd©O{ZH$ godm§_Ü`o _moR>çm à_mUmV H$mQ>H$ga, H$m`©j_Vm, n[aUm_H$maH$Vm AmUÊ`mÀ`m
CÔoemZo _moR>çm gwYmaUm§Mr _m{cH$mM gwê$ Pmcr. H$m`©j_Vm {M{H$ËgH$ (ES - 1997 _Ü`o gwê$), {dÎmr` ì`dñWmnZ
nwT>mH$ma (FMI - 1982 _Ü`o gwê$) Aem Cnm``moOZm§Zr ZmJ[aH$m§À`m gZXoMm nm`m amodÊ`mV Amcm. Cn^moº$m§À`m BÀN>m
Am{U JaOm§àVr gmd©O{ZH$ godm A{YH$ à{VgmXmË_H$ hmoD$Z Ë`m§Mm XOm© C§MmdÊ`mgmR>r {~«Q>ZMo n§VàYmZ Om°Z _oOa `m§Zr OyZ
1991 _Ü`o ZmJ[aH$m§À`m gZXoMr ì`yhZrVr cmJy Ho$cr.
1990 `m XeH$mÀ`m gwédmVrcm Ooìhm ZmJ[aH$m§Mr gZX cmJy H$aÊ`mV Amcr Voìhm gmd©O{ZH$ godm§À`m nwadR>çm_Ü`o
_hÎdmMo pñWË`§Va KSy>Z Amco. ZmJ[aH$m§À`m gZXoMm ^a hm ZmJ[aH$ ho gmd©O{ZH$ godoMo Cn^moºo$, J«mhH$ AmhoV `mda Amho.
gÚ…pñWVrVrc ZmJ[aH$m§Mr gZX gd©àW_ B§½c§S>_Ü`o 1991 gmcr gwê$ H$aÊ`mV Amcr. `mMm CÔoe åhUOo ZmJ[aH$m§àVr
gmd©O{ZH$ godm§À`m à{VgmXmË_H$VoMr h_r XoUo hmo`. 1992 _Ü`o àH$m{eV H$aÊ`mV Amcoë`m ZmJ[aH$m§À`m gZXodarc n{hë`m
Ahdmcm_Ü`o ñnï>nUo Z_yX Ho$co hmoVo H$s, ""Cn^moº$mÀ`m Ñ{ï>VyZ ZmJ[aH$m§Mr gZX gmd©O{ZH$ godm§H$S>o nmhVo. XrK©H$mimn`ªV
nwadR>mXmam§Mo dM©ñd hmoVo Am{U gÜ`m pñWVr Cn^moŠË`mÀ`m ~mOyZo Pmcocr {XgVo. ZmJ[aH$m§À`m gZXo_wio JwUdÎmm dmT>rg
cmJoc, n`m©` dmT>Vrc Am{U CÎmaXm{`ËdmMm {dñVma hmoB©c.'' ZmJ[aH$m§Mr gZX ho EH$ gmd©O{ZH$ {dYmZ Amho Oo EImÚm
{d{eï> godoàVr ZmJ[aH$m§Mo h¸$, godoMm XOm©, Cn^moŠË`m§Zr nyU© H$amd`mÀ`m AQ>r Am{U XOm©Mr nyV©Vm H$aÊ`mV Amcr Zmhr Va
32
B©-emgZ
""g~§Y OJ^amVrc AZoH$ amï´>m§Zr "gwemgZ' ho AË`§V _hÎdmMo Ü`oæ` Agë`mMr ~m~ AYmoao{IV Ho$cr Amho. ñ_mQ>©
H$mS>© hm B©-emgZmMm Jm^m Amho. _m{hVrMo ñdmV§Í` nwZ{Z©{üV H$aÊ`mV `oD$Z Ë`mcm {dñV¥V _mJ©Xe©H$ VÎdm§Mm AmYma
nwa{dÊ`mV `mdm. gwemgZmÀ`m nwT>mH$mam_Ü`o B§Q>aZoQ> H«$m§VrZo Amncr gmYZmË_H$ à^md j_Vm {gÕ Ho$cocr Amho Am{U
OJmMm àdmg B§Q>aZoQ> emgZmÀ`m {XeoZo gwê$ Amho. B§Q>aZoQ> g§^mì`VoMm EH$ Am`m_ åhUOo H$moUË`mhr doir Am{U
H$moR>ohr godm nwa{dVm `oVo. `m~amo~aM emgZmÀ`m H|$ÐñWmZr ZmJ[aH$m§Zm AmUÊ`mMo OmUrdnyd©H$ à`ËZ hmoV AmhoV.
J«mhH$/Cn^moº$m Am{U Aerc (Clients) `m Ñ{ï>H$moZmVyZ ZmJ[aH$m§Zm godm nwa{dÊ`mV `mdr. B©-emgZ ho ZmJ[aH$m§er
gwg§dmX gmYUmao Agmdo. ZmJ[aH$m§Zm godm nwa{dUo ho emgZmZo Amnco àmW{_H$ H$V©ì` åhUyZ {dMmamV ¿`mdo. _m{hVrMr
nmoM Am{U g§KamÁ` Mm¡H$Q>r_Ü`o _m{hVrMr CncãYVm `mÛmao cmoH$m§Zm gj_ Ho$co Omdo.''
- S>m°. E. nr. Oo. AãXþc H$cm_
Am¡Úmo{JH$ H«$m§VrÀ`m VwcZoV _m{hVr-V§ÌkmZmVrc H«$m§Vr hr VwcZoZo A{YH$ n[aUm_H$maH$ Agë`mMo _mZco OmVo. _m{hVr-
V§ÌkmZmÀ`m àgmam_wio _mZdr OrdZmÀ`m àË`oH$ joÌmV Am_ycmJ« ~Xc Pmcoco {XgyZ `oVmV. g§JUH$m_wio _m{hVr-V§ÌkmZmMr
JVr àM§S> dmT>cr. Ë`m_wio g§JUH$mMm dmna H$ê$Z _m{hVr gmR>{dÊ`mMo Am{U Vr ~mhoa nmR>{dÊ`mMo emó Am{U H¥$Vr åhUOo
_m{hVr-V§ÌkmZ Aerhr ì`m»`m Ho$cr OmVo. [aS>g©² `w{Zìhg©c `m eãXH$moemZwgma, _m{hVr V§ÌkmZ åhUOo _m{hVr emóm_Ü`o
dmnacoco V§ÌkmZ hmo`. `mM eãXH$moem_Ü`o _m{hVr emómMr ì`m»`m Aer Ho$cr Amho H$s, {deofV… g§JUH$mgma»`m gmYZmÛmao
(Oo V§ÌkmZ Amho) _m{hVr EH${ÌV H$aUo, dJuH$aU, gmR>dU, nyd©dV H$aUo Am{U _m{hVrMo _yë`m§H$Z H$aÊ`mer g§~§{YV emó
åhUOo _m{hVr emó (Information Science) hmo`.
_m{hVr V§ÌkmZmMm B{Vhmg ~amM àXrK© Agcm Var ^maVmV `m joÌmH$S>o OmUrdnyd©H$ Am{U Jm§^r`m©Zo 1990 À`m XeH$mV
cj XoÊ`mg gwédmV Pmcr. 1991 gmcr ^maVmZo ñdrH$macoë`m Am{W©H$ CXmarH$aU Am{U _wº$ ~mOmanoR>r` AW©ì`dñWoMm
n[aUm_ åhUyZ _m{hVr-V§ÌkmZmÀ`m à^mdmH$S>o nmhVm `oB©c. Ë`m_wio ^maVmVrc _m{hVr V§ÌkmZmMm {dH$mg g_H$mcrZ
Agë`mMo {XgVo. VWm{n, Joë`m XmoZ XeH$m§_Ü`o _m{hVr-V§ÌkmZmÀ`m VrZ OZaoeÝg² (Generations) {dH${gV Pmë`m AmhoV.
_m{hVr V§ÌkmZmÀ`m VrZ {nT>çm (OZaoeÝg)
(1) àW_ OZaoeZÀ`m _m{hVr-V§ÌkmZmMo d¡{eîQ>ç åhUOo, _m{hVr (Data) da WoQ> à{H«$`m Ho$cr OmV hmoVr.
(2) Xþgè`m OZaoeZ_Ü`o "ñd`§M{cV {ZU©` {ZYm©aU' (Automated Decision-Making) Ho$co OmV hmoVo. `m
OZaoeZZo ^maVm_Ü`o "Q>o{cH$å`w{ZHo$eÝg' hr g§km cmoH${à` ~Zdcr. XÿaÜdZr, ImOJr g§JUH$ Am{U Xÿag§Mma
Aem gmYZm§Mm dmna _moR>çm à_mUmV dmT>cm.
(3) {Vgè`m OZaoeZMo àVrH$ åhUOo, _mo~mB©c Xÿag§MmamMo (Q>o{cH$m°_)Mo CnJ«h AmYm[aV `wJ hmo` Am{U ZdrZ
V§ÌkmZ åhUyZ {~ZVmar _Zmoè`m§Mr (Wireless Towers) C^maUr hmo`. `m OZaoeZ_Ü`o \°$Šg, B©-_oc, B§Q>aZoQ>
hr CnH$aUo g§~§Y OJ^a cmoH${à` Pmcr.
cmoH$àemgZmÀ`m eãXH$moem_Ü`o _m{hVr-V§ÌkmZmMm g_mdoe H$mhr H$mimnyduM Pmcocm Agcm Var Ë`mMm à^md àM§S>
à_mUmV {XgyZ `oVmo. gwemgZà_mUoM _m{hVr V§ÌkmZ hm eãXhr cmoH$àemgZm_Ü`o nadcrMm eãX ~Zcocm Amho. CXm.
g§XoedhZ, {ejU, amoOJma, gmd©O{ZH$ Amamo½`, \$m¡OXmar Ý`m` àemgZ, n`m©daU g§ajU, ñWm{ZH$ emgZ g§ñWm§Mo àemgZ,
ZmJar {dH$mg Am{U drO `mgma»`m àemgZmÀ`m H$mhr _hÎdmÀ`m joÌmV Va _m{hVr V§ÌkmZmZo _Ü`dVu ñWmZ àmá Ho$co Amho.
B©-emgZmMm AW©
(1) UNDP (2004) - B©-emgZ åhUOo _m{hVr g§XoedhZ V§ÌkmZmMm (ICT) ~hþ_wIr nÕVrZo dmna H$ê$Z
gm_wXm{`H$ emgZm_Ü`o gwYmaUm H$aUo hmo`. `m_Ü`o godm§Mm nwadR>m A{YH$ nmoMj_ (Accessible) H$m`©j_
Am{U à{VgmXmË_H$ H$aÊ`mMm g_mdoe hmoVmo.
(2) gr.Eg.Ama. à^w (2006) - B©-emgZ åhUOo emgZm_Ü`o B©-CÚmoJmMo Ago àmê$n (Form) hmo` Á`m_Ü`o
godm nwa{dUmè`m à{H«$`m Am{U g§aMZm§Mm g_mdoe AgVmo Am{U {dÚwV CnH$aUm§À`m _mÜ`_mVyZ Am§Va{H«$`m/
g§dmX hmoÊ`mg _mÝ`Vm AgVo.
(3) E_. \$s¨Ja Am{U Or. nr H$m°S> (2003) - gmd©O{ZH$ godm§Mm nwadR>m, {Z`§ÌU Am{U YmoaU-{Z{_©Vr `m VrZ
Q>ßß`m§_Ü`o B©-emgZmMr ^y{_H$m ñnï> H$aVm `oVo.
(4) {¼ñVmo\$a ~m_ (2004) - B©-emgZ åhUOo _m{hVr V§ÌkmZmÀ`m dmnamÛmao gmd©O{ZH$ joÌmÀ`m A§VJ©V Am{U
~mø g§~§Ym_Ü`o ~Xc hmoUo hmo`.
(5) am°Oa Am°ŠQ>-C_m - emgZmÀ`m A{^H$aUm§Zr _m{hVr V§ÌkmZmMm dmna H$ê$Z ZmJ[aH$ Am{U CÚmoJmgmo~VMo
Amnco g§~§Y ~Xc{dUo åhUOo B©-emgZ hmo`.
(6) {dÚwV gmYZm§Mo nwT>rc XmoZ ~m~t_Ü`o Cn`moOZ hmoUo åhUOo B©-emgZ hmo` -
(A) emgZ Am{U ZmJ[aH$, Ë`mM~amo~a emgZ Am{U CÚmoJ `m§À`m_Ü`o Am§Va{H«$`m/g§dmX {Z_m©U hmoUo hmo`,
Am{U
(~) emgZ A§VJ©V H$m`mª_Ü`o emgZmÀ`m ~mOy§_Ü`o (Aspects) cmoH$emhr, emgZ (Government) Am{U
CÚmoJ `m§Mo gwc^rH$aU Am{U gwYmaUm hmo`.
B©-emgZmMo dJuH$aU
Am§Va{H«$`oMo (Interaction) ñdê$n Am{U Ë`m_Ü`o Agcoë`m A{^H$aUm§dê$Z (Agencies) B©-emgZmMo dJuH$aU {d{dY
àmê$nm§_Ü`o Ho$co OmVo. CXm. emgZ Vo ZmJ[aH$ (G2C) àmê$n, ZmJ[aH$ Vo emgZ (C2G) àmê$n, emgZ Vo emgZ (G2G)
àmê$n, emgZ Vo CÚmoJ (G2B) àmê$n, emgZ Vo ñd`§godr g§ñWm (G2NGO) àmê$n B. B©-emgZmÀ`m G2C `m àmê$nm_Ü`o
emgZ ZmJ[aH$m§Zm _m{hVr Am{U {d{dY godm nwa{dV AgVo. `m{edm` YmoaU {Z{_©Vr Am{U A§_c~OmdUr `m AmYmamdahr
B©-emgZmÀ`m dJuH$aUmMo XmoZ JQ> nmS>co OmVmV.
(A) B©-àemgZ - _m{hVr V§ÌkmZmMm (ICT) Cn`moJ H$ê$Z àemgH$s` H$m`©nÕVr H$m`©j_ H$aUo Am{U gmd©O{ZH$ godm
nwadR>çmcm àmoËgmhZ XoUo `mda B©-àemgZmMm ^a AgVmo. B©-emgZmÀ`m `m Ñ{ï>H$moZmZo Zd cmoH$ ì`dñWmnZmÀ`m (NPM)
AmXe© Am{U C{Ôï>m§da _moR>m à^md nmS>cocm Amho. Zd cmoH$ ì`dñWmnZmMm ^a hm emgZmMm H$_r AmH$ma, ZmoH$aemhr_Ü`o
H$nmV Am{U AË`ën {Z`_ `mda Amho.
(~) B©-cmoH$emhr - ì`º$sMo A{YH$ WoQ> gj_rH$aU H$aÊ`mgmR>r B§Q>aZoQ>Mm dmna H$aÊ`mMm à`ËZ B©-cmoH$emhr H$aVo.
B§Q>aZoQ>À`m _mÜ`_mVyZ OZ_V, gmd©_V AO_mdco OmVo. Ë`m_wio àË`j cmoH$emhrMm nwañH$ma Ho$cm OmVmo Am{U AZoH$ B©-
emgZ ì`yhZrVrMo ho EH$ _hÎdmMo d¡{eîQ>ç ~ZV Amho.
B©-emgZmMm àemgZmdarc à^md
cmoH$ àemgZemómÀ`m {d{dY Aä`mgH$m§Zr _m{hVr V§ÌkmZmÀ`m àemgZmda Pmcoë`m n[aUm_m§Mr MMm© EImÚm joÌmVrc
àXmZ (Output) AmYm[aV Ñ{ï>H$moZmVyZ Ho$cocr AmT>iVo. {dnwc {_Ìm `m§Zr JwOamV_Yrc à`moJmMm AmYma KoV _m{hVr
V§ÌkmZmÛmao emgZmcm Xm[aÐç {Z_y©cZmMr `moOZm Am{U Ë`m H$m`©H«$_mMr A§_c~OmdUr H$er `eñdrnUo H$aVm `oB©c, ho ñnï>
Ho$co Amho. S>r. Eg. {_lm `m§À`m_Vo, ^maVr` àemgZm_Ü`o ^«ï>mMmamMr _wio Imocda ê$Ocr AgyZ Vo EH$ _moR>o AmìhmZ ~Zco
Amho. {_lm `m§À`m {ZarjUmZwgma amOH$s` BÀN>m eº$s, àemgH$s` ì`yhZrVr, ì`dñWoMm IwconUm `m à`ËZm§gmo~VM _m{hVr
V§ÌkmZmMm à^mdr dmna H$ê$Z àemgZm_Ü`o nmaXe©H$Vm, O~m~Xmar, emídVnUm, {dídmgmh©Vm Am{U godm nwa{dUmar H$m`©j_
ì`dñWm {Z_m©U H$aVm `oD$ eH$Vo. _mÌ Ho$di _m{hVr-V§ÌkmZmMm dmna H$ê$Z ^«ï>mMmamMr g_ñ`m g§nwð>mV `oUma Zmhr. B§Xa{OV
33
gmd©O{ZH$ godm h¸$ A{Y{Z`_
^maVmVrc {d{dY KQ>H$amÁ¶m§Zr "cmoH$ godm h‘r A{Y{Z¶‘' (Public Service Guarantee Acts), Á¶mcm "godm
h¸$ A{Y{Z¶‘' (Right to Service Act) ¶m ZmdmZohr AmoiIco OmVo, g§‘V Ho$coco AmhoV. àemgH$s¶ gwYmaUm§‘Yrc EH$
‘hËdmMm nwT>mH$ma åhUyZ ¶m A{Y{Z¶‘mH$S>o nmhVm ¶oVo. ¶m cmoH$ godm h‘r A{Y{Z¶‘m§Mr C^maUr "ZmJ[aH$m§Mr gZX'(Citizen
Charter) ¶m g§H$ënZoda AmYmarV H$aʶmV Amcr Amho. ZmJ[aH$m§À¶m gZXoÛmam cmoH$godm§Mr JwUdÎmm {ZYm©arV Ho$cr OmVo.
¶m A{Y{Z¶‘mÛmao ZmJ[aH$m§Zm H$m¶XoeraÑï>çm ~§YZH$maH$ H$mc‘¶m©Xo‘ܶo gmd©O{ZH$ godm {‘i{dʶmMm h³H$ ZmJ[aH$m§Zm àmá
hmoUma Amho. ¶m~m~V A{YH$mè¶m§Zr {Xa§JmB© Ho$cr dm ˶m§Zm godm nwa{dÊ`mV An¶e Amco Va {eúmoMr VaVyX Ho$cocr Amho.
‘ܶàXoe, {X„r Am{U {~hma amÁ¶m§Zr ¶m H$m¶ÚmMr H$mQ>oH$moanUo A§‘c~OmdUr hmoʶmH$[aVm ghmæ¶H$ ¶§ÌUm CncãY
H$ê$Z Xoʶm~m~V H$m¶Xoera VaVyX Ho$cocr Amho Va ha¶mUm gma»¶m amÁ¶m§Zr gd© ‘yc^yV gmd©O{ZH$ godm EH$m g‘mZ B©-emgZ
‘§Ìmc¶m§VJ©V AmUʶmgmR>r àemgH$s¶ AmXoe Omar Ho$co AmhoV. ¶m H$m¶Úm§Mr {d{Y‘§S>ir¶ Mm¡H$Q> {Z‘m©U Pmcocr Agcr
Var {VMr C{Ôï>o Ho$di à˶úmmV godoÀ¶m nwadR>¶mg àmYmݶ XoD$ZM gmܶ H$aVm ¶oVrc. hr ~m~ AZoH$ KQ>H$m§da Adc§~yZ
Amho. gdm©V ‘hËdmMm KQ>H$ åhUOo nwaoem Am{U ghmæ¶H$ nm¶m^yV gw{dYm§gh Ñ{ï>H$moZm‘ܶo ~Xc KS>dyZ godm-nwadR>mXmam§À¶m
úm‘Vm ÑT> Ho$ë¶m nm{hOoV.
amÁ¶m§‘Yrc gmd©O{ZH$ godm h¸$ H$m¶Xo
gmd©O{ZH$ godm h³H$ H$m¶Úm§‘ܶo d¡Ym{ZH$ (Statutory) H$m¶Úm§Mm g‘mdoe hmoVmo. ¶mÛmao emgZ ZmJ[aH$m§Zm nwa{dV
Agcoë¶m {d{dY gmd©O{ZH$ godm (Public Services) R>am{dH$ H$mc‘¶m©XoV nwa{dʶmV ¶oVrc. ˶mM~amo~a ¶m H$m¶m©‘ܶo
{T>gminUm H$aUmè¶m cmoH$ godH$m§Zm (Public Servant) {ejm H$aUmè¶m ¶§ÌUm nwa{dʶmMr h‘r {Xcr OmB©c. godm h¸$
H$m¶Xm åhUOo, emgH$s¶ godH$m§‘Yrc ^«ï>mMma H$‘r H$aUo Am{U nmaXe©H$Vm d gmd©O{ZH$ CÎmaXm{¶Ëdm‘ܶo dmT> H$aUo hmo¶.
18 Am°JñQ> 2010 amoOr ¶m g§X^m©V H$m¶Xm H$ê$Z ‘ܶàXoe ho amÁ¶ Aem àH$maMm H$m¶Xm H$aUmao XoemVrc n{hco amÁ¶ ~Zco.
{~hmaZo 25 Owc¡ 2012 amoOr H$m¶Xm H$ê$Z Xþgam H«$‘m§H$ Zm|X{dcm. ¶m~amo~aM ZmJ[aH$m§Zm godoMm h¸$ àmá hmoʶmgmR>r n§Om~,
CÎmamI§S>, {X„r, amOñWmZ, {h‘mMc àXoe, Ho$ai, ha¶mUm, CÎmaàXoe Am{U PmaI§S> B˶mXr amÁ¶m§Zr H$m¶ÚmÀ¶m A{YgyMZm
Omar Ho$coë¶m AmhoV.
¶m gd© H$m¶ÚmÀ¶m A{YgyMZm§‘ܶo g‘mZ AgUmar ~m~ åhUOo ZmJ[aH$m§Zm nXgy{MV (Designated) Ho$coë¶m A{YH$mè¶m§H$Sy>Z
R>am{dH$ H$mc‘¶m©XoV gmd©O{ZH$ godm àmá hmoʶmMm h¸$ hmo¶. gmd©O{ZH$ godm h¸$mÀ¶m H$m¶Úm‘ܶo g‘m{dï> AgUmè¶m godm
ñdV§ÌnUo ¶m H$m¶Úm§VJ©V nwa{dʶmV ¶oUmè¶m H$mhr g‘mZ godm§‘ܶo OmV, OÝ‘, {ddmh Am{U A{Ydmg à‘mUnÌo Omar H$aUo,
Bco³Q´>m°{ZH$ H$Zo³eÝg, ‘VXma nÌ, aoeZ H$mS>©, ^y{‘ A{^coImÀ¶m àVr Omar H$aUo B˶mXtMm g‘mdoe hmoVmo.
g§~§{YV A{YH$mè¶mZo Z‘yX Ho$coë¶m H$mc‘¶m©XoV godm nwa{dcr Zmhr dm godm nwa{dʶmMo ZmH$maco Va nr{S>V ì¶{º$cm
n{hë¶m Anr{c¶ A{YgÎmoH$S>o (FAA-First Appellate Authority) XmX ‘mJVm ¶oB©c. hr A{YgÎmm VH«$maXmamMr ~mOy EoHy$Z
KoVë¶mZ§Va coIr ñdê$nmV H$maUo Z‘yX H$ê$Z Anrc ñdrH$maoc qH$dm Vo ’o$Q>mioc. ¶m~m~V AO©Xmamcm gy{MV Ho$co OmB©c,
Am{U AO©Xmamg godm nwa{dʶm~m~V cmoH$-godH$mcm AmXoe {Xcm OmB©c. n{hë¶m Anr{c¶ A{YgÎmoH$Sy>Z Xþgè¶m Anr{c¶
A{YgÎmoH$S>o (SAA-Second Appellate Authority) Anrc H$aVm ¶oB©c. hr A{YgÎmmXoIrc Anrc ñdrH$maÊ`mMr dm
\o$Q>miÊ`mMr H$maUo coIr ñdê$nmV Zm|Xdoc. `m~m~V AO©Xmamcm gy{MV H$oco OmB©c Am{U cmoH$-godH$m§Zm godm nwa{dÊ`mMo
AmXoe XoÊ`mV `oVrc, qH$dm g§~§{YV A{YH$mè`mcm X§{S>V H$aVm `oB©c. 500 ê$n`m§nmgyZ Vo 50,000 ê$n`m§n`ªV X§S> AmH$macm
34
ZmJar g_mOmMr ^y{_H$m
g_H$mcrZ amOH$s` {gÕm§Vm_Ü`o ZmJar g_mOm~m~V {dñV¥VnUo MMm© H$aÊ`mV `oV Amho. _mŠg©dmX Am{U CXma_VdmXmÀ`m
AmYw{ZH$s^dZmÀ`m {gÕm§Vmcm 1970 nmgyZ hr ~m~ ñnï> Pmcr H$s, amÁ`g§ñWoH$Sy>Z Á`m H$m`m©Mr Anojm Ho$cr OmVo Amho,
Vo H$m`© amÁ`g§ñWm nyU© H$ê$ eH$Uma Zmhr åhUyZ ZmJar g_mOmH$S>o EH$ n`m©`r ì`dñWm `m Ñïr>Zo nmhÊ`mV `oD$ cmJco.
1980 À`m XeH$mV nyd© `wamon_Ü`o amï´>r` g_mO ZmJar g_mOmÀ`m g§KQ>ZmË_H$ ñdénmV ZmoH$aemhrH¥$V amOH$s` AmXoe _moSy>Z
H$mT>Ê`mgmR>r g{H«$` Pmco. `mM H$mim_Ü`o "{dH$gZerc' amï´>m§À`m AZoH$ ^mJm§_Ü`o nma§n[aH$nUo amOH$s` njm§À`m H$joV Z
`oUmè`m {df`m§^modVr amOH$s` g§KQ>Z hmoD$ cmJco. Aem AZw^dmVyZ ZmJar g_mOmZo EH$mM doir XmoZ {dMmam§Zm _yV© ñdén
{Xco. Vmo åhUOo cmoH$emhrMm {dMma Am{U amÁ`g§ñWonmgyZ ñdm`ÎmVm hmo`.
ZmJar g_mOmÀ`m g§H$ënZo_Ü`o ZmJ[aH$m§Mr ^y{_H$m, Ë`m§Mo H¥$VràdU JQ>, Ü`oæ`ào[aV g_yh g§KQ>Zm Aem cmoH$gh^mJmda
_w»` ^a AgVmo. "gh^mJàYmZ emgZ' `m g_mOm_Ü`o ñd`§ñ\y$V© AmH$ma Am{U àH$mamÀ`m JQ>m§Zm _hÎd AgVo. `m_Ü`o g_yh
JQ>, ghH$mar g§ñWm, g§K, g§KQ>Zm, gm_m{OH$ godm A{^H$aUo dJ¡ao KQ>H$m§Mm g_mdoe hmoVmo.
g§H$ënZm
"ZmJar g_mO' `m g§H$ënZoMo _yi àmMrZ J«rH$ {dMmad§V {ggoamo Am{U BVa amo_Ýg {dMmad§Vm§À`m {dMmam_Ü`o emoYVm
`oVo. VWm{n, ZmJar g_mOmMr A{^OmV g§H$ënZm hr amÁ`g§ñWoÀ`m g_H$j dm g_Vwë`M hmoVr. ZmJar g_mOmMr AmYw{ZH$
g§H$ënZm hr 18 ì`m eVH$mÀ`m CÎmamYm©V ñH$m°{Q>e Am{U I§S>àm` amï´>m§À`m à~moYZH$mimV CX`mg Amë`mMo {XgVo. Wm°_g noZ
Vo Om°O© hoJocn`ªVÀ`m amOH$s` {gÕm§VH$mam§Zr amÁ`g§ñWocm nyaH$ nU {VÀ`mnmgyZ ñdV§Ì Aem ZmJar g_mOmMo joÌ {dH${gV
Ho$co. `m joÌm_Ü`o ZmJ[aH$ Ë`m§À`m ñdV…À`m {hVg§~§YmZwgma Am{U BÀN>oZwê$n g§KQ>rV hmoVmV. `m ZdrZ {dMmam_Ü`o ~XcË`m
Am{W©H$ dmñVdmMo à{Vq~~ {XgVo. ImOJr g§nÎmrMm CX`, ~mOmanoR>r` ñnYm© Am{U ~wÂdm© dJ© BË`mXr. `m{edm` A_o[aH$Z
Am{U \«|$M H«$m§VrVyZ CX²Y¥V Pmcoë`m ñdmV§Í`mÀ`m cmoH${à` _mJUrVyZXoIrc `m g§H$ënZocm ~i {_imco. 19 ì`m eVH$mÀ`m
_Ü`mV amOH$s` VÎdkm§Zr Am¡Úmo{JH$ H«$m§VrMm H$m` n[aUm_ Pmcm `mda cj H|$ÐrV Ho$ë`mZo ZmJar g_mOmMr g§H$ënZm _mJo
nS>cr. Xþgè`m _hm`wÕmZ§Va _mŠg©dmXr {dMmad§V A§Vmo{Z`mo J«m_gr `mÀ`m {cImUmVyZ ZmJar g_mOmMr g§H$ënZm nwÝhm MM}
V Amcr. J«m_grcm COì`m {dMmamÀ`m hþHy$_emhrMr qMVm hmoVr. 1970 Am{U 1980 À`m XeH$mV PoH$, h§Jo[a`m Am{U
nmoc§S>_Yrc hþHy$_emhr {damoYmVrc H$m`©H$Ë`mªZr ZmJar g_mOmMo ~°Za YmaU Ho$co hmoVo. 1990 À`m XeH$mV ZmJar g_mO hm
amÁ`emókm§nmgyZ Vo amï´>mÜ`jmn`ªV gdmªgmR>r EH$ _§Ì R>acm. cmoH$emhrH$S>o dicoë`m OmJ{VH$ àd¥Îmr_wio ZmJar g_mOmcm
AdH$me àmá Pmcm. A_o[aH$m Am{U n{ü_ `wamon_Ü`o ZmJar g_mO ho gm_m{OH$ ZwVZrH$aUmMo gmYZ ~Zco. {deofV…
{dH$gZerc amï´>m§_Ü`o ImOJrH$aU Am{U BVa ~mOmanoR>r` gwYmaUm§Zr emgZmn`ªV nmoM ìhmdr, `mH$[aVm ZmJar g_mO hr EH$
g§Yr CncãY H$ê$Z {Xcocr {XgVo.
EH$m Ñ{ï>H$moZmZwgma, ZmJar g_mO hm _wimV Am{W©H$ joÌm_Ü`o ñWmZm§{H$V Amho. EH$m AWm©Zo hm Ñ{ï>H$moZ amÁ`g§ñWoÀ`m
A{VH«$_Um{damoYmV ~mOmanoR>r` AW©ì`dñWo_Ü`o CncãY AgUmè`m ñdmV§Í`mMo ajU H$aVmo. n`m©`r Ñ{ï>H$moZmZwgma ZmJar g_mO
hm amÁ`g§ñWm Am{U AW©ì`dñWm `m XmoZ joÌmnmgyZ ñdV§Ì Agë`mMo _mZco OmVo. `m Ñ{ï>H$moZmZwgma, cmoH$emhr Mm¡H$Q>rVrc
{dMmam§À`m _wº$ XodmUKodmUrMo \${cV Agcoë`m EopÀN>H$ g§KQ>Zm, JQ> Am{U Midir `m§Zr ZmJar g_mOmMr ñWmnZ Ho$cr. ho
JQ> ZmJ[aH$m§À`m ñdmV§Í`mÀ`m {hVajUmgmR>r amÁ`g§ñWoÀ`m gÎmoda H$m`_ñdê$nr {Z~ªY AmUÊ`mMm à`ËZ H$aVmV.
g~§Y {dH$gZerc OJVm_Ü`o cmoH$emhrH$aUmMr cmQ> {Z_m©U Pmë`mda _mJrc H$mhr XeH$m§_Ü`o ZmJar g_mOmÀ`m
35
amOH$maUmMo JwÝhoJmarH$aU Am{U àemgZ
AmO, ^maVr` g§gXr` cmoH$emhr Am{U àemgZmnwT>o "amOH$maUmMo JwÝhoJmarH$aU' hr EH$ _hÎdmMr g_ñ`m {Z_m©U Pmcocr
Amho. JwÝhoJmarMr nmœ©^y_r AgUmao JwÝhoJma gmd©O{ZH$ {ZdS>UwH$m§À`m _mÜ`_mVyZ cmoH$à{V{ZYr ~ZV AmhoV. gÜ`mÀ`m
cmoH$g^oVrc Odinmg 20 Q>¸o$ gXñ`m§À`m {damoYmV JwÝømMr àH$aUo Ý`m`mc`m_Ü`o àc§{~V AmhoV. ZmZr nmcIrdmcm
`m§À`m_Vo, ""Joë`m 5 hOma dfmªÀ`m ^maVmÀ`m B{VhmgmV AmVmgmaIr H${Zð> nmVir ^maVmZo `mnydu H$YrM JmR>cr ZìhVr...
ho _hmZ amï´> gÜ`m Z¡{VH$ AY…nVZmÀ`m AdñWoV AgyZ JwÝho, AamOH$ Am{U ^«ï>mMma hr {VMr VrZ d¡{eîQ>ço ~Zcr AmhoV.''
amOH$maUmMo JwÝhoJmarH$aU Pmë`m_wio CX²^dcoë`m n[apñWVrMo {MÌU H$aVmZm AVwc H$mohcr `m§Zr {ZarjU Zm|X{dco H$s,
""AmVm qH$dm Z§Va gd© {dH$gZerc amï´>m§Mo emgZ Mmc{dUo H$R>rU hmoUma Amho Am{U Joë`m XmoZ XeH$m§nmgyZ ^maVmZo `m
{XeoZo dmQ>Mmc gwê$ Ho$cr Amho.'' amOH$maUmMo JwÝhoJmarH$aU ¶m K{Q>VmMo XmoZ Am¶m‘ AmhoV. EH$, JwÝhoJmam§Mm amOH$maUmV
{eaH$md Am{U XmoZ amOH$s¶ à{V{ZYtH$Sy>Z Ho$cr OmUmar JwÝhoJmar H¥$˶o hmo¶.
amOH$maUmÀ`m JwÝhoJmarH$aUm~m~V {Q>ßnUr
Ø
gr~rAm`Zo XoIrc Amnë`m AhdmcmV Z_yX Ho$co hmoVo H$s, XoemÀ`m AZoH$ ^mJmV JwÝhoJmar Q>moù`m, nmo{cg,
ZmoH$aehm Am{U amOH$maUr `m§À`mV cmJo~m§Yo AmhoV.
Ø
Ec. Eg. amR>moS> `m§À`m_Vo, JwÝømÀ`m amOH$s`rH$aUm_Ü`o g_mO {dKmVH$ KQ>H$m§Zm nj{ZYr C^maUo, {ZdS>UwH$m
hmVmiUo, ~¡R>H$m Am`mo{OV H$aUo, H${Zð> nmVirda H$m`©H$V} ^aVr H$ê$Z KoUo Aem {d{dY amOH$s` H$m_m§_Ü`o gm_
mdyZ KoVco OmVo. `mMmM AW©, JwÝhoJmar 춺$s Am{U ‘m{hVrMm dmna amOH$s` à{VñnÜ`m©cm ãc°H$_oc H$aÊ`mgmR>r
EH$ amOH$s` gmYZ åhUyZ Ho$cm OmVmo. amOH$maUmMo JwÝhoJmarH$aU åhUOo, amOH$s` nj Am{U H$m`Xo_§S>imV
JwÝhoJmam§Mm WoQ>, àË`j n«doe hmo`. åhUOoM, JwÝhoJmar nÕVtMm Am{U H$m¡eë`m§Mm dmna H$ê$Z amOH$s` à{H«$`m
Am{U H$m`©nÕVr à^m{dV H$aUo hmo`.
Ø
_mOr {ZdS>UyH$ Am`wº$ Or. ìhr. Or. H¥$îU_yVu `m§Zr Z_yX Ho$co (1997) hmoVo H$s, VËH$mcrZ g§gXoVrc 40
gXñ`m§da JwÝhoJmar IQ>co Mmcy hmoVo Am{U 4072 {dYr_§S>i gXñ`m§n¡H$s Odinmg 700 gXñ` JwÝhoJmar nmíd©^y_rMo
hmoVo. Ë`m§À`m_Vo, H$m`Xo _moS>Umao ho H$Yrhr H$m`Xo ~Z{dUmao Agy eH$V ZmhrV.
Ø
AmD$Q>cyH$ {Z`VH$m{cH$mZwgma 14 ì`m cmoH$g^oVrc 128 ImgXmam§{damoYmV JwÝhoJmar IQ>co XmIc Ho$coco hmoVo.
Ø
S>r.Ec.goR> - cmoH$m§À`m Amnë`m à{V{ZYtH$Sy>Z Anojm ~Xcë`m AmhoV. amÁ`H$Ë`mªZr Z¡{VH$ Agmd§, ho ZmH$ac§
OmV Amho. gä`, ñdÀN> nU n[aUm_H$maH$ ZgUmè`m à{V{ZYtnojm cmoH$m§Zm "Xcmc' ñdê$nmVrc à{V{ZYr hdo
AmhoV. ho gd© KQ>rV "gÎmoMo ~mOmanoR>rH$aU' Amho.
Ø
S>r. EZ. ghm`, _mOr nmocrg _hmg§MmcH$ ({~hma) - 1967 n`ªV JwÝhoJma Ë`m§À`m amOH$s` _mcH$m§Zm _XV H$aV
hmoVo. Ë`mZ§Va Vo ñdV… gÎmmYmaH$ ~Zco. AmUr~mUrÀ`m H$mimV g§O` Jm§Yr_wio Aem àd¥Îmrcm Aml` {_imcm.
Ë`mZ§Va Ë`m§Mo ñnîQ> ê$n gmH$maco Am{U Ë`m§Mo g§ñWr^dZ KSy>Z Amco. Ë`mMm n[aUm_ åhUOo H$m`Xo_§S>imV
JwÝhoJmam§Mm àdoe Pmcm.
amOH$maUmMo JwÝhoJmarH$aU `m à{H«$`o_Ü`o XmoZ KQ>H$ ‘ܶdVu ^y{_H$m nma nmS>VmZm AmT>iVmV -
(1) ~imMm dmna (Muscle Power) - ^maVr` amOH$maUmV ~imMm dmna hr ~m~ \$ma OwZr Amho. 1977 gmcÀ`m
amï´>r` nmocrg Am`moJmMo AÜ`j Agcoë`m Ya_ dra `m§Zr Z_yX Ho$co hmoVo H$s, ""amOH$s` nj, {deofV… {ZdS>UwH$m§À`m AmYr,
36
H$m`Xm gwì`dñWm Am{U nmocrg gwYmaUm
Ho$di Am{W©H$ g_¥{ÕgmR>r H$m`Xm Am{U gwì`dñWm amIUo _hÎdmMo ZgVo Va XoemMr EH$mË_Vm, AI§S>Vm A~m{YV
R>odÊ`mgmR>rXoIrc Vr _hÎdmMr ~m~ AgVo. dgmhVdmXr H$mim_Ü`o H$m`Xm Am{U gwì`dñWm amIÊ`mMr àmW{_H$ O~m~Xmar
amÁ`g§ñWoH$S>o hmoVr. {VZo cmXcoë`m {Z~ªYm§Zm AmìhmZ XoUo AeŠ` hmoVo.
AW© - "H$m`Xm Am{U gwì`dñWm'
Am°Šg\$moS>© eãXH$moe - "H$m`Xm' åhUOo {ZX}{eV qH$dm Mmcr[aVtZm AZwgê$Z Agcoë`m {Z`_m§Mr g§ñWm, Or ~§YZH$maH$
AgyZ g_yhm§Zr {Vcm _mÝ`Vm {Xcocr AgVo. "gwì`dñWm' åhUOo, ñWm{nV A{YgÎmoMm àKmV, H$m`Xo ~ahþHy$_ MmcUmao amÁ`,
X§JcpñWVr ZgUo, Jm|Yi Am{U qhgmË_H$ JwÝøm§Mm A^md. ¶m J¥{hVH$m§À`m AmYmao "H$m`Xm Am{U gwì`dñWm' åhUOo -
~§YZH$maH$ Aem nma§n[aH$ {Z`_m§À`m A{Y~cZm_wio gm_m{OH$ ì`dñWo_Ü`o em§VVoMr pñWVr AgUo Am{U qhgonmgyZ _wº$Vm
AgUo hmo`.
g_mOmV H$m`Xm d gwì`dñWm amIÊ`mMo H$m`© nwT>rc A{^H$aUm§Ûmao Ho$co OmVo, Ago Eg. Eg. Ioam `m§Zm dmQ>Vo. (1)
Ý`m`mYre (2) nmo{cg (3) Ý`m`mc` (4) geó Xco Am{U (5) ZmJarH$. ¶mVrc nmo{cg Am{U Ý`m`mc`m§Zm "H$m`Xm d
gwì`dñWm amIÊ`mMo àemgH$s` H$m`© H$amdo cmJVo. "gmÜ`m JwÝømMr pñWVr' Am{U "H$m`Xm d gwì`dñWm' `m_Ü`o \$aH$ Amho.
Xþgè`m g§H$ënZo_Ü`o ~hþg§»` cmoH$ Am{U gmd©O{ZH$ OrdZ à^m{dV hmoV AgVo. gmÜ`m JwÝømÀ`m pñWVr_wio Ago hmoB©cM
Ago Zmhr. Ë`m_wio H$m`Xm Am{U gwì`dñWoMo àemgZ åhUOo \$m¡OXmar àemgZm~amo~aM H$m`Xm Am{U gwì`dñWoda {deof ^a
XoUo hmo`.
H$m`Xm Am{U gwì`dñWm `m g§H$ënZo_Ü`o {ZhrV Agcocr nmM VÎdo nwT>rcà_mUo Z_yX H$aVm ¶oVmV.
(1) H$m¶Xm d gwì¶dñWm ho KQ>H$ XmoÝhr A{d^mÁ` AmhoV.
(2) H$m`ÚmMo amÁ` à~i Agmdo.
(3) gdmªÀ`m gwa{jVVoMr h_r Agmdr.
(4) ~imÀ`m dmnamcm _mÝ`Vm Úmdr.
(5) ZmJar gdm}ƒVoMo VÎd à^mdr AgVo VoWo H$m`Xm Am{U gwì`dñWm à~i AgVo.
amÁ` A{^H$aUo
^maVr¶ KQ>ZoVrc A{YH$ma dmQ>nmÀ¶m ì¶dñWoZwgma H$m`Xm Am{U gwì`dñWm hm amÁ`gyMrVrc {df` Amho. _§{Ì_§S>imÀ`m
g§_VrZo YmoaU {Z{_©Vr, {d{dY {df` hmVmiUr dJ¡ao ~m~r J¥h_§Í`mH$S>o gmondcoë¶m AgVmV. J¥h_§Ìr hm H$m`Xm Am{U
gwì`dñWoÀ`m g§X^m©Vrc gd© ~m~tgmR>r {dYr_§S>imcm O~m~Xma AgVmo. `mgmR>r Ë`mÀ`m {Z`§ÌUmImcr _moR>r nmo[cg `§ÌUm
H$m`©aV AgVo. `m nmocrg `§ÌUoMm H$m`©H$mar Am{U àemgH$s` à_wI amÁ`mMo nmocrg _hmg§MmcH$ (DG) AgVmV. `m XmoZ
A{YgÎmm§À`m Xaå`mZ J¥h g{Mdmc` `oVo. J¥h g{Md hm {dYr_§S>imcm H$moUË`mhr àH$mao O~m~Xma ZgVmo, VgoM Vmo nmo{cg
àemgZmMm KQ>H$hr ZgVmo. VargwÕm J¥h _§Í`mH$S>o OmUmam àË`oH$ H$mJX (\$mB©ëg) J¥h g{Mdm_m\©$V OmVmo. ~T>Vrg§X^m©V
AgUmè`m {d{dY g{_Ë`m§Mm Vmo gXñ` AgVmo. AemàH$mao AmYw{ZH$ emgZ ì`dñWo_Ü`o BVaÌ Z AmT>iUmao _Ü`ñWmMo
Ago nX Ho$di ^maVm_Ü`o AmT>iyZ `oVo. Ë`m_wio J¥h g{MdmMo nX aÔ H$amdo Aer AZoH$Xm _mJUr Ho$cr OmVo. nmocrg
_hmg§MmcH$m§ZmM nX{gÕ J¥h g{Md H$aÊ`mV `mdo, Agm àñVmd _m§S>cm OmVmo.
g§`wº$ amï´>m§À`m Am{W©H$ Am{U gm_m{OH$ gwYmaUm ImË`mZo àemgZ d àemgH$s` A{YH$mar `m§À`m g§X^m©Vrc
Zr{VemómMr MMm© `m {Q>nÊUrV Ho$cr Amho. `m_Ü`o ^«ï>mMma VgoM gm_m{OH$ gwYmaUm MmoI àemgH$s` à{H«$`m§Mo
_hÎd, àemgZmVrc nmaXe©H$Vm, àemgH$s` A{YH$mè`m§Zr nmim`Mr Zr{V_Îmm Aem AZoH$ ~mOy§Zr {dñV¥V MMm©
Ho$cr Amho. `mMm Cn`moJ àemgZmVrc Zr{V_Îmo{df`r {c{hV AgVm§Zm g§X^© åhUyZ H$aVm `oD$ eH$Vmo. $
17.1 Introduction
Professionalism in government, or any other field, rests on two foundations: one is a competence
base, a special body of knowledge or a definable skill acquired through study and practice. In Europe,
Plato’s Statesman began the quest for answers on what particular knowledge is needed in order to rule.
Of course, the quest continues. The concept of professionalism, however, also suggests a shared values
system, a code of ethical conduct that manifest themselves in the application of knowledge, the use of
particular skills, and in the exercise of control over practice. To Aristotle we owe the idea that ethical
behaviour is the result of socialization and habit, as ethics, a derivative of ethos (habit) implies.
The wave of discontent against the current prevalence of graft and corruption explains, to some
extent, the focus on this malady in any discussion of ethics in the context of the public service. While
this is understandable, we should not overlook the broader dimensions of ethics and its important role
in shaping professional conduct. Approaches on ethics and corruption in public administration can
roughly be grouped into three categories: economic, legal and behavioural. The economic approach
tends to focus more on corruption than ethics, emphasizing the financial causes of bribery, fraud, the
use of public office for personal gain, etc. This approach argues that personal financial enrichment is
a powerful motivating force and that corruption flourishes when benefits outweigh costs.
Corruption is, at best, an alternative response to government failure; at worst, it is a highly distorted
method of public choice. Because corruption increases the costs of doing business or receiving services,
it restricts investment and slows economic growth. When the State loses credibility, then investors are
reluctant to take risks with their capital. This economic approach advocates a realignment of economic
incentives to corruption: decrease benefits and increase costs. These can range from eliminating
corruption-inducing situations, such as poorly paid public servants to steeply increasing penalties for
financial irregularities. The legal approach tends to stress encoding standards of behaviour for public
officials and building capability for the enforcement of those standards.
This approach argues that illegal and corrupt behaviour in the public sector is a failure of the law