Professional Documents
Culture Documents
Yajñatattvaprakāśa
Yajñatattvaprakāśa
Yajñatattvaprakāśa
॥ भीः ॥
॥ ओं नमरिङ्चवाम्याम् ॥
।॥ ओं नमस्सरस्वये ॥
यज्ञतप्वन्कश्चः
विदधद् चन्दसमहेणीयनिजवाच्ध्राधुयंसन्तर्पित-
क्षोणी मण्डरुमण्डिताय विदुषामय्यं पदं विरते ।
नीत्या देत्यगुरु भिया च धिषणे न्यक्कर्वते योगिने
राधाक्रष्णमहाैते क्ृतिमिमां च्द्धागरिम्णाऽ्पैये ॥
अ, वचिन्नस्वामिद्ास्नी,
| श्रीः ॥
ग्रकछधनचम्
भगवतः परमेशितुः भगवत्या देव्याः स्वेमङ्गङायाश्च असीमया
छृपया यज्ञतन्छप्रकाश्चाख्योऽय म्रन्थः पृणतामगात् । कछिकातानिश्र-
त्िद्याखयेऽत्र संस्कृदविभागे तत्तद्विमागायुसारेण अध्येयत्वन निर्णीतानां
केषाञ्चन याज्ञिकपद्थोनां खरूपविषेचन इदन्तया भ्रन्थस्य कस्यचिद्-
निर्देशात् वन्मृखकम् अध्येतृभिः अनुभूयमन डेशविश्चेपं परिहतुकामस्य
मम भन्थस्याम्य विदेखने रवृत्तिरुदभूत् । तत्र यज्ञस्वरूपविधिविदरणादं
यजुर्वेद एब प्राधान्दमाबहतीति सुविदितमेव । बिपयेऽन्न सतीष्वपि
यजुर्दान्तगैतास्वेव बह्वीषु श्चा्ासु वैत्तिरोयशासव तर्सरूपनिख्पणे सामभ्य
विभर्ति । इयमेव तैत्तिरीयशाखा तद्रेदीयश्चाखान्तरापेक्षया प्राचीनतमा च ।
एतदनन्तरमेव तद्ेदीया अन्याः क्षाः प्रवरत्ताः । सयत्रसरे साध्विदं
विस्तरो गिहत्येत । अतः अत्र निरूपितानां सर्वेपां फतूनां यथवत्
स्वरूपतविवेचनाय प्राधान्येन सैव शाखा आश्रयणीया अभवत् । तदनु-
सारिणी आपस्तम्बीयं श्रौवसूत्र वौधायनीयं च विश्षेषतया आश्रयणीय
अभूताम् । अतः प्राधान्येन म्रन्थाविमाववटम्च्य अन्यांश्च तत्तद्रेदीयान्
भ्रोतसूत्रमन्थान्, पद्धतीश्च तास्ता यथायोगं परिशील्य, मन्थोऽयं यिखितः।
पराचीनकख्पु वेदाः तदनुसर्पिणः श्रौतसूतरमन्थश्चि मार्तीयानामध्माकं
निधयः भ्रेयोमागेप्रदशेकाश्च आसन् । तदुदितान्येव च कमोणि उक्चावचानि
यथावद्नुष्ठाय आस्माकीनः पृवत्तनाः पुरषाः पारलीकरिकीमेहलेकिकीं च
पुखसमृद्धि भमाना आसन्निति तैररेतिहासिषैः प्रन्थरतैः अवगच्छाभो
वयम् ॥
कठेन च वेदिक मार्गेऽर्मिन् दुरबबोधत्तया बहृ्च्छरसाध्यतया च
शनेः शनैः ज्िथिताञ्ुपगते विधान्तरषु गाढतरमथगाहमाना अपि . विषय-
मिमयुपिक्षन्ते स्म ज्ञातारोऽपि । तेनैव च हेतुना उपेश्वाविषयतां प्राप्नोऽयं
्रोत्तो विषय इदानीं क्रमशः कियद दुरवस्थामलनुभवततीति न वणेनीयं
विवेचनक्चीखानाम् । अतः आस्माकीनेयं चिरन्तनी रत्नप्रभा यथा न
„ आत्यन्तिक लोपमियात् तथा अस्माभियतितव्यम् । अत एव च मयाप्यत्न
किंश्चिदिव यतितम् ॥
|;]
५
पवमानेष्टयः ७ | इड्ाभक्षणादि 33
आधानपवमानेष्टीनामङ्गाङ्िभावः ,; ["चिग्द्क्षिण,अनूयाजाश्च ८
आधानोपयिकानि द्रव्याणि पत्रीसंयाजादिकम् २९
पात्राणि च ८ |याजमानम् ३०
अग्निहोत्रम् ९ |दशयगे विश्चषाः २१
अग्निहोत्रे उदितानुदितद्ठोभिमेदः १० |बत्सापाकरणम् १9
तद्नुठानप्रकारः ‰ | दहप्रतिपहिनकृयम्
अभ्निहोत्रनाम्नि मतभेदः १२ [दाशेपोणेमासिकानि
अग्न्युपस्थानं ठेपभक्षश्च „; | , द्रव्याणि पात्राणि च ३४
अग्निहोत्रे कतो १३ "पिण्डपिपृयज्ञ २६
अननिहोत्रप्रशेसा „ "पिण्डपितृयज्ञोपयिकानि
अप्निसमारोपणादि १४। द्रव्याणि पात्राणि च ३9
विषयविवेचनम् १५ |निरूढपञुवन्धः २८
दशेपूणमासौ १६ |अभ्निप्रणयनम् 2
न १८ |पात्रसादनादि ११
भ्पोणमासीदिनिकृयम् १९ |पयुसज्ञपनवपाहोमादि ४२
कृष्णप्रतिपदिनकृयम् २० | हृदयाश्ङ्गयागः ४३
हविर्निवापः „ |अनूयाजाधनुष्ठानम् ४
अनहूननपेषणे २९१ |पञ्चयागोपयुक्तनि
इविःश्रपणम् ॥ दरन्याणि पत्राणि च „ 9१
वेदितिमाणम् , चतुमास्यानि ४५
आज्यग्रहणादिकं च २२ |वेश्वदेवपमै 99
उप]
दवितीयमागे
सोमयागनिदपणम् ५५ |आभेवपवमानाय
सोामयागेऽधिकारी ५६ | प्रस्पंणं चमसप्रचारश् ७९
नाम्नि प्रवृत्तिनिमित्तप् ५७ |सौम्यचरः ८०
सोमयाग) प्रयमदिनकयम् ५८ |दारियोजनग्रहप्रचारः वि
दितीयदिनकृयम् ६१ |अवश्रृथेष्टिः ८१
स[मक्रयः „> |उक्थ्यसंस्था द्वितीया ८२
प्रवरः ६२ |षाडशिसस्था तृतीया ८३
प्रवभ्यैसम्भायाः ६३ |अतिरात्रसस्था चतुर्था र
प्रग्यानुष्ठानम् , |अयम्रिष्टोमसस्था पच्चमी ८५
उपस् ६५ |वाजपरेयसंस्था षष्ठी 8
तृतीयदिनङ्यम् „„ | अप्रोयोमसंस्था सघ्रमी ८६
चतुथदिनकृयम् ६६ |स्तोत्राणां शष्लाणां च
पञ्चमदिन(सुयादिन)
केयम् ६७ | स्तोमसङ्ख्या ह
मह्ा{भपवः ६८ |स्तोमरिषरणम् ; विष्टूतिभरकारश्च ९१
एेन्द्रवायवादिम्रहाः „„ |चयनम् ९७
प्रसपणम् ६९ | उशखास्स्भरणम् ९८
धाराग्रहपधरचारः ` » | वायन्यपञ्ुयागः ९५
गु्ामन्थिप्रहभचारः ७० |उख्याभ्रेनिष्पादनधारणादि १००
चमसदेचताः ७१ |गाहेपयचित्तिमानादि {०१
चमसभक्षणम . +, |गाहेपयचितेरुपरि
शद्यपाटप्रतिगरादि ७२, उख्याग्निस्थापनम् १०२
नाराश्षसहोमः ७३ |चयनस्थठकर्षणादि १०३
उक्थ्यम्रहभरचारः - ७४ | प्रथमवितेरुपधानम् १०४
माध्यन्दिनं सवनम् „; | शतस्द्रीयहोमः १०५
4क्षिणादानम् ७५ | चितेरुपयेभिस्थापनादि
क्षिणाविभागः ७६ | वसोधोराहोमः,
मरुत्वतीयम्रहप्रचारः ७७ | यजमानाभिषेकश्च १०६
तृतीयसवनम् ७८ | धिष्ण्योपधानम् १०७
> 111
तृतीयभागे
विषयः परषठम् विषयः पृष्ठम्
दवद्युवां हर्वीषि १०७ | सवनिरूपणम १२२
सौभमिकव्यापाराः 4० द्ाद्शाहक्रतः ध १२८५
सौच्रामणीयागः १०८ | दादशाहे सस्थास्तोमषटष्ठसाम-
निरूपणी पटिका १२७
राजसूयः ५. | महान्रता 99
अश्धमेधः ९८५ | गवामयनम् १२८
अशथमेधस्य सवेयज्ञश्रेष्ठता ^२० | षडहस्वरूपनिरूपणम् १२९
पुरुषमेधः १२९ | मद्भात्रतानिरूपणम १३१
सवेभमेधः १२२ | ^+) 1
वेदीनां चित्राणि
1. दशेपौणेमासिकी वेदि; पट्ययामीया वेदिः
क अ (0
॥ यज्ञतस्ववरकरः ॥
महामहो पाध्यायश्रीचिन्नस्वामिशास्िविरचितः
(
क»
अगन्याघेयादिचातमीस्यान्तहवियन्ञनिरूपणरूपः
न ध (^ 0.
॥ प्रथमो मगः ॥
चशशन््रकलानिरनोरवहतीयूषध पेक्षितो
गङ्गोत्ुङ्गतरङ्गमङ्गनिवहङ्ियत्कपद्।उअवठः ।
कस्यागेकनिषि्जंगदयपुमतां तपत्रयोन्मूलनं
ुवैन्छरेय इद्ादधातु जगतां क्ेमङ्करशयङ्करः ॥ १ ॥
जगस्स्थियुदधवट्या यसरमादादनेकधा !
तं नौमि परमासन यकञशं य्घषूपिणम् ॥ २ ॥
यज्ञानां प्रक्रिया हयेषा हषिमानषपागता ।
रद्धतैमेनां यज्ञोऽयं प्रीणन्तु ुषियोऽपुना ॥ ३॥
अग्न्याधेयम्
एवं तावत् सर्वेषां श्रौतकर्मेणाम् उसत्तिविकासादिमिर्पणदररा
सामान्यस्पं निरूपितं किचित् सामान्यकण्डे । इदमिदानीं
विरेषतस्तेषामेव विविच्य अवगमनाय प्रयते । तत्र तवेरोदिताति
स॒वौण्यपि श्रौतकमीणि कृतदरिण आहिताग्रिना अनुष्ेयानीति
शाञ्षसिद्धान्तः । भदितायिस्तु विधिवत् श्रुतिविहितमाषातं
योऽतुतिष्ठति स एव भवति । अतस्तदेव पूवंनिरूप्यते ॥
भााने त्रिविधम्-होमपूत्रौषानम् ; इ्टिपतौपानम्› सोमपूर्वा-
पाने चेति । तत्र, अ्चिदतरारम्मं फसियिन् ततः पूवं यदाधामे करोति
२ यज्ञतन्वभ्रक। शे
। | ५८८ आप, र, ५9 ८ | ९ तज ५ ष
४. 3 च; ५, ९,४.५६.
आधाननिष्टपणम् ५५
आईवनीयमाधाय
(+
तत्समनन्तरमध्वयुरेव
क)
दक्षिणा्िमादध्यादिति
(+ (ठ
कालया-
सनः ॥
क“ , आहवनीयायतनस्य पूथस्यां दिशि प्रयङ्मुलाबस्थितोऽश्वः यया
तदाहवनीयस्थानषएछङ्ध्य ततक्चिममागे आगच्छेत् तथा यतेत ॥
ख. अरणिमधितासिनेव सभ्य-मावसध्यावादध्यादि्ति कालायन |
(5०. का. श्रो. ४. ९. १८.) यत्र च्छत्रा अष्याप्यन्ते दाल्ञाथीविचारादिकं
वाक्रियते सा समा | तत्र सभ्याम्नेराधानम् ॥
आधाननिरूपणम् ९७
पवमानेष्टयः
तदनन्तरं व्पवमानेष्टयः । तास्तिस्लः । तत्र प्रथमाया अभिः
पवमानो देवता. । द्वितीयस्या अभ्भिः पावकः । तृतीयस्या जिः शुचिः ।
सर्वत्र अएाकपारः पुरोडाशो द्रव्यम् । ता एता आधानादेन एव
समानतन्त्रेण अनुष्ठेयाः । अथ वा आधानदिनात् व्ये, जयहे चतुरहे;
अमासि, मसि, मासद्ये संवत्सरे वा कतुं शक्यन्ते । परममीषां
कारानां विकस्पः । यस्मिन् दिन एताः पवमानेष्टयः क्रियेरन् तस्मिन्नेव दिने
सायमभिहोत्रमारभेत । आधानात् काटठान्तरे पवमनेष्टीनामु्कर्ष
अश्चिदोत्रस्याप्युत्क्ैः । ( काठान्तरेऽचुष्ठानम् ) ॥
आधानपवमानेएटीनामङ्खङ्गिभावः
पवमानेष्ठीनामाधनाङ्गस्वमिति केचन मीमांसकाः । तन्मते
साङ्गप्येव कर्मणः फठजनकत्वात् पवमनेषएटीनामनुष्ठानानन्तरमेवाम्रीनां
सिद्धेः तदनन्तरमेव अ्िहोत्रारम्भः । केचित्त न आंधानपवमानेष्टीना-
मङ्काङ्किमावः । परमाधघानवत् पवमानेष्टनामपि स्वत एवादहवनीयादि-
सम्पादकखम् । अत उभयेषां समुच्चय इति कथयन्ति । अस्मिन्नपि पक्षे
पवमनिषटीर्विना आहवनीयाद्यनिषत्तेः पवमानेष्ठीरसुष्ठायेव तदनन्तर-
मभिहोत्रारम्भः कतेव्यः ।अस्य सायमेव आरम्भः । साये. प्रातरवुष्ठी-
यमानं प्रयोगदयं भिटितेकं कर्मं मवति । सायदोमस्य अभिदेवता-
कत्वादेव अस्य कमणोऽभिहोत्रमिति नाम सम्पन्नमिति मीमां
सक; ॥
७ (५,
इदानीम् आघानपेक्षितानां द्रव्याणां पत्राणां च नामानि
विटिख्यन्ते--
क. अत्र प्रथमाया प्वष्ेरयिः पवमानो देवता+ नेतरयोः | तथापि
तिद्धणामपि पवमनेष्टित्वेन व्यवहारो या्चिकसम्प्रदायि प्रतिद्धः ॥
ख. आधानप्रकरणे पाठात् कलाश्रवणाच्च आधानाङ्गं पवमानेष्टय इति
मीरमांसावातिककारः । “यदाहवनीये ज॒ह्वति? हति स्वतन्बाविधिना पवमानेष्टीना-
मग्न्यज्गत्तरविधानात् आधानवत् तासाप्यभिसम्पादकतस्वमेवेति मीमांसामष्यकारः; ।
५५. पू. मी. ३. १. १२.
९. 9६८९. पू. मी. १५ र
८ यज्ञतन्तवप्रकाश्च
अभिहोत्रम्
एवं पूरवोक्तप्रकराए्ण कृताधानः त्रैवर्णिकः आहितामिपदवाच्यो
मवति । तस्येव सपल्लीकस्य श्रोतकर्मस्वषिकारः । ताति च श्रौतकमीणि
वेदेषु परस्सहक्ाणि विहितानि । तेषां नामतो निर्दशस्तन्ते चिकीष्येते ।
इदानीं तेषामेव केषांचित् खरूपं विरिख्यते । तेषु कर्मसु अभिहोत्रमेव
प्रथमपातीति तस्येव स्वप वितरियते । तच्च पुरुषेण त्रैवर्णिकेन
के. वत्घभावमतिक्रान्ताः निदृत्तस्तन्यपानाः वत्सतर्यः ।
ख. पात्रे अ्ेरधः पार््षु च सिकतानां स्थापनमुपयमनम् ।
ग. पुनः पुनस्श्वस्य दक्षिणभागे रथचक्रस्य भ्रामणम् |
ध. अष्टर्विश्युत्तरशतसङ्ख्याकमुष्िपरिमितं बीदियवादिधान्यं पूर्ण
पात्रमित्युच्यते |
ङ, अकरतविवाहस्य शभोतेपु कर्मस्वधिकारो नास्ति । मृतपल्ीकस्य
स्वभिदहोत्रदशंपूणमासयोरधिकारो मवतीति सद्रदत्तः प्रसाधयति । परमपल्लीकस्य
अभिहोचाद्यतुष्ठान हिष्सम्प्रदाये नास्ति ।
2
१० यज्ञतन्त्वप्रकाशे
अथिहोत्रनासि मतभेदः
भ्रहचानां तु उपरि वक्ष्यमाणाः गाहप चतक्लः, दक्षिणाग्नौ
चतक्ष इट, एवं प्रातण्े इयेवं षोडश । पूर्वाक्तश्वतसर इति भिरिव।
विशतेरप्याहूतीनाम् अगिनिहातरशचन्दवाच्यखम् । मौमासकसम्रदायोऽपीमं
पशं परिपुष्णाति । दोमकाटेऽग्निहात्रहवणीस्थं पयो न सवं हातन्यम् ।
किन्तु भक्षां किथित्तत्रैव अवशेषयेत् । ततः पवैवह्धपं गृहीता वेदिमूमो
निमूृजेत् । तत् पितृदेवताकम् । ततोऽग्निहोत्रहवणीं भूमा निक्षिप्य सवं
गृहीत्वा तं पयसा प्रपूय तेन गाहेपलये चतस आहुतीः दक्षिणाम्नो च
तवतीराहुतीजंहुयात् । तत्र अग्निः ग्रहपतिः देवता भदितश्चतसृणामाहु
तीनाम् । अगनिगहपतिः, रयिपतिः, पृष्टिपतिः, कामः, अन्ना्यो वा
विकलेन । एवममिरदाभ्यः पसिद्या दाक्षिणागिनिकानां प्रथमातृतीया-
चतु्थीनामाहूतीनां देवता । अगिनिरन्नपतेहितीयस्या इति वेदितग्यम् ॥
2 (4, (५
अग्न्युपस्थानं ठेपभक्षश्च
एवं होमान् हुखा, अग्नीन् परिषिच्य, आहवनीयस्य दक्षिण-
भगेऽवस्थाय, अग्नीनुपतिष्ेत । ततो वेदिमध्येऽभििोत्रहवणीं निधाय,
ठेपं होमावशिष्ट भक्षयित्वा, आचम्य; हिः सच निहिंद्य,* हस्तं प्रक्षास्य
आचम्य; ततो जठेन तां पूरयिला तयेव आचम्य, अमिनिहोव्रहवरणीं
दर्भः सेञध्य प्रक्षाटयत् । ततः पुनस्तां पूरयित्वा तज्जं चतसृष्वपि दिक्च
हस्तेन ब्युसिश्त् तस्ये तस्ये देवतायै (विभज्योध्वं सेचनं ग्युरसेचनम्) ।
तत्र सपौः, सपाः पिपीरिकाः, सर्पतरजनाः, सपैदेवजनाश्च करमेण
देषताः । पुनश्च तां पूरयित्वा आहवनीयस्य पश्चात् तदेकदेश निनीय,
शेषं पर्या अज्लरो निनयेत् । पुनस्तां जटेन पूरयिता सपषिभ्य उदग्देश
तज्ञर निनयेत् । ततः प्रात्र अग्नीन् प्रजरयेत् । ततोऽग्नीन्
पूषैवत् परिषिच्य 'अनाज्ञातादिमसत्रयं नपिताः, अनिहोत्रस्थास्यां
क, निरछहनं नाम पा्गतस्य पयसो जिहप्रेण पात्रसपेन चूप्रणम् । तच्च
कलियुगे निषिद्धमिति नेदानीं याश्चिकैरनुष्ठीयते
ख, निनयन क्षारणम् ।
ग, अना्ञातपदधटितमन्नादिकं मन्त्रय तच्छब्देन व्यवहियते |
११ ७€€. अवि, नौ, ६ १ ३, ९, 2.80, अश्र, शौ. २. २ ह
अग्रिहोत्रप्रश्चसा १३
अिहोत्रे कतां
इदमग्निहात्रं सायंप्रातःकाठ्योः यजमानः स्वयमेव जुहुयात् । यदि
न् शक्यते ताहि पुत्रादभः ऋतजावा आारयत् । पवाणेतु पाणमास्याम्
अमाधास्यायां वा) यजमान एव जुहुयात् › नान्येहौवयेत् । ततर
निलयद्रव्यं पयः, दधि, यवागू । एतेषामेव एरुयंतयाप्यनुष्ानम् । तत्र
पशुकामः खगेकामो वा पयसा जुहुयात् । इन्द्रियकामो दभा, यवाग्वा
ग्रामकामः, ओदनेन अन्नकामः, तण्डुटेरोजस्कामो बल्कामो वा ।
तेजस्कामो धृतेन इति काम्यानि द्रव्याणि ॥
अिहोघ्रप्रशंसा
ददं च अगििहोत्रे गृहस्थेनैव सभार्येण स्ता अवश्यमनुष्ठेयम् ।
कस्यामप्यवद्यायामग्निहोत्ररहितेन न स्थातव्यं वरैवर्भिकेन । दीनो
धनी वा सवऽपीदमतुतिष्ेत् यावत् जीवति । सत्सवप्यतिमहसमु. बहव
बहुव्ययसाध्येषु क्रतुषु अग्िहोत्रस्य वेदेषु पुराणेषु तदुयायिषरु च मरन्येषु
यावती प्रशंसा दृश्यते सान अन्यस्य कस्यापि क्रतोः । अगिनरोत्र-
मननुष्ठाय नान्यः क्रतुरनु्ठातुं शक्यते । तत्र विवाहानन्तरं जातपुत्र
कृष्णकेरत्वापलाक्षत वयप वेतंमानेन त्रैवर्णिकेन पुरुषेण सपल्लीकेन
सर्न्याधेयं कतेग्यमिल्युक्तं प्राक् । एवमाहितानां गाहपल्दक्षिणाग्न्या
हवनीयरूपाणां त्रयाणामग्नीनां मध्ये गारहपरयोऽग्निरविच्छेदेन यावज्जीवं
~ -----~--- 0
अच्चिस्तमारोपणादि,
तत्र॒ यजमानोऽग्नीनरण्योरासनि वा स्स॒माततेप्य पल्या
आन्वारम्ध एव गच्छन्मोनेन । गन्तव्यदेशच प्राप्य, पूर्वंसमारेपितानग्नीन्
मन्त्रेणोपावराहयेत्' । तत्र॒ मात्मपमारोपणे गन्तन्यदेशग्राप्यनन्तरं
रकिकमरिन रिषैदिकयहादाहृ्य तसिमन्नादमसमारोपितमभि मन््ेणोपा-
वरोदयेत् । अरणिषमारोपणे तु गन्तव्यदेशावधि ते अरणी यजमान
एव स्वहस्त आदाय गच्छेत् । गला तत्र अरणी मथिखा तत उवन्नेऽग्नौ
उपावरोदणं कुर्यात् । गृह एव अगिन परिलन्य, परलीयजमानयोसमयोरपि
यदिगंमनेऽग्निविनाशा" भवेत् । तदा पुनरग्निमखसिद्धये पुनराधानमेव
क. अत्र घरण नाम
नाम--गाहप
गारह्मसङ्
स्ङुण्डेऽ
ुण्डन्तः
न्तः करीषपिण्डं
करन्द निक्षिष्य
जपन तदुपरि
गापयिं प्रज्वरय्य, पिण्डे ते सङ्क्रमगरेत् ] तत्र सङ्करान्तोऽनि्यथा सधरदा तिष्ठत्
तथा एक्षणमेव । न ठु तस्य सतरदा प्रज्वालनम् । एवमेव (गतभयः) ठन्धधनस्य,
गरामनेतुः, , राजन्यस्य च तयाणां पञ्चानां वा अभीनामजलरभ्षणम् । दोमकाठे त -
दुण्डान्तःस्यान् तान् करीषरपिण्डन् साश्चीन् बरहिसदूधृत्य, पुनस्तत्तककुण्डानामन्तः
करीषपिष्डान्तराणि निक्षिप्य तास्ुपः भस्मना वा आच्छय, तदुपरि ूर्वाडतान्
ताप्तानन्नीनवस्थाप्य प्रज्वलस्य तत्र जुहुयादिलेव याक्ञिकरप्रदायः |
ख. समारोपणं नाम गादपयङ्कण्डगतस्य अञचेररण्योगसयेहणाशुं मन्त्रेण
पाथना । तथा आरूढत्वेन मना चिन्तनं च }
ग. उपावरोदणं नाम - रकिके, अरणिमथिते वा अद्वी मन््ेण अवता
रणम् ५
तथा चिन्तन च|
घ. अथिविनाशो नाम - अभिनिष्ठाहवनीयत्वाद्दष्टधर्मविनाशः | न- व
स्वरूपनाशः । तत्स्वरूपस्य तत्रैव अवरिथतेः । पुनस्ताहशादोव्यादना्थमेव च
पुनराषानावुष्ठानम् |
विषयतिबेवनम् १५
विषयविवेचनम्
अत्रे केचन विषया विविच्यन्ते सम्भावितपश्चयविनिव्त्तये ।
विधिवटुपनीतज्ञेव्णिको माणवकः, रुरगृहे ब्रह्मचर्येण वसन् साङ्गं वेदं,
वेदो, वेदान् वा यथानिगरमं गुरोरधीलय; स्वगरहं प्रलावृत्तः, रसीद -
सम्पन्नां काश्चन कन्यासुद्ररेत् । यरसिन्नग्नो वेवाहिकहोमाः क्रियन्ते,
सोऽग्निः ततः भ्रमृयेव सरक्षणीयः । स गद्यगिनिरिद्युच्यते । तदर्थम्
आधानकतेव्यता नासि तेत्तिरीयच्छन्दोगबहचानाम् । वाजसनेयिनां तु
तदर्थमपि स्मातीधानाख्यं कच्चन कमं विहिते तद्गरद्यसुत्रे। स च
यावज्जीवं धारणीयः । तस्मिन्नेव अग्नौ ग्द्योक्तामि कर्माण्युष्टेयानि !
समुचितं कारु प्राप्य, अआहितागििवसिद्धये श्राताधानं कतेभ्यम् । तेन
च अग्नित्रयस्य, अग्िपथ्करस्य वा सिद्धिः । स च कारः प्रायेण
पशचर्विशतिवषवयस्कत्वसूयो निर्णति यज्िकररधमशाल्लक्ररि । विवाहितेनै-
केकेनापि तरैवणिकेन अग्न्याघानमनुषटेयम् । अन्यथा अनाहितागिताकूपे
दोष एनमृच्छेत् । तत्र स्वपितुरनादिताम्नितवे स्वस्य अधिकारो नास्ति ।
अतः पितुराधानं कारयित्वा ततः स्वयं कुवीत । एवमेव ज्येष्ठभरातुरपि ।
परं ज्येष्ठप्रातुरनाहिताम्नेराधानक्ररणेऽनिच्छयां, ततोऽतमतिं रग्ध्वा
कनीयान् स्वयमाधनेऽधिङ्र्यात् । अतश्च जीवतः पितुराहितागनल
सदेव पत्रा अग्निमादषीरन् । तन्मरणानन्तरं षा आदधीरन् । जीवतो
्रतुरनाहितागनेरनुज्ञां रन्ध्वा तन्मरणानन्तरं वा स्वयमाधानं कु
एवं सोमयागानुषठानेऽप्ययमेव न्यायोऽवुक्षरणीयः ॥
१, 5०८. आप. ओ, ५.२६.) बोधा. शरौ. ३. १., काला. श्रो.५,११.
२, उपरि छिखितान् विषयानधिक्ृत्य कश्चित् कन्वित् अन्यथा अन्यथा
ङिखितम् । तदवलोकनेन सुधियां कदाचित् विष्येष्वेषु मा प्रसाङ्श्वीदन्यथाभाव
इलयतद््थमिम विषया उपरितना विवेचिताः । पयेणेवविधाम् विषयान् साग्परदायिका
एव साधु विवे्चायतु प्रभवन्तीति किमत्र अधिकं वक्तव्यम् |
१६ यज्ञतस््वप्रकाशे
तत्र एकस्मिन् गहे पिता पवं ततश्च भ्रतरो बहवोऽपि व्येष्क्रमेण
©
|)१
द्रीपू्ण॑मासौ
उक्तोऽग्निदात्तातुष्ठानप्रकारः ॥
अथेदानीं दशपूणेमासतयोः वरूप, तदनुषठानप्रकार्च भनवगततत्ख-
रूपाणां सुखावबोधाय सङ्गृह्य विलिख्यते । कृताधानस्य दारवतः
त्ैवर्णिकस्य तत्र अधिकारः, न अक्ृतदारस्य, न वा मृतपलतीकस्य । प्रयेकं
दिनद्वयावुष्टेयमिदं कमे । पोणेमास्यां प्रातरारभ्य प्रतिपदि पूरवीह
समापनीयम् । एवममावास्यायां प्रातरारभ्य तदनन्तरभरतिपदि पूरवा्ञे
समापनीयम् । तत्र 'यदहुरवैनं श्रद्धोपनमेत् अथ आदधीत, अथ यजेत
इति वचनात् उयज्चब्रद्धः पुरूषा यस्मिन् कलिथिद्सन्तर्ता वरिधिवदग्नी
नाधायः अधानदिन एव पवमानेष्टीरनुष्ठाय तदिन एव सायममििरोत्र
मारमेत । आरभ्य च प्रतिदिनं सायं प्रातश्वामिहोतर श्ुहुत् ;,समनन्तर
भाविन्यां पौणमास्यां मरमासशुक्रास्तादिदोषरहितायाम् ,अन्वारम्भणीये-
1
क. अय चं हामपूवाघानपक्षः । दृष्ठपूर्वाधानपक्षे त॒ आधानानन्तरं
पाणमास्यासदुष्टायामिष्टयारम्भ एब कर्तम्य इति पूर निरूपितम् |
दीपुणमासनिरूपणम् १५७
पोर्णमासीदिनकयम्
अथ तयोरतृष्ठानप्रकारः सामान्यतो निष्यते । तत्र पौर्णमास्यां
यजमानः प्रातरविंहितनिलयक्रियः प्रातरभिदोत्रं हता आहवनीयदक्षिणाग्नी
अग्निहोव्रानुष्ठानाथ प्रज्वासित वुण्डाभ्यां निष्कास्य; पुनगाहैपलात् तावग्नी
दरेपूणेभासार्थं प्रणीय, प्रखरथ्य तिष्वप्यभिनष्वन्धाधानं कुर्यात् ।
प्रणयने नाभ गाहैपयङ्कुण्डदभियुदधूय क्कुण्डान्तर स्थापनम् ।
अन्वाधानं नाम अभिषु कष्टानां यज्ञियानां समन्वकमाधानम् । आधान्-
मत्र निक्षेपणमाव्रमग्नेः प्रदीपनम् । तदो यजमानो व्वपनं क्रयात् ।तत
खानाचनन्तरं प्राचीषदीची वा दिशं गला करिष्यमाणयन्ञार्थान् कुरान्
रमोन् वा समन्वरकटवन।चतुषटानपूर्केमाहय गाहपलगृहे आहवनीयगृहे
वा उपरि छदिरादो निदध्यात् । फुशधुण्योऽयुगमसडस्याकाः (यः, प्रच,
सष, नव इतययुगसदख्या) परिमिता आनेतव्याः । तच प्रथमो सुटः प्रस्तर
त्युच्यते ।तैः सह वे्यास्तरणाथा अपि दमौ आनेतव्याः । तदानीमेव
चेध्मक्रष्ठान्यप्येकर्विंशतिराद्राणि शुष्काणि वा तग्युत्तान्याहर्वव्यानि ।
तत्र पदश सामिपेन्यथम् । तिकलः परिष्थर्थं । हे आधारसमिधौ । एक]
अनुयाजाथौ समिदिति विमापः । एतावसरयैन्तं परैमापीदिनक्नयम् ।
रात्रौ यजमानः स्वयमेव मग्निहोत्रमयुष्ठाय, 'आरण्यकधान्यानि सुक्ख।
गाह॑पलयगहे, आहयनीयगृदे वा भूमौ शयीत । जागरणं कुर्याद्रा ॥
१,
क्रष्णप्रतिपदिनदयम्
शरमूते प्रातस्त्ाय नैके कमै करता कताभिहात्रः कर्थ
आरमत । तत्र पौैमास्णां सूर्थोदयादनन्तरं कमौरम्मः । अमावास्यायां
तूदयात् प्राणिति पिदेषः | एवं कगीहस्य, अध्वनः हग्तावचनिज्य,
मास्तराणापरेमानीतैरुख्गस्मैस्तणविपरपर्व१।८तीय्, अ्ाहवनीयल्य दक्षिण-
मागे रह्वयजमानयोतये परिसयपेत् । तव आदवनीयः योकत्तता निकरर्ये
कुशानास्तीयै, तदुपरि यज्ञादौणि पानायि अपरोविानि (अधोमुश्वानि)
स्थापयेत् । तामि च स्नः जुहूः, उवभत्› भृषाः वेदः, पात्री, अञ्पर-
स्थाटी, प्रारिवहरणम् , इडापात्रम्, प्र्णाताप्रमयनम् इति दद । एव
गा्पय।गनेरत्तरता दमान् प्रमाय तदुगरि पवदेव अधागुखानि पात्राणि
स्थापयेत् । तानि च--र्फचः, कृपाठान्येकर्विंशतिः, अग्निहोवहूवभी,
रापम् ; कृष्णाजनेम् , खम्या; उद्ूखटम् › मपरटम् , दपत्; उड इति
दश॒ । एतेषां पत्राणापत्तरदेर ग्योक्चम् ,मदन्ती; मेक्षणम् ; तदाग्रामि,
अन्वाह्यस्थाठी; अमा, उपवेषः, पिष्टटेपपात्रम् › फटीकरणपात्रम्
दूति एताति स्थापयेत् ॥
तत ऽध्वदत्रेा उत्तरत उपविश्य, बरह्यम वृणुयात् । वृत। ब्रह्मा
वेदेक्षिणदेशे गला आहवनीयस्य दक्षिणत उपविशेत् । ब्रह्मण
पश्च{द्धागे वेदे क्षिणत एव यजमान उपव्रि्रेत् । ततोऽध्वयुः गापया-
गनेरत्त्देश्च उपविद्य चमाख्यं चतुष्फोणं दारवं पात्रं जठेन पूरयित्वा,
तदाह्वनीयस्योत्तरदेरं प्रति नीता, तत्रैव दमणाङ्रुपरि स्थापयेत् ।
तदेतत् अपां प्रणयनमिल्युच्यते ॥
हविर्निवपः
ततेऽग्निदोत्रह्मणीं शधं च हस्ते ग्रहीता ते आहवनीये प्रतितप्य,
वेदेरत्तरप आनीय पूर्वमेव अ्रस्थारितस्य व्रीहिभिः यैवा पूर्णस्य
(५
वेरिस्तरणम् , पत्रपादनं च
ततो दभम्॒टीनां सहबद्धानां अ्रन्ि विकलस्य ततः प्रस्तराख्यं भरथमं
सुष्टिमादाय तं यजमानाय प्रयच्छेत् । यजमानो ब्रह्मणे प्रयच्छेत् । बह्म]
प्रस्तरं धारयेत् । अथ वा यजमान ए षार्यन्नासीत । ततो दर्भः वदेः
प१अ्िममागमारभ्य आहवनीयस्य पञ्िमभागे यावत् मिभिः पञ्चभिवौ
धातुभिः वदि स्तृणुयात् । यथा वेदेभूभागो न दृश्येत तथा स्तरिभ्यम् |
तत अध्वशः ब्रह्मणो हस्तात् प्रस्तरमादाय प्रस्तरपाणिरेव सन परिषीनाह्
वनीयस्य पथ्िम-दक्षिण-उत्तरमगेु व्रमसः परिदध्यात् । ततः
आहवनीयमभिमन्व्य प्रजवलय्य आधारसमिषो यृद्दीखा समिद्धस्तः मध्यम-
परियिस्पृ्य त रतिषौ अमनेरमध्य उध्वौग्र स्थापयेत् । ततो वेदेरास्तीणे-
वर्हिंष उपरि रिरशीनादुत्तराग्रा द द१। (विधृ।तेसन्ञक।) निधाय तदुपरि
प्रागग्रं प्रस्तरं विकचस्य स्तृणुयात् । तदुपरि च मन्त्रेण जुहूमुपभृतं भवां
सवमाज्यस्था्टीं च पादयेत् । ततः सादितानि पात्राण्याभिमनत्य पुरोडा-
शयास्पयैध्यूढानङ्ग]रानपीद्य तावभिमन्य आच्यखाठीस्थमाज्यं सवैण
गृहीत्वा समन््रकमागनेयं पुरोडादे तूष्णीं चाग्नीपोमीयममिघायं परात्या-
मुपस्तीर्थ तत्र पुरोडाशे स्थापयिता अभिषारयेत् । तच्च सस्कार-
त्वात् पुरोडाश्चयऽपि पृथक्षाय॑म् । ततः व्रीहिमयं समन्त्रकं यवमयश्चे्त
तृष्णीं पुरोडाशद्रयं पातयां स्थापयेत् । सवेण आल्यरपृष्टेत क्पारानि प्रमूञ्य
तेनेव पुरोडाशावज्षीत । ततस्तावभिमररय वेधन्तान् प्रिसीये दोतुस्पवे्-
नाथं वेदेवायव्यकोणि स्थानं परिकस्प्य सामिधेनीभ्यः प्रतिपघेत ॥
क. भातवः शलाकाः | त्रिवारमात्रत्ताभिदमश्चलाकामिर्वेदिं स्वणुग्रादित्य्थः |
ख. पश्चिमभागे उदगग्रः दक्षिणोत्तर^गयोः प्रागग्रं चेति तिसषु दिक्षु
परिधयो मवेयुः |
ग. पाच्यं खवेण घतक्षेपणसुपस्तरणम् । परोडाशस्योपरि स्षवेणव धृतस्य
छारणममिधारणम् । इमे चोपस्तरणरामिघारणे सर्वप्येव चरुपुरोडश्ारिषु कठिनद्रव्येषु
विष्परु कतव्ये ।
२४ यज्ञन्छखप्रचः्ले
सामिधेनीं
तत्र प्रथमं होतारं सप्रष्य रवोपवेशञनाथ कलित अपन रपएविषेन
होत्रा सामिधनीसंजञकानापृचां पाठे क्रियमाणे अध्वद्युराहवनीयपथिमदरे
प्रङ्पुख आपीन दष्मकाएठन्याहवनीये अग्यादध्यात् | दोत्रा पखमानाया
ऋचः अन्ते प्रणवाच्चारणकाठ एव समिषामाधनं कतन्यम् । तत्र ब्राह्मण
सामिषेनीतज्ञका ऋच एक।दरैव आम्नाताः! तासां प्रथमाया अन्तिमया
त्रिश्चिरावृच्या पश्चदशसङ्ख्या संपादनीया । तत्र उपान्तिमाम् ऋचमन्तिमां
वा होत्रा पल्यमानां श्वा अध्वः खहस्तसितायु समित्पु अनूयाजाथभकरां
समिधमवशेष्यावशिष्टनी ष्मक न्याहवनीये पहैवाभ्पाधाय वेदेनाभिन
्रिवीजयिखा प्रञ्वट्य्य सवेण ध्वात् आज्यमादाय वेदेनोपयम्य आपीन
एवात्तरपरिषेमान्धमारभ्याक्षणया `अविच्छिन्नमाज्यधारां स्लावय॑त् । तव
प्रजापतिर्देवता । ते च मनसैव ध्यायेत् । न वाचोच्चारयेत् । एषं यच यत्र
प्रजापरेर्देवतासं तत्र मनधैव तस्य ध्यानम् । न वाचा त्यो्ारणम्स ।
ततोऽध्वुराञ्यस्याव्या भव्यं गृहीखा तेन धुवं पूपिखा भग्नैः
परिधीनां च सेमाैकरणाय अग्नीपे प्रेपं दा तेत तेपां समारभ स्फ्येन
क्रियमाणे दक्षिणेन दक्तेन सुहु सव्येनोपभृतं चादाय दक्षिणपादं पूव
करता वेदिमतिखड्ध्य दक्षिणदेशमागस्य आहवनीयस्य दक्षिणत
अथ दृशेयामे विशेषाः
तत्र॒ अभ्नेयपुरोडाश्चयागः एन्द्रो दयिद्रव्यको यागः दन्द्र एव
च पयोद्रव्यको याग इति यागत्रयमित्युक्तम् । तत्र दधि प्रय
वक्ष्यमाणेन विधिना प्रथक् पथक् संपाद्य यागक्रारे उमो संमे्य
स॒क्देव द्रयोर्यागः क्रियते । भत एव दधिप्रयसोभिंलितयोः
सब्रास्वामात सज्ञा याज्ञकनाम् । तदद्रन्धकरा यागः सान्रेम्यथागः |
तत्र आप्रचवा प्रायः पर्णमस्य यथ करतः तथव सः तदद्भान
अमावास्यविामतुष्ठयरन् । अप्चययागस्वह्प तु पणमान्नप्रकरण सम्यगुक्तं
तत एव अवगन्तव्यम् । सान्नाय्वसम्बन्धिनो ये विषयाः ते तदनुषए्ान-
प्रकारश्च परमत्र निरूप्यन्ते ॥
वत्घप्राकरमन्
अमावास्यायां प्रातः कृतस्नानसन्ध्यादिनियकरियः प्रातर भिहोतं
हुत्वा तानरीन् पर्यिज्य (कुण्डभ्यो बहिनिष्कास्य) पुनः गाहपलात्
क. श्रुतौ दधियागस्वरूपं पयोयागस्वरूपं च प्रथक् पृथगेव विदितम् ।
परं तयोरेकदेवताकलत्वात् दधि पयश्च मेयित्वा सकरद वानुष्ठाने याच्रकार्विहितम् ।
सूकरश्च तदवानुमोदितम् । तस्मादधिपयोयागयेोः सहानुष्टानेऽपि गणनायां
द्ित्वमेव । अतो दशं त्रयो यागा हत्येवं शास्रकारयः । सोमयाजिन एव च
सान्नाय्ययागानुषानेऽधिकार इल्येकं मतम् । तदा असोमयाजिना (विर्याजिना)
तयोः स्थने एेन्द्राग्नः पुरोडाशद्रव्यको यागः कतव्यतया विदितः | हविर्याजिनोऽपि
साननाय्येऽधिकारोऽस्तीव्यपरम् |
३२ यज्ञतन्तवप्रकाश्चे
गुङ्खप्रतिपदिनकरयम्
शोमूते सूर्योदयालगेवोत्थाय कृतस्नानारिरष्व्युः कमौरभेत ।
पूवेदिनवदत्पापाकरणम् । पात्रससादनकारे दाहनोपयुक्तानि पत्राणि
प्रयुन्ड्यात् । पुरोडारश्रपणाय कपारेपधानानन्तरं सायदोदहवस्मातर्ोहं
कुयात् । हेविःपर्यमिकरणकाठे सायं दोहस्य दभ्रोऽपि पर्य्॑चिकरणम् ।
हविरभिमशैनकठे दोदहयोरप्यभिमश्ेनम् । हविरासादनकारे परोडश-
स्योत्तरतो दोहयोरास्रादनम् । अमिषारणकाठे पुरोडाशाभिषारणानन्तरं
द पिपयसोरभिषारणम् । प्रधानयागकारु आभ्रेयेन पुरोडाशयागेनेष्
लुहामुपस्तीयं सायं दोदहादधः खवेण द्विरवदाय ततः प्रातर्दोदाययस
वेणेव जुह्ामेव दघरा सहेव दिरवदाय (एतद्वा विपरीतम्) उपर्य
भिषार्य आश्रावणप्र्ाध्रावगादि इन्द्राय महेन्द्राय वा कृत्वा
[^
~॥
+
[
। कुम्भी--मृन्मयी पयदधपणा्थां अर्थरक्षणा ।
दोहनपात्रम--अथेटक्षणं दारुमयम् ।
असिधानी--गोबन्धनीं रज्जुः अथेलष्षणा ।
निदने--दोहनकाठे गोपाद बन्धना बत्सबन्धना्थी च रञ्ज् ।
पिधनपत्रम-ङुम्भीमुखपिषाना्थम् अयसा निर्मितमर्थटक्षणम् ।
‰~€‰-० रिक्यम्-परह्ठतृणतिर्भितमर्थक्षणम् दधिपात्रनिक्षेपणार्थम् ।
यजमानमागदथिपयोनिक्षेपणार्थे य्घियवृक्षनिरभिते दवे पत्रे ।
©^ , पराशशाखा-- वत्सापाकरणार्था शमीशाखा वा तदथा ।
॥ इति दारपोणमासिकानि द्रव्याणि पात्राणि च॥
|क) [
क
पिण्डपितयज्ञः
पिण्डपितृयज्ञ इदानीं निषप्यते--स च आहिताभिना अमा-
वास्यायामपराह्नात् परं सायङ्काटेऽयुष्ठेयः । स दशाङ्गमिति कलयायनः।
न॒ दशाङ्गं स्वतन्तरभिदममावास्याकठेऽनुष्टेयं कर्मेति नैमिनिः
(पू, मी. ४. ४, ८.) । अनङ्गतमेव तु युक्तम् । अन्यथा दशैविङृति-
ष्वतिदेशेन् ्रा्षिः केन वार्येत ॥
तद वुष्ठानप्रकार इत्थम्--भमावाध्या्ां पायङ्कठे सङ्ल्पः ।
ततस्समूछं बर्हिराहृय परिस्तरणाथोन् कुशान् सकृच्छिखा दक्षिणार्थं
परिस्तीयं तदक्षिणतो दभौनास्ती्यं तदुपरि पिण्डपितृयज्ञोपयुक्तानि
पात्राणि सादयिला प्रक्ष्य दक्षिणतो ब्रीहिमच्छकटमवस्थाप्य ततो
१, पिण्डयुक्तः पित्रयन्च ति विग्रहः | अत्र होमानन्तरं पितुनुदिश्य
पिण्टदानविधानात् तत्वम् ।
पिण्डपित्तयज्ञः ३७
६. शम्या (किष) |
€. उपब्ेणम् ।
८. अञ्चनम् (अक्ष्णः) |
९. अभ्य्चना तैटम् ।
१०. उदकरुम्भः।
११. प्रिहितवापसो दशा, अजरीम षा ।
(रय्यादीनि षट् पिण्डोपरि पितृभ्यो देयानि ।)
१२. स्फ्यः रेदाकरणाचयथम् ।
१३. स्थाटी हविःपाकाथां |
१४. मेक्षणं होमार्थं दर्वीस्थानीयम् ।
१५. कुष्णाजिनं मूमावास्तरणायथेम् ।
न ` |मद्लन्म |
१८. आन्यस्थाटी आञ्यग्रहणाधा ।
१९. मन्मयं पात्र हवि्निवापार्थम् ।
२०, दर्पं प्रापवनाथम् ।
२१. शकटः हदिराहरणाथः ।
निरूढपशबन्धः
अथ निरूढपद्ुबन्धः । अयं पञ्युयागः आहिताथिना प्रतिसवस्सरं
काथः । तत्र सकत , द्विव, षड्वार् घा ।यदि सकृत् , वर्र्तो ; यदि दिः,
उत्तरायणदक्षिणायनयोरम्भे ; यदि परुक्रसः ऋताव्रतौ । तत्राप्यमावा-
स्यायां पूर्णिमायां वा अतुष्ठानम् । पडुयामस्यास्य निरूढपशयुबन्ध इति संक्ना
याज्ञिकानाम् । आदिताभिस्सन् संवत्सरे सक्रदवस्यमिभं यागमरुतिषठत् ।
अन्यथा प्रयवायी स्यात् । यावजीवं ववमनुष्ठानम् । अस्य ब्राह्मणयन्येषु
कुत्रापि स्वातन्येण प्रयोगविधानं न दृस्यते ॥
सर्वेषां पश्ुयागानां प्रक्ृतिमूतोऽग्रीषोमीयः पष्ठयागः । स
सोमयागाङ्गभूतस्तदज्गमध्ये पठितिः । तत्रैव च स्वैषां पश्वङ्गानाम्
मप्नानमस्ति । तत एव च धमी (अङ्गानि) निरूढपश्ुबन्धेऽस्मिः
सरतिदैष्टव्याः । शक्लकाराणामारयोऽप्येवमेव । परं सर्वेऽपि श्रौत-
५ : अविरेषेणेममेव पश्याम साङ्ग निरूपयन्ति । एतस्मादेव
[नरूटपद्युवन्धः ३९
अभिप्रणयनम्
व्याः पूर्ैस्यां दिशि उत्तरवेदिं विमाय तन्मध्ये नाभिं करोति ।
ततरैवाभिः स्थाप्यते । ततस्सम्मारान् तन्मध्ये न्युप्य वेदिम् उत्तरवेदिं
च प्रोष्य आहवनीयादुत्तरेथेममिं प्रणयेत् । तदिद्थम्- आहवनीये
भूयिष्ठ काष्टं निक्षिप्य प्रज्वरय्य ज्वटन्तम्नि वालुकापूर्ण कस्मि्चिस्पत्र
गृह।त्वा अध्वयुरुत्तर।
ददश गला (अष्वदुप्रापेतन हाता प्रणयनाथास्वृक्ष
पस्यपानासु) तत्लात्तरवेदिमध्यगताया नामेरपरि सम्भाराणायुपटि अर्थि
निक्षिप्य पालगतपिकता अपि ज्रुत्तरमगे न्युप्य द्वादगग्रहदीतेन आग्येन
लुह पृणाति जुहुयात् । अतः परमुत्तखेदिगतोऽभिरेव आदहवनीयपद वाय्यो
भवति । अत आहवनीये कतंव्यानि कर्मण्यसिन्नेवागनौ कियेरन् ।
यतोऽप्य प्रणयनं कृतं सर गाहेपल्या मवति । अथादपू्ीहवनीयो
गाहपलयशचब्दवाच्य इतः प्रं भवति । अतो गा्हपये विहितानि क्माण्यत्रैव
केतेग्यानि ॥
[प
पत्रात्तादनााद
ततः कुशसमिदाघाहरणमरण्यादेः । इध्मकाषएानि अयो्वियति-
सङ्ख्याकानि । कालाः प्रस्तराथौः । विधूय दवे इक्षशठकरि । तत
अग्न्योरुत्तरतः पाशुकपात्राणि अधोविलानि प्रयोक्तव्यानि } ताति च--
१, प्फ्यः ९. दुरका
२. अग्निहोत्रहवणी १०. कुम्भी
३. वसाहोमहवनीं ११. प्रक्षा
४. चजुहूहयम् १२. वपाक्नपणीदयम्
५. उपृदुद्रयम् १२. ओदुम्बये दण्डः
६. पृषद।ञ्व्रधानीं १४. रथशनादयम्
५. आनज्यस्थाटीद्रयम् १५. सुव ।
८. हृदय शूडाख्य कण्टकम्
पत्ताणाममाषा द्पणमासवस्मोक्षणादिके कृत्वा प्रयाजानूया-
जाधथ जादे पत्रेषु भस्य पृषदाच्यं च गृहीता
आज्यपूणानि पत्रामि वेद्यामास्ता्च यूपनिलननार्थमवटे कुर्यात् ।
1
१, दध्ना सभिश्रितमाञ्यं प्ष्रदाश्यम् |
पाशुकपात्रासादनादि ४१
परुसंज्ञपनवपादोमारि
ततः पथमं कृता आग्नीधः दोत्रा अभिगु्रषाद्येषु मन्त्रेषूच्य-
मनिषु.आहवनीयादुस्पुकभादाय पत्र गच्छेत् । तस्य पशच्छभिता पहु
नयेत् । एवमुभयोरपि शामित्रदेशे गतयोः आग्नीधस्तव्रोसमुके विषाय
्र्यवर्तेत । शमिता लात्रेते दशे पञ प्रयक्शिरसमुदी चीनपादं निषाय
संपयेत् । ततस्संहषहमं प्रायधित्ोरमांश्च हुता वपा्रपण्यावदाय,
अध्वययजमानातुगतः प्शुपमीपं गता पशज्गानि जठेन आप्याय्य परशोरदरं
दृक्षिणपाश्च विद्स्य (वदाय) अन्तरमाशयमच्छच ध्थितां शेतरक्तामति-
मृदुखं तनीयसी खक्पद्शीं वपायुखय तां वपाश्रपण्यामेकस्यां प्रसार्य,
अन्यय। आच्छा यजमानेव अन्वारन्योऽध्वयुराहवनीयप्तमीपमागल
प्रतिप्रस्थात्रे वपाययुते वपाश्रपण्यो दात् । ततस्स वपाषठोहिनीं सुश्तां
श्रपयिखा वेद्यां पूर्वोपध्यापितष्श्रशाखाया उपारे तामाप अवशिषमे-
कादशं श्रयाजमनुष्ठाय, अन्यमागो चक्ष वपामादाय उपस्तृतायां
जुहमखण्डितां तां निक्षिप्य; अमिषायं, हिरण्यश्कठानि प्रास्य; अश्रा
वणादिषु कृतेषु वपां समम्रामेवाध्वुराह्वनीये जहुयात् । इन्द्राग्नी,
सूः, प्रजापतिवां विकस्पेन देवता इत्युक्तम् । ततो वपाश्रपण्योरा-
हवनीये प्रक्षेपः कायः । ततस्सर्वैषागरृतिजां पल्लीयजमानयोश्च चात्र
दस्तपक्षाठनम् ॥
ततस्तदवतक्मेवेकं पशुपुरोडाशयागं कर्पात् । तदयुषठानं
पोणमासीगतारनीषोमीयपुराडाशवदेव । पुरोडाश्चसंषन्धिहविनिवापकार एव
पशो्दयादीन्यङ्गान्युछय शामित्रेऽग्नौ पूर्वपञचिते यृद्धाण्डे पचेत् ।
पाककले हविषामपाङ्कर्याय चिद्व कलैव पाकः कतैव्यः । ताति
चङ्गानि-- `
कं, अयमपि प्रयाज अच्येनेव कार्यः । वपयेति कथनं श्रममूककमेव |
न च 81 श नीषि
हद्यद्ङ्ग्यिः
अनुयाजाचुष्ठानम्
ततोऽनूयाजा एकादश्च अनुष्ठेयाः । तेषाम्--
१, देवं षरि ७, तिक्तो देव्यः
२. देव्यो द्वारः ८. देवो नरस
३. देव्यो उषाप्तानक्ता ९. देवो वनस्पतिः
४. देव्यो जोष्यो १०. देवं बर्हिः
५. देव्यो उजौहूत्यो ११. देषो अभिः खिष्कृत्
६. देव्यो होतारो , इति क्रमेण देवताः ।
पृषदाज्यं द्रव्यम् । अनुयाजानुष्ठानकाठे प्रतिप्रस्थाता गुदकाण्डस्य
तृतीयमेशं पूवैमवशेषितमेकादशधा च्छित शामित्रादमनिमादाय उत्तरस्यां
वेदिश्रोण्यां स्थापयित्वा तसिमननेकेके गुदकाण्डलण्डं दृस्तेन जुहुयात् ।
ततो यागाथ पूतेविशस्तस्य पशोः पुच्छमस्तिना च्छित्वा आदाय तेन
पल्ली सयाजाननुतिष्ठेत् । तत्र प्रकर एव देवताः । ततः प्रकृतितोऽति-
दिष्टानामेशिकानां यथासम्भवमनुष्ठानमङ्गनाम्। ततो यजमानो यूपमुपस्थाय
सेस्थाजपं कृता कमै समापवेत् । प्र्ुयागोऽयं दा्चिकपयोयागविकृति-
भूतः । अतो मान् तदीयानेव गृह्णीयात् ॥
॥ इति प्रञ्ुयागो निरूढपशुबन्धाल्यः ॥
शुनासीरीयपवें
ततः ज्ुनासीरीयं पै । साक्मेषप्रमाप्यनन्तरं इयोः तरिषु चतुषु
वा दिनेषु मते बप्यतीते शुनाीरीयानुष्ानं कतेव्यम् । चतुषरवा
मासेष्वतीतेषु फ़दगुन्यामेव कुयात् । तत्र आग्ेयादयः पश्च वेषदेव-
वद्यागाः । तत टेन्द्राञ्ः, वेश्वदेवः, शुनापीरीयः, वायव्यः, सोयेश्चयधिका
पञ्च । तेषु इन्द्रम्री, विषे देवाः, इन्द्रः जुनासारः, वायुः, सुयश दवताः।
द्रवपराणि पुरोडाश, चस", पयश्च । च्वाद्यथे पू्ैवदेव निवोपप्रोक्षणा-
वघातपेषणश्रपणाद्यः । प्यस्तः कृते वर्सापाकरणदोहनादिकं प्रातरोद-
वदेव । नव प्रयाजाः नवे चानृयाजाः । अन्यत्सर्वं पवान्तरवदेव । पर
५२ यज्ञतन्त्वप्रकाश्ष
आग्रयणेष्टिः
अथाग्रयणेिरुच्यते-सा च काल्ये शरदो बसन्तर्तो चानुष्टेया ।
तावेव नवान्नोसत्तिकााविति कृता कार्टरयेऽपि चवान्नोदत्तावेवेय-
मसुष्टेया । अत एव '^नव्राननष्टिःः इलयस्याः संज्ञा । एं च
श॒रदि ब्रीहिकाठे ब्रीहिभिनैवैः वपन्ते यतैरनवेश्व अनुष्ठेया । नवैः
इयामाकेरपि यष्व्यसवेनेयं विहिता । ते च पषीसूतघन्ते । अतश्च वर्प
ह्यामकैनवेः शरदि च नवेर्रीहिभिः, वसन्ते नवेयवे् कतम्या । व्रीद्या-
ग्रयणश्यामाकाग्रयणयोस्समानतन्त्रेणाप्यनुष्ठानं सूत्रफरिरुक्तम् । तथारुष्डनि
बरीह्यपत्यनन्तरं शरयेव सा अरुष्टयेति बोध्यम् । तत्राप्यमायां पूर्निमायां
वा । पुण्यनक्षतादयोऽपि सूतान्तरषृक्ताः । तत्र शरघतुष्टये व्रीद्चम्रयणे
चत्वारि हवीषि- पुरोडाशोऽष्टाक्रपारः पुराणे दिभिः कृतः, पुरोडश्ो
दादश्चकपालो नवव्रीहीणाम्, चर्नेवन्रीरीणामेव, चावापृथिष्य एक-
कपाले नव्रीरीणामेव । अत्र-- अभि, इन्द्रप्री, विश्वे देवाः, घावा-
पृथिव्यौ इति क्रमेण देवताः । शयामाकराग्रयणस्य सदावुष्डानपक्ष
दरयामाकाः नवाः द्रव्यम् ।तैशरर्निष्पा्ः ¦ सोमो देवता ।एथगयुष्डनपृक्ष
५ यज्ञतच्त्वभ्रकाश्च
वर्षती केवटेन नवश्यामाकानिष्पादितचरुणा यजेत । सोम एव देवता ।
एवं वसन्ते यवाग्रयणं कर्तव्यम् । तत्र पुराणानां यवाना्रुपयोगो नास्ति ।
एेन्द्रामवेश्वरे वचावापरथिवी यरूपाणि त्रीण्येव नव पवनिष्पादितानि हवीषि ।
इयन्तो विशेषाः । अन्यत्वं प्रकृतिवत् । सक्षासरतिनिषिद्पेण वा
आग्रयणं कखैव नवान्नमश्नीयादादिताभिः ॥
॥ इलयाग्रयणेष्टिः ॥
इति महामहयोषःध्य्राय-शाष्लरल्नाकर-पण्डतसावमोम-धीचिन्नस्वामिशाखि-
विरचिते यज्ञतत्त्वप्रकाशचे हव्रियज्ञनिरूपणाख्यः
मथमो भागः ॥
॥ भीः ॥
॥ श्रीगणेश्चाय नमः ॥
॥ यङ्ञतचन्कश्चः
महामहोपाध्यायश्रीचिन्नस्वामिरालिषिरचितः
सोमयज्ञनिरूग्णरूपा
॥ हितीया भागः ॥
सोमयागनिरूपणम्
इदमिदानीं सोमयागखद्पं निरूपयितुमाए्म्यते । सोमयागः
चतुष्पकारः-- एकाहः, अहीनः, सास्र, सत्रं चेति । एका, तिच,
चतश्षः, द्वादश, अपरिमिता वा दीक्षाः सोमयागे भवन्ति । एकस्मिन् दिमे
कतेव्यतया विहिता नियमा यथाव्दतुष्ठिना एका दीक्षा । तता यव्द्ारं
दिनान्तरेष्वभ्यस्तास्तावत्सङ्स्याका दीक्षा भवन्ति । तते दिनत्रये, षटषुः
द्मदद्ष्ठु वा दिनेषु उपसदोऽतुष्ट्याः । तत्र एाहज्यातिष्टमाद) तिकः,
चयने षट्, अदीनारो दादशोपपरद इति विवेकः । तत्र दीक्षोपषदा
मनेकदिनातुष्ठेयसखेऽपि एफस्िन्रेव दिते सोमयागारटष्ठाने यत्र स एकाहः
सोमयागस्य दिवादिषु दिनेषु पुनः पुनर्य अनुष्ठानं यत्र सोऽदहीनः ।
ततर द्विरत्रपरमृति दसरत्रपयनता अहीनाः । एकादशद्ररावदुपावदहीन-
सप्रोमयालको । द्रादशरत्रस्येव उमयासकतां केचिःभिप्रयन्ति ।
त्रयोदश्रात्रपरभृतयः सदत्तपंव्सरपयंन्ताः सोमयापाः सताण्युच्यन्ते ।
एकलिन्नेव दिने सङ्कसप्रभूयवमृथानतमरुष्डने यस्य स॒ साच
इत्युच्यत ॥
पत्राण्यपि द्िविधाति--रात्रिपत्राणि अयनसत्रामि चेति। तत्र
दादशरत्रप्रमृति शतरात्रपयन्ताति रात्रिसप्राणि। ततः प्रभूलययनप्त्राणि इति
सामान्यस्वरूपम् । इदानीं स्सोमयागाङृतिमूतघ्य अत्निेमाख्यष्वेका-
हस्य सकंसोमयगेभ्यः पूरमुष्ठेप्य अनुष्ठानप्रकरारः सेक्षेपतो निरूप्यते ।
तस्य रम्भे पक्षदयम्--यस्य अनाहितभेः सोमयागादुष्डाि तत्रेष्डोदिता
५६ यज्ञतच्त्वप्रकाश्च
य॒ वसन्तं सोपयागोचिते काठं निर्घाय ततः पूत्रस्यां सषम्यामष्टम्यां
दशम्या वा दीक्षपक्षनुतारेण_ सङ्करय अरन्याधानाथम् , मग्न्यावान-
विधिना अश्रीनाधाय समनन्तरमेव सोमयागाथं सङ्कल्प्य तं यथावद तुतिष्ठेत्
येकः पक्षः । न अत्र प्रक्षे आधानोक्तकारपिक्षा । अथवा भषानार्थ
विहिते काठे यथावदस्मीनाधाय, ततोऽयिहोव्रद्ीपूणेमासपश्ुचातुमीस्या-
दीन् यागान् यथाकाठमनुतिष्डन् , ठब्धायां सामग्रीसम्पत्तौ वसन्तरतो
सोमयागमनुतिष्ठेत् इयपरः पक्षः । द्यवपि सूवराचक्तो याज्ञिकेरङ्की़तां
च । अता यथेष्टं तौ पथिद्यो । तत्र पक्षदयेऽपि सोमयागानुष्डने न
कोऽपि विशेषः ॥
सामयागेऽपिकारी
तत्र यो नाम कूदमाण्डेः पविषरष्टवादिभिः जपैः पुण्यतीयक्लाना-
दिभिवो पावनैः कमैभिपसाने सोषयतिस्म, निवैरथ मवति भूतेषुस ए
सोपयागानुष्ठनेऽधिकारी मवति .। तत्रापि यस्य पिता पितामहो वा
सोमयागं नान्वतिष्डताम् , सोऽनहैस्सोमयागातुष्ठनि त्रिपुरषपतोमपान-
विच्छेरीति कृता । एवे यस्य पिता पितामहो वानवेदाध्यायी, नवा
हवि्ज्ञान् भौतानन्वतिष्ठत् स दुत्रह्वण इति सोऽपि न प्रोमयगेऽधि-
करोति । अतस्ताध्चदोषदहयापरुत्तये एेनद्राञ्चपरुयागम्, आश्िनप्ड्युयागं च
अनुष्ठाय ततस्सोमयागमतुतिष्ठेत् । तत्र आलना सह त्रिपुरषसोमपानामवे
एेन्द्राप्नपश्चयागोऽरुष्ठेय इति कालयायनमतम् । अत्मानं मुक्ला पूर्वेषां
तयाणाम् बावुपूर्व्यण तथाते स इयापस्तम्बीयाः । एवं वेयाः बेदष्य च
त्रिपुरुषविच्छेद एव आधिनः पद्यः । तत्रोभयमप्युष्ठेयमियापस्तम्बीयाः।
धन्यतरस्थेव अनुष्डानमिति कातीयाः ॥
पडुयागदरयपिदं सोमयागात् पूप्ैमेव अनुष्डाय, तेन च आमानं
परिशोध्य, ततस्सोमाथ सङ्कसपेत इयेकः पक्षः । अथ वा सोममध्य एव
चतुथेदिनेऽनुष्डीयमानेन अभ्रीषोमीयेण पर्ुयागेन सह तन्तेण अतुष्ठानमि-
ल्परः । परथगनुष्डानपक्षे सोमयागारम्भात् पूैतनप्ैण्येव पञ्चयागानु-
ष्ठानमिति वेदितव्यम् ॥
१. तैत्तिरीयारण्यके पठिताः “यदेवा देवहेडनम् 2 (ते. आ. २. २.)
इत्यादयो मन्त्राः कूद्माण्डाः । तेः क्रियमाणा होमा अपि कूदमाण्डा इत्युच्यन्ते ॥
सोमयागनिल्पणम् ५५
र ह क
नाञ्च ब्रत्रात्तानामत्तम्
अत्र बहूनामिष्टिपशुनां सयप्यनुष्टाने तेषामङ्गत्वात् सोभद्रव्यक-
यागस्येव प्राधान्यात् “सोमयागः इति व्यवह्।रः। अधिष्टोमाख्येन साम्ना
समाप्यमानताच '“अचिष्टोमः' इति प्रकृतयागो व्यवहियते । सोमयागो
हि ऋण्यजुप्सामवेदोक्तैः तिप्रकरैः अङ्गकरूषिः संवलितोऽतुष्ठीयते । तत्र
यजुर्वेदनेव समथिकनमान्यङ्गानि प्रायो यज्ञपरीणमिरनिवितेकाणि विधीयन्ते,
ऋग्वेदेन विविधयाञ्यापुचेनुवाक्याशक्च(ुरोरुगादीनि । सामव्रेदन च
गानविशिषटेमन्तरैः क्रियमाणानि यागप्तम्बन्धिदेवतास्तोत्रामि । ताति च
परतिसोमयागे बहून्यनुष्डयतया विधीयन्ते । अभिषटेमाख्ये सपरैयागप्रङ़ति-
भूतेऽस्मिन् सोमयमे द्वादश स्तोत्रामि । तान्युपरिष्द्रष््यन्ते । तत्र
अचिष्टोमाख्यमन्तिम
५ व (स
स्तोत्रम्
४ क
। न ततः परं स्तोत्रमसि
. ~
स्तवनीयमस्िन्
(८- (~, >,
यज्ञे । अतोऽग्रिष्ठोमाडपेन स्तोत्तेण समाप्यमानखादयं कतुः (“अभिष्टोम-
पंस्थाकः'' इति ('अ्चिशेमः इति च व्यवहियते । एवमग्रेऽपि
सोमयागानां नामानि तत्त्पमापिगतस्तोत्रवरेेव मवन्ति । यथा-
उक्थ्यः; अतिरात इयादानि । अरुष्ठतृनाभमिः, द्रध्नामभमिश्च केचित्
कचित् व्यवहारं भजन्त उपस्तिनेषु क्रतुषु । यथा-अङ्धिरसां
द्विरात्रम् , जनफपप्तरात्रस् ›कुण्डपाविनामयनम् इलयारि ॥
सोमयागे प्रथमदिनशयम्
सोपयागभिममनुष्डास्यन् सपलीको यजमानो वासन्याः पूमिमायाः
पूतरस्याम् अष्टम्या (दक्षाचतुष्टयपक्ष) नवम्याम् (दन्नात्रयपश्न) एकरश्या
(एकरद) क्षापक्षे) वा सोमयागपङ्कस्पं करिष्यमाणः ततः पूर पपि समये
सोमप्रवराकंर वला तं तत्तद्विगरभ्यः प्रेषयेत् । स॒ तानवाप्य व्यजेश्वरसमेण
सोमो भविष्यति, तत्रमवता आरलिल्यं कतैव्यम्', होत्रे कर्तव्यम्
इत्यादि कथयेत् । स च ऋत्विक् तत्र आचिज्यं चिकरीषन् अधानादिषु
पषनुष्ठिेषु कमपु “अध्य के ऋलिजः ? क वा याजकाः ? क्विकव्याण्यो
दुक्षिणाः ९" इति प्रच्छत् । समु चतमत्तर् तस्मादवाप्यः स्वकृत्यं जआतिस्य-
करणं यजमानगृहमागेतद् तेषु तान् यजमानो मधुपकरैदानेन यथावदचै-
पिता ये यल्ञ कुशठाः तस्मिन् तस्मिन् कमणि तान् वृणुयात् । "अध्व
सतां वृणे, ष्हातारं खां वृणेः इत्यादिः बरणप्रकरारः । मधुप$काठे
वक्ञारङ्कारमरणादिभिः ते समचनीयाः । ते च चत्वारे गणाः ।
एकस्मिन् गणे चतारः, इत्यास्य ते षोडश भवन्ति ॥
> '"'षयणणीयणिषषषिवोषिषीषषििषि गि ीणणणणणरणग
यथा-
१. अध्वरयुगुणः र.ब्रह्मणणः ३. दोतृगणः 9. उद्वातृगणः
१ अध्वयुः। १ ब्रद्या। १ होता| १ उद्वाता।
२ प्रतिप्रस्थाता। २ ब्राह्मणच्छष्ी। २ मेत्रावरुणः। २ प्रस्तोता।
३ नेषएठा। ३ आ्रीधः। २३ अच्छावाकः ३ प्रतिहतौ ।
उन्नेता । ७ पोता। ४ ्रवस्तुत् । ४ सुब्रह्मण्यः ।
एपदतिरिक्तं सदस्यनामकषृचिजे सप्तदशं कथयनिि केचन
सूत्रकाराः । एवप्रविजो वृत्रा कर्मणो निर्ि्वपर्िमा्तये देवता
उपस्थाय, गाहैपद्याभिमरण्योः समारोप्य, तमर्थे शमयित्वा अरणी
यज्ञपामग्रीश् गृशीत्वा, गृहात् सोमयागार्थ पूर्वनिर्णीतं खानं सपत्रीको
गत्वा, तत्र अरणी मयिखा, पूप्ैनिमिते गादैप्यायतने मथनोसन्नमर्भ
प्रतिष्ठापयेत्। ततेऽध्वदैराहवनीयं प्रणीयः तत्र सेमाग्यजुष्प्॑ञकान (एक)
चतुपिशतिसङ्ख्याकान् दमान् हा, तमर्चिं विज्य; पुनगगहपयात्
प्रणीय, सप्होतृपन्ञक होमे कृत्वा, तम्युल्यृज्य, पुनः तत एवाहवनीय-
दक्षिणाभी विद्य तत्र दीक्षणीयेषटिं रयात् ।तत्र एकादशक्पाः पुरोडाशो
द्रभ्यम् । अस्नाविष्ण् देवता । पुरोडाशस्तु र्बदहिपिषरप निषावः। तां
परि्तमाप्य तत्र ग्भ्राचीनवंशसेरिकां विमितसं्धिकां बा शालां निमौय
तस्योत्तरमागे बदिरात्रतदेशे यजमानो वपनं कारयित्वा स्थावराख्वष्घु
तीरथ सरता अध्वध्ैणा दत्ते दुकूठे व परिदध्यात् । एं यजमानपल्या
भि केशवजं वपननखनिङ्कन्तनखनवक्ञपरिथानानि मन्ति । अत्र
पट्या वपने विकलं केचिदिच्छन्ति । नखनिन्नन्तनारिकं तु भवस्येव ।
ततो जायापती प्रागवशमण्डप एव स्वाभिर्चितं शान्चानिषिद्धं वस्वन्ना-
रिकं सुज्लीयाताम् । तत उमावपि स्वाङ्गानि नवनीतेन अनुहिम्पतः।
अज्ञाते च स्वे अ्चनेनाक्षिणी । ततोऽध्वयुः दीक्षाहुतीः षद् हता -
के, शाखाया उपरि आच्छादनधारणवस्ा यस्मात् भरागग्रा एव, तत इयं
सज्ञा । ति
प्रवग्येः
प्रवर्यं इति कर्मणो नामधेयम् । स च सोमयागङ्गमूत एवं । परं
तेत्तिरीयसंहितायां ब्राह्मणे वा नास्य मन्त्रा ब्रह्मणानि वा आश्रायन्ते ।
तेत्ति0ियारण्यके परं चतुर्थेपश्चमयोः प्रक्षयोः करमेण मन्ता विधयश्चाप्नाताः
काण्वमाध्यन्दिनियोः संहितयोः पद््रिशादिषुं भिष्वध्यायेषु मन्त्राः
तच्छतपथयोः षोडरे त्रयोदशे च काण्डे विधयश्च यथक्रममा्चाताः ।
एवं भेत्रायण्यादिष्वपि शाखासु स्वतन्धतयेव प्रवग्यप्रिधिमन्ताः पठिताः |
सूत्रकार अपि प्रवग्पविपिं सोमिक्प्रयोगेऽनन्तमन्यिव छतन््रतस्तं
पठन्ति, तथापि स्वे तस्य सोपयागाङ्गलममिप्रयन्ति कचित् अयोग-
प्रवग्येसम्मारः
तत्र प्रथमतो महावीराख्यपात्रनिमाणं कतेन्यम् तसकारथद्यम्--
कस्यापिदमात्रास्यायां पूर्णिमायां वा अभ्रिम्, अश्व, कृष्णाजिन, सवत्पामजां
च गृहीता यत्र महावीराद्यायुक्ता मृति प्राच्यां दिशि तत्र गखा मृद
खाला, कृष्णाजिने न्युप्य, अश्वेन अवत्राप्य, मृद उ1टि अजं प्रयो
दुग्ध्वा, तां मृदं बहुभिराहाय विहाप्स्योत्तरतोऽवस्थप्य, तस्यां
वराहोद्खातां मृद, वलमीकमद, पूतीकान , अजलोमानि, कृष्णाजिन-
रोमानि, अन्यानि च च्दीकरणाथौनि वन्तूति संयोज्य पि; उष्णजटेन
संमिश्य, सयु; तया सृद्रा त्रीन् महावीरान् कुर्यात् । ते चप्रादेश-
म्रोध्वौः मध्ये स्थलत्रयसेगदीताः, स्थल्त्रयान्नताः उप्रिबिखाः स्युः । एवं
तयेव मदा अवशिष्टा दस्योष्डाकर दरे दोहनपत्र, अउपस्थारीम , अश्वौ
हरी, रोहिणपुेडाशाथ दवेकपाले च निमीय, तानि च सुष्ष्मवक्ञादिभिः
शछक्ष्णीङय, गारईपयस्य, पुरस्तादवटे खाखा, तानि तेत्रष्टकावत्
पचेत् । पाकार्थं भनि करैः सुन्तृणैश्च आदीपयेत् । पकेषु तेषु शफाभ्यां
महावीरानुद्रास्य, मूयसा अजापयसरा तान् प्रक्षेत् ।येनेञज्वा मवेयुम॑हा-
वीराः । इम एव प्रवग्यैसेमाराः मारचिकाः । वानसत्यास्तु उदुम्बरकाष्टे
कारयितव्याः । ते च--सम्राडाघन्दी मोल्लीभिस्स्यूना रज्जभिः। दे क्षचौ
गतवलयौ । ह चागते | हौ श्फो मदावीरप्रहणार्था । धवी अङ्गार
निषूदणर्थ दे काष्ठे । मेथी गोबन्वनाथो । वयद्शङ्कवो वत्सबन्धनार्थाः ।
व्यजनानि त्रीणि कृष्णाजिननिर्ंतानि । दौ स्कमौ वतुंखाकष्र । एको
राजतः, एकस्सौवणैः । अभिधानी गोचन्धना्था (रज्जुः) निदाने गोः
पादबन्धनार्थे (रज्जू) । प्रेशालदामानि वद्सवन्धनाथानि (रजव एव) ।
प्रमूतानि शुज्ञतृणानि च ॥
प्रवग्यीनुष्ठानम्
एवं सम्भारान् संमृ स्वकरे प्रवग्यंमारममाणोऽष्व्ः ब्रह्मणा
© &५
अतुनातः रोहिणपुरयडाश्चनिष्पादनाय आर्ाभरिमाज्गाप्य वद्दाक्षणतो दक्षिण-
६४ यज्ञतच्खप्रकाशे |
१. 3. कालया, रौ. ९. १, १.
२. आप, भ्रौ, १२. १, १, 2150 बोधा, श्रौ, ७. १.
३, आश्व. शरौ, ४, १३. ६, ७,
६८ यक्षतन्तवप्रकाशे
तत उपा्चुयहः । तत्र क्रीते, वसन उपनद्य स्थापितं सोममवमुच्य
सर्व गृहीत्वा, हिधा विमज्य प्रातस्सवनार्थं भूयांसं माध्यन्दिनिसवनाय
अल्पीयांप च तंकृता; प्रातस्सवनार्थात् सोमात् एकग्रहपयापं सोमं ग्रहीता
होतृचमपेऽवधाय, वस्षतीवरी जलेन आसिच्य ग्रावभिः पिष्ट रसं निष्पीड्य
तमज्ञठिना गृहीखा अध्वयरुपांडुपात्रे आनयेत् । एवं वारत्रयं कृता
एपूणं प्रहमादाय यथावञ्जुहुयात् । थयमधाराग्रहः । प्राणोऽत्र देवता ।
शतः स्वे अन्तयीमप्रमृतयो धरवान्ता धाराग्रहाः । धारातो ग्रहीतव्याः ।
तदथंग्रविभ्मिस्सोमामिषवः कर्तव्यः | सोऽयं महाभिषव उच्यते ॥
मह्भिषवः
तत्र अभिषवस्थनेऽध्वयुगणगतास्सर्वे उपविशेयुः । तत्र पुरस्ता-
द्वयसपविशेत् प्रयङ्गुखः ।दक्षिणतः प्रतिप्रस्यतोदइणुखः । पञ्चाद्धोता
ग्राड्मुखः । उत्तरत उन्नेता दक्षिणामुखः । एवममिषवाथं म्रन्णस्समन्ता-
दुपविक््य, तदुपरि सोमं निक्षिप्य, वसतीवरीजटमासिच्य पिष दक्षिण-
दस्तेनाभिघुणुयुः । एवं वार्थं करा, पिष्टान् सोर्मासून्र आषवनीये
सात्र निक्षिप्य, प्रपीड्य, रसं निष्कास्य, तं पात्रान्तरे कृता, च्छजीषं
ग्राव्णां पुरतः प्रक्षिपेयुः । तेषां तत् षाप(भक्ष)प्यानीयं भवति ।
ततस्सोमक्रयकारे सुरकष्यस्थापितेरजखोममिः प्रादेशमात्रीं नाभि. कृता
(गोवत्सनाभिवत्) पकत्रिद्यस्य सोमशोधकस्य वक्लष्ठण्डस्य मध्ये
तामवारम्म्य, तत् वासःखण्डं सनाभि द्रोणकरभशाख्यस्य पालतस्योपरि
वितल धारयेथुरुद्वातारः । तदो्नेता आधवनीयादुद चनेन सोमरसं गरीता
होतृचमसे निनयेत् यथा द्रोणकटशोपारे वितते पवित्तास्ये वञ्चखण्डे
रस; पतेत् । ततस्त्वन्त्या धाराया अध्वर्युरन्तर्यामपाते अन्तयामसज्ञकं
ग्रहं गृहीत्वा सरेषं हुत्वा, सशेषमेव आग्रयणस्थाद्यां सम्पातमवनीय,
सशेषं प्रहे खरे सादयेत् । इन्द्रो देवता । दपिग्रहाघन्तर्थामान्तानां
ग्रहाणां ग्रहणानन्तसमेव हेमः ।नेन्द्रवायवादिवत् यदीखा खरे सादनम् ॥
| एन्द्रवायवादिग्रहाः
ततः परं पूर्वोक्तभकारेणेव देन्द्रवायवं धारातो गृहीता पविल्दशया
प्रहस्य बहिमागं प्रमृज्य खरे सादयेत् । एवं मैतावरणं, शुक्र, मन्थिनं,
के, खण्डिताः गेोमलताः प्रादेशमात्रा अंशव उच्यन्ते |
ख. ग्रदीतसारो नीरसस्वृणांस कऋहजीषमित्युच्यते ।
सामयागनिहपणम ६१
सुक्रामन्थिग्रहभरचारः
एवं चमसेपूज्रीतेषु, अध्वयुः शुक्रपात्रं, प्रतिप्रस्थाता च
मन्थिपात्रमादाय ससोमरस इविधौनमण्डपस्य पूरवदमारि परस्ररामिशुवो
तिष्ठन्तौ स्वं खं ग्रहं भरति वा परस्परं संधाय यावन्तो मन्त्रास्तावत्कृतः,
आहवनीयस्य पुरतो गखा पश्चिभामिभुखो अहहोमाथं सज्ञौ भवेताम् ।
तस्मिन्नेव काठे नव चमसाध्वययैवः तं तं चमसमादाय आहवनीयदंशं
गला, ह्ला हामाथमुधता मवे | तत -आभ्रावगत्रसाश्रवणाचः
नन्तरमध्व्युणा प्रैषे दत्ते होतृब्रह्यद्धातृयजमानानां, सदस्यपक्षे तस्य च
ये चमसाध्वर्थवस्ते होत्रा वषट्कार अनुवषर्कारे च कृते तं तं चमसं
्िहखा अध्वयुणा प्रेषिताः सदः प्रतिभक्षाथं चमसान् हरेयुः । अवशिष्ट
मेत्रावरुणव्राह्यणच्छसिपोतृनष्रमीध्राणां य चमसाध्वयेवः ते हतु
प्रथमवटुकार एव सकृद्भुखा प्रयात्रूय पुनद्रोणकलश्ादेव स्वं खं
चमसमापूथै, आहवनीयं प्रति होमाय नयेधुः । हतुः प्रथमवषट्कार
एव अध्वयुप्रतिप्रस्याताये खं खं ग्रहं जुहुयाताम् । शुक्रामन्धिग्रहयोध-
मसानां प्रधमहुतानां च परमासरहूपी इन्द्रो देवता । अमुवषट्कारेषु
सरवत्राभिर खिवषटक्ृदेवता । ततोऽष्वययुः सशेषं शुक्रपात्रमायतने सादयेत्।
प्रतिप्रस्थाता तु मन्थिनः संस्ावहोमम् , आहवनीयस्यात्तरभागद्गर्हता
बहिस्स्थापितेऽङ्गरे जुहुयात् । तस्य सद्रो देवता । पूवं चमसमापूये
आहवनीयदेशं प्रति गतेषु चमसाध्व्युषु मध्ये मेत्रावरुणचमपध्वयैः स्वं
चमसमध्वयुदस्ते दयात् । स ॒मेत्रावस्णं प्रेषयेत् । आश्रावणाचनन्तं
क. १. होता, २. बह्मा, ३, उद्राता+ ४, यजमानः) ५, मेत्रावसखणः,
६. ाह्यणाच्छषी;, ७. पोता, ८. नेष्टा; ९. आभीरः) एतेषां नवानामृत्विजां
नव चमसाः |
ख, शक्रमहप्रतयेव आश्रावणादि । श्क्रम्रहे पुरोऽनुवाक्या नास्ति । केवट
याज्येव } एवं राख्रवस्यु केवरं याञ्यैव म पुरोऽनुवाक्येति केयम् ।
सोमयागनिरूपणम् ७१
याञ्यायां तेन पठितायाम् अध्वयुस्तं चमसं जुहुयात् । तत्र मित्रावरुणा
देवता । एवमेवेत्तेषां चमसानां तस्मात्तस्माचमसाध्वरयोग्रहणम् ,
तेन तेनलिजा याज्यादौ पठितेऽध्वयैणा होमश्वेयवगन्तव्यम् ॥
वे ५ सः [व 0
चमसदेवताः
तत्र जाह्मणाच्छंसिचमते इन्द्रः, प्रीये मरुतः, नेश्रीये तष्ट,
आगभ्रीधीये चाभिरिति देवताः । अनुवषटकारहोमथ स्ेत्रासि । तत्राभि
खिषटकरदेवता ॥
चमसभक्षणसम्
एवमध्वयुः चमसान् हतवा तं ते चमसं तस्मे तस्मे चमपाध्वयेवे
प्रयच्छति । ते मक्षाधं तान् सदः प्रति नयेयुः । तत्र यं यत्र भक्षणा्षे
कारिणः ते परस्रमाज्ञाप्य भक्षयेयुः (पिबेयुः) सवत्र वषट्कतो प्रथमं
भक्षयेत् । मक्षणोपयुक्तानां पत्राणां माजाटीये प्रक्षाठनं कतेव्यम् । ततः
ऋत्विजः पाञुकान पोरोडारिकांश्च दविद्धोषान् अभ्रीभ्रीये भक्षयेयुः ।
ततश्वमसान् प्रपूयै आयतने सादयेयुः । अत्र चमपृषु प्रषु वा
भक्षगेऽधिकारः अधोनिर्दिषटकारणेः भवति-
१ यो यत्र वषृट्करोति।
२ योवा होमममिषवं चेत्युमो करोति)
३ यन्नाभ्ना चमसो व्यवहियते ।
यजमानपल्थास्त॒ न कस्यापि हविषो भक्षणम् । ततोऽच्छाव।क-
` चमसाध्वययुः तद्यीये चमस्तम् इतरचमसवदेव आपूयं अध्वयपे र्यात् । स
च आश्रावणारिकं यथावदनुष्ठाय तं चमसं हृत्वा सरेषे भक्षणाय
अच्छावाकाय दयात् । स॒ ध्वयुमरज्ञाप्य भक्षयेत् । न तेन सह
अध्वर्युभक्षयेत् ॥
ततः पात्रमापूयै आसा ज्कतुग्रहप्रचरमारमेत । तत्रोभयतोगुखं
पात्रहयं मवति । अष्वयुप्रतिप्रस्थातारो कतीरो । ताभ्यामेव पर्यायेण
क. नात्र यजमानस्य मक्चणम् |
ख. वघन्तादयः ऋतवो यत्न देवताः त ऋऋ्ठग्रहाः ।
१, आप. श्रौ, १२, २६. ८. बोधा, भी. <, १६, काया. भौ,
९, १३, १२७.
७२ यज्वतस््वप्रकाशे
इक्थ्यम्रहप्चारः
अथ माध्यन्दिनं सवनम्
भ्तत्र भगवति भास्वति नमसो मध्यं गते विहारं प्रविश्य
भाध्यन्दिनसवनकमे आरभेरन् सयजमाना ऋलिजः । तत्र प्रथमं मह
भिषचः |सोमस्य चन्धूनं विक्ष्य, बन्धनवक्षे ग्रावस्तुते दसा, महा-
भिषवमारमेरन् । ते प्रातस्वनवदेवलिजो दिगुपदेशनादिपूर्वकं यथ.
व्कुयः । अभिषवे समाप्ते प्रातस्सवनवदेव सवनीयहविरतिरवापादिक-
क. आदो रोकद्वारसाम्नो गानं कर्तव्यम् । तच य॒जपानेनामीधीयाभि-
समीपे तस्मिन्नेव चं होमः कतव्य; |
१,
+
प व षवि कका
दक्षिणादानम्
तत॒ ऋविग्भ्यो दक्षिणादानम् । या दक्षिणा सङ्लकाञे
सङ्कलिता तां दद्यात् । सा च-- मावः, अश्वः, अथतरः, गर्दनाः, अजाः,
अवयः, तिरमाषृत्रीहियवाः-इयेवंखूपा । तत्र गावः द्वादशोत्तरं शतं
(११२) देयाः । एकोऽशः, गर्दभाजावयः व्रयक्चयः बीद्यादीनामेतैक-
द्रव्यस्य प्रथत्रयम् इति परिमाणं सहधा च निर्णति शास्रे । सघा
भ सः ॥ भ 4 +
क. तन द्वौ मस्त्वतीय्रहोौ । अध्वयेरिकः, प्रतिप्रध्ातुरेकः । द्वावपि
स्वै स्वं अदं क्रमेण धारयतो गहीत्वा आयतने सादयेताम् |
ख, प्रातस्सवने प्रथमतश्चमकोन्नयनकाले नव चमसाः | शुक्रामन्थिप्रह-
चमसप्रचारानन्तरमच्छावाकचमपश्च प्रचारितः | अनरे दशापि सहैवेति बोध्यम् |
ऋकस्छक््सक्मक म स्कीम
अअ अअ
हाश्यजनग्रहप्रचारः
१
अथ अवथरथे्िः
[न्
उक्थ्यमेस्था द्वितीया
उकथ्यसंस्थाको यदि स्पात् क्रतुः, तत्र प्रातस्सवनमाध्यनिन-
सवनयोनं विशेषोऽस्ति कश्चन । भाद सङ्कल्पे सवनी यपो प्रं किर्याश्विन
विदेषः । "उक्थ्येन यश्षये' इति सङ्कसः । सवनीयपशुद्धितीयः देनद्राभ्र
आभ्रेयेन सह । सामक्रयणकटठेऽपिकस्सोम उन्मातव्यः । विरेषेणानेन सह
प्रकराततेन्माध्यान्दनस्वनान्त यविदनुष्ठीय तृतायसवचारसम्भे चमममण
तयपयोप्तम् ऋजीषमभिषुय सोमरपं सम्पादयेत् । तत प्रहृतिवद्धारां
सावायेखा तृतीयसवनीयाग्रयणहोमोत्तरकारे धाराया एव तीनुक्थ्यग्रहयन्
क, समभ्रानुषठानपक्ष बाजिनयागोऽपि वेश्वदेषपववत्कतेम्य्; । इडान्तपक्षे न ।
वाजपेयसंस्था षष्ठी
वाजपेयसंस्थायां प्रातमाध्यन्दिनसवने अभिषटोमवदेव । तृनीय-
सपनेऽपि षोडरिग्रहस्तोत्रान्तं षोडशिवदेव । तदनन्तरं वाजपेयसेज्ञकमेकं
स्तोत्रम् । एङ़थममगभी होतृचमसमुख्यः । स्तात च सदशस्तोमकम् ।
रश्च दतर । अयं संखान्त्गेतः सेस्थासेव गण्यते । अतस्संखावाजपेय
इयि व्यव्रहमरोऽस्य । नायमापप्तम्बबोधायनादिमिर्पिहितः त वां
याङ्षीषुं शाखासु विषानमस्य दृश्यते । ताण्ड्यत्रह्मणे छन्दोपसुत्रे च
अयमेव्र पिहिते इति कृघां केचिद्याज्ञिका अनुतिष्ठन्ति । तेत्तिरीयाधक्तो
वाजपेय इते भिन्नः । तत्र पर्तदशच दीक्षाः, तिश्च उपप्रदः एका सस्या ।
सप्तदश प्राजापलाः सवनीयपश्चवः | सततदशारनियुपः । त सपदशमि-
वासोभिर्बषटयेत । सप्तरश पोमग्रहाः प्रजपतिदेवताकाः । तथा सुराग्रह
अपि सदश्च । इदानीं याज्ञिकाः पुराग्रदख्ने पयोग्रहानुतिष्ठनित ।
सुयादिने सव॑ ऋविजो हिरण्यमाटा धारयेयुः । ऋलिग्म्यः सप्रदश्च
सप्तदश रथाश्वगजरकटदाषीदाप्रनिष्कगोऽजाविदुन्दुमीनां दक्षिणासेन
दधः । सषनीयपश्ुकाठे प्राजापयस्पद करतुपशुनपि पोष्य पर्यञि-
करणान्तं करता प्रथमतश्वतुरः क्रतुपश्चनुपाङ्य वपान्त शरिखा विरम्य
ब्रह्मपामकटिऽवरिषटैः पञ्युभिः प्रचरेत् । ततः सदशशरावपरिमित-
८६ यज्ञतन्त्वप्रकाशे
वेैटप्नण्पम् । तस्सुन्नादितोऽवगन्तव्यम् ॥
॥ इति वाजपेयः ॥
अप्तोयामसंस्था सप्तमी
अतितत्रसं धावत् रात्रि्तात्राणि पन्धिप्तेत्र च यथावदनुषएाय
ननम् चख।रि स्तोतामि अपिकतया य॒त्रानुषएीयते सा अक्षयम ।
अपायामशग्व्युखतिः श्तवेवे व्णिता--पु कदाचित् प्रजापतिः
पशूनखजत् । सुरास्ते ततोऽपगताः । ताननेने क्रतुना भाप्नोत् । यस्मा-
दाप्रोत् तस्मादोधामलामिति । अक्ताः प्राणः यामो यज्ञः अप्तायम इति ।
ए च सन्पिक्तात्रान्तम् एङो्रिरतं स्तोत्राण्यनुष्टाय तदनन्तरं चप्व।रि
स्तोत्राणि तदथं चतवारश्वमप्तगणा अप्यनुषेवाः । तेष्यतिरात्रकरेव
प्रथमदितीयगणमोरध्वधः तुपीयचतुथयोः प्रतिप्रस्थाता च कती ।
इयमतीयांमसंस्थेस्युच्यते ॥
एवं सप्तानां सोमसंस्थानां सरूपाणि पेक्षिप्तानि । विस्तरस्तु
त्राहमणेभ्योऽवगन्तम्यः श्रौतपुत्रादिभ्यश्च ¦ अत्रे सप्प्वपे संर््ातु
स्तात्रशक्लादानां स्तोमसद्याविरेषादीनां सम्प्रतिपत्तये तानि
नीचैः प्रदर्यन्ते । तत्तदगपाध्यस्तुतिगतसङ्खयाविशेषः त्रिवृसवदन्नारिः
स्तामशब्दव्यवहारमाक् । अग्निषठोमारिष्वुषटेपानां स्तोत्राणां शच्ञाणां च
स्तोमसह विक सुखावबोषाय पद्िङाख्म प्ररदथते-
१, अभ्रिएटामे-
क क क
प्राततःस॒चने
सङ्खया स्तोत्रनामं स्तोमः राक्लनाम शख्कतो
१ बहिध्यवमानसतोत्रम् त्िप्रत् १ आय्यदश्चम् हता
२ आब्यस्तोत्रम् पत्दश्च २ प्ररगरशक्लम् दता
३ ३ भेत्रावरुणशषच्चम् मेत्रावस्णः
४ 9 ४ ब्राद्मणाच्छपिश्चक्तम् ्राह्मणाच्छषी
५ ?9 9 4 अच्छवाकरञ्चम्, अच्छवाकः
सामयागविक्ुतिनिरूपणम् ८७
(५ ९५५.
माध्यन्दिनप्तवने
सङ्खया स्तोत्रनाम स्तोमः शक्षनम रखता
६ माध्यन्दिनिपवमानम् पदश्च ६ मर्तखतीयशखम् हाता
७ पुष्रसात्रम् सदश्च ७ निष्केवल्यराश्चम् हाता
< 59 ,) ८ मेत्रावर्णरक्लम् मेत्रावस्णः
९ 6 ९ ब्राह्मणाच्छपिशल्म् अद्यणाच्छषी
१० 9) ,; १० अन्छावाकराक्चम् अच्छावाकः
तृतीयसप्रने
११ आर्मवपवमानस्तोत्रम्
सप्तदश ११ वेशवदेवरक्षम् होता
१२ अग्निषटमस्तोत्रम् एकविंशतिः १२ आयिमासर्तरन्लम् होता
अहस्य अं्चिष्टाम द्वादश स्तोत्राणि, दादश शख्ाणि, चलारः
स्तोमाः । सर्वत्र स्तात्रेु प्रस्तोता उद्धाता प्रतिहता च स्तोतारः । शेषु
म £ प द = ५९
परं कतृभेदः ॥
२. उक्थ्ये-
५ प्रातस्सवन--अध्चिषटेमवदेषवं स्तोत्राणि शल्लामि स्तमाश्च।
५ माध्यन्दिनसवने--अग्निषटोमवदेव स्तोत्राणि शक्लाणि स्तोमा ।
१०
तृतीयसवने
११ आभवपवमानस्तेत्रम् सप्तदश ११ वेश्वदेवशखम् होता
१२ अगनिषटोमस्ता्म् एकर्गिशतिः १२ आयिमारतदक्षम् होता
१२ उक्थ्यस्तीत्रम् ,; १३ मेत्रावरुणशल्लम् भेत्रावरणः
१४ क ; १४ बदमणाच्छपिशश्चम् ब्राध्मणाच्छी
१५ 9 + १५ अच्छावकरशख्चम् अच्छावाकः
_ आदहयकथ्यक्रतौ पञ्चदश स्तोत्राणि शक्ञाणि च ।
स्तोमाश्चत्ारः ।
८८ यक्चतन्स्र्रकारो
३. षोडरिक्रतो-
५ प्रातस्सवने- अ्चिषेमवदेव स्तीति श॒ख्ानि स्तामाश्च ।
५ माध्यन्दिनसवने -- भश्चिषटोमवदेव स्तोत्राणि शशा स्तोमाश्च |
वा
तृतीयसवने
स्था स्तोत्रनाम स्तोमः शद्चनाप दञ्फ़तां
११ आभेवपवमानस्तोतम्
सदश ११ वेशवदेवश्खम् दाता
१२ अगिष्टोमस्तात्रम् एकर्विशः १२ आयिमारुतशस्चम् होत।
१३ उक्थ्यस्तोत्रम >» १३ मेव्रावरुणशश्चम् भत्रावरणः
१४ 9 „» १४ ब्राह्मणाच्छसिश्चश्चम् ब्राह्मणाच्छंसी
१५ १9 9 १५ अच्छवाकशचख्चम् अच्छावाकः
१६ षरोडरिस्तोत्रम् ,; १६ षोडधिरखम् होता
च,
आद्य षांडशिक्रतो षोडश स्तोत्ाणि शोडश शक्चानि
चत्वारश्च स्तामाः |
४. अतिरात्रे-
८ प्रातस्तवने--अभिषटमवदेव स्तोत्राणि शश्चामि स्तोमाश्र।
५ मध्यन्दिनसवने-आथेष्टमवदेव स्तोत्राणि शक्चाणि स्तोमाश्च |
१०
तृतीयसवने
११ आभेवपवमानस्तोत्रम्
सदश ११ वेश्वदेवशक्चम् होता
१२ अप्रिशेमस्ताश्रम् एकविंशः १२ आभिमास्तद्क्लम् होता
१३ उक्थ्यस्तोत्रम् १३ मेव्रावरुणदक्लम् मेत्रावसणः
१४ 9) ; १४ ब्राह्मणच्छंसिकशख्लम् ब्राह्मणाच्छंसी
१५ ५9 % १५ अन्छवाक्शख्म् अच्छावाकः
१६ षोडरिस्तोत्रम् „ १६ षोडशिशश्षम् होता
सोमयागविकृतिनिरूपणम ८९
प्रथमे रात्रिपयौये
सङ्खया स्तोत्रनाम स्तोपरसं° श्चनाम रञ्चकता
१७ प्रथमं रात्रिस्तोत्रम् पञ्चदश १७ प्रथमं रात्रिशख्म् होता
१८ दितीयं रविस्तोत्रम् ;,; १८ द्वितीयं र्रिश्खम् मेतरावसुणः
१९, तृतीयं रातरिस्तोत्रम् , १९ तीयं रात्रिरश्चम् ब्राह्मणच्छसी
२० चतुर्थ रातिप्तोत्रम् , २० चतुर्थ रत्रिश्लम् अच्छावाकः
द्वितीये प्रयये
५. प्रथमे रात्रिस्तोत्रम् प्दश २१ प्रथमे रातरिरञ्चम् होता
९२९ हितीयं रात्रिस्तोत्रम् , २२ द्वितीयं रात्रिशञ्चम् मैत्रावरुणः
९२ तीयं रात्रिस्तोत्रम् , २३ तृतीयं रत्रिशस्तम् ब्राह्मणाच्छषी
९४ चतुर्थ रात्रिस्तोत्रम् , २४५ चतुर्थ रात्रिशक्ञम् अच्छावाकः
तृतीये पयाये
२५ प्रथमं रात्रिसतोत्रम् पश्चदश २५ प्रथमं रात्िश्खम्
के होता
९९ दवितीयं रात्रिस्तोत्रम् , २६ द्वितीयं रातिरशक्लम् मेत्रावरुणः
७ तृतीयं रत्रिस्तोत्रम् , २७ तृतीयं रात्रिराश्प् ब्राह्मणाच्छषी
२८ चतुथं रात्रिस्तोत्रम् , २८ चतुथं रात्रिश्खम् अच्छावाकः
२९ सन्धिसतोत्रम् त्रिवृत् २९ आधिनशन्ञम् होता
आहट अतिरत्रे उनतिंशचस्सोत्ाणि तावन्येव च श्ञाणि
चतवारः स्तोमाः ।
प अप्तोयामक्रतो-
=
प्रातस्सवने
१ बदिष्यवमानस्तोत्म् त्रिवृत् १ आज्यशचल्म् होता
र् आज्यस्तोत्रम् पश्रदश्च २ प्रउगशक्चम् , दता
२ % „ ३ भेत्रावरुणरक्चम् मैत्रावरुणः
4 + +> % ब्राह्मणच्छिशञ्चम् ब्ाह्मणाच्छषी
५ 29 „> भ॑ अच्छवाक्रञ्चम् अआन्छावाकः
{2
९० यक्षतष्छवप्रकाशे
माध्यन्दिन एने
स॒ङ्कया स्तोत्रनाम स्ताम्षण र॒घनाम श्चकरतां
६ माध्यदिदिनपवमनप्तोत्रम्-
पक्षदश्च ६ भस्सदीयरास्लम् हाता
७ होतुः प्षठस्तोत्रम् एकिः ७ निष्केरस्यशक्ञम् होता
८ मेतावरुणपृष्स्तोत्रम् चतुर्विशः८ मत्रवरुणश्चम् मृतरावरणः
ब्हमृष्ठस्चद
।+ श्वखाल्िः « व्राह्मणाच्छसिशक्षम् ब्राह्मणाच्छसी
तोत्रम्
१० अच्छवाकपृष्ठस्तातम्--
अषएटाचत्वारिः १० अच्छावाकरशस्म् अच्छावाकः
तृीयसवने
११ अ(मेवपत्रमानस्तोतरम् त्रिणवः ११ वेषवश्लम् होता
१२ उक्थ्यस्तोत्रम् त्रयश्चि्ठः १२ आभिमारुतसक्चम् हता
१३ ह त्रिणवः १३ मेत्रावरूणशखम् भत्ाषरुणः
१४ त एकर्विशः १४ ब्राह्मणाच्छपिरक्म् ब्राह्मणाच्छसी
१५ %9 सपदद १५ अच्छावाकरल्लम् अच्छावाकः
१६ षोडथिस्तोत्रम् एफर्विशः १६ पोडरिशद्धम् होता
प्रथमे पर्यायं
१७ प्रथमं रात्रिस्तोत्रम् प्चदश्च १७ प्रथमं रात्रिशक्चम् हाता
१८ द्वितीयं रातिक्तोत्रम् ,; १८ द्वितीयं रातिशस्चम् मेत्रावरणः
१९ तुरीये रात्रिस्तोत्रम् + १९ तृतीयं रात्रिशञ्लम् ब्राह्मणाच्छषी
२० चतुथं रात्रिस्तोत्तम् , २० चतुर्थं रात्रिश् अच्छावाकः
(3 क भ, [९
द्वितीये पयाये
२१ प्रथमं रातिस्तोत्रम् पशदश्च २१ प्रथमं रात्रिश्क्षम् होता
२२ द्वितीयं रातरिस्तोत्रम् + २२ ्नितीयं रात्रिशद्चम् भैत्राप्रसणः
२३ तीय रात्िस्तोत्रेम् ,; २३ तृतीयं रात्रिश्नम् ब्राह्मणाच्छसी
[कपे 3
२४ चतुथ रात्रस्तात्रम् › २४५ चतुथ रात्रिरल्चम् अच्छावाकः
ोमयागविकतिनिरूपणम् ९१
तृतीये पयां
सङ्कपा स्तोत्रनामस्तोमईण शखनाम रक्षकती
२५ प्रथमं रात्रिस्तोम् पश्चदश २५ प्रथमं रात्रिरक्चम् होता
२६ हितीयं रात्रिस्तीत्रम् +» २६ द्वितीयं यात्रिशक्लम् मेघ्ावरुणः
२७ तृतीयं रावरिस्तोत्रम् , २७ तृतीयं रात्रिश् ब्राह्मणाच्छषी
२८ चतुथं रात्रिस्तोत्रम् , २८ चतुर्थ रात्रिशञ्चम् अच्छावाकः
२९ सन्धिस्तोत्रम् तिवत् २९ आशिनशख्म् होता
२३० अप्तोयामस्तोतरम् प्रथमं ,, ३० प्रथमापोयामशक्चम् होता
३१ ;; द्वितीयं पञ्चदश्च ३१ द्वितीयाशेयीमशक्म् मेत्रावस्णः
२२ , तृतीयं सप्तदश ३२ तृतीयापोयामशल्चम् ब्राह्मणाच्छी
३३ , चतुथ एकर्वि्षः ३३ चतुशषोयाीमशख्चम् अच्छावाकः
आहन्य लगि ्त्स्तोलाणि, ताव्रनि शस्लाणि, नव च स्तोमा इति ।
एवं व्योतिष्टामाद्यस्य सामयागस्य स्तातश्चखगतसङ्यादीनि यथावत्
प्रदर्सितानि ॥
स्तोमविवरणम् › विष्टूतिभ्रकारश्
एवं स्वत्परसव्रान्तेषु तेषु तेषु सोमयागेषु सामवेदीयेरुदात्रादि-
भिक्विभ्मिः क्रियमाणानां स्तोत्राणां सङ्या तदीयस्तोमाश्चक्ताः । तत्र
तत्तदवताभ्यस्तषु तेषु ग्रहचमप्तादिषु पात्रष्ु सोमर गृरदीते तत्तहवता
उद्य गानयुक्तमन्त्ः सद्रानामक्रमण्डप अआदुम्बयास्यस्थुणास्मीपे
उपावेष्टेस्दरातृप्रस्तातृप्रातहतृनामकछलविगमिः क्रियमाणाः स्तुतिविरेषा
एव स्तोत्रपदेनोच्यन्ते । स्तात्रगताव्रत्तिविशेष एव स्तोमपदाभिधेयः ।
तिसृष्वृश्चु एकं साम गीयते । तत् तायु यावत्कख. आव्यते तावत्सङ्धा-
कस्स्तामो भवति । ते च स्तोमाः- त्रिवृत्, पञ्चदशः, सप्तदश्चः,
एकर्विश्चः, त्रिणवः, त्रयञ्िश , चतुशः, चतु श्तारि, अष्टचल्वार्श्शिः
इति नवप्रकाराः । इमे एव प्रकारास्तत्तकरतुषु कचिदभ्यस्ताः कथि-
च नभ्यस्ताः कियन्ते तत्तदधिपिमनुसम्य । तितरन् इति नव पङ्याच्यते ।
त्रिणव इति सप्तर्विशतिः । अन्यत् यथाश्रुतमव ॥ ५
९२ यक्घतच्छभ्रकाशे
इयं च त्ित्रृदादिसङ्कया वाखरयमव्त्ताभिसिखभिक्रमिमिस्सम्पा-
दनीया । तचथा-माध्यन्दिनिपवमानास्यमेकं स्तोत्रम् । तच्च पश्वदश-
सतोमकम् । सा च स्वा तिघणामृचां पयोयत्रयगनेन सम्पादनीया । तत
प्रथमे पयाये प्रथमामचं तरिः, दितीयां सकृत्, तृतीयां च सकृत् ।
एवे प्रथमपयोये पत्वारमा्रत्तिजौता । दितीय पयौये-- प्रथमां सक्रत् ,
द्वितीयां त्रिः तृतीयां सक्रच्च गायेत् । एवं द्वितीय पश्ववारमाव्रत्तिः ।
तृतीये प्रयोये-- प्रथमां सकृत्; दितीयां सक्रत् ›तृतीयां त्रिः फं
पश्चवारम् । भिटिखा पश्चदशसङ्खया सम्पन्ना । गानगतप्रकाणविरेषो
विष्टतिरिद्युच्यते । एकरैकध्मिन्नपि सतामेऽनेका विष्टतय इति भिरिखा
अष्टाविशतिसङ्याफा विद्टुमयस्सन्ति । गानकठे च गणनार्थं कुानिश्षपः
कायैः । तल्तोद्राता सदोनामकमण्डपमध्ये निखानापौदुम्बरीं व्ञपवे्िता-
मपाश्रिलत्तरामियुख उपविशेत् । तस्य दक्षिणभागे (उद्रातुः पूप्स्यां
दि) प्रस्ताता पञ्चिमाभिमुख उपविशेत् । वाममगे (उद्वातुः पश्चिमायां
दिशि) प्रतिहता पूवौभिमुख उपविशेत् । एवं तैस्पविषेणीने क्रि्रमाभे
प्रस्तोता (उद्वातुरनन्तर लिक्) साभ्रो गानमार्ममाणः आरम्भकासे
पूर्वोक्ताः कुशा एकेकस्यामावृत्तो, एकैकयो मूमौ निक्षिपेत् । तीकष्ाग्रः
प्रादेशमत्रः उदुम्बरवृक्षीयः एकत्र तष्टे ठधुकायः काष्टविशेषोऽ
कुशाशब्देनाच्यते । ताश्च तषु तापु विष्टुतिषु विभिन्नप्रकरेण
निक्षेपणीयाः । ते च प्रकारवियपा अधस्तन्या पद्टिकया स्पष्ठीभविष्यनि ।
तत्र त्रिबरुरस्तामे न विरेषोऽस्तीति न कुश्ानिक्षेपः क्रियते ॥
यायय
णी
द्वितीया ऋक् | ||
= जैमकनिजनृमाभिन्यमि
सोमयागविकृतिनिदूपणम् ९५३
दवितीय विध्रा
प्र १.
।
[
^
= प, प -3
|
_
तृतीया ऋम् |
४
कार
द्वितीया +
कन्यकया
प्रधना 3
तृतीया विष्तिः-
८ 24
न् न त्प न्तु ^ द
तृनीया ऋक्
दितीया +)
ग्रथमा 3
[न [मिरी11
हयक
[षणणिगीगिणररगगीरै |||
३ सप्तदशस्तोमस्य सप्त विष्टुतयः
तल प्रथमा-
||
क -4 द्वि, ष. त >
॥
तृमीया ऋक्
8
तवा 3
|
म्र. प्र. ख, ए ॥। ५ छ
तृतीया ऋक् ---
द्वितीया +>
|
|| | ||
[रण लटन
कि
"वप्या
भथा 3
९४ , , 1 यन्नतच्वभ्रक्राशच
तत प्रथमा--
न
प्र. १. हवि. प ५ न
[
तृतीया क्
ऋकू |१ | | व
|
| -+---
म
दितीया „>
म्रथमा १ इ ॥|/-
|
& जयसिशस्तोमस्य पञ्च विष्टुतयः
तते भ्रयमा-
प्र. प्. दि. प. (स
त॒तीया ऋक्
हितीया +, |
| ||
॥
[न प्रभवन्ति
म
`
वि्याायाानयनक
ययनभ
अयमा 5, व
णी
७ चतुर्विश्स्तोमस्येका विष्टुतिः
|||
तत प्रथमा--
।
भ्र, प, हि४ प.
५ ‰
तृतीया ऋक्
दितीया ,,
|
थमा 5;
॥ । [1
िमस्यपमनपेम्नननडानथा
य
'वयकनयययायच्विच
|||
सोमयागविकतिनिशूपणम् ९५ -
|
= 4
म्। प५ (>) -3
|||
तृतीया ऋक्
ण ५ ||| ||| || य
याययतना
म्ेथमा 3
पसन
ष्म |||
९ अष्टाचत्वारिंशस्तोमस्य ड विष्टती
तत प्रथमा विषएतिः-
प्र प, ~) -4 > ~
तृतीया ऋक्
||||||||||
पण ० ||| ४
[1ययया
भरथना ॐ
[,
णिः
शिरि
नवमा
ना
रकी
च ||||||||
९६ यक्चत्तरवप्रकाश्षे
एं पवदश्चायष्टाचसारिशन्तानां स्तोमानामशनामनेकरप्रकारासु
विष्टुतिषु प्राथमिकी विष्टुतिरेका स्वरूपेणादिखिता । इतरासां
स्वरूपमस्मत्कृनताण्ड्यमहात्राह्मण नूमिक्रातोऽतरगन्तव्यम् । मन्थगोरव-
भयात्तु नोष्धिखितमन्र । अत्र सर्वत्र तत्तस्स्तोत्रारम्भे प्रप्तोत्ता स्वस्य पुरतः
उदगग्राः पथिमापव्गः कुशा निक्षिपेत् गणनार्थम् । तत्र प्रथमे पयाये
प्रथमाया ऋ चस्तत्तत्सङक््याकाः कु्ाः तिरश्चीना निक्षेपणीयाः ।
द्वितीयस्या अनूचीनाः । तृतीयस्याः पुनस्तिर्वीनाः । एपरमेव द्वितीय-
तुगीययेरपि पयाययोरिति बोध्यम् । अत्र कुशाशब्दः बाञ्ारान्तस्ख)लिङ्गः।
अयमेव च स्तोमानां गणनाप्रकारो ज्यातिशमादिघु सदस्तसवत्सरान्तेषु
सर्वेष्वपि सोमयागेषििखवगन्तव्यम् । सङ्कवाया अविस्मरणाय अयं
प्रकार भातः ॥
शति मद्ामहोपाध्याय-शाखरताकर-पण्डितसावेमोम-भीविन्नस्वमिकश्षाखि-
(> #५
॥ यन्ञतचप्रकश्चः ॥
महामहोपाध्यायश्रीचिन्नश्वामिरास्िविरचितः
चयनादिनिरूपणरूपः
॥ तृतीयो भागः ॥
। चयनम्
अथेदानीमम्निचयनं निरूप्यते ।पदुयगिषु सोमयागेषु योत्तखेदिरक्ता
तत्रैत आहवनीयं निवाय सवै होमाः कतेव्या इययोक्रः पक्षः । तखा
एपोपि यण्डिठवरिदेषं कश्चन निमौय तदुपयहवनीयमवख।प्य तत्र होमा
इयपरः पक्षः । तत्र तारप्रण्डिरनिमोणप्रकारः चयनम् इति, निर्भित,
खण्डिटम् , "चितिः इति च व्यवहियते वेदिकमम्भदाये । सा चिति
विधा-कषुद्रविपिः, महाभितचितिनेति । र्कराव्येः श्ुद्रपाषणेः शतो-
परचतसङह्यकेः तिभीवमाणा अलाकारा शुद्रयितिः । वृहतीमिष्यहस्र
पद्धाकाभिरिष्टकामि'षृदत्रिषाभिरखण्डिताभि्तत्तदाकारतय) िर्मीयमाणः
खयण्डिरवरिरेषो महाभिचितिः। ततर शषुद्रवितयः षट् ।तातां बिषयो मनश्च
तेतियारण्यके तेततिरीयत्राह्मणान्तते काट प्रार्य भाग ए च शयने |
नान्यत । तां विनियोगं प्रायेण निषूढपदुयणादौ ख याहिकाः
१, प्रोडशी) अध्या; पाया, पश्या, पश्चमध्या, पक्षग्रया इति षडविधा
दष्टकाः । गाहपस्यवितेरिषटका एतदपेश्चया विभिननप्रकारां एव भवेयुः |
२, चिव्युपयक्ता मन्त्राः ब्राह्मणानि च प्रायण आध्यालिकमावपू्णीनीय-
" स्माभिः चप्रमाणमुपपादितं यज्ञत्वाछोके | कुदरचितिषु त॒ बाह्येन तन्मयतेवोपरभ्यते ।
सहितात्रा्यणमाग विश्वया आरण्यकमामोऽध्यात्मविद्यापबरदित इति स्पष्टमेव । अत एव
ब्ीह्मणोपनिषदः सबा अपि आ।रण्यकाम्तगता एवाधीयन्ते । अतश्च चानकमोभयसवलना-
सिर्कीनां षुद्रचितीनाम् आरण्यकेषु आम्नानं न कदापि दोषाय कल्पते । अत्ताां
परामाण्यत्रिषयेऽनुषटानविषये वा न कियानपि म्यूनाधिकमावः सहितिकचयनपिक्षया ।
1
९८ यज्नतच्छप्रकाशे
कुन्ति । ताश्च एकरिनसाध्या एव । तत्साधनमूतानां कषद्रसापाणाना-
मल्पत्वेन तेर्ूपेरपरि स्थण्डिठनिमीणस्य अगक्यतया उत्तरेदि-
मध्येऽवटं कूला तत्रैव तनुप्रधाय तदुपपुव आदवनीयमुपध्राय यजेत ।
महाधिचितयस्तु भूमेव क्रियन्ते । ताश प्ादशमिधाल्तेत्तिरीय उक्ाः।
तामेव च प्रमाणभरिवरनतेकोत्तरसतविषत्वं वाजसनेयिशाखायामृक्तम,
आपस्तम्ब दिमिर्निष्पितं च। पर ताघु सत्रौसु इमेनवितिरव पुप५चित्यपर-
तापपेया प्राथम्यं प्राधान्यं च आव्रहति। अतः सैव यसिकरवैथायय-
मनुष्ठीयते सपि समग्रीषमव्रधनि । अन्यस्तु नाममत्रावश्टाः । यथा-
वदत्रगमोऽपि न तातां दुरुभः । तैति शलान्तरेु च श्येनचिति-
मभिकृयेव्र प्रवृत्ता मन्या व्रह्मणानि च । सा श्येनचितिराक्रम प्रश्नौ
परषठाथं डयमानपक््यकरिश्वीवते । तत्र पत्र प्रस्ताराः । एकस्मिन्
प्रस्तरे शतदयमिष्टकनाम् । (घु प्रस्तरिपु मिठिला सदस्रमिष्टका
भवन्ति । स्वद्यमस्या अन्ते पृथक् चित्रह्पेण प्रदरितम् । अत्र सर्भेष्वपि
प्रस्तरेषु नैकरूप्येणेष्टकानाएपधानम् फ तु प्रथमतृ ीवपञमेष्वेकरूपतया,
हितीयचतुथेषररेफष्पतया । तथा सयेव प्रस्ताछणां परतपरं सरम्रता
स्यात् । इयमाहू्नीयनिधानाथां चितिः । एवमेव मारपलयाथमपि चितिः
सम्पादनीता । सपि प्रथमानुष्ठाने प्प्रस्तार । परपिष्टकानामेकरूपौत
तत्र । दविचतुरप्राकारया च सा, न पक्षिहा । एं पतमिः प्रस्तरनिर्िता
चितिजानुद्प्रमाणा खात् । प्रिशदङ्गुठ जःनुरघप्रमाणमिति
सुरकाराः । तस्य पचमे।ऽञ्ञः इषटकानामुरसेषः । एवं च षडङ्गुलोज्नत।
एका इष्टका मवति । तिव॑क्रमागानि इष्टषाचिप एव तत्तरि एकास्वषूप-
निष्टे उद्धिलितानि । एवं सामान्यतः चयनसम्बन्िनो पिषः
कयिताः। तदनुष्ठानप्रकारः सङ्पत।ऽथ निरूप्यते ॥
चयने उखासम्भरणम्
यस्मिन् वपतन्तेऽरग्न चेष्यमाणो मवति ततो वत्सरात् पूरम्
अमावास्यायां पोणेमास्यां वा प्रातरग्निहोत्रं हृता चयनार्थं सङ्कसं
फुयात्--साभिविलेन ज्योतिष्मेन सर्वपृष्ठ-सर्वस्तोम-अप्तोयामादिना बा `
यक्ष इतिं । ततः भकृयग्निष्टोम।दिवत् सोमभ्रवाकवरण-मरधुपकदानारि.
द्वयजनयाचनानें कृवा, गहेप यादमिन यृद्ीला आहवनीयाचायतने
निक्षिप्य भरज्वलव्य दवेभ्यः अग्नये सवित्रे च कथन होमान् हुखा
पयननिरूपणम् ५९
, चपर वायव्यपद्युयागः
तदनन्तरं वायुदेवपाकं पञुरागमनन्तरपूमिरायाम् अनन्तरामा-
वास्यायां वा तिरूढःदयुवन्धयागवत् चयनाङ्गतया अदुतिषठेत् । अवर
१६० यज्ञतच्भ्रकाश्च
वायुनियुतवान् देवता । षश्युपुरोडशे तु प्रजापतिर्दवतेति विशेषः ।पशे;
हौ ०५ (०
गाहैपयवितेस्परि उख्याभिष्थापनम्
एत गाहपलयवितिपूपधायः, तदुपरि उखागनममि प्रवेमपिं सन्निनपति
धयति चतं काष्ठ्रकटः । ततस्त मन्तररुपस्थाय, रिक्तामुखां दाधमधु
पिक्रतादिभिरापूय) तां विक्यादपाङरय, शिक्य, रुक्मच, आघ
तुषपक्राः कृष्णास्तिन्च इष्टकाश्वादाय, नयां दिशि गत्वा, कचिद्षरभरेगे
शिक्यं निधाय, शिक्यपश्ञस्यापरि ताः कृष्णाप्िन्न इष्टका दक्षिणापवगी
निधाय, चिक्यजःछ१ ताः प्रच्छाच, तायां दक्षिणता स्क्मसूमासन्दी च
निधाय, ते अभिमन्ञ्यापस्थाय, पुनस्तत् सवेभ्रतीक्षयेव दवयजनमागल्य
शुद्धथथं मार्जनं कृता, गाहपलपुपतिष्ठरक्नव्वयुत्रह्मयजमानाः ।
अनन्तरं प्रकतित्रत प्रायणीये कृता, सोपि महद मिमाय, सोमं
क्रीता, आतिध्५िं कला, उत्तेरे स्षरि इष्टकेपधानार्थं वेणुदण्डन मानं
कुषन् । प्रपासिपक्षद्वयपक्चिषद्यः स्थण्डिस्याार् इ्युक्तम् ।
स्थण्डि च आला दक्षिणः पक्षः, उतः पक्षः, पुच्छ, शिर इति पश
भागाः } तत्रे आत्मा मध्यस्थानम् । दक्षिणीत्तरमाणयोः प्रयम् ।
पुरतरिशरः, पश्चात् पुच्छमिति भागप्तत्निवे्चः । तत्र आसा चतघभ्नषि
रिक्ष पृरपकर्ममाणः (१२० अद्गुलमितः)। पक्षौ च दक्षिणोत्तरतः प्रयेकं
किबि पविक्रुसषद्रयप्रमाणकरः (२४८१ अं) । पुच्छं च सान्तराठं सप।द-
पुरुषप्रमाणम् (१५० अ) । चरः सग्रीवं पुरषकभमाणम् । एवरीया
दक्षिणात्ततः प्दस्चाङ्गुखाधिकपुरषपथकप्रमाणा (६१५ अं) पूर्व
पथमतः सपादपुरत्रयममाणा (२९० अ) उस्पधतख्प्दद्णखा च
आआहवेनीयचितिरिति सिध्यति । इदं च सार्षसक्तविधमिदयुच्यते । एप
गागर्परयवितिः षण्णवदयद्युटायामविस्ताय जानुदवोसषेधा भवति
प्रमाणम् माहपयाहषनीयवित्य, यजमानस्य प्रथमचयन एवे भवति।
दितीयःवृत्ता गाप्पयवितेहोतः, आहवनीग्रचित्चैद्धिश्च मवतः । तौ
यथा-।&तवविचपरनं यहुपयवितः त्रयः प्रप्तारयः,) पिषहि(६३)-
ण्टिका ए च भवेयुः । तुपीयचयने एफ एष प्रस्तारो भवेरिष्टकाशै-
विशतिः । आहृवनीयचितेस्तु-द्वितीयचयने द्िषदकमिषटका दश्च प्रस्तार;
चयननिरूपणम् १०३
नाभिमितोस्येधश्च भवेयुः । तृणेयचयने त्रिषहकस्षमिष्टकाः पश्चदश
्रस्ताराः, आस्यदत्नारेधशवेति विशेषः । नैकविधे चथनमताऽधिकर
कुर्यात् । व्िधान्तरागि सखनुष्ठातं शक्यन्ते । न तासां स्वह्पाण्यत्र
वित्तानि ॥
चयनस्थर्कर्षणादि
एवमाहषनीय चितियाग्यं स्थरमुत्तरेच। उपर्यव पिमायः अध्वयु-
ब्रह्मयजमानास्तत् स्थानमधिष्ठाय, टाङ्टपकं, पड्वा दादश वा अटीवदाश्व
आन्य, छाज्धठे बटीवर्दान् षट् दादश वा बद्ध्वा तन ठाङ्गठन तत्
स्थले कृष (अध्वधुख षेत् , नान्येन कषेयेत्) बर्ठीवरद।9न्युच्य,
तान् अध्वरथैवे दत्वा, ष्टा सीतपद्धतिषु जरमािच्य द्वादशम
सीतापयेषु ओषधीर््रीमोद्धगा वपेत् । ताश्च- तिलाः) माषाः, व्रीहय,
यवाः, प्रियङ्गवः, अगवः, गोधूमाः । यासां अ्रामीगेः पुरैः ग्रमिष्वेवो-
स्पादनं कृषीवलः) क्रियते ताः सप्त ग्राम्या ओपययः । पएव्रमकृष्टे ये
पतैदुदकमापिच्य आरण्या आषवः सप ततर वपेत् । ताथ
- वेणवः,
द्यामाङाः, नीवाराः, अरण्यतिटाः, अरण्यगेधूमाः, मकंटकाः) अरण्य
मुद्राः (गाध्ुनाः) इति सप्त । धान्यानामेषां मूमिकषैणादिकमन्तरा
` अङृष्टायमिव भूमाबुखत्तिः । अतो घान्यानीमान्यङ्घष्टपच्यानीव्बुच्यन्ते ।
अत एष अत्राप्यङृष्ट फ स्थर एतेषां वपनमुक्तम् । करषणकारेऽभि-
चयनाथौत् क्षेल्ात् चयुष्वपि दिक्षु पे खोष्ट बहिभूतास्तानभिक्षेन एव
रयस्य, घान्यवापनस्थानं हस्तेन अभिग्श्य, तदरपयत्तसदेसपवपं कृत्वा
तदुपरि भिकताः न्युप्य, चयनीयं तत् स्थनं शकरामिः (शषुद्रपाषमेः)
परिनि मध्याः पिकताः समीकुयौत् । एतात्र्यन्तं कृतवा, अनन्तरं
प्रकृताविव पर्लीयजमानयोः व्रतप्रदान, तानूनप्व।ज्यसपशचेनं, सोमाप्यायरने)
द्यावाप्रथिवीनमस्कातदिके च यथावत् कृत्वा, प्रवरग्येपषदावनुतिष्ठत्
प्रकृतिपदेव । पूर्व प्रवग्यानुष्ठानं तत उपसःयुष्ठानम् । एच्च वैपरीयनापि
कृतु शक्यत इति ज्योतिष्टोम एवोक्तम् । उपपदोऽन्ते इबह्मण्या नमपि
्रकृतिवदेव ॥
१. वेदिमध्य पात्रविशेषरस्थागितस्य धृतस्य सन्ञा तानूनप्मिति । शहत्विजां
यज्ञमानस्य च यावज्रतुसखमाति परस्पर स्लेहाय+ तःस्पशंन विदितं प्रहृतो । तदेव
अत्राभिरुदितम् ।
१०४ यज्ञतश्छप्रकाशे
| प्रथमचितेरूपधानम्
तत उत्तरवेदेरपरि विभिते स्थरे चथनमारमेत । तत्र अध्यदुश्चयन-
केत। मवेत्» यजमान एव वा स्वहस्तेन चयनं _इयािति पक्षदयम् ।
चयनं चेष्टका यथापो्यं खण्डयितखा वितयेधामिस्पितमाकासो न
कदापि सम्पादनीयः । षट्प्रकाराभिरिषएकामिस्तत्तत््यरोपधघानयोग्यतया
निमिताभिरखण्डितामिः चितेराकारसम्पादनम् ।इष्टकानां पय् प्रकाराः पू
निर्रिठाः, प्रदशपिष्यन्ते च प्रतिकरतिचितरि । आकञ्चि पक्षो प्रसार्य
डयमानस्य पश्चिणो यादशं स्वरूपं तार्शमेव स्वरूपं चयनेन भूमौ
निष्पादयेत् । तदपि च प्ष्यन्तरसद्श्म् । किं तु श्येनसुणपदपमेवेलयादि
धोध्यम् ॥
एवं चेष्यन् प्राखंरमण्डपस्य अग्रे अनह चर्मणि प्रथम-
विया इष्टकाः स्थःपयिता, अध्वयुत्रह्मधजमानाः अश्वमग्रतः कृता,
चितिस्थरं गता स्यरमध्ये दभैस्तम्बं निखाय, तमश्वेन अक्रमय्य,
अश्वपादनिकषेपत्याने पदमात्रुत्तानमुपधाय, तदुपरि सक्मपु गाय, तस्मिन्
सुषणेनिरभितं पुरपपरखं प्रा्थिएसम् उपधाय, तममिमन्त्य, तस्य
दक्षिणत अज्यपूरणा काममय जुहू, तस्य उत्तरतो दधेपणौमौदुम्बीं च
तापुपधाध; ते उपस्थाय, इशफमेकामविदुषा पूर्वण) ब्राह्मणेन
चितिमध्य उपधापयीत् । ततस्तेन यजमानाद्ग्रदीला दत्तं बरमध्वर्युः
्रतिृ्णीयात् । ततः प्ररं प्रथमदिनानुितवायव्यपशोः सिसः,
कूमेस्य जीवतः, उलूषटस्य सवोषधिपूणैस्य, सुसठस्य चो पधानं
च कृतवा ततो यथाक्रमपिष्टकोपधानेन प्रथमयितिं सम्पादयेत् ।
ततर क्रमादथः सू्रतोऽवगन्तव्याः । एवे प्रथमवितिं समाप्य, अपराहि
की्यां प्रवग्यापसद्धवां प्रचय सुत्रहमण्याह्वानान्तं कृता मिरमेत् । रत्रौ
यजमानस्य जतम्रहणम् । ए दीक्षा्यपक्ष दीक्षातोऽनन्तरस्मिन् (चतुर्थ)
दिने चयनमारभ्य, एकैकस्मिन दिने एकेका चितिपिति आरितथतुथौदिषु
सवमान्तेषु षटसु दिनेषु पश्च चितय उपधीयन्ते । अत्र चयने षह्मषदः ।
मिपि कव
वसोर्धाराहोमः, यजमानाभिषेकश्च
तदिव्थम्-उदुम्बरतृक्षनििंतां दस्तचतुष्टयदष्याम् , असदण्डां
पश्चिमभागे गतवतीं दीषबिखा जुहू निमाय, तमधस्तात् आद्रया मृदा
विरिप्य धृतेन पूरयिता तेन तसिन्नभ्रौ जहुयात् ; यथा भरम्भभरसृति
समाहिपवेन्तं मध्ये धारा न विच्छियेत तथा अन्यः कथित् जहां धृरतं
पूरयंिष्ठत् । भवसितायां वसोर्घारायां जहां यदाञ्यमवशिष्यते तस्मिन्नन्नं
पक्वा (लोकिकिऽम्ौ पाकः) तेन भध्वर्ु्रक्ोदातृहोत्न् मदसिजो
मोजयिसवा भुक्तवद्धवस्तेभ्यः चतस पेनुवेरत्वेन दत्वा स्भिम्राम्याभिः
सप्तमि आरण्याभिः पूर्वक्तमिरेषधिभियवागूः प्रथक् पक्त्वा ताभि
पृथक् पृथग्धुखा हुतरिष्टानां यवागनामेशं पातान्तरे किषित् किशरिदिव
अवस्राव्य, चितेः दक्षिणपक्षपमीपे ओदुम्बरीमापन्दी प्रतिष्ठाप्य, तदुपरि
कृष्णाजिनमास्तीयं, तत्र यजमानुपवेश्य तं तेन यवागूरोषेण अभिषिषेत्।
ततो राष्मृदधोमान् अन्यांश्च कान होमान् हुता सोमिकं क्म भरभेत।
१. पुरुषेन कृतम् , किं ठ स्वयमेव यत्र च्छिद्रमुयन्नं सा स्वयमातृण्णा ।
२. पद्ययागेऽग्न्यायतने प्रकषत्यतया श्रुताः सम्भाराः पाश्चुकाः |
चयननिशूपणम् १०७
पिष्ण्योपधानम्
तत्र आप्रीधीये पिष्णयेऽष्टाविष्टकाः अश्मना पूरवनिक्षिपेन सह नव,
# १५७५ ह (न
राजसूधः |
अतः; प्रं राजसुयास्यं क्रतु निरूपयामः । क्रतुरये राञ्येऽभि-
वित्तेन राज्यधुरं वहता क्षतरियेणाऽनुषेयः। भयं च प्राचीन्मये ताध्ररेव
राजभिः विज्ञेषतः सूयैवेशछीयेः सोमवंशीयेश्वाऽतुष्ठित इति ज्ञायते ।
महाभारते च युषिष्टिरेणानुष्टितो राजसुगयागस्साधरु वधितोऽस्ि ।
तदनन्तरकालिकराश्च राजानो तं बहवोऽन्वतिष्ठन्निति पुरणेभ्यः रिला-
ठखारग्यश्र प्रषमस्याञ्वगच्छमो वयम् । अयं च बह्नीनामिष्ठीनां द्रयोः
परयागयोः सक्ानां दर्विहयोमानां षण्णां च सोमयागानां समदायसूपः ।
गोरं ॥
मि
१. आप, श्रो, सु. १८-८-१,, काव्या. शरौ, सू, १५-१-१. राजा सूयते
ममिपूयते सोमो यागाथमत्ेति व्युन्ती राजेसूयशब्दस्य ।
राजसूयः १०९
अश्वमेधः | |
अथेदानीमश्वमेषास्यमहायागस्य खरूपं निस्पयामः । यो नामै-
कच्छनाधिपतिः सवेभामः; अथात्-- समग्रस्य भूमण्डलस्य शासिता,
यस्य॒वशैऽन्ये सामन्ता राजानो वतन्ते तेनेवायमनुष्टेयो यज्ञः | न
साधारणक्षत्रियस्य ब्राह्मणवर्ययावा तत्र अधिकारः । अयं मुख्यः कल्पः ।
असवेमामस्याप्यत्राऽपिकारं गोणतया मन्यन्ते सूत्रकाराः आपस्तम्ब
प्रभृतयः । कलायनस्तु राजस्तामान्यायिकारकिं राजसूयवदिमं यन्न
कथयति । अतः “राजयन्गः' इलप्यस्य व्यपदेशं पयामो अन्येषु ।
भ्रोतकमैमध्ये यामोऽये प्रधानतममरुमत स्थानम् । यचप्ययं सोमयाग
तथापि अत्र सतनीयपशुरषः, स च महोपकारेषुः परिगणित इति
क्त्वा तस्यव नाम्ना यागोऽय “अश्वमेधः इति व्यवहारं भजतते । स
११६ यज्ञतस्ध्रकाक्ष
फप्ररोऽयं कतुः । ब्रह्मदलयादिमहपातकनाशकः । नैताद् कमोन्तर्-
मसि तरेष्टनमं श्रृतिस्पृतिपुराणादिपु इ्यक्तं सयत्र । ब्मटयादीनि
महापातकानि कृखा यस्तदपनोदकं श्रतिस्ण्यादिविदिते न श्कोति
प्रायश्ित्तमनुष्डातं पोऽवभृथ आश्मेषिक स्वासा तस्यान्धदहापापादिबुक्ता
चह।जजया
भवेत् । रकञस्तु सवंकमिप्रदः) सवेर् ¶१।उअरामत ““सप-
स्यप्त्ये, सर्वस्य जिय, सवमेव तेनाप्नोति; सवं थति इति
्रतेरुद्रो ए: ॥
यागम्पाप्यङ्गमूता बहवा राम्या अर्ण्याश्च पृदवः |तेष्वश्च एव
प्रथमः प्रधानमूतश्च । सोऽपि न साधारणः । किन्तु--प्रद्सरीर पृत्रेमामे
कष्णवर्णैः; पथार्धे अतः, ठठ सकरटाकारृण्डगरुतः गभीराक्रतिश
भवितुमर्हति । फ च पूर्वेमसक्रत् पायितशरोमरसाम्यां मातापितृभ्यामशाभ्यां
जातः जातमात्र एव जसन्तस्पानात् पूव पापिततोमरो योऽषः ते
यथावत् वधेपिखा रक्षेत् ! सति समये तेनैव यामं कुधात् । तत्र करस्थां
विददु्टयां चेत्यां पौणमास्यां सांग्रहणीं नामे कृखा; तदनन्तसशास्यां
प्रजापतिदेवत।कं पडुयागमनुष्डायः, अनन्तरामावास्यायाम् ऋलिजे आहूय,
अमतस्येष्टिटुष्ठाय यतरशचनेवयामः कतव्यतया निषारितः सथानं तद्गत्वा
वेपनं कारयिता, अहत नून वतः परिधाय तत् रितं समग्रं मानवं
धारयन्ना्ीत । मध्ये प्राप साग्रप्रतःकाट्किमभिहोवं तु मन्त्रेण कुर्वति।
ततो द्वितीयेऽहनि प्रतरूदयं यन्तमादिदयं मन््रेस्पस्थाय; प्रागंशास्यं
यज्ञमण्डप प्रविश्य, एकादश पणाहुतीः अन्याश्च काश्वनाहूतीः यजमानो
जुहुयात् । ततः चतष्भ्यो दिग्भ्य आतासु अप्षु ब्रह्मौदनं पक्वा तत्
महकिर्यः अष्वय्रह्मदोदातृभ्थो दवा तेन तानाश्चयिखा सष्रुचिे
कले यागाथं सङ्कल्य; ते य्ञियाश्वमानीय, तेन सद चतुरक्षं श्वानं
च भनीय तडागहृदादिमहाजरे ताद्ुमो प्रवेदय नीला, यत्र शुनः पादा
भूमि न स्पृशनिति तत्र सैधरकेण ? मुस्टेनं तं शानं ह्वा तमशस्य पादानाम-
पस्तात् प्रास्येत् । तत्रैव स्थितमश्वं चतसृषु दिक्षु अश्वस्य परितोऽवस्थिता
महिनो राजपुरुषानिताः प्रोक्षेयुः । गक्षणग्रकारशेदधम्--अश्रख
१. मातापितून्यामपि उत्पस्यनन्तरमेव कुतमोमप्रानाभ्यां भाव्यमिति
सूत्रकारः । 566. आप. शरौ, सू. २०-२-११.
२. सेप्रको महसारो बृक्षविरोपः 3९८ सायणमाप्य् 0 तै.ब्रा, ३.८.५४. १,
अश्रमेधः १२७
कर्मजातमनुष्टेयम् ॥
षष्ठो गोस्वः-अल्लञ सवनत्रयगतेषु सर्वेष्वपि स्तोत्रेषु
परतिशस्तोमाः । उक्थ्यसंस्था । पृष्ठस्तात्रे ब्रहत्साम । पवमानस्ताततषु
(बरिष्पवमानमाध्यन्दिनपवमानाभैवपवमानास्येषुःतिष्वपि कण्वरथन्तरास्यं
साम॒ गातव्यम् । अयुतसङ्ख्याका गाः अत्र दक्षिणाः । यन्ञन्ते
अचिरटुग्षेन श्चीरेण अत्र यजमानस्य अभिपेकः कार्यः ॥
सप्तम ओदनसवः--सुघयादिने सूर्यादयाप्पूर्वमोदनं पक्ता,
उदित आदिये तेनौदनेन आहवनीयाभ्नो आहूुतिचतुष्टयं हुता ततः
आज्ये, पयसि, दधनि, जठे च प्रथर् पृथक् पालवस्थापिते सक्तून्
प्रषिप्य, भारोड्य, तत्तन्मन्थान् कृता, तान् यजमानाय भक्षार्थं
प्रयच्छेदध्व्ैः। ततो यजमानहदस्ते हिरण्यं बद्ध्वा तैरेव भक्षणावशिषमन्धैः
परस्पर सेष्टः यजमानममिषिशवेत् । भाज्यादीनि द्रव्याणि सक्तुभिः
संमिभितानि मन्था इत्युच्यन्ते । अत साक्षादवभृथो नास्ति ।
किन्तु तत्स्थाने दभ॑पुञ्ञीलोदुधृतेन जटेन यजमानस्य परोक्षणमेव ।
ततोऽग्रेऽवस्थापितं यजमानो रथमारोदेत्। अतापि सर्वमन्यत् यथाप्रकृति ॥
अष्टमो मरुत्स्तोमः प्श्ारदीयः--प्युयागसंवरितोऽयं सोमयागः।
अये प्श्मि्वैत्सरेरनुषठेयः । अत एवास्य पश्शारदीय इति व्यवहारः ।
परं न सवाण्यपि दिनान्यभिन्याप्य अस्यानुष्ठानम् । किन्तु चातुमौस्यवत्
तत्त्पवादिकारुष्वेव ।अयं चात्रानुष्ठानप्रकारः--प्रथमवत्सरे सङ्कसं कृखा
द्वादशाह निरूपणम् १२५
प्रथमदिने प्रायणीयसेन्ञकरमतिरात्रघस्थाकम् १
दितीयदिनं चतुर्विशस्तोमकमुक्थ्यसंस्थाकरम् १
ततोऽभिगुवाख्यषडदहस्य चतु्वारमाव्रृत्तिः 8 >:४=-२४
ततः पृष्ठयषृडहः सकृत् ६ अये एको मासः प्रथममास ३०
एवमेव चत्वारोऽभिष्ठवाः षडहा: ४२८६२५४
एफः पृष्ठयषड्ः ६ द्वितीयो मापः ३०
एवं तृतीयो मासः ३०
% चतुर्थां मासः ३०
» पश्चमो माः ३०
त्रयोऽमिष्वाः षडदहाः ३०८६ १८
गवामयननिरूपणम्
षडदान्ञिविधा निरूपिताः-
षडहस्वरूपनिरूपणम्
१. प्ृष्ठधः षडहः, २. अभिषवः षडहः; ३. अभ्यासङ्गधः षडह इति ।
17
१३० यज्ञतत्तवप्रकाश्च
॥ अ।ज्येषु त्रिव्रत्
माध्यन्दिनिरवने- मा०५न्दिनपवपाने य्षदश्ः
५) ए्एस्तात्रघु 99 बृहत्
तृतीयसवने-- अभेवपवमाने--एफरविश्चः
„ अभ्िष्टेमस्तोत्रे फकर्विशः
वि उकथ्यस्तात्रपु 8
गेष्टोमस्योक्थ्यसंप्थाकसवारत्रेव समातिः ।
तृतीयमहरायुष्टमसंज्कम् । तदप्युक्थ्यसंस्थाक्रम् ।
तत्र प्रातस्सवने- बहिष्पवमानप्तोत्र त्रिघृत् स्तोमः
„» _ भच्यस्तात्रष _ पश्चदशः ,,
माध्यन्दिनिसवने--माध्यन्दिनिपएवमानस्तोत्र सप्तदशः
9) पर्स्तोत्रेषु 2 बृहत्
तृतीयसवने सर्वेषु एकविंशः स्तेमः ।
चतुथेमहः पुनरगोषटोमासमकम् उक्थ्यसंस्थाकम् । पच ममहः आगुष्टोमास्यं
रथन्तरगृष्ठकम् उक्थ्यसंस्थाकम् । पष्ठमहः पुनर्ज्योतिषठमास्यं बरहृषठम्
अधिष्टोमसंस्थम् । अयममिष्वषडहः ॥
इताऽन्यः अभ्यासङ्गयः षडहः । तत्र॒ स्तोमक्टपिरवम्-
प्रथमेऽहि-प्रातस्सवने ्रिवसस्तोमः अभिषटेमसंस्था
माध्यन्दिनसवने ह
तृतीयसवने पश्चदशः
महत्रतनिरूपणम् १६१
५१४ (0१४1५४0
च
कनन
वेदि;
सार्दी्टीनां
।च
होतु" स्थानम् |
दि
तरा 11
|
दशंपूणं
अथिहोत्रस्य
पन्नीस्थानष्
1 1
|४४
|
भावनीयः
॥४।१९॥१।५।४४४
,
+
ॐ[9)
चातुमोस्यान्तमेतवारुणश्रघासिकवेदिः(अन्
बेदिद्धयस्न्
›
पश्चिमा पर्
.
9,
एकाद्दाकपालोपधानप्रकारः
उत्तरा दिक्
दक्षिणा दिक्
अष्टाकपाटोपधानपकारः
उत्तरा दिक्
दक्षिणा दिक
4
अन्य एकादशकपालो पधानप्रकारः
उत्त दिक्
0
00
-9
दक्षिणा दिर
जन्योऽष्ाकपारोपधानप्रकारः
उत्तरा दिक
क
ङ,
न
|
# १११ ५ ^ ९9 ` <
~र
| द्
„ॐ1
| |क
दक्षिणा दिक्
पू
४३
पातवा ५ दिक्
युपरावदटः
पु}
||्रहमस्थानप्
[]
श्ामित्रम् ,
|? ५ ||यजमानस्थानप
|| |.
आप्रीघध्या. अध्वयुश्धा. ¢ +
& | ¢[7
प
प +
्
^£ ग
हि
0, #9/
ए ८४
| ५
¢ ए ग
५
(४ ॥॥
¢
६४
पर्चिमा दिक्
न
~---------------~~
~~----------------
------------------
व ज-वा १ ----=-- -----~
पिमा दिषू