1

Alkenlər

ALKENLƏR

GIRİŞ

Molekul tərkibində ikiqat və üçqat rabitələri olan birləşmələrə doymamış

birləşmələr deyilir. Beləki, doymamış karbohidrogenlərin molekullarında hidrogen
atomlarının sayı alkanlara nisbətən azdır və bu səbəbə doymamış karbohidrogenlərdə
karbon atomları arasında -siqma rabitələrdən başqa  - rabitələr də əmələ gəlir.
Doymamış karbohidrogenlərin ən sadəsi alkenlərdir.
Alken molekulların tərkibində bir ikiqat, yəni cüt rabitə vardır. Bu birləşmələrə
olefin də deyilir. Alken molekullarında ikiqat rabitə ilə birləşmiş karbon atomları sp2-
hibrid vəziyyətindədir. Ikiqat rabitənin biri -siqma, ikincisi isə -rabitədir. - Rabitənin
enerjisi - rabitənin enerjisindən az olduğundan bu karbohidrogenlər birləşmə
reaksiyalarında iştirak edir və birləşmə  -rabitənin qırıldığı yerə (daha dəqiq  - rabitəilə
birləşən karbon atomlarına) gedir. Buna görə bu karbohidrogenlər doymamış
karbohidrogenlər adlanır. Birləşmə reaksiyası zamanı -rabitə qırılır və həmin karbon
atomları özünə müxtəlif atomlar birləşdirərək sp3 -hibrid vəziyyətinə keçir.
Beləliklə, alkenləri xarakterizə etdikdə onların çevrilmələrində birləşmə
reaksiyalarına əsas yer veriləcək.

ALKENLƏRİN NOMENKLATURASI

Alken molekulunun ən sadəsi iki karbon atomludır.

IUPAC qaydası ilə alkenləri adlandırmaq üçün müvafiq alkanın adında -an
sonluğu -en sonluğu ilə əvəz olunur.

Etan eten

Molekulun tərkibində karbon atomları artdıqca onun izomerlərinin sayı da artır.

Alkenlərdə ikiqat rabitənin yerinin dəyişilməsi yeni izomerlərin yaranmasına səbəb olur.
IUPAC qaydası ilə uzunzəncirli alkenləri adlandırmaq üçün ikiqat rabitəsi olan karbon
atomlardan ibarət olan ən uzun zəncir seçilir. Zəncir ikiqat rabitə yaxın olan tərəfdən
nömrələnir. Zəncir karbon atomlarının sayından asılı olaraq adlanır:

2-penten (3-penten yox) 4-metil-2-penten (2-metil-3-penten yox)

 2
Alkenlər

Sadə alkenlərə trivial adlar da verilmişdir və, əksər hallarda, bu birləşmələri

adlandırmaq üçün trivial adlardan istifadə edilir:

Etilen propilen

Adətən ikiqat rabitəsi olan kiçik funksional qruplar da (radikallar, əvəzçilər) trivial
adlar daşıyır
CH2 CH2 CH CH2 CH CH2
metilen vinil allil

H2
C

H2C CH2 CH2 CH Cl CH2 CH CH2Cl

metilensiklopropan vinilxlorid allilxlorid

ALKENLƏRİN MOLEKUL QURULUŞU

Alken molekullarında ikiqat rabitə ilə birləşmiş karbon atomları ikinci valent
vəziyyətindədirlər, yəni bu karbon atomları sp 2-hibridləşmiş haldadırlar. Bildiyimiz kimi,
sp2-hibridləşmiş karbon atomları bir müstəvidə yerləşir və burda atomlar arasında yaranan
valent bucağı 1200 -yə bərabərdir.

etilen molekulunun formulunun yazılışı

H H

H H

etilen molekulunda sərf olununan orbitallar və -rabitənin yaranması

-Rabitə hibridləşmədə iştirak etməyən p-orbitalların qapanması ilə yaranır. -

Rabitə -rabitənin müstəvisinə perpendikulyal yerləşir. Qeyd edək ki, yalnız etilen
molekulu yastı quruluşludur, bu sinif birləşmələrin digər nümayəndələrində ikiqat
rabitədə iştirak etməyən karbon atomları sp3-hibrid vəziyyətindədir (birinci valent halı) və
fəza quruluşdur. Məsələn, propilendə üçüncü karbon atomu (CH3) tetraedirik quruluşlu
olduğundan həmin müstəvidə yerləşmir.
 3
Alkenlər

sp 2 sp 2
H2C CH sp3
CH3
propilen molekulu

Beləliklə, molekullarında ikiqat rabitənin biri -rabitədir, ikincisi isə -rabitədir.

-Rabitənin enerjisi 83 kkal/moldir, -rabitənin enerjisi 64 kkal/moldir, bundan aydın
görünür ki, -rabitə -rabitədən möhkəmdir. Buna görə alkenlər -rabitənin qırılması ilə
asanlıqla birləşmə reaksiyalarında iştirak edir. Ikiqat rabitə ilə birləşmiş karbonlar
arasında olan məsafə 0,134 nm-dir. Demək, etandan fərqli olaraq etilendə rabitənin
uzunluğu bir qədər azalır. (Bunu necə izah etmək olar?)

0,134nm 0,154nm
CH2 CH2 CH3 CH3
etilen etan

ALKENLƏRİN İZOMERİYASI

Sadə alkenlərdə üç növ izomerlik mövcuddur.

1. Bunlardan birincisi, karbon atomlarının ardıcıllığından asılı olan izomerlər,
yəni quruluş izomerləri. Buten dedikdə biz C4H8 tərkibli birləşməni nəzərdə tuturuq, lakin
bu formula cavab verən aşağıdakı birləşmələr vardır:

CH3
CH2 CH CH2 CH3 CH2 C CH3
1-buten 2-metilpropen və ya izobutilen

C5H10 tərkibli iki karbohidrogen, normal və şaxəli quruluşlu izomer şəklində

mövcuddur:

1-penten 2-meti,2-buten

2. Ikincisi, ikiqat rabitənin yerinin dəyişilməsindən asılı olan izomerlər.

Məsələn n-pentendə ikiqat rabitələr aşağıdakı kimi yerləşə bilər:

1-penten 2-penten

3. Üçüncü növ izomerlər ikiqat rabitəyə nisbətən əvəzçilərin fəzada tutduğu

yeri ilə fərqlənir. Bu növ izomerlərin mövcudluğunu buten molekulunun misalında
göstərmək olar.
 4
Alkenlər

Ikiqat rabitə ilə birləşmiş karbon atomları müstəvi quruluşludur və öz oxu

ətrafında fırlanma qabiliyyətini itirir. Bu səbəbdən həmin karbonlarla birləşmiş əvəzçilər
müstəvinin eyni və ya müxtəlif tərəflərində yerləşə bilər.

sis-2-buten trans-2-buten

Beləliklə, alkanlardan fərqli olaraq, burada iki növ izomerlik əlavə olundu. Sis- və
trans-izomerlərin əmələ gəlməsi ikiqat rabitə ilə birləşmiş karbon atomlarının öz oxu
ətrafında fırlanma qabiliyyətinin itirilməsi ilə izah olunur. Belə izomerliyə həndəsi
izomerlik deyilir. Sis-izomerlərdə eyni adlı əvəzçilər ikiqat rabitəyə nisbətən müstəvinin
bir tərəfində yerləşir. Trans-izomerlərdə isə əvəzçilər müstəvinin müxtələif tərəflərində
yerləşir.
Etilenin törəmələrində də sis- və trans-izomerləri ola bilər, beləki, bu zaman hər
karbon atomunda hidrogendən başqa ikinci digər əvəzçi olmalıdır:

H H Cl H
C C C C
Cl Cl H Cl
sis-1,2-dixloreten trans-1,2-dixloreten

Molekulda üç və dörd əvəzçi olan halda belə sadə adlandırma qaydasından istifadə
etmək çətinlik törədir və bu zaman əsas zəncirin seçilməsində çətinlik yaranır. Məsələn,
aşağıda göstərilən molekulda sis- və trans- izomerləri təyin etmək mümkün deyil:

H3C Cl H3C NO2

C C C C
Br NO2 Br Cl

Belə çətinliyi aradan qaldırmaq üçün yeni nomenklatura E,Z-nomenklatura

(alman dilindən E-entgegen, yəni qarşı-qarşıya, Z-zusammen, yəni birlikdə deməkdir)
yaradılmışdır. Belə nomenklatura iki qaydaya əsaslanır:
1. Əvəzçilərin nisbi böyüklüyü təyin edilir (burda Kahn – Inqold – Preloq
sistemindən istifadə edilir, atomun böyüklüyü onun sıra nömrəsindən asılıdır)
2. Iki nisbətən böyük əvəzçilər -rabitəni əmələ gətirən müstəvinin bir
tərəfində yerləşərsə, belə izomer Z-izomer adlanır, müstəvinin müxtəlif tərəflərində
yerləşərsə E-izomer adlanırlar.

Z-2-buten E-2-buten
 5
Alkenlər

H3C Cl H 3C NO2
C C C C
Br NO2 Br Cl
Z-2-brom-1-nitro,1-xlorpropen E-2-brom-1-nitro,1-xlorpropen

Atomun böyüklüyünə (atomun sıra nömrəsinə) görə Br və NO 2 qrupları böyükdür

və adlandırma onların mövqeyindən asılıdır. Ikiqat rabitə ilə birləşən atomların eyni sıra
nömrəsi olarsa, belə halda onlarla birləşmış ikinci atomların böyüklüyü nəzərə alınır
(stereoizomeriyada olan qaydaya bax).
Alken molekullarının müxtəlif izomerlər əmələgətirməsi və onların müxtəlifliyi ilə
tanış olduq. Burdan bir sual meydana çıxır, alken molekulları bir neçə izomer yaradırsa
bu izomerlər davamlılığına görə fərqlənirmi, əgər belə fərq varsa bunlardan hansı daha
davamlıdır? Davamlılığı neçə ölçmək mümkündür?

Alkenlərin davamlılığı. Ikiqat rabitə ilə birləşmiş alkil qruplarının sayının

artması ilə alkenlərin davamlılığı artır. Alkil qrupları elektrodonor olduğundan onların
induktiv effektlərinin təsirindən ikiqat rabitə bir qədər möhkəmlənir.

bu sirada alkenlərin davamliliğinin dəyişilməsi göstərilib

Sözsüz ki, davamlılıq artdıqca ikiqat rabitə möhkəmlənir, demək reaksiya

qabiliyyəti azalır.
Indi sis-və trans- izomerlərdə davamlılığın dəyişilməsinə baxaq. Bu növ
izomerlərdə hər karbon atomunda alkil qrupların sayı eynidir, bunlar yalnız həmin
qrupların fəzada yerləri ilə fərqlənir. Sis- və trans- izomerlər kimyəvi və fiziki xassələrlə
fərqlənməlidir. Bu məsələnin həllində həmin izomerlərin hidrogenləşmə enerjisinin
ölçülməsi kömək edər. Hidrogenləşmə enerjisi 1 mol alkenin müvafiq alkana qədər
hidrogenləşməsində ayrılan enerjiyə deyilir.

C C + H2 H C C H + istilik

Burda əsas şərt hər iki alken eyni alkanın alınmasına qədər hidogenləşməlidir.
Hidrogenləşmə enerjisinin fərqi alkenlərin davamlılığının göstəricisidir.

Sis-2-butenin hidrogenləşməsi nəticəsində 28,6 kkal\mol enerji ayrılır

 6
Alkenlər

H CH3
C C + H2 CH3 CH2 CH2 CH3 + 27,6 kkal
H3C H
Trans-2- butenin hidrogenləşməsi nəticəsində 27,6 kkal\mol enerji ayrılır

Gördüyümüz kimi, sis-2-butenin hidrogenləşməsi nəticəsində ayrılan eneji trans-

2-butenin hidrogenləşmə enerjisindən 1 kkal\mol artıqdır. Hidrogenləşmə enerjisinin
göstəricilərindən belə nəticəyə gəlirik ki, trans-2-buten sis-2-butendən daha davamlıdır.

Sis-2-buten Trans-2- buten

Reaksiya nəticəsində enerji çox ayrılarsa, demək rabitənin qırılmasına az

miqdarda enerji sərf olunub, bu da həmin rabitənin möhkəmlililyinin və ya zəifliliyinin
göstəricisidir. Bir neçə birləşmələr istisna olmaqla, alkenlərdə trans-izomeri sis-izomerə
nisbətən daha davamlıdır.

Alkenlırin davamlılığı

Sis-alken trans-alken

ALKENLƏRİN SİNTEZ ÜSULLARI

Alkenlərin molekulunda ikiqat rabitənin varlığından belə nəticəyə gəlmək olar ki,
bu birləşmələri doymuş karbohidrogenlərdən və ya onların törəmələrindən əsasən
qoparma və ya parçalanma üsulları ilə almaq mümkündür. Bu üsullar ümumi üsullardır.
Bəzi alkenlərin alınmasında bir neçə fərdi üsullar geniş tətbiq edilir. Aşağıda göstərilən
üsullardan birinci və ikinci üsulla alkenlər sənayedə alınır, qalan üsullar laboratoriyada
istifadə olunan və ya preparativ (elmi) xarakter daşıyan üsullardır.
1. Təbii yanacaqların (neft, qaz) tərkibində alkenlər tapılmır. Sənayedə
alkenləri krekinq üsulu ilə almaq mümkündür. Bu üsul alkenlərin alınmasında ən geniş
tətbiq edilən üsullardan biridir. Krekinq nəticəsində alınan karbohidrogenlərin tərkibində
müxtəlif doymuş və doymamış karbohidrogenlər vardır, bunları bir-birindən ayırmaq
üçün distillə edirlər və qaynama temperaturundan asılı olaraq müxtəlif fərdi
karbohidrogenləri ayırırlar. Məsələn, heksanın krekinq məhsulları aşağıdakılar ola bilər,
molekul tərkibində karbon atomların sayı və ikiqat rabitənin yeri temperatur və təzyiqdən
asılıdır.
 7
Alkenlər

2. Alkanların dehidrogenləşməsi – hidrogen atomlarının qoparılması.

0
400-450 C temperaturda, Ni, Pt, Pd və digər metal katalizatorların iştirakı ilə aparılan
reaksiya nəticəsində alkan molekullarından hidrogen atomları qoparılır və doymamış
karbohidrogenlər alınır:
Ni 4500C
CnH2n+2 CnH2n
alkan alken

Belə reaksiyalar dönərdir və dehidrogenləşmə reakiyası ilə birlikdə hidrogenləşmə

reaksiyası da gedir.

Laboratoriya üsulları
3. Hidrogenhalogenidlərin qoparılması. Dehidrohalogenləşmə
reaksiyaları. Halogenli üzvi birləşmələrə qələvilərin (NaOH, KOH) spirtli məhlulu ilə
təsiri nəticəsində alkenlər alınır.

+ KOH(spirt)
CH3 CH2 CH2 CH2 Cl CH3 CH2 CH CH2
1-xlorbutan 1-buten

Dehidrohalogenləşmə reaksiyaları ümumi sxemlə aşağıdakı kimi göstərmək olar:

Belə reaksiyalar eliminləşmə reaksiyaları adlanır. Eliminləşmə E1 və ya E2

mexanizmlə gedir (eliminləşmə reaksiyalara bax).
Dehidrohalogenləşmə prosesinə izopropilbromidin kaliumhidroksidin etil spirti
məhlulunda reaksiyası misalında baxaq.

Izopropilbromid propilen
 8
Alkenlər

Reaksiya nəticəsində yan məhsul kimi etilizopropil efiri (20%) alınır.

Reaksiyanın mexanizmi.
Reaksiya qələvilərin spirtdə məhlulunun halogenli birləşməyə təsiri ilə gedir.
Burda əsas kimi etoksid-anionu iştirak edir. Kalium hidroksidin etil spirti ilə reaksiyası
zamanı məhluluda az miqdarda kalium etilat alınır:

KOH + C2H5OH C2H5OK + H 2O

Bu reaksiya dönərdir, lakin az miqdarda alınan kalium etilat dissosiasiya edir və

etilat anionu quvvətli əsas olaraq dərhal reaksiyaya girir.
Kalium etilat etoksid anionu və kalium kationuna dissosiasiya edir:

C2H5OK K + C2H5O
natrium etilat etoksid-anionu

Etoksid-ion quvvətli əsasi xassəli olduğundan bromu daşıyan karbon atomunun

qonşu atomda (Cβ) hidrogenə hücum edir. Gedən qrupu (Br-) daşıyan karbon atomu ilə
birləşən qonşu karbonda β- hidrogenlər etoksid anionunun hücumuna məruz qalır. Eyni
zamanda Br- bir cüt elektronlarla birlikdə qoparılır (daha doğrusu sığışdırılıb çıxarılır) və
C-Br rabitəsi qırılır. Belə proses nəticəsində Cα və Cβ atomlar arasında π-rabitə yaranır,
beləliklə, bu atomlar arasında ikiqat rabitə yaranır.

Proses aralıq mərhələdə aktivləşmiş kompleksin yaranması ilə gedir. Aktivləşmiş

kompleksdə etoksid-anionu H atomuna elektron cütünü verir, eyni zamanda hidrogen
protonlaşaraq öz elektron cütünü karbon atomuna ötürür. Belə qarşılıqlı təsir nəticəsində
etoksid anionu və proton arasında qismən rabitənin yaranması mümkün olur, bunun
təsirindən H –Cβ rabitəsi qismən boşalır. Digər tərəfdən Cα – Br rabitəsinin elektronlarını
brom özünə tərəf dartır və bunların arasında olan rabitə də qismən qırılır. Bunun nəticəsi
olaraq, Cβ - Cα π-rabitənin yaranmasına imkan yaranır.

Aktivləşmiş kompleksin yaranması

Gördüyümüz kimi, burda mövcud olan rabitələrin qırılması və yeni rabitələrin

yaranması eyni zamanda baş verir, demək bu uzlaşmış prosesdir. Beləliklə, izopropil
 9
Alkenlər

bromidin propilenə çevrilmə reaksiyası zamanı iki qrupun qoparması eyni zamanda baş
veriri, demək bu eliminləşmə reaksiyasıdır və E2-mexanizmlə gedir. Reaksiyanın
stereospesifikliyi ondadır ki, H –Cβ və Cα – Br qırılan rabitələr bir-birinə nisbətən trans-
vəziyyətdə olmalıdır. (Eliminləşmə reaksiyaların mexanizmi və stereospesifikliyinə
bax).

Aktivləşmiş kompleks propen

İzopropilbromiddən trans vəziyyətdə H+ və Br- qoparılması

Belə qoparma (eliminləşmə) reaksiyaları zamanı hidrogen atomu hidrogeni az

olan karbondan qoparılır. Yəni hidrogen atomu daha asan üçlü, sonra ikili karbondan,
daha sonra isə birli karbondan qoparılır. Bu qayda Zaytsev qaydası adlanır.

Zaysev qaydası. Propilenin alınması misalında yalnız bir vəziyyətdə β-hidrogen

atomları var idı. Buna görə eliminləşmə reaksiyası nəticəsində yalnız bir məhsul propen
alınır. Digər bir misal olaraq 2-brombutanın əsasla reaksiyasına baxaq. Bu molekulda iki
qonşu β-karbonda hidrogen atomları var, yəni iki β-hidrogen atomları var. Hidrogen
atomunun birinci karbondan qoparılması nəticəsində 1-butenin alınması gözlənilir,
üçüncü karbondan hidrogenin qoparılması nəticəsində 2- butenin alınması gözlənilir.
Təcrübə nəticəsində alınan faktlar göstərir ki, reaksiya zamanı 81% 2- buten (daha çox
əvəzolunmuş alken) və 19% 1-buten (az əvəzolunmuş alken) alınır.

H H H
C2H5O H2
H C C C CH3 H3C C C CH3 + H2C C C CH3
- HBr H H H
H Br H 2-buten 81% 1-buten 19%

H3C CH3
H CH3
C C
C C
H H
H3C H

sis- 2-buten trans-2-buten

18% 82%
Alınan 2-butenin tərkibində trans-izomerlərin miqdarı çıxluq təşkil edir.

Beləliklə, bu reaksiya Zaysev qaydası üzrə gedir. Eliminləşmə reaksiyalar

zamanı alınan alken molekulunda ikiqat rabitəni daşıyan karbon atomu daha çox alkil
 10
Alkenlər

radikalları ilə birləşmiş olur. Dehidrohalogenləşmə reaksiyaların əksəriyyəti Zaysev

qaydası ilə gedir.
Ikiəvəzli halogenalkanların eliminləşməsi nəticəsində trans-alkenlər daha çox
miqdarda alınır. Məsələn, 2-brom-pentanın dehidrohalogenləşməsi nəticəsində əsas
məhsul 2-pentendir (69% Zaysev qaydası ilə alınan məhsul) və bir qədər yan məhsul
olaraq 1-penten alınır. Əsas məhsul olan 2-pentenin tərkibində yalnız 25% sis-izomer
alınır.
Reaksiyanın tənliyini yazın.

Bu növ reaksiyalar digər bir mexanizmlə də gedə bilər. Belə reaksiyalar iki
mərhələdən ibarətdir. Birinci mərhələdə başlanğıc maddənin ionlaşması gedir və bu
zaman molekul iki ionlara, müsbət yüklü karbokation və mənfi yüklü gedən qrup
parçalanır. Yaranan kation sonrakı mərhələdə əsasla reaksiyaya girir protonun
qoparılması nəticəsində alken molekulu alınır. Bu növ mexanizm E1-mexanizmdir. E1-
reaksiyalarla alkenlrin alınma mexanizmi olduqca sadədir.

Beləliklə, bu reaksiyalar iki ayrı-ayrı mərhələlərdən ibarətdir:

1. Ilk mərhələdə götürülən maddənin polyar həlledicinin və temperaturun
təsirindən ionlaşması gedir və bunun nəticəsində maddə aniona və kationa parçalanır. Bu
mərhələ prosesin ən vacib mərhələsidir, çünki ionlaşma ən ləng gedən prosesdir və
reaksiyanın sürəti məhz bu mərhələnin sürətindən asılıdır:

ləng gedən mərhələ

Niyə ionlaşma mərhələsi ən çətin gedən mərhələdir? Çünki bu proses kovalent

rabitənin heterolitik qırılması ilə müşayyət olunur. Kovalent rabitənin qırılması müəyyən
enerjinin sərf edilməsini tələb edir (qeyri-üzvi maddələrdə, məsələn KOH-da, bu proses
asan gedir).
Bu mərhələdə karbokation yaranır, karbokationda karbon atomu sp 2-hibrid
vəziyyətindədir, demək yastı quruluşludur.

2-brombutan tret-butil- (üçlü butil) kationu

2. Ikinci mərhələ. Birinci mərhələdə yaranan karbokationdan proton

qoparılır, proton müsbət yükü daşıyan karbonun qonşuluğunda yerləşən karbondan
qoparılır və eyni zamanda π-rabitənin yaranması baş verir.
 11
Alkenlər

Əsasın (B-basis yəni əsas beməkdir) təsirindən protonun qoparılması və -

rabitənin yaranması gedir

Protonun qoparılması əsasın təsirindən baş verir, nəticədə alken molekulu alınır.
Bunu ümumi bir sxem kimi göstərmək olar:

Əksər hallarda bu prosesdə əsasın iştirakı göstərilmir və qısaca protonun ayrılması

aşağıdakı kimi yazılır:

Eliminləşmədə iştirak edə bilən bir neçə β-karbon atomları varsa, reaksiya zamanı
hidrogen atomu hidrogeni az olan karbondan qoparılır.
Reaksiyanın E1 mexanizmlə getməsi aralıq mərhələdə stabil karbokationun
yaranması bir şərt kimi qəbul olunmalıdır. Aralıq mərhələdə yaranan karbokationun
stabilliyi aşağıdakı sırada artır (bunu biz SN1 proseslərdə izləmişdik):

CH3 CH3 CH3 H

H3C C H C H C H C
CH3 CH3 H H

Beləliklə, gedən qrup üçlü və ikili karbonlarda olarsa reaksiya E1 mexanizmlə

daha asan gedər.
Reaksiya Zaytsev qaydası üzrə gedir, belə ki, hidrogen atomu hidrogeni az olan
karbon atomundan qoparılır.
Bir qayda olaraq eliminləşmə reaksiyalarda alınan məhsulda trans-izomerlərin
miqdarı sis-izomerlərin miqdarından çoxdur. Sis-alkenlərin alınmasında aktivləşmiş
kompleksdə yaranan gərginliyin nəticəsində enerjinin artması müşahidə olunur, beləliklə
reaksiya trans-izomerlərin alınması istiqamətində gedir.
Bildiyimiz kimi, nukleofil əvəzləmə və eliminləşmə prosesləri rəqabətlidir və
prosesi E1-reaksiyanın getməsi tərəfə yönəltmək üçün temperaturun artırılması və
nukleofilin əsasliğının artması tələb olunur.
 12
Alkenlər

Qələvinin sulu məhlulunda əvəzetmə üstünlük təşkil edir, çunki OH-qrupunun

nukleofilliyi əsaslığından üstündür. Beləki, eliminləşmə prosesinin getməsi üçün
qələvinin spirtdə məhlulu götürülsə, bu zaman alkoholyat-anionu alınır və bu anionun
əsaslığı hidrokil qrupundan yüksəkdir, belə şəraitdə protonun qoparılması əvəzetmədən
daha asan gedir.
Bəzi qoparma reaksiyaları Zaysev qaydası ilə getmir. Belə reaksiyaların
nəticəsində alınan alkendə ikiqat rabitə daha az əvəzolunmuş karbonda olur, yəni
protonun qoparılması daha çox hidrogenləşmiş karbondan gedir. Belə reaksiyalar
Hoffman mexanizmilə gedir.
4. Hoffman qaydası (bu reaksiya Hoffman destruksiyası da adıanır).
Tetraalkilammonium hidroksidin R4NOH qızdırılması nəticəsində amin, alken və su
alınır. Bu reaksiya XIX-cu əsrin ortalarında ilk dəfə Hoffman tərəfindən kaşf olunmuşdur.
Proses β-eliminləşmə reaksiyasıdır və E2 mexanizmlə aşağıdakı sxemlə gedir:

Dördlüammonium hidroksid üçlü amin alken

Məsələn, tetraetilammonium hidroksidin Hoffman parçalanması nəticəsində etilen,

trietil amin və su alınır.

Tetraetiammonium hidroksid trietilamin etilen

Belə reaksiya digər dördlüalkilammonium hidroksidlə də gedir. Məsələn, ikili-

butiltrimetilammonium hidroksidin parçalanmasına baxaq. Bu reaksiya β-E2 eliminləşmə
reaksiyasıdır. Burda azot atomu ilə birləşmiş karbonda iki β-vəziyyətdə karbon atomu
var, demək hidrogenin qoparılması hər iki karbodan gedə bilər. Bu maddənin
parçalanması nəticəsində iki məhsulun alınması gözlənilir: 1-buten və 2-buten, lakin
prosesin əsas məhsulu 1-butendir, 2-buten az miqdarda alınır.

trimetilamin 1-buten 95%

 13
Alkenlər

trimetilamin 2-buten 5%

Gördüyümüz kimi, belə prosesin əsas məhsulu daha az əvəzolunmuş alkendir

(proton daha çox hidrogenləşmiş karbondan qoparılır), demək reaksiya Zaysev
qaydasının pozulması ilə gedir.

5. Suyun qoparılması, spirtlərin molekuldaxili dehidratasiyası. Turşu

katalizatorların (Al2O3, H2SO4 və s.) iştirakı ilə gedən bu reaksiya nəticəsində bir spirt
molekulundan su molekulu qoparılır.
H2So4
H3C CH2 CH2 CH2 OH H2C CH2 C CH2
H2O H
1-butanol 1-buten

Bu reaksiya da Zaytsev qaydası üzrə gedir, yəni hidrogen atomu hidrogeni az olan
karbondan daha asan qoparılır.

H2SO4
CH3 CH CH2 CH3 CH3 CH CH CH3
-H2O
OH
2-butanol 2-buten

Bu üsulla laboratoriyada etilen və digər alkenlər alınır. Etilenin alınması üçün etil
spirti götürülür:

etil spirti etilen

Molekuldaxili dehidratlaşma reaksiyaların mexanizmi

Ilk mərhələdə spirtin protonlaşması ilə hidroksil qrupunun su molekuluna

çevrilməsi gedir. Sulfat turşusundan bir proton spirt molekuluna birləşərək hidroksil
qrupunu protonlaşdırır. Beləliklə, hidroksil qrupu yaxşı gedən qrup –su molekuluna
çevrilir.
Ikinci mərhələdə su molekulunun qoparılması getməlidir. Lakin spirtin
quruluşundan asılı olaraq bu proses E2 və ya E1 mexanizmilə gedə bilər.
Etil spirtində hidroksil qrupu birli karbonla birləşmişdir və burdan su
molekulunun qoparılması nəticəsində karbokation alınar, belə karbokation davamsızdır
(niyə?). Bu səbəbdən yaranan intermediatdan suyun qoparılması mümkün deyil. Digər
 14
Alkenlər

tərəfdən, etil spirtində ikinci karbon atomu metil qrupudır və bura əsasın (nukleofilin)
yanaşması asandır. Beləliklə, ikinci mərhələ əsasın (nukleofilin) metil qrupuna hücümu
ilə başlayır, sulfat turşusu metil qrupunun bir hidrogenini özünə birləşdirir, eyni zamanda
su molekulu ayrılır. Beləliklə, reaksiya E2 mexanizmilə gedir.

H
H H
C CH2 O CH2 CH2 + H3SO4 + H2O
H
H
O H
O S O
HO
E2-mexanizmilə gedən eliminləşmə prosesi, etilenin etil spirtindən alınması

Ikili və üçlü spirtlərdə reaksiya E1 mexanizmlə gedir. Çünki belə spirt

molekullardan suyun qoparılması nəticəsində yaranan karbokation davamlıdır. Bu növ
karbokationların davamlılığı qonşu alkil qrupların müsbət induktiv effekti ilə təmin
olunur. Reaksiya Zaytsev qaydası üzrə gedir, proton hidrogeni az olan karbon atomundan
qoparılır.
Izobutil spirtinin dehidratlaşma reaksiyasına baxaq.
Tret-butil spirtinin dehidratlaşması misalında digər alkenlərin sintez üsulunu
araşdıraq:
A) Bildiyimiz kimi OH-qrupu pis gedən qrup olduğundan reaksiya turş
mühitdə aparılır və ilk mərhələdə hidroksil qrupunun protonlaşması gedir. Bu prosesdə
hidroksil qrupu su molekuluna çevrilir və asanlıqla qoparılır.

CH3 CH3 CH3

H
H + H2O
H3C C OH H3C C O H3C C
H
CH3 CH3 CH3

üçlü -butil spirti üçlü-butil kationu

Qonşu metil qrupların induktiv effektin təsirindən yaranan karbokationun

davamlığı təmin olunur.
B) Ikinci mərhələdə əsasın təsirindən protonun qoparılması baş verir və alken
molekulu alınır.

Protonun qoparılması trans vəziyyətdən gedir.

 15
Alkenlər

Alüminium oksid katalizatorun iştirakı ilə etil spirtində 3750C temperaturda

molekuldaxili dehitratlaşma gedir və etilen alınır.

etil spirti etilen

6. Visinal (iki halogen atomları qonşu karbonlarda yerləşən) dihalogenidlərin

metallarla reaksiyası nəticəsində halogenlərin qoparılması gedir və alken molekulu
alınır:
+Zn
R CH CH R R CH CH R
-ZnCl2
Cl Cl
vis-dihalogenid alken

CH3 CH3
Zn
CH3 CH C CH3 ZnCl2 CH3 CH C CH3
Cl Cl
2-metil-2,3-dixlorbutan 2-metil-2-buten

7. Alkin molekullarınının hidrogenləşməsi. Bu reaksiya bir qədər zəif

katalizatorların üzərində aparılır, çünki qüvvətli katalizatorlar alkinlərin tam
hidrogenləşməsinə gətirir. Belə zəif hidrogenləşdirici katalaizatorlardan işlənmiş
(«köhnə») nikel Ni və dəmir Fe katalizatorları göstərilə bilər:

H2 katal.
R C C R R CH CH R
alkin alken

8. Vittiq reaksiyası ilə alkenlərin sintezi. Fosfinmetilenlərin aldehidlərlə

reaksiyası nəticəsində karbonil qrupu metilen qrupu ilə əvəz olunur. Reaksiyanın
mexanizminə aldehidlərin xassələrində baxılacaq.

O
+ CH2 PR3. R C CH2 + O PR3.
R C
H H
Aldehid fosfinmetilen alken

Asetaldehid trietilmetilenfosfin propilen

 16
Alkenlər

ALKENLƏRİN REAKSİYALARI

Alkenlərin molekullarında -rabitənin varlığı onların birləşmə reaksiyalarında

iştirak etməsinə imkan yaradır. Bununla alkenlərin xassələri alkanların xassələrinədən
fərqələnir. Beləliklə, alken molekullarının reaksiyaları iki yerə ayrıla bilər.
I. İkiqat rabitəyə birləşmə reaksiyaları
II. Allil vəziyyətdə əvəzetmə reaksiyaları. Alkil qrupunun reaksiyaları.

I. Alken molekullarına birləşmə reaksiyaları özünəməxsus mexanizmlə

gedir.

1. Hidrogenin birləşməsi, hidrogenləşmə reaksiyası. Bu reaksiya Ni, Pt, Rd

və başqa katalizatorların üzərində aparılır. Burda hidrogenin birlə.məsi, yəni alkenlərin
alkanlara qədər reduksiyası metal katalizatoeların üzərində aparılır və mexanizmin
araşdırılması göstərilmir. Reaksiyanın məhsulu alkanlardır:

Ni 4500C
CnH2n + H2 CnH2n+2
alken alkan
Ni 4500C
CH2 CH2 + H2 CH3 CH3
eten etan

Göstərdiyimiz kimi, hidrogenləşmə enerjinin ayrılması ilə gedir və

C C + H2 H C C H + istilik

Enerji çox ayrılarsa, demək rabitənin qırılmasına az miqdarda enerji sərf

olunub, bu da həmin rabitənin möhkəmlililyinin və ya zəifliliyinin göstəricisidir. Bir neçə
birləşmələrin istisna olmaqla alkenlərdə trans-izomer sis-izomerə nisbətən daha
davamlıdır.

2. Halogenlərin birləşməsi. Reaksiya nəticəsində visinal-dihalogenidlər

(visinal yəni halogen atomları qonşu karbonlarda yerləşən) alınır

CH2 CH2 + Cl2 ClCH2 CH2Cl

etilen 1,2-dixloretan

Bu reaksiya çox asanlıqla adi şəraitdə gedir və doymamış karbohidrogenlərin təyin

edilmısində geniş tətbiq olunur. Belə ki, doymamış karbohidrogenlərin bromun CCl4 -də
məhlulu ilə reaksiyası nəticəsində məhlulun rəngsizləşməsi müşahidə olunur, çünki
məhlulda həll olunan brom reaksiyaya girir:
 17
Alkenlər

H H
R H
C C + Br2 R C C R
H R
Br Br
alken vis-dibromalkan

Laboratoriyalarda bəzən bromun sulu məhlulundan da istifadə edilir, lakin belə

məhlul oksidləşdirici xassəlidir və reaksiya nəticəsində dihalogenidlərdən başqa müxtəlif
maddələr alına bilər.
Molekulun tərkibində olan -rabitələrinin sayını təyin etmək üçün laboratoriyada
«yod ədədi» adlanan təcrübədən istifadə olunur. Yod məhlulu brom məhlulundan bir
qədər tünd rəngli olduğundan birləşmə reaksiyasının gedişini nəzarətdə saxlamaq bir
qədər asandır və reaksiyaya girən yod molekulların miqdarından ikiqat rabitələrin miqdarı
hesablanır.
Alkenlərə birləşmə reaksiyalar π-rabitənin qırılması ilə gedir. Bəs həmin rabitə
necə qırılır, nəyin təsirindən və hansı mexanizmlə gedir? Digər tərəfdən, yeni σ-rabitələr
necə yaranır? Bu proseslərdən hansı daha asan gedir? Bu suallara birləşmə reaksiyaların
mexanizmini araşdırandan sonra cavab verə bilərik.

ALKENLƏRƏ ELEKTROFİL BİRLƏŞMƏ REAKSİYALARININ

MEXANİZMİ

Alken molekulunda C=C rabitənin varlığı burda elektron sıxlığının toplanmasına

səbəb olur. Beləlilklə, bura müsbət yüklü hissəciyin yaxınlaşması daha da sərfəlidir.
Alkenlərə birləşmə reaksiyaların əksəriyyəti alken molekuluna kation və ya
polyarlaşmış molekulun müsbət yüklənmiş tərəfindən ikiqat rabitəyə, daha doğrusu -
sistemə, hücumundan başlayır. Bundan sonra mənfi yüklü nukleofilin birləşməsi gedir və
son məhsul alınır.

-sistemə elektrofilin hücumu və karbokationun yaranması

Nukleofilin karbokationa birləşməsi

Alkenlərə birləşmə reaksiyalarının mexanizmini araşdırmaq üçün etilen

molekuluna brom molekulunun birləşməsinə yenidən qayıdaq:
 18
Alkenlər

a) Reaksiya brom molekulunun etilen molekulunun -sisteminə yaxınlaşmasından

başlayır, bu zaman brom molekulu polyarlaşır və bunun nəticəsində atomun biri qismən
müsbət ikincisi isə qismən mənfi yük qəbul edir. Belə polyarlaşma etilen molekulunun
ikiqat rabitəsinin təsiridən mümkün olur. Çünki karbon atomlarının arasında olan ikiqat
rabitə burda elektron sıxlığının bir qədər çox olmasına gətirir. Brom molekulu ikiqat
rabitəyə tərəf yaxınlaşdıqda elektron sıxlığı brom atomlarının birindən ikincisinə tərəf
yönəlir. Nəticədə ikiqat rabitəyə yaxın olan atom qismən müsbət yüklənir.
Müsbət yüklü brom atomu ikiqat rabitənin elektron sıxlığını özünə tərəf dartır,
belə keçid mərhələyə - kompleks deyilir

- kompleks

Bundan sonra müsbət yüklü brom atomu -rabitəni qırır və elektron cütünü
qopararaq həmin cüt vasitəsilə karbon atomlarının biri ilə -rabitə yaradır. Bu iona -
kompleks deyilir. -Kompleks müsbət yüklü iondur və bu ionda müsbət yük karbon
atomunda olduğundan belə iona karbokation deyilir. Bununla, müsbət yüklənmiş karbon
atomu sp2-hibrid vəziyyətindədir. Özünə brom atomunu birləşdirən karbon atomu sp 3-
hibrid vəziyyətinə keçir.

CH2 CH2 CH2 CH2

 Br
Br
Br 
- kompleks -kompleks - karbokation
-Kompleksdə müsbət yük daşıyan karbon atomu sp2-hibrid vəziyyətindədir.

b) Müsbət yüklü karbon atomunun boş olan p-orbitalı, bromda isə üç sərbəst
elektron cütləri vardır. Brom atomu bir elektron cütünü karbonun boş olan p-orbitalına
yerləşdirir və qapalı bromonium ionu yaranır, bununla karbokationun stabilləşməsi
mümükün olur. Bromonium ionunda müsbət yük brom atomunda lokallaşır:

CH2 CH2 H 2C CH2

Br
Br
Karbokation Qapalı bromonium ionu

c) Mənfi yükü daşıyan ikinci brom ionu (nukleofil) müsbət yüklü qapalı
bromonium ionuna birləşir. Bu mərhələ reaksiyanın son mərhələsi sayılır
 19
Alkenlər

Br
H2C CH2 +Br CH2 CH2
Br
Br
Qapalı bromonium ionu 1,2-dibrometan

Nukleofilin birləşməsi əks istiqamətdən gedir, cünki istiqamətlərin biri artıq brom
ionu ilə tutulmuşdur və ikinci mənfi yüklü bromun bu istiqamətdə yaxınlaşması çətinliklə
bağlıdır. Beləliklə, birləşmə trans-vəziyyətdə gedir.
Doymamış karbohidrogenlərə birləşmə reaksiyaların trans-vəziyyətdə getməsini
sikloalkenlərin misalında baxmaq olar. Məhz bu reaksiyalarda yaranan molekulların
quruluşu trans-birləşmənin yaranmasını sübut edir.

Sikloheksen molekuluna bromun birləşməsi trans-vəziyyətdə gedir

Nəticə:
Alkenlərə birləşmə reaksiyaları müsbət yüklü hissəciyin hücumundan
başlayır.
Son mərhələdə müsbət yüklü -kompleksə mənfi yüklü brom ionu birləşir.
Buna görə ümumiləşdirərək demək olar ki, alkenlərə birləşmə
reaksiyası elektrofil mexanizmi ilə gedir.

3. Hidrogenhalogenidlərin HCl, HBr, HI birləşməsi. Reaksiya nəticəsində

alkanların halogenli törəmələri alınır

CH2 CH2 + HCl CH3 CH2Cl

etilen xloretan

Hidrogenxloridin propilenə birləşməsi nəticəsində əsas məhsul kimi 2-xlorpropan

daha çox miqdarda alınır:

propilen 2-xlorpropan 1-xlorpropan

əsas məhsul(60% ) az miqdarda (40%)
 20
Alkenlər

Qeyri-simmetrik molekullara birləşmə reaksiyası Markovnikov qaydası üzrə

gedir, beləki hidrogen atomu hidrogeni çox olan karbona birləşir və nəticə etiarı ilə
həmin məhsulun daha çox miqdarda alınması müşahidə olunur (qeyd edək ki, həmin
maddə yeganə məhsul deyil, bununla bərabər digər mümkün olan məhsullar da alınır).

Əslində, Markovnikov bir neçə təcrübə əsasında propilenə HCl molekulunun

birləşmə reaksiyasının sonunda belə nəticələri əldə etmişdir. Alınan məhsulun tərkibində
niyə 2-xlorpropan çoxluq təşkil edir? Reaksiyanın mexanizmini qöstərəndən sonra
Markovnikov qaydasının nəzəri əsasları görünəcəkdir.

REAKSIYANIN MEXANIZMI. Reaksiyanın mexanizminə əvvəl simmertik

quruluşlu etilen molekulun misalında baxılması daha məsləhətlidir. Etilen molekuluna
hidrogenbromidin birləşməsi və bromun birləşmə reaksiyası eyni mexanizm ilə gedir.
Lakin burda bir qədər fərq var, beləki hidrogenbromid molekulu artıq polyardır və
reaksiya zamanı polyarlaşma bir qədər də artır, bunun nəticəsində hidrogenbromidin tam
ionlaşması baş verir.
a) Ilk mərhələdə HBr molekulunun -sistemə hücumundan başlanır və -
kompleks alınır:

- kompleks

b) Daha sonra hidrogen ionu elektron cütünü götürərək karbon atomlarının

birinə birləşir və - kompleks -kompleksə (karbokationa) çevrilir

- kompleks -kompleks - karbokation

c) Və axırda mənfi yüklü bromun birləşməsilə son məhsul alınır.

-kompleks - karbokation brometan

 21
Alkenlər

Ümumi olaraq bütün mərhələləri bir sxemlə göstərmək olar:

CH2 CH2 + HBr CH2 CH2 CH2 CH2 +Br CH3 CH2

H H Br
Br
- kompleks -kompleks brometan

QEYRI-SIMMETRIK ALKEN MOLEKULLARINA BIRLƏŞMƏ

REAKSIYALARIN MEXANİZMİ. MARKOVNIKOV QAYDASI İLƏ GEDƏN
REAKSIYALAR

Qeyri-simmetrik alken molekullarında gedən birləşmə reaksiyalarına baxaq.

Məsələn, propilen molekulunun hidrogenbromidlə reaksiyasını izləyək:
a) bu reaksiya da hidrogen ionunun propilen molekuluna hücumundan
başlayır və bu zaman - kompleks alınır

- -Kompleksin yaranması

propilen - kompleks

b) bundan sonra - kompleks -kompleksə çevrilir və daha sonra hidrogen atomu

-rabitəni qıraraq bir cüt elektron qoparıb karbon atomlarının birinə birləşir. Etilen
molekulundan fərqli olaraq propilen molekulunda ikiqat rabitə ilə birləşən karbon
atomları bir-birindən fərqlənir və hidrogen atomu iki karbonlardan ikisinə də birləşə bilər.
Bunun nəticəsində iki növ karbokation alına bilər: (1) və (2)

-kompleks – karbokation

Təcrübə göstərir ki, reaksiyanın məhsullarında 2-brompropanın miqdarı daha

çoxdur, yəni reaksiyanın 1-ci yolla getməsi daha məqsədyönlüdür. Bunun izahatını
karbokationların stabilliyində axtarmaq lazımdır. 1-Ci karbokationun enrjisi 2-ci
karbokationun enerjisindən azdır, çünkü 1-ci karbokationun müsbət yükü qonşuluqda
 22
Alkenlər

olan metil qruplarının induktiv effekti təsiri ilə dəf olunur (metil və bütün alkil qrupları
elektronları özündən itələyir, yəni elektrodonordır).

CH3 CH CH3
Induktiv effektin təsirindən ikili karbokationun stabilləşməsi
(burda 6--hiperkonyuqasiya nəticəsində karbokationun stabilləşməsi gedir)

Zəncirin uzunluğu artdıqca induktiv effektin təsiri azalır və bu səbəbə birli

karbokationda stabilləşmə zəifdir.

CH3 CH2 CH2

Burda stabilləşmə zəifdir

Beləliklə, elektrofilin birləşməsi nəticəsində hər iki karbokation alınır, lakin 2-ci
karbokationun enerjisi yüksək olduğundan o dərhal molekuldaxili izomerləşməyə məruz
qalır və enerjisi az olan (və bununla davamlı olan) 1-ci karbokationa çevrilir:

CH3 CH2 CH2 CH3 CH CH3

(2) (1)
birli propil kationu ikili propil kationu

Belə çevrilmə nəticəsində reaksiya mühitində 1-ci karbokationun artması baş verir
və bu da məhsulun tərkibində 2-xlorpropanın çox miqdarda alınmasına səbəb olur: 1-
Xlorpropan nisbətən az miqdarda alınır.

CH 3 CH CH3 + Br CH3 CH CH 3
Br
ikili propil kationu 2-brompropan əsas məhsul

CH3 CH2 CH2 + Br CH3 CH2 CH2

Br
1-brompropan az miqdarda

Beləliklə, propilenə hidrogenbromidin birləşməsini aşağıdakı ümumi sxem kimi

göstərmək olar:

2-brompropan 1-brompropan
əsas məhsul(80%) az miqdarda (20%)
 23
Alkenlər

Bu mexanizmi araşdırandan sonra görürük ki, alkenlərə birləşmə reaksiyalarında

müsbət yüklü hissəciyin birləşməsi nəticəsində daha stabil karbokationun alınması
müşahidə olunur.
Karbokationların stabilliyi aşağıdakı sırada artır:

üçlü karbokation daha stabil, sonra ikili, sonra isə birli

karbokationda qonşuluqda yerləşən alkil qruplarının təsirindən müsbət yük bir
qədər azalır

Alkenlərə müxtəlif hidrogenhalogenidlərin birləşməsi onların turşuluq

xassələrindən birbaşa asılıdır. Belə reaksiyalarda hidrogenyodidin birləşməsi daha asan
gedir. HJ molekulunda yod atomunun radiusu böyükdür və polyarlaşma daha asan gedir,
protonun ayrılması enerjisi azdır. Bu bir daha təsdiq edir ki, reaksiyanın sürəti protonun
ikiqat rabitəyə hücumundan asılıdır

HI HBr  HCl  HF
bu sırada hidrogenhalogenidlərin alkenlərə qarşı reaksiyaqabiliyyəti azalır

Beləliklə, doymamış karbohidrogenlərə birləşmə reaksiyaları daha stabil

(davamlı) karbokationun alınması ilə gedir. Demək, Markovnikov qaydası ilə gedən
reaksiyalar ümumi qaydaya uyğun olaraq gedır. Yaranan karbokationda qonşuluqda
yerləşən alkil qruplarının (və ya hər-hansı elektrodonor qruplarının) təsirindən müsbət
yük bir qədər azalır.
Lakin karbokationla qonşuluqda elektroakseptor qrupları olarsa hidrogen atomu
hidrogeni az olan karbona birləşəcək. Məsələn,

CH2 CH CF3 + HCl Cl CH2 CH2 CF3

CH2 CH COOH + HCl Cl CH2 CH2 COOH

Bu reaksiyalar Markovnikov qaydasının əksinə gedir

MARKOVNIKOV QAYDASININ ƏKSINƏ GEDƏN REAKSIYALAR

ELEKTROFIL BIRLƏŞMƏ. Yuxarıda gördüyümüz kimi bəzi reaksiyalar

Markovnikov qaydasının əksinə gedir, beləki, reaksiya nəticəsində alınan məhsulda
hidrogen atomu hidrogeni az olan karbon atomuna birləşmişdir.
Belə reaksiyalar da daha stabil karbokationun alınması ilə gedir, buna görə
bunlar formal olaraq Markovnikov qaydasının əksinə gedən reaksiyalar kimi göstərilir.
Lakin bu reaksiyalar da daha stabil karbokationun alınması ilə gedir. Buna görə faktiki
 24
Alkenlər

olaraq bu reaksiyalar da Markovnikov qaydasının klassik tərifinə cavab verir. Məsələn,

doymamış turşu olan akril turşusuna hidrogen xloridin birləşməsi nəticəsində -
xlorpropion turşusu alınır:

Cl
CH2 CH COOH + HCl CH2 CH2 COOH CH2 CH2 COOH
Cl
akril turşusu -xlorpropion turşusu

Hidrogen atomunun CH2 qrupuna birləşməsi nəticəsində qeyri-stabil karbokation

alınır, çünki -COOH – karboksil qrupu induktiv effektin təsirindən elektronları özünə
tərəf dartır, yəni elektroakseptor qrupdur və onunla qonşuluqda müsbət yüklü karbon
atomunun olması qeyri mümkündür, daha doğrusu belə hissəcik qeyri-stabildir:


CH3 CH COOH 1

H2C CH COOH + H

CH2 CH2 COOH 2

Birinci(1) karbokation qeyri-stabildir, burda müsbət yüklü hissəciklər yanaşı

yerləşir. Ikinci (2) karbokation daha stabildir

Beləliklə, ikiqat rabitəyə yaxın olan elektroakseptor qruplar karbokationu

destabilləşdirir və reaksiya formal olaraq Markovnikov qaydasının əksinə gedir, lakin
ümumi qayda olaraq daha stabil karbokationun alınması ilə gedir.

RADIKAL MEXANIZMİLƏ BİRLƏŞMƏ. Alkenlərə birləşmə reaksiyaları

radikal mexanizmilə də gedə bilər. Belə reaksiyalar qeyri-simmetrik alkenlərdə
Markovnikov qaydasının əksinə gedir. Reaksiyanın belə yolla getməsi üçün radikallara
asanlıqla parçalanan maddələr əlavə olunmalıdır. Məsələn, propilenə HBr molekulunun
peroksidlərin iştirakı ilə birləşmə reaksiyasına baxaq. Bu reaksiyaya Haraş reaksiyası adı
verilmişdir.
Birinci mərhələdə, radikalların mənbəyi olan üzvi peroksidlər asanlıqla iki
radikala parçalanır:

peroksid radikal

Adətən bu məqsədlə radikallara asanlıqla parçalanan benzoil peroksiddən istifadə

edilir:
 25
Alkenlər

benzoil peroksid

Əmələ gələn radikal bundan sonra hidrogen bromid molekulundan hidrogeni

özünə birləşdirir, bunun nəticəsində brom radikalları və karbon turşusu alınır:

O O
R C +HBr R C +Br
O OH

Ikinci mərhələ, alınan brom radikalı alken molekuluna birləşir, bu zaman

birləşmə daha stabil radikalın alınması ilə gedir. Üçlü radikal, ikili radikaldan bu isə birli
radikaldan daha stabildir. Məsələn propilen molekuluna brom radikalının birləşməsi
zamanı daha davamlı olan ikili radikallar alınır:

H3C CH CH2 +Br H3C CH CH2

Br
propilen ikili propilbromid radikalı

Üçüncü mərhələdə, radikal yeni hidrogenbromid molekulu ilə reaksiyaya girir və

hidrogeni qopararaq özünə birləşdirir. Yenidən əmələgələn brom radikalı reaksiyanı
davam edir:
H 3C CH CH2 +HBr H3C CH2 CH2 +Br
Br Br
ikili propilbromid radikalı 1-brompropan

Əslində, bu reaksiya radikal mexanizmilə getsə belə, yenədə ümumi qaydaya

uyğun gedir, beləki, reaksiya aralıq mərhələdə daha stabil hissəciyin alınması
istiqamətdə gedir.
Bu reaksiya yalnız hidrogenbromidlə mümkündür. HCl və HI belə reaksiyalarda
iştirak etmir. HCl molekulunda H-Cl rabitəsi möhkəm olduğundan bu proses əlverişli
deyil. HJ molekulundan yaranan J radikalların ikiqat rabitəyə birləşməsi üçün yüksək
aktivləşmə enerjisi tələb olunur.

4. Oksigenli turşuların birləşməsi. Olefinlərin sulfat turşusu ilə reaksiyası

nəticəsində alkilsulfatlar alınır:
temper.
2CH2 CH2 + H2SO4 H3C CH2OSO2OH
etilen etilsulfat
 26
Alkenlər

Olefinin nisbəti turşuya qarşı bir qədər çox olsa, dialkilsulfatların alınması
müşahidə olunur:

2CH2 CH2 + H2SO4 H3C CH2 OSO2O CH2 CH3

etilen dietilsulfat

O
H 3C H 2C O S O CH2 CH3
O
dietilsulfat

Reaksiyanın mexanizmi. Məsələn, propilenin qatı sulfat turşusu ilə reaksiyası 2-

propilhidrosulfatın alınmasılə nəticələnir.

2-propilhidrosulfat

Turşuların olefinlərə birləşməsi elektrofil mexanizmlə gedir və bütün alkenlər

turşularla reaksiyaya girir.
Ilk mərhələdə alken molekuluna turşu molekulu hücum edir və bu zaman -
kompleks yaranır.

H3C CH CH2 H3C CH CH2 H3C CH CH2

H H H
O O O
O S O S S
O O O O
OH OH OH
- kompleksin yaranması

ikinci mərhələdə turşudan proton qoparılaraq karbon atomuna birləşir və beləliklə

-kompleks – (karbokation) alınır.

-kompleks – karbokationun yaranması

(ikili karbokation daha davamlıdır)

Daha sonra nukleofilin birləşməsi gedir və son məhsul alınır.

 27
Alkenlər

izopropilhidrosulfat

Ehtimal olunur ki, bu mərhələdə nukleofil kimi sulfat turşusunun molekulu iştirak
edir, sonra isə SO-3OH anionu burdan protonu qoparır və izopropilhidrosulfat və sulfat
turşusu molekulu alınır.
Qeyri-simmetrik molekullara turşuların birləşməsi Markovnikov qaydası ilə gedir.

5. Suyun birləşməsi – hidratasiya reaksiyası. Alkenlər su ilə duru

turşuların katalitik iştirakı ilə reaksiyaya girdikdə əsas məhsul olaraq spirtlər əmələ
gətirir.

Alken spirt
Alkenlərdə hidratlaşma reaksiyasının ümumi sxemi

Reaksiyanın mexanizmi alkenlərə HX molekulların birləşmə mexanizmi ilə

oxşardır.
Ilk mərhələdə turşudan ayrılan protonun alkenlə reaksiyası nəticəsində -
kompleks yaranır.

C C +H C C

H
- kompleksin yaranması

-kompleks – karbokationun yaranması

Karbokationun su ilə reaksiyası və sudan protonun qoparılması

Gördüyümüz kimi, alken molekullarına suyun və turşuların birləşmə reaksiyaları

eyni üsulla güdir, beləki elektofil olaraq su və ya turşu molekulu iştirak edir, yaranan
 28
Alkenlər

karbokationa nukleofil olaraq yenədə həmin molekullar iştirak edir və protonun ayrılması
eyni yolla gedir.
Qeyri-simmetrik molekullara birləşmə Markovnikov qaydası üzrə gedir, yəni
hidrogen atomu daha hidrogenləşmiş karbon atomuna birləşir:

propilen (propen) 2-propanol (izopropil spirti)

Reaksiyanın mexanizmini yazın.

Belə reaksiyaların nəticəsində üçlü və ya ikili spirtlər alınır.

6. Diboranın birləşməsi. Diboran BH3 asanlıqla alken molekullarına birləşir

nəticədə trialkilboran alınır. Diboran borhidrid birləşmələr qrupuna aiddir. Bu birləşmələr
olduqca mürrəkkəb quruluşludur, borhidrinlərin quruluşunun təyyin edilməsində
Lipskomb Nobel mükafatı ilə təltif olunmuşdur. əslində boran BH 3 adlı birləşmə mövcud
deyil, lakin kimyaçılar adətən hər-hansı reaksiyanın mexanızminin izahatında B 2H6
formulu əvəzinə məhz BH3 formuldan istifadə edirlər. Prinsip etibarı ilə burda səhvə yol
verilmir, çünki məhlulda diboran həlledicilərlə kompleks yaradır və BH 3 alınır.

Alken dialkilboran trialkilboran

Hidroborlaşma üç mərhələdən ibarətdir, əvvəl bir alkil qrupu, sonra ikinci daha
sonra üçüncü alkil qrupu birləşərək trialkilboran alınır.
Etilen misalında alınan məhsulun formulu aşağıdakı kimidir:

Etilen diboran trietilboran

 29
Alkenlər

trietilboran

Alken molekullarına diboranın birləşməsi sis-vəziyyətdə gedir (digər birləşmələr,

məsələn, halogenlər və s. trans vəziyyətində birləşir). Qeyri simmetrik alkenlərdə
reaksiya Markovnikov qaydasının əksinə gedir, hidrogen daha az hidrogenləşmiş karbona
birləşir.
Reaksiya zamanı alınan trialkilboran üzvi sintezdə olduqca əhəmiyyətli
maddələrdir. Bunların əsasında alkanlar, spirtlər və s. birləşmələr alınır. Turş mühitdə
trialkilboranların hidrolizi nəticəsində alkanlar alınır. Belə reaksiya ilə alkenlər alkanlara
qədər reduksiya olununr.

7. Hipoxlorid HOCl turşusunun birləşməsi. Bir də qeyd edək ki, alken

molekullarına elektrofil birləşmə iki mərhələdə gedir: ilk mərhələdə -lompleks daha
sonra elektrofilin birləşməsi nəticəsində karbokation alınır.

Karbokationun yaranması

Sonuncu mərhələdə karbokation nekleofillə (anionla) birləşir. Xlorun birləşməsi

də həmin mexanixmlə gedir. Indi təsəvvür edək ki, xlorun birləşməsi reaksiyasinda
yaranan karbokationa xlor ionu əvəzinə digər nukleofil birləşər. Bu zaman karbonlar
müxtəlif atomlarla birləşmiş olar. Məsələn, reaksiya su mühitində aparılsa burda su
molekulları karbokationa birləşə bilər:

Karbokationa suyun birləşməsi

Reaksiyanın nəticəsində etilenxlorhidrin alınır. Reaksiyanı ümumi sxemlə

göstərək:

Etilen etilenxlorhidrin
 30
Alkenlər

Əslində xlor suda həll olunduqda onların qarşılıqlı reaksiyası nəticəsində

hipoxlorid turşusu HOCl alınır. Beləliklə, bu reaksiyanı aşağıdakı tənliklə də vermək olar.

CH2 CH2 +HOCl ClH2C CH2OH

Etilen etilenxlorhidrin

Qeyd edək ki, HOCl molekulunda xlor atomu müsbət yüklüdir, bunu nəzərə alaraq
reaksiyanın mexanizmini yazın.
Qeyri-simmetrik alkenlərə reaksiya Markovnikov qaydası üzrə gedir. HOCl
molekulunda xlor atomu müsbət yüklüdür və bu səbəbə o daha hidrogenləşmiş karbona
birləşir:
R
CH2 CHR + HOCl ClH 2C CH OH
Alken xlorhidrin

Propilen 1-xlor-2-propanol (propilenxlorhidrin)

Propilenin HOCl molekulu ilə reaksiyasında 1-xlor-2-propanol əsas məhsul kimi

alınır. Bu reaksiya ilə alkenlərə birləşmə reaksiyaların elektrofil mexanizmlə gedməsi bir
daha sübut olunur.
Reaksiyanın mexanizmini yazın.

8. Ipritin alınması. Etilen molekulu S2Cl2 ilə reaksiyaya girir. Reaksiya

nəticəsində di-(-xloretil)-sulfid alınır və sərbəst kükürd məhlulda kolloid vəziyyətində
qalır
CH2 CH2 CH2Cl CH2
+ S2Cl2 S + S
CH2 CH2 CH2Cl CH2
etilen di-(-xloretil)-sulfid (iprit)

Bu maddəyə iprit adı verilmişdir, çünki onu ilk dəfə zəhərli kimyəvi maddə kimi
1917-ci ildə almanlar Ipr çayı vadisində gedən döyüşlər zamanı ingilislərə qarşı tətbiq
etmişlər. Bu maddə həm də "xardal qazı" kimi tanılır, çünki onun kəskin iyi xardalın iyini
xatırladır.
9. Polimerləşmə reaksiyası. Alken molekulları asanlıqla bir-biri ilə
birləşərək yüksəkmolekullu birləşmələr – polimerlər əmələ gətirir:

n CH2 CH2 CH2 CH2 (CH2 CH2)n CH2 CH2

monomer etilen polimer polietilen
 31
Alkenlər

Reaksiyaya girən kiçik molekullu maddə monomer adlanır, alınan iri molekullu
birləşmə polimer adlanır. Polimerləşmə reaksiyaları seçilmiş şəraitdən asılı olaraq radikal,
kation və ya anion mexanizmilə gedə bilər.
Polimerləşmə reaksiyalarının əhəmiyyəti çox böyükdür. Belə reaksiyalar
nəticəsində alınan polimer kütlələr sənayedə və məişətdə tətbiq olunan müxtəlif əşyaların
hazırlanmasına imkan yaradır. Məsələn, polietilen və polipropilendən plastik örtüklər,
müxtəlif qab-qacaq, paketlər və s. hazırlanır. Polimerləşmə reaksiyası iki müxtəlif
olefinlərin arasında aparılsa bu zaman polimerin tərkibində hər iki monomerin qalıqları
olur. Belə polimerləşməyə sopolimerləşmə reaksiyası deyilir. Alınan məhsul sopolimer
adlanır. Sopolimerləşmə reaksiyalarının nəticəsində alınan məhsullar adətən sürtülməyə,
yanmaya, istiliyə və s. davamlı olur.

II. ALLIL VƏZIYYƏTDƏ ƏVƏZOLMA REAKSIYALARI

Yüksək temperaturda (3000C) propen və digər alkil molekulları xlorla reaksiya

girdikdə birləşmə məhsulları alınmır. Belə şəraitdə ikiqat rabitəyə yaxın olan karbon
atomunda (allil vəziyyətdə) hidrogen atomunun əvəzolma prosesi gedir. Alınan məhsul
allilxlorid adlanır.
3000C Cl
H3C CH CH2 + Cl2 CH2 CH CH2 + HCl
propilen allilxlorid

Reaksiyanın mexanizmi alkanların halogenləşmə mexanizmi ilə eynidir. Ilk

mərhələdə xlor radikalları alınır, daha sonra bu radikallar propilenin CH 3 qrupundan
hidrogeni qoparır. Bu zaman allil radikalı alınır.

Propilen allil radikalı

Allıl radikalı rezonans stabilləşir və bunun nəticəsində davamlı olur.

Allil radikalının rezonans stabilləşməsi

Son mərhələdə yeni xlor molekulu allil radikalı ilə reaksiyaya girir və allilxlorid
alınır.

Allilxlorid

Burda belə bir sual meydana çıxır, bildiyimiz kimi ikiqat rabitəyə birləşmə
reaksiyası olduqca asan getdikdən niyə bu şəraitdə həmin proses gedmir?
 32
Alkenlər

Bu şəraitdə propenə birləşmə reaksiyası dönərdir və -sistemə birləşən xlor

molekulu dərhal oradan qopur. Beləliklə, ikiqat rabitə yerində qalır, allil qrupu isə
xlorlaşır və hidrogen atomu əvəz olunur. Bu reaksiya bromla da gedir. Reaksiya təkcə
propilen molekulunda yox, allil vəziyyətdə hidrogen atomları olan hər hansı istənilən
alken molekulunda hidrogenlərin əvəzolunması mümükündür.

Bromsuksinimidlə reaksiya. Laboratoriya şəraitində allil vəziyətdə əvəzolmanı

bromsuksunimidlə (ikiəsaslı kahrəba turşusunun imidindən alınır) aparmaq mümkündür.
Reaksiya zəncirvari radikal mexanizmilə gedir.
Ilk mərhələdə bromsuksinimid radikallara parçalanır, bu mərhələ inisiatorsuz da
gedə bilər (bəzi hallarda reaksiya benzoil peroksidin iştirakı ilə aparılır)

kahrəba turşusu kahrəba turşusunun anhidridi

Bromsuksinimid

Ikinci mərhələdə allil vəziyyətində olan hidogen radikalı qoparılır:

Propilen allil radikalı

Niyə bu mərhələdə ikiqat rabitəyə birləşmə gedmir?

Allil radikalı rezonans stabiləşir (yuxarıda verilmişdir) və daha sonra

bromsuksinimid molekulundan brom radikalını qoparır:

allil bromid
 33
Alkenlər

Yaranan radikal hidrogen bromid molekulundan hidrogeni qoparır və brom

radikalı alınır, beləliklə radikal zəncirvari reaksiya davam edir.

Suksinimid
 34
Alkenlər

ALKENLƏRIN OKSIDLƏŞMƏ REAKSIYALARI

Ikiqat rabitələrin oksidləşməsi zamanı və rabitələrin qırılması baş verə bilər
və belə reaksiyaların məhsulları epoksirlər, visinal diollar, aldehidlər, ketonlar, karbon
turşular və dioksidlər ola bilər.
1. Kalium-permanqanatın məhlulu ilə qələvi mühitdə otaq
temperaturunda alkenlər oksidləşərək ikiatomlu spirt –qlikola çevrilir. Belə şəraitdə daha
dərin oksidləşmə getmir (bu reaksiya Vaqner reaksiyası adlanır).

CH2 CH2 + H2O +[O] OH CH2 CH2

OH OH
etilen etilenqlikol

Bu reaksiya da, halogenləşmə reaksiyalarla bərabər, doymamış karbohidrogenlərin

keyfiyyət reaksiyasıdır. Bütün doymamış karbohidrogenlər kalium-permanqanatın qələvli
məhlulunu rəngsizləşdirir. Daha dərin oksidləşmə məhsulları ketonlar ola bilər.

2. Kalium-permanqanatla reaksiya turş mühitdə aparıldıqda (bu məhlul

daha şiddətli oksidləşdiricidir) alken molekullarında ikiqat rabitənin qırılması müşahidə
olunur və bu qırıqlar oksidləşərək aldehid və ketonlar əmələ gətirir, alınan aldehidlər
reaksiya mühitində turşulara qədər oksidləşir. Bir qayda olaraq, alınan aldehidlər karbon
turşularına qədər oksidləşir, ketonlar belə şəraitdə oksidləşmir və mühitdə dəyişilmədən
qalır.

alken keton karbon turşusu

Reaksiya zamanı gözlənilən məhsullardan biri formaldehid olarsa, bu zaman

formaldehidin karbonat turşusuna qədər oksidləşməsi gedir və dekarboksilləşmə məhsulu
CO2 qazı ayrili:

3. Alkenlərin oksidləşməsi nəticəsində epoksidlər alınır. Perturşuların

iştirakı ilə gedən bu reaksiya zamanı alken molekulu epoksidlərə qədər oksidləşir və
karbon turşusu alınır. Bu məqsədlə adətən perbenzoy turşusu götürülür.
 35
Alkenlər

Alken perbenzoy turşusu epoksid benzoy turşusu

4. Ozonlaşma reaksiyası. Alken molekulu ozonla oksidləşərək ozonidlər

əmələ gətirir, alınan ozonid su ilə parçalanır və nəticədə aldehid, ketonlar alınır. Daha
sonra aldehidlərin oksidləşməsi gedir və karbon turşuları alınır. (Molekul ikiqat rabitə
olan yerdən iki hissəyə parçalanır və həmin yerdə karbonil qrupu əmələ gəlir)
Alınan məhsulun hidrolizi oksidləşdiricilərin iştirakı ilə aparlarsa bu zaman
karbon turşuları alınır.

O O
H
HC CH + O3 + H2O 2R C 2R C
-H2O2 H OH
R R
alken aldehid turşu

Reaksiyanın mexanizmi.Bu reaksiyanın gedişində əvvəl molozonid sonra isə

ozonid alınır, ozonidlər su ilə parçalanaraq aldehid, keton və karbon turşuları əmələ
gətirir.

Alken ozon molozonid ozonid

Ozonid oksobirləşmə

Ozonlaşma reaksiyası ilə doymamış karbohidrogenlərdə ikiqat rabitənin yeri

müəyyəşdirilir. Məsələn, 1-butenin və 2-butenin ozonlaşması nəticəsində müxtəlif
karbonilli birləşmələr alınır.
1-Butenin oksidləşmə məhsulları:

1-buten formaldehid propion aldehidi

Formaldehid dərhal oksidləşərək karbonat turşusu və daha sonra CO2 və H2O

verir.
 36
Alkenlər

Formaldehid karbonat turşusu

1-Buten molekulu ozonlaşaraq iki müxtəlif aldehidə qədər oksidləşir bunlar

formaldehid və propion aldehididir.
2-Buten molekulu ozonlaşaraq yeganə olan aldehid əmələ gətirir bu
asetaldehiddir.
O
+O3 +H2O
H 3C CH2 CH CH3 2 H3C C
-H2O2
H
2-buten asetaldehid iki molekul

Beləliklə, tərkibi eyni C4H8 və bir birinə izomer olan iki karbohidrogenin
ozonlaşması müxtəlif birləşmələrin alınması ilə nəticələnir və ikiqat rabitələrin yerini
məhz bu reaksiya ilə təyin etmək olur.
Ozonlaşma nəticəsində alınan aldehidlər daha sonra müvafiq karbon turşularına
qədər oksidləşir. Bu şəraitdə ketonlar oksidləşmir. Bir misal da göstərək, 3-metil-2-
pentenin ozonlaşma nəticəsində hansı məhsullar alınır? Oksidləşmə nəticəsində ikiqat
rabitəni birləşdirən karbonlar arasında parçalanma gedir və iki karbonilli birləşmə alınır:
metiletilketon və asetaldehid.

3-metil-2-penten metiletilketon formaldehid

Reaksiya davam edir və asetaldehid oksidləşərək asetat turşusunu əmələ gətirir:

Asetaldehid asetat turşusu