Gi t ch 1 Tu n ph n o hàm và vi phân c p cao nh l hàm s kh

Tu n . ph n o hàm và vi phân c p cao nh l v hàm

s kh v
A. T ng quan
1. N dung nt t ph n o hàm và vi phân c p cao nh l v hàm s kh
vi.

2. M c t êu: Cung c p cho s nh v ên các ki n th c v v ph n: nh ngh a ngh a

hình h c ng d ng t nh g n úng m l ên h g a hàm s c o hàm và hàm kh
vi, vi phân c a hàm h p và tính b t b n c a v ph n c p 1; o hàm và vi phân c p
cao; các nh l v hàm kh v và ng d ng: nh l Fermat Rolle Lagrange Cauchy.

3. Các ki n th c c n c tr c: Các ki n th c v hàm s o hàm c a hàm s .

Lê Chí Ng c Khoa Toán-Tin ng d ng H c ách hoa Hà N Trang 36

Gi t ch 1 Tu n ph n o hàm và vi phân c p cao nh l hàm s kh

B. Lý thuy t
I Vi phân

1. nh ngh a

nh ngh a 4 1 1 Cho hàm s f(x), n u t m t i m x = x0 có bi u di n:

f(x0 + h) - f(x0) = ch + o(h) khi h 0

v c là h ng s thì f cg là kh m t l n (g t t là kh ) t x = x0, khi bi u

th c df(x0) = cdx cg là vi phân c a f(x) t x = x0.

N u hàm s f(x) kh v t m m thu c TX X thì f(x) cg là kh v trên

X.

2. Ý ngh a hình h c
y
Vi phân c a hàm s t m t i m chính là s f(x0+ x)
f df
gia c a hàm s t i m b qua m t vô f(x0)
cùng bé c p cao h n so v s gia c a s .
O x0 x0+ x x
3. M l ên h g a o hàm và vi phân

nh l 4 1 1 Hàm s có o hàm thì kh vi

và ng c l . N u hàm s f(x) c o hàm t Hình 4.1

m x0 thì vi phân c a hàm s t x0 b ng t ch s c a o hàm và s g a c a s :

df(x0) = f’(x0)dx

(+)Ch ng m nh Ta có hàm s f(x) c o hàm t x = x0 kh và ch kh g h n:

f (x 0 + h) - f (x 0 )
lim = f’(x0) là m t g á tr h u h n nào
h 0 h

f (x 0 + h) - f (x 0 )
<=> có th v t: = f’(x0) + α(h) v α(h) là m t CB kh h 0
h

hay f(x0 + h) - f(x0) = f’(x0)h + o(h) khi h 0

4. ng d ng v ph n tính g n úng

Ta có f(x0 + h) - f(x0) = df(x0) + o(h) => f(x0+h) f(x0) + df(x0) = f(x0) + f’(x0).h

Lê Chí Ng c Khoa Toán-Tin ng d ng H c ách hoa Hà N Trang 37

Gi t ch 1 Tu n ph n o hàm và vi phân c p cao nh l hàm s kh

Ví d : Tính g n úng A = 3e 0 , 04 + (1,02) 2

3e 2 x + x
Xét hàm s f(x) = 3e 2 x + x 2 => f’(x) = , ta có:
3e 2 x + x 2

3
A = f(0,02) f(0) + f (0).0 02 = 3 + 0,02. = 1,02. 3
3

5. Vi phân c a hàm h p

Xét hàm s u = g(x), và hàm h p y = f(u) = f(g(x))

=> dy = f’u(u)du = f’u(u)ux’(x)dx = (fog)’x(x)dx = f’x(x)dx

u này th h n t nh b t b n c a v ph n c p 1.

II o hàm và vi phân c p cao

1. o hàm c p cao

nh ngh a 4 2 1 Cho hàm s f(x) xác nh trong kho ng (a b) hàm f(x) g là kh v

n l n (trong (a b)) n u f là kh v (n - 1) l n (trong (a b)) và o hàm c p (n-1) c a f
c ng kh v . Kh o hàm c p n c a f c nh ngh a b : f(n)(x) = [f(n-1)(x)]’

V b t k hàm s f g kh v n l n nào chúng ta u c quy t c Leibnitz:

n
(fg)(n) = C kn f ( n - k ) g ( k ) v C kn là t h p ch p k c a n.
k =0

(+) Ch ng m nh:

Ta có (f(x)g(x))’ = f’(x)g(x) + f(x)g’(x).

n -1
Gi s (f(x)g(x))(n-1) = C kn -1f (n -1- k) (x)g (k) (x) , ta có:
k =0

n -1 n -1
(f(x)g(x))(n) = ( C kn -1f (n -1- k) (x)g (k) (x) )’ = C kn -1 f (n -1- k) (x)g (k) (x) '
k =0 k =0

n -1
= Ckn -1 f (n -k) (x)g (k) (x) + f (n -1-k ) (x)g (k +1) (x)
k =0

n -1
= f(n)(x)g(x) + Ckn -1f (n -k ) (x)g(k) (x) + Ckn --11f (n -1-(k -1)) (x)g ((k -1) +1) (x) +
k =1

Lê Chí Ng c Khoa Toán-Tin ng d ng H c ách hoa Hà N Trang 38

Gi t ch 1 Tu n ph n o hàm và vi phân c p cao nh l hàm s kh

n
+ f(x)g(n)(x) = C kn f ( n - k ) g ( k )
k =0

Ví d : Tìm o hàm c p n c a xex, ta có x’ = 1, x(n) = 0 " n > 1, và (ex)(n) = ex " n

=> Theo quy t c Le bn tz (xex)(n) = xex + nex = (n+x)ex

2. Vi phân c p cao

Vi phân c p n là vi phân c a v ph n c p n - 1: dn(f) = d(dn-1(f))

Chú ý: Vi phân c p cao không b t b n nh v ph n c p m t.

Ví d : Xét hàm f(x) = x2, ta có df = 2xdx và d2f = 2(dx)2 (*)

N u t x = t2 => f = t4, kh df = 4t3dt và d2f = 12t2(dt)2,

N u th dx = 2tdt vào (*) thì ta có : d2f = 2(2tdt)2 = 8t2(dt)2 12t2(dt)2

Nh th kh l y v ph n c p cao c n ph xem k xem l y v ph n v b n

nào c l p hay ph thu c tránh nh m l n.

III nh l các hàm s kh

1. nh l Fermat

nh ngh a 4 3 1 Cho hàm s f(x) xác nh tr n TX X l n t c t x0 kh :

i) x0 cg là c c c a f n u $ δ > 0 sao cho:

f(x0) > f(x) " x X (x0 - δ x0 + δ) \ {x0}

ii) x0 cg là c c t u c a f n u $ δ > 0 sao cho:

f(x0) < f(x) " x X (x0 - δ x0 + δ) \ {x0}

iii) x0 cg là c c tr c a f n u n ho c là c c ho c là c c t u c a f.

nh l 4 3 1 Cho hàm s f(x) xác nh, liên t c trên [a,b], t c c tr t c (a,b), kh

vi t c thì f’(c) = 0.

(+)Ch ng m nh Gi s f(x) tc c t c ngh a là $ δ > 0 sao cho:

f(c + h) - f(c) ≤ 0 " -δ ≤ h ≤ δ

f (c + h) - f (c) f (c + h) - f (c)
ngh a là: 0 kh h < 0 và ≤ 0 kh h >0.
h h

Lê Chí Ng c Khoa Toán-Tin ng d ng H c ách hoa Hà N Trang 39

Gi t ch 1 Tu n ph n o hàm và vi phân c p cao nh l hàm s kh

t c là: f’(c+) ≤ 0 và f’(c-) 0

Ta l có, f(x) kh v t c ngh a là: f’(c) = f’(c+) = f’(c-) = 0.

Tr ng h p f(x) t c c t u t c ch ng m nh t ng t .

2. nh l Rolle*

nh l 4 3 2 Cho hàm s f(x) xác nh, liên y

t c trên [a,b], kh vi trong (a,b) và

f(a) = f(b), khi $c (a,b) sao cho

f’(c) = 0 f(a)

c bi t, trong kho ng hai nghi m c a a c b

O x
ph ng trình f(x) = 0 có ít nh t m t nghi m
c a ph ng trình f’(x) = 0.
Hình 4.2
3. nh l Lagrange
y
nh l 4 3 3 Cho hàm s f(x) xác nh, liên
t c trên [a,b], kh vi trong (a,b), khi

f ( b) - f (a )
$c (a,b) sao cho f’(c) =
b-a
a O c b x
(+)Ch ng m nh Xét hàm:

f ( b ) - f (a )
g(x) = f(a) + (x - a) - f(x)
b-a Hình 4.2
ta có: g(a) = g(b) = 0, hàm g(x) c ng l ên t c
f ( b ) - f (a )
trên [a,b], kh vi trong (a,b) và g’(x) = - f’(x). Ngh a là theo nh l Rolle
b-a
f ( b) - f (a ) f ( b ) - f (a )
$c (a,b) sao cho: g’(c) = - f’(c) = 0, hay f’(c) = .
b-a b-a

a-b a a-b
Ví d : Cho 0 < b < a, ch ng m nh b t ng th c: < ln <
a b b

*
nh l này ch m nh h a hình h c cho s nh v ên.

Lê Chí Ng c Khoa Toán-Tin ng d ng H c ách hoa Hà N Trang 40

Gi t ch 1 Tu n ph n o hàm và vi phân c p cao nh l hàm s kh

Xét hàm f(x) = lnx, ta có f liên t c và kh v trên [b,a] (do 0 < b < a), v y theo
nh l Lagrange $ c (a,b) sao cho:

1 f (a ) - f ( b ) ln a - ln b a-b a
= f’(c) = = => = ln
c a-b a-b c b

a-b a-b a-b

M t khác ta l c : b < c < a => < < => pcm .
a c b

4. nh l Cauchy

nh l 4 3 4 Cho f(x), g(x) là hai hàm s xác nh l ên t c trên [a,b], g(a) g(b)
f(x), g(x) kh v trong (a b) g (x) 0" x a b . Kh $c (a,b) sao cho:

f (b) - f (a ) f ' (c)

=
g (b) - g(a ) g ' (c )

(+)Ch ng m nh Xét hàm

f (b) - f (a )
h(x) = f(a) + (g(x) - g(a)) - f(x)
g (b) - g(a )

Ta có h(a) = h(b) = 0, hàm h(x) c ng l ên t c trên [a,b], kh v trong (a b) và

f (b) - f (a )
h’(x) = g’(x) - f’(x)
g (b) - g(a )

V y theo nh l Rolle $ c (a,b) sao cho:

f (b) - f (a ) f (b) - f (a ) f ' (c)

h’(c) = g’(c) - f’(c) = 0, hay = .
g (b) - g(a ) g (b) - g(a ) g ' (c )

Lê Chí Ng c Khoa Toán-Tin ng d ng H c ách hoa Hà N Trang 41

Gi t ch 1 Tu n ph n o hàm và vi phân c p cao nh l hàm s kh

C. Bài t p
1. Tìm vi phân c a hàm s

1 x x 1 x -a
a) y = arctg b) y = arcsin c) y = ln d) y = ln|x + x2 + a |
a a a 2a x+a

2. Tìm

d d sin x d (sin x )
a) 3
(x3 - 2x6 - x9) b) 2
c)
d (x ) d (x ) x d(cos x )

sin x
d
x d( 1 - x 2 ) d (tgx ) d (arcsin x )
d) e) f) g)
d( x 2 ) d (arcsin x ) d (cot gx ) d (arccos x )

3. Tính g n úng

2 - 0,02
a) lg11 b) 7 c) 3 1,02 d) 10 1000 e) sin290
2 + 0,02

f) arctg1.05 g) e0,02 h) arcsin0,51 i) 8e 0, 03 + (0,97) 2

4. Tìm o hàm c p cao c a hàm s

x2 1+ x ex
a) y = , tính y(8) b) y = , tính y(100) c) y = , tìm y(10)
1- x 1- x x

c) y = x2e2x, tính y(10) d) y = x2sinx, tính y(50)

5. Tìm o hàm c p n c a hàm s y = f(x) sau

1
x x x n-1
a) 2 b) c) e) x e x
f) ln(ax + b)
x -1 3
1+ x x (1 - x )

1 1
g) sin2x h) 2
i) 2
j) xcosax
x - 3x + 2 x - 3x + 2

k) excosx l) x2eax m) sin4x + cos4x n) eaxsin(bx + c)

Lê Chí Ng c Khoa Toán-Tin ng d ng H c ách hoa Hà N Trang 42

Gi t ch 1 Tu n ph n o hàm và vi phân c p cao nh l hàm s kh

6. Ch ng m nh r ng ph ng trình xn + px + q = 0 v n nguy n d ng không th c

quá hai nghi m th c n u n ch n không c quá 3 ngh m th c n u n l .

f (b) - f (a ) f ' (c)

7. Gi th ch t sao công th c Cauchy d ng = không áp d ng
g (b) - g(a ) g ' (c )
c v các hàm s f(x) = x2, g(x) = x3, -1 ≤ x ≤ 1.

8. Ch ng minh b t ng th c

a -b a -b
a) |sinx - siny| ≤ |x-y| b) |arctgx - arctgy| < |x - y| d) 2
≤ tgα - tg ≤
cos b cos 2 a

e) pyp-1(x - y) ≤ xp - yp ≤ pxp-1(x-1) v 0<y<x p>1

9. Cho f là m t hàm s th c, kh vi trên [a,b] và có o hàm f’’(x) trên (a,b), ch ng

minh r ng " x (a,b) có th tìm c ít nh t m t i m c (a,b) sao cho

f ( b ) - f (a ) ( x - a )( x - b)
f(x) - f(a) - (x - a) = f’’(c)
b-a 2

10. Cho f(x), g(x) là các hàm kh vi n i u t ng tho mãn f(x0) = g(x0), ng th
f’(x) ≤ g (x) v m x x0. Ch ng m nh r ng f(x) ≤ g(x) v m x x0 .

Lê Chí Ng c Khoa Toán-Tin ng d ng H c ách hoa Hà N Trang 43