;;;;;;;;;;;;;;;;;  ÐíÜUæàæÜU :

;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;
;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;
JJ ãçÚ:ú JJ (ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ) ãçÚ:ú ¥æŸæ¹, ÜéULÿæï~æ, …ãæ¡°èÚÐéÚæ,
¨éÚ„-395005, ÎêÚ½æcæ : 0261-2765564/2771046
Email : hariommota1@gmail.com
Website : www.hariommota.org

© ¨±æüç{ÜUæÚ - ÐíÜUæàæÜUæ{èÝ
ÐêÁ² Ÿæè¹æïÅæ-»ÜU ¨´„  Ðí‰æ¹ ¨´SÜUÚ‡æ : 1997 (±¨¢„ Т™}æè)
çm„è² ¨¢SÜUÚ‡æ : 2007 (xæéLÐê<‡æ}ææ)
(…è±Ý ¥æñÚ ÜUæ²ü) „ë„è² ¨¢SÜUÚ‡æ : 2015 (Ýê„Ý ±¯ü, ¨¢. 2072)§ü, 2007 (°éLÐêç‡æü¹æ)„
2013
 Ðí„ : 1000

 ÐëD ¨´w²æ : 16+350¦366

: Hï¶ÜU :  ¹ê˲ : L. 50/-
Çæò. ç±læ¨æ°Ú Hÿ¹‡æ ÜUæ´¾fï  Ðíæ猄S‰ææÝ :
(1) ãçÚ:ú ¥æŸæ¹, ÝçDzæÎ
: ¨¢ÐæÎÜU : ÐæïSÅ ¾æòv¨ Ý´. 74, çÐÝ-387001
(2) ãçÚ:ú ¥æŸæ¹, ¨éÚ„
Ú…Ýè|ææ§ü Ïæ}ææü±æHæ ‘ãçÚ:ú’ ÜéULÿæï~æ, …ãæ¡°èÚÐéÚæ, ¨éÚ„-395005
 Åæ§Ð¨ïçÅ´° : ¥‰æü ÜUæò}Œ²êÅÚ
203, ¹æñ²ü ÜUæï}ŒHïÿæ, ¨è.²é.àææã ÜUæòHï… ÜïU ¨æ¹Ýï,
§‹ÜU¹Åñv¨, ¥}æÎæ±æÎ-380014, }ææï. : 9327036414

 ¹éÎíÜU:
¨æçãy² ¹éÎí‡ææH² Ðíæ. çH.
ãçÚ:ú ¥æŸæ¹ ÐíÜUæàæÝ, ¨éÚ„ ç¨Åè ç¹H ÜU}Ðæ©‹Ç, ÜUæ´ÜUçÚ²æ ÚæïÇ, ¥¹Îæ±æÎ-380022
;;;;;;;;;;;;;;;;; ÈUæïÝ: (079) 25469101
2
 JJ ãçÚ:ú JJ
¨¹Ðü‡ææ´…çH
xæ桱 : ™}Ïææ »±¢ ç…Hæ : ™}Ïææ, çã}ææ™H ÐíÎïàæ }æï¢ Sƒæ²è ΢Єè
}æÝæïç™çÜUy¨ÜU Çæõ. Ÿæè »±¢ ›èÚæïxæ ç±àæﯿæ (xææ§üÝÜUæHç…SÅ) Ÿæè}æ„è…è
¨æ. ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ ¨ï ç}æHÝ ãæïÝæ ãè Ðê±ü…‹}æ çÝç}æœæ ÜUæ ÐíæxæÅK ãñ J
±ÚÝæ ÜUãæ¡ xæé…Úæ„ ÜUè „Ðæï|æêç}æ ¥æñÚ ÜUãæ¡ çã}ææ™H ÐíÎïàæ ÜUè
çàæ±|æêç}æ ? ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ ¥ÐÝï ¨¢±æÎ }æï¢ Ã²QU ãé» ãñ ÜUè ‘¥Ýé|æ±è
ÐéL¯ ÜUæ çÝç}æœæ ¨}æS„ Ïæírææ¢Ç }æï¢ Ã²æ# ãñ J’ Ÿæè}ææïÅæ…è Ýï ²ã |æè
ÜUãæ ãñ çÜU ‘¥æÐ …ãæ¡ |æè …æ¥æï }æñ¢ ¥æÐÜUæï ¥ÐÝï Ïææãé }æï¢ HïÜUÚ ãè
Úãê¡xææ J ¥æÐ }æïÚï Ðæ¨ ¥æ¥æïxæï, ¥æ¥æïxæï ¥æñÚ ¥±à² ¥æ¥æïxæï J Ïæírææ…è
|æè ²ã ¨¢Ïæ¢{ ç±ÓÀïÎ Ýãè¢ ÜUÚ ¨ÜU„ï J’
çã}ææ™H ÐíÎïàæ ÜïU ÐèÀÇï ç…Hï }æï¢ ¨ï±æ ÜUÚ„ï ãé» |æè ¥æÐÝï ¥ÐÝï
…è±Ý ÜUæï }ææñÝ ¨æ{Ýæ }æï¢ ©óæ„ Ú¶æ J ãçÚ:ú ¥æŸæ}æ, ÝçDzæÎ »±¢
¨éÚ„ ÜïU }ææñÝ}æ¢çÎÚ }æï¢ ±ñÆÜUÚ ¥ÐÝï ¥æÝï±æHï …‹}æ ÜUè Ðê¡…è …}ææ ÜUÚ
Hè J ¨}ææ… }æï¢ …æÝï}ææÝï ãé», ¥y²¢„ ÐÚæïÐÜUæÚè, …èݱ ÜUè ¥ç„ ç±¯}æ
çSƒç„ }æï¢ |æè ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ ÜïU Ðíç„ ¥ÅêÅ Ÿæhæ Ïææ¢ÅÝï±æHï, ÐÚ}æ
¥æÎÚ‡æè² ¥æÐ ÎæïÝæï¢
Ÿæè}ææÝ Çæõ. ÜñUHæàæ ÜUæñàæH
»±¢ ¥æÐÜUè {}æüÐyÝè
Ÿæè}æ„è Çæõ. §ç‹ÎÚæ ÜUæñàæH ÜUæï
Ðê. Ÿæè}ææïÅæ »ÜU ¨¢„ ÐéS„ÜU ÜUæ „ë„è² ¨¢SÜUÚ‡æ ÏæÇGï }ææÝ-¨‹}ææÝ
¥æñÚ ¥æÎÚ|ææ± ÜïU ¨æƒ ¨}æÐü‡æ ÜUÚ„ï ãé» ã}æ ¥æݢΠòQU ÜUÚ„ï ãñ¢ J
çÎÝæ¢ÜU : 12-11-2015 ÅîSÅè¹´ÇH
Ýê„Ý ±¯ü, ¨¢. 2072 ãçÚ:ú ¥æŸæ¹, ¨éÚ„
3 4
JJ ãçÚ:ú JJ
çݹ´~æ‡æ
»ÜU ‘…è±’
°Úè¾è ÜUæ ©œæÚæç{ÜUæÚ HïÜUÚ ç…¨Ýï …‹¹ çH²æ,
ÜU¹üÐí±‡æ„æ ¥æñÚ ¥‰æÜU ÐçÚŸæ¹ ²ã ç…¨ÜUè ‘ÐíÜëUç„’ ‰æè,
Îïàæ¨ï±æ, ÜUæÚæ±æ¨ ¥æñÚ ÜU¹ü §‹ãï´ ç…¨Ýï ‘¨æ{Ýæ’ ¾Ýæ²æ,
¨Îì°éL ÜïU ÐçÚSÐàæü ÜïU ¾æÎ ¥‰æÜU ÐéLcææ‰æü ¨ï
…æï …è± ‘çàæ±’ ¾Ýæ,
¨Îì°éL ÜïU ¥æÎïàææÝé¨æÚ ç…¨Ýï ¨æ{Ýæãï„é
¹æñݹ´çÎÚ S‰ææçЄ çÜU²ï,
¥æñÚ ¨¹æ… ¨ï »ÜU ÜUÚæïÇG Lвï HïÜUÚ …è±ÝÜUæH
ÎÚç}æ²æÝ ¨¹æ… ÜUæï ãè ¹æñçHÜU ÜUæ²æïZ ÜïU çH» HæñÅæ çβï,
¨¹æ… ¹ï´ ‘°é‡æ’ ¥æñÚ ‘½æ±’ ÜïU ç±ÜUæ¨ ÜïU çH»
¥´ç„¹ ¨æ¡¨„ÜU …æï Ðíæ‡æÐê±üÜU Ðí²ÕàæèH Úãæ,
©ySÈêU„ü ¥æñÚ ©yÜëUC ¥Š²æy¹ °í´‰æ-xæl-Ðl ¨æçãy²
§ÝÜUè ç…¨Ýï çÝç¹ü„ çÜU²æ,
°éL±æÎ, ¥æŸæ¹ ¥æñÚ ¨´‹²æ¨ §Ý¨ï …æï ¥SÐçàæü„ ‰ææ,
¨æÿæè, ¥½², ÜUL‡ææ, ݹí„æ, ½æ±, Ðíæ‰æüÝæ
ç…¨¹ï´ Ðê‡æüMÐ ¹ï´ Ðí°Å ãé» ‰æï,
‘¹éÛæï ¨¹æ… ÜUæï ¾ñÆæ ÜUÚÝæ ãñ’
²ã ç…¨ÜUæ S±ŒÝ ‰ææ »ï¨ï
°é…Úæ„ ÜUè ½êç¹ ¹ï´ …‹¹ï´ ãé», ¥æñÚ
‘¹ñ´ ¨±ü~æ ç±l¹æÝ ãê¡’ ²ã Íææïcæ‡ææ ÜUÚ ÜïU
‘§ÓÀæ¹Ú‡æ’ S±èÜUæÚ ÜUÚÝï±æHï »ÜU çÝcÜUæ¹ ÜU¹ü²æï°è
Ÿæè¹æïÅæ ÜUæ
²ã …è±Ý™çÚ~æ ¥æÐÜUæï ¥æ¹´ç~æ„ ÜUÚ„æ ãñ,
©¨ÜUæ Ú¨æS±æÎÝ ÜUÚÝï ÜUæï, ¥Ýé½± ÜUÚÝï ÜUæï J
Çæò. ç±læ¨æ°Ú Hÿ¹‡æ ÜUæ´¾fï
 JJ ¥Í²ü JJ
¨´„™çÚ~æ ²æÝè ÜéUÀ ÜU‰ææ-ÜUæδ¾Úè ãæï„è Ýãè´ ãñ J ¨y² ÜUè
©Ðïÿææ Ý ÜUÚ„ï ãé», ¥ËÐæïçv„-¥y²éçv„ Ý ãæïÝï Ðæ²ï §¨ÜUæ Š²æÝ
Ú¶ÜUÚ, ÍæÅè ãé§ü ÍæÅÝæ¥æï´ ÜUæï Ðíæ¹æç‡æÜU„æ ¨ï ¥æñÚ ÜUí¹àæ: çÐÚæïÜUÚ,
©Ý ÍæÅÝæMÐè ÐécÐæï´ ÜUæ »ÜU ¨é´ÎÚ ¨é°´ç{„ ÐécÐãæÚ ¾ÝæÜUÚ, ±ã
±æ™ÜUæï´ ÜUæï ¥ÐÝï §C ÜUæï ¥Ðü‡æ ÜUÚÝï ÜïU çH» Ðíï¹Ðê±üÜU ¥æñÚ
½æ±Ðê±üÜU ¨æñ´ÐÝæ ²ãè Hï¶ÜU ÜUæ ÜUæ¹ ãæï„æ ãñ J
§¨¹ï´ çH¶æ§ü ÜïU ç…„Ýæ ¨´ÐæÎÝ ÜUæ ½è ¹ãœ± ãæï„æ ãñ J çH¶æ§ü
ÜUÚ„ï ¨¹² ÜU½è-ÜU½è ÍæÅÝæ¥æï´ ÜïU ¾è™ Úãè ãé§ü ¶æHè …°ã
¥ÐÝè ÜUËÐÝæàæçv„ ¨ï ½ÚÜUÚ, ±ã ÍæÅÝæ ¥¶´çÇ„ ÜUÚÝï ÜUè
ç…}¹ïÎæÚè ÜUæ ¾ÇGæ ÜUçÆÝ ÜUæ¹ ½è Hï¶ÜU ÜUæï ãè ÜUÚÝæ ÐÇG„æ ãñ J
»ÜU çÎÝ Úæ„ ¹ï´ ¹æñݹ´çÎÚ ¹ï´ ¨æï …æÝï ¨ï ÐãHï ¹ñ´Ýï ÐêÁ²
Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï NβÐê±üÜU ¥æ„ü Ðíæ‰æüÝæ ÜUè ‘¥æÐÜïU ™çÚ~æ ÜUæ ¥Ýé±æÎ
ãæï »ï¨è ¥æ´„çÚÜU §ÓÀæ ãñ J ¹ÚæÆè …æÝÝï±æHæï´ ÜUæï ½è ¥æÐÜUè Ðí¶Ú
ÜU¹ü¨æ{Ýæ ÜUè, ÐéLcææ‰æü ÜUè, ãçÚ:ú ¥æŸæ¹æï´ ÜUè ±ñ¨ï ãè ¨¹æ…æïy‰ææÝ
ÜïU çH» ¥æÐÝï ¾ã„è ÜUÚæ²è ÎæÝ°´°æ ÜUè …æÝÜUæÚè ãæï, ²ã ½è ½æ±
ãñ J HïçÜUÝ ¥æÐÜUè ÜëUÐæ ¥æñÚ àæçv„ ¨ï ãè ²ã ¨´½± ãñ J ¥°Ú ²ã
²æïx² ãñ, „æï ±ñ¨æ SÐCMÐ ¨ï ¨´ÜïU„ Îï´ „æï ãè ÜUH¹ ãæ‰æ ¹ï´ HïÝæ
©ç™„ ãñ, ¨æ‰æüÜU ãñ J’
¨é¾ã ©Ææ ¥æñÚ ¹æÝæï ™¹yÜUæÚ ãè ÍæçÅ„ ãé¥æ J ãçÚ:ú ¥æŸæ¹
ÜïU ò±S‰ææÐÜU Çæò. ãçÚàæ½æ§ü Ýï Çæò. ç±ÝæïΙ´Îí ÜUæàæè½æ§ü ¥¹èÝ
ÜUæ »ÜU ™ñÜU Hæ çβæ J Ÿæè ¥¹èÝ, ÐêÁ² Ÿæè¹æïÅæ ÜïU »ÜU ÐéÚæÝï ¥æñÚ
¨ï±æ½æ±è ½v„ ãñ¢ J ©‹ãæï´Ýï …æï ™ñÜU çβæ, ±ã ¥æ²æ ‰ææ ¥¹ÚèÜUæ
¨ï J ©ÝÜïU ¨éÐé~æ Çæò. ¥çà±Ý½æ§ü ÜUè {¹üÐÕè Çæò. ¨æñ. àæ¹æ¾ãÝ Ýï
±ã Îæï ã…æÚ ÇæòH¨ü ÜUæ ™ñÜU (½æÚ„è² ™HÝ ¹ï´ ÜUÚè¾ ¨œæÚ ã…æÚ
Lвï) S±ïÓÀæ ¨ï ¥æñÚ ¥´„:ÐíïÚ‡ææ ¨ï ½ï…æ ‰ææ J ™ñÜU ÐÚ Ýè™ï ÜUæïÝï ¹ï´
©‹ãæï´Ýï »ÜU ¨ê™Ýæ ½è ÜUè ‰æè-‘For Translation of Books’ ±ã
™ñÜU çζæÝï ÜUæï ãè Çæò. ãçÚàæ½æ§ü ¥æ²ï ‰æï J
5 6
Úæ„ ¹ï´ ÜUè ãé§ü Ðíæ‰æüÝæ ÜUæ ¨é¾ã À-¨æ„ ¾…ï ãè ©œæÚ Ðíæ# ãæï
°²æ, ¥æñÚ ±ã ½è »ÜUι SÐC MÐ ¨ï, §¨ ¥æÝ´Î ¹ï´ }æéÛæï „æï Ýæ™Ýæ
ãè ¾æÜUè Úã °²æ !
çÈUÚ „æï çÝÚæHï ãè ¥æÝ´Î-SÈêUç„ü ¨ï ÜUæ¹ àæéM ãæï °²æ ¥æñÚ
…æÚè Úãæ J §¨ ™çÚ~æHï¶Ý ÜïU ¨´Î½ü ¹ï´ ÐêÁ² Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ÜéUÀ
¥æ´„çÚÜU ¥Ýé½± ½è Ðíæ# ãé», HïçÜUÝ ©ÝÜUæ ¨æÿæè Ý ãæïÝï ¨ï ©‹ãï´
¥ÐÝï Nβ ¹ï´ ãè ¥Ý¹æïH ¨´ÐÎæ ÜUè „Úã çÀÐæ²æ Ú¶Ýæ ©ç™„ ãñ¢ J
©Ý ¥Ýé½ê焲æï´ Ýï ¹éÛæï çÝ:¨´Îïã MÐ ¨ï ¥æy¹ç±Eæ¨ çβæ,
àæçv„ Îè, SÈêUç„ü Îè, Ðíæ‡ææï´ ¹ï´ ©¨ 癄ìàæçv„ ÜUè ÐíïÚ‡ææ¥æï´ ÜUæ ¥æñÚ
½æ±Ýæ¥æï´ ÜUæ ¨´™æÚ ÜUÚæ²æ J ©Ý ¥Ýé½ê焲æï´ Ýï ¹éÛæï ÜUãæ, ‘„ê ç¨ÈGU UüU
ÜUH¹ ãæ‰æ ¹ï´ Ú¶Ýæ, çÚv„ ãæïÝæ, ¶éHæ ãæïÝæ, …æï-…æï ãæï„æ Úãï°æ ±ã
ãæïÝï ÎïÝæ, „ê ¾æ{满 ¶ÇGè Ý ÜUÚÝæ, ¨¾ ÜéUÀ ¨ã…„æ ¨ï ãæï …æ»°æ,
„éÛæ¨ï ÜUÚ±æ çH²æ …æ»°æ J’
©Ý ¥Ýé½±æï´ Ýï ¹éÛæï ¥¨è¹ ¨æ¹‰²ü ÐíÎæÝ çÜU²æ ¥æñÚ …æï
ÜUçÆÝ ‰ææ, Ýæ¹é¹çÜUÝ …ñ¨æ ‰ææ, ©¨ï ¨ã… ¥æñÚ ¹é¹çÜUÝ ¾Ýæ²æ,
ÐêÁ² Ÿæè¹æïÅæ ÜUè àæçv„ Ýï ¥æñÚ ¨Îì°éL Ÿæè¥Ý´„S±æ¹è Ðï´ÉæÚÜUÚ
¹ãæÚæ… (Ðê. Ÿæè±æ¨éÎï±æÝ´Î ¨ÚS±„è ¹ãæÚæ… ÜïU ¨Îìçàæc²) ÜUè
àæçv„ Ýï !.. ¥æñÚ ÜïU±H »ÜU ¹ãèÝï ÜUè ¥±ç{ ¹ï´ ãè ¹ÚæÆè ™çÚ~æ
ÜUæ ÜUæ²ü ¨´Ðóæ ãæï °²æ J
ÐêÁ² Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ™çÚ~æHï¶Ý ÜUæ ÜUæ¹ ÜUÚ„ï ¨¹² Ðí‰æ¹, ©ÝÜïU
…è±Ý ÜUè ÍæÅÝæ¥æï´ ÜUæ ¨´ÜUHÝ ÜUÚ ÜïU ©¨ÜUæ ¥|²æ¨ ÜUÚÝæ ÐÇGæ
J ¾æÎ ¹ï´ ©‹ãï´ ¨é¨ê~æ„æ ¨ï Ú¶ÜUÚ ©Ý¹ï´ »ÜU ¥¶´çÇ„„æ HæÝï ÜïU çH»
Š²æÝ çβæ J ²ã Ðê‡æü ãæï„ï ãè ¹Ý ¹ï´ »ÜU Ývàææ ¥´çÜU„ ãé¥æ, ç…¨¹ï´
òçv„, ÍæÅÝæ, ÐçÚçS‰æç„ §ÝÜUæ ¨¹æ±ïàæ ‰ææ, ±ñ¨ï ãè ÐêÁ² Ÿæè¹æïÅæ
¥æñÚ ¾æÜUè òçv„²æï´ ÜïU Ðí¨´°æÝéMÐ ¥æñÚ ÐçÚçS‰æç„ÝéMÐ ¾æïH-
ç±™æÚ-¹Ýæï½æ± ¥æñÚ ¨êÿ¹ „Ú´° ½è ‰æï J
¥´„ ¹ï´ §¨ ¥´çÜU„ ãæï °²è ãé§ü Ÿæè¹æïÅæ ÜUè …è±Ýè ÜUæï
àæÏΨ¹êãMÐ ÎïÜUÚ ©¨ï ±æ™ÜUæï´ ÜïU ¨æ¹Ýï Ú¶„ï ãé» ¾éçh ÜUæï ¥æñÚ
¹Ý ÜUæï ¾æïçÛæH H°Ýï±æHæ ‘Ú¨ãèÝ ±ëœæ梄’ Ý ãæï, §¨ÜïU Ðíç„ ¨…°
ÚãÝæ ½è ¥æ±à²ÜU ‰ææ J ¨ã…„æ, Ðí±æçã„æ ¥æñÚ Ú¨¹æ{é²ü §ÝÜUæ
ç~æ±ï‡æ訴°¹ Ý ãæï, „¾ „ÜU ²ã ¨´½± Ýãè´ ãñ ¥æñÚ ¥‰ææü„ì ²ã
Ðí²Õ¨æŠ² Ýãè´ ãñ, ÐéLcææ‰æü ¨ï Ðíæ# çÜU²æ …æ ¨ÜU„æ Ýãè´ ãñ J
ç…¨ ÐíÜUæÚ ¨ï ÈêUH ¨ã…„æ ¨ï ç¶H„æ ãñ, ¥æÜUæàæ ¹ï´ §´Îí{Ýécæ
¥±ç™„ì Ðí°Å ãæï„æ ãñ, ©¨è ¨ã…„æ ¨ï ±ã ‘¥´„Ú ¨ï Ðí°ÅèÜUÚ‡æ’
ãæï, „æï ãè ©¨ÜUæ ¹ê˲ ãñ ¥æñÚ ±ã ÍæÅ„æ ãñ ÜïU±H ¨´„ÜëUÐæ ¨ï,
°éLÜëUÐæ ¨ï ¥æñÚ §üEÚÜëUÐæ ¨ï ! ²ãæ¡ »ï¨æ ÜéUÀ ÍæÅæ ãñ ²æ Ýãè´ §¨ÜUæ
ç݇æü² ÜUÚÝæ „æï ±æ™ÜUæï´ ÐÚ ãè çݽüÚ ãñ J
™çÚ~æ çHçоh ÜUÚ„ï ¨¹² ¥°Ú Ú´…ÜU„æ ÜUæï ãè Ðíæ{拲 ¥æñÚ
¹ãœ± çÎ²æ …æ„æ, „æï ÜU§ü ¾æÚ ¨¹Ûææñ„æ ÜUÚÝæ ÐÇG„æ, ÜUæÅ-Àæ¡Å
ÜUÚÝè ÐÇG„è ²æ ¨y² ÜUè ©Ðïÿææ ÜUÚÝè ÐÇG„è J HæïÜUçÐí²„æ ÜUè
ÜU¨æñÅè ÐÚ àææ²Î ±ã ²àæS±è ½è ãæï …æ„æ, „æï ½è ¨y² ÜUè ©Ðïÿææ
ÜUÚÝï ÜUæ ¥ÿæ}² °éÝæã ãæï …æ„æ J §¨çH» ÐêÁ² Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ¥æñÚ
¾æÜUè òçv„²æï´ ÜïU ÍæÅÝæ¥æï´ ÜïU ¨´Î½ü ¹ï´ …æï-…æï Ðíy²ÿæ àæÏÎ-½æ±-
ç±™æÚ-¨êÿ¹ „Ú´° ©ÐHÏ{ ‰æï, ©‹ãï´ ÜéUÀ ½è ¨¹Ûææñ„æ çÜU²ï ç¾Ýæ,
…ñ¨ï-ãñ´-±ñ¨ï ãè S±èÜUæÚ ÜUÚÝï ÜUæ çÝp² çÜU²æ J §¨¨ï ™çÚ~æ ¹ï´
àææ²Î ÜUãè´ çvHC„æ ¥æ …æÝï ÜUæ Îæïcæ çݹæü‡æ ãæïÝæ ¨´½± ‰ææ J
HïçÜUÝ ±ã ¥çݱæ²ü ¥æñÚ ¥ÅH ‰ææ J ç…¿ææ¨é, ¹é¹éÿæé ¨æ{ÜUæï´ ÜUè
ÎëçC ¨ï „æï ÜUS„éÚè¹ë° ÜUè Ýæç½ ¹ï´ Úãè ãé§ü ÜUS„éÚè ÜïU ¨¹æÝ §¨
¨y² ÜUæ ¹ãœ± ãè ¥ç{ÜU ãñ ¥æñÚ Ú´…ÜU„æ ÜUæï °æñ‡æ S‰ææÝ ãñ J
çÈUÚ ½è, ¾ãé„æ´àæ ¨±ü¨æ{æÚ‡æ ±æ™ÜU±°ü ÜUæ ç±™æÚ ÜUÚ ÜïU
©‹ãï´ ²ã …è±Ý™çÚ~æ çvHC ¥æñÚ ¾æïçÛæH Ý H°ï §¨ ©gïಠ¨ï ©¨ÜïU
Îæï ç±½æ° çÜU²ï J
ÐãHï ¶´Ç ¹ï´ ÐêÁ² Ÿæè¹æïÅæ ÜUè …è±Ýè ÜUæ ¨¹æ±ïàæ ãñ ¥æñÚ
Îê¨Úï ¶´Ç ¹ï´ ©ÝÜUæ ¾ãéÚ´°è òçv„y±, ©ÝÜïU àæÏÎæï´ ¹ï´ ãè Ÿæè¨Îì°éL
¥æñÚ ¨æ{Ýæ ÜïU ¾æÚï ¹ï´ ¨´çÿæ# …æÝÜUæÚè, ©ÝÜïU ÜéUÀ ¥¹ë„±™Ý,
¨æ{Ýæ¹¹ü, ©ÝÜUè S±Ú癄 ¥æÚ„è, ãçÚ:ú ¥æŸæ¹æï´ ÜUè …æÝÜUæÚè,
ÎæÝ°´°æ §y²æçÎ ÜUæ ¨¹æ±ïàæ ãñ J
7 8
ÐêÁ² Ÿæè¹æïÅæ ÜïU …è±ÝÜUæH ÜïU ©ÐHÏ{ ÐãHé¥æï´ ¹ï´ ¨ï ÜUÚè¾-
ÜUÚè¾ ¨½è ÜUæ ¨´ÿæïÐ ¹ï´ Ðí°ÅèÜUÚ‡æ, §¨ ™çÚ~æ°´‰æ ¹ï´ ãñ J
¨Îì½æx² ¨ï ÐêÁ² Ÿæè¹æïÅæÝï ¥ÐÝè ©ÐçSƒç„ ¹ï´ ãè ½v„…Ýæï´ÜUæï
¥æñÚ ¥æ#…Ýæï´ ÜUæï ¥ÐÝï …è±Ý ÜïU ¾ãé„æ´àæ Ðí¨´° ç±S„æÚ ¨ï çH¶ï
‰æï J ²ã ¨¾ ãçÚ:ú ¥æŸæ¹ mæÚæ ÐíÜUæçàæ„ ‘…è±ÝÎàæüÝ’ ¥æçÎ °í´ƒæï¢
¹ï´ àæÏξh ãñ¢ J
©¨è „Úã ÐêÁ² Ÿæè¹æïÅæ Ýï çH¶ï ãé» ¶G „, ©ÝÜïU çH綄 ¾æÜUè
°í´‰æ, ©ÝÜïU ¾æïH §y²æçÎ ÐÚ ¥æ{æçÚ„ „‰ææ ¨´ÜUHÝ çÜU²ï ãé» ‘ÐêÁ²
Ÿæè¹æïÅæ-…è±Ý ¥Ýï ÜUæ²ü’ §¨ ¨´Î½ü°í´‰æ ¨ï ½è ©ÝÜïU ¾æÚï ¹ï´
ç±S„æÚÐê±üÜU …æÝÜUæÚè Ðí挄 ãæï„è ãñ J ÐêÁ² Ÿæè¹æïÅæ Ýï ²ã ¨´Î½ü°í´‰æ
S±²´ ÐÉGÜUÚ ‘±ã ¨y²æç{çC„ ãñ’ »ï¨æ ¥Ýé¹æïÎÝ çÎ²æ ‰ææ J
Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ¨¾ ¨ï ÀæïÅï ¾´{é S±°èü² Ÿæè. ¨æï¹æ½æ§ü
½æ±¨æÚ ç…‹ãæï¢Ýï ¨è{è-¨æÎè ½æcææ ¹ï´ „ÚH„æ ¨ï ¥æñÚ
½æ±Ðê‡æü„æ ¨ï ‘„Ú‡ææ¹æ´‰æè ¹ïL’ Ýæ¹ÜU Ÿæè¹æïÅæ ÜUæ ™çÚ~æ
çH¶æ ãñ J ©ÝÜUè çH¶æ§ü ¨ï ‘Ðí±æãè ¥æñÚ Ðíæ¨æçÎÜU Hï¶Ý
ÜñU¨æ ãæï’ §¨ÜUæ ¹æ°üÎàæüÝ ¹éÛæï Ðíæ# ãé¥æ J §¨ ™çÚ~æ ÜUæ
Hï¶Ý ÜUÚ„ï ¨¹² ‘„Ú‡ææ¹æ´‰æè ¹ïL’ ¨ï ÜU§ü ½æ±Ðê‡æü ¥´àææï´
ÜUæ ¥Ýé±æÎ ÜUÚÝï ÜUæ ¨Îì½æx² ¹éÛæï Ðíæ# ãé¥æ J §¨ÜUæ ¹éÛæï
°±ü ãñ J ©ÝÜUæ «‡æçÝÎïüàæ ÜUÚ ÜïU ©ÝÜïU «‡æ ¹ï´ ÚãÝï ¹ï´ ãè ¹ñ´
¥ÐÝï¥æÐ ÜUæï ¥ãæï½æ°è ¹æÝ„æ ãê¡ J
™çÚ~æHï¶Ý ÜUÚ„ï ¨¹² ‘…è±ÝÎàæüÝ’, ‘Ÿæè¹æïÅæ-…è±Ý ¥Ýï
ÜUæ²ü’ ¥æñÚ ‘„Ú‡ææ¹æ´‰æè ¹ïL’ §Ý „èÝ °í´‰ææï´ ÜUæï ¨ç±àæïcæ MÐ ¹ï´
ÜïU´çÎí½ê„ Ú¶æ ãñ J
¹ÚæÆè ¹ï´ ÐêÁ² Ÿæè¹æïÅæ ÜUæ ²ã ™çÚ~æ ÐíÜUæçàæ„ ãæïÝï ÜïU ¾æÎ
„éÚ´„ ãè ¹éÛæï ¥æŸæ¹ ¨ï çÝÎïüçàæ„ çÜU²æ °²æ çÜU, ‘§¨ ™çÚ~æ ÜUæ çã´Îè
¥Ýé±æÎ ½è ¥æÐ ãè ÜUÚï´ J’ ©ÝÜïU àæÏÎ ²ã ÐêÁ² Ÿæè¹æïÅæÜUè ãè
ÐíïÚ‡ææ-¥æ¿ææ ¹æÝÜUÚ ¥°Hï ¹æñÝ ¹ï´ ¹ñ´Ýï ²ã ÜUæ¹ àæéM çÜU²æ J
©¨¨ï ÐãHï °éL„é˲ ç¨h ¹ãæy¹æ ÐêÁ² Îæ¨æÝéÎ樅è
βæݴ΄è‰æü…è ÜïU ÎàæüÝ ÜUÚ ÜïU ©ÝÜïU ½è ¥æàæè±æüÎ §¨ ÜUæ²ü ÜïU
çH» Ðæ çH²ï ‰æï J ÐêÁ² Îæ¨æÝéÎ樅è ÜUæ ÐêÁ² Ÿæè¹æïÅæ ¨ï °ãÚæ
Ðí﹨´¾´{ ‰ææ ¥æñÚ ¹ÚæÆè ¹ï´ ÐêÁ² Ÿæè¹æïÅæ ÜUæ ™çÚ~æ ÐíÜUæçàæ„ ãæïÝï ÐÚ
©‹ãæï´Ýï ¥ÐÝæ ¥æÝ´Î Ðí°Å çÜU²æ ‰ææ J
¹ÚæÆè ™çÚ~æ ÜUæ ½æ±æ‰æü çã´Îè ¥Ýé±æÎ ÜUæ ÜUæ¹ àæéM ãé¥æ
¥æñÚ Îﶄï-Îﶄï ÜïU±H ¾æÚã çÎÝæï´ ¹ï´ ãè ±ã Ðê‡æü ½è ãæï °²æ
J Ý ¹ñ´ çã´Îè ½æcæè ãê¡ ¥æñÚ Ý ãè ¹ñ´Ýï çã´Îè ÜUæ ¥|²æ¨ çÜU²æ ãñ,
çÈUÚ ½è ²ã ÜUæ²ü ¨é¨´Ðóæ ãæï ¨ÜUæ, §¨ÜïU ÐèÀï ½è çÝçp„ MÐ
¨ï ÜïU±H ÜëUÐæ ãè ãñ J ÐêÁ² Ÿæè¹æïÅæ ÜïU …‹¹çÎÝ ÐÚ ²æÝè ½æÎíÐÎ
±l™„é‰æèü, 30-9-95 ÜïU Úæï… ãè ²ã ÜUæ¹ Ðê‡æü ãé¥æ ²ã »ÜU
¥…è¾ §œæÈUGæÜUG ãñ J
çã´Îè ™çÚ~æ ÜUè çH¶æ§ü ÜUÚ„ï ¨¹² ¶´Ç »ÜU ÜïU ÜéUÀ Îæï-„èÝ
ÐíÜUÚ‡æ ‰ææïÇGï ç±S„æçÚ„ MÐ ¹ï´ çH¶ï ãñ´ ¥æñÚ ¶´Ç Îæï ¹ï´ ÐêÁ² Ÿæè¹æïÅæ
Ýï S±…Ý ½ç°Ýè ÜUæï çH¶ï ãé» »ÜU ¶„ G ÜUæ ¨¹æ±ïàæ çÜU²æ ãñ,
ç…¨¨ï ©ÝÜUè Hï¶ÝàæñHè ÜUæ S±„´~æ ¥æñÚ ç±çàæC É¢xæ ÜUæ ¨¾ ÜUæï
w²æH ¥æ …æ»°æ ¥æñÚ ¨æ{ÜU òçv„²æï´ ÜUæï ¨æ{Ýæ ÜUæ ¾ãé¹ê˲
¹æ°üÎàæüÝ ½è Ðíæ# ãæï°æ J ¶´Ç Îæï ¹ï´ ¨æ{Ýæ, Ðíæ‰æüÝæ, Š²æÝ, ¨ï±æÜUæ²ü
¥æñÚ ÎæÝ°´°æ, ÐêÁ² Ÿæè¹æïÅæ ÜUæ ¨æçãy² ¥æñÚ ÐlçH¶æ§ü §ÝÜïU ¾æÚï
¹ï´ ½è ¥ç{ÜU„Ú ©ÝÜïU ãè àæÏÎæï´ ¹ï´ çH¶Ýæ ¥æñÚ Ã²v„ ÜUÚÝæ ²ã
°æ°Ú ¹ï´ ¨æ°Ú ½ÚÝï ÜUæ Ðí²Õ ÜUÚÝï …ñ¨æ ãè ãñ, §¨¹ïï´ ÜUæï§ü àæ´ÜUæ
Ýãè´ J çÈUÚ ½è ‘ÜU‡æ ¨ï ¹Ý ÜUè ÐÚèÿææ’ §¨ ‹²æ² ¨ï ©ÝÜïU ¨Îì|æé„,
„ï…S±è ¥æñÚ ¾ãé¥æ²æ¹è òçv„y± ÜUæ çÜ´Uç™„ì ¥Ýé½± ½è ¥°Ú
ã¹ï´ Ðíæ# ãæï ¨ÜUæ, ¥ÐÝï Nβ ÜUæï ÀêÜUÚ çÜ´Uç™„ì ¥Ýé½± ½è ¥°Ú
ã¹ï´ Ðíæ# ãæï ¨ÜUæ, „æï ½è çH¶æ§ü ÜUæ ãï„é ¨æŠ² ãæï °²æ ãñ, »ï¨æ ¹ñ´
¹æÝê¡°æ J ±ñ¨ï „æï ¶éÎ ¨´„ ¾Ýï ç¾Ýæ ¨´„ ÜUæï Ðã™æÝÝæ ¥¨´½±
ãñ J ²ã ¨¾ …æÝ„ï ãñ¢ J ÐêÁ² Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ¾æÚï ¹ï´ „æï ©‹ãï´ …æÝÝæ ¥æñÚ
½è ÜUçÆÝ ‰ææ J ©ÝÜïU Ðæ¨ ÜUæï§ü ¥æÇ´¾Ú Ýãè´ ‰ææ, Ðí™æÚ ©‹ãï´ Ð¨´Î
Ýãè´ ‰ææ, ÜUæï§ü °éLç°Úè ½è Ýãè´ ‰æè J ¨æ{æÚ‡æ …Ý ÜUè ½æ¡ç„ ãè ©ÝÜUè
ÚãÝè-¨ãÝè ‰æè J ¥ÐÝæ S±MÐ çÀÐæ Ú¶Ýï ÜUè ç±çàæC ÿæ¹„æ ©Ý¹ï´
‰æè ¥æñÚ ç…‹ãæï´Ýï ¥´„Ú´° ¨æ{Ýæ ÜUÚ ÜïU ©ÝÜïU 癄ìS±MÐ „ÜU Ðãé¡™Ýï
9 10
ÜUæ ÐéLcææ‰æü §üEÚÜëUÐæ ¨ï çÜU²æ, ©‹ãï´ ãè ©ÝÜUè ÜéUÀ ÛæHÜU Ðíæ# ãé§ü,
çÜ´Uç™„ì ¥Ýé½± Ðíæ# ãé¥æ J ¨´„ ç…„Ýæ çζæ„ï ãñ´ ¥æñÚ ¾„æ„ï ãñ´,
©„Ýæ ãè ¨´¨æÚè …è± ©‹ãï´ ¨¹Ûæ Ðæ„ï ãñ´, §¨çH» ¥ÐÝï ¥´ÎÚ ç±ÚæÅ
™ï„Ýæ ÜUæ ¥¨è¹ ¨¹éÎí çÀÐæÜUÚ »ÜU ¨æ{æÚ‡æ òçv„ ÜUè „Úã
ÚãÝï±æHï ÐêÁ² Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï Ðê‡æü„: ¨¹Ûæ ÐæÝæ ½è ¥æ¹…Ý ÜïU çH»
¥ç„àæ² ÜUçÆÝ ‰ææ ²æ „æï ÜUãæï çÜU ÜUÚè¾-ÜUÚè¾ Ýæ¹é¹çÜUÝ ‰ææ J
©‹ãï´ ¨¹Ûæ ÐæÝï ÜUè ç…¿ææ¨æ ¥°Ú …æ°ë„ ãæï …æ», ±ã SÈéUçÌ´°
¥°Ú ã¹ï´ Ðíæ# ãæï …æ» ¥æñÚ ‘H°Ýè’ çݹæü‡æ ãæïÜUÚ ¨éÐæ~æ ¾ÝÜUÚ,
ÐéLcææ‰æü ÜUÚ ÜïU, ©¨¨ï ©ÝÜUè ÜëUÐæ Ðíæ# ÜUÚ ÜïU ã¹ §üEÚ°æ¹è ¾Ý
¨ÜïU´, „æï ãè çH¶æ§ü ÜUæ ãï„é ¨æŠ² ãæï°æ J
¾ê¡Î-¾ê¡Î ¹{é §ÜU_æ ÜUÚ ÜïU „ñ²æÚ ãæï °²æ ãé¥æ ²ã Ú¨½çÚ„
™çÚ~æMÐè ¹{éÍæÅ Ú¨æS±æÎÝ ÜUÚÝï ÜïU çH» ¥æÐÜïU ãæï‰ææï´ ¹ï´ ¨æñ´Ð„ï
ãé» ¹ñ´ ÐéHÜU ¥æñÚ ¥æÝ´Î ¥Ýé½± ÜUÚ Úãæ ãê¡ J
²ã ¨¾ ‘çÜU²æ ãé¥æ’ Ýãè´ ¾çËÜU ‘ÜUÚ±æ²æ °²æ’ ÜUæ²ü ãñ J
§¨çH» …è±Ý¨æ{Ýæ ÜUÚ ÜïU ¥æÝ´ÎÐíæç# ÜïU …è±Ýãï„é ÜïU »ÜU¹ï±
Hÿ² ÜïU ЉæÐÚ ¹æ°üÜUí¹‡æ ÜUÚÝï ÜUæï ÐêÁ²Ÿæè ÜUè àæçv„ ©lé„ ÜUÚï°è,
¾H-ÐíïÚ‡ææ-SÈêUç„ü Îï°è ¥æñÚ ²ã ÜUèç¹²æ ÜUÚ ÜïU ãè Úãï°è, »ï¨è ¹ïÚè
ÎëÉG Ÿæhæ ãñ J
çH¶æ§ü ¹ï´ çÝçp„MÐ ¨ï ÜéUÀ ~æéçŲæ¡, ÜéUÀ Îæïcæ Úã °²ï ãæï´°ï J ±ï
Îæïcæ ÜUH¹ ãæ‰æ ¹ï´ ÆèÜU ¨ï Ý ÐÜUÇGÝï±æHï ÜïU-¥‰ææü„ì ¹ïÚï ãñ´ J ÐêÁ²
Ÿæè¹æïÅæ ¥æñÚ ¥æÐ ¨¾ ©ÝÜUè ¥æïÚ ÿæ¹æàæèH ÎëçC ¨ï Îï¶ï´ ²ãè
Ðíæ‰æüÝæ J
‘ÜUH¹ ÜUæ çÝç¹œæ ¾ÝÝï ÜUè ÜëUÐæ’ ÜUæ ÎæÝ ÜUÚÝï±æHè °éLàæçv„
ÜUæï ²ã ™çÚ~æ °í´‰æ Ý¹í ½æ± ¨ï ¨¹çÐü„ ÜUÚ„æ ãê¡ J
Çæò. ç±læ¨æ°Ú Hÿ¹‡æ ÜUæ´¾fï
»¹.¾è.¾è.»¨. (¹é´¾æ§ü)
…æ{± ¹æÜïUüÅ, ¹é.Ðæï. ÜéUf°æ´±
ç…. Ææ‡æï, ¹ãæÚæcÅî, çÐÝ : 421503

 JJ ãçÚ:ú JJ ¥ÝéÜUí¹ç‡æÜUæ
çݱïÎÝ ¶´Ç »ÜU : ÐêÁ² Ÿæè¹æïÅæ ÜUæ …è±Ý™çÚ~æ
(„ë„è² ¥æ±ëçœæ) ÜUí¹ ç±cæ² ÐëD ¨´w²æ
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ-»ÜU ¨¢„ ÐéS„ÜU ÜUè Ú™Ýæ ÜUÚ ÜïU Hï¶ÜU Çæõ. (1) …è±ÝÚ´°ÚïÁGæ - »ÜU {í鱄æÚæ 1
ç±læ¨æxæÚ Hÿ}æ‡æ ÜUæ¢Ïæfï…è Ýï ¥ÐÝï …è±Ý ÜUæ ¥ç„ }æ㜱Ðê‡æü ÜUæ²ü (2) Ÿæè¹æïÅæ ÜUæ …‹¹ 3
¨¢Ðóæ çÜU²æ ãñ J ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ ÜUæ ¨æçãy² xæé…Úæ„è }æï¢ ©ÐHÏ{ ãñ J (3) ¥Ý…æÝ ¾íæræ‡æ 4
çÜU‹„é çã‹Îè|ææ¯è ¨æ{ÜUæï¢ ÜUæï ÐêÁ²Ÿæè ÜïU …è±Ý±ëœæ梄 ÜUè }ææçã„è (4) °Úè¾è ÜUæ ©œæÚæç{ÜUæÚ 6
©ÐHÏ{ Ýãè¢ ƒè J §¨¨ï §¨ ÐéS„ÜU ÜïU }æ抲}æ ¨ï ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ ÜUæ (5) ÜUÇGè ¹…ÎêÚè 7
…è±Ý »±¢ ÜUæ²ü ¨ÚH |ææ¯æ }æï¢ ©ÐHÏ{ ãé¥æ ãñ J (6) ™æ„é²ü 11
©}æÎæ ¨…üÝ ÜïU çH» ãçÚ:ú ¥æŸæ}æ, ¨éÚ„ ÜUæ ÅîSÅè}æ¢ÇH Çæõ. (7) ™æïÚè 14
ÜUæ¢Ïæfï…è ÜUæ ¥¢„:ÜUÚ‡æÐê±üÜU ¥æ|ææÚ Ã²QU ÜUÚ„æ ãñ J §¨ ÐéS„ÜU ÜïU (8) S±¨¹‰æüÝ 16
Ðíƒ}æ-çm„è² ¨¢SÜUÚ‡æ }æï¢ …æï-…æï ÿæç„²æ¡ ƒè, ±ã ¨|æè ÿæç„²æ¡ çÎËãè (9) ¥¨ã沄æ 18
çSƒ„ Ÿæè Ýæïxæï‹Îí …ñÝ ¨æãÏæ Ýï ÏæÇGï ÐçÚŸæ}æ ¨ï ¨ãè ÜUè ãñ J §¨¨ï (10) ¹æÝè ÜéUÅé´¾ 20
§¨ ÐéS„ÜU ÜUè Ðê‡æü„æ (Perfection) ÏæÉGè ãñ J Ÿæè Ýæxæï‹Îí…è ÜïU ²ã (11) ¨æ{é ÜUè ½ç±c²±æ‡æè 22
(12) δÇéÜïUàææãè 25
¥ç„ }æ㜱Ðê‡æü ²æïxæÎæÝ ÏæÎH ã}æ ©ÝÜïU ¥æ|ææÚè ãñ¢ J
(13) Á±æHæ¹é¶è ÜUæ ç±SÈUæïÅ 30
¥ã}æÎæÏææÎ çSƒ„ }æï. ¨æçãy² }æéÎí‡ææH² çH. (çÐí‹Åè¢xæ Ðíï¨) ÜïU
(14) Ðíæ‡æèÐíï¹ 31
Ÿæè ŸæﲨÜéU}ææÚ ç±c‡æéÐí¨æΠТÇKæ, ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ ÜïU Ðíç„ |æçQU|ææ± ¨ï (15) çЄëйïí 34
çÐí‹Åè¢xæ ÜUè çÝ:S±æƒü ¨ï±æ ÐíÎæÝ ÜUÚ Úãï ãñ¢ J ©ÝÜïU ¨ã²æïxæ ¨ï ãè (16) H„ ¨ï ÀéÅÜUæÚæ 37
ã}æ ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ ÜUæ ÐêÚæ ¨æçãy² ¥y²¢„ ±æç…Ïæ ÜUè}æ„ ¨ï ©ÐHÏ{ (17) ¨y²çÐí²„æ 38
ÜUÚ±æ ¨ÜU„ï ãñ¢ J ã}æ ŸæèŸæﲨ|ææ§ü ÜïU ¥y²¢„ ¥æ|ææÚè ãñ¢ J (18) ¥æ°ï ÜUè ÐÉGæ§ü ÜïU çH» ÐïÅHæÎ 41
|ææÚ„±¯ü ÜUè Ðí…æ ÐêÁ² Ÿæè}æÅæ ÜïU …è±Ý±ëœæ梄 }æï¢ ¨ï ¥ÐÝï-¥ÐÝï (19) çЄëç±²æï° 44
…è±Ý ÜUæ Hÿ² Ðíæ# ÜUÚïxæè §¨ àæé|æïÓÀæ ÜïU ¨æƒ ²ã ÐéS„ÜU ã}æ ¨}ææ… (20) ¨ï±æ ÜUæ ¥Ý¹æïH ¹æïH 46
ÜïU ™Ú‡ææï¢ }æï¢ ¨}æ<Є ÜUÚ„ï ãñ¢ J (21) àææñÜU ç¹Åæ 50
(22) ‘¹ñçÅîÜU „æï ãé», ¥æ°ï v²æ ?’ 53
„æ. 12-11-2015 ÅîSÅè}æ¢ÇH,
(23) ¨´°Îæïcæ 56
Ýê„Ý ±¯ü, ¨¢. 2072 ãçÚ:ú ¥æŸæ}æ, ¨éÚ„ (24) ±ÇæïÎÚæ ÜUæòHï… ÀæïÇGæ 58
11 12
 ÜUí¹ ç±cæ² ÐëD ¨´w²æ ÜUí¹ ç±cæ² ÐëD ¨´w²æ
(25) S±æ±H´¾Ý ¨ï ©ÓÓæ çàæÿææ 60 (52) …ïH²æ~ææ-…è±Ý¨æ{Ýæ 156
(26) °æ´{è…è ÜUæ ¾éHæ±æ 64 (53) »ÜU¹ï± Hÿ²-¨æ{Ýæ 157
(27) ‘¾ÓÓæï ²æÝè v²æ ½ïÇG-¾ÜUçÚ²æ¡ ?’ 68 (54) ¨ï±æ½æ± 158
(28) ©ÐÎí±è ¾ÓÓææï´ ÜUæï ¨¾ÜU 70 (55) ÜUH´ÜU ¨ï Úÿæ‡æ 160
(29) …æç„ ¾æãÚ ? 73 (56) Ÿæè¨Îì°éL ÜUæ S‰æêH Îïã ¹ï´ ÐéÝÚæ°¹Ý 163
(30) ¨ï±æ±í„ 75 (57) ‘²æï°ÿæï¹´ ±ãæ}²ã¹ì’ 167
(31) ‘ãçÚ ÜUæï ½…„ï...’ 77 (58) »ÜUæ´„ ¨æ{Ýæ 171
(32) …è±ÝÎæÝ 82 (59) çÓæ~æÜêUÅ ÜUæ „æ´ç~æÜU ¾íæræ‡æ 172
(33) Ÿæè¾æH²æï°è ¹ãæÚæ… ¨ï Ðí‰æ¹ ¹éHæÜUæ„ 88 (60) Nβ …è„æ 174
(34) ‘¾´°Hæ, »ÜUæ´„ ¥æñÚ …Hæàæ² !’ 92 (61) {é¥æ¡{æÚ 178
(35) Îèÿææ 95 (62) çã¹æH² ¹ï´ ¥ÍææïÚè ¾æ¾æ ÜïU Ðæ¨ 180
(36) S¹àææÝ±æ¨ 99 (63) ¾ír晲ü ÜïU çH» ¥çxݨæ{Ýæ 188
(37) ¾æïÜUÇ 100 (64) ŸæèÜëUc‡æ ÎàæüÝ-¨°é‡æ ¨æÿææyÜUæÚ 191
(38) Ÿæè{êÝè±æHï ÎæÎæ-ÐêÁ² ŸæèÜïUàæ±æÝ´Î…è ¹ãæÚæ… 101 (65) ¥½²Ðíæç# ÜUè ÜU¨æñÅè-ç°ÚÝæÚ ¹ï´ 193
(39) ¨y¨´° ¨ï ¨Îì°ç„ 110 (66) Ðí½æ¾æ ÜUè ¨Îïã ÐéÝ|æïZÅ 194
(40) ‘¹éÛæï »ÜU ¹°Ú¹ÓÀ Îï¶ÝïÜéU Hï ™H !’ 112 (67) ¨ï±æçݱëçœæ ¥æñÚ ÜUÚæ™è ÜUæï Ðí²æ‡æ 196
(41) ‘ݹüÎï ¹æ„ ÜUè …² !’ 117 (68) ÜUÚæ™è±æHï ¾æ¾æ - »ÜU ¥æñçH²æ 198
(42) ‘²ãæ¡ „ïÚæ ¥æŸæ¹ ãæï°æ ! 121 (69) ‘ÐÚ{¹æïü ½²æ±ã:!’ 206
(43) ‘„é… ™Ú‡æï !’ 124 (70) ¥mñ„ ÜUæ ¨æÿææyÜUæÚ 209
(44) ϲæã 125 (71) °ãÝæï´ ÜUè ™æïÚè 211
(45) ‘…¾ „ÜU „ê ¹éÛæï Îﶄæ Ýãè´, „¾ „ÜU ¨¾ ò‰æü !’ 130 (72) ‘ÐñÎæ§üàæ ÜïU çÎÝ ÜUÚæ™è …æÝæ !’ 216
(46) àææÐ ²æ ±ÚÎæÝ ? 133 (73) ‘±™ÝÐêç„ü !’ 219
(47) ¥±{ê„ ÜUæ ¨¹æ°¹ 137 (74) ¹æ¡ ÜUæ ÐéÝ…ü‹}æ 223
(48) ½…Ý »ÜU - ÐçÚ‡ææ¹ Îæï 144 (75) çàæÚÇè ¹ï´... 227
(49) ¨æÜUæïÚè ¹ï´ Ÿæè©Ðæ¨Ýè ¹ãæÚæ… ÜïU ¨æçó抲 ¹ï´ ! 147 (76) ¹êÜU ¨y²æ°íã 228
(50) HæÆè¹æÚ ¹ï´ ÜU¨æñÅè 151 (77) ¨¹ÎëçC 232
(51) ‘„ê ~ææÅÜU ÜUÚ !’ 153 (78) ‘¥|æè ½è „ïÚæ ¥ã¢ °²æ Ýãè´ ?’ 235

13 14
 ÜUí¹ ç±cæ² ÐëD ¨´w²æ
(79) ‘¨¹é´ÎÚ ¹ï´ ™Hæ …æ !’ 238 JJ ãçÚ:úJJ
(80) ‘}æã¾ê¾ ÜUæ ãév¹ !’ 240
(81) Ÿæè¨Îì°éL ÜUè Ðíï¹Ðí¨æÎè 246
(82) °éLÎçÿæ‡ææ 249 ¶´Ç »ÜU
(83) ¥Ýæ°íãè ¥æñÚ ¥Ýæ¨v„ Ÿæè¹æïÅæ 250
(84) ‘„éÛæ ÐÚ ¨¹æ… ÜUæ «‡æ ãñ !’ 252
(85) ‘¹éÛæï ¨¹æ… ÜUæï ¾ñÆæ ÜUÚÝæ ãñ !’ 255
(86) Ðíï¹SÐàæü 258 ÐêÁ² Ÿæè¹æïÅæ ÜUæ
(87) Ðíï¹è ¨´„ 260
(88) ±æШè ÜUè „ñ²æÚè 264
(89) Îïãy²æ° 269 …è±Ý™çÚ~æ
(90) ‘¥xݲï S±æãæ !...’ 275
¶´Ç Îæï : ÐçÚçàæC
(1) Ÿæè¨Îì°éL ÜïU ¾æÚï ¹ï´-ÐêÁ² Ÿæè¹æïÅæ ÜïU àæÏÎæï´ ¹ï´ 281
(2) ¨æ{Ýæ ÜïU ¾æÚï ¹ï´-ÐêÁ² Ÿæè¹æïÅæ ÜïU àæÏÎæï´ ¹ï´ 290
(3) Ðíæ‰æüÝæ-ÐêÁ² Ÿæè¹æïÅæ ÜïU àæÏÎæï´ ¹ï´ 299 ‘¹ñ´ ¨±ü~æ ç±l¹æÝ ãê¡ !’
(4) Š²æÝ-ÐêÁ² Ÿæè¹æïÅæ ÜïU àæÏÎæï´ ¹ï´ 302 - ¹æïÅæ
(5) ÐêÁ² Ÿæè¹æïÅæ-»ÜU ¾ãéÚ´°è òçv„y± 305
(6) ÐêÁ² Ÿæè¹æïÅæ ÜUæ ¨æçãy² ¥æñÚ ÐlçH¶æ§ü 312
(7) ÐêÁ² Ÿæè¹æïÅæ ÜUæ »ÜU ¶„ G 316
(8) ãçÚ:ú ¥æŸæ¹ 324
(9) ¥¹ë„ç¾´Îé 330
(10) ¨æ{Ýæ¹¹ü 339
(11) ‘ú àæÚ‡æ ™Ú‡æ Hï…æï’-¥æÚ„è 342
(12) ¨ï±æÜUæ²ü ¥æñÚ ÎæÝ°´°æ 344
(13) ÐêÁ² Ÿæè¹æïÅæ ÜïU …è±Ý ÜUè ¹ãœ±Ðê‡æü ç„ç‰æ²æ¡ 347

15 16
 JJ ãçÚ:ú JJ
1. …è±ÝÚ´°ÚïÁGæ - »ÜU {í鱄æÚæ
Ú´°Úïμæ ÜéUÅé´¾ ¹ï´ …‹¹ ãé¥æ »ÜU HÇGÜUæ, ‰æè ç…¨ÜïU Ðæ¨
H°Ý, öÉ çÝDæ, ÐéLcææ‰æü, ¨è¶ Úãæ ‰ææ …æï ÜUÆæïÚ ÐçÚŸæ¹ ÜUÚ„ï
ãé» ÜUÇGè °Úè¾è ¹ï´ ½è J ¹æ¡-¾æÐ ÜUæ ¨ÐÝæ ‰ææ çÜU ±ã ¾ÇGæ
ãæïÜUÚ, ÜUæï§ü ¥ÈGU U¨Ú ¾ÝÜUÚ, °Úè¾è ÜUæï çÀóæç½óæ ÜUÚ ÜïU ©‹ãï´
¨é¶™ñÝ ÜUè ¥æñÚ »ïàææï¥æÚæ¹ ÜUè ô…ΰè Îï°æ J HïçÜUÝ ±ã „æï
Ðí½æ籄 ãé¥æ °æ´{è…è ÜïU òçv„y± ¨ï, ©ÝÜïU ¥æ™æÚ-ç±™æÚæï´ ¨ï J
©ÝÜUè HHÜUæÚ Nβ ¹ï´ {æÚ‡æ ÜUÚ Üï ©¨Ýï „æï ÜU¨¹ ¶æ Hè
ÎèÝ-Îé:¶è…Ý ¥æñÚ ãçÚ…Ýæï´ ÜUè ¨ï±æ ÜUè J çÇ°íè ÜUæ ¹æïã y²æ°ÜUÚ
©¨ çÝcÜUæ¹ ¨ï±æ ¹ï´ ±ã …éÇG °²æ ¹Ý-Ðíæ‡æ ¨ï J ¨¾ ÜUæ ç±Úæï{
¨ãÝ ÜUÚ ÜïU ãÚ „Úã ÜUæ ãHæãH ÐíæàæÝ ÜUÚ ÜïU ½è ±ã ÇÅæ
ãè Úãæ ¥ÐÝï ÜUæ²ü ¹ï´ J
àæéM ¹ï´ Îïàæ¨ï±æ-ãçڅݨï±æ ²ã ¹æ~æ ©¨ÜUæ Š²ï² ‰ææ, HïçÜUÝ
çÝ²ç„ ÜïU ¹Ý ¹ï´ „æï ÜéUÀ ¥æñÚ ãè ‰ææ J §¨ y²æ°è, ÐéLcææ‰æèü
…è± ÜUæï ©¨Ýï §üEÚÐíæç# ÜïU Љæ ÐÚ ¶è´™ çH²æ ¥æñÚ ÜU¹ü²æï°è
ÜUè ½êç¹ÜUæ ©¨ï ÐíÎæÝ ÜUè J çÈUÚ „æï ¨ï±æ ¥æñÚ Ðíæ# ãæïÝï±æHæ
ãÚ »ÜU ÜU¹ü-¨¾ ÜéUÀ ãè ©¨ÜïU çH» …è±Ý¨æ{Ýæ MÐ ¾Ý °²æ J
çÈUÚ, çÎÝ ¹ï´ ²ã ÜU¹ü²æï° ¥æñÚ Úæ„ ¹ï´ S¹àææÝ ¹ï´ »ÜUæ´„±æ¨
¹ï´ ½çv„²æï°, »ï¨è ©°í ¨æ{Ýæ àæéM ãé§ü J Ðçÿæ²æï´ ¨ï ¶éÎ ÜUæï
¾™æÝï ÜïU çH» ÐïÇG ¥ÐÝï ÈUHæï´ ÜUæï Ðœææï´ ¨ï ÉÜU Hï„ï ãñ´, ©¨è
°éŒ„„æ ¨ï ©¨ÜUè ¨æ{Ýæ ™H„è Úãè, ¥¶´çÇ„„æ ¨ï J
¨¹² ¾ã„æ °²æ ¥æñÚ çÜU¨è »ÜU ¹´°Hÿæ‡æ ¹ï´ ©¨ÜUè
„Ðp²æü ÜUè Ðê‡æææüãéç„ ãæï °§ü J §üEÚè² ™ï„Ýæ ¹ï´ ±ã Ðê‡æü„: çÐÍæH
°²æ, ¨¹æ °²æ J ©ÓÓ愹 çÎòHæïÜU ÜïU ÎÚ±æ…ï ©¨ÜïU çH» ¶éH
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 1
°²ï ¥æñÚ àææ´ç„ „‰ææ ¥æÝ´Î ÜUè ¶æï… ¹ï´ ¨´¨æÚ ¹ï´ ½ÅÜUÝï±æHï
ÐèçÇG„ …è±æï´ ÜUæï çÎàææ çζæÝï ÜUè ÿæ¹„æ ©¨ï Ðí挄 ãæï °²è J
àææ´ç„-¥æÝ´Î ÐíÎæÝ ÜUÚÝï ÜUè ²ã ¨±æïüÓÓæ ¨ï±æ ±ã ݹí„æ ¨ï,
çÝÚã´ÜUæçÚ„æ ¨ï ÜUÚÝï H°æ J
¾æÐÎæÎæï´ ÜUæ ÜUÐÇGæ Ú´°Ýï ÜUæ ÜUæ¹ ©¨Ýï çÜU²æ ãè Ýãè´,
HïçÜUÝ Hæï°æï´ ÜïU ¹ñHï Nβæï´ ÜUæï {æïÜUÚ ©ÝÜïU …è±Ý ¹ï´ §üEÚÐíèç„
ÜUæ ÐP æ Ú´° ÇæHÜUÚ çÎÝ-Ðíç„çÎÝ ©ÝÜUæï §üEÚ ÜUè ¥æïÚ ±ã
ªŠ±ü°æ¹è ÜUÚ„æ °²æ J
Ÿæè¨Îì°éL ÜïU ¥æÎïàææÝé¨æÚ ¨æ{ÜUæï´ ÜUæï ¨æ{Ýæ ÜUÚÝï ÜïU çH»
¹æñÝ-»ÜUæ´„ Ðí挄 ÜUÚæÝï±æHï ¹æñݹ´çÎÚæï´ ÜUè ©¨Ýï Ú™Ýæ ÜUè, ¨¹æ…
}æï¢ ¹æñçHÜU ÜUæ²ü ÜïU çH²ï ÎæÝ°´°æ ¾ãæ§ü ¥æñÚ ¥´„:SÈêU„ü ¨æçãy²
Ðí°Å çÜU²æ J
¨æÚï ¨¹æ… Ýï ©¨ÜïU ™Ú‡ææï´ ÜUæ ¥æŸæ² çH²æ, {ÝÚæçàæ²æ¡
©¨ÜïU ™Ú‡ææï´ ÐÚ ¥Ðü‡æ ãé§ü,¢ ¹æÝ-¨}¹æÝ, Ðíç„Dæ ¥æñÚ Ðíç¨çh ÜUæ
±H² ©¨ÜïU ™æÚæï´ ¥æïÚ ÈñUH °²æ, çÈUÚ ½è ©Ý ¨¾ ¨ï ±ã ‰ææ
¥SÐçàæü„, ÜUè™ÇG ¹ï´ ç¶HÝï±æHï ÜU¹H ÜUè „Úã J
S±ÐéLcææ‰æü ÜïU ¥æ{æÚ ÐÚ ¹æ°üÜUí¹‡æ ÜUÚ ÜïU ¨¹‰æü Ÿæè¨Îì°éL
ÜïU ÜëUÐæÀ~æ ÜïU Ýè™ï §üEÚÐíæç# ÜUæ °æñÚèàæ´ÜUÚ çàæ¶Ú ç…‹ãæï´ Ýï
¨ã…„æ ¨ï Ðæ çH²æ, »ï¨ï ƒï Ÿæè¹æïÅæ !... ¥ÐÝï S‰ææÝÐÚ çS‰æÚ
Úã ÜUÚ ¨¾ ÜUæï ÐíÜUæàæ ÎïÝï±æHï ¥æñÚ çÎàææ çζæÝï±æHï {í鱄æÚï
ÜUè „Úã ©ÝÜUæ ¥Îì½é„ …è±Ý™çÚ~æ ½è ¥ÐÝè ç±çàæC„æ ¨ï ™¹ÜU
©Ææ, ¨æ{騴„æï´ ÜïU ¨¹éÎæ² ¹ï´, ¨½è ÜUæï ÐíïÚ‡ææÎæ²è ¾ÝÜUÚ àæçv„
¥æñÚ àææ´ç„ ÐíÎæÝ ÜUÚÝï±æHæ ¥ÿæ² Síææï„ ¾ÝÜUÚ J
D D D
2 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 JJ ãçÚ:ú JJ
2. Ÿæè¹æïÅæ ÜUæ …‹¹
¨´±„ 1954 ÜUæ ½æÎíÐÎ ¹ãèÝæ J àæévHÐÿæ ¶y}æ ãæïÜUÚ
ÜëUc‡æÐÿæ àæéM ãé¥æ ‰ææ J ç„ç‰æ ™æñ‰æè J ¥´°íï…è ÜUæH°‡æÝæÝé¨æÚ
4 稄´¾Ú, 1898 ÜUæ çÎÝ J
¥´{ÜUæÚ ÜUè ÜUæçH¹æ ÛæÅÜUÜUÚ ½æïÚ ÐíÜUÅ ãæï Úãè ‰æè J Ðê±ü
çÎàææ ¹ï´ ¥æÜUæàæ ¹ï´ HæçH¹æ ÈñUH Úãè ‰æè J ¨êÚ… {èÚï-{èÚï ¥ÐÝæ
ç¨Ú ©ÆæÜUÚ ¥ÐÝè öçC ÇæH Úãæ ‰ææ ¥æñÚ ¨ëçC Ýè´Î ¨ï …°ÜUÚ
¥{¶éHï Ýï~ææï´ ¨ï ©¨ï çÝãæÚ Úãè ‰æè J ¹´çÎÚæï´ ¹ï´ ÜUæÜUÇG ¥æÚ焲æï´
ÜUè ÜU‡æü¹{éÚ Š±çÝ ¨éÝæ§ü Îï Úãè ‰æè J Íæ´Åï ¾… Úãï ‰æï ¥æñÚ Ð´Àè
çÜUHç¾HæãÅ ÜUÚ Úãï ‰æï J §Ý ¨¾ ¨ï ±æ„æ±Ú‡æ çÝÝæç΄ ãæï Úãæ
‰ææ, ½æçÚ„ ‰ææ J
»ï¨ï ¹´°H¹² ¨éÐí½æ„ ¹ï´ ‘¨æ±Hè’ °æ¡± ÜïU Ÿæè ½æ§ü™´Î
½°„ ÜïU ÍæÚ ¹ï´ ¨½è ç™´ç„„ ‰æï J v²æï´çÜU ©ÝÜUè Ðé~æ±{ê ¨êÚ…
Ðí¨êç„ÐèÇGæ ¨ï òæÜéUH ãæï Úãè ‰æè J ¥æç¶Ú ÜUæï§ü »ÜU ÎæñÇGÜUÚ
Îæ§ü¹æ¡ ÜUæï ¾éHæ Hæ²æ J ¥æ„ï ãè ©¨Ýï ¥ÐÝï ãæ‰æ ¹ï´ ¨æÚæ Ðí¾´{
Hï çH²æ ¥æñÚ Ðí¨êç„ çÝç±üÍÝ„æ ¨ï ãæï, §¨ÜïU çH» ¥ÐÝï ¨¾
ÜUæñàæH ¨ï Ðí²yÝ ÜUÚÝï H°è J
‰ææïÇGï ãè ¨¹² ¹ï´ ¾æHÜU ÜïU ÚæïÝï ÜUè ¥æ±æ… ¨½è ÜUæï ¨éÝæ§ü
Îè J ¾æãÚ ¥æÜUÚ ¥æÝ´ç΄ ãæïÜUÚ Îæ§ü¹æ¡ Ýï ¾„æ²æ çÜU ¨êÚ… Ýï
ÏæïÅï ÜUæï …‹}æ çβæ ãñ J ¨êÚ…¾æ ¥æñÚ ¥æàææÚæ¹…è ÜïU ÍæÚ ¹ï´ Îê¨Úæ
ÏæïÅæ ¥æÝï ÜUè ²ã ¶¾Ú ±æ²é±ï° ¨ï ¥æ¨Ðæ¨ ÈñUH °²è J Ðé~æ…‹¹
ÜïU ¥æÝ´Î ¹ï´ ¥æàææÚæ¹…è Ýï ¨¾ ÜUæï °éÇG-{çݲæ ÎïÜUÚ ¨¾ ÜUæ
¹é¡ã ¹èÆæ ÜUÚæ²æ J
çÜU¨ çÎòæy¹æ ÜUæï ã¹Ýï …‹}æ çβæ ãñ, §¨ÜïU ¾æÚï ¹ï´ ÎæïÝæï´
¹æ„æ-çÐ„æ ¥Ýç½¿æ ‰æïï J ¾æH¹æïÅæ ÜïU …‹}æ ¨ï ¥ÐÝæ ¹æ„ëy±-
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 3
çЄëy± {‹² ãé¥æ ãñ, ²ã …æÝÝæ ©ÝÜïU çH» ¹é¹çÜUÝ Ýãè´ ‰ææ J
±ã „æï ¨¹²™ÜUí ãè ç¨h ÜUÚÝï±æHæ ‰ææ, ¥ÐÝï çÝ{æüçÚ„ ¨¹²
ÐÚ J
D D D
JJ ãçÚ:ú JJ
3. ¥Ý…æÝ ¾íæræ‡æ
çÎÝ ¾è„„ï °²ï ¥æñÚ ¾æH¹æïÅæ àæévHï´Îé±yæì ¾ÇGï ãæïÝï H°ï J
©ÝÜUæ …‹}æ àæçݱæÚ ÜUæï ãé¥æ ‰ææ J §¨çH» ÜéUÀ Hæï° ©‹ãï´
‘àæçݲæï’ ÜUã ÜUÚ ÐéÜUæÚ„ï ‰æï J ±ñ¨ï „æï ©ÝÜUæ Ýæ¹ Ú¶æ °²æ ‰ææ
™éÝèHæH, HïçÜUÝ ¹æ¡ HæÇG-Œ²æÚ ¨ï ©‹ãï´ ‘™éçÝ²æ’ ÜUã ÜUÚ ãè
ÐéÜUæÚ„è J
çÝcÐæЄæ, çÝÚæ°¨„æ ¥æñÚ çÝÎæïücæ„æ ÜUè ¹êç„üMÐ ™éÝèHæH
¨½è ÜUæ HæÇGHæ ‰ææ J ¥æ¨Ðæ¨ ÜïU Hæï° ©¨ï ¶ïHÝï ÜïU çH»
Hï …æ„ï ‰æï, ©¨ï ç¶Hæ„ï-çÐHæ„ï ‰æï, ©¨ÜUè ¾æHÜUíèÇGæ¥æï´ ¨ï
¥æÝ´ç΄ ãæï„ï ‰æï J ¥ÐÝè ÝÁGæÚæḯ ÜïU ¨æ¹Ýï ±ã ¨Îæ Úãï »ï¨æ ¨½è
ÜUæï H°„æ ‰ææ J ±ã ¨½è ÜïU ¥æÜUcæü‡æ ÜUæ ÜïU´Îí ¾Ý °²æ ‰ææ,
¹æÝæï ¾æHÜëUc‡æ ãè ãæï J
»ÜU ¾æÚ ™éÝèHæH ¥æ´°Ý ¹ï´ ¶ïH Úãæ ‰ææ J §„Ýï ¹ï´ »ÜU
¾íæræ‡æ ±ãæ¡ ¥æ²æ J ©¨ „ï…S±è ¾íæræ‡æ Ýï ¥ÐÝï ¨æÚï ¾ÎÝ ÐÚ
½S¹ {æÚ‡æ çÜU²æ ãé¥æ ‰ææ J ÎæñÇGæÎæñÇG ÜUÚÝï±æHï §¨ àæÚæÚ„è
HÇGÜïU ÐÚ ©¨ÜUè öçC ÐÇG„ï ãè ±ã ™æñ´ÜU °²æ J ÝÁGæÎèÜU …æÜUÚ
©¨Ýï ™éÝèHæH ÜUæ ãæ‰æ ¥ÐÝï ãæ‰æ ¹ï´ HïÜUÚ °æñÚ ¨ï Îï¶æ J
©¨Ýï Îï¶æ çÜU ©¨ÜUè ÜUHæ§ü ÐÚ ÜUæHæ Îæ° ‰ææ ¥æñÚ ãæ‰æ ÜUè
Úï¶æ¥æï´ ¹ï´ ç~æàæêH ¥æñÚ ÜU}æH ‰æï J
¨êÚ…¾æ ²ã ¨¾ ¥™´ç|æ„ ãæïÜUÚ Îï¶ Úãè ‰æè J ¥ÐÝï
HæÇGHï ÜUæ ãæ‰æ ²ã ¾íæræ‡æ v²æï´ Îï¶ Úãæ ãñ ¥æñÚ ©¨ï v²æ çζ
4 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
Úãæ ãñ, §¨ÜUæ ©¨ï ¥æp²ü ãæï Úãæ ‰ææ J ©¨¨ï Úãæ Ý °²æ J
¥æç¶Ú ©¨Ýï ÐêÀ ãè çH²æ J-‘¹ãæÚæ… ! v²æ ãé¥æ ? v²æ Îï¶
Úãï ãñ´ ¥æÐ ? ÜUæï§ü Íæ¾ÚæÝï ÜUè ¾æ„ „æï Ýãè´ ãñ Ý ?’
çݹüH„æ ¨ï 㡨„ï ãé» ¨êÚ…¾æ ÜUè „ÚÈU Îï¶ÜUÚ ©¨Ýï
¥æES„ S±Ú ¹ï´ ÜUãæ, ‘Ýãè´ ¹æ§ü J ÇGÚÝï ÜUè ÜUæï§ü ¾æ„ Ýãè´ J „ïÚæ
¾ïÅæ ¨æ{æÚ‡æ ¾æHÜU Ýãè´ ãñ, ©¨ÜUæ ½æç± ¾ãé„ ©ÁÁ±H ãñ, ±ãè
Îï¶ Úãæ ‰ææ ¹ñ´ ©¨ÜUè ãS„Úï¶æ¥æï´ ¹ï´ J’
‘±ã ÜñU¨ï ?’-¨êÚ…¾æ Ýï ¥æñy¨év² ¨ï ÐêÀæ J ©¨ï ²ã ¨¾
¥…è¾-¨æ H° Úãæ ‰ææ J
™éÝèHæH ÜUæ ãæ‰æ ¨êÚ…¾æ ÜUæï çζæ„ï ãé» ¾íæræ‡æ Ýï ÜUãæ,
‘¹æ§ü, Îï¶ J „ïÚï HæÇGHï ÜïU ¾æ²ï¡ ãæ‰æ ÜUè ÜUHæ§ü ÐÚ ÜUæHæ Îæ°
ãñ ¥æñÚ ãæ‰æ ÜUè Úï¶æ¥æï´ ¹ï´ ç~æàæêH ¥æñÚ ÜU}æH ãñ J çζ„æ ãñ Ý ?
²ï ¾„æ Úãï ãñ´ çÜU ¾ÇGæ ãæïÜUÚ ²ã ²æ „æï ¾ãé„ ¾ÇGæ ¥æÎ¹è ¾Ýï°æ,
²æ çÈUÚ ¹ãæÝ ¨´„ ¾Ýï°æ J ¹æ§ü, „ê ¾ÇGè ¨jæ°è ãñ J ¥¾ ²ã
¹èÆæ ÚæÁGæ ¾„æÝï±æHï §¨ °Úè¾ ¾íæræ‡æ ÜUæï ÜéUÀ ÎïÜUÚ ¶éàæ ÜUÚ
¹æ§ü J’ ¾íæræ‡æ Ýï ¥æàææ½Úï S±Ú ¹ï´ ÜUãæ J
±ñ¨ï „æï ©¨ ¾íæræ‡æ ÜUæï ÜU½è ¹é_è-Îæï ¹é_è ™æ±H ²æ ¥æÅæ
ãè ç¹H„æ ‰ææ J HïçÜUÝ ¥æ… ¶éàæè ¨ï ¨êÚ…¾æ Ýï ©¨ï ÎæH,
™æ±H, Íæè, ¥æÅæ, °éÇG ¥æçÎ ÐêÚè ¨è{æ-¨æ¹°íè ÐíÎæÝ ÜUè ¥æñÚ
©¨ÜïU ¥Hæ±æ »ÜU ™æ´Îè ÜUè Ðæ±Hè ½è Îè, Îçÿæ‡ææMÐ ¹ï´ J
¨é¾ã-¨é¾ã ãè §„Ýæ ¨æÚæ Ðíæ# ãæïÝï ÐÚ ¾íæræ‡æ ÜUæï ±ã
àæé½àæxæéÝ ãè H°æ ¥æñÚ ™éÝèHæH ÜUæï ¥æñÚ ¨êÚ…¾æ ÜUæï NβÐê±üÜU
‘ÜU˲æ‡æ¹S„é J’ »ï¨æ ¥æàæè±æüÎ ÎïÜUÚ ±ã „ë# ãæïÜUÚ ™Hæ °²æ,
…æ„ï-…æ„ï ¥æÝ´Î ÜUè ±cææü ¹ï´ ©‹ãï´ ÝãHæÜUÚ ™Hæ °²æ J
D D D ãæ‰æ-ÐñÚ „æï ã^ï-ÜU^ï, ‰æï §¨çH²ï ±ï çÝçp´„ ‰æï J …æï ÜéUÀ ãæï Úãæ
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 5
JJ ãçÚ:ú JJ
4. °Úè¾è ÜUæ ©œæÚæç{ÜUæÚ
¨æ±Hè °æ¡± ÜïU ç…¨ ÍæÚ ¹ï´ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæ …‹¹ ãé¥æ ‰ææ, ±ã
±ñ¨ï „æï ÐíàæS„ ‰ææ, HïçÜUÝ ¥æàææÚæ¹…è ÜïU çЄæ…è ÜïU °é…ÚÝï ÜïU
¾æÎ ©ÝÜUè ÐèÉGè ÜUæ ÜUæ¹ÜUæ… …ñ¨æ ãæïÝæ ™æçã» ±ñ¨æ ãé¥æ Ýãè´
‰ææ ¥æñÚ ÐçÚçS‰æç„ ¾ãé„ ãè ¶GÚæ¾ ‰æè J ©ÝÜïU çH» „æï Îæï ±v„
ÜUè ÚæïÅè ç¹HÝæ ½è ÜUçÆÝ ‰ææ, ÜUÐÇGï ½è ¨æH ¹ï´ »ÜU ¾æÚ ãè
ç¨Hæ²ï …æ„ï ‰æï J §¨ „Úã ¥ÐÝï ÅêÅï-ÈêUÅï ¨´¨æÚ ÜUè ÏæñHxææÇGè
±ï ¹æ¡-¾æÐ ÜUçÆÝæ§ü ¨ï ¶è´™„ï ™Hï …æ Úãï ‰æï J
¥æç¶Ú ÐçÚçS‰æç„ ©ÝÜïU ±àæ ¹ï´ Ýãè´ Úãè J ©{æÚè ÜUæ Ðñ¨æ
¥æ Ýãè´ Úãæ ‰ææ ¥æñÚ ç…ݨï Ðñ¨æ çH²æ ‰ææ, ±ï ¨æãéÜUæÚ ‘¥½è
ÜUæ ¥½è Îï Îæï’ ²ã çÁGæÎ Hï ¾ñÆï J ÝæÜU¹é´ã ¾´Î ãæïÝï ÐÚ, çÝMÐæ²
ãæïÜUÚ ¥ÐÝæ ÍæÚ ¥æñÚ ÜUÐÇGï ÜUè ÐèÉGè ©Ý ¨æãéÜUæÚæï´ ÜUæï ¨æñ´ÐÝï
ÜïU ¥Hæ±æ ¥æñÚ ÜUæï§ü ¹æ°ü Ýãè´ Úãæ J
Ðê‡æü„: Ü´U°æH ¥æñÚ À~æãèÝ ãæïÜUÚ ¥æàææÚæ¹…è Ýï ¨æ±Hè °æ¡±
ÀæïÇG çÎ²æ ¥æñÚ Ð´™¹ãæH ç…Hï ÜïU ‘ÜUæHæïH’ Ýæ¹ÜU ÀæïÅï ¨ï °æ¡±
¹ï´ ©ÝÜUæ ÜéUÅé´¾ ¥æ ¾¨æ J »ÜU ÁGæ¹æÝï ¹ï´ ¾ÇGè ÐíàæS„ ã±ïHè ¹ï´
ÚãÝï±æHï ¥æàææÚæ¹…è ÜUæï »ÜU ÜU¹Úï±æHï ¹ÜUæÝ ¹ï´ ¹…ÏæêÚÝ ÚãÝæ
ÐÇGæ J ÍæÚ ™¹æÚ Hæï°æï´ ÜUè ¾S„è ¹ï´ ‰ææ J ±ãæ¡ çÝ}Ý S„Ú ÜïU
¥ÝÐÉG Hæï°æï´ ÜUæ ¨æ‰æ ‰ææ J àæÚæ¾ ÜïU Ýàæï ¹ï´ ™êÚ ãæïÜUÚ °æçH²æ¡
¾ÜUÝï±æHï ¥¨´SÜUæÚè Hæï°æï´ ÜUè ¾S„è ¹ï´ ÚãÝæ ÐÇGæ, çÈUÚ ½è
¥æàææÚæ¹…è ÜïU ÜéUÅé´¾ Ýï ¥ÐÝï ¨´SÜUæÚ çÅÜUæ²ï Ú¶ï ‰æï J
¾æÐÎæÎæï´ ¨ï Ðæ²æ ãé¥æ ÜéUÀ ½è ãæ‰æ ¹ï´ Ýãè´ Úãæ, HïçÜUÝ
6 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
‰ææ, ©¨ÜïU ÐèÀï „æï §üEÚ ÜUæ ¨´ÜïU„ ãæï°æ, »ï¨æ ¹æÝÜUÚ ©‹ãæï´Ýï
ÐçÚçS‰æç„ ÜUæï S±èÜUæÚ çÜU²æ ¥æñÚ ÜUÐÇGæ Ú´°Ýï ÜUæ ÜUæ¹ àæéM
çÜU²æ J ¨êÚ…¾æ ½è …æï ÜUæ¹ ç¹Hï ±ã ÜUÚÝï H°è´ J ¾„üÝ ¹æ¡…Ýæ,
ÜUÐÇGï {æïÝæ, ÐæÝè ½ÚÝæ, ¥Ýæ… ¨æÈGU U ÜUÚÝæ, ¥Ýæ… Ðè¨Ýæ,
¹ÁGæÎêÚè...…æï ÜéUÀ ½è ÜUæ¹ ç¹H„æ °²æ ±ã ¨êÚ…¾æ ÜUÚ„è °²è¢ J
ÐïÅ ÜUè ¹æ¡° ÐêÚè ÜUÚÝï ÜïU çH» »ÜU ¥¶´Ç Ÿæ¹²¿æ àæéM ãé¥æ
¥æñÚ ™H„æ Úãæ J
D D D ÜUÚÝï ÜUè ¹éÛæï ¥æ΄ ãñ J ¹ñ´ §ZÅï¢ ©ÆæÝï ÜUæ ÜUæ¹ ÁGæMÚ ÜUM¡°æ J
JJ ãçÚ:ú JJ
5. ÜUÇGè ¹ÁGæÎêÚè
™éÝèHæH ÍæÚ ÜUè ç±ÜUÅ ÐçÚçS‰æç„ Îï¶ ãè Úãæ ‰ææ J ¹æ¡-
¾æÐ §„Ýï ÜUC ¨ãï´ ¥æñÚ ¹ñ´ ¾ñÆæ Úãê¡, §¨ÜUè ©¨ÜïU ¹Ý }æï¢ ™é½Ý
ãæïÝï H°è J ÜéUÀ ãæ‰æ ÏæÅæÝï ÜUæ ¥æñÚ ¹ÎÎMÐ ãæïÜUÚ ©‹ãï´ „¨Ìè
ÎïÝï ÜUæ ¹ïÚæ ½è ÈGU UÁGæü ¾Ý„æ ãñ, »ï¨æ ©¨ÜïU ¾æH¹Ý ¹ï´ öÉ çÝp²
çÜU²æ ¥æñÚ ¥ÐÝæ §ÚæÎæ ©‹ãï´ ¾„æ²æ J Hæ™æÚ ¹æ„æ-çЄæ Ýï ‘ãæ¡’
ÜUÚ Îè J
çÈUÚ „æï ™éÝèHæH ÜUæ¹ ÜUè ¶æï… ¹ï´ ÚãÝï H°æ J
»ÜU ¾æÚ ©¨ï ¹æHê¹ ãé¥æ çÜU §ZŽ_è ™H Úãè ãñ ¥æñÚ ±ãæ¡
ÜUæ¹ ÐæÝæ ¨´½± ãñ J ¹Ý ¹ï´ ¥æàææ çH» ±ã ÛæÅ ãè …°ã Éê¡ÉGÜUÚ
±ãæ¡ °²æ ¥æñÚ ±ãæ¡ ¾ñÆï ãé» ½_è ÜïU ¹æçHÜU ÜïU Ðæ¨ …æÜUÚ ¶ÇGæ
Úãæ J
©¨ï Îï¶ÜUÚ ¹æçHÜU Ýï ÐêÀæ, ‘v²æï´ Úï HÇGÜïU, v²æ ™æçã»
„éÛæï ?’
‘¨æã¾, ¹ñ´ ÜUæ¹ ÜUÚÝï ¥æ²æ ãê¡ J ¹éÛæï ÜUæ¹ ÐÚ Ú¶ Hæï J’
©¨Ýï ¾„æ²æ J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 7
§„Ýæ-¨æ ¾ÓÓææ ÜUæ¹ ¹æ¡° Úãæ ãñ, §¨ÐÚ ¹æçHÜU ÜUæï ç±Eæ¨
ãè Ýãè´ ãé¥æ J àæ´çÜU„ ãæïÜUÚ ©¨Ýï ™éÝèHæH ¨ï ÜUãæ, ‘¥Úï !
§„Ýè-¨è „æï …æÝ ãñ „ïÚè J „éÛæ¨ï v²æ ÜUæ¹ ãæï ¨ÜïU°æ ? „ê v²æ
²ï °Ú¹-°Ú¹ §ZÅï¢ ©Ææ ¨ÜïU°æ ? …æ …æ ! ²ã „ïÚï ¾¨ ÜUè ¾æ„
Ýãè´ ãñ J ™H ½æ° ²ãæ¡ ¨ï J’
¹æçHÜU ÜïU ²ï ¾æïH ¨éÝÜUÚ ½è ™éÝèHæH Ýï çÁGæÎ Ýãè´ ÀæïÇGè J
±ã ¾æïHæ, ‘¨æã¾, ¹ñ´ ¥æÐÜUæï ÜUæ¹ ÜUÚ ÜïU çζ橡°æ J ¹ïãÝ„
¥æÐ ¹éÛæï ç¨ÈGU UüU »ÜU ¹æñÜUæ Îèç…» J’
™éÝèHæH ÜUè ç°ÇGç°ÇGæãÅ ¨ï ¹æçHÜU ÜUæ çÎH çÐÍæH °²æ J
‘ÆèÜU ãñ, …æ ©{Ú ¥æñÚ ¨¾ ÜïU ¨æ‰æ ÜUæ¹ ¹ï´ H° …æ J
±ã ¹éÜUæι …ñ¨ï ¾„æ»°æ ±ñ¨ï ÜUæ¹ ÜUÚÝæ J ¥°Ú „ê ÜUæ¹ ÜUÚ
¨ÜUæ „æï àææ¹ ÜUæï ¥æñÚæï´ ÜUè „Úã „éÛæï ½è ¹ÁGæÎêÚè ÜïU Ðñ¨ï Îï Îê¡°æ J’
¨´¹ç„ Ðí挄 ãæï„ï ãè ¶éàæè ¨ï ÎæñÇG„ï ãé» ™éÝèHæH ¹éÜUæι
ÜïU Ðæ¨ °²æ J ©¨Ýï ©¨ï §ZÅï´ ½_è ¨ï çÝÜUæHÜUÚ ÅîÜU ¹ï´ ½ÚÝï
ÜUæ ÜUæ¹ ¨æñ´Ðæ J
¹æçHÜU Ýï §àææÚæ çÜU²æ ‰ææ …ñ¨ï, ¨™¹é™ ãè ÜUæ¹ ¥æ¨æÝ
Ýãè´ ‰ææ J °¹ü §ZÅï´ ãæ‰æ ¨ï ©ÆæÜUÚ ÐæÅè ¹ï´ ½Ú ÜUÚ ç¨ÚÐÚ Ú¶ÜUÚ
ÅîÜU „ÜU Hï …æÝæ ‰ææ J °¹ü §ZÅï´ ©Ææ-©ÆæÜUÚ ©¨ÜïU ãæ‰æ ¥´°æÚ-
¥´°æÚ ãæïÝï H°ï, çÈUÚ ½è ÎÎü ¨ã„ï ãé» {ñ²ü ¨ï ©¨Ýï ÜUæ¹ …æÚè
Ú¶æ ¥æñÚ ÐêÚæ çÜU²æ J ‘¥ÐÝï ¹æ„æ-çЄæ ÜUæï ¹ÎÎ ÜUÚÝè ãñ’ §¨
½æ± Ýï ¹æÝæï ©¨ï ¥¨è¹ ¨ãÝàæçv„ ÐíÎæÝ ÜUè ‰æè J
ÜUæ}æ ¶Gy}æ ãæïÝï ÐÚ §ZÅæï´ ÜUè ç°Ý„è ÜUÚ ÜïU ©¨ÜïU ¥Ýé¨æÚ
çã¨æ¾ ¨ï ¹ÁGæÎêÚè ÜïU Ðñ¨ï ™éÝèHæH ÜUæï §ZŽ_è ÜïU ¹æçHÜU ¨ï
Ðíæ# ãé» J ™éÝèHæH Ýï É¢° ¨ï ¥æñÚ Ðíæ¹æç‡æÜU„æ ¨ï ÜUæ¹ çÜU²æ
‰ææ, §¨çH» ¹æçHÜU ©¨ ÐÚ ¾ãé„ Úæ…è ãæï °²æ J
8 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 Ðæ²ï ãé» Lвï HïÜUÚ ™éÝèHæH ÍæÚ HæñÅ ¥æ²æ J S±ÜUC ÜUè
ÜU¹æ§ü ÜïU ±ï Ðñ¨ï ¨êÚ…¾æ ÜïU ãæ‰æ ¹ï´ Ú¶„ï ¨¹² ©¨ÜUæ ™ïãÚæ
°±ü ¨ï ¥æñÚ ¥æÝ´Î ¨ï ÈêUH °²æ J Ðñ¨ï Îï¶ÜUÚ ¨êÚ…¾æ ÜUè ¥æ¡¶ï´
¥æ¡¨é¥æï´ ¨ï ½Ú ¥æ²è´ J ç…¨ ©¹í ¹ï´ ãæ‰æ ¹ï´ ç¶HæñÝï ÐÜUÇGï …æ„ï
ãñ´, ©¨ ©¹í ¹ï´ ©¨ÜïU HæÇGHï ÜUï ãæ‰æ ¹ï´ xæÚ}æ §ZÅï´ ÐÜUÇGÝè ÐÇG
Úãè ‰æè´ J ²ã çÝ²ç„ ÜUæ ÜUíêÚ ¹ÁGææÜU ‰ææ J HïçÜUÝ ±ã ½è Hæ™æÚ
‰æè J ÍæÚ ÜUæ ÀŒÐÚ ãè …ãæ¡ ÈUÅ °²æ ãæï, ±ãæ¡ ±ã ½è v²æ ÜUÚï ?
»ÜU àæÏÎ ½è ¾æïHï ç¾Ýæ ¨êÚ…¾æ Ýï ¥ÐÝï ‘™éçÝ²æ’ ÜUæï °æïÎ
¹ï´ çH²æ ¥æñÚ ¥ÐÝè ¹¹„æ ¾Ú¨æÜUÚ ¨ãHæ„ï ãé» ©¨ÜïU ™é´¾Ý
HïÝï H°è J xæÚ}æ §ZÅï´ ©ÆæÜUÚ HæH ãæï °²ï ãé» ãæ‰ææï´ ÜUæï ¥æñÚ ©½Úï
ãé» ÀæHæï´ ÜUæï ©¨Ýï ãËÜïU ãæ‰ææï´ ¨ï „ïH H°æ²æ ¥æñÚ çÈUÚ ¶æÝæ
¶æÜUÚ ‰æÜUæ-¹æ¡Îæ ‘™éçÝ²æ’ ¹æ¡ ÜUè °æïÎ ¹ï´ ¨æï °²æ J
çÎÝ §¨è „Úã ÜUçÆÝæ§ü ¹ï´ °é…Ú Úãï ‰æï J
»ÜU ¾æÚ çÜU¨è Ýï ™éÝèHæH ÜUæï ¾„æ²æ, ‘» ™éÝèHæH, ¾æÁGææÚ
¹ï´ »ÜU Úæ…°èÚ ÜUæï ©¨ÜïU ÜUæ¹ ÜïU çH» ¹ÁGæÎêÚ ÜUè ÁGæMÚ„ ãñ
¥æñÚ ©¨ï ÀæïÅæ HÇGÜUæ ãè ™æçã» J „ê …ËÎè ¨ï …æ ©{Ú J’
™éÝèHæH Ýï ©¨ Úæ…°èÚ ÜUæï Éê¡ÉG çÝÜUæHæ ¥æñÚ ÜUæ¹ Ðæ
çH²æ J ±ãæ¡ »ÜU ¹ÜUæÝ ¾Ý Úãæ ‰ææ J Úæ…°èÚ Ýï ™éÝèHæH ÜUæï
ÜUæ¹ ÜUæ S±MÐ ¨¹Ûææ²æ J ©¨ÜUè ¨ê™ÝæÝé¨æÚ ™éÝèHæH Ýï §ZÅæï´
ÜïU ÉïÚ ¾Ýæ²ïï ¥æñÚ ©Ý ÐÚ ÐæÝè çÀÇGÜUæ J çÈUÚ ©¨Ýï Úï„è, 稹ï´Å,
ÐæÝè ÈUæ±ÇGï ¨ï ç¹HæÜUÚ ¥ÓÀè „Úã ¨ï ¹æH ¾Ýæ²æ J ¾æÎ ¹ï´
§ZÅï¢ ¥æñÚ ¹æH ÐæÅè ¹ï´ ½ÚÜUÚ ©¨ Úæ…°èÚ ÜUæï ¥æ±à²ÜU„æÝé¨æÚ
ÎïÝï H°æ J Úæ…°èÚ ÜUæï çÈUÚ ¨ï ¾„æÝï ÜUè ²æ Çæ¡Å-ÈUÅÜUæÚ ÜUè
ÁGæMÚ„ ãè Ý ÐÇGè J §„Ýæ ãæïçàæ²æÚ ¥æñÚ ¹ïãÝ„è HÇGÜUæ ©¨Ýï
ÐãHï Îï¶æ ãè Ýãè´ ‰ææ J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 9
ÜUæ¹ ¶y}æ
G ãæïÝï ÐÚ ©¨Ýï ¶éàæ ãæïÜUÚ …æï „² ÜUè ‰æè ©¨¨ï
‰ææïÇGè ÁG²æÎæ ¹ÁGæÎêÚè ™éÝèHæH ÜUæï Îè ¥æñÚ ÜUãæ, ‘» HÇGÜïU, „ê
ÜUH ½è ¥æÝæ J’
‘ãæ¡, ÁGæMÚ ¥æª¡°æ J’ ¥æÝ´ç΄ ãæïÜUÚ ™éÝèHæH Ýï …±æ¾
çβæ J ±ã ½è ²ãè ™æã„æ ‰ææ J ...…¾ „ÜU ©¨ Úæ…°èÚ ÜUæ ¹ÜUæÝ
ÜUæ ÜUæ¹ ™H„æ Úãæ, „¾ „ÜU ™éÝèHæH ÜUæï ÜUæ¹ ç¹H„æ Úãæ J
ÜUÐæ¨ ÜïU ¹æñ¨¹ ¹ï´ ½êÚè-½êÚè ÜUÐæ¨ ÀæÝÜUÚ „æïÇGÝï ÜUæ ÜUæ¹
½è ™éÝèHæH ÜUæï ¾ãé„ ½æ„æ ‰ææ J ‘½°±æÝ çÜU¨ „Úã ²ã ÜUÐæ¨
¾Ýæ„æ ãæï°æ ? çÜU¨ „Úã ç¾ÝæñHï ¥´ÎÚ ½Ú„æ ãæï°æ ? ©¨ï ¥™Ú…
ãæï„æ J ¨¾ ÜïU ¨æ‰æ ±ã ¾ÇGè „ïÁGæè ¨ï ÜUÐæ¨ ÀæÝ„ï-ÀæÝ„ï ™H„ï
…æ„æ ¥æñÚ ÐèÆ ÐÚ Ú¶è ãé§ü ‰æñHè ¹ï´ …¹æ ÜUÚ„ï …æ„æ J ©¨ÜïU
ÀæïÅï-ÀæïÅï ãæ‰æ ¾ÇGè „ïÁGæè ¨ï ™H„ï J
ÜUæ¹ ÐêÚæ ãæïÝï ÐÚ ™éÝèHæH Ýï ™éÝè ãé§ü ÜUÐæ¨ ÜUæ ÉïÚ ¥æñÚæï´
ÜUè …¹æ ÜUè ãé§ü ÜUÐæ¨ ÜïU ç…„Ýæ ãè ãæï„æ, …Úæ ½è ÀæïÅæ Ýãè´
ãæï„æ...çÈUÚ ½è ¹ÁGæÎêÚè Ðæ„ï ¨¹² ±ã ¥æ{è ãè ¹ÁGæÎêÚè Ðæ„æ J
²ã ÐÿæÐæ„ ±ã ¨¹Ûæ Ý Ðæ„æ J ÎæïÐãÚ ÜUæï ¶æÝï ÜïU ±v„
¶ï„¹æçHÜU ¨ï ©¨ï ÚæïçÅ²æ¡ ½è ¥æ{è ãè ç¹H„è¢ J’
‘¥°Ú ¹ñ´ ÜUæ¹ ¨¾ ÜïU …ñ¨æ ãè ÜUÚ„æ ãê¡, „æï çÈUÚ ¹éÛæï ¹ÁGæÎêÚè
¥æñÚ ½æï…Ý ¥æ{æ ãè v²æï´ çÎ²æ …æ„æ ãñ?’ §¨ÜUæ ãH ©¨ÜUè
¾æH¾éçh ÜUæï Ðíæ# Ýãè´ ãæï„æ ‰ææ ¥æñÚ ©¨ÜïU §¨ ÐíÔæA ÜïU çH»
¹æçHÜU ÜïU Ðæ¨ ½è ÜUæï§ü …±æ¾ Ýãè´ ãæï„æ ‰ææ J ±ã „æï ÜïU±H
™éÝèHæH ÜUè ÐèÆ ‰æЉæÐæÜUÚ ©¨ï àææ¾æàæè Îï„æ J …±æ¾ ÎïÝæ
ÅæHÜUÚ Ðíàæ´¨æ ÜUÚ ÜïU ÜUã„æ, ‘¾ãé„ ¥ÓÀæ ÜUæ¹ ÜUÚ„æ ãñ „ê J
„ê ÚæïÁGæ ¥æÝæ J’ ©¨ °Úè¾ ÜïU ÐíÔAæ ÜUæ ©œæÚ ÎïÝï ÜUæï ±ã ¹æçHÜU
¾¡{æ ãé¥æ Ýãè´ ‰ææ, ¥æñÚ Ý ãè ±ã ©œæÚ ÎïÝæ ÁGæMÚè ¨¹Ûæ„æ ‰ææ J
10 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 Ðæ²ï ãé» Ðñ¨ñ HïÜUÚ ™éÝèHæH ™éЙæÐ ÍæÚ ™Hæ …æ„æ J
°Úè¾ ÜïU àæÏÎ ÜUè ÜUæï§ü ÜU蹄 ãæï„è Ýãè´ ãñ, ²ã ¨¹Ûæ Ðæ²ï
„Ïæ ©„Ýè ©¨ÜUè ©¹í Ýãè´ ‰æè J
D D D çH²æ ¥æñÚ ™æÚ ¨æH ÜUæ ¥|²æ¨ àæèÍæí ãè ÐêÚæ ÜUÚ çH²æ J ¾æÎ
JJ ãçÚ:ú JJ
6. ™æ„é²ü
¾™ÐÝ ¨ï ãè ™éÝèHæH „èÿ‡æ ¾éçh ÜUæ ‰ææ J ÐçÚçS‰æç„
‰ææïÇGè-¨è ¨é{Ú„ï ãè ©¨Ýï ÐæÆàææHæ ¹ï´ Ðí±ïàæ çH²æ ¥æñÚ ©¨ÜUè
ÐÉGæ§ü àæéM ãé§ü J ÜUãè´ ½è ¥ÅÜïU ç¾Ýæ ±ã »ÜU-»ÜU ÜUÿææ ªÐÚ
™ÉG„æ °²æ J ©¨ÜUè ¨¹Ûæàæçv„ ¥æñÚ °íã‡æàæçv„ ¾ãé„ ¥ÓÀè ‰æè
¥æñÚ ÁGæMÚ„ ÐÇGÝï ÐÚ Îê¨Úæï´ ÜUæï ½è ±ã ¥ÇGï ãé» ÐíÔAææï¢ ÜUæ ãH
¾„æ²æ ÜUÚ„æ ‰ææ J
©¨ÜUè ™æñ‰æè ÜUÿææ ÜUè ÐÉGæ§ü ÐêÚè ãé§ü ¥æñÚ ¾æÎ ¹ï´ »ÜU ¾æ{æ
¨æ¹Ýï ¥æ °²è J ™æñ‰æè ÜUÿææ ÜïU ¾æÎ ç…¨ ‘»¡xHæï ±Ýæüv²éHÚ
ç¹ÇH SÜêUH’ ¹ï´ Ðí±ïàæ HïÝæ ‰ææ, ±ãæ¡ ÈUè¨ çβï ç¾Ýæ ÀéÅÜUæÚæ
Ý ‰ææ J
§¨ ÐÚ ½è ™éÝèHæH Ýï »ÜU „ÚÜUè¾ ¨æï™ çÝÜUæHè J ±ã
SÜêUH ÜïU ¨´™æHÜUæï´ ¨ï …æ ç¹Hæ ¥æñÚ ©Ý¨ï ݹí„æÐê±üÜU ç¾Ýç„
ÜUè ‘¨æã¾, ¹ñ´ °Úè¾ HÇGÜUæ ãê¡ J ÈUè¨ ÎïÝï ÜïU çH» ¥æñÚ çÜU„æ¾ï´
¶ÚèÎÝï ÜïU çH» ¹ïÚï Ðæ¨ Ðñ¨ï Ýãè´ ãñ¢ J ¹ïÚï ¹æ„æ-çÐ„æ ¾ãé„ ÜUÇGè
¹ïãÝ„-¹ÁGæÎêÚè ÜUÚ ÜïU çÜU¨è ½è „Úã ¹ïÚæ ÐïÅ ÐæH Úãï ãñ´ J ¥æÐ
¹éÛæï ÐæÆàææHæ ÜUè ¨æÈGU U¨ÈGU Uæ§ü ÜUæ ¥æñÚ ™ÐÚæ¨è ÜUæ ÜUæ¹ Îï Îï¢ J
²ã ÜUæ¹ ¥°Ú ç¹H …æ» „æï ãè ¹ñ´ ¥æ°ï ÐÉG ¨ÜêU¡°æ J ÜëUÐæ ÜUÚ
ÜïU ¹éÛæï ²ï ÜUæ¹ Îï¢ ¥æñÚ ¥ÐÝï SÜêUH ¹ï´ ½„èü ÜUÚ Hï¢ J’
²ã ¨éÝÜUÚ ¨´™æHÜU Îí籄 ãæï °²ï ¥æñÚ ™éÝèHæH ÜUæï SÜêUH
}æï¢ ÜUæ¹ ç¹H °²æ ¥æñÚ SÜêUH ¹ï´ Ðí±ïàæ ½è ç¹H °²æ J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 11
ÐÉGæ§ü àæéM ÜUÚÝï ÜïU ¾æÎ ™éÝèHæH ÜïU wGG G²æH ¹ï´ ¥æ²æ çÜU ¥°Ú
‰ææïÇGè ÁG²æÎæ ¹ïãÝ„ ÜUè …æ²ï „æï ™æÚ ¨æH ÜUè ÐÉGæ§ü »ÜU-ÇïÉG
¨æH ¹ï´ ãè ÐêÚè ÜUè …æ ¨ÜU„è ‰æè J ©¨Ýï çÈUÚ ÐÉGæ§ü ÐÚ …æïÚ
¹ï´ ÐÚèÿææ HïÝï ÜUè ç¾Ýç„ ÜUÚÝï ÜUæï ±ã ãïǹæSÅÚ ¨ï ç¹HÝï °²æ J
©¨ÜUè ¨¾ ¾æ„ ¨éÝÜUÚ ãïǹæSÅÚ ¾æïHï, ‘¾ïÅæ, „êÝï çÁGæÎ ¨ï
¥æñÚ ¹ïãÝ„ ¨ï ²ï ÐÉGæ§ü ÜUè ãñ, §¨ÜUæ ¹éÛæï ¥æÝ´Î ãæï„æ ãñ J HïçÜUÝ
§Ý ™æÚ ¨æH ÜUè ÐÚèÿææ HïÝï ÜUæ ¥ç{ÜUæÚ ¹ïÚæ Ýãè´ ãñ J çàæÿææ
¶æ„ï ÜïU §‹SÐïvÅÚ ¨æã¾ Ÿæè ™„éÚ½æ§ü ÜïU ãæ‰æ ¹ï´ ãè ¨¾ ÜéUÀ
ãñ J ¹éÛæï ¥ÈGU U¨æï¨ ãñ çÜU „ïÚï ™æÚ ¨æH ÜUè ÐÚèÿææ ¹ñ´ »ÜU¨æ‰æ
Hï Ýãè´ ¨ÜU„æ J’ ...¨¾ çÜU²ï ãé» ÐÚ ÐæÝè çÈUÚ °²æ ‰ææ J ¥ÐÝè
¨¾ ¹ïãÝ„ ò‰æü °²è, »ï¨æ ™éÝèHæH ÜUæï »ÜU ÿæ‡æ H°æ, HïçÜUÝ
ãæÚ ¹æÝï ±ã ™éÝèHæH ÜñU¨æ ?... ¥ÐÝè ¾éçh ™HæÜUÚ ©¨Ýï
§¨ÜUæ ½è ÚæS„æ Éê¡ÉG çH²æ J ©¨Ýï ç݇æü² çH²æ, ‘¹ñ´ ™„éÚ½æ§ü
¨ï ç¹HÜUÚ ©ÝÜUè ¨ã¹ç„ Ðæ Hê¡°æ J’
Ÿæè ™„éÚ½æ§ü ÐÅïH »ÜU L¥æ¾ÎæÚ ¥æñÚ ¥æÜU¯üÜU òçv„y±
ÜUï ƒï J ÜUÇGÜU §›è çÜU²æ ãé¥æ ¨ÎÚæ, ¨é´ÎÚ „H¹ {æï„è, Hæ¡°
ÜUæïÅ ¥æñÚ ¹æ‰æï ÐÚ Ð°ÇGè §¨ ÐíÜUæÚ ÜUè ¨æã¾ ÜUè ¹æÝï …æÝï±æHè
ÐæïàææÜU ©‹ãï´ ¥ç„çÐí² ‰æè J »ï¨ï ™„éÚ½æ§ü ¨ï ™éÝèHæH …æ ç¹Hæ J
©‹ãæï´Ýï ¹ëÎé„æ ¨ï ©¨¨ï ÐêÀæ, ‘¾ïÅæ, v²æ ™æçã» „éÛæï ? v²æ
ÜUæ¹ ãñ ?’
™éÝèHæH Ýï ¶ê¾ çã}¹„Ðê±üÜU ÜUãæ, ‘¨æã¾, ¹ñ´ »ÜU °Úè¾
HÇGÜUæ ãê¡ ¥æñÚ ¥æ°ï ÐÉGÝï ÜïU çH» ¹éÛæï ¹ÎÎ ™æçã» J ¥æÐ ¹éÛæï
¥ÐÝï ÜUÐÇGï Ú´°Ýï ÜïU çH» ÎïÝæ J ¹ñ´ Ú´°ÚïÁGæ ÜéUÅé´¾ ÜUæ ãê¡ ¥æñÚ ¾ãé„
¥ÓÀè „Úã ¨ï ¥æÐÜïU ÜUÐÇGï Ú´°æÜUÚ Hæ Îê¡xææ J’
12 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 ©¨ÜUè SÐC„æ ¥æñÚ çã}¹„ ÐÚ ™„éÚ½æ§ü ¶éàæ ãé» J ‘§¨
HÇGÜïU ÜUæï ¹ÎÎ ÜUÚÝè ãè ™æçã»’-©‹ãæï´Ýï çÝçp² çÜU²æ J ‘HïçÜUÝ
Ú´°æÝï ÜUæï v²æ Îï¢ ?’... ‘¥ÐÝè аÇGè ÜUæ Ú´° {êÐ ¨ï ÈUèÜUæ ãæï
°²æ ãñ ©¨ï ãè Îï Îê¡ J’-²ã ¨æï™ÜUÚ ©‹ãæï´Ýï ¥ÐÝè аÇGè ©„æÚÜUÚ
™éÝèHæH ÜUæï ¨æñ´Ð Îè ¥æñÚ ¾æïHï, ‘Hï …æ ²ã аÇGè, HïçÜUÝ …ËÎè
Hæ ÎïÝæ J’
‘ãæ¡ ¨æã¾, Îæï-„èÝ çÎÝæï´ ¹ï´ ãè Hï ¥æª¡°æ ¹ñ´ J’-аÇGè ãæ‰æ
¹ï´ HïÜUÚ ¥æÝ´ç΄ ãæï °²ï ãé» ™éÝèHæH Ýï …±æ¾ çβæ J
ÍæÚ …æÝï ÐÚ ©¨Ýï ¹Ý H°æÜUÚ ÐPï ¥æñÚ ¨é´ÎÚ Ú´° ¨ï аÇGè
Ú´°æ²è J Ú´° ¨ê¶Ýï ÜïU ¾æÎ Îê¨Úï çÎÝ ãè ±ã аÇGè HïÜUÚ
™„éÚ½æ§ü ÜïU Ðæ¨ Ðãé¡™ °²æ J ©¨ÜUæ ÜUæ¹ Îï¶ÜUÚ ™„éÚ½æ§ü Ðí¨óæ
ãé» J аÇGè ÜUæ Ú´° ©‹ãï´ ½æ²æ, ±ñ¨ï |æè ©¨ Ú´° ÜUè ¹´Î-¹´Î
¨é°´{ ½è ©‹ãï´ ¾ãé„ ¥ÓÀè H°è J ™éÝèHæH ÜUæï àææ¾æàæè ÎïÜUÚ
ÐèÆ ‰æЉæÐæÜUÚ ±ï ©¨ï Ðñ¨ï ÎïÝï H°ï J Ðñ¨ï HïÝï ¨ï §ÝÜUæÚ ÜUÚ
ÜïU ™éÝèHæH Ýï ¾„æ²æ, ‘¨æã¾, ¹éÛæï Ðñ¨ï Ýãè´ ™æçã» J ¹ïÚè ¥æШï
ÜUæï§ü ¥æñÚ ãè ¥Ðïÿææ ãñ J’
‘v²æ ™æçã» „éÛæï ?’-¥™´ç|æ„ ãæïÜUÚ ™„éÚ½æ§ü Ýï ÐêÀæ J
¥ÐÝï ¹Ý ÜUè ¾æ„ ÜU‰æÝ ÜUÚ„ï ãé» ™éÝèHæH ¾æïHÝï H°æ,
‘¨æã¾, ¹ñ´ ‘»¡xHæï ±Ýæüv²éHÚ ç¹ÇH SÜêUH’ ¹ï´ ÐÉG Úãæ ãê¡ J ±ãæ¡
™æÚ ±cæü ÜUè ÐÉGæ§ü ¹ñ´Ýï ÇïÉG ¨æH ¹ï´ ãè ÐêÚè ÜUÚ Hè ãñ J ©Ý
™æÚ ±cæü ÜUè ÐÚèÿææ HïÝï ÜUè ¥Ýé¹ç„ ¥æÐ ¥°Ú ãïǹæSÅÚ ¨æã¾
ÜUæï Îï´°ï, „æï ¹ïÚï Éæ§ü ¨æH ¾™ …满°ï J ¹ïÚè ¥æÐ¨ï ²ãè Ðíæ‰æüÝæ
ãñ J’ ÛæÅ ¨ï ™éÝèHæH Ýï ¾„æ çβæ J
‘¾¨, §„Ýæ ãè ? …æ, „ïÚæ ÜUæ¹ ãæï °²æ »ï¨æ ¨¹Ûæ J’ 㡨ÜUÚ
¥æES„ S±Ú ¹ï´ ±ï ¾æïHï J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 13
ãcæü½çÚ„ ãæïÜUÚ ÎæñÇG„ï-ÎæñÇG„ï ãè ™éÝèHæH ÍæÚ °²æ J
ÜéUÀ çÎÝæï´ ÜïU ¾æÎ SÜêUH ÜïU §‹SÐïvàæÝ ÜïU çÝç¹œæ ¨ï ™„éÚ½æ§ü
¥æ²ï ¥æñÚ ãïǹæSÅÚ ¨ï ÜUãÜUÚ ™éÝèHæH ÜïU ™æÚ ¨æH ÜUè ÐÚèÿææ
ÜUæ ¥æ²æï…Ý ©‹ãæï´Ýï ÜUÚ±æ²æ J Ðê‡æü „ñ²æÚè ãæïÝï ¨ï ¨¾ ÐÚèÿææ¥æï´
¹ï´ ¥ÓÀï °é‡æ Ðíæ# ÜUÚ ÜïU ™éÝèHæH ©œæè‡æü ãæï °²æ, §¨¹ï´ ÜUæï§ü
¥æp²ü Ýãè´ ‰ææ J
¥ÐÝè ãæïçàæ²æÚè ¨ï ™„éÚ½æ§ü ÜUæ ¹Ý …è„ÜUÚ ÐÚèÿææ ÜïU ™æÚ
°ÉG ™éÝèHæH Ýï …è„ çH²ï ‰æï J
D D D
JJ ãçÚ:ú JJ
7. ™æïÚè
™éÝèHæH SÜêUH ¹ï´ …æÝï ÜïU ¾æÚï ¹ï´ ¾ãé„ ™éS„ ‰ææ J çݲ繄
MÐ ¨ï ±v„ ÐÚ SÜêUH …æÜUÚ ±ã ¹Ý H°æÜUÚ ÐÉGæ§ü ÜUÚ Úãæ
ƒæ J ¥‹² ç}æ~ææï¢ ¨æ‰æ ¹ï´ Ðñ¨ï Hæ²æ ÜUÚ„ï ‰æï ¥æñÚ Àé^è ¹ï´ ¾xæH
ÜUè ÎéÜUæÝæï´ ¹ï´ …æÜUÚ ¨ï±-¹éÚ¹éÚï, ÈUÚ¨æ‡æ, ™Ýï, ¨ï´°Îæ‡æï, ç¹Ææ§ü²æ¡,
™æÜUHïÅì¨, °æïçH²æ¡, ÈUíêÅì¨...»ï¨æ ÜéUÀ-Ý-ÜéUÀ HæÜUÚ ¶æ²æ ÜUÚ„ï
‰æï J ²ã ©ÝÜUè ¥æ΄ ãè ¾Ý °²è ‰æè J
¥ÐÝï ¨æƒ Ðñ¨ï Hï …æ ¨ÜïU »ï¨è ™éÝèHæH ÜïU ÍæÚ ÜUè
ÐçÚçS‰æç„ Ýãè´ ‰æè J ©¨Ýï ¥ÐÝï ¹Ý ÜUæï ¨¹Ûææ-¾éÛææÜUÚ ÜUæ¾ê
¹ï´ Ú¶æ ‰ææ, „æï ½è »ÜU çÎÝ ©¨ÜïU ¹Ý ¹ï´ HæH™ ÐñÎæ ãæï °²æ,
‘»ÜUæ{ ¾æÚ ¹ñ´ ½è ÜéUÀ ¶æ Hê¡ „æï v²æ ã…ü ãñ ?’-©¨ï H°æ J
ÍæÚ ¹ï´ ¹æ¡ ¥ÐÝè ¹ÁGæÎêÚè ÜïU ¥æñÚ ÜUæ¹ÜUæ… ÜïU Ðñ¨ï ÜUãæ¡
Ú¶„è ‰æè, ±ã …°ã ™éÝèHæH …æÝ„æ ‰ææ J ©¨Ýï »ÜU çÎÝ ±ãæ¡
¨ï Îæï Ðñ¨ï ™éÚæ²ï ¥æñÚ SÜêUH ¹ï´ …æÝï ÜïU ¾æÎ Àé^è ¹ï´ ¥ÐÝï ÎæïS„æï´
14 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
ÜïU ¨æ‰æ ÎéÜUæÝ ¹ï´ …æÜUÚ ©¨ÜïU ¨ï±-¹éÚ¹éÚï ¶ÚèÎÜUÚ ÎæïS„æï´ ÜïU
¨æ‰æ ¶æ çH²ï J §¨ „Úã ¶æÝï ÜUæ ²ã „yÜUæHèÝ ¥æÝ´Î ©¨ï
Ðíæ# ãé¥æ ¨ãè, HïçÜUÝ ‰ææïÇGï ãè ¨¹² ¹ï´ ±ã ÝC ãæïÜUÚ ©¨ÜUè
…°ã ¥ÐÚæ{½æ± Ýï Hï çH²æ J ©¨ÜïU ¹Ý Ýï ©¨ï ÈUÅÜUæÚÜUÚ
ÐêÀæ, ‘™éÝèHæH, „ïÚè ¹æ¡ ÜUÇGè ¹ïãÝ„-¹…ÎêÚè ÜUÚ ÜïU …æï Ðñ¨ï
ÜU¹æ„è ãñ, ©¨ï ™éÚæÝï ÜUè çã}¹„ „êÝï ÜñU¨ï ÜUè ? çÜU¨çH» ?
ÜïU±H Îæï-™æÚ ç¹ÝÅ ÜïU ¥æÝ´Î ÜïU çH», S±æÎ ÜïU ±àæ ãæïÜUÚ
ãè Ý ? v²æ ²ã „éÛæï àææï½æ Îï„æ ãñ ?’
¾æÎ ¹ï´ SÜêUH ¹ï´ ©¨ÜUæ ¹Ý ÐÉGæ§ü ¹ï´ H°æ ãè Ýãè´ J ÍæÚ
HæñÅÝï ÐÚ ±ã °ÎüÝ ÛæéÜUæÜUÚ ¹æ¡ ÜïU ¨æ¹Ýï ¹éÚÛææ²æ-¨æ ¶ÇGæ Úãæ J
©¨ï §¨ „Úã ¶ÇGæ Îï¶ÜUÚ ¹æ¡ Ýï Ðíï¹ ¨ï ÐêÀæ-‘v²æ ãñ
™éçݲæ ? „¾è¥„ ÆèÜU Ýãè´ ãñ v²æ ? „ïÚæ ™ïãÚæ §„Ýæ ©„Úæ ãé¥æ
v²æï´ ãñ ?’
ÇÚ„ï-ÇÚ„ï ™éÝèHæH Ýï …æï ÜéUÀ ÍæÅæ ‰ææ, ±ã ÜéUÀ ½è çÀÐæ²ï
ç¾Ýæ ¾„æ çβæ J ¨éÝÜUÚ ¹æ¡ ÜUæï ±ñ¨ï „æï ¥æÝ´Î ãé¥æ çÜU ‘¹ïÚï
‘™éçÝ²æ’ Ýï Ðí¹æç‡æÜU„æ ¨ï ¥ÐÝè ½êH S±èÜUæÚ ÜUè ãñ ¥æñÚ ©¨ï
©¨ÜUæ ÐÀ„æ±æ ãé¥æ ãñ J’...çÈUÚ ½è, ÜëU„PæïÐ ¨ï ©¨Ýï ÜUãæ, ‘ÜU¹ü
¹ïÚæ J ÜUH¹é», ¥°Ú çÈUÚ ¨ï »ï¨æ ÜUÚï°æ Ý, „æï „ïÚè »ï¨è çÐÅæ§ü
ÜUM¡°è, çÜU ¥æÜUæàæ ÜïU „æÚï ãè ÝÁGæÚ ¥æ»¡°ï J...¥¾ …æ ²ãæ¡ ¨ï
¥æñÚ ¥ÐÝè ÐÉGæ§ü ÜUÚ J’
™éЙæÐ ™éÝèHæH ¾Úæ¹Îï ¹ï´ °²æ ¥æñÚ Îz„Ú ¶æïHÜUÚ çÜU„æ¾ï´
¥æñÚ ÜUæçÐ²æ¡ çÝÜUæHÜUÚ ¥ÐÝè ÐÉGæ§ü ÜUÚÝï H°æ J ¥ÐÝè °H„è G
S±èÜUæÚÜUÚ ©¨ï ¹æ¡ ÜUæï ¾„æÝï ÜïU ¾æÎ ©¨ÜUæ ¹Ý ¾æÎH ÜUè „Úã
ãËÜUæ-ãËÜUæ ãæï °²æ ‰ææ J
D D D ‰æÚ‰æÚ ÜUæ¡Ð„æ ãé¥æ ¾ñÆæ ãè Úãæ J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 15
JJ ãçÚ:ú JJ
8. S±¨¹‰æüÝ
SÜêUH ÜUè ÐÉGæ§ü ¹ï´ ™éÝèHæH Ýï ÐãHæ Ý´¾Ú ÜU½è Ýãè´
ÀæïÇGæ J Îê¨Úæï´ ÜUæï ¹ÎÎMÐ ãæïÝï ÜïU ©¨ÜïU S±½æ± ÜïU ÜUæÚ‡æ ±ã
SÜêUH ÜïU ©¨ÜïU ÎæïS„æï´ ÜUæï ¥æñÚ çàæÿæÜUæï´ ÜUæï—¨½è ÜUæï ¥ç„çÐí²
侾 J
»ÜU ¾æÚ SÜêUH ¹ï´ ÐÚèÿææ ™H Úãè ‰æè J °ç‡æ„ ÜUæ ÐïÐÚ
‰ææ J ™éÝèHæH Ýï y±Úæ ¨ï °ç‡æ„ ÜïU ÐíÔAæ ãH ÜUÚ çH» ¥æñÚ »ÜU
©œæÚÐç~æÜUæ ÐêÚè ÜUè J ™éÝèHæH ÜUè ÏæxæH ¹ï´ ãè ©¨ÜUæ ÎæïS„ ¾ñÆæ
‰ææ J ©¨ ¾ï™æÚï ÜUè ÐÉæG§ü ²‰ææ-„‰ææ ãè ‰æè, ¥æñÚ „æï ¥æñÚ, °ç‡æ„
ÜUæ ÐïÐÚ J ±ã „æï ¹æ‰æï ÜUæï ãæ‰æ H°æÜUÚ ¾ñÆæ ãè Úãæ J ©¨Ýï
{è¹è ¥æ±æ… ¹ï´ ™éÝèHæH ÜUæï ç°ÇGç°ÇGæÜUÚ ç¾Ýç„ ÜUè, ‘™éçݲæ,
„ïÚè ©œæÚÐç~æÜUæ ¹éÛæï Îï Ý J ¹ñ´ ÛæÅ ¨ï ©„æÚÜUÚ „éÛæï „éÚ´„ ãè
HæñÅæ Îê¡°æ J
™éÝèHæH ÜïU ¹Ý ¹ï´ ©HÛæÝ ¶ÇGè ãé§ü J ©¨ÜUæ »ÜU ¹Ý ©¨ï
¹Ýæ ÜUÚ Úãæ ‰ææ, ¥æñÚ ¾„æ Úãæ ‰ææ çÜU, ‘»ï¨æ ÜUÚÝæ xæH„ G ãñ,’
¥æñÚ ©¨è ¨¹² ©¨ÜUæ Îê¨Úæ ¹Ý ÜUã Úãæ ‰ææ, ‘„ê ¶éÎ ‰ææïÇGï ãè
Îï Úãæ ãñ ? ±ã ¾ï™æÚæ ¹æ¡° Úãæ ãñ, §¨çH» ÎïÝï ¹ï´ ÜUæï§ü ã…ü
Ýãè´ J’ ¥æç¶Ú ç¹~æÐíï¹ ÜïU ±àæ ãæïÜUÚ ©¨Ýï ©œæÚÐç~æÜUæ ¥ÐÝï
ÎæïS„ ÜUæï Îï Îè J
ÍæÅÝï±æHæ ²ã ÐíÜUæÚ ¨…° ¨éÐÚ±æ§ÁGæÚ Ýï ÎêÚ ¨ï ãè Îï¶æ
¥æñÚ „éÚ´„ ãè ±ï ©ÝÜïU Ðæ¨ ¥æ²ï ¥æñÚ ÜUÇGè ¥æ±æ… ¹ï´ ™éÝèHæH
¨ï ÐêÀÝï H°ï, ‘™éÝèHæH, „ïÚè ©œæÚÐç~æÜUæ çÜU{Ú ãñ ? çÎ¶æ ¹éÛæï J’
±ã Ïæï™æÚæ v²æ ©œæÚ Îï„æ ? ÇÚï ãé» ¶Ú°æïàæ ÜUè „Úã ±ã
16 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 ©¨ÜïU ™éÐ ¾ñÆÝï ¨ï ¨éÐÚ±æ§ÁGæÚ ÜUæï ¥æñÚ ãè °éS¨æ ¥æ²æ J
©¨ï ÜUæ宅ï ãé» ©‹ãæï´Ýï ÐêÀæ, ‘¾æïH, „ïÚè ©œæÚÐç~æÜUæ „êÝï ¥ÐÝï
§¨ ÎæïS„ ÜUæï Îè ²æ Ýãè´ ? §„Ýæ ãæïçàæ²æÚ HÇGÜUæ ãæï„ï ãé» ½è
„ê »ï¨æ ÍæçŲæ ÜUæ¹ ÜUÚ„æ ãñ ?’
¥ÐÝè xæH„èG S±èÜUæÚÜUÚ ¥ÐÚæ{½æ± ¨ï ™éÝèHæH ¾æïHÝï
H°æ, ‘¨Ú ! ¹ïÚè xæH„èG ãæï °²è J HïçÜUÝ ©¨Ýï ¹æ¡°è §¨èçH»
¹ñ´Ýï ©¨ï Îè, ¹ñ´Ýï ¶éÎ ©¨ï Ýãè´ Îè ãñ J’
©¨ÜUæ ²ã ©œæÚ ¨éÝÜUÚ ¨éÐÚ±æ§ÁGæÚ ÜUæ °éS¨æ ¹æÝæï ¥æ¨¹æÝ
¹ï´ ãè °²æ J - ‘°{æ ÜUãè´ ÜUæ, ¾ïàæÚ¹, xæH„è
G ÜUÚ„æ ãñ ¥æñÚ ©¨ÜUæ
¨¹‰æüÝ ½è ÜUÚ„æ ãñ ? ™H ¹ïÚï ¨æ‰æ ãïǹæSÅÚ ÜïU Ðæ¨ J „éÛæï
çǨ繨 ãè ÜUÚæ„æ ãê¡ J’
™éÝèHæH ÜUæï HïÜUÚ ¨éÐÚ±æ§ÁGæÚ ãïǹæSÅÚ ÜïU ¥æòçÈU¨ ¹ï´
°²ï ¥æñÚ ¨æÚæ çÜUS¨æ ©‹ãï´ ÜU‰æÝ çÜU²æ J
™éÝèHæH ÜUè ¥æïÚ Îé:¶ ¨ï Îﶄï ãé» ±ï ¾æïHï, ‘™éÝèHæH,
„ïÚï …ñ¨ï ãæïçàæ²æÚ ¥æñÚ ¥ÓÀæ ¾„æü± Ú¶Ýï±æHï ç±læ‰æèü ¨ï ¹éÛæï
²ã ©}¹èÎ Ýãè´ ‰æè J v²æï´ çÜU²æ „êÝï ²ã ¨¾ ?’
¥¾ „ÜU ™éÝèHæH ÜUè ¥æ¡¶æï´ ÜïU ¨æ¹Ýï „æÚï Ý…Ú ¥æÝï H°ï
‰æï, ±ã „æï »ÜUι ÉèHæ ãæï °²æ J ¥°Ú SÜêUH ¨ï çÝÜUæHæ °²æ
¥æñÚ ÐÉGæ§ü ¾´Î ãæï °²è „æï çÈUÚ ¥æ°ï v²æ ?... ¨æÚæ ¹æ¹Hæ ™æñÐÅ
ãæï …æ»xææ J
©¨Ýï ãïǹæSÅÚ ÜïU Ð桱 ÐÜUÇG çH²ï ¥æñÚ Úæï„ï-Úæï„ï ¥æñÚ
ç°ÇGç°ÇGæÜUÚ ÜUãÝï H°æ, ‘¨Ú, ¹ïÚè ²ã ÐãHè ¥æñÚ ¥æç¶Úè xæH„è G
¥æÐ ¹æÈGU U ÜUÚ Îï¢ J ¹ñ´ ¥ÐÝè xæH„è
G ÜU¾êH ÜUÚ„æ ãê¡ J ¥¾ ¹ñ´
çÈUÚ ¨ï »ï¨æ ÜU½è Ýãè´ ÜUM¡°æ J
ãïǹæSÅÚ ÜUæï ©¨ ÐÚ Î²æ ¥æ²è J ©‹ãï´ ½è ÜUãæ¡ ™éÝèHæH
ÜUæï SÜêUH ¨ï çÝÜUæHÝï ÜUè §ÓÀæ ‰æè ? S±æ±H´¾Ý ¨ï ¥æñÚ
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 17
S±¹ïãÝ„ ¨ï ÐÉGÝï±æHï »ï¨ï ãæïçàæ²æÚ HÇGÜïU ÜUæ ½æç± ÝC ÜUÚÝï
ÜUè ©ÝÜUè §ÓÀæ Ýãè´ ‰æè J ÜUÇGè ¥æ±æ… ¹ï´ {¹ÜUæÜUÚ ¥æñÚ ¨¹Ûæ
ÎïÜUÚ ©‹ãæï´Ýï ™éÝèHæH ÜUæï ¹æÈGU U çÜU²æ J
‘çÈUÚ ÜU½è »ï¨è Ûæ´ÛæÅ ¹ï´ Ýãè´ ÐÇê¡°æ’ »ï¨è ¹Ý ¹ï´ ãè ÜU¨¹
¶æÜUÚ ±ã ÜU¹Úï ÜïU ¾æãÚ ¥æ²æ ¥æñÚ ¥ÐÝè vHæ¨ ¹ï´ …æÜUÚ
©¨Ýï °ç‡æ„ ÜïU ÐíÔAæ ãH ÜUÚÝæ àæéM çÜU²æ J
D D D
JJ ãçÚ:ú JJ
9. ¥¨ã沄æ
±cææü«„é ¥æ °²è J ÁGææïÚæï´ ¨ï ¾æçÚàæ ãæïÝï ¨ï ¶ï„ ÐæÝè ¨ï ½Ú
°²ï J ™æ±H ÜUè ÈGU U¨H ÜUÚÝï±æHï çÜU¨æÝæï´ ÜïU ¶ï„æï´ ¹ï´ ÜUæ¹ àæéM
ãæï Úãï ‰æï J {æÝ-¾é±æ§ü ÜïU çH» ¹ÁGæÎêÚ …æÝï H°ï J ÐæÝè ¨ï ½Úï
ãé» ¶ï„æï´ ¹ï´ ÛæéÜUÜUÚ ¶ÇGï ÚãÜUÚ çÎÝ½Ú Ðæñ{ (ÐÝèÚè-™æ±H ÜïU
ÀæïÅï Ðæñ{ï) H°æÝï ÐÇG„ï ‰æï, §¨çH» §¨ ÜUæ¹ ÜïU çH» ¶ï„¹æçHÜU
©‹ãï´ Á²æÎæ ¹ÁGæÎêÚè çβæ ÜUÚ„ï ‰æï J Á²æÎæ ¹ïãÝ„æÝæ Ðíæ# ãæïÝï ÜïU
ÜUæÚ‡æ §¨çH» §¨ ÜUæ¹ ÜïU Ðíç„ ¹ÁGæÎêÚæï´ ÜUæ 綴™æ± Á²æÎæ Úã„æ
侾 J
™éÝèHæH ½è Ðæñ{-¾é±æ§ü ÜUæ ÜUæ¹ ÜUÚÝï …æ²æ ÜUÚ„æ ‰ææ J
¥æ… ½è ±ã ©¨è ÜUæ¹ ÜïU çH» ÍæÚ ¨ï çÝÜUH ÐÇGæ J ÜUè™ÇG½Úï
ÚæS„ï „éÇG±æ„ï-„éÇG±æ„ï ±ã ¶ï„ „ÜU Ðãé¡™ °²æ ¥æñÚ ©¨ÜïU ¹æçHÜU
¨ï …æ ç¹Hæ J ©¨Ýï ©ÝÜïU ¨æ¹Ýï ¥ÐÝï ÜUæ¹ ÜUè ¹æ¡° Ú¶è J
±ï ¾æïHï, ‘Îï¶, ¹ñ´ „éÛæï ÜUæ¹ Îï ¨ÜU„æ ãê¡, HïçÜUÝ ²æÎ Ú¶Ýæ çÜU
„éÛæï ¨½è ÜïU ¨æ‰æ-¨æ‰æ ÚãÝæ ÐÇGï°æ J „ê ÀæïÅæ ãñ, §¨çH» ÐèÀï
Úã Ý Ðæ» §¨ÜUæ „éÛæï ãè wGG G²æH Ú¶Ýæ ÐÇGï°æ J ¥°Ú „éÛæ¨ï ²ã
¾Ý ¨ÜU„æ ãæï, „æï ãè ÜUæ¹ ÐÚ Ú¶ Hê¡°æ J ¨æï™ Hï J’
㡨ÜUÚ ™éÝèHæH Ýï ¾„æ²æ, ‘¨æã¾, ¥æÐ ¹éÛæï ÜUæ¹ ÐÚ Ú¶
18 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
Hæï ¥æñÚ ¥°Ú ¹ñ´ ÜUæ¹ ÜUÚ Ý Ðæ²æ „æï ¹ÁGæÎêÚè ãè Ýãè´ ÎïÝæ, çÈUÚ
„æï ¥æÐÜUæï ÜUæï§ü ¥æÐçœæ Ýãè´ ãñ Ý ?’
çÈUÚ ™éÝèHæH ÜUæï ½è ÜUæ¹ çÎ²æ °²æ J …ñ¨ï ÜUã ¾„æ²æ
xæ²æ ±ñ¨ï ãè ©¨Ýï ¨½è ÜïU ¨æ‰æ ÜéUàæH„æÐê±üÜU Ðæñ{ ¾é±æ§ü ÜUè J
±ã Ý ÜUãè´ ¥ÅÜUæ, Ý ÜUãè´ ‰æ¹ °²æ J ±cææü ÜUè ¾Ú¨Ýï±æHè
…H{æÚæ¥æï´ ¹ï´ ½è°„ï ãé» ½è ©¨Ýï ç¾Ýæ çã™çÜU™æ²ï ÜUæ¹ …æÚè
Ú¶æ ¥æñÚ ÐêÚæ ÜUÚ ÜïU çζæ²æ J ¾æçÚàæ ¹ï´ ÐæÝè ¹ï´ ÜUæ¹ ÜUÚ-
ÜUÚ ÜïU àææ¹ „ÜU ©¨ÜïU Ð桱 ½æÚè ãæï °²ï ¥æñÚ ÜU¹Ú ÛæéÜU-ÛæéÜUÜUÚ
ÅêÅ °²è, çÈUÚ ½è ©¨Ýï ±ã ¨Ïæ ¨ã çH²æ J ç¹Hæ ãé¥æ ÜUæ¹
çÝDæÐê±üÜU, Ðíæ¹æç‡æÜU„æ ¨ï ¥æñÚ …è-…æÝ ¨ï ÜUÚÝï ÜUæ ©¨ÜUæ
S±½æ±-ç±àæïcæ ¾™ÐÝ ¨ï ãè çζæ²è Îï„æ ‰ææ J
àææ¹ ÜUæï ÜUæ¹ ÐêÚæ ãæï °²æ ¥æñÚ ¨½è ÜUæï ¶ï„¹æçHÜU Ýï
¹ïãÝ„æÝæ çβæ J ™éÝèHæH ÜUæï ½è çÎ²æ °²æ, HïçÜUÝ ¥æ{æ,
v²æï´çÜU ±ã ÀæïÅæ HÇGÜUæ ‰ææ J
çÈUÚ ¨ï ™éÝèHæH ÜïU ¹Ý ¹ï´ ¨±æH ¶ÇGæ ãé¥æ, ‘»ï¨æ v²æï´ ?
ÜUæ¹ ÐêÚæ ÜUÚÝï ÐÚ ½è ¹ïãÝ„æÝæ ¥æ{æ ãè v²æï´ ?’
©¨ÜïU ¨ãÜUæÚè ¹ÁGæÎêÚæï´ Ýï ©¨ï ¾„æ²æ, ‘¾ïÅæ, ²ã Ðê±æüÐæÚ
™H„æ ¥æ²æ ãñ, ©¨ï ã¹ v²æ ÜUÚï´ ? ã¹ „æï °Úè¾è ÜUè ÜñU´™è
¹ï´ È¡U¨ï ãé» ãñ¢ J ã¹ Ý ÜéUÀ ÜUã ¨ÜU„ï ãñ´, Ý ÜéUÀ ¹æ¡° ¨ÜU„ï
ãñ´ J …æï çÎ²æ …æ„æ ãñ, ±ãè HïÝæ ÐÇG„æ ãñ J ã¹ï´ „æï ç¨ÈGU UüU ¨ãÝ
ÜUÚÝæ ãñ J {èÚï-{èÚï ¨¾ ¥æÎè ãæï …æ„ï ãñ´, „ê ½è ãæï …æ»°æ J’
°Úè¾è ÜUè ¥¨ã沄æ, ÎèÝ„æ, ÜUæM‡², Îé:¶ ²ã ¨¾ ©¨ÜïU
àæÏÎæï´ ¹ï´ òv„ ãæï Úãï ƒï J
°Úè¾è ÜUæ ²ã àææÐ ¥æàææÚæ¹…è ÜïU ÜéUÅé´¾ ÜUæï ½è Ðê‡æüMÐ
¨ï Ðíæ# ãé¥æ ‰ææ J
D D D »ÜU ¹ñ´ ²ãè¢ ¶æ Hê¡ J... HïçÜUÝ ¥ÐÝï ¹æ„æ-çЄæ ÜUæ ¥æñÚ ½æ§²æï´
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 19
JJ ãçÚ:ú JJ
10. ¹æÝè ÜéUÅé´¾
™éÝèHæH ÐÉGæ§ü ¹ï´ „ï… ‰ææ, §¨çH» ©¨ÜïU ¾ãé„ ¨æÚï ÎæïS„
‰æï J ‘ÜUæHæïH’ ¹ï´ ‘HæÇG ¾çÝ²ï’ …æç„ ÜïU Hæï°æï´ ÜUè ¾S„è ÜUæÈGU Uè
¾ÇGè ‰æè ¥æñÚ ±ï ¨´Ðóæ çS‰æç„ ÜïU ãæïÝï ÜïU ÜUæÚ‡æ ©ÝÜïU HÇGÜïU Ðíæ²:
‘»¡xHæï ±Ýæüv²éHÚ SÜêUH’ ¹ï´ ãè ÐÉGÝï …æ²æ ÜUÚ„ï ‰æï J
©ÝÜUè ¾æÇGè ¹ï¢ ¨æH ¹ï´ Îæï-Îæï ¹ãèÝï çÜU¨è-Ý-çÜU¨è çÝ繜æ
¨ï ½æï…Ý ÜUè дçv„²æ¡ ™H„è Úã„è´ J ±ãæ¡ ÜUæñÝ-ÜUæñÝ ¨ï ç¹cÅæóæ
¶æ²ï §¨ÜïU ¾æÚ ¹ï´ ™éÝèHæH ÜïU ±ç‡æÜU ÎæïS„ ©¨ï SÜêUH ¹ï´ ¨Îñ±
¾„æ²æ ÜUÚ„ï ‰æï J ±ã ¨éÝÜUÚ ©¨ÜïU ¹é¡ã ¹ï´ ½è ÐæÝè ¥æ …æ„æ
侾 J
»ÜU ¾æÚ ©¨Ýï ¥ÐÝï ç¹~æ ¨ï ÜUãæ, ‘{„ì „ïÚè, „é¹ Hæï° ÚæïÁGæ
ÜéUÀ-Ý-ÜéUÀ ç¹cÅæóæ ¶æ„ï ãæï, HïçÜUÝ ¥ÐÝï ÎæïS„ ÜUæï ½è ÜéUÀ
ÎïÝæ ™æçã» »ï¨æ „é}ãï´ ÜU½è Ýãè´ ¨êÛææ J’
¨éÝÜUÚ ç¹~æ àæ¹æü²æ J ¾æ„ ¹ï´ ¨æÚ ‰ææ J ™éÝèHæH ÜUæï
¥æEæ¨Ý ÎïÜUÚ ©¨Ýï ÜUãæ, ‘„ïÚè ¾æ„ ¨™ ãñ, HïçÜUÝ „ê ¾éÚæ Ý
¹æÝÝæ J „ê ¥æ… Úæ„ ã¹æÚè ¾æÇGè ÜïU Ðæ¨ ¥æ …æ J ¥æ… ½æï…Ý
¹ï´ Haå ÐÚæï¨ï …æÝï±æHï ãñ´ J ÐÚæï¨Ýï±æHæï´ ¹ï´ ¹ñ´ ½è ãê¡ J ¹ñ´ „éÛæï
½è Îê¡°æ J’-§¨ „Úã ¨¾ ²æï…Ýæ „² ãé§ü J
àææ¹ ÉH„ï ãè ™éÝèHæH ±ç‡æÜU ÜUè ¾æÇGè ÜïU Ðæ¨ °²æ J
©¨ÜïU ç¹~æ Ýï ©¨ï Îï¶æ ¥æñÚ Ðæ¨ ¥æÜUÚ »ÜU ¥´{ïÚè …°ã ¹ï´
¶ÇGæ ÚãÝï ÜUè ¨ê™Ýæ ÜUÚ ÜïU ±ã ™Hæ °²æ J ‰ææïÇGè ãè ÎïÚ ¹ï´
©¨Ýï ¾ÇGè ‰ææHè ½Ú ÜïU Haå HæÜUÚ ™éçݲæ ÜUæï ™éÐÜïU ¨ï Îï çβï J
§„Ýï ¨æÚï Haå Îï¶ÜUÚ ™éÝèHæH ÜUæï H°æ, ‘çÜU„Ýï Haå ãñ´ J
20 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
ÜUæ S¹Ú‡æ ãæï„ï ãè ©¨ï ¥ÐÝï S±æ‰æèü ç±™æÚæï´ ÐÚ àæ¹ü ¥æ²è J çÈUÚ
±ã Haå ¶æ Ý ¨ÜUæ J
Ðæ²ï ãé» Haå¥æï´ ÜUè ‰ææHè HïÜUÚ ±ã ©y¨æãÐê±üÜU ÍæÚ ¥æ
°²æ J §„Ýï-¨æÚï Haå Îï¶ÜUÚ ¥æ¡¶ï´ ¾ÇGè ÜUÚ ÜïU ¹æ¡Ýï ©¨ï {¹ÜUæÜUÚ
ÐêÀæ, ‘¥Úï ™éçݲæ, ÜUãæ¡ ¨ï Hæ²æ ²ï Haå ? çÜU¨ Ýï çβï ?’
…æï-…æï ÍæÅæ ‰ææ ¥æñÚ …ñ¨ï-…ñ¨ï ÍæÅæ ‰ææ, ±ã ¨¾ ©¨Ýï ¹æ¡
ÜUæï ¨ÚH„æ ¨ï ¾„æ çβæ J ¨éÝ„ï ãè ¹æ¡ ÜUíæï{ ¨ï ‰æÚ‰æÚ ÜUæ¡ÐÝï
H°è ¥æñÚ ©¨ï ÜUæ宅ï ãé» ç™ÌæÜUÚ ÜUãÝï H°è, ‘¥Úï ¹ê¶ü ! „éÛæï
§„Ýè ½è ¥vH Ýãè´ ãñ v²æ, çÜU ²ï ™éÚæ²ï ãé» Haå ã¹ Ýãè´ ¶æ
¨ÜU„ï ? ²ï ½è¶ ¹æ¡°Ýï ÜïU Hÿæ‡æ „ê ¥¾ ÀæïÇG ¥æñÚ ÜéUÀ ¨²æÝæ
¾Ý J ²ï ÜñU¨è ¾éçh ãé§ü „éÛæï ? çÈUÚ ¨ï »ï¨æ ÜéUÀ Hï ¥æ²æ, „æï
ÍæÚ ¨ï ¾æãÚ ãè çÝÜUæH Îê¡°è J... ¹æ¡ ÜïU çÝDéÚ ¥æñÚ ÜUÅé ±æÜUì¾æ‡æ
™H„ï Úãï ¥æñÚ ™éÝèHæH ÜUæï Íææ²H ÜUÚ„ï Úãï J ©Ý àæÏÎæï´ ¨ï ©¨ÜïU
¥´ÎÚ Úãæ ãé¥æ ç¹Dæóæ ÜUæ HæH™ ¹Ú °²æ ¥æñÚ ©¨ÜUè ç±±ïÜU-
¾éçh …æ°ë„ ãæï °²è J ¥ÐÝï çÜU²ï ÜUæ ©¨ï ¾ïãÎ ÐÀ„æ±æ ãé¥æ,
çÈUÚ ½è …æï ÍæÅÝï ÜUæ ‰ææ, ±ã „æï ÍæÅ ãè ™éÜUæ ‰ææ J „èÚ ÜU¹æÝ
¨ï ¾æãÚ çÝÜUH ™éÜUæ ‰ææ, ©¨ï çÈUÚ ¨ï ÜU¹æÝ ¹ï´ ÜñU¨ï Ú¶ï ?
Haå ÜUè ‰ææHè ±ñ¨è ãè ¥SÐçàæü„ ÐÇGè Úãè J ©¨ ¹æÝè ÜéUÅé´¾
ÜïU çÜU¨èÜUæï ½è ©¨¹ï´ ¨ï »ÜU ÜU‡æ ½è ™¶Ýï ÜUè §ÓÀæ Ýãè´
ãé§ü J ™éÝèHæH ÜïU §¨ ¥ç±±ïÜUè ÜëUy² ¨ï ©¨ çÎÝ àææ¹ ÜUæï ¶æÝæ
¶æÝï ÜUè §ÓÀæ ½è çÜU¨èÜUæï Ýãè´ ãé§ü J ¨æÚï ÍæÚ ¹ï´ ©Îæ¨è Àæ
°²è ‰æè J
Îê¨Úï çÎÝ ¨é¾ã ÚæïÁGæ ÜUè „Úã ÛææÇê±æHæ ¥æÜUÚ ÚæS„æ ¨æGÈU
ÜUÚÝï H°æ J ©¨ï Îï¶ÜUÚ ¹æ¡ Ýï ™éÝèHæH ÜUæï ÜUãæ ‘™éçݲæ, …æ,
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 21
ÜUH ÜïU ±ï Haå Îï Îï §¨ï J’... ©¨Ýï y±çÚ„ ¥æ¿ææÐæHÝ çÜU²æ
¥æñÚ ©¨ ÛææÇê±æHï ÜUæï ¨æÚï Haå Îï çβï J
¨é¾ã-¨é¾ã ²ã ÎæÝ Ðíæ# ãæï„ï ãè ©¨ °Úè¾ ÜUæ ™ïãÚæ ™¹ÜU
©Ææ J ¹æÝæï ¥æ… çαæHè ÜUæ ãè çÎÝ ãæï, »ï¨æ ©¨ï ¹Ý ãè ¹Ý
H°æ ¥æñÚ ¥ÐÝæ ÜUæ¹ y±Úæ-¨ï Ðê‡æü ÜUÚ„ï Haå HïÜUÚ ±ã ¥æÝ´ÎÐê±üÜU
ÍæÚ ™Hæ °²æ J
ÜUÇGè °Úè¾è ¹ï´ ½è ¨é¨´ÜUæÚæï´ ÜUæ ¥æñÚ ¨Îì°é‡ææï´ ÜUæ ãè
¥±H´¾Ý ÜUÚÝï ÜUè çàæÿææ ÎïÝï±æHï ¹æ„æ-çЄæ Ðíæ# ãæïÝæ ²ã
™éÝèHæH ÜUæ ¨jæx² ‰ææ J
D D D
JJ ãçÚ:ú JJ
11. ¨æ{é ÜUè ½ç±c²±æ‡æè
ÜUæHæïH ¹ï´ ¥æàææÚæ¹…è ÜUæ ÜéUÅé´¾ ¥æÜUÚ ÚãÝï H°æ ¥æñÚ ‰ææïÇGï
ãè çÎÝæï´ ¹ï´ ±ãæ¡ çS‰æÚ ãæï °²æ J
»ÜU çÎÝ ¨êÚ…¾æ ¾Úæ¹Îï ¹ï´ ¾ñÆÜUÚ ÜUæ¹ ÜUÚ Úãè ‰æè J §„Ýï
¹ï´ »ÜU ¨æ{é ¥æÜUÚ mæÚ ¹ï´ ¶ÇGæ Úãæ J ©¨ ¨æ{é Ýï ½°±ï ±›
ÐãÝï ãé» ‰æï ¥æñÚ ©¨ÜUè ÎæÉè-¹ê¡Àæï´ ÜïU ¾è™ çζæ²è ÎïÝï±æHè
¥æ¡¶æï´ ¨ï ¥æñÚ ÐêÚï àæÚèÚ ¨ï ¹æÝæï àææ´ç„ Ðí±æçã„ ãæï Úãè ‰æè J
Ðí½æ±àææHè ¥æñÚ ¥æÜU¯üÜU »ï¨æ ©¨ÜUæ òçv„y± ‰ææ J
‘¹æ§ü, ¨æ{é ÜUæï ¶æÝæ ç¶HæÝæ’ ¨êÚ…¾æ ÜUè ¥æïÚ çS‰æÚ öçC
¨ï Îﶄï ãé» ¨æ{é¹ãæÚæ… Ýï ÜUãæ J
‘¹ãæÚæ…, ã¹ï´ ãè Îæï ¨¹² ÜUæ ½æï…Ý ¾ÇGè ¹éçàÜUH ¨ï Ðíæ#
ãæï„æ ãñ, „æï „é}ãï´ ÜUãæ¡ ¨ï Îê¡ ? „é¹ ÜUãè´ ¥æñÚ ¥æ¥æï, ²ãæ¡ „é}ãæÚæ
ÜéUÀ Ýãè´ ™Hï°æ J’-¨êÚ…¾æ Ýï ©‹ãï´ ÈUÅÜUæÚæ J
22 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 ™éÝèHæH ©ÝÜUè ¾æ„™è„ ¨éÝ„ï ãé» ±ãæ¡ ãè ¶ÇGæ ‰ææ J
©¨ÜUè ¥æïÚ ¥´°éçHçÝÎïüàæ ÜUÚ ÜïU ¨æ{é çÈUÚ ¨ï ÜUãÝï H°æ, ‘¹æ§ü,
„ïÚï ¾ïÅï ÜUæï „ê »ï¨æ-±ñ¨æ ¹„ ¨¹ÛæÝæ J ±ã ¾ÇGæ {¹æüy¹æ
¾ÝÝï±æHæ ãñ J ©¨ÜUæ wG²æH Ú¶Ýæ J’-¨æ{é ™éÝèHæH ÜUè ¥æïÚ
Ðíï¹½Úè öçC ¨ï Îï¶ Úãæ ‰ææ J ©¨ÜUè çS‰æÚ öçC ¹æÝæï ¥¿ææ„ ÜUè
¶æï… ÜUÚÝï ™éÝèHæH ÜUæï ½ïÎÜUÚ ½ç±c² ¹ï´ …æ Úãè ‰æè J
‘¥ÐÝï ¾ïÅï ÜUè S„ééç„ ÜUÚ ÜïU ½æï…Ý ÐæÝï ÜUæ §¨ ¨æ{é ÜUæ
§ÚæÎæ ãñ’ »ï¨æ ãè ¨êÚ…¾æ ÜUæï H°æ J
¨æ{é Ýï çÈUÚ ¨ï ¨êÚ…¾æ ÜUæï ¹èÆï S±Ú ¹ï´ ÐêÀæ, ‘¹æ§ü, ¶æÝæ
ç¶Hæ¥æï°è Ý ?’
¨êÚ…¾æ ¥¾ ç™ÉGÜUÚ ¾æïH ©Æè, ‘¾æ¾æ, ã¹æÚï Ðæ¨ ãñ¢ ç¨ÈGU UüU
¨ê¶è ÚæïÅè J ã¹ ÐÚ ¹ïãÚ¾æÝè ÜUÚæï ¥æñÚ ÜUãè´ ¥æñÚ …æ¥æï J ±ãæ¡
¥æÐÜUæï ÉïÚ ¨æÚæ ç}æH …æ»xææ J’
‘ÆèÜU ãñ ¹æ¡, …ñ¨è §üEÚ ÜUè §ÓÀæ J’-çÝHïüÐ„æ ¨ï ²ï àæÏÎ
©ÓÓææÚÜUÚ ¨æ{é ÐèÀï ¹éÇG °²æ ¥æñÚ …æÝï H°æ J
¥™æÝÜU ¨êÚ…¾æ ÜUæï H°æ, ‘¥ç„ç‰æ ÜïU MÐ ¹ï´ ÜU¾ ÜUæñÝ
¥æ»°æ ²ã v²æ ÜUãæ …æ ¨ÜU„æ ãñ ? §¨ï »ï¨ï ãè …æÝï ÎïÝæ ÆèÜU
Ýãè´ ãñ J ÍæÚ ¹ï´ …æï ãñ, ±ãè Îï Îê¡°è §¨ï J’ ¨êÚ…¾æ ÜUæ ¹Ý ÐHÅ
°²æ ¥æñÚ …æÝï±æHï ¨æ{é¹ãæÚæ… ÜUæï ¥ÅÜUæ„ï ãé» ±ï ¾æïHè´, ‘¹ãæÚæ…,
ÆãÚæï J ¥æ¥æï ÍæÚ ¹ï´ J’
ÐãHï …ñ¨ï ãè-©¨è çÝHïüÐ„æ ¨ï ¨æ{é ÐèÀï ¹éÇGæ ¥æñÚ ¾Úæ¹Îï
¹ï´ Ðí±ïàæ ÜUÚ ÜïU ¨êÚ…¾æ Ýï ç¾Àæ²ï ãé» ¥æ¨Ý ÐÚ …æÜUÚ ÏæñÆ xæ²æ J
¥´ÎÚ …æÜUÚ ¨êÚ…¾æ Ýï ÜéUÀ ¨¹² ÐãHï ¾Ýæ²è ãé§ü ÚæïçŲæï´
¹ï´ ¨ï „èÝ-™æÚ »ÜU ‰ææHè ¹ï´ Ú¶è´, ©ÝÐÚ ‰ææïÇGæ-¨æ Íæè ÇæHæ
¥æñÚ ƒæïÇGæ °éÇG Ú¶æ J çÈUÚ »ÜU HæïÅæ ¥ÓÀè „Úã {æïÜUÚ ©¨¹ï´
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 23
ÐæÝè ½Úæ ¥æñÚ ±ã HæïÅæ ¥æñÚ ‰ææHè HæÜUÚ ¨æ{é ÜïU ¨æ¹Ýï ±ã
¨¾ Ú¶æ J
¥æ™¹Ý ÜUÚ ÜïU ç™~ææãéç„ ÎïÜUÚ ¨æ{é ½æï…Ý ÜUÚÝï ¾ñÆæ J
{èÚï-{èÚï àææ´ç„Ðê±üÜU ©¨Ýï ¨¾ ¶æ çH²æ ¥æñÚ „ë# ãæïÜUÚ ÇÜUæÚ
Îè J ¾æÎ ¹ï´ ‰ææHè ¹ï´ ãæ‰æ {æïÜUÚ ±ã …æÝï ÜïU çH» ¶ÇGæ ãæï °²æ J
¨êÚ…¾æ ÜUè ¥æ¡¶æï´ ¹ï´ Ðíï¹ ¨ï Îﶄï ãé» ±ã ¾æïHæ, ‘¹æ§ü J
Haå, ÐïÇGï, …Hï¾è ¥æçÎ ¶æÝï ¨ï ½è, „ïÚè Íæè-°éÇG-ÚæïÅè ¨ï ¹ïÚè
¥´„Úæy¹æ „ë# ãé§ü J »ÜU Š²æÝ ¹ï´ Ú¶Ýæ-‘ã¹ï´ v²æ çÎ²æ °²æ ãñ ²ã
ã}æ Îﶄï Ýãè´ ãñ, ¾çËÜU çÜU¨ Ýï ¥æñÚ ÜUæñÝ¨è ½æ±Ýæ ¨ï çβæ ãñ
J ²ã ã}æ Îﶄï ãñ´ J ¹ïÚæ ½æï…Ý ²ã „æï çÝç¹œæ ‰ææ J ¹æ§ü, ¥æÝæ
ãé¥æ „æï ç¨ÈGU UüU „ïÚï ¾ïÅï ÜïU çH» ãè J ç±Eæ¨ Ú¶Ýæ, „ïÚæ ¾ïÅæ {êH
¹ï´ çÀÐæ ãé¥æ »ÜU ¹æç‡æÜU ãñ J ¨¹² ¥æÝï ÐÚ ©¨ÜUæ „ï… ¨±ü~æ
ÈñUHï ç¾Ýæ Ýãè´ Úãï°æ J §üEÚ „é}ãæÚæ ÜU˲æ‡æ ÜUÚï´ J’
¥ÐÝæ ãæ‰æ ™éçݲï ÜïU ç¨Ú ÐÚ Ú¶ÜUÚ ©¨ï ½è ¥æàæè±æüÎ
ÎïÜUÚ ±ã ¨æ{é }æ¢ƒÚ °ç„ ¨ï ™Hæ °²æ J
¨¹² ¾ã„æ …æ Úãæ ‰ææ J
¥ÐÝï çЄæ ÜUæ ½…ÝæÝ´Îè S±½æ± ™éÝèHæH ¹ï´ ½è ©„Ú °²æ
‰ææ J ¶æHè ¨¹² Ðíæ# ãæï„ï ãè ±ã °æï¹æ ÝÎè ÜïU çÜUÝæÚï ÐÚ ¹ãæÎï±
ÜïU ¹´çÎÚ ¹ï´ …æ ¾ñÆ„æ J ±ãæ¡ »ÜUæ´„ ©¨ï ¥ç„ çÐí² ‰ææ J ©¨
àææ´„ ¥æñÚ {èÚ°´½èÚ ±æ„æ±Ú‡æ ¹ï´ ½…Ý °æ„ï-°æ„ï ±ã çÜU¨è
çÝÚæHï ç±E ¹ï´ Ðí±ïàæ ÜUÚ …æ„æ, HèÝ ãæï …æ„æ, ¨¹² ÜUæ ½è
ãæïàæ ½êH …æ„æ J
»ÜU ¾æÚ »ï¨æ ãè ãé¥æ J ¨æ´Ûæ ÉH °²è ¥æñÚ ¥´{ïÚæ ãæï °²æ,
„æï ½è ™éçݲæ ÜUæ Єæ Ýãè´ ‰ææ J ¨êÚ…¾æ ÜUæï ç™´„æ ãæïÝï H°è J-
‘çÎ²ï …HæÝï ÜUæ ¨¹² ãæï °²æ, „æï ½è §¨ HÇGÜïU ÜUæ Єæ Ýãè´ J
24 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
ç™´„æ ¨ï ¹ñ´ ¹Úè …æ Úãè ãê¡ J ÜUãæ¡ °²æ ãæï°æ v²æ ¹æHê¹ ?...
©¨Ýï ¥æ¨Ðæ¨ ÐêÀ„æÀ ÜUè J
»ÜU ¥æÎ¹è ¾æïH ©Ææ, ‘™éçݲæ Ý ? ±ã „æï ãæï°æ ±ãæ¡
àæ´ÜUÚ…è ÜïU ¹´çÎÚ ¹ï´ J ¾ñÆæ ãæï°æ ½…Ý °æ„ï-°æ„ï J ÆèÜU ãè ãñ-
àæ´ÜUÚ ½°±æÝ ÜUæ ãè ‘°‡æ’ ãñ Ý ±ã J ¾ñÆæ ãæï°æ ©‹ãè´ ÜïU ÐñÚæï´
ÜïU Ðæ¨ J
òæÜéUH ãæïÜUÚ ¨êÚ…¾æ Ýï ©¨ï ç¾Ýç„ ÜUè, ‘½ñ²æ, ¥æÐ ãè
…æÝæ ¥æñÚ ©¨ï Hï ¥æÝæ J ¹éÛæï ¾ãé„ ç™´„æ ãæï Úãè ãñ J ¥´{ïÚï
¹ï´ çÜU¨è ¨æ¡Ð-ç¾ÓÀê Ýï ÜUæÅ çH²æ „æï ¹ñ´ v²æ ÜUM¢xæè ? ¥æÐ
…æ¥æï ¥æñÚ ©¨ï ÍæÚ Hï ¥æ¥æï J’ Úæ…è ãæïÜUÚ ±ã òçv„ ™Hæ
°²æ ¥æñÚ ™éçݲæ ÜUæï ¹´çÎÚ ¨ï Éê¡ÉGÜUÚ ÍæÚ Hï ¥æ²æ J
ÜUíæïç{„ ãæïÜUÚ ¨êÚ…¾æ Ýï ©¨ï ÐêÀæ, ‘™éçݲæ, §„Ýæ v²æ ãñ
±ãæ¡ çÜU ¾æÚ-¾æÚ ±ãæ¡ …æÜUÚ ½…Ý °æ„æ Úã„æ ãñ ? ÜéUÀ „æï wG²æH
ÜUÚ ¨¹² ÜUæ ¥æñÚ ¥ÐÝï¥æÐ ÜUæ J’
™éçݲæ ÜéUÀ ¾æïHæ Ýãè´ J ç™ÇGè™éÐ J Ðê‡æü ¹æñÝ J
D D D ‘ÜUæïHè-±æÍæÚè ãæï „æï, ©‹ãï´ ²ã ¶¾Ú ÜUÚÝï ÜUè …MÚ„ ãñ,
JJ ãçÚ:ú JJ
12. δÇéÜïUàææãè
¨¹² ÜUè {æÚæ ¾ã„è Úãè ¥æñÚ ¥æàææÚæ¹…è ÜUæï ¥æñÚ Îæï
¨´„焲æï´ ÜUæ Hæ½ ãé¥æ J …¹ÝæÎæ¨ ¥æñÚ ™éÝèHæH ÜUæï ¨æ‰æ ÎïÝï
¹êf…è½æ§ü ¥æñÚ ¨æï¹æ½æ§ü §Ý Îæï …è±æï´ Ýï àæÚèÚ {æÚ‡æ çÜU²æ J
§¨ ¾ÉïG ãé» ÜéUÅé´¾ ÜUè ÏæñHxææÇGè ¶è´™„ï-¶è´™„ï ¥æàææÚæ¹…è ÜïU
Ðíæ‡æ Ü´UÆ „ÜU ¥æÝï H°ï J ¥ÐÝï ¹æÝç¨ÜU ç™´„æ-„Ýæ±æï´ ¨ï ¹éçv„
ÐæÝï ÜïU çH» ©‹ãæï´Ýï ÐãHï ¨ï ãè Îæï ò¨Ý ¥ÐÝæ çH²ï ‰æï :
¥ÈGU Uè¹ ¶æÝï ÜUæ ¥æñÚ ãévÜUæ ÐèÝï ÜUæ J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 25
{èÚï-{èÚï ãéPæ ÐèÝï ÜUæ ò¨Ý ¾ÉG„æ °²æ ¥æñÚ Úæ„ ¹ï´ ½è
±ï ãéPï ÜïU ¥{èÝ ÚãÝï H°ï J ©ÝÜïU ÀæïÅï ¨ï ÍæÚ ÜïU ¾Úæ¹Îï ¹ï´
¥´°æÚï ¨Îæ …H„ï Úã„ï ¥æñÚ Úæ„ ¹ï´ „HÏæ ¥æ„ï ãè ±ï ©ÆÜUÚ ¥´°æÚï
HïÜUÚ ãéPæ ¾ÝæÜUÚ Ðè„ï Úã„ï J Úæ„ ¹ï´ xæà„ Ú¶Ýï±æHè ÐéçH¨
½è ©ÝÜïU ²ãæ¡ ÜéUÀ ¨¹² 羄æ„è ¥æñÚ „æÁGæ°è Ðíæ# ãæï„ï ãè çÈUÚ
¨ï ÜUæ¹ ÐÚ ™Hè …æ„è J §¨ „Úã ¥æàææÚæ¹…è ÜUè ¥æñÚ ÐéçH¨
ÜUè ÜUæÈGU Uè ÝÁGæÎèÜUè ãæï °²è ‰æè J
»ÜU Úæ„ §¨è „Úã ©ÝÜïU ¾Úæ¹Îï ¹ï´ Îæï ÐéçH¨±æHï ¥æ» J
ÚæïÁGæ ÜUè „Úã ±ï ãéPæ ÐèÝï Hxæï, ™é¨ÜUè H°æÝï Hxæï J ¾æ„™è„
½è àæéM ãé§ü J §„Ýï ¹ï´ »ÜU ÐéçH¨±æHï ÜUæ Š²æÝ °²æ çÜU ÍæÚ
ÜïU ¾æãÚ ™¾ê„Úï ÐÚ ÜUæï§ü ¨æï Úãæ ãñ J ©¨Ýï ¥ÐÝï ÐéçH¨è É¢° ¹ï´
ª¡™è ¥æñÚ ÜUÇGè ¥æ±æ… ¹ï´ ÐêÀæ, ‘» ½°„ J ²ãæ¡ ÜUæñÝ ¨æï²æ ãñ ?’
‘¹ïã¹æÝ ãñ¢ J’
‘„æï çÈUÚ §¨ÜUè ÐéçH¨-™æñÜUè ÐÚ ¶¾Ú v²æï´ Ýãè´ ÜUè ?’
©¨Ýï ©g´Ç„æ ¨ï ¨±æH çÜU²æ J
ã¹ï´ Ýãè´ J’-¥æàææÚæ¹…è Ýï çݽü²„æ ¨ï SÐC …±æ¾ çβæ J
¥ÐÝï …ñ¨è ÐéçH¨ ÜUæï ²ã ¨æ{æÚ‡æ Ú´°ÚïÁGæ {ëC„æ ¨ï ¾ïÚæïÜUÅæïÜU
…±æ¾ Îï Úãæ ãñ, ²ã ©¨ ÐéçH¨±æHï ¨ï ¨ãæ Ýãè´ °²æ J »ÜU
ÿæ‡æ ¹ï´ ©¨ÜUæ °éS¨æ ¥æ¨¹æÝ ¹ï´ °²æ ¥æñÚ ©¨Ýï ¥æàææÚæ¹…è
ÜïU ¹é¡ã ÐÚ »ÜU …æïÚÎæÚ „¹æ™æ ¹æÚæ J §„Ýï ¨ï ãè ©¨ÜUæ ¨¹æ{æÝ
Ýãè´ ãé¥æ J ‘§¨ï ¥¾ ÆèÜU ¨ï ÐéçH¨è ã±æ ¾„æÝè ™æçã» ¥æñÚ
©¨ÜUè ãaè ÝÚ¹ ÜUÚÝè ™æçã»’ »ï¨æ ©¨ÜïU ¹Ý ÜUæï H°æ ¥æñÚ
°æçH²æ¡ ¾Ú¨æ„ï ãé» ¥æñÚ …æÝ±Ú ÜUè „Úã ÐèÅ„ï ãé» ±ã ©‹ãï´
ÐéçH¨-™æñÜUè ÐÚ Hï °²æ ¥æñÚ ¥æàææÚæ¹…è ÜUæï ¨Hæ¶æï´ ÜïU ÐèÀï
¾´Î ÜUÚ çβæ J
26 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 ©¨ ÐéçH¨ ÜïU §¨ ÁGæéË¹è ¾„æü± ¨ï, àææïÚ°éH ¨ï, °æçH²æï´ ¨ï
¥æñÚ ¹æÚÐèÅ ¨ï ÍæÚ ÜïU Hæï° ãè v²æ, ¥æ¨Ðæ¨ ÜïU ÜU§ü ÍæÚ ÜïU
Hæï° …° °²ï ‰æï ¥æñÚ ÇÚÜUÚ ²ã ¨¾ ¥{¶éHï ÎÚ±æ…æï´ ÜïU ÐèÀï
¨ï Îï¶ Úãï ‰æï J ™éÝèHæH ½è ç¾S„Ú ¹ï´ …°ÜUÚ ²ã ÍæÅÝæ Îï¶
Úãæ ‰ææ J ²ã ¨¾ Îï¶ÜUÚ-¨éÝÜUÚ ©¨ÜïU ¾æH¹Ý ÐÚ ¾ãé„ ¥æÍææ„
ãé¥æ, ©¨ÜUæ ÜUHï…æ ÈUÅ °²æ, HïçÜUÝ ²ã ¨¾ ÚæïÜUÝï ÜUè ©¨ÜïU
ÀæïÅï-ÀæïÅï ãæ‰ææï´ ¹ï´ „æÜUG„ Ýãè´ ‰æè J
‘¥ÐÝï ãè ÍæÚ ¹ï´ ¥æÜUÚ …æï ÐéçH¨ ãéPæ ÐèÜUÚ, „æÁGæè ãæïÜUÚ
…æ„è ‰æè, ±ãè ¥æ… »ÜU ¹æ¹êHè ÜUæÚ‡æ ¨ï Úæ§ü ÜUæ ÐãæÇG ¾ÝæÜUÚ,
çЄæ…è ÜUæï ÐèÅ„ï ãé» Hï °²è ? ¥æñÚ ¥ÜUæÚ‡æ °æçH²æ¡ ½è
¾Ú¨æ²è¢-çÜU¨çH» ? »ï¨æ ÜUæñÝ¨æ °éÝæã çÜU²æ ‰ææ ? ©ÝÜUæ
çݽèüÜU„æ ¨ï …±æ¾ ÎïÝæ v²æ ²ã °éÝæã ãñ ?’ ©¨ÜUæ ¶êÝ °Ú¹
ãæï °²æ J ‘Ýãè´ J ¹éÛæï çЄæ…è ÜUæï ÀéÇGæÜUÚ ÍæÚ Hï ¥æÝæ ãè
™æçã» J’ ©¨ÜïU ¥àææ´„ ¹Ý Ýï öÉG çÝp² çÜU²æ J
‘HïçÜUÝ …æ» çÜU¨ÜïU Ðæ¨ ? çÜU¨ï ¾„檡 ¹ñ´ ? ÜUæñÝ ¨éÝï°æ
¹ïÚè „ÜUÚæÚ ?’ ©¨ÜïU ¹Ý ¹ï´ ÐíÔAæ ¶ÇGæ ãé¥æ J ¨æï-¨æï™„ï ©¨ï
¥™æÝÜU ²æÎ ¥æ °²ï ¹Ýé½æ§ü Ú汨æã¾ J
‘ÜUæHæïH °æ¡± ¹ï´ Ú汨æã¾ ÜUæ ¾ÇGæ ¹æÝ ‰ææ J ¨ÚÜUæÚ-ÎÚ¾æÚ
¹ï´ ©ÝÜUæ ±…Ý ‰ææ, ©ÝÜïU àæÏÎ ÜUè ÜU蹄 ‰æè J ¥ÇGï ãé» ÜUæï,
¹éçàÜUH ¹ï´ È¡U¨ï ãé» ÜUæï ¹ÎÎ ÜUÚÝï ÜUæ ©ÝÜUæ S±½æ± ‰ææ J ±ï
»ÜU ¨ÎìàæèH, ¨ÁÁæÝ ¥æñÚ Î²æHé °ëãS‰æ ‰æï J ¨êÚ…¾æ ©ÝÜïU ÍæÚ
¨¹²-¨¹² ÐÚ ÜUæ¹ÜUæ… ÜUÚÝï …æ²æ ÜUÚ„è ‰æè´, §¨çH» Ú汨æã¾
¥æàææÚæ¹…è ÜïU ÜéUÅé´¾ ¨ï ¥ÓÀè „Úã ¨ï ÐçÚ癄 ‰æï ¥æñÚ ©ÝÜïU
Ðíç„ ¨ãæÝé½êç„ ¥æñÚ ¥æS‰ææ Ú¶„ï ‰æï J
‘»ï¨è ç±ÜUÅ ¥æñÚ ÜUçÆÝ ÐçÚçS‰æç„ ¹ï´ ¥°Ú ÜUæï§ü ¹ÎÎ ÜUÚ
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 27
¨ÜU„æ ãñ, „æï ±ï ãñ¢ ç¨ÈGU UüU Ú汨æã¾ J’ ™éÝèHæH Ýï ©‹ãè´ ÜUè
¨ã沄æ HïÝï ÜUæ çÝp² çÜU²æ ¥æñÚ ÎæñÇG„ï-ÎæñÇG„ï ãè ©ÝÜïU ÍæÚ
Ðãé¡™ °²æ J
¨jæx² ¨ï Ú汨æã¾ ÍæÚ ¹ï´ ãè ‰æï J Úæï„ï-Úæï„ï ¥ÐÝè ÜUÚé‡æ
ÜUãæÝè ™éÝèHæH Ýï ©‹ãï´ ÜUã ¨éÝæ²è J ÐéçH¨ ÜïU §¨ ¥‹²æ²-
ÁGæé˹ ¨ï Ú汨æã¾ |æè ¾ãé„ ÝæÚæÁGæ ãé», ÜUíæïç{„ ½è ãé» J ©‹ãæï´Ýï
„éÚ´„ ÝæñÜUÚ ¨ï ÍææïÇGæ°æÇGè ¾æãÚ çÝÜUæHÝï ÜUæï ÜUãæ ¥æñÚ ™éÝèHæH
ÜUæï ¨æ‰æ ¹ï´ HïÜUÚ ±ï ÐéçH¨™æñÜUè Ðãé¡™ °²ï J
ÐéçH¨-™æñÜUè ¹ï´ ‰ææÝïÎæÚ ¹æñ…êÎ Ýãè´ ‰ææ J ™æñÜUè ÜUè ÐéçH¨
Ðíy²ÿæ Ú汨æã¾ ÜUæï ¥æñÚ ±ã ½è §„Ýè Úæ„ ¹ï´ Îï¶ÜUÚ ™çÜU„
ãæï °²è J
‘©¨ ¾ï™æÚï Ú´°Úïμæ ÜUæï ÀæïÇG Îæï J ©¨Ýï »ï¨æ ÜUæñÝ¨æ °éÝæã
çÜU²æ ãñ çÜU ç…¨ÜïU çH» „é¹ ©¨ï ²ãæ¡ …æÝ±Ú ÜUè „Úã ÐèÅ„ï
ãé» ¥æñÚ °æçH²æ¡ Îï„ï ãé» Hï ¥æ²ï ? ©¨Ýï v²æ ™æïÚè ÜUè ãñ ²æ
ÇÜñU„è ? çÜU¨çH» ©¨ï ¾´Î ÜUÚ Ú¶æ ãñ ?’-ÜUíæñ{ ¨ï HæH ãæïÜUÚ
Ú汨æã¾ Ýï ¨½è ÜUæï ¶ÇGæ ¨±æH çÜU²æ J
Ú汨æã¾ ÜïU §¨ LÎí汄æÚ ¨ï ¨½è Æ´Çï ãæï °²ï J ©ÝÜïU Ðæ¨
§Ý ÐÔAææï¢ ÜïU ÜUæï§ü ©œæÚ Ýãè´ ‰æï J ¥ÐÝè xæH„è
G ÜUæ ¥ã¨æ¨ ãé¥æ
„æï ½è ¥æàææÚæ¹…è ÜUæï ¹év„ ÜUÚÝï ÜUæï ±ã ÐéçH¨ „ñ²æÚ Ýãè´ ãé§ü J
©ÝÜUæ ¥ã´ÜUæÚ àæÚ‡ææ°ç„ S±èÜUæÚÝï ÜUæï „ñ²æÚ Ýãè´ ‰ææ J
çÈUÚ „æï Ú汨æã¾ ÜUæ Úãæ-¨ãæ ¨´²¹ ½è ÅêÅ °²æ ¥æñÚ ÜUíæï{
¨ï ‰æÚ‰æÚ ÜUæ¡Ð„ï ãé» ±ï ©¨ ÐéçH¨ ÜUæï {¹ÜUæÝï H°ï, ‘¥½è, §¨è
±v„ ÐéçH¨ ¥ÈGU U¨Ú ÜUæï ¾éHæ Hæ¥æï J „é¹Ýï §¨ °Úè¾ ÜUæï …æï
¾éÚè „Úã ¨ï ÐèÅæ ãñ, ©¨ÜïU çH» ¹éÛæï ÐéçH¨-ÜïU¨ ÜUÚÝæ ãñ J
}æñ´ ¥¾, §¨è ±v„ ©¨ Ú´°ÚïÁGæ ÜUæï ¨ÚÜUæÚè ¥SЄæH ¹ï´ Hï …æ„æ
28 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
ãê¡ ¥æñÚ „é}ãæÚè ÜUè ãé§ü ¹æÚ-ÐèÅ ÜïU ¾æÚï ¹ï´ ÇæòvÅÚ ¨ï ¨çÅüçÈUÜïUÅ
Hï ¥æ„æ ãê¡ J’
Ú汨æã¾ ÜUæ ²ã „èÚ ¾Úæ¾Ú çÝàææÝï ÐÚ H°æ J ¥°Ú
ÐéçH¨-ÜïU¨ ãæï …æ„æ „æï ±ã ÐéçH¨ ãè Îæïcæè ÆãÚæ²è …æ„è,
v²æï´çÜU çÝçp„ ãè ©¨Ýï ÁGæé˹-…¾ÚÎS„è ¥æñÚ Î´ÇéÜïUàææãè ÜUè ‰æè J
ç¨ÈGU UüU §„Ýæ ãè Ýãè´ ¾çËÜU §¨ ÐéçH¨-ÜïU¨ ÜïU ÜUæÚ‡æ ¨æÚï ÐéçH¨
¶æ„ï ÜUè ¾ÎÝæ¹è |æè ãæï …æ„è J
©¨ ÐéçH¨ ÜïU ™ïãÚï ÐÚ Ð¨èÝï ÜUè ¾ê¡Îï´ …¹ °²è´ J ç°ÇGç°ÇGæ„ï
ãé» ±ã Ú汨æã¾ ¨ï ÜUãÝï H°æ, ‘Ú汨æã¾, ¹éÛæ¨ï xæH„è G ãæï °²è
ãñ J ²ã ¹ñ´ S±èÜUæÚ ÜUÚ„æ ãê¡ J ¹ñ´ ¥æàææÚæ¹…è ÜUæï „éÚ´„ ÀæïÇG Îï„æ
ãê¡ ¥æñÚ ©Ý¨ï ¥æñÚ ¥æÐ ¨ï ½è ¹æÈG Uè ¹æ¡°„æ ãê¡ J ¥¾ ¥æÐ àææ´„
ãæï …æ§» J ¥¾ ²ã ¾æ„ ¥æÐ ¥æ°ï }æ„ ¾ÉG槻 J ¹ñ´ ¥æÐÜUæï
±™Ý Îï„æ ãê¡ çÜU §¨ÜïU ¾æÎ ÜU½è ½è, çÜU¨è ½è çÝç¹œæ ¨ï
¥æàææÚæ¹…è ÜUæï ã¹æÚï ÜUæÚ‡æ „ÜUGU UHèÈGU U Ýãè´ Ðãé¡™ï°è J ¥æÐ ¹éÛæ
ÐÚ ç±Eæ¨ Ú綻 J’
Ú汨æã¾ Ýï ±ã S±èÜUæÚ çÜU²æ ¥æñÚ ¹æ¹Hæ ±ãè ¶Gy}æ
ãé¥æ J ¥æàææÚæ¹…è ÜïU ¹év„ ãæïÝï ¨ï ãè ©‹ãḯ ¹„H¾ ‰ææ J ÜUæïÅÜü U™ãÚè
¹ï´ È¡U¨ …æÝï ÜUè ©ÝÜUè ½è §ÓÀæ Ýãè´ ‰æè J
¥æç¶Ú ¥æàææÚæ¹…è ¹év„ ãæïÜUÚ ¾æãÚ ¥æ °²ï J ÐéçH¨ mæÚæ
ÜUè °²è ¹æÚÐèÅ ÜïU ÜUæÚ‡æ ãæïÝï±æHè ¥¨s àææÚèçÚÜU ÐèÇGæ ¨ï
±ï ÜUÚæã Úãï ‰æï ¥æñÚ ¥ÜUæÚ‡æ ½æï°ï ãé» ¹ÝS„æÐ ¨ï ©ÝÜUæ ™ïãÚæ
¹éÚÛææ °²æ ‰ææ J ¹æÝãæçÝ ÜUæ ½æÚè ¾æïÛæ Ü´U{ï ÐÚ ©ÆæÜUÚ ±ï àæÚèÚ
¨ï ¥æñÚ ¹Ý ¨ï ‰æÜU °²ï ‰æï J
çÜU¨è ¹éÎïü ÜUè „Úã ©ÝÜUè ²ã çÝ…èü± ¥±S‰ææ ™éçÝ²æ ¨ï
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 29
Îï¶è Ýãè´ °²è J ©¨ÜUæ Ü´UÆ ½Ú ¥æ²æ ¥æñÚ ¥æ¡¶æï´ ¨ï ¥æ¡¨ê ÛæÚÛæÚ
¾ãÝï H°ï J
¥ÐÝï ‰æÜïU ãé» çЄæ ÜUæï ¥æ{æÚ ÎïÜUÚ ™éçÝ²æ ©‹ãï´ ÍæÚ Hï
¥æ²æ J ©ÝÜïU §¨ ãæH„ ¹ï´ ÍæÚ …æÝï ÜUæ ¥æÝ´Î çÜU¨èÜUæï |æè Ý
‰ææ J ¾è„è ãé§ü ÍæÅÝæ ¨ï ¨½è ÜïU Nβæï´ ¹ï´ ¹æÝæï´ ¥¹æ±¨ Àæ °²è
‰æè ¥æñÚ ©¨ÜUè ©Îæ¨ ÜUæçH¶ ¨ï ¨æÚæ ÍæÚ ½Ú °²æ ‰ææ J
D D D
JJ ãçÚ:ú JJ
13. Á±æHæ¹é¶è ÜUæ ç±SÈUæïÅ
¥ÐÝï çЄæ ÐÚ °é…Úï ãé» §¨ ÜUÚé‡æ Ðí¨´° ¨ï ™éçݲæ ÜïU
ÜUæï¹H Nβ ÐÚ °ãÚè ™æïÅ Ðãé¡™è J Á±æHæ¹é¶è ÜUæ ç±SÈUæïÅ
ãæïÜUÚ „# Hæ±æ ¾æãÚ ¥æ» ±ñ¨è ©¨ÜUè çS‰æç„ ãæï °²è J
±ã ¨ææ Úãæ-‘°Úè¾è ±ã v²æ °éÝæã ãñ çÜU ç…¨¨ï ÜUæï§ü
½è ¥æ²ï ¥æñÚ ¥Ð¹æÝ ÜUÚï ? ãæÇGãêÇG ÜUÚï ? ¥±ãïHÝæ, ©Ðïÿææ
ÜUÚï ? ¹æ¡-ÏæãÝ ÜïU Ýæ¹ ¨ï °æçH²æ¡ ¾Ú¨æ²ï ? v²æ §¨ÜUæ ÜéUÀ
½è ãH Ýãè´ ãñ ?’...¥´ÎÚ ãè ¥´ÎÚ ±ã …H„æ Úã„æ ‰ææ, çÎH
¹ï´ »ÜU „êGÈUæÝ çH²ï Íæ깄æ Úã„æ ‰ææ J...¾ãé„ ¨æï™ ç±™æÚ ÜïU ¾æÎ
©¨ÜïU ¹Ý ¹ï´ çÝçp„ ãæï °²æ- ‘¹ñ´ ¾ãé„ ¾ÇGæ ¥æÎ¹è ¾Ýê¡°æ J
§„Ýæ ¾ÇGæ çÜU ãÚ ÜUæï§ü ¹ïÚï ¨æ¹Ýï ÛæéÜïU°æ, ¹éÛæï ¹æÝ Îï°æ J „æHéÜïU
ÜïU ¹æ¹H„ÎæÚ ¨æã¾ ÜïU ¨æ¹Ýï ¨¾ Hæï° Î¾ÜUÚ Úã„ï ãñ´ J °Úè¾
ãæï ²æ ¥¹èÚ, ¨ïÆ ãæï ²æ ç±mæÝ-дçÇ„, ÀæïÅï-¾ÇGï, ›è-ÐéLcæ
¨½è ©ÝÜUæ ±™Ý ÛæïHÝï ÜUæï »ÜU ÐñÚ ÐÚ ¶ÇGï Úã„ï ãñ´, ÐæH„ê ÜéUœææ
¾Ý …æ„ï ãñ´ ©ÝÜïU ¨æ¹Ýï J...¾¨, ¹ñ´ ¹æ¹H„ÎæÚ ãè ¾Ýê¡°æ J ™éçݲæ
Ýï öÉG çÝp² ÜUÚ çH²æ ¥æñÚ çÈUÚ ©¨ÜUæ ¾æH¹Ý àææ´„ ãæï °²æ J
ç݇æü² „æï ÿæ‡æ ¹ï´ ÜUÚ çH²æ, HïçÜUÝ ©¨ï ¥¹H ¹ï´ HæÝæ
30 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
¥æ¨æÝ Ýãè´ ‰ææ J Š²ï²Ðíæç# ÜïU çH» ç…¨ Љæ ÐÚ ¨ï °é…ÚÝæ ‰ææ,
±ã ¾ãé„ H´¾æ ‰ææ ¥æñÚ …æï …´°H ¨ï °é…Ú Úãæ ‰ææ J... Ýãè´ J
±ãæ¡ „æï Ð‰æ ½è Ýãè´ ‰ææ, ±ã ‰æè ¹æ~æ »ÜU ÀæïÅè ¨è аǴÇè,
ç…¨¹ï´ ç¨ÈG Uü ÜUæ¡Åï ãè ÜUæ¡Åï ‰æï J ¥æñÚ ÎàæçÎàææ¥æï´ ¹ï´ ½è ¥´{ÜUæÚ
ãè ‰ææ J ÍæÚ ¹ï´ „æï ÐïÅ ÜUè ¥æ° Æ´Çè ÜUÚÝï ÜïU çH» ¨ê¶è ÚæïÅè
ç¹HÝæ ½è ÜUçÆÝ ‰ææ J...²ã ÐçÚçS‰æç„ S±èÜUæÚÜUÚ, ¨ãÝ ÜUÚ ÜïU,
©¨¹ï´ ¨ï ½è ¹æ°ü çÝÜUæHÜUÚ Hÿ² ÜUæï ÐæÝæ ‰ææ J
Š²ï²Ðíæç# ÜïU çH» ¾ãé„ ¨è¶Ýæ ÐÇGï°æ, ¾ãé„ ÐÉGÝæ ÐÇïG°æ
§¨ÜUè ©¨ï ¨¹Ûæ ¥æ²è J ¹æñ…-¹ÁGææÜU, ¶ïHÜêUÎ ²ã ¨¾ „æï ±ã ÐãHï
ãè ½êH ™éÜUæ ‰ææ J ‘…æï ãñ’ ¥æñÚ ‘…ñ¨æ ãñ’ ±ñ¨æ ãè S±èÜUæÚ ÜUÚÝï ÜUæ
©¨ÜUæ S±½æ± ¾Ý °²æ J °Úè¾è ¹ï´ ¨¾ ™Hæ HïÝæ ÐÇG„æ ãñ J §¨ÜUè
©¨ï ¨¹Ûæ ‰æè, ¥Ýé½± ‰ææ ¥æñÚ ©¨ï вæü² ½è Ýãè´ ‰ææ J
»ÜUHò ÜUè çÝDæ ¨ï ©¨ÜUè H°Ý ‰æè, »ÜUæ°í„æ ‰æè J... ¶éÎ
ÜUæï Ðê‡æü„: Ûææï´ÜU ÎïÝï ÜUè ¹ÝçS±„æ ‰æè, Îïã ÜïU ÜUC ¨ãÝï ÜUè Ðê‡æü
„ñ²æÚè ‰æè J ©¨Ýï ¨¹°í àæçv„ ÜïU´çÎí„ ÜUè, ¹æ¹H„ÎæÚ ãæïÝï ÜïU
¥ÐÝï Š²ï² ÜUè „ÚÈGU U J
©¨ÜïU §¨ öÉG çÝp² ÜUæï ¥æñÚ ¹æ°üÜUí¹‡æ ÜUæï Îï¶ÜUÚ çݲç„
ÜïU±H ¹éSÜUÚæ Úãè ‰æè J
D D D ¾ï™Ýï ÜïU ¥Hæ±æ ¥æñÚ ÜUæï§ü ¹æ°ü ½è ãñ v²æ ?’
JJ ãçÚ:ú JJ
14. Ðíæ‡æèÐíï¹
ÜUæHæïH ¹ï´ ¥æàææÚæ¹…è Ýï ¥ÐÝï ÍæÚ ¹ï´ »ÜU °æ² ÐæH Ú¶è
‰æè J ÍæÚ ÜïU À ¥æÎ¹è ¹éçàÜUH ¨ï Úã ¨Üï¢U, §„Ýæ ©ÝÜUæ ÍæÚ
ÀæïÅæ ‰ææ J ¥‰ææü„ì °æ² ÜUæï ÍæÚ ÜïU ¥´ÎÚ ¾Úæ¹Îï ¹ï´ Ú¶Ýæ ½è ¨´½±
Ýãè´ ‰ææ J §¨çH» ç±±àæ ãæïÜUÚ ¨êÚ…¾æ ©¨ï ÚæS„ï ÐÚ ãè ¾æ¡{
çβæ ÜUÚ„è ‰æè´ J çÈUÚ „æï ©¨ÜïU °æï¾Ú-¹ê~æ ¨ï ¨æÚæ ÚæS„æ ½Ú
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 31
…æ„æ ¥æñÚ ¹çv¶²æ¡ ç½Ý-ç½Ý ÜUÚÝï H°„è´ J §¨¨ï S±½æ±„:
¥æÝï…æÝïï±æHï Hæï°æï´ ÜUæï ¾ÇGè „ÜUGU UHèÈG U ãæï„è ‰æè ¥æñÚ ±ï çÜU¨è
¨¹² Îæï-™æÚ àæÏÎ ½è ¨éÝæ Îï„ï ‰æï J
¨êÚ…¾æ ÜUæï „æï ÍæÚ ÜïU ÜUæ¹ »ÜU ÜïU ÐèÀï »ÜU H°ï ãè Úã„ï
‰æï J §¨çH» ©¨ °æ² ÜUè ¨¢|ææH Ú¶Ýæ ¥æñÚ ¨æÈGU U¨ÈGU Uæ§ü Ú¶Ýæ
±ã ÜUÚ Ýãè´ Ðæ„è J §¨¨ï ª¾ÜUÚ »ÜU çÎÝ ¨êÚ…¾æ Ýï ¨æï™ çH²æ,
‘¥°Ú °æ² ÜUæï ¾ï™ Îê¡ „æï ²ã „ÜUGHèÈGU UU ÎêÚ ãæï°è ¥æñÚ …æï Ðñ¨ï Ðíæ#
ãæï´°ï ©Ý¨ï …è±Ý-²æÐÝ ÜUæï ‰ææïÇGè-¾ãé„ ¹ÎÎ ½è ãæï°è J’
©¨Ýï ¥ÐÝæ ç݇æü² ÍæÚ ¹ï´ ÁGææçãÚ çÜU²æ J çÜU¨è Ýï ©¨ ÐÚ
Ðíç„çÜUí²æ òv„ Ýãè´ ÜUè ¥æñÚ Ý ãè ç±Úæï{ çÜU²æ J HïçÜUÝ ™éçݲæ
ÜUæï ²ã ¥ÓÀæ Ýãè´ H°æ J ©¨Ýï ¹æ¡ ¨ï ÐêÀæ, ‘¹æ¡, „ê ©¨ °æ²
ÜUæï ¾ï™Ýï ÜUæ ¨æï™ Úãè ãñ, HïçÜUÝ ©¨ÜUè …°ã ÐÚ ¥°Ú ¹ñ´ ãæï„æ,
„æï v²æ „ê ¹éÛæï ¾ï™ ÇæH„è ?’
©¨ÜUæ ²ã çÝLœæÚ ÜUÚÝï±æHæ ÐíÔAæ ¨éÝÜUÚ ¹æ¡ Ýï Ûæé¡ÛæHæÜUÚ
©¨¨ï ÐêÀæ, ‘™éçݲæ, »ï¨æ ÅïÉGæ ¾æïHÝæ „éÛæï ¥ÓÀè „Úã ¨ï ¥æ„æ
ãñ J HïçÜUÝ ©¨ °æ² ÜUè ±…ã ¨ï ¹éÛæï çÜU„Ýè „ÜUGU UHèÈGU U ãæï„è
ãñ´, ±ã „ê …æÝ„æ Ýãè´ ãñ, v²æ ? °æ² ÜUæï ¾ï™Ýï ÜUæ ¹éÛæï ÜUæï§ü
àææñÜU Ýãè´ ãñ, HïçÜUÝ ©¨ÜUè ¨´½æH ¹éÛæ¨ï ãæï„è Ýãè´ ãñ, çÈUÚ ©¨ï
²ã ¨¾ àææ´ç„ ¨ï ¨éÝÜUÚ ™éçݲæ Ýï çÈUÚ ¨ï ÐêÀæ, ‘HïçÜUÝ
¹æ¡, ¥°Ú °æ² ÜUè ÎﶽæH ÜUè, ¶æÝï-ÐèÝï ÜUè, ¨æÈGU U¨ÈGU Uæ§ü ÜUè
…±æÏæÎæÚè ¹ñ´Ýï ©Ææ²è, „æï çÈUÚ °æ² ¾ï™Ýï ÜUæ ¨±æH ¾æÜUè Úãï°æ
v²æ ?’
‘ÆèÜU ãñ, ¥°Ú „ê ²ã ¨¾ ÜUÚ ¨ÜU„æ ãñ „æï ¹ïÚè ÜéUÀ ‘Ýæ’
Ýãè´ ãñ, HïçÜUÝ …ñ¨æ ÜUãæ ãñ ±ñ¨æ ÜUÚ ÜïU çζæ, Ýãè´ „æï }æñ´ °æ²
¾ï™ Îê¡°è J’-{¹ÜUæ„ï ãé» ¹æ¡ Ýï ©¨¨ï ÜUãæ J
32 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 ‘„ê Îï¶Ýæ, ¹ñ́ ÜUÚ ÜïU çζ檡°æ J’ ™éçݲæ Ýï ¥æy¹ç±Eæ¨Ðê±üÜU
ÜUãæ J
Îê¨Úï çÎÝ ¾ãé„ …ËÎè ©ÆÜUÚ ™éçݲæ Ýï ÚæS„ï ÐÚ ÐÇGæ ãé¥æ
°æï¾Ú-¹ê~æ ÈUæ±ÇGï ¨ï …¹æ ÜUÚ ÜïU ©¨ÜUæ ÚæS„ï ÜïU ¾xæH ¹ï´ ãè
ÉïÚ çÜU²æ J çÈUÚ ¨ê¶è ç¹^è Hï ¥æÜUÚ ©¨ï ¨æÈGU U çÜU²ï ãé» ÚæS„ï
ÐÚ ÇæH Îè J ¥¾ ÚæS„æ »ÜUι ¨æÈGU U¨é‰æÚæ ãæï °²æ J
°æ² ÜïU çH» ™æÚæ ¶GÚèÎÜUÚ Hï ¥æÝï ÜUè ÍæÚ ÜUè ÐçÚçS‰æç„
Ýãè´ ‰æè, §¨çH» ©¨Ýï »ÜU ç¾Ýæ Ðñ¨ï ÜUæ §‹„ÁGææ¹ çÜU²æ J
ÜUæHæïH ²ã òæÐæÚ ÜUæ °æ¡± ‰ææ J Úæï… ¨é¾ã ¥æ¨Ðæ¨ ÜïU
ÀæïÅï-ÀæïÅï °æ¡±æï´ ÜïU Hæï° ¾ñH°æçÇG²æï´ ¹ï´ ¨æ¹æÝ ½ÚÜUÚ Hï ¥æ„ï
¥æñÚ ÜUæHæïH °æ¡± ÜUè ¨ÚãÎ ÐÚ ¾ñH°æçÇG²æ¡ ¶ÇGè ÜUÚ ÜïU, ¾ñHæï´
ÜUæï ÀæïÇGÜUÚ ©‹ãï´ ¶æÝï ÜUæï ™æÚæ ÇæHÜUÚ, °æ¡± ¹ï´ ¥ÐÝæ ¨æ¹æÝ-
¥Ýæ… ¥æçÎ Hï …æ„ï J ±ãæ¡ ¥Ýæ… ÜUè ¶GÚèÎè-ç¾ÜUíè, ÜUæ¹{´{æ,
™æ²ÐæÝè §y²æçÎ Ðê‡æü ÜUÚ ÜïU ¥æÚæ¹ ¨ï HæñÅ„ï ¥æñÚ ¾ñHæï´ ÜUæï
°æçÇG²æï´ ¨ï ¾æ¡{ÜUÚ ÍæÚ ™Hï …æ„ï J ©ÝÜïU …æÝï ÜïU ¾æÎ ™éçݲæ
±ãæ¡ ™Hæ …æ„æ ¥æñÚ …¹èÝ ÐÚ ÐÇGæ ãé¥æ ™æÚæ §ÜU_æ ÜUÚ ÜïU,
©¨ÜUæ xæ_Ú ¾ÝæÜUÚ, ç¨Ú ÐÚ Ú¶ÜUÚ ÍæÚ Hï ¥æ„æ ¥æñÚ ±ãè ™æÚæ
°æ² ÜUæï ç¶Hæ Îï„æ J
°æ² ÜUæï ÐæÝè çÐHæÝï ÜUæï, Íæê¹æÝï ÜUæï ½è ™éçݲæ ãè Hï …æ²æ
ÜUÚ„æ ‰ææ J ÜU½è-ÜU½è ±ã ¥ÐÝï ÜéUݾè ÎæïS„æï´ ÜïU ¶ï„æï´ ¹ï´ …æÜUÚ
„æÁGæè ãÚè Íææ¨ ÜUæÅÜUÚ Hï ¥æ„æ ‰ææ ¥æñÚ ©¨ï °æ² ÜïU ¨æ¹Ýï
ÇæH„æ ‰ææ J
…ñ¨æ ÜUãæ ±ñ¨æ ÜUÚ çζæÝï ÜïU ¾æÎ °æ² ÜïU ¾æÚï ¹ï´ ÜUæï§ü
çàæÜU沄 ÜUÚÝï ÜUæ ¹æñÜUæ ¨êÚ…¾æ ÜUæï ÜU½è Ðíæ# Ýãè´ ãé¥æ J
D D D ãæï„ï ãè ±ã S±²´ ©ÆÜUÚ ãéPæ ¾ÝæÜUÚ ©ÝÜUæï çβæ ÜUÚ„æ ‰ææ J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 33
JJ ãçÚ:ú JJ
15. çЄëÐíï¹
¥æàææÚæ¹…è ãéPæ ¥æñÚ ¥ÈGU Uè¹ ÜïU ò¨Ýè ‰æï J ãéPï ÜUè ¥æ΄
©„Ýè ¶GU™èüU Hè Ýãè´ ‰æè, HïçÜUÝ ¥ÈGU Uè¹ ÜïU çH» „æï ÚæïÁGæ ™æÚ-
À ¥æÝæï´ ÜUè …MÚ„ ÐÇG„è ãè ‰æè J
àæéM-àæéM ¹ï´ …¾ „ÜU ÜUæHæïH ¹ï´ Ú´°ÜUæ¹ ç¹H Úãæ ‰ææ, „¾
„ÜU ÆèÜU ‰ææ J HïçÜUÝ {èÚï-{èÚï ÜUæ¹ ÐæÝæ ÎécÜUÚ ãæï„æ °²æ ¥æñÚ
çÈUÚ Ðñ¨æï´ ÜUè „´°è ¹ï´ ±ëçh ãè ãé§ü J
¥æàææÚæ¹…è …¾ ©Îæ¨, ã„æàæ ¥æñÚ çÝS„ï… ™ïãÚï ¨ï ¾ñÆï
Úã„ï, „¾ ™éçݲæ ÜUæï „éÚ´„ wG²æH ¹ï´ ¥æ …æ„æ çÜU ¥æ… ¥ÐÝï
çЄæ ÜUæï ¥ÈGU Uè¹ ç¹Hè Ýãè´ ãñ J ©¨ ¨¹² ±ï »ï¨ï ÐÇGï Úã„ï çÜU
¹æÝæï ©ÝÜïU àæÚèÚ ÜUè àæçv„ çÜU¨è Ýï ™êÚæ Hè ãæï J ¥ÈGU Uè¹ ÜïU
ç¾Ýæ ©ÝÜUæ …è±Ý ¥‰æüãèÝ, ÝèÚ¨ ¾Ý …æ„æ J
©‹ãï´ »ï¨è Hæ™æÚ çS‰æç„ ¹ï´ Îï¶ÜUÚ ™éçݲæ ÜUæï ¾ãé„ Îé:¶
ãé¥æ ÜUÚ„æ ‰ææ ¥æñÚ §{Ú-©{Ú ¨ï çÜU¨è „Úã Ðñ¨ï Ðíæ# ÜUÚ ÜïU
±ã ©‹ãï´ ¥ÈGU Uè¹ Hæ çβæ ÜUÚ„æ ‰ææ J ÜïU±H ¥ÈGU Uè¹ ¨ï Ýàææ
™ÉG„æ Ýãè´ ãñ, ¨æ‰æ ¹ï´ ÜéUÀ ¶æÝï ÜUè ¹èÆè ™è…ï´ ½è ¥æ±à²ÜU
ãæï„è ãñ´ J ²ã ½è ±ã …æÝ„æ ‰ææ ¥æñÚ ¥ÐÝï ÎæïS„æï´ ÜUè ÎéÜUæÝ
¹ï´ …æÜUÚ ±ãæ¡ ¨ï ¹æï„è™êÚ, …Hï¾è, ãH±æ, ÐïÇGæ, ¾ÈUèü »ï¨è ÜéUÀ-
Ý-ÜéUÀ ç¹Ææ§ü ½è Hï ¥æ„æ ‰ææ ¥æñÚ ¥ÐÝï çЄæ ÜUæï Îï„æ ‰ææ J
¥ÐÝï çЄæ ÜUè βÝè² ¥æñÚ Îé:¶è ¥±S‰ææ ™éçÝ²æ ¨ï Îï¶è
Ýãè´ …æ„è J ©¨ÜUæ ¥ÐÝï çЄæ ÐÚ ¾ãé„ Ðíï¹ ‰ææ ¥æñÚ ©ÝÜUæï
¥æÝ´ç΄ Ú¶Ýï ÜïU çH» ±ã ¨Îæ Ðí²yÝàæèH Úã„æ J Úæ„ ¹ï´ ±ã
©ÝÜïU Ðæ¨ ¹ï´ ãè ¨æï²æ ÜUÚ„æ ‰ææ ¥æñÚ ©ÝÜUæï ãéPæ ÐèÝï ÜUè „HÏæ
34 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
¥ÐÝï ¾ïÅï ÜUè »ï¨è ¨ï±æ ¨ï ©¨ Îé:¶è çЄæ ÜUæï ¨´„æïcæ ãæï …æ„æ
‰ææ ¥æñÚ ãéPæ Ðè„ï-Ðè„ï ¥æñÚ ½…Ý °æ„ï-°æ„ï ¥æàææÚæ¹…è çÝÎíæ{èÝ
ãæï …æ„ï ‰æï J
¨¹² ¾ÎH„æ °²æ ±ñ¨ï-±ñ¨ï ¾æÁGææÚ ¹ï´ Îïàæè Ú´° ÜUè …°ã
{èÚï-{èÚï ç±H沄è Ú´° Ýï Hè J Îïàæè Ú´° ÜUæï ÐêÀÝï±æHæ àæãÚ
¹ï´ ÜUæï§ü Ýãè´ Úãæ, „¾ ¥‰ææü…üÝ ÜïU Ðí²æï…Ý ¨ï ¥æàææÚæ¹…è Ýï
ÜUæHæïH ÜïU Ðæ¨ ãè ‘¹Hæ±’ °æ¡± ¹ï´ …æÝï ÜUæ ç݇æü² Hï çH²æ
¥æñÚ ©¨ÜïU ¥Ýé¨æÚ ±ï ¥ÜïUHï ãè ±ãæ¡ …æÜUÚ ÚãÝï H°ï J
™éçݲæ ÜUè ÐÉGæ§ü ÜUæHæïH ¹ï´ ¥ÐÝè °ç„ ¨ï ™H Úãè ‰æè J
çÎÝ ¾è„„ï °²ï J
»ÜU çÎÝ ™éçݲæ ÜUæï ¥ÐÝï çЄæ ÜUè ¾ãé„ ²æÎ ¥æÝï H°è J
»ÜU ¾æÚ …æÜUÚ ©‹ãï´ …è½Ú ÜïU Îï¶ Hê¡ »ï¨æ 綴™æ± ©¨ÜïU ¹Ý
¹ï´ ãæïÝï H°æ J
©¨Ýï ¹æ¡ ¨ï ÐêÀæ, ‘¾æ, ¹ñ´ ¹Hæ± …檡 ? ¾æ¾æ ç¾Ýæ Úãæ
Ýãè´ …æ„æ, »ÜU ¾æÚ ©Ý¨ï ç¹H ¥æª¡ ? ¾ãé„ ²æÎ ¥æ Úãè ãñ J’...
çЄæ ÜUè ²æÎ ¨ï Îí籄 ãæïÜUÚ ©¨ÜUæ Nβ ½Ú ¥æ²æ J
¥ÐÝï ¾ïÅï ÜUè »ï¨è βÝè² çS‰æç„ Îï¶ÜUÚ ¹æ¡ Ýï ©¨ï …æÝï
ÜUè ¨´¹ç„ Îï Îè J-‘…æÝæ, HïçÜUÝ …ËÎè HæñÅ ¥æÝæ J ¥ÐÝè ÐÉGæ§ü
ÜUæ wG²æH ÜUÚ ÜïU Á²æÎæ çÎÝ Ýãè´ LÜUÝæ J ¥æñÚ ãæ¡, ¹ñ´ Îï„è ãê¡
±ã ÝæS„æ ¨æ‰æ Hï …æÝæ J’
¹æ¡ Ýï …ËÎè ¨ï ¹ï‰æè ÜïU ÉïÏæÚï ¾Ýæ²ï ¥æñÚ ÜUÐÇGï ¹ï´ ¾æ¡{ÜUÚ
±ã Ðæ‰æï² ©¨ÜïU ãæ‰æ ¹ï´ çβæ J
±ã ÐæïÅHè HïÜUÚ ™éçÝ²æ ™HÝï H°æ J ¹Hæ± …æÝï ÜUæï
°æÇGè-ÍææïÇGï ÜUæ ¨±æH ãè Ýãè´ ©Æ„æ ‰ææ, ™H„ï ãè …æÝæ ‰ææ J
çÐ„æ ¨ï ç¹HÝï ÜUè ¥æ„éÚ„æ ¨ï ±ã „ïÁGæè ¨ï ™HÝï H°æ J ‰ææïÇGï
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 35
¨¹² ¹ï´ ‘¥æH±æ’ °æ¡± ¥æ °²æ J ¥¾„ÜU ½ê¶ ¨ï ©¨ÜïU ÐïÅ
¹ï´ ™êãï ÎæñÇGÝï H°ï ‰æï J °æ¡± ÜUè ¨ÚãÎ ÜïU Ðæ¨ »ÜU ÛæÚÝæ ¾ã
Úãæ ‰ææ J ©¨ÜïU Ðæ¨ »ÜU ÐïÇG ÜïU Ýè™ï àææ´„ …°ã ÐÚ ¾ñÆÜUÚ
©¨Ýï ¥ÐÝæ Ðæ‰æï² ¶æïHæ J ¹ï‰æè ÜïU Éï¾Úï çÝÜUæHÜUÚ ©¨ï ¶æÝï
ÜUè àæéM¥æ„ ±ã ÜUÚÝï±æHæ ãè ‰ææ, §„Ýï ¹ï´ ¥™æÝÜU ÛææÇGè ¨ï
{ê¹ÜïU„é ÜUè „Úã ™æïÚ Ðí°Å ãé» J
™éçݲæ ÜUè §„Ýè-¨è Îïã, çÈUÚ ½è ÇÚ ©¨¹ï´ Ðí±ïàæ ÜUÚ Ý
¨ÜUæ J ™æïÚ ¥¾ v²æ ÜUÚ„ï ãñ´ J ²ã ™éçݲæ àææ´ç„ ¨ï Îï¶Ýï H°æ J
©¨ ÀæïÅï-¨ï HÇGÜïU ÜUæï ±ï çÝÎü²è ™æïÚ {¹ÜUæÜUÚ ÐêÀÝï H°ï,
‘» HÇGÜïU, v²æ-v²æ ãñ „ïÚï Ðæ¨ ? çÝÜUæH ¨¾ ¾æãÚ J’
™éçݲæ Ýï çÝç½üÜU„æ ¨ï …±æ¾ çβæ, ‘¥Úï, ¹ïÚï Ðæ¨ „æï ÜéUÀ
½è Ýãè´ ãñ J ¾ÎÝÐÚ ²ï ÜUÐÇGï ãñ´, ÜéU„æü ãñ ¥æñÚ ÐæïÅHè ¹ï´ ²ï ÉïÏæÚï
ãñ´ J §Ý¹ï´ ¨ï …æï ™æçã» ±ã Hï …æ¥æï, HïçÜUÝ ¹éÛæï ¶æÝï Îæï°ï ²æ
Ýãè´ J’
™æïÚæï´ Ýï Îï¶æ çÜU ²ãæ¡ „æï ÐãæÇG ÜUè ¶ééÎæ§ü ÜUÚ ÜïU ™êãæ ãè
çÝÜUHæ ãñ J ©¨ï ÜéUÀ ½è ¹æÚÐèÅ çÜU²ï ç¾Ýæ, ÜïU±H Éï¾Úï ©ÆæÜUÚ
…ñ¨ï ±ï ™æïÚ ¥æ²ï ‰æï, ±ñ¨ï ãè „ïÁGæè ¨ï ½æ° °²ï J
¥¾ ¶æHè ÐïÅ ãè ¹Hæ± „ÜU ™H„ï …æÝæ ™éçݲæ ÜïU ݨè¾
¹ï´ ‰ææ, HïçÜUÝ ©¨ÜïU çH» ±ã ÜéUÀ Ý²æ ‰ææïÇGï ãè ‰ææ ?
çЄæ…è ¨ï ç¹HÜUÚ ¹Ý àææ´„ ãæïÝï ÜïU ¾æÎ ±ã ÜUæHæïH HæñÅ
¥æ²æ ¥æñÚ ©y¨æãÐê±üÜU ¥ÐÝè ÐÉGæ§ü ¹ï´ Hxæ °²æ J
D D D
36 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 JJ ãçÚ:ú JJ
16. H„ ¨ï ÀéÅÜUæÚæ
¥æàææÚæ¹…è S±²´ „æï ¥ÈGU Uè¹ ÜïU ¥æÎè ‰æï ãè, ¥æñÚ „æï ¥æñÚ,
¥ÐÝïï ¾ïÅï ÜUæï ½è ©‹ãæï´Ýï §¨ H„ ÜUæ çàæÜUæÚ ¾Ýæ²æ ‰ææ J ¾ïÅï
ÜUè çЄë¨ï±æ ¨ï ¶éàæ ãæïÜUÚ ±ã çÐ„æ ¥ÐÝï ©¨ HæÇGHï ¾ïÅï ÜUæï
¥ÈGU Uè¹ ÜUè »ÜU xææïHè Úæï… çβæ ÜUÚ„ï ‰æï J ÎæïÐãÚ ÜUè Àé^è ¹ï´
½æï…Ý ÜïU ¨¹² ™éçÝ²æ ©¨ï ¶æ Hï„æ J ²ã H„ ãñ, ¥ÈGU Uè¹
ÝàæèHæ ÐÎæ‰æü ãñ, ©¨ÜUè ©¨ï ¨¹Ûæ Ýãè´ ‰æè, ©„Ýè ©¨ÜUè ©¹í
Ýãè´ ‰æè J
»ÜU ¾æÚ çЄæ ÜUè Îè ãé§ü °æïHè ÜUãè´ ¶æï °²è ¥æñÚ ¥ÈGU Uè¹
Ðíæ# Ý ãæïÝï ¨ï ±ã vHæ¨ ¹ï´ ¨éS„ ¾ñÆæ Úãæ J ©¨ÜUè ãæïçàæ²æÚè
¥æñÚ ©y¨æã ¹æÝæï ÜUãè´ ¶æï °²ï ‰æï J çàæÿæÜU ÜUè ÐÉGæ§ü ÐÚ ©¨ÜUæ
Š²æÝ Ýãè´ Úãæ, ±ã ¥ÐÝè »ÜUæ°í„æ ¶æï ¾ñÆæ J ¥æ¨æÝ ÐíÔAæ ½è
±ã ãH Ý ÜUÚ ¨ÜUæ J
vHæ¨ ÜUæ ¨¾ ¨ï „ïÁGæ HÇGÜUæ ¥æ… »ï¨æ ¾„æü± v²æï´ ÜUÚ
Úãæ ãñ, ²ã çàæÿæÜU ¨¹Ûæ Ýãè´ Ðæ²ï ¥æñÚ xæGU H„
U ©œæÚ ÎïÝï ÜïU ÜUæÚ‡æ
©‹ãæï´Ýï °éS¨æ ãæïÜUÚ ™éÝèHæH ÜUæï ¨…æ |æè Îè J
¥æ… ¥ÈGU Uè¹ ÜUè °æïHè Ý ¶æÝï ÜUè ±…ã ¨ï ãè ²ã ¨¾
ÍæÅ Úãæ ãñ, ²ã ™éçÝ²æ …æÝ Ðæ²æ ¥æñÚ SÜêUH ÀêÅ„ï ãè ÍæÚ ¥æÝï
ÐÚ ©¨Ýï ¥ÐÝï çЄæ…è ÜUæï vHæ¨ ¹ï´ …æï-…æï ÍæÅæ ±ã ¨¾ ¾„æ
çβæ J ¥æàææÚæ¹…è 㡨ÜUÚ ¾æïHï, ‘¾ïÅæ, »ÜU ÐíÔAæ ãH Ýãè´ ãé¥æ
„æï ©¨ÜUæ »ï¨æ ¥‰æü „æï Ýãè´ ãæï ¨ÜU„æ çÜU ‘°æïHè Ý HïÝï ¨ï ãè
±ã ãé¥æ J’... ²ã „æï ÜïU±H §œæÈGU UæÜUGU U ãñ J „ê Hï„ï ÚãÝæ ±ã
°æïHè J’
çЄæÝï ¾„æ²æ ¨ãè, çÈUÚ ½è ç±™æÚ ÜUÚÝï ÐÚ ©¨ÜïU ¹Ý ÜUæï
H°æ çÜU, ‘çÝçp„ ãè °æïHè Ý ¶æÝï ¨ï ãè ²ã ¨¾ ãé¥æ ãñ J...
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 37
¥æñÚ ¥°Ú ¹ïÚè ãæïçàæ²æÚè, ¹ïÚè àæçv„ ©¨ ¥ÈGU Uè¹ÐÚ ãè çݽüÚ
ãñ, „æï çÈUÚ ¹éÛæï ±ã HïÝè Ýãè´ ™æçã» J’
©¨ çÎÝ ÜïU ¾æÎ ¥ÐÝè çÁGæ´Î°è ¹ï´ ©¨Ýï ½êHÜUÚ ½è ÜU½è
¥ÈGU Uè¹ ÜUæï Ýãè´ Àê¥æ J
D D D
JJ ãçÚ:ú JJ
17. ¨y²çÐí²„æ
™éÝèHæH ÜUæHæïH ¹ï´ ÐÉG Úãæ ‰ææ, HïçÜUÝ ÍæÚ ÜUè ç±ÜUÅ
¥æç‰æüÜU ÐçÚçS‰æç„ ©¨¨ï Îï¶è Ýãè´ °²è J ÐÉGæ§ü ÀæïÇGÜUÚ ÜUãè´
ÝæñÜUÚè ÜUÚ ÜïU ¥ÐÝæ ½è ãæ‰æ ¾¡ÅæÝï ÜUæ öÉG ç݇æü² ©¨Ýï Îé:¶è
ãæïÜUÚ Hï çH²æ ¥æñÚ ±ñ¨æ ÍæÚ ¹ï´ ¾„æ çβæ J ©¨ÜUè ²ã ¾æ„
¨éÝÜUÚ ¹æ„æ-çЄæ ÜUæï ÛæÅÜUæ „æï H°æ, HïçÜUÝ ±ï ½è v²æ ÜUÚ
¨ÜU„ï ‰æï ? ±ï ½è ç±±àæ ‰æï J ©¨ÜUè ÐÉGæ§ü ¾´Î ãæï »ï¨æ ±ï ½è
™æã„ï Ýãè´ ‰æï, HïçÜUÝ ¥æ¹ÎÝè Ýãè´±„ì ãæï …æÝï ¨ï ÍæÚ¶™ïü ÜUæ
§‹„ÁGææ¹ ÜUÚÝï ÜUæï ¥æñÚ çÁGæ´Îæ ÚãÝï ÜïU çH» ÐïÅ ÐæHÝï ÜUæï Ðñ¨æï´
ÜUè ¨w„G U …MÚ„ ‰æè J ©‹ãæï´Ýï ¾ÇGï Îé:¶ ¨ï çÎH ÐÚ Ðy‰æÚ Ú¶ÜUÚ
™éçݲæ ÜUæï ÝæñÜUÚè ÜUÚÝï ÜUè ¨´¹ç„ Îè J
¥æàææÚæ¹…è Ú´°ÜUæ¹ ÜUÚÝï ‘°æï{Úæ’ …æ²æ ÜUÚ„ï, „¾ »ÜU
¨ïÆ…è ÜïU Ðæ¨ ½è Ú´°ÜUæ¹ ÜUÚ„ï ‰æï J ¨ïÆ…è ÜUæ ÍæÚ ÜUæHæïH
¹ï´ ¥æàææÚæ¹…è ÜïU ÍæÚ ÜïU Ðæ¨ ãè ‰ææ ¥æñÚ ©¨¨ï ±ï ¥æàææÚæ¹…è
ÜUæï ¥ÓÀè „Úã Ðã™æÝ„ï ‰æï J ‘àææ²Î ±ï ¥ÐÝïï ¾ïÅï ÜUæï ÜUæï§ü ÜUæ¹
çÎH±æ²ï´°ï’ »ï¨æ ¨æï™ÜUÚ ¥æàææ½Úï ¹Ý ¨ï ¥æàææÚæ¹…è ™éçݲæ ÜUæï
©ÝÜïU Ðæ¨ Hï °²ï J
¨ïÆ…è ÜïU Ðæ¨ °²ï „æï ¨ãè, HïçÜUÝ ÜUæ¹ ÎïÝï ÜUè ©ÝÜUè
§ÓÀæ çζæ²è Ýãè´ Îè J ©‹ãæï´Ýï „æï SÐC àæÏÎæï´ ¹ï´ §ÝÜUæÚ ãè çÜU²æ J
38 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
çÈUÚ ½è çÁGæÎ Ý ÀæïÇGÜUÚ ¥æàææÚæ¹…è Ýï ç°ÇGç°ÇGæÜUÚ ¾ãé„ ç±Ý„è
ÜUè ¥æñÚ ™éÝèHæH Ýï ½è òæÜéUH S±Ú ¹ï´ ÜUãæ, ‘¨ïÆ…è, ¥æÐ
¹éÛæï ÜUæï§ü ¨æ ½è ÜUæ¹ Îæï, ¹ñ́ ±ã ¥ÓÀè „Úã ¨ï ÜUÚ ÜïU çζH檡°æ J
¥æÐ ÜéUÀ çÎÝ ¹ïÚæ ÜUæ¹ „æï Îï¶æï, ¥æñÚ çÈUÚ ¨æï™æï çÜU ¹éÛæï Ú¶Ýæ
ãñ ²æ Ýãè´ J’ ¥æç¶Ú ÝæÚæÁGæ°è ¨ï ãè ¨ïÆ…è Ýï ©¨ï ÎéÜUæÝ ÜUè
¨æÈGU U¨ÈGU Uæ§ü ÜUæ ÜUæ¹ ¨æñ´Ðæ J Îê¨Úï çÎÝ ãè ™éÝèHæH …ËÎè ÎéÜUæÝ
¹ï´ ¥æ °²æ J ÎéÜUæÝ ÜïU ÎÚ±æ…ï ÐÚ ÈêUH, ¥ÿæ„ì ¥æñÚ ÜéU´ÜéU¹ ¥æçÎ
™ÉGæÜUÚ ©¨ÜUè Ðê…æ ÜUè J çÈUÚ ½æ±Ðê±üÜU ݹSÜUæÚ ÜUÚ ÜïU ÎéÜUæÝ
¶æïH Îè J ÎéÜUæÝ ¹ï´ ÛææÇê H°æÜUÚ ¨¾ ÜU™Úæ çÝÜUæH çÎ²æ ¥æñÚ
çÈUÚ °èHï ÜUÐÇGï ¨ï …¹èÝ Ðæï´À ÇæHè J ¨ïÆ…è ÜïU ¾ñÆÜU ÜUè
°gè ÜUè ™gÚ ¥æñÚ „çÜU²ï ÜUè ¶æïH ½è ±ã ÚæïÁGæ ÜUè ÚæïÁGæ ¾°éHï
ÜïU д¶ ÜUè ½æ´ç„ àæé½í {æïÜUÚ ç¾Àæ çβæ ÜUÚ„æ ‰ææ J ¨ïÆ…è ©¨ÜUæ
ÜUæ¹ Îï¶ Úãï ‰æï J ©¨ÜïU §¨ „Úã Ðíï¹Ðê±üÜU ÜUæ¹ ÜUÚÝï ¨ï ±ï
¾ãé„ ¶éàæ ãé» ¥æñÚ Ðæ¡™ LÐ²ï ¹ãèÝï ÜUè ÝæñÜUÚè ©‹ãæï´Ýï ÐPè ÜUÚ
Îè J ©Ý çÎÝæï´ Ðæ¡™ Lвï |æè ¾ãé„ ¾ÇGè ÚÜU¹ ‰æè J
{èÚï-{èÚï ™éÝèHæH ÜUè ãæïçàæ²æÚè, SÈêUç„ü ¥æñÚ ©y¨æã Îï¶ÜUÚ
¥Ýæ… „æñHÝï ÜUè …±æÏæÎæÚè ÜUæ ÜUæ¹ ¨ïÆ…è Ýï ©¨ï ¨æñ´Ð çβæ J
©¨ï Ðæ¨ ¾éHæÜUÚ, ¨ïÆ…è Ýï S±²´ „ÚæÁGæê ãæ‰æ ¹ï´ HïÜUÚ, çÜU¨ „Úã
©¨ï ÐÜUÇGÝæ; çÜU¨ „Úã „æñHÝæ ¥æñÚ çÜU¨ „Úã ÜUæ¡Åæ ¹æÚÜUÚ ¹Ý
ÜïU ÐèÀï Îæï-Éæ§ü ¨ïÚ ¥Ýæ… ÁG²æÎæ HïÝæ ±ã çζæ çβæ J
©Ý çÎÝæï´ §¨ „Úã ÜUæ¡Åæ ¹æÚÜUÚ ÁG²æÎæ ¥Ýæ… HïÝï ÜUæ
çÚ±æ… ãè ‰ææ ¥æñÚ °æ¡±-°æ¡± ¨ï Hæïxæ …æï ¥Ýæ… Hï ¥æ„ï, ©¨ÜUæ
§¨è ÐíÜUæÚ ¨ï ¨½è òæÐæÚè ±ÁGæÝ çÜU²æ ÜUÚ„ï ‰æï J
™éÝè²æ Ýï ¨¾ Îï¶-¨éÝ çH²æ, HïçÜUÝ ÜUæ¹ ÜUÚÝï H°æ
¥ÐÝï ãè´ É¢° ¨ï J ¨ãè „Úã ¨ï „æñHÜUÚ ãè ±ã çÜU¨æÝæï´ ¨ï ¥Ýæ…
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 39
HïÝï H°æ J ©¨ÜUè ç±±ïÜU¾éçh Ýï ÜUæ¡Åæ ¹æÚÜUÚ ±ÁGæÝ ÜUÚÝï ÜUæï
¨æÈGU U §ÝÜUæÚ çÜU²æ J §¨¨ï ¥Ýç½¿æ ¨ïÆ…è ¶éàæ ‰æï çÜU ‘¥ÐÝï
¾„æ²ï ãé» „ÚèÜïU ¨ï ãè HÇGÜUæ ÜUæ¹ ÜUÚ Úãæ ãñ J’
ÜéUÀ çÎÝ §¨è „Úã ¾è„ °²ï J »ÜU çÎÝ §¨è „Úã ™éÝèHæH
¥Ýæ… „æñHÜUÚ ©¨ÜUæ ÉïÚ ÜUÚ Úãæ ‰ææ, HïçÜUÝ ±ã ÜUæ¹ §„Ýè
„ïÁGæè ¨ï ÜUÚ Úãæ ‰ææ çÜU »ÜU çÜU¨æÝ ÜUæï ²ã àæÜU ãé¥æ çÜU HÇGÜUæ
ÜéUÀ °æïH¹æH ÜUÚ Úãæ ãñ J ©¨Ýï àææïÚ°éH ¹™æÝæ àæéM çÜU²æ J
¨ïÆ…è ÎæñÇGÜUÚ ©¨ÜïU Ðæ¨ °²ï ¥æñÚ ÐêÀæ, ‘ÎæÎæ, v²æ ãé¥æ ?
v²æï´ ç™Ìæ Úãï ãæï ? v²æ ¾æ„ ãñ ?’
‘¨ïÆ…è, „é}ãæÚæ ²ã ÝæñÜUÚ ™æHæÜUè ÜUÚ Úãæ ãñ J ÜUæ¡Åæ
¹æÚÜUÚ ÁG²æÎæ ¥Ýæ… Hï Úãæ ãñ J’-©¨Ýï °éS¨ï ¨ï ÜUãæ J
‘Ýãè´ ÎæÎæ, §„Ýæ-¨æ HÇGÜUæ »ï¨æ ÜUÚ Ðæ»°æ v²æ ? ¥æÐÜUæï
¥ÜUæÚ‡æ xæGU UH„ÈGU Uã¹è ãæï °²è ãñ J’-¨ïÆ…è Ýï ©¨ï ¨¹ÛææÝï ÜUæ
Ðí²æ¨ çÜU²æ J HïçÜUÝ §¨ÜUæ ©HÅæ ãè ÐçÚ‡ææ¹ ãé¥æ J ‘ÜUæï§ü
™æHæÜUè …MÚ ãæï Úãè ãñ’ ©¨ÜUæ àæÜU ¥æñÚ ½è öÉG ãé¥æ ¥æñÚ
ÐãHï ¨ï ½è ª¡™è ¥æ±æÁGæ ¹ï´ ¾æïHÝïï H°æ J
‘Hæï° §ÜU_ï ãæï xæ²ï, ÜUæï§ü „¹æàææ ¶ÇGæ Ý ãæï’ ²ã ¨æï™ÜUÚ
¨ïÆ…è Ýï ÜUãæ, ‘ÆèÜU ãñ ÎæÎæ, ã¹ çÈUÚ ¨ï ¨¾ ¥Ýæ… „æñHï´°ï,
„é}ãæÚï ¨æ¹Ýï ãè J çÈUÚ „æï ÜUæï§ü ¥æÐçœæ Ýãè´ ãñ Ý ?’
„æñHÝæ çÈUÚ ¨ï ÎæïãÚæ²æ °²æ J ±ÁGæÝ ¹ï´ ‰ææÇGæ-¨æ ½è ÈUÜüU
Ýãè´ ãé¥æ J ¥Ýæ… ÆèÜU-ÆèÜU „æñHæ °²æ ‰ææ J ²ã Îï¶ÜUÚ çÜU¨æÝ
àæ¹æü²æ ¥æñÚ ™éЙæÐ ¥Ýæ… ÜïU Ðñ¨ï HïÜUÚ ™Hæ °²æ J
§¨ „Úã ¨ïÆ…è ÜUè ¥æ¾M „æï ¾™ °²è, HïçÜUÝ HÇGÜUæ
¥ÐÝï Ïæ„æÝï ÜïU ¥Ýé¨æÚ „æñH Ýãè´ Úãæ ãñ, ²ã ¨ïÆ…è ÜUè ¨¹Ûæ
¹ï´ ¥æ²æ J
40 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 ©‹ãæï´Ýï ™éÝèHæH ¨ï ÐêÀæ, ‘v²æï´ Úï, „éÛæï ¾„æ²æ-çζæ²æ ±ñ¨ï
v²æï´ „æïH„æ Ýãè´ ãñ ?’
‘¨ïÆ…è, ±ÁGæÝ ¨ï Á²æÎæ ¥Ýæ… v²æï´ HïÝæ ?’-©¨Ýï Ðíç„ÐíÔAæ
çÜU²æ J
©¨ÜUè {ëC„æ ÐÚ ÜUíæïç{„ ãæïÜUÚ ¨ïÆ…è ¾æïHï, ‘§„Ýæ-¨æ
HÇGÜUæ ¥æñÚ ¹éÛæï 稶æ Úãæ ãñ ? ¾ÇGæ ¨²æÝæ ¾Ý Úãæ ãñ J ¥°Ú
„ïÚï …ñ¨æ ãçÚp´Îí ÜUæ ¥±„æÚ ¾Ý …檡, „æï ¹ïÚæ çαæHæ ãè
çÝÜUHï°æ J ¥¾ „æï ¥vH ¨ï ÜUæ¹ Hï ¥æñÚ ©¨ÜïU ¥æ°ï …ñ¨ï ¹ñ´Ýï
¾„æ²æ ±ñ¨ï ãè „æñH, ¨¹Ûææ Ý ?’
™éÝèHæH Ýï àææ´ç„ ¨ï …±æ¾ çβæ, ‘¨ïÆ…è, ¹éÛæ ¨ï xæGU UH„
ÜUæ¹ ÜU½è Ýãè´ ãæï°æ, Hæ¶æï´ ¾æÚ ¾„æÝï ÐÚ ½è Ýãè´ ãæï°æ J’
©¨ÜïU §¨ ©œæÚ ¨ï ¥æ° ¹ï´ ¹æÝæï Íæè ÐÇG °²æ J ¨ïÆ…è
¥æ°¾¾êHæ ãæïÜUÚ ç™Ìæ²ï, ‘Îï¶, „éÛæï ¥æ¶Úè ¹æñÜUæ Îï„æ ãê¡ J ¹ïÚæ
ÜUãÝæ ¹æÝ, Ýãè´ „æï „éÛæï ÝæñÜUÚè ¨ï çÝÜUæH Îê¡°æ J’
‘¨ïÆ…è, ²ã ÜU½è Ýãè´ ãæï ¨ÜU„æ J ¥æÐÜUæï ÜUæ¹ ÐÚ Ú¶Ýæ
ãæï „æï Ú¶æï, ²æ çÝÜUæH Îæï, ¥æÐÜUè ¹ÁGæèü J’-©¨ÜUæ çÝp² ™^æÝ
ÜUè „Úã öÉG ãè ‰ææ J
™éÝèHæH ÜïU çH» ¨ïÆ…è ÜUè ÎéÜUæÝ ÜUæ ÎÚ±æ…æ ¨Îæ ÜïU
çH» ¾´Î ãæï °²æ J
D D D ¾ñÆï ÚãÝï ÜUè ©¨ÜUè ¥æ΄ Ýãè´ ãñ ¥æñÚ ±ã çÜU¨è ÐÚ ½æÚMÐ
JJ ãçÚ:ú JJ
18. ¥æ°ï ÜUè ÐÉGæ§ü ÜïU çH» ÐïÅHæÎ
ÜUæHæïH ÜïU ‘»¡xHæï ±Ýæüv²éHÚ SÜêUH’ ¹ï´ ÍæÝà²æ¹Úæ²
ÝűÚÚæ² ¹ïã„æ Ýæ¹ ÜïU »ÜU çàæÿæÜU ‰æï J Ÿæè¹æïÅæ ÜUæ ©ÝÜïU ²ãæ¡
¥æÝæ-…æÝæ Úã„æ ‰ææ J ©ÝÜïU ÀæïÅï-¹æïÅï ÜUæ¹ Ÿæè¹æïÅæ ¥æÝ´Î ¨ï
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 41
çÜU²æ ÜUÚ„ï ‰æï J §¨çH» ©ÝÜïU ¹Ý ¹ï´ Ÿæè¹æïÅæ ÜïU Ðíç„ ¥æy¹è²„æ
‰æè, Ðíï¹ ‰ææ J
Ÿæè¹æïÅæ …ñ¨æ ãæïçàæ²æÚ ¥æñÚ ãæïÝãæÚ HÇGÜUæ ÐÉGæ§ü ÜUÚÝï ÜïU
¾…æ² »ÜU òæÐæÚè ÜUè ÎéÜUæÝ ¹ï´ ÜUæ¹ ÜUÚ Úãæ ãñ, ²ã ©‹ãï´ ÆèÜU
Ýãè´ H°æ J Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ÍæÚ ÜUè ¥æç‰æüÜU çS‰æç„ ©Ý¨ï çÀÐè Ýãè´
‰æè, çÈUÚ ½è, ‘ÜéUÀ ãH çÝÜUHÝæ ™æçã» ¥æñÚ ™éÝèHæH ÜUè ÐÉGæ§ü
…æÚè ÚãÝè ™æçã»’ »ï¨è ©ÝÜUè NβS‰æ ¥æñÚ Ðíæ¹æç‡æÜU ½æ±Ýæ
侏 J
ÍæÝà²æ¹Úæ² ÜUæï ÍæÚ ÜïU Hæï° ‘ÍæÝé½æ§ü’ §¨ Ýæ¹ ¨ï ÐéÜUæÚ„ï
‰æï J ÍæÝé½æ§ü ÜUè ¹æñ¨è Ðí½æ¾æ ÐïÅHæÎ ¹ï´ Úã„è ƒè¢ J Ðí½æ¾æ
S±½æ± ¨ï ¾ãé„ Î²æHé ‰æè ¥æñÚ çÜU¨è ¥ÇGï ãé» ÜUæï ²æ °Úè¾
ÜUæï ç…„Ýæ ¨´½± ãæï ©„Ýè ¥æç‰æüÜU ²æ ¥‹² ¹ÎÎ ±ã çÜU²æ
ÜUÚ„è ƒè¢ J ™éÝèHæH ÜïU ¾æÚï ¹ï´ ¹æñ¨è ¨ï ÐêÀÜUÚ Îï¶ï´ ²ã ¨æï™ÜUÚ
ÍæÝé½æ§ü ÐïÅHæÎ °²ï J ©‹ãæï´Ýï ¹æñ¨è ÜUæï ç±S„æÚÐê±üÜU ¾„æ²æ-
‘¹æñ¨è, ™éÝèHæH …ñ¨æ ãæïçàæ²æÚ ¥æñÚ ¹ïãÝ„è HÇGÜïU ÜUæï ¥°Ú
çÜU¨è ÜUæ ¥æ{æÚ Ðíæ# ãé¥æ „æï ±ã ¥ÐÝè ÐÉGæ§ü ÐêÚè ÜUÚ ¨ÜïU°æ J
¥°Ú „éÛæï ¹´…êÚ ãæï „æï ¹ñ´ ©¨ï ²ãæ¡ Hï ¥æª¡ J ©¨ÜUè H°Ý,
¹ïãÝ„, ¨y²çÝDæ ¥æñÚ Ðíæ¹æç‡æÜU„æ ÜïU ¾æÚï ¹ï´ „ê ¾ïçÈUÜUí ÚãÝæ J
Ýãè´ ¾Ýï°æ, ¾çËÜU ¹ÎÎMÐ ãæïÜUÚ ¨½è ÜïU ¹Ý …è„ Hï°æ, ²ã
¹ñ´ çÝp²Ðê±üÜU ÜUã ¨ÜU„æ ãê¡ J’
‰ææïÇGæ-¨æ ¨æï™Ýï ÜïU ¾æÎ Ðí½æ¾æ §¨ÜïU çH» ÚæÁGæè ãæï xæ²è¢ J
¾æÎ ¹ï´ ÍæÝé½æ§ü ™éÝèHæH ÜïU ¹æ„æçÐ„æ ¨ï ç¹Hï ¥æñÚ ©ÝÜUè ¨´¹ç„
Ðíæ# ÜUè J ¥¢„ }æï¢ ‘™éÝèHæH ¥æ°ï ÜUè ÐÉGæ§ü ÜïU çH» ÐïÅHæÎ
…æ²ï°æ’ ²ã ¨éçÝçp„ ãé¥æ J
42 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 ²ã ¨¾ ¨éÝÜUÚ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï „æï …ñ¨ï ¹æÝæï ¥æ¨¹æÝ ãæ‰æ ¹ï´
¥æ °²æ J v²æï´çÜU ÐÉGæ§ü ÜUæ ¥æñÚ ©ÎÚçݱæüã ÜUæ §‹„ÁGææ¹ ãæïÜUÚ
¥ÐÝï ¹æ„æ-çЄæ ÜïU ¹æ‰æï ÐÚ ÜUæ ¾æïÛæ ½è ÜU¹ ãæï Úãæ ‰ææ, »ÜU
ãè Ðy‰æÚ ¨ï Îæï дÀè ¹Ú Úãï ‰æï !
©ÝÜïU ¹æ„æ-çЄæ ÜUæï ¥ÐÝï ¨éÐé~æ ¨ï ¹æ²æ „æïÇGÝæ ¾ãé„ ÎécÜUÚ
H°æ J ¥ÐÝæ ‘™éçÝ²æ’ ÎêÚ …æÝï±æHæ ãñ, §¨ ç±™æÚ ¨ï ãè ©ÝÜUæ
çÎH …H Úãæ ‰ææ, Ðíæ‡æ òæÜéUH ãæï Úãï ‰æï J HïçÜUÝ Hæï°æï´ Ýï ©‹ãï´
¨¹Ûææ²æ, ‘„é¹ ç¨ÈGU UüU ¥ÐÝï ¾æÚï ¹ï´ ãè ¹„ ¨æï™æï J ©¨ÜïU ½æç±
ÜUæ ½è wG²æH ÜUÚæï J ÐÉGÝï ÜUæ »ï¨æ ¨éÝãÚæ ¹æñÜUæ çÈUÚ ¨ï ãæ‰æ
¥æ²ï°æ ½è v²æ, ²ã ÜUæñÝ ¾„æ ¨ÜïU ? …¾ ±ã ÐÉG-çH¶ÜUÚ
¾ÇGæ ãæï°æ, „¾ „é}ãï´ v²æ ±ã ½êHÝï±æHæ ãñ ? ±ã v²æ „é}ãï´
ÀæïÇGÜUÚ ÎêÚ Úãï°æ J’ çÝ²ç„ Ýï çÎ²æ ¥æñÚ ã¹Ýï ÜU¹ü ¨ï °¡±æ²æ,
»ï¨æ ãæïÝï Ý Îæï J ²ã ¹æñÜUæ ÐíÎæÝ ÜUÚÝï±æHï HèHæ¹²è Ðí½é ÜUæï
±´ÎÝ ÜUÚ ÜïU ¥ÐÝï HæÇGHï ÜUæï ÍæÝé½æ§ü ÜïU ¨æ‰æ ÐïÅHæÎ ½ï… Îæï J
ã¹ ÍæÝé½æ§ü ¥æñÚ Ðí½æ¾æ ÜUæï ¥ÓÀè „Úã …æÝ„ï ãñ´ J ±ï ¥ÐÝï
™éçݲæ ÜUæï Ðíï¹ ¨ï ¥ÐÝæ Hï´°ï, ç¾HÜéUH ÐÚæ²æ Ýãè´ ¹æÝï´°ï, §¨ÜïU
¾æÚï ¹ï´ „é¹ çÝ:àæ´ÜU ÚãÝæ J
¥æç¶Ú çÎH ÐÚ Ðy‰æÚ Ú¶ÜUÚ ¥æñÚ ¥æ¡¶æï´ ¨ï ¥æ¡¨é¥æï´ ÜUè
{æÚæ ¾ãæ„ï ãé» ¨êÚ…¾æ ¥æñÚ ¥æàææÚæ¹…è Ýï ¥ÐÝï ™éçݲæ ÜUæï
ç±Îæ§ü Îè J ¹æ„æ-çЄæ ÜïU ™Ú‡ææï´ ÐÚ ¹S„ÜU Ú¶ÜUÚ Ðí‡ææ¹ ÜUÚ„ï
¨¹² ™éçÝ²æ ½è ¥ÐÝï ¥æÐÜUæï ¨}ãæH Ý ¨ÜUæ, ©¨ÜUè ½è ¥æ¡¶æï´
¨ï ¥æ¡¨ê ÈêUÅ ÐÇGï J ¥ÐÝï ¹æ„æ-çЄæ ÜUè Ðíï¹Ðê‡æü Àç¾ ¹Ý ¹ï´
¥´çÜU„ ÜUÚ ÜïU, ½æÚè Ð桱 ¨ï ¥æñÚ ½Úï Nβ ¨ï ±ã ÍæÝé½æ§ü ÜïU
¨æ‰æ çÝÜUH ÐÇGæ—ÐïÅHæÎ ÜUè ¥æïÚ J
ÜUæHæïH ÀêÅæ ¥æñÚ ¥¾ ÐïÅHæÎ J ²ãæ¡ ¨¾ ÜéUÀ Ý²æ ‰ææ J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 43
°æ¡±, ±ãæ¡ ÜïU ¥æιè, ±ãæ¡ ÜUæ ±æ„æ±Ú‡æ, ¥ÇGæï¨-ÐÇGæï¨.. ¨¾
ÜéUÀ Ý²æ ‰ææ J ¹æ„æ-çЄæ ÜUè ²æÎ ¹ï´ Ÿæè¹æïÅæ ÜU½è-ÜU½è ç±uH
ãæï …æ„ï, çÈUÚ ½è {èÚï-{èÚï ©‹ãæï´Ýï ¨¾ S±èÜUæÚ çÜU²æ ¥æñÚ ±ï
çS‰æÚ ãæï °²ï J
¥¾ Ðí½æ¾æ ©ÝÜUè Ý²è ¹æ¡ ƒè¢ J ©ÝÜUè ¨AïãÀæ²æ ¹ï´, ¹¹„æ
ÜUè ±cææü ¹ï´ ¥æñÚ Ðíï¹Ðæàæ ¹ï´ ±ï ¥æES„ ãæï °²ï, Ú¹ °²ï J
‰ææïÇGï ãè çÎÝæï´ ¹ï´ ÐïÅHæÎ ÜïU ãæ§üSÜêUH ¹ï´ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ¥æ°ï
ÜUè ÐÉGæ§ü ÜïU çH» Ðí±ïàæ ç¹H °²æ ¥æñÚ »ÜU Ý²æ ¥Š²æ² àæéM
ãé¥æ J
D D D
JJ ãçÚ:ú JJ
19. çЄëç±²æï°
ÐïÅHæÎ ¥æÝï ÜïU ¾æÎ ‰ææïÇGï ãè çÎÝæï´ ¹ï´ Ÿæè¹æïÅæ ±ãæ¡ çS‰æÚ
ãæï °²ï J ‘¶æ-ÐèÜUÚ ¥æH¨è ¾ÝÜUÚ ÐÇGï ÚãÝæ’ ²ã ©ÝÜïU S±½æ±
¹ï´ Ýãè´ ‰ææ J ÜUæï§ü-Ý-ÜUæï§ü ÜUæ¹ ¶æï…ÜUÚ ±ï ©¨¹ï´ ¥ÐÝæ ãæ‰æ
¾¡Åæ„ï ‰æï J ¾éÁGæéxææïZ ÜUæï ãè Ýãè´ ¾çËÜU ÝæñÜUÚæï´ ÜUæï ¥æñÚ ¾æ±™èü ÜUæï
½è ±ï ¹ÎÎ ÜUÚ„ï ‰æï J ¾ÓÓææï´ ÜïU ¨æ‰æ ¶ïH„ï ‰æï J ©‹ãï´ ÜU‰ææ-
±æ„æü»¡ ¨éÝæ„ï ‰æï ¥æñÚ ©‹ãï¢ ÐÉGæ§ü ¹ï´ ½è ¹æ°üÎàæüÝ Îï„ï ‰æï J
Ðí½æ¾æ Ýï ½è »ï¨æ ÜU½è Ýãè´ ¹æÝæ çÜU ©‹ãï¢ çÜU¨è ¥æñÚ ÜUæ
HÇGÜUæ ¹ñ´Ýï ¥ÐÝï ²ãæ¡ Ú¶ çH²æ ãñ J ±ï „æï ©‹ãï´ ¥ÐÝæ ãè ¾ïÅæ
¹æÝ„è ƒè¢ ¥æñÚ ©ÝÜUæ ¶æÝæ-ÐèÝæ, ÜUÐÇGï, ÐÉGæ§ü ÜUè …MÚ„ï´-
¥æçÎ ¨½è ÜUæ ±ï Ðê‡æü„: wGG G²æH Ú¶„è ƒè¢, §¨çH» {èÚï-{èÚï
Ÿæè¹æïÅæ ©¨ ÜéUÅé´¾ ÜUæ ãè »ÜU çãS¨æ ¾Ý °²ï J
‘¨æïç…~ææ’ ÜïU §üEÚ½æ§ü ÐÅïH ÐïÅHæÎ ãæ§üSÜêUH ÜïU ãïÇ}ææSÅÚ
‰æï J ©ÝÜUæ »ÜU ¥æÜUcæüÜU òçv„y± ‰ææ J ±ï ¥ÐÝï SÜêUH ¹ï´
44 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
ÐÚ¶-ÐÚ¶ÜUÚ ãè ç±læ<ƒ²æï´ ÜUæï Ðí±ïàæ Îï„ï ‰æï J ¶æ¨ ÜUÚ °Úè¾
¥æñÚ S±æ±H´¾è ç±læ<ƒ²æï¢ ÜïU Ðíç„ ©ÝÜïU Nβ ¹ï´ »ÜU ¶æ¨ S‰ææÝ
‰ææ, ç±àæïcæ ã¹ÎÎèü ‰æè J »ï¨ï ¨Nβ ãïǹæSÅÚ ÜïU ¹æ°üÎàæüÝ ¨ï
ÐÉGÝï ÜUæ ¹æñÜUæ ÐæÝæ ²ã Ÿæè¹æïÅæ ÜUæ ¨Îì½æx² ãè ‰ææ J
¥ÐÝï ©ÓÓæ ÐÉGæ§ü ÜïU Hÿ² ÜUæï ÝÁGæÚ ¹ï´ Ú¶ÜUÚ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæ
¥|²æ¨ ™H Úãæ ‰ææ J ©ÝÜUè Ðí°ç„ ¨ï ÍæÚ ÜïU ¥æñÚ SÜêUH ÜïU
¨½è ÜUæï Ðê‡æü ¨´„æïcæ ‰ææ J
¨¹² …æ„æ Úãæ ¥æñÚ ¥™æÝÜU àæÚèÚ ¨ï ¥æñÚ ¹Ý ¨ï ‰æÜïU
ãé» ¥æàææÚæ¹…è Ýï §¨ {Úæ„H ¨ï ç¾Îæ§ü Hè J §¨ ¥ÝÐïçÿæ„
ãæÎ¨ï ¨ï Ÿæè¹æïÅæ ¹æÝæï …ÇG ¨ï ©¶ÇG °²ï J ©ÝÜïU ÜUæï¹H Nβ
ÐÚ ±ÁæíæÍææ„ ãé¥æ J ¥ÐÝï çЄæ ÜUæ Ðíï¹À~æ ¶æïÝï ÜUæ ¥æÍææ„ ¨ãÝ
ÜUÚÝæ ©ÝÜïU çH» ¾ãé„ ÜUçÆÝ ‰ææ J ¥´„ãèÝ Úïç°S„æÝ ¹ï´ çÜU¨è
Ý‹ãï´ ¾ÓÓæï ÜUæï ÀæïÇG çÎ²æ …æ», ±ñ¨è ©ÝÜUè çS‰æç„ ãæï °²è J
çÝ²ç„ ©ÝÜUè ÜUÆæïÚ ÐÚèÿææ Hï Úãè ‰æè J HïçÜUÝ ç±ç{çH綄
ÅæHÝæ ©ÝÜïU ãæ‰æ ¹ï´ Ýãè´ ‰ææ J Ðæ°H-¨è ãæï °²è ãé§ü ¥ÐÝè ¹æ¡
ÜïU ¥æ¡¨ê Ðæï´ÀÜUÚ ©‹ãæï´Ýï ©¨ï {èÚ… çβæ, ¨æ´y±Ýæ Îè ¥æñÚ Îé:¶
ÜUæ ¨æ°Ú ÐèÜUÚ çÈUÚ ¨ï ÐÉGæ§ü ÜUè ¥æïÚ Š²æÝ ÎïÝæ àæéM ÜUÚ
çβæ J
§¨ ¥ÜUçËЄ ÍæÅÝæ ¨ï ©ÝÜUè ¥æy¹àæçv„ ÅêÅÝï ÜïU ¾…æ²,
Úæ¶ ¨ï ©yÐóæ ãæïÝï±æHï ‘çÈUçÝv¨’ Ðÿæè ÜUè „Úã ¥æñÚ ½è öÉG
ãæï °²è ¥æñÚ ¨¹°í„æ ¨ï ÜïU´çÎí„ ãé§ü ¥ÐÝï Š²ï² ÜUè „ÚÈU J ‘¨½è
¾æ{æ¥æï´ ÜUè ¶æ§²æ¡ ¥æñÚ ÐãæÇG Hæ¡ÍæÜUÚ ¹ñ´ Ðíæ‡æÐê±üÜU ¥ÐÝæ Š²ï²
Ðí挄 ÜUÚ ÜïU ãè Úãê¡°æ J’ »ï¨è çÁGæÎ ©Ý¹ï´ Ðí°Å ãé§ü J
ç±™æÚ ÜUÚ„ï-ÜUÚ„ï ÜU½è-ÜU½è ±ï ¥ÐÝï ¥´„Ú ÜUè °ãÚæ§ü ¹ï´
Çê¾ …æ„ï ¥æñÚ ¨æï™Ýï H°„ï, ‘¨êÚ… ¨¾ ÜUæï ÐíÜUæàæ Îï„æ ãñ, ±ëÿæ
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 45
Àæ²æ Îï„ï ãñ´, ÈUH Îï„ï ãñ´, H„æ-ÏæïH ÐécÐ Îï„ï ãñ´, ÐécÐ ¨é°´{ Îï„ï
ãñ´, ÝÎè ÐæÝè Îï„è ãñ-¨æÚæ çݨ°ü Îï Úãæ ãñ ½Ú-½Ú ÜïU ¥æñÚ
¥æιè ?... ±ã „æï ç¨ÈGU UüU HïÝï ÜUæ ãè ÜUæ¹ ÜUÚ Úãæ ãñ J ÎïÝï ÜUæ
¥æÝ´Î …ñ¨ï ±ã ½êH ãè °²æ ãñ J ç„…æïçÚ²æï´ ¹ï´ ¨¾ ÜéUÀ ¾´Î ÜUÚÝæ
ãñ ¨½è ÜUæï J »ï¨æ v²æï´ ?... ²ã ÜUçH ÜUæ àææÐ ãñ, 籿ææÝ ÜUæ
ÈUH ãñ, ÜUæH ÜUè ¹çã¹æ ãñ ²æ ¹Ýéc² ÜUæ ¥{:Ð„Ý ãñ ?’
‘¹ñ´ HïÝï ÜïU çH» Ýãè´ ¾çËÜU ÎïÝï ÜïU çH» …誡°æ, Ðíï¹Ðê±üÜU
…誡°æ, ½æ±Ðê±üÜU …誡°æ,’ ²ã ©‹ãæï´Ýï ¹Ý ¹ï´ öÉG çÜU²æ ¥æñÚ
…æï ÜUæ¹ ¨æ¹Ýï ¥æ²ï, ±ã …è-…æÝ ¨ï, çÝÚÐïÿæ„æ ¨ï ¥æñÚ Ðíæ¹æç‡æÜU„æ
¨ï ÜUÚÝæ ²ã ©ÝÜïU S±½æ± ÜUæ ÐãHê ¥æñÚ ãè „ï… ¨ï ‘H¶ìH¶ì’
ÜUÚÝï H°æ J
D D D
JJ ãçÚ:ú JJ
20. ¨ï±æ ÜUæ ¥Ý¹æïH ¹æïH
ÐïÅHæÎ ¹ï´ Ú´° ÜïU »ÜU ϲæÐæÚè ‰æï J ©ÝÜïU ÍæÚ ¹ï´ ‘…æÝÜUèÎæ¨
¹ãæÚæ…’ Ýæ¹ÜU ¹ãæy¹æ ¥æ„ï Úã„ï ‰æï J ¨ïÆ…è ÜUè ¹ãæÚæ… ÐÚ
öÉG Ÿæhæ ‰æè J …æÝÜUèÎæ¨ ¹ãæÚæ… ÜUæï ™™æü ÜUÚÝæ, ©ÐÎïàæ ÎïÝæ,
¾æ„™è„ ÜUÚÝæ, ÜU‰ææ-ÜUè„üÝ ÜUÚÝæ ²ã Ш´Î Ý ‰ææ J ©ÝÜUæ àææ›æï´
ÜUæ ½è ¥Š²²Ý Ýãè´ ‰ææ, çÈUÚ ½è ±ï »ÜU ¨è{ï-¨ÚH ¥æñÚ ¨ÓÓæï
¨´„ ‰æï J
Ÿæè¹æïÅæ ¥ÐÝæ SÜêUH ÀêÅÝï ÜïU ¾æÎ ÜU§ü ¾æÚ ©ÝÜïU ÎàæüÝ
ÜUÚÝï …æ„ï ‰æï J ±ãæ¡ …æÝï ÐÚ ¨æÈGU U¨ÈGU Uæ§ü ÜUÚÝæ, ÜU™Úæ çÝÜUæHÝæ,
ÜUÐÇGï {æïÝæ ¥æçÎ …æï ÜUÚÝæ ¨´½± ãæï, ±ã ¨ï±æ ±ï çÜU²æ ÜUÚ„ï
‰æï J ¹ãæÚæ… ©Ý¨ï Ðíæ²: ¾æ„™è„ ½è Ýãè´ ÜUÚ„ï ‰æï ¥æñÚ Ÿæè¹æïÅæ
46 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
½è ©Ý¨ï ÜéUÀ Ý ÐêÀ„ï J ¹æ~æ, »ÜU-Îæï ¾æÚ ¹ãæÚæ… Ýï ©Ý¨ï,
‘¾ïÅæ, „ïÚæ Ýæ¹ v²æ ? v²æ ÐÉG Úãæ ãñ ? ÜUãæ¡ Úã„æ ãñ ?’-§„Ýæ
‰ææïÇGæ-¨æ ÐêÀ çH²æ ‰ææ J
»ÜU ¾æÚ …¾ Ÿæè¹æïÅæ ¹ãæÚæ… ÜïU ÎàæüÝçÝç¹œæ °²ï ‰æï, „¾
©‹ãæï´Ýï Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ™ï„æ±Ýè Îè, ‘¾ïÅæ, „ïÚï àæÚèÚ }æï¢ »ÜU ½²´ÜUÚ
»ï¨è ¾è¹æÚè ¥æÝï±æHè ãñ J §¨çH» „ê ¨¹² ¨ï ÐãHï ãè ¨¾
ÐÉGæ§ü ÐêÚè ÜUÚ ÜïU Ú¶Ýæ J’
²ã ¨éÝÜUÚ Ÿæè¹æïÅæ ÜéUÀ ¾æïHï Ýãè´ J ‘Ðí槱ïÅ ÅKéàæÝ’ H°æÜUÚ
ÐÉGÝæ ©ÝÜïU ¾¨ ¹ï´ Ýãè´ ‰ææ ¥æñÚ Ý ãè ©ÝÜUè §ÓÀæ ‰æè J §¨çH»
™ï„æ±Ýè ÎïÝï ÐÚ ½è ÐÉGæ§ü ¨¹² ¨ï ÐãHï ÐêÚè ÜUÚÝæ ¥¨´½±-
¨æ ãè H° Úãæ ‰ææ J ‘…æï ãæïÝï±æHæ ãæï°æ, ±ã ãæïÜUÚ Úãïxææ,’ »ï¨æ
¨æï™ÜUÚ àææ´„ ÚãÝæ ãè ©‹ãæï´Ýï S±èÜUæÚ çÜU²æ J
ÜéUÀ çÎÝæï´ ÜïU ¾æÎ ±ï çÈUÚ ¨ï ¹ãæÚæ… ¨ï ç¹HÝï °²ï, „¾
±ãæ¡ ¾ñÆï ãé» »ÜU òçv„ ÜUæï ¹ãæÚæ… Ýï ¾„æ²æ, ‘½æ§ü¨æã¾, ¥æÐ
§¨ HÇGÜïU ÐÚ Š²æÝ Ú¶Ýæ J ©¨ÜïU ¨¾ ç±cæ²æï´ ÜUè ÐÉGæ§ü ¥æÐ
¥ÓÀè „Úã ¨ï ÜUÚæ ÎïÝæ J ©¨ï ¾ãé„ ÎêÚ ¨ï ¥æÝæ ÐÇG„æ ãñ J
§¨çH» çݲ繄MÐ ¨ï ¥æñÚ çÝçp„ ¨¹² ÐÚ ¥æÝæ ©¨ï ¨´½±
Ýãè´ ãñ J’
‘ÆèÜU ãñ ¹ãæÚæ…, …ñ¨è ¥æÐÜUè ¥æ¿ææ J’-©¨ òçv„ Ýï
¥æÎÚÐê±üÜU ÜUãæ J ²ã òçv„ ²æÝè ¨ïÆ…è ÜUè „ÚÈU ¨ï ™Hæ²ï
…æÝï±æHè ¨´SÜëU„ ÐæÆàææHæ ÜïU Ðíæ™æ²ü ‰æï J
Ÿæè¹æïÅæ Ýï Îæï ¹ãèÝæï´ ¹ï´ ãè ©Ý¨ï ¨´SÜëU„-¶æ¨ÜUÚ ©¨ÜUæ
òæÜUÚ‡æ °ãÚæ§ü ¨ï ¨è¶ çH²æ J ¾æÜUè ÜïU ç±cæ²æï´ ÜUæ ¥|²æ¨
©‹ãæï´Ýï °æ§üÇì¨ ¥æñÚ ÐíÔAæææÚè ÜUè çÜU„æ¾æï´ ÜUè ¨ãæ²„æ ¨ï Ðê‡æü
çÜU²æ J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 47
ÜéUÀ çÎÝæï´ ¾æÎ ±ï ¨ã… ãè ¥ã¹Îæ¾æÎ ¹ï´ ¥ÐÝï ¾ÇGï ½æ§ü
¨ï ç¹HÝï °²ï J ¹æ¡ ½è ±ãæ¡ ãè ‰æè J …æÝÜUèÎæ¨ ¹ãæÚæ… ÜUè
Ðê±ü¨ê™ÝæÝé¨æÚ ±ãæ¡ ©‹ãï´ ¨™¹é™ ãè ½²´ÜUÚ ¾è¹æÚè ÜUæ ¨æ¹Ýæ
ÜUÚÝæ ÐÇGæ J ÜU§ü çÎÝæï´ „ÜU αæÐæÝè àæéM ‰ææ, çÈUÚ ½è „¾è¥„
¨é{ÚÝï ÜïU ¾…æ² ç¾°ÇG„è ãè ™Hè, ¨½è ©Ðæ² çÝcÈUH Úãï J
¥æç¶Ú »ÜU ÍæÇGè »ï¨è ¥æ²è çÜU ±ï Ðê‡æü„: ¾ïãæïàæ ãæï °²ï J ¨½è
ÜUæ çÎH ÜUæ¡Ð °²æ J ‘¾ïÅï ÜUæï ¹ñ´ ÜUãè´ ¶æï Ý ¾ñÆ¡ê’ §¨ ÇÚ ¨ï,
¹æ¡ ÜïU ãæïàæã±æ¨ ©ÇG °²ï, Ðíæ‡æ Ü´UÆ „ÜU ¥æ °²ï J
§¨ ¾è¹æÚè ÜUè ¥±ç{ ¹ï´ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ¨„„ …æÝÜUèÎæ¨
¹ãæÚæ… ÜUæ S¹Ú‡æ ãæï Úãæ ‰ææ J ©ÝÜUæ ÎàæüÝ »ï¨è ¾ï½æÝ ¥±S‰ææ
¹ï´ ½è ãæï„æ ‰ææ J ¥´„ ¹ï´ §üEÚÜëUÐæ ¨ï ¥æñÚ ¨´„-¹ãæy¹æ¥æï´ ÜïU
¥æàæè±æüÎ ¨ï ¾è¹æÚè çÐÀHï ÚæS„ï ¨ï ½æ° °²è ¥æñÚ ±ï ÍæÚ HæñÅï J
ÍæÚ …æ„ï ¨¹² ÇæòvÅÚæï´ Ýï ¨wGG G„ ¨ê™Ýæ Îè ‰æè, ‘§¨ HÇGÜïU ÜUæï
çÜU¨è ½è ÐíÜUæÚ ÜUæ àææÚèçÚÜU ²æ ¹æÝç¨ÜU „Ýæ± ½æï°Ýæ Ý ÐÇGï,
§¨ÜUæ ¥æÐ wG²æH Ú¶Ýæ J ÐÉGÝï-çH¶Ýï ÜUæ Ÿæ¹ ½è ±ã Ý ÜUÚï J
©¨ï ½è ±ã ¨ã Ý Ðæ»°æ J’-¾è¹æÚè Ýï Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ¾ãé„ Îé¾üH
¾Ýæ çÎ²æ ‰ææ, §¨¹ï´ ÜUæï§ü àæ´ÜUæ Ýãè´ ‰æè J
¾è¹æÚè ¹ï´ §„Ýï çÎÝ Ã²‰æü …æÝï ¨ï ¥¾ ¥ÐÝæ SÜêUH ÜUæ
²ã ¨æH ãæ‰æ ¨ï …æ»°æ »ï¨æ Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ¹Ý ¹ï´ ãé¥æ J v²æï´çÜU
¹ñçÅîÜU ÜUè Ðê±üÐÚèÿææ „æï ÜU¾ ÜUè Hï °²è ‰æè, çÈUÚ ½è ±ï
ãïǹæSÅÚ ¨ï ç¹HÝï °²ï J
ãïǹæSÅÚ Ÿæè ÐÅïH¨æã¾ ÜUæ Ÿæè¹æïÅæ ÐÚ ¾ãé„ Ðíï¹ ‰ææ J
§„Ýè ÜUçÆÝ ÐçÚçS‰æç„ ¹ï´ ½è ²ã HÇGÜUæ çã´¹„ Ú¶ÜUÚ S±æ±H´¾Ý
¨ï ÐÉG Úãæ ãñ ¥æñÚ ç„¹æãè, Àã¹æãè ÐÚèÿææ ¹ï´ ¥ÓÀï °é‡æ Ðíæ#
ÜUÚ Úãæ ãñ, §¨ÜUæ ©‹ãï´ °±ü ‰ææ J
48 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 ©‹ãæï´Ýï Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ¥æES„ çÜU²æ, ‘™éÝèHæH, „ê ÜéUÀ çGÈUÜUí
Ý ÜUÚÝæ J „ïÚè °é‡æ±œææ }æñ¢ …æÝ„æ ãê¡, §¨çH» ¹ñ´Ýï „ïÚæ ÈUæò¹ü ÐãHï
ãè ½ï… çβæ ãñ J „ê ÐÚèÿææ Îïï ¨ÜU„æ ãñ J’ ²ã ¨éÝÝï ÐÚ Ÿæè¹æïÅæ
ÜUæï „æï ¥ÐÝï ÜUæÝæï´ ÐÚ ç±Eæ¨ ãè Ýãè´ ãé¥æ J ©ÝÜïU çH» ²ã
™¹yÜUæÚ ãè ‰ææ J
ÐÚèÿææ ÜUæ ¨¹² ÜUÚè¾ ¥æ²æ J ‘ÐÚèÿææ ÜïU ÐãHï ¥ã¹Îæ¾æÎ
…æÜUÚ ¨Ú²êÎæ¨…è ¹ãæÚæ…’ ÜïU ÎàæüÝ ÜUÚ ¥æÝæ’ ²ã …æÝÜUèÎæ¨
¹ãæÚæ… Ýï ÜUè ãé§ü ¨ê™Ýæ ©‹ãï´ ²æÎ ¥æ²è ¥æñÚ ©¨ÜïU ¥Ýé¨æÚ
±ï ©ÝÜïU ÎàæüÝ ÜUÚÝï ¥ã¹Îæ¾æÎ °²ï J ¹ãæÚæ… Ýï ©‹ãï´ Ðí¨óæ„æÐê±üÜU
‘²àæS±è ½±’ »ï¨æ ¥æàæè±æüÎ çβæ J
ÐÚèÿææ ÜïU ÐïШü »ÜU ÜïU ¾æÎ »ÜU wGG G æy}æ ãé» J ©ÝÜUæ àæÚèÚ
çÝçp„ ãè Îé¾üH ‰ææ, çÈUÚ ½è ¹Ý öÉG ‰ææ, ¥|²æ¨ ÜUè „ñ²æÚè
‰æè ¥æñÚ ¨´„æï´ ÜïU ¥æàæè±æüÎ ½è ¨æ‰æ ‰æï J
çÚÁGæËÅ ÁGææçãÚ ãé¥æ J °ç‡æ„, ¨´SÜëU„ ¥æñÚ °é…Úæ„è ¹ï´ ©‹ãï´
çÇçSÅ¢ÿæÝ ç¹Hè ‰æè ¥æñÚ ±ïï ¥ÓÀï °é‡æ Ðíæ# ÜUÚ ÜïU ©œæè‡æü ãæï °²ï
‰æï J ç¨ÈGUü UU ©œæè‡æü ãè Ýãè´, ±ï SÜêUH ¹ï´ ¥Ã±H |æè ¥æ²ï ‰æï J
ãïǹæSÅÚ Ÿæè ÐÅïH¨æã¾ ÜïU ãæ‰ææḯ ¨ï Ðí‰æ¹ ¥æÝï ÜUæ ÐæçÚ„æïçcæÜU
S±èÜUæÚ ÜUÚ„ï ¨¹² Ÿæè¹æïÅæ ÜUè ¥æ¡¶ï´ ¥æ¡¨é¥æï´ ¨ï ½Ú ¥æ²è´ J
©‹ãï´ …æÝÜUèÎæ¨ ¹ãæÚæ… ÜUæ „è±í„æ ¨ï S¹Ú‡æ ãé¥æ, ‘¹ñ´Ýï ©ÝÜUè
çÝÚÐïÿæ„æ ¨ï ¥æñÚ ¨ÓÓæï çÎH ¨ï ½æ±Ðê±üÜU …æï ¨ï±æ ÜUè, ©¨è
ÜUæ ÈUH ©‹ãæï´Ýï §¨ „Úã çβæ ãñ J ¨™¹é™ ãè, ¥°Ú ¹ãæÚæ…
Ýï ¨éÛææ²æ Ý ãæï„æ ¥æñÚ Ðê±ü¨ê™Ý ÜUÚ ÜïU ÐÉGæ§ü ÜUÚ±æ Hè Ý ãæï„è,
„æï ©œæè‡æü ãæïÝï±æHæï´ ÜUè ¨ê™è ¹ï´ ¹ïÚæ Ýæ¹ àææ²Î Ýãè´ ãæï„æ J ¥æ…
ÜïU ¨jæx² ÜïU ÿæ‡æ ÜïU ÐèÀï ãñ ÜïU±H ¹ãæÚæ… ÜïU ¥æàæè±æüÎ J’
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 49
¥ÐÝè ¥æ¡¶æï´ ÜïU ¨æ¹Ýï çζæ²è ÎïÝï±æHè …æÝÜUèÎæ¨ ¹ãæÚæ…
ÜUè Ðíï¹Ðê‡æü Ðí焹æ ÜUæï ©‹ãæï´Ýï ½æ±Ðê±üÜU Ðí‡ææ¹ çÜU²æ J
D D D
JJ ãçÚ:ú JJ
21. àææñÜU ç¹Åæ
±ÇæïÎÚæ ¥æñÚ ÜUÓÀ ¨´S‰ææÝ ÜïU ¹æÁGæè Îè±æÝ ¹ç‡æ½æ§ü …àæ½æ§ü-
©ÝÜïU ÍæÚ ¹ï´ Ÿæè¹æïÅæ ÐïÅHæÎ ¹ï´ Úã„ï ‰æï J ÜéUÅé´¾ ¾ÇGæ ç±àææH
‰ææ J ÍæÚ ÜïU ÜUæ¹ ¥Ý´„ ‰æï ¥æñÚ ÜéUÅé´¾ ÜïU ãÚ»ÜU òçv„ ÜUæï ÜéUÀ-
Ý ÜéUÀ ÜUæ¹ ¨æñ´Ðæ °²æ ‰ææ J ãÚ»ÜU òçv„ ¥ÐÝæ-¥ÐÝæ ÜUæ¹
¨¹ÛæÐê±üÜU ¥æñÚ ¥ÓÀè „Úã ¨ï çÜU²æ ÜUÚ„æ ‰ææ J
ÍæÚ ÜïU °ãÝæï´ ÜUè ¨´½æH Ú¶Ýï ÜUæ ¹ãœ±Ðê‡æü ÜUæ¹ Ÿæè¹æïÅæ
ÜUæï ¨æñ´Ðæ °²æ ‰ææ, ¾ÇïG ç±Eæ¨ ¨ï ¨æñ´Ðæ °²æ ‰ææ J ©‹ãæï´Ýï ©Ý
°ãÝæï´ ÜUè »ÜU ¨ê™è ¾Ýæ²è ‰æè ¥æñÚ çÜU¨Ýï, ÜU¾ ¥æñÚ ÜUæñݨï
°ãÝï çH²ï ‰æï ¥æñÚ ÜU¾ HæñÅæ²ï ‰æï ©¨ÜUè „ÈU¨èHÐê±üÜU ÝæïÅ ±ï
Ú¶„ï ‰æï J ©ÝÜUè Ðíæ¹æç‡æÜU„æ ¥æñÚ ¨y²çÝDæ ÐÚ ¨½è ÜUæï Ðê‡æü
ç±Eæ¨ ‰ææ J
»ÜU ¾æÚ ç„…æïÚè ¨ï ¨¾ °ãÝï ¾æãÚ çÝÜUæHÜUÚ Ÿæè¹æïÅæ ¨ê™è
¥Ýé¨æÚ ©ÝÜUè …æ¡™-ÐÇG„æH ÜUÚ Úãï ‰æï, „¾ ©‹ãæï´Ýï »ÜU ¾ãé„
¨é´ÎÚ ¥æñÚ ™¹™¹ ÜUÚÝï±æHè ¨æïÝï ÜUè ¥¡°êÆè Îï¶è J ¨ã… ãè
©‹ãæï´Ýï ±ã ÐãÝÜUÚ Îï¶è, …æï ¥¡°éHè ¹ï´ ÆèÜU ¨ï ÏæñÆ Úãè ‰æè J
‘»ï¨è ¥¡°êÆè ÐãÝÝæ ¹éÛæ °Úè¾ ÜUæï çÁGæ´Î°è½Ú ½è ¨´½± Ýãè´
ãñ J ¥°Ú ¹ñ´ ¥æ… ÜïU çÎÝ ©¨ï ÐãÝ Ú¶ê¡ „æï v²æ ãÁGæü ãñ?’ -
©ÝÜïU ¹Ý ¹ï´ ç±™æÚ ¥æ²æ ¥æñÚ ¥¡°êÆè ÐãÝè ãé§ü ãè Ú¶ÜUÚ ¾æÜUè
ÜïU °ãÝï¢ ç„…æïÚè ¹ï´ ÇæHÜUÚ Ÿæè¹æïÅæ Ýï ©¨ï „æHæ H°æ çβæ J
50 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 ÍæÚ ÜïU ¨½è Hæï° ¥ÐÝï-¥ÐÝï wG²æH ¹ï´ ¥æñÚ ¥ÐÝï-¥ÐÝï
ÜUæ¹ ¹ï´ ¹xÝ ‰æï J çÜU¨èÜUæ ©¨ ¥¡°êÆè ÜUè „ÚÈU Š²æÝ Ýãè´ °²æ J
àææ¹ ÜUæï Ÿæè¹æïÅæ Íæê¹Ýï çÝÜUHï J ÚæS„ï ¹ï´ »ÜU ÐçÚ癄 òçv„
ç¹Hæ ¥æñÚ ±ã ±ãè´ ¶ÇGï-¶ÇGï ¾æ„ï´ ÜUÚÝï H°æ J ¾æ„-¾æ„ ¹ï´
©¨ òçv„ ÜUè ÝÁGæÚ ©‹ãæï´Ýï ÐãÝè ãé§ü ¥¡°êÆè ÐÚ ÐÇGè J ¾æïH„ï-
¾æïH„ï ±ã »ÜU ÿæ‡æ LÜU °²æ ¥æñÚ ¥¡°êÆè ÜUæï ÍæêÚ-ÍæêÚÜUÚ Îï¶Ýï
H°æ J ¾æÎ ¹ï´ ¾æ„™è„ çÈUÚ ¨ï àæéM ãæï °²è J ©¨Ýï ²çÎ àæÏÎæï´
¨ï òv„ Ýãè´ çÜU²æ „æï ½è, ©¨ÜUæ ¹êÜU ÐíÔAæ Ÿæè¹æïÅæ Ýï ÐÉG çH²æ
ƒæ J ±ã ÐêÀ Úãæ ‰ææ, ‘™éÝèHæH, „ïÚï ãæ‰æ ¹ï´ ²ã ¨æïÝï ÜUè ¥¡°êÆè?
çÜU¨ÜUè ãñ ? ÜUãè´ ™éÚæ§ü „æï Ýãè´ ?’ ¨½è Ÿæè¹æïÅæ ÜUè ¥æç‰æüÜU
ÐçÚçS‰æç„ …æÝ„ï ãè ‰æï J §¨çH» ²ã ÐíÔAæ ©¨ÜïU ¹Ý ¹ï´ ©ÆÝæ
¥S±æ½æç±ÜU |æè Ýãè´ ‰ææ J
Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ¾ãé„ ¾éÚæ H°æ, ‘¹æÝæï ©‹ãæï´Ýï ÜUæï§ü °éÝæã ãè çÜU²æ
ãæï’ »ï¨æ ©‹ãï´ ¹ã¨ê¨ ãé¥æ J
±ã òçv„ ™Hæ °²æ ¥æñÚ Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ¹Ý ¹ï´ ç±™æÚæï´ ÜUè
Ôæë´¶Hæ çݹæü‡æ ãé§ü, ‘¹ñ´Ýï „æï ¨ã… ãè ¥¡°êÆè ÐãÝ Hè ãñ, ÜïU±H
àææñÜU ÜïU ¶Gæç„Ú J HïçÜUÝ ©¨¨ï çÜU¨èÜïU ¹Ý ¹ï´ ²çÎ àæÜU ÐñÎæ
ãæï„æ ãæï, xæGU H„È
U GU Uã¹è ãæï„è ãæï „æï ©¨ÜUæ v²æ ¥‰æü ? …æï ãé¥æ,
±ã ¥ÓÀæ Ýãè´ ãé¥æ J’
Íæê¹Ýæ ¥æ{æ ãè ÀæïÇGÜUÚ ÝÁGæÎèÜU ÜïU ÚæS„ï ¨ï Ÿæè¹æïÅæ ÍæÚ
HæñÅï J
Ðí½æ¾æ ¾æãÚ ÜïU ÜU¹Úï ¹ï´ ãè ¾ñÆè ‰æè´ J Ÿæè¹æïÅæ ©ÝÜïU ¨æ¹Ýï
°²ï ¥æñÚ °ÎüÝ ÛæéÜUæÜUÚ ¶ÇGï Úãï J ©ÝÜUæ ™ïãÚæ ÈUèÜUæ ÐÇG °²æ
侾 J
©ÝÜUè »ï¨è Îàææ Îï¶ÜUÚ ç™´ç„„ ãæïÜUÚ Ðí½æ¾æ Ýï Ðíï¹ ¨ï
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 51
ÐêÀæ, ‘v²æ Úï ™éçݲæ, v²æ ãé¥æ ? „¾è¥„ ÆèÜU Ýãè´ ãñ v²æ?
™ïãÚæ §„Ýæ ©„Úæ ãé¥æ v²æï´ ãñ ?’
¥ÐÝè °ÎüÝ ©ÆæÜUÚ Ðí½æ¾æ ÜUè ¥æïÚ ¥ÐÚæ{½æ± ¨ï Îﶄï
ãé» ÐãÝè ãé§ü ¥¡°êÆè çζæÜUÚ, ç°Úè ãé§ü ¥æ±æÁGæ ¹ï´ Ÿæè¹æïÅæ ¾æïHï,
‘¾æ, ¹éÛæ¨ï xæH„è
G ãæï °²è J ¹ñ´Ýï çÜU¨è ¨ï ÐêÀï ç¾Ýæ ²ã ¥¡°êÆè
ÐãÝ Hè J HïçÜUÝ ¨™ ÜUã„æ ãê¡, ¹ñ´Ýï ±ã »ï¨è ãè ÐãÝè ‰æè J
©¨ï ™éÚæÝï ÜUæ ¹ïÚæ §ÚæÎæ Ýãè´ ‰ææ J’-¥ÐÝæ ¹Ý Ÿæè¹æïÅæ Ýï Ðê‡æü„:
¶æHè ÜUÚ çβæ J
v²æ ÍæÅæ ‰ææ ±ã ¨æÚæ ÐíÜUæÚ Ðí½æ¾æ ÜïU Š²æÝ ¹ï´ ¥æ²æ J
ÜUæï¹H Nβ ÜïU ™éçݲæ ÜïU ¥´„Ú ¹ï´ ™HÝï±æHè ¶H¾Hè ÜUæ ©‹ãï´
¥´ÎæÁGææ ¥æ °²æ J 㡨„ï ãé» ±ï ¾æïHè¢, ‘¥Úï аHï, „êÝï ¥¡°êÆè
ÐãÝè „æï ©¨¹ï´ §„Ýæ ¹Ý ¹ï´ ¾éÚæ H°æ HïÝï ÜUè ¾æ„ ÜUãæ¡ ãñ ?
„ê „æï ¹ïÚæ ¾ïÅæ ãè ãñ J ¥¡°êÆè ÐãÝÝï ÜïU çH» çÜU¨èÜUæï ÐêÀÝï
ÜUè …MÚ„ ãè v²æ ãñ ? ¥æñÚ ‘„êÝï ¥¡°êÆè ™éÚæ²è ãæï°è’ »ï¨æ ¹ïÚï
¹Ý ¹ï´ ¥æ»°æ ½è v²æ ? §„Ýè ÀæïÅè-¨è ¾æ„ ¨ï Îé:¶è Ý ãæïÝæ
¥æñÚ ¶éÎ ÜUæï ¥ÐÚæ{è Ý ¹æÝ HïÝæ J …æ, ¥¾ ¥ÐÝæ ÜUæ¹ ÜUÚ J’
…æï-…æï Ðí½æ¾æ Ýï ÜUãæ ‰ææ, ©¨¹ï´ »ÜU àæÏÎ ½è ÛæêÆæ Ýãè´
‰ææ J ©ÝÜUæ ¹Ý ¥æÜUæàæ ÜUè „Úã ¨æÈGU U ‰ææ, ¶éHæ ‰ææ J ©ÝÜïU
çH» ™éçÝ²æ ¾ïÅæ ãè ‰ææ ¥æñÚ ™éçݲæ ÜïU çH» ½è ±ã ¨°è ¹æ¡
¨ï ÜU¹ Ýãè´ ƒè¢ J ÎæïÝæï´ çÝcÜUÐÅ ¥æñÚ çÝÎæïücæ Ðíï¹ ¨ï ¾¡{ï ãé»
…è± ‰æï ¥æñÚ §¨èçH» Ÿæè¹æïÅæ ÜUæ ©Ý ÐÚ §„Ýæ °ãÚæ Ðí½æ± ‰ææ J
Ðí½æ¾æ ÜïU àæÏÎæï´ ¨ï Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ¹Ý ÜUæ ½æÚ ©„Ú °²æ ¥æñÚ
±ï »ÜUι àææ´„ ãæï °²ï J ±ï ¥´ÎÚ °²ï ¥æñÚ ç„…æïÚè ¶æïHÜUÚ
¥¡°éHè ¨ï ¥¡°êÆè çÝÜUæHÜUÚ ©¨ï ç„…æïÚè ¹ï´ Ú¶ÜUÚ, ©¨ï „æHæ
H°æ çβæ J
52 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 ¥¡°êÆè ÐãÝÝï ÜUæ ©ÝÜUæ àææñÜU »ÜU çÎÝ ¹ï´ ãè ÐêÚæ ãæï °²æ
侾 J
D D D ÜUæ ¾´Îæï¾S„ ÜUÚÝæ ÐÇGï°æ J ÜëUÐæ ÜUÚ ÜïU ¥æÐ ¥ÐÝï ÜU¹Úï ¹ï´
JJ ãçÚ:ú JJ
22. ‘¹ñçÅîÜU „æï ãé», ¥æ°ï v²æ ?’
}æñçÅîÜU ÐÚèÿææ Ðæ¨ ãæïÝï ÜïU ¾æÎ Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ¨æ¹Ýï »ÜU
¨¹S²æ ¶ÇGè ãé§ü J ±ã ¨¹S²æ ‰æè ÜUæçH… ¹ï´ Ðí±ïàæ Ðíæ# ÜUÚÝï
ÜUè J ¥æ… „ÜU ÜUè ©ÝÜUè ÐÉGæ§ü ½°±„ìÜëUÐæ ¨ï ãè ÐêÚè ãæï °²è
‰æè J çÜU¨è-Ý-çÜU¨è ÜUæï çÝç¹œæ ¾ÝæÜUÚ ©¨ÜïU mæÚæ ©‹ãï´ ¹ÎÎ
ç¹Hè ‰æè, ¨ãæÚæ ç¹Hæ ‰ææ, Ðíï¹ ç¹Hæ ‰ææ J §Ý ¨¾ ÜïU ÐèÀï ©¨
ÐÚ¹Ðí½é ÜïU ¥öಠãæ‰æ ãè ÜUæ²ü ÜUÚ Úãï ‰æï, §¨¹ï´ àæ´ÜUæ ÜUæï S‰ææÝ
ãè Ýãè´ ‰ææ J §¨çH» ¥æ°ï ÜUè ¨¹S²æ ½è ¨éHÛææÝï±æHè ãè ‰æè J
}æòçÅîÜU ÜïU ¾æÎ ÜUæçH… ¹ï´ Ðí±ïàæ ÜïU ¨æ‰æ ãè ÚãÝï ÜUè …°ã
ÜUæ ½è §‹„ÁGææ¹ ÜUÚÝæ ¥æ±à²ÜU ‰ææ J ±ñ¨ï ãè ÚãÝï ÜUæ ¶æÝï-
ÐèÝï ÜUæ, ÐÉGæ§ü ÜUæ—¨¾ „Úã ÜïU §‹„ÁGææ¹ ÜïU çH» Lвæï´ ÜUæ
¾´Îæï¾S„ ÜUÚÝæ ‰ææ J
‘çÜU¨ ÐíÜUæÚ ¨ï ¨¹S²æ ãH ÜUÚï´ ?’-²ã ¨æï-¨æï™„ï ©‹ãï´
ÜUæHæïH ÜïU »ÜU òçv„ ÜUæ S¹Ú‡æ ãé¥æ J ±ï ±ÇæïÎÚæ ÜUæçH… ¹ï´
‘ÈñUHæï’ ‰æï J ÜUæHæïH ¹ï´ ©ÝÜïU ÜéUÀ ÜUæ¹ Ÿæè¹æïÅæ Ýï çÜU²ï ‰æï ¥æñÚ
©Ý ÎæïÝæï´ ¹ï´ Ðí﹨´¾´{ ‰ææ J ©‹ãï´ ç¹HÝï ÐÚ ÜéUÀ ãæï ¨ÜU„æ ãñ,
»ï¨æ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï H°æ J
±ÇæïÎÚæ ¹ï´ ‘Úïç¨Çè ãæòSÅH’ ¹ï´ ±ï Úã„ï ‰æï J Ÿæè¹æïÅæ „éÚ´„
ãæòSÅH ¹ï´ °²ï J §œæÈGU UæÜUGU UU ¨ï ©¨ ¨¹² ±ï ±ãè´ ‰æï J Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï
Îï¶ÜUÚ ©‹ãï´ ¾ãé„ ¥æÝ´Î ãé¥æ J
Ÿæè¹æïÅæ Ýï ¥ÐÝï ¥æÝï ÜUæ ©gïಠ©‹ãï´ SÐC„æ ¨ï ¾„æ çβæ,
‘¨æã¾, ¹ïÚï ÍæÚ ÜUè ÐçÚçS‰æç„ „æï ¥æÐ …æÝ„ï ãè ãñ´ J ¹ï´ }æñçÅîÜU
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 53
„æï ãé¥æ, HïçÜUÝ ¥æ°ï ¨¾ ¥´{ïÚæ ãñ J ¨½è ÚæS„æï´ ÐÚ ¥´{ÜUæÚ
ÜUæ ãè ¨æ¹íæÁ² ãñ J ÜUæçH… ¹ï´ Ðí±ïàæ HïÝï ¨ï ÐãHï ¹éÛæï ÚãÝï
ÚãÝï ÜUè ¹éÛæï §…æÁGæ„ Îï Îï¢ J ÜU¹Úæ ÆèÜUÆæÜU ¥æñÚ ¨æÈGU U¨é‰æÚæ
Ú¶Ýï ÜUæ ÜUæ¹ ¹ñ´ çÜU²æ ÜUM¡°æ J’
±ã ©ÎæÚ Ã²çv„ §¨ÜïU çH» Úæ…è ãæï °²æ J ÚãÝï ÜUè
ò±S‰ææ ãæï„ï ãè Ÿæè¹æïÅæ ÐïÅHæÎ °²ï ¥æñÚ ¥ÐÝæ ¨æ¹æÝ HïÜUÚ
©¨ ãæòSÅH ¹ï´ ¥æ °²ï J
¥æ„ï-¥æ„ï ãè ©‹ãæï´Ýï ÜU¹Úï ÜUè ÜUæ²æÐHÅ ÜUÚ ÇæHè J ÛææÇê
H°æÜUÚ, ¨æÈGU U-¨ÈGU Uæ§ü ÜUÚ ÜïU, ÜU¹Úï ÜUè ±S„黡 ¥ÐÝè-¥ÐÝè
…°ã ÐÚ Ú¶ÜUÚ ©‹ãæï´Ýï ÜU¹Úï ÜUæï »ÜU ݲæ MÐ Îï çβæ J ¥æÝï-
…æÝï±æHæï´ ÜUæï ÜéUÀ ¨¹² ±ãæ¡ LÜUÝï ÜUæ ¹æïã ãæï, »ï¨æ ¨æñ´Î²ü
ÜU¹Úï ÜUæï Ðíæ# ãé¥æ J
ÚãÝï ÜUæ §‹„ÁGææ¹ ãæïÝï ÐÚ ©‹ãæï´Ýï ±ÇæïÎÚæ ÜUæçH… ¹ï´ Ðí±ïàæ
çH²æ J }æñçÅîÜU ÜUè ÐÚèÿææ ¹ï´ ¨±üÐí‰æ¹ ¥æÝï ÜUæ …æï ÐæçÚ„æïçcæÜU
Ðíæ# ãé¥æ ‰ææ, ±ã §¨ ¨¹² ÜUæ¹ ¥æ²æ J
ÜéUÀ ¨Nβè òçv„¥æï´ ÜUè ¹ÎÎ ¨ï ¥æ±à²ÜU Ðñ¨æï´ ÜUæ ÐíÔAæ
½è ãH ãé¥æ ¥æñÚ ©ÝÜUæ ÜUæçH……è±Ý àæéM ãé¥æ J
àæéM-àæéM ¹ï´ ±ï ÜUæçH… ÜïU ¹ï¨ ¹ï´ ½æï…Ý Hï„ï ‰æï J HïçÜUÝ
‰ææïÇGï ãè ¨¹² ¹ï´ ©ÝÜïU wG²æH ¹ï´ ¥æ²æ çÜU ±ãæ¡ ÜUæ ¶™æü ÁG²æÎæ
ãñ J ¥¹èÚ ÍæÚ ÜïU HÇGÜïU ±ãæ¡ ¥æ„ï ‰æï J §¨çH» ¹ïÁGæ¾æÝè-Ðv±æóæ
¥æçÎ ÜïU ¾ÇGï ¶™ïü ãæï„ï Úã„ï J ‘Îê¨Úæï´ ÜUè ¹ÎÎ ¨ï ãè ¹ñ´ ÐÉG
Úãæ ãê¡, §¨çH» ©Ý Ðñ¨æï´ ÜUè Ðæ§ü-Ðæ§ü ¨ãè Úèç„ ¨ï §S„ï¹æH ãæïÝè
™æçã», ¹æñ…-¹ÁGææÜU ¥æñÚ ™ñÝ ÜUÚÝï ÜUæï ©¨ÜUæ §S„ï¹æH Ý ãæï’
»ï¨è Ÿæè¹æïÅæ ÜUè ½æ±Ýæ ‰æè J §¨çH» ‘¥¾ ÜU¹ ¶™ïü ¹ï´ ½æï…Ý
54 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
ÜUæ Ðí¾´{ ÜñU¨ï çÜU²æ …æ» ?’-§¨ÜïU ¾æÚï ¹ï´ ±ï ¨æï™Ýï H°ï J
©‹ãï´ ¾™ÐÝ ÜUæ »ÜU Ðí¨´° ²æÎ ¥æ °²æ J ±ÇæïÎÚæ ÜïU ¹æ´Ç±è
½æ° ¹ï´ »ÜU ±ñc‡æ± ã±ïHè ¹ï´ ©‹ãæï´Ýï ¹æ¡ ÜïU ¨æ‰æ »ÜU ¾æÚ
Ðí¨æνæï…Ý çH²æ ‰ææ, §¨ÜUæ ©‹ãï´ S¹Ú‡æ ãé¥æ J çÈUÚ „æï ¥æ°ï
ÜUæ ÜUæ¹ ¥æ¨æÝ ‰ææ J Éê¡ÉGÝæ ÐÇGæ, HïçÜUÝ ©‹ãæï´Ýï ±ã ±ñc‡æ±
ã±ïHè (±ñc‡æ±æï´ ÜUæ ¹´çÎÚ) ¶æï… Hè J
ã±ïHè ÜïU ¹é網æ…è ¨ï ç¹HÜUÚ ©‹ãï´ Ðí‡ææ¹ ÜUÚ ÜïU Ÿæè¹æïÅæ
Ýï ç±Ý¹í„æ ¨ï ÜUãæ, ‘¹ãæÚæ…, ¹ñ´ ÜUæçH… ¹ï´ ÐÉGÝï±æHæ ç±læ‰æèü
ãê¡ J ÜUÇGè ¹ïãÝ„-¹ÁGæÎêÚè ÜUÚ ÜïU ¹ïÚï ¹æ„æ-çЄæ çÜU¨è „Úã Îæï
±v„ ÜUè ÚæïÅè Ðæ„ï ãñ´ ¥æñÚ ÜïU±H S±…Ýæï´ ÜUè ¥æñÚ ¨Nβè
òçv„²æï´ ÜUè ¨Îì½æ±Ýæ¥æï´ ÜïU ÜUæÚ‡æ ãè ¹ñ´ ÐÉGæ§ü ÜUÚ Ðæ Úãæ ãê¡ J
½æï…Ý ÜïU çH» ¥Ýæ±à²ÜU ÁG²æÎæ Ðñ¨æ ¶™ü Ý ãæï, §¨çH» ¹éÛæï
¥æÐÜïU ²ãæ¡ ÚæïÁGæ ½°±æÝ ÜUæ Ðí¨æνæï…Ý HïÝï ÜUè §ÓÀæ ãñ J ¥æÐ
ÜëUÐæ ÜUÚ ÜïU ¹éÛæï ÚæïÁGæ »ÜU ÐœæH Ðí¨æνæï…Ý çβæ ÜUÚï´°ï „æï ¹ñ´
¥æÐÜUæ ¾ãé„ «‡æè Úãê¡°æ J’
Ÿæè¹æïÅæ ÜïU Nβ ÜUè ©yÜUÅ„æ ¨ï ¹é網æ…è Îí籄 ãé» ¥æñÚ
©‹ãæï´Ýï ‘ãæ¡’ ÜUã Îè J
àæéh Íæè ¹ï´ ¾Ýæ²æ ãé¥æ ¾ãé„ S±æçÎC Ðí¨æνæï…Ý Ÿæè¹æïÅæ
ÜUæï ÜïU±H ÇïÉG ¥æÝï ¹ï´ ç¹HÝï H°æ J ½æï…Ý HïÝï ÜUæï ©‹ãï´ ãæòSÅH
¨ï „èÝ ¹èH ™HÝæ ÐÇG„æ ‰ææ ¥æñÚ ©¨¹ï´ ÜUæÈGU Uè ¨¹² ÜUÅ …æ„æ
‰ææ J ©¨ ¨¹² ÜUæ ¨Îéвæï° ÜUÚÝï ÜïU çH» ©‹ãæï´Ýï »ÜU G¶æ¨è
„ÚÜUè¾ ¶æï… Hè J ±ï ãæòSÅH ¨ï …ËÎè çÝÜUH ÐÇG„ï ¥æñÚ çÜU„æ¾ï´
ÐÉG„ï-ÐÉG„ï ÈéUÅÐæ‰æ ÐÚ ¨ï ²ã ¥´„Ú ÜUæÅÜUÚ ã±ïHè ¹ï´ …æ„ï, SÝæÝ
ÜUÚ ÜïU Ðí¨æνæï…Ý Hï„ï ¥æñÚ çÈUÚ ¨ï ©¨è É´° ¨ï ãæòSÅH HæñÅ„ï J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 55
ÜUæçH… ÜUæ »ÜU ¨~æ ÐêÚæ ãæïÝï „ÜU »ï¨æ ™H„æ Úãæ J ¾æÎ
¹ï´ Îíæç±Ç Ðíæ‡ææ²æ¹ ÜUÚ ÜïU §¨ ¥Ýæï¶ï É´° ¨ï ½æï…Ý ÐæÝï ÜUæ
²ã ÐíÜUæÚ Ðí½æ¾æ ÜUæï çÜU¨è Ýï ¾„æ²æ, „¾ ©¨Ýï ¥ÐÝï HæÇGHï
¾ïÅï ÜUæï Ðíï¹ ¨ï {¹ÜUæÜUÚ ²ã ¨¾ ¾´Î ÜUÚ±æ²æ ¥æñÚ ‘ãæòSÅH
¹ï´ ãè ±ï ½æï…Ý Hï ¨ÜïU’ §¨ÜUæ Ðí¾´{ ÜUÚ±æ çβæ J
Ðí½æ¾æ ÜUæ çÎH „æïÇGÝæ ™éçݲæ ÜUæï ¨´½± Ýãè´ ‰ææ J ¥æç¶Ú
…è„ „æï Ðíï¹ ÜUè ãè ãæï„è ãñ Ý ?
D D D
JJ ãçÚ:ú JJ
23. ¨´°Îæïcæ
‘Úïç¨Çè ãæòSÅH’ ¹ï´ ÐïÅHæÎ ÜïU Ýæ°Ú …æç„ ÜïU ÜéUÀ
ç±læ‰æèü Úã„ï ‰æï J ©‹ãæï´Ýï »ÜU ‘Åè-vH¾’ S‰ææÐÝ çÜU²æ ‰ææ J ©¨¹ï´
¨½è ÜUæï ¾æÚè-¾æÚè ¨ï ™æ² ¾ÝæÝè ÐÇG„è ‰æè, HïçÜUÝ ç…ÝÜïU ÍæÚ
¹ï´ ç°Hæ¨ ©ÆæÝï ÜïU çH» ½è ÝæñÜUÚ Úã„ï ‰æï, ©Ý ¥¹èÚ ÍæÚ ÜïU
HÇGÜUæï´ ÜïU çH» ²ã ¾æ„ ¾ãé„ ÜUçÆÝ ƒè J
±ï ¨½è Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï Ðã™æÝ„ï ‰æï J ©‹ãæï´Ýï »ÜU çÎÝ ©Ý¨ï
ç¾Ýç„ ÜUè ‘™éÝèHæH, „ê ã¹æÚï Åè vH¾ ÜUè ò±S‰ææ ¥ÐÝï ãæ‰æ
¹ï´ Hæï J ²ã Ûæ´ÛæÅ ã¹ ©Ææ Ýãè´ ¨ÜU„ï ãñ´ J ¥°Ú „ê ã¹æÚï çH»
§„Ýæ ÜUÚï°æ, „æï ã¹ ½è „éÛæï ã¹æÚï ¾¨ ¹ï´ …æï ãæïxææ ©„Ýè ¹ÎÎ
ÜUÚï´°ï J’
¥ÐÝè ÀæïÅè-¨è ©¹í ¹ï´ °¹ü §ZÅï´ ©ÆæÝï±æHï, ¶ï„æï´ ¹ï´ ÜUæ¹
ÜUÚÝï±æHï Ÿæè¹æïÅæ ÜïU çH» ²ã ¾æ„ v²æ ÜUçÆÝ ‰æè ? ©‹ãæï´Ýï
¥æÝ´ÎÐê±üÜU ©¨ï S±èÜUæÚ çÜU²æ J
çÈUÚ ©Ý ¨¾ ÜUæï ÚæïÁGæ ÆèÜU ¨¹² ÐÚ ¥æñÚ ¾çÉG²æ ™æ²
ç¹HÝï H°è J ÜUо¨è, ¾„üÝ ¥æçÎ ¨æÈGU U ãæïÜUÚ ¥ÐÝè …°ã ÐÚ
56 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
çζæ²è ÎïÝï H°ï J ±ï HÇGÜïU »ÜUι ¶éàæ ãæï °²ï J çÈUÚ ±ï ¥ÐÝï
ÜUãÝï ÜïU ¥Ýé¨æÚ ©‹ãï´ ¹ÎÎ ÜUÚÝï H°ï J ÜU½è-ÜU½è ±ï ç¨Ýï¹æ
Îï¶Ýï …æ„ï ¥æñÚ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ½è ¥ÐÝï ¨æ‰æ Hï …æ„ï J
¨ã¨æ …æ°MÜU ÚãÝï±æHï Ÿæè¹æïÅæ ¹ï´ ¨´°Îæïcæ ÜïU ÜUæÚ‡æ ç¨Ýï¹æ
Îï¶Ýï ÜUè ±ëçœæ çݹæü‡æ ãæïÜUÚ, çÈUÚ „æï ©¨ÜUè ¥æ΄ ÏæÝ °²è J
{èÚï-{èÚï ±ï ç¨Ýï¹æ Îï¶Ýï ÜïU àææñÜUèÝ ãæï °²ï J ÎæïS„æï´ ÜïU Ðñ¨æï´
¨ï ±ï ç¨Ýï¹æ Îï¶„ï ‰æï, „¾ „ÜU „æï ÆèÜU ‰ææ, HïçÜUÝ ¾æÎ ¹ï´ ¥ÐÝï
Ðñ¨æï´ ¨ï ½è ±ï ç¨Ýï¹æ Îï¶Ýï H°ï J
»ÜU ¾æÚ ±ï ¥ÜïUHï ‰æï ¥æñÚ „¾ ©‹ãï´ ç¨Ýïï¹æ …æÝï ÜUè ¾ãé„
Ðí¾H §ÓÀæ ãé§ü J ‘…æÝæ „æï ãñ, HïçÜUÝ Ðñ¨ï Ýãè´ ãñ J çÈUÚ Ðñ¨æï´
ÜUæ §‹„ÁGææ¹ ÜñU¨ï ÜUÚÝæ ?’-ç¨Ýï¹æ Îï¶Ýï ÜïU ¹æïã ÜïU ±àæ ãæïÜUÚ
±ï ¨æï™Ýï H°ï J
¨æï-¨æï™„ï ¥™æÝÜU ©‹ãï´ ½æÝ ãé¥æ çÜU ©ÝÜUæ ¹Ý ©‹ãï´
ÈUÅÜUæÚÜUÚ ÐêÀ Úãæ ‰ææ, ‘™éÝèHæH, „éÛæï …æï ¹ÎÎ ç¹H„è ãñ, ±ã
„éÛæï ÐÉGÝï ÜïU çH» ç¹H„è ãñ ²æ ¹æñ…-¹ÁGææÜU ÜUÚÝï ÜUæï ? ¹ÎÎ
ÜUÚÝï±æHæï´ ÜUè ½æ±Ýæ¥æï´ ÜUæï ÐñÚæï´ „Hï ÜéU™HÜUÚ Ðñ¨ï ¾Ú¾æÎ ÜUÚ„ï
ãé» „éÛæï àæ¹ü Ýãè´ ¥æ„è ? ¥æ… „ÜU ¥ÐÝè §´çÎí²æï´ ÜïU ¾ãé„ HæÇG-
ÜUæïÇG çÜU²ï ãñ „êÝï J Ýï~æ¨é¶ ÐæÝï ÜUæï ¾ãé„ Ðñ¨ï ¶™ü çÜU²ï ãñ „êÝï J
¥¾ „æï ¥æ¡¶ï´ ¶æïH, ¥¾ „æï …æ° J’
Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ¥´„Ú ÜïU ç±±ïÜU Ýï ©‹ãï´ »ÜU …æïÚÎæÚ ™æ¡Åæ-¨æ
H°æ²æ ‰ææ, ¥æ¡¶æï´ ¹ï´ ¥´…Ý ÇæHæ ‰ææ J
¾æÎ ¹ï´ ÎæïS„æï´ Ýï ©‹ãï´ ç¨Ýï¹æ Îï¶Ýï ÜUæï ¨æ‰æ ™HÝï ÜïU çH»
¾ãé„ ¾æÚ ¥æ°íã çÜU²æ, HïçÜUÝ …æ°ë„ Ÿæè¹æïÅæ Ýï öÉG„æ ¥æñÚ Ý¹í„æ
¨ï §ÝÜUæÚ ãè çÜU²æ ¥æñ Ú çÈUÚ ÜU½è ¹æï ã Ðæàæ ¹ï ´ Ýãè´
¥ÅÜïU J
D D D ¥æÎïàæ çÎ²æ ‘ç±Îïàæè ¹æH ÜUæ ¾çãcÜUæÚ ÜUÚæï J’
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 57
JJ ãçÚ:ú JJ
24. ±ÇæïÎÚæ ÜUæçH… ÀæïÇGæ
±ÇæïÎÚæ ÜUæçH… ¹ï´ Ÿæè¹æïÅæ ÜUè ÐÉGæ§ü …æïÚæï´ ¨ï …æÚè ‰æè J
ÐãHï ¥æñÚ Îê¨Úï ¨æH ÜUè ÐÉGæ§ü wGG Gæy}æ ÜUÚ ÜïU ©‹ãæï´Ýï ‘…êçݲÚ
¾è.».’ ÜïU çH» Ðí±ïàæ çH²æ J
ÜUæçH… ÜïU ¥ÐÝï ÎæïS„æï´ ÜUæï, Ðí抲æÐÜUæï´ ÜUæï, ¥æ#…Ýæï´ ÜUæï ¨½è
ÜUæï ±ï ¨éÐçÚ癄 ‰æï J ±ï ¨½è ÜïU ¨AïãÐæ~æ ‰æï, Ðíèç„Ðæ~æ ‰æï J ‘»ÜU
ãæïÝãæÚ, ãæïçàæ²æÚ ¥æñÚ ¨ÓÓæçÚ~æ HÇGÜUæ’ »ï¨è ©ÝÜUè w²æç„ ‰æè J
Ÿæè¹æïÅæ ÜUè Ðí°ç„ Îï¶ÜUÚ ¨½è ÜUæï Ðê‡æü ç±Eæ¨ ‰ææ çÜU
¥ÐÝæ Š²ï² ±ï çÝp² ãè Ðæ Hï´°ï J ©ÓÓæ çàæÿææ Ðíæ# ÜUÚ ÜïU
¹æ¹H„ÎæÚ ¾ÝÝï ÜUè ¥ÐÝè ¹Ýècææ ±ï ½êHï Ýãè´ ‰æï J ¹æ¡ ½è ©Ý
ÐÚ ¥æ¡¶ï´ H°æ²ï ¾ñÆè ‰æè¢, ¹Ý ¹ï´ ¥æàææ çH²ï ¾ñÆè ‰æè¢ J HïçÜUÝ
½ç±c² ¹ï´ v²æ çÀÐæ ãé¥æ ãñ, ²ã ÜUæï§ü Ýãè´ …æÝ ¨ÜU„æ, ÜUæï§ü
Ýãè´ Îï¶ ¨ÜU„æ, ÜUæï§ü Ýãè´ ¾„æ ¨ÜU„æ, ¨¹² ãè ±ã òv„ ÜUÚ„æ
ãñ ¥ÐÝï ±„ü¹æÝ ÿæ‡æ ¹ï´—¥™æÝÜU, ¥ÝÐïçÿæ„ Úèç„ ¨ï J ¥æñÚ
±ñ¨æ ãè ãé¥æ J
1920-21 ÜïU çÎÝæï´ ¹ï´ ‘ÚæïHïÅ »vÅ’ ÜUæ ¥‹²æ² ¥æñÚ
‘…çH²æ¡±æHæ ¾æ° ãy²æÜUæ´Ç’ §ÝÜUè ±…ã ¨ï ¨æÚæ Îïàæ ãÇG¾ÇGæ
©Ææ, ¨éóæ ãæï °²æ J ç¾íçÅàæ ¨ÚÜUæÚ ÜUè ÜUíêÚ„æ ¥æñÚ ¥¹æÝécæ„æ
ÜïU ç±Úæï{ ¹ï´ °æ´{è…è Ýï ¨ÚÜUæÚ ÜïU ç¶HæÈGU U ¨y²æ°íã ÁGææçãÚ
çÜU²æ J
©‹ãæï´Ýï ¨ÚÜUæÚè ÝæñÜUÚæï´ ÜUæï ¥æuæÝ çÜU²æ, ‘¥æÐ ÝæñÜUçÚ²æï´ ÜUæ
Úæ…èÝæ¹æ Îæï,’ ±ÜUèHæï´ ÜUæï ¾„æ²æ, ‘ÜUæïÅü-ÜU™ãÚè ÜUæ y²æ° ÜUÚæï,’
ç±læç‰æü²æï´ ¨ï ÜUãæ, ‘¨ÚÜUæÚè ÜUæçH… ¾çãcÜëU„ ÜUÚæï’ …Ý„æ ÜUæï
58 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 §¨ „Úã °æ´{è…è ÜUè ¾çãcÜUæÚ ÜUè „êGÈUæÝè ¥æñÚ ÜUÇGè …´°
àæéM ãé§ü J çÈUÚ ÜU§¥æï´ Ýï ¨ÚÜUæÚè ÝæñÜUçÚ²æ¡ ÀæïÇG Îè, ÜU§ü ±ÜUèHæï´
Ýï ÜUæïÅü-ÜU™ãçÚ²æï´ ÜUæ y²æ° çÜU²æ J °æ¡±-°æ¡± ¹ï´ ç±Îïàæè ¹æH
ÜïU ÉïÚ ¾ÝæÜUÚ ™æñÜU-™æñÜU ¹ï´ ©¨ï …Hæ²æ °²æ J {Ýì{Ýì ÜUÚ„è
¥æ¨¹æÝ ÜUæï ÀêÝï±æHè Á±æHæ¥æï´ ÜUè ÎæãÜU Hæñ ¨ï ç¾íçÅàæ ¨ÚÜUæÚ
ÜUæ ¥æ¨Ý ÛæéH¨Ýï H°æ, …HÝï H°æ, Ç°¹°æÝï H°æ J
Îïàæ ¹ï´ ±æ„æ±Ú‡æ §„Ýæ „êGÈUæÝè ¥æñÚ ©°í ¾Ý …æÝï ÐÚ ¥æ¡¶æï´
ÐÚ Ðç^²æ¡ ¾æ¡{ÜUÚ ¾ñÆï ÚãÝæ Ÿæè¹æïÅæ ÜïU çH» ¨´½± Ýãè´ ‰ææ J
ÜUæHÐéLcæ ÜUè ¶æïÐÇGè ¹ï´ ¨½è ¾æ´{± ¥ÐÝæ-¥ÐÝæ ½æï° ™ÉGæ
Úãï ‰æï, »ï¨ï ¨¹² ¥æÚæ¹ ¨ï ¾ñÆï ÚãÝæ Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ÐéLcææ‰æü ÜUæï
¨´½± Ý ‰ææ, ¹´…êÚ Ý ‰ææ J
±ÇæïÎÚæ ÜUæçH… ÀæïÇGÝï ÜUæï ¨±üÐí‰æ¹ „ñ²æÚ ãæï °²ï Îæï ç±læ‰æèü:
»ÜU Ÿæè¹æïÅæ ¥æñÚ Îê¨Úï ©ÝÜïU ç¹~æ Ðæ´ÇéÚ´° ±fæ¹ï* J
Ÿæè¹æïÅæ ÜïU §¨ ¥±ç™„ ¥æñÚ ¥ÜUçËЄ ç݇æü² ¨ï ¥æ#…Ý,
çÚà„ïÎæÚ, ¨Aïãè-¨æ‰æè ¨½è ÜUæï °ãÚæ ¥æÍææ„ ãé¥æ J §¨ ¥æ„„æ²è
ç݇æü² ¨ï ©‹ãï´ ÐÚæ±ëœæ ÜUÚÝï ÜUè ¨½è Ýï ¾ãé„ ÜUæïçàæàæ ÜUè J
©‹ãæï´Ýï ©Ý¨ï ÐêÀæ, ‘¥æÐ ²ã v²æ ÜUã Úãï ãñ´ ? ¥æÐ ¥ÐÝï
ÜéUÅé´¾ ÜUæ wG²æH ÜUÚæï, °Úè¾è ¹ï´ ¨ãï ãé» Îé:¶-ÜUC-ÐèÇGæ ÜUæ
S¹Ú‡æ ÜUÚæï, ¹æ¹H„ÎæÚ ãæïÝï ÜïU ¥æÐÜïU Hÿ² ÜUæ ç±™æÚ ÜUÚæï J
¥æ° ¹ï´ ÜêUÎ ÐÇGÝï ÜUæ Ðæ°HÐÝ ÜUÎæçÐ Ý ÜUÚæï J’
HïçÜUÝ ½æÚ„¹æ„æ ©‹ãï´ ÐéÜUæÚ Úãè ‰æè, ‘„ê ÜïU±H S±²´ ÜUè
ãè °Úè¾è ÜUè „ÚÈGU U Ý Îï¶Ýæ, ã¹ï´ çÜU¨è »ÜU ÜUè ãè Ýãè´, »ÜU
ÜéUÅé´¾ ÜUè ãè Ýãè´ ¾çËÜU ¨æÚï ½æÚ„Îïàæ ÜUè °Úè¾è ÎêÚ ÜUÚÝè ãñ J
Îïàæ ÜUæï °éHæ¹è ÜUè …´…èÚæï´ ¨ï ¹év„ ÜUÚÝï ÜUæ, …´° ¹ï´ àææç¹H
ãæïÝï ÜUæ „ïÚæ ½è ÈGU UÁGæü ¾Ý„æ ãñ J ¾çHÎæÝ çβï ç¾Ýæ ÜéUÀ ½è
* ÝæÚïEÚ ÜïU ŸæèÚ¢xæ ¥±{ê„…è }æãæÚæ…
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 59
Ðí挄 ãæï„æ Ýãè´ ãñ, §¨ÜUæ S¹Ú‡æ Ú¶Ýæ J ¹ïÚï ¨éÐé~æ, ¹ïÚè „éÛæ¨ï
¾ãé„ ¥Ðïÿæ满 ãñ¢ J’
çÈUÚ „æï çÜU¨èÜïU ç±Úæï{ ÜUè ÐÚ±æã Ý ÜUÚ ÜïU °æ´{è…è ÜUæ
¥æuæÝ S±èÜUæÚÜUÚ ¥æñÚ ½æÚ„¹æ„æ ÜUæ ÜUL‡æ ¥æÜUíæïàæ ¨éÝÜUÚ
Ÿæè¹æïÅæ Ýï ±ÇæïÎÚæ ÜUæçH… ÜUæ y²æ° çÜU²æ ¥æñÚ °æ´{è…è ÜUè ÐíïÚ‡ææ
¨ï S‰ææçЄ ‘°é…Úæ„ ç±læÐèÆ’ ¹ï´ Îæç¶H ãé» J
Îïàæ¨ï±æ ÜUè ²¿æ±ïÎè ÐÚ ¶ÇGï ÚãÜUÚ ¥ÐÝæ ¾çHÎæÝ ÎïÝï ÜUæï
Ÿæè¹æïÅæ ¥{èÚ ãæï °²ï ‰æï J
D D D
JJ ãçÚ:ú JJ
25. S±æ±H´¾Ý ¨ï ©ÓÓæ çàæÿææ
‘°é…Úæ„ ç±læÐèÆ’ ¹ï´ Ÿæè¹æïÅæ Ýï Ðí±ïàæ Ðæ²æ, HïçÜUÝ ¥¾
¨Nβè òçv„²æï´ ¨ï ÐãHï …ñ¨è ¹ÎÎ ÜUè ¥Ðïÿææ Ú¶Ýæ ¥Ýé癄
‰ææ J ©ÝÜUè ¥Ðïÿææ¥æï´ ÜUæï ™ÜUÝæ™êÚ ÜUÚÝï ÜïU ¾æÎ ±ï ¨ã沄æ
ÜïU çH» ¥ÐÝæ ãæ‰æ ¥æ°ï ¾ÉG满°ï ²ã ç¾HÜéUH ¥¨´½± ‰ææ J
§¨çH» ¥ÐÝï …è±ÝÚ‰æ ÜUæ ¨æÚ‰² ¥¾ S±²´ ãè ÜUÚÝæ ‰ææ J
±ñ¨è ¹æÝç¨ÜU „ñ²æÚè ÜUÚ ÜïU ãè ©‹ãæï´Ýï ±ÇæïÎÚæ ÜUæçH… ÀæïÇGÝï
ÜUæ ç݇æü² çH²æ ‰ææ J
¥¾ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ¨¾ ÜéUÀ ‘ÜU, ¶, xæ...’ ¨ï ÐíæÚ´½ ÜUÚÝæ
‰ææ J ¶æÝï-ÐèÝï ÜïU ¥æñÚ ÚãÝï ÜïU ¶™ïü ÜUæ §‹„…æG¹ ÜUÚÝæ ²ã
„yÜUæHèÝ ¹æ¡° ‰æè ¥æñÚ ©¨ÜïU çH» ÜéUÀ-Ý-ÜéUÀ ÐéLcææ‰æü ÜUÚÝæ
…GMÚè ‰ææ J
Ðñ¨æï´ ÜUæ §‹„ÁGææ¹ ÜUÚÝï ÜUæï Ÿæè¹æïÅæ Ýï Îæï ¹æ°æïZ ÜUæ ¥±H´¾Ý
çH²æ—»ÜU ‘ݱ…è±Ý’ Ðç~æÜUæ ÜUè ç¾ÜUíè, Îê¨Úæ—ç±læÐèÆ
ÜUè ¨æÈGU U¨ÈGU Uæ§ü J
60 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 ¨æÈGU U¨ÈGU Uæ§ü ÜUæ ÜUæ¹ çÜU¨è ¥æñÚ ÜUæï ÎïÝï ÜïU ¾…æ² S±æ±H´¾Ý
ÜUè Úæã ÐÚ ™HÝï±æHï §¨ ²é±ÜU ÜUæï ÎïÝæ ç±læÐèÆ ÜïU ¥ç{ÜUæçÚ²æï´
Ýï ¥æÝ´ÎÐê±üÜU S±èÜUæÚ çÜU²æ J
°æ´{è…è ÜUè ‘Ý±…è±Ý’ ²ã ¨æ#æçãÜU Ðç~æÜUæ ©¨ ±v„
Úç±±æÚ ÜïU çÎÝ ¾æÁGææÚ ¹ï´ Ïæï™è …æ„è ƒè J àæçݱæÚ ÜïU çÎÝ àææ¹
ÜUæï »ÜU LÐ²ï ¹ï´ ¨æïHã Ðíç„, §¨ çã¨æ¾ ¨ï Ÿæè¹æïÅæ ¾ãé„-¨è
Ðç~æÜU满 Hï ¥æ„ï ¥æñÚ ‘°æ´{è…è ÜUæ ݱ…è±Ý’, ‘°æ´{è…è ÜUæ
ݱ…è±Ý’ »ï¨æ ÐéÜUæÚÜUÚ °Hè-°Hè ¹ï´ Íæê¹ÜUÚ-Íæê}æÜUÚ ©ÝÜUè
ç¾ÜUíè ÜUÚ„ï J HæïÜUçÐí² ãæïÝï ¨ï Ðç~æÜU满 …ËÎ ãè ç¾ÜU …æ„è¢ J
‘ݱ…è±Ý’ Ðç~æÜUæ ÜUè GÜU蹄 Ðæ¡™ Ðñ¨ï Úã„è ‰æè ¥æñÚ »ÜU Ðíç„
ÜïU ÐèÀï »ÜU Ðñ¨æ ¹éÝæÈGU Uæ ãæï …æ„æ ‰ææ J
§¨ „Úã Ðç~æÜUæ ÜUè ç¾ÜUíè ÜïU ¥´„ ¹ï´ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï Lвæ-
¾æÚã ¥æÝï Ðíæ# ãæï„ï ‰æï ¥æñÚ ©Ý Ðñ¨æï´ ¨ï »ÜU ã#ï ÜïU ¶™ü ÜUæ
§‹„ÁGææ¹ ãæï …æ„æ ‰ææ J Ðñ¨æï´ ÜUè ¾™„ ãæï §¨ ãï„é ¨ï ±ï ¥ÐÝæ
¶æÝæ ¶éÎ ¾Ýæ„ï ‰æï J Ðñ¨æï´ ÜUè ÜU¹è ÜUè ±…ã ¨ï ÜU§ü ¾æÚ ±ï
ç¨ÈGU UüU »ÜU ±v„ ãè ½æï…Ý ÜUÚ Ðæ„ï ‰æï J »ÜU ±v„ ÜUæ ½æï…Ý
ÜUÚÝï ç…„Ýï ½è Ðñ¨ï Ý ãæï, „æï ™Ýï-ÜéUÚ¹éÚï ¶æÜUÚ ½è çÎÝ °é…æÚÝï
ÐÇG„ï ‰æï J ±ñ¨ï „æï àæãÚ ¹ï´ ©ÝÜïU ÜU§ü S±…Ý ¥æñÚ çÚà„ïÎæÚ ‰æï
¥æñÚ ¥°Ú ±ï ©ÝÜïU ²ãæ¡ …æ„ï, „æï ÜUæï§ü ½è ©‹ãï´ Ðíï¹ ¨ï ½ÚÐïÅ
¶æÝæ ç¶Hæ„æ, HïçÜUÝ ©¨¹ï´ ÜéUÀ àææï½æ Ý ‰æè, ÜéUÀ ¨æÚ Ý ‰ææ J
¥ÐÝæ S±æç½¹æÝ ç°Ú±è Ú¶ÜUÚ ÐïÅ ½ÚÝï ¨ï „æï ½ê¶æ ÚãÝæ ±ï
¥ç{ÜU Ш´Î ÜUÚ„ï ‰æï J
‘°é…Úæ„ ÜUæçH…’ ÜïU ¨æ¹Ýï »ÜU ÏæÝï ¹ÜUæÝ ÜïU ÐãHï ÜU¹Úï
¹ï´ ©ÝÜïU ÚãÝï ÜUè ò±S‰ææ ‰æè J S±¹ïãÝ„ ÜUè ÜU¹æ§ü ÜïU ÜïU±H
¨æ„ Ðñ¨æï´ ¹ï´ ©ÝÜUæ »ÜU-»ÜU çÎÝ ÜUÅÝï H°æ J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 61
ÜUæï§ü ½è ÜUæ¹ ÜUÚÝï ÜUæï Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ÜU½è àæ¹ü Ýãè´ ¥æ²è,
Ý ãè ¨´ÜUæï™ ãé¥æ J ¥ÐÝïï S±æç½¹æÝ ÜUè Úÿææ ÜUÚ ÜïU ¹ïãÝ„
¨ï ™æÚ Ðñ¨ï ÜU¹æÝï ÜïU çH» ÜUãè´ ½è, ÜUæï§ü ½è ¥æñÚ ÜñU¨æ ½è
ÜUæ¹ ÜUÚÝï ÜUè ©ÝÜUè ¾™ÐÝ ¨ï ãè „ñ²æÚè ‰æè J
ÜUæçH… …æÚè ‰ææ ¥æñÚ ÐÉGæ§ü ½è ™H Úãè ‰æè J ±æ„æ±Ú‡æ
°æ´{è…è ÜïU ç±™æÚæï´ ¨ï, Ðí½æ± ¨ï ¥æñÚ ¥æuæÝæï´ ¨ï ½æçÚ„ ‰ææ J
§¨è ¨}æ² »ÜU ¾æÚ °æ´{è…è ÜUæ ç±læç‰æü²æï´ ÜUæï ¨´¾æïç{„ ÜUÚ
ÜïU ½æcæ‡æ ãé¥æ, ‘¹éÛæï „æï H°æ ‰ææ çÜU ¥æÐ ÜUæçH… ÀæïÇGÜUÚ °æ¡±
¹ï´ …æ¥æï°ï, ©‹ãï´ ¨¹Ûææ¥æï°ï, ¨¹æ… ¹ï´ ݲè Ðíæ‡æ™ï„Ýæ ÇæHæï°ï,
HïçÜUÝ „é¹Ýï „æï »ÜU çÇ°íè ÜUæ ¹æïã y²æ°ÜUÚ Îê¨Úè çÇ°íè ÜUæ ¹æïã
…è±´„ ãè Ú¶æ ãñ J ¿ææÝ ¥æñÚ …æ°ëç„ ÜUè ¹àææH °æ¡±-°æ¡± ¹ï´ Hï
…æÝï ¹ï´ ãè „é}ãæÚè …±æÝè ÜUè ¨æ‰æüÜU„æ ãñ J’
°æ´{è…è ÜUæ ²ã ¹¹ü½ïÎè ¥æuæÝ ¨éÝÜUÚ Ÿæè¹æïÅæ Ýï °æ¡± ¹ï´
…æÜUÚ ¨ï±æÜUæ²ü ÜUÚÝæ çÝçp„ çÜU²æ J ‘S±ÚæÁ² ¥æŸæ¹’ ÜïU
ç°Ç±æÝè…è ¨ï ÅîïçÝ´° Ðí挄 ÜUÚ ÜïU ½M™ ç…Hï ¹ï´ ‘±æ°Úæ’ Ýæ¹ÜU
¾ãé„ çÐÀÇGï ãé» „æHéÜïU ¹ï´ ±ï ÜUæ²üãï„é °²ï J
±ãæ¡ ¥Ýç°Ý„ ¾æ{满 ‰æè J »ÜU Ðñ¨æ „ÜU ¶™üÝï ÜUæï ç¹H„æ
Ýãè´ ‰ææ J ÇæÜU ÜUè ò±S‰ææ Ýãè´ ‰æè J ¥æñÚ ¨ÈGU UÚ ÜïU çH», §{Ú-
©{Ú …æÝï ÜïU çH» »ÜU ½è Ðñ¨æ Ðíæ# Ýãè´ ‰ææ J ©ÝÜïU ¹Ý…ñ¨æ ÜéUÀ
¾Ýæ Ýãè´ ¥æñÚ ÐéÝ: ç±læÐèÆ ¹ï´ HæñÅ ¥æÝæ ©‹ãæï´Ýï Ш´Î çÜU²æ J
çÈUÚ ¨ï Ðí±ïàæ ÐæÝï ÜïU çH» ©‹ãï´ ÐÚèÿææ ½è ÎïÝè ÐÇGè J
‘²ãæ¡-²ãæ¡ »ï¨æ-»ï¨æ ÜUæ²ü çÜU²æ ãñ’ §¨ ¥æàæ² ÜUæ ¨çÅüçÈUÜïUÅ
½è ©‹ãæï´Ýï ¨ÚÎæÚ ±Ì½½æ§ü ÐÅïH ¨ï Ðíæ# ÜUÚ ÜïU ç±læÐèÆ ÜUæï
©ÝÜUè ¹æ¡° ÜïU ¥Ýé¨æÚ Hæ çβæ J ¥æç¶Ú Ðí±ïàæ ç¹H °²æ ¥æñÚ
çÈUÚ ¨ï ±ï ÐÉGæ§ü ¹ï´ òS„ ãæï °²ï J
62 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 ¾è.». ÜUè çÇ°íè Ðíæ# ãæïÝï ÜUæï ÜïU±H „èÝ-™æÚ ¹ãèÝï ãè
¾æÜUè ‰æï, „¾ çÈUÚ ¨ï °æ´{è…è ÜUæ ç±læÐèÆ ¹ï´ ½æcæ‡æ ãé¥æ—
‘Îïàæ …H Úãæ ãñ ¥æñÚ „é¹ Æ´Çï çÎ¹æ° ¨ï ¾ñÆÜUÚ ÐÉGæ§ü ÜñU¨ï ÜUÚ
¨ÜU„ï ãæï ?’
ÝæïÜUÎæÚ „èÚ ÜUè „Úã ²ï àæÏÎ Ÿæè¹æïÅæ ÜïU Nβ ¹ï´ Íæé¨ °²ï
¥æñÚ çÇ°íè Ðíæ# ÜUÚÝï ÜïU ¹æïãMÐè Ðÿæè ÜUæ ©¨Ýï ±{ çÜU²æ J
‘ÎïàæÜUæ²ü ÜïU çH» Ðíæ‡æÐê±üÜU …éÇG …檡’-§¨ ªç¹ü ÜïU ±àæ
ãæïÜUÚ ©‹ãæï´Ýï ¨Îæ ÜïU çH» ç±læÐèÆ ÜUæï y²æ° çÎ²æ ¥æñÚ ÝçDzæÎ
¹ï´ Ÿæ觴ÎéHæH ²æç¿æÜU ÜïU ¨æ‰æ ãçÚ…Ý ¨ï±æ ÜUæ²ü ¹ï´ …éÇG °²ï J
¥çÈíUÜUæ ¹ï´ Ü´UÐæHæ àæãÚ ¹ï´ ¹æïÅè „Ýw±æã ÜUè çàæÿæÜU ÜUè
ÝæñÜUÚè ¥æñÚ ÐïçÚ¨ ¹ï´ ½è ¥æÜU¯üÜU ÝæñÜUÚè—§¨ „Úã Îæï ÝæñÜUçÚ²æï´
ÜUæ ÐíHæï½Ý ©ÝÜUè ¥æïÚ ™Hæ ¥æ²æ, HïçÜUÝ Îïàæ¨ï±æ ÜïU ãï„é ¨ï,
©ÎÚçݱæüã ÜUæï вæü# „Ýw±æã ¹ï´ …è±Ý 羄æÝï ÜUè ÜU¨¹ Ÿæè¹æïÅæ
Ýï ãæ‰æ ¹ï´ °´°æ…H HïÜUÚ Hè ƒè, §¨çH» ©‹ãæï´Ýï ©¨ ÐíHæï½Ý
ÜUè ¥æïÚ öçC ½è Ýãè´ ÜUè J
ãçÚ…Ý ¥æŸæ¹ ¹ï´, ãçÚ…Ý ¨ï±æ ¹ï´ ©‹ãæï´Ýï ¶éÎ ÜUæï ¨¹çÐü„
ÜUÚ çβæ J
§¨ „Úã ãçÚ…Ý ¨ï±æÜUæ²ü ÜUæ ÐíæÚ´½ °é…Úæ„ ¹ï´ ÝçDzæÎ
¨ï ãé¥æ J ÝçDzæÎ ¹ï´ ãè ÐãHè ãçÚ…Ý ÐæÆàææHæ ÜUæ
¹éãê„ü ãé¥æ ¥æñÚ ÝçDzæÎ ¹ï´ ãè ÐãHæ ãçÚ…Ý ¥æŸæ¹ ÜUæ
S‰ææÐÝ ãé¥æ J
½ç±c² ¹ï´ …æï ç±àææHÜUæ² ¾ÝÝï±æHæ ‰ææ, ©¨ ±Å±ëÿæ ÜUæ
¾è… ¾æï²æ Ÿæè¹æïÅæ Ýï ¥æñÚ ©¨ÜUæï ¶æÎÐæÝè ÇæHÜUÚ Ðæïcæ‡æ çÜU²æ
©‹ãæï´Ýï ãè J
D D D »ï¨æ …±æÝ ¶êÝ Îïàæ ÜïU çH» àæÚèÚ ÜUæ, §ÓÀæ-¥æÜUæ´ÿææ¥æï´ ÜUæ,
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 63
JJ ãçÚ:ú JJ
26. °æ´{è…è ÜUæ ¾éHæ±æ
Ÿæè¹æïÅæ ÜïU Á²ïD ¾´{é …¹ÝæÎæ¨ ½°„ ÜUæï §¨ ¥Ú¨ï ¹ï´ ÿæ²
ÜUè òæç{ Ýï ÍæïÚ çH²æ J ÍæÚ ¹ï´ ÜU¹æÝï±æHï ±ï ¥ÜïUHï ãè ‰æï ¥æñÚ
©‹ãæï´Ýï ãè ç¾S„Ú ÐÜUÇG çH²æ, çÈUÚ „æï ÜéUÅé´¾ ÜïU HæHÝ-ÐæHÝ
ÜUè ¥æñÚ ½æ§ü ÜUè ¾è¹æÚè ÜUè—§¨ „Úã Îé°éÝï ¶™ü ÜUè …±æÏæÎæÚè
ÜUæ ¾æïÛæ Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ãè Ü´U{æï´ ÐÚ ¥æ ÐÇGè J ¨Îì½æx² ¨ï ©‹ãï´
ãçÚ…Ý ÐæÆàææHæ ÜUæ ¥æñÚ ãçÚ…Ý ¥æŸæ¹ ÜUæ, »ï¨ï Îæï ÜUæ¹ Ðíæ#
ãé» ‰æï, §¨çH» ©Ý ÎæïÝæï´ ÜUè „Ýw±æã ¨ï ¶™ïü ÜUè ÏæñHxææÇGè çÜU¨è
„Úã 綴™æ …æ Úãè ‰æè J
§„Ýï ¹ï´ ©‹ãï´ ¥™æÝÜU °æ´{è…è ¨ï ¾éHæ±æ ¥æ °²æ J çÜU¨çH»
©‹ãæï´Ýï ¾éHæ²æ ãæï°æ ²ã »ÜU ÐãïHè ãè ‰æè ¥æñÚ ©¨ÜUæ ãH ±ãæ¡
…æÝï ÐÚ ãè Ðíæ# ãæïÝï±æHæ ‰ææ J Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï °æ´{è…è ÜïU Ðæ¨ Hï
…æ²æ °²æ, „¾ ±ã ©ÝÜUè Ψ ç¹ÝÅ ¥æÚæ¹ ÜUÚÝï ÜUè ÍæÇGè ‰æè J
©‹ãæï´Ýï Ÿæè¹æïÅæ ¨ï ÜUãæ, ‘¹ñ´ Ψ ç¹ÝÅ ¨æï„æ ãê¡, ã¹ ¾æÎ ¹ï´ ¾æ„ï´
ÜUÚï´°ï J’
±ï ç¾S„Ú ÐÚ HïÅ °²ï ¥æñÚ »ÜU Îæï ÿæ‡æ ¹ï´ ãè ¨æï °²ï J
Ÿæè¹æïÅæ ãæ‰æ ¹ï´ д¶æ çH²ï ©‹ãï´ ã±æ ÜUÚ„ï Úãï J
ÆèÜU Ψ ç¹ÝÅ ÜïU ¾æÎ °æ´{è…è …° °²ï J
‘¾æÐê, ²ãè ãñ¢ J ²ï ™éÝèHæH ½°„, ç…ÝÜUæï ¥æÐÝï ¾éHæ±æ
½ï…æ ‰ææ J’-Ÿæè¹æïÅæ ¨ï ÐçÚ™² ÜUÚ±æ²æ °²æ J
©‹ãæï´Ýï Ÿæè¹æïÅæ ÜUè ¥æïÚ Îï¶æ J ©‹ãï´ ¥æp²ü ãé¥æ J §„Ýè
ÀæïÅè ©¹í, çÈUÚ ½è Ûææï´ÜU çβæ ãñ ¶éÎ ÜUæï Îïàæ¨ï±æ ¹ï´ J-©‹ãï´ ¨´„æïcæ
½è ãé¥æ ¥æñÚ ¥æÝ´Î ½è J
‘çÝçp„ ãè ¹ïÚï àæÏÎ Hæï°æï´ ÜïU Nβæï´ ÜUæï Àê„ï ãñ¢, §¨èçH»
64 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
¨´¨æÚ ÜUæ, ½æñç„ÜU Š²ï²æï´ ÜUæ y²æ° ÜUÚÝï ¨ÁÁæ ãé¥æ ãñ J’ ¥ÐÝï
¹Ý ÜïU ç±™æÚæï´ ÜUæï ¥ÅÜUæ„ï ãé» ‰ææïÇGï °´½èÚ ãæïÜUÚ ±ï ¾æïHï, ‘§„Ýè
ÀæïÅè ©¹í ¹ï´ ¥æÐ ¨ï±æÜUæ²ü ÜUÚ Úãï ãñ´, ²ã ¾ÇGï ¥æÝ´Î ÜUè ¾æ„
ãñ ¥æñÚ ¨ÚæãÝï ²æïx² ãñ, HïçÜUÝ ¥ÐÝï °Úè¾ Îïàæ ¹ï´ °Úè¾æï´ ÜUè
¨ï±æ ÜUæ ±í„ ç…¨Ýï ¥´°èÜUæÚ çÜU²æ ãñ, ©¨ï §„Ýè ÁG²æÎæ „Ýw±æã
ÎïÝæ ©ç™„ ãñ v²æ ? ¥æñÚ ©¨ÜUæï ½è ±ã HïÝè ²æïx² ãñ v²æ ?’
¾æÐê ÜïU Ðæ¨ v²æï´ Hæ²æ °²æ ‰ææ, ©¨ÜUæ ©œæÚ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï
„éÚ´„ ç¹H °²æ J-‘¹ñ´ Îæï-Îæï ÜUæ¹ ÜUÚ ÜïU §„Ýè „Ýw±æã Hï Úãæ
ãê¡, ²ã ™é½ Úãæ ãï ¹ïÚï ãè ¨ãÜUæçÚ²æï´ ÜUæï J... ¥æñÚ ©‹ãæï´Ýï §üc²æü±àæ
ãæïÜUÚ ²ã ¾æÐê „ÜU Ðãé¡™æ²æ ãñ J HïçÜUÝ ¹ñ´ Ðñ¨ï ÜU¹æÝï ÜïU çH»
²æ ¹æñ…-}æ…GæÜU ÜïU çH» ²ã ÜUÚ Úãæ ãê¡ v²æ ? ÍæÚ ÜUæ ¶™ü,
¥SЄæH ÜUæ ¶™ü; §ÝÜUæï çݽæÝï ÜUè ¹ïÚè …±æÏæÎæÚè ÐêÚè ÜUÚÝï
ÜïU çH» ãè ÜUÚ Úãæ ãê¡ Ý ?...Ýãè´, ¹ñ´ xæGUH„
U Ýãè´ ãê¡... J’ ç±™æÚæï´
¹ï´ Ÿæè¹æïÅæ ¶æï °²ï J
©‹ãï´ ¹êÜU Îï¶ÜUÚ °æ´{è…è Ýï çÈUÚ ¨ï ÀïÇGæ, ‘¹ñ´ v²æ ÐêÀ Úãæ
ãê¡, §¨ÜUè ¥æïÚ Š²æÝ Ýãè´ çζ„æ „é}ãæÚæ J’
Ÿæè¹æïÅæ ™æñ´ÜUÜUÚ ãæïàæ ¹ï´ ¥æ²ï J }HæÝ ã¡¨„ï ãé» ±ï ¾æïHï,
‘¾æÐê, ÿæ¹æ ÜUÚÝæ, ¹ñ´ ç±™æÚæï´ ¹ï´ ¾ãæ …æ Úãæ ‰ææ J’
çÝòæü… 㡨„ï ãé» °æ´{è…è ¾æïHï, ‘ÜUæï§ü ãÁGæü Ýãè´, ¾æïHæï J’
Ÿæè¹æïÅæ ½æ±Ýæ±àæ ãæïÜUÚ ¾„æÝï H°ï, ‘¾æÐê, ÍæÚ ¹ï´ ã¹ ¨¾
ÜéUH ç¹HæÜUÚ ¨æ„ òçv„ ãñ´ J ¹ïÚæ ¾ÇGæ ½æ§ü ãçÚ…Ý ¨ï±æ ÜUæ
ÜUæ²ü ÜUÚ„ï-ÜUÚ„ï ÿæ²°íS„ ãæïÜUÚ ÜU§ü çÎÝæï´ ¨ï ¥æ‡æ´Î ¹ï´ Çæò. ÜéUÜU
ÜïU ç¹àæÝ ãæòçSÐÅH ¹ï´ ç¾S„Ú ÐÜUÇGï ÐÇGæ ãé¥æ ãñ J ¹ïÚè ¹æ¡ ¥æñÚ
½æ½è ½è ÜUÇGè ¹ïãÝ„ ÜUÚ Úãï ãñ´ J ¹éÛæï ©ÎÚçݱæüã ÜUæï Îê¨Úæ
¥æ{æÚ Ýãè´ ãñ J... ¾æÐê, ¥°Ú ¹éÛæï Ðñ¨ï ãè ÜU¹æÝï ãæï„ï, „æï §¨
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 65
„Úã ÐÉGæ§ü ¾è™ ¹ï´ ÀæïÇGè Ý ãæï„è J çÇ°íè HïÜUÚ ¥zG¨Ú ¾ÝÜUÚ
ÉïÚ ¨æÚï Ðñ¨ï ÜU¹æ çH²ï ãæï„ï J HïçÜUÝ...’-¾æïH„ï-¾æïH„ï Ÿæè¹æïÅæ
ÆãÚ °²ï J ©ÝÜUè ¥æ¡¶æï´ ¨ï ¥æ¡¨ê ÈêUÅ ÐÇGï J
‘HÇGÜUæ ¾ãé„ ½æ±±àæ ãæï °²æ ãñ’ ²ã Îï¶ÜUÚ °´½èÚ ãæïÜUÚ
¾æÐêÝï ÐëÓÀæ ÜUè, ‘¥æÐÜUè ¾æ„ ÆèÜU ãñ, HïçÜUÝ §„Ýè ÀæïÅè ©¹í
¹ï´ Îæï-Îæï ÜUæ¹ ÜUÚ„ï ãé» ¥æÐ ‰æÜU„ï Ýãè´ ? ç…}¹ï±æÚè ÜUæ ¾æïÛæ
H°„æ Ýãè´ ?’
Ÿæè¹æïÅæ Ýï ¥¾„ÜU ¥ÐÝï¥æÐ ÜUæï ¨}ãæH çH²æ ‰ææ J ¾æÐê
ÜïU ©œæÚ ¹ï´ ±ï çã}}æ„ ¨ï ¾æïHï, ‘¾æÐê J William Pitt, the
younger, was the Prime Minister of England at the
age of twenty-four.*
‘¹êÜU ãæïÜUÚ ±ï °æ´{è…è ÜUè ¥æ¡¶æï´ ¹ï´ ¥æ¡¶ï´ ÇæHÜUÚ Îï¶Ýï
H°ï J ¹æÝæï ±ï ¹êÜU ÐíÔAæ ÜUÚ Úãï ‰æï, ‘¾æÐê ¥æ…„ÜU ²ï Îæï-Îæï ÜUæ¹
¹ñ´Ýï ÜUÚ çζæ²ï Ý ?’
Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ©œæÚ ¨ï °æ´{è…è ÜUæñ„éÜU ¨ï 㡨 ÐÇGï J ‘§„Ýè ÀæïÅè
©¹í, çÈUÚ ½è çÜU„Ýè ¨¹Ûæ J çÜU„Ýæ ¥æy¹ç±Eæ¨ J çÜU„Ýè
çÁGæÎ J ¹ïÚï ¨æ¹Ýï ¾æïH„ï ãé» ½è ÜUæï§ü çã™çÜU™æÅ Ýãè´ ãñ J ç±Ë²¹
çÐÅ...’-±ï ¥æS‰ææ ¨ï, Ðíï¹ ¨ï Ÿæè¹æïÅæ ÜUè ¥æïÚ Îï¶ Úãï ‰æï J ©‹ãæï´Ýï
Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ÜUÚè¾ ¾éHæ²æ, ÏæxæH ¹ï´ ç¾Ææ²æ, ÐèÆ ‰æЉæÐæ²è ¥æñÚ
ÜUãæ, ‘¹éÛæï ¥æÝ´Î ãæï Úãæ ãñ çÜU ¥æÐ …ñ¨ï çÝDæ±æÝ ÜUæ²üÜU„æü ¹éÛæï
ç¹H °²ï J Îïàæ ÜUè ¨ï±æ ¹ï´ ¥æÐÝï S±²´ ÜUæï çÜU„Ýè Ðê‡æü„æ ¨ï
¨¹çÐü„ ÜUÚ çβæ ãñ J ¹éÛæï ¥æÐ ÐÚ °±ü ãñ J ¥æÐ ¾ãé„ ¾ÇGï
¾Ýï´°ï J’
* ç±Ë²}æ çÐÅ ™æñÏæè¨ ÏæÚ¨ ÜUè ©}æí }æï¢ ãè §¢xHï¢Ç ÜïU Ðí{æÝ}æ¢~æè ÏæÝ xæ²ï ƒï J’
66 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 çÈUÚ °´½èÚ ãæïÜUÚ çÈUÚ ¨ï ¹êH ç±cæ² ÜUè ¥æïÚ ¹éÇG„ï ãé»
±ï ¾æïHï, ‘™æãï ÜéUÀ ½è ãæï, çÈUÚ ½è ã}ææÚï çÝçp„ çÜU²ï ãé» Ýèç„-
çݲ¹æï´ ÜUæ ÐæHÝ ã¹ï´ ÜUÚÝæ ãè ÐÇGï°æ J ã}ææÚè çÝçp„ ÜUè ãé§ü
¹²æüÎæ¥æï´ ÜUæ ¾´{Ý ã¹ ãè „æïÇïG ²ã ©ç™„ Ýãè´ ãñ J ¥°Ú »ï¨æ
ÜUÚï´, „æï ã¹æÚï ÐèÀï ¾æÜUè ÜïU Hæï° ½è ©¨ÜUæ ãè ¥ÝéÜUÚ‡æ ÜUÚï´°ï J
¥æÐÜUæ ¨¾ Ðíç„ÐæÎÝ ÆèÜU ãñ, çÈUÚ ½è »ÜU ãè ¥æιè Îæï-Îæï
ÜUæ¹ ÜUÚï, ²ã ã¹æÚï Ýèç„-çݲ¹æï´ ÜUè ¨´çã„æ ÜïU ¥ÝéÜêUH Ýãè´
ãñ J’
¾æïH„ï-¾æïH„ï ¾æÐê LÜU °²ï ¥æñÚ ©‹ãæï´Ýï ¥ÐÝè ¥æ¡¶ï´ ¾´Î
ÜUÚ Hè´ J ±ï ¥ÐÝï ¹ï´ ¶æï °²ï J ‘§¨ ç±cæ² ÜUè ™™æü ¥¾ ÐêÚè
ãæï °²è ãñ’ §¨ÜUè ¥æïÚ ²ã ¥Ðíy²ÿæ ¨´ÜïU„ ‰ææ J
Ÿæè¹æïÅæ Ýï ¾æÐê ÜïU ™Ú‡ææï´ ÜUæï SÐàæü ÜUÚÜïU ©Ý¨ï ç±Îæ§ü Hè J
‘Îæï ¹ï´ ¨ï »ÜU ÜUæ¹ ÀæïÇGÝæ ÐÇïG°æ’ ²ã ¨êÚ… ÜUè ÚæïàæÝè ÜUè
„Úã ¨æÈGU U ‰ææ J HïçÜUÝ ©‹ãï´ ©¨ÜUæ ÜUæï§ü ãcæü-àææïÜU Ýãè´ ‰ææ J ‘ç…¨
§üEÚ Ýï ²ï Îæï ÜUæ¹ çÎ²ï ‰æï, ©¨ §üEÚ Ýï ãè ¥°Ú »ÜU ÜUæ¹ ±æШ
Hï çH²æ „æï ©¨¹ï´ ©¨ÜUæ ÜéUÀ ãï„é ãæï°æ ãè J ¹ïÚæ çã„ ãè ãæï°æ
©¨¹ï´ J’ ¥æ¡™ H°ï ç¾Ýæ ¨æïÝæ ÜUÎæçÐ àæéh ãæï„æ Ýãè´ ãñ J’—
ÍæÚ HæñÅ„ï ¨¹² Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ¹Ý ¹ï´ »ï¨ï ç±™æÚ ¥æ²ï J
©ÝÜUè ¥´Îæ…æÝé¨æÚ ©‹ãï´ ¾æÎ ¹ï´ çÝÎïüçàæ„ çÜU²æ °²æ çÜU ‘±ï
Îæï ¹ï´ ¨ï »ÜU ÜUæ¹ Ð¨´Î ÜUÚï´ ¥æñÚ Îê¨Úæ ÀæïÇG Îï´ J’
©‹ãæï´Ýï ãçÚ…Ý ÐæÆàææHæ ÜUæ ÜUæ¹ ¥´°èÜUæÚ çÜU²æ J §¨
ç±cæ² ¹ï´ HÇGÝï ÜUæ, çÈUÚ ¨ï ÜUæïçàæàæ ÜUÚÝï ÜUæ çÜU¨è Ýï ©‹ãï´
¨éÛææ± çβæ J HïçÜUÝ ©‹ãï´ §üEÚ ¨ï HÇGÝæ Ýãè´ ‰ææ J ©ÝÜUè öçC
¹ï´ ¾æÐê ãè §üEÚ ‰æï, ©ÝÜUæ àæÏÎ ¥´ç„¹ ‰ææ ¥æñÚ ±ã ÆèÜU ãè
ãæï°æ J §¨¹ï´ àæ´ÜUæ ÜUæï S‰ææÝ ãè Ýãè´ ‰ææ J
D D D ¹ï´ ¥æÝæ, ²ã ¾ÓÓææï´ ÜUæ ¨Îì½æx² ãè ‰ææ J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 67
JJ ãçÚ:ú JJ
27. ‘¾ÓÓæï ²æÝè v²æ ½ïÇG-¾ÜUçÚ²æ¡ ?’
1919 ÜUæ ±cæü ¥æÚ´½ ãé¥æ J ¨ÚÜUæÚ Ýï ‘ÜUæHæ ÜUæÝêÝ’
¾Ýæ²æ J ©¨ÜïU ç±Úæï{ ¹ï´ ¨æÚï Îïàæ ¹ï´ „êGÈUæÝè ±æ„æ±Ú‡æ ¶ÇGæ ãæï
°²æ J °æ¡±-°æ¡± ¹ï´ Ðç~æÜU满 |æï…è x槢ü, ¨½æ¥æï´ ÜUæ ¥æ²æï…Ý
ãé¥æ J ¥æ¾æH±ëh, ›è-ÐéLcæ ¨½è …æïàæÐê±üÜU ÜUã Úãï ‰æï J
‘Ýãè´ Ú¶Ýè, Ýãè´ Ú¶Ýè, ¨ÚÜUæÚ ÁGææçH¹ Ýãè´ Ú¶Ýè J’
ãÚ °æ¡± ¹ï´, ãÚ àæãÚ ¹ï´ Ðí½æ„ÈïUçÚ²æ¡ çÝÜUHÝï H°è´ J Ðê.
°æ´{è…è, дçÇ„ …±æãÚHæH ÝïãL, Î樾æ¾ê, HæHæ Hæ…ЄÚæ²,
S±æ¹è ŸæhæÝ´Î...§Ý …ñ¨ï ÜU§ü Ýï´„æ¥æï´ ÜUè …²…²ÜUæÚ ¨ï Hæï°æï´
ÜUè ¥æy¹àæçv„ …æ°ë„ ãé§ü J
Çæò. »ïÝè Ïæï¨ñ‹Å ©¨ ¨¹² ¹ã樽æ ÜUè Ðí¹é¶ ‰æè´ J ©‹ãæï´Ýï
‘ãæï¹MH Hè°’ ÜUè S‰ææÐÝæ ÜUè ¥æñÚ ¨æÚï Îïàæ ¹ï´ ¨ÚÜUæÚ ÜïU ç±Úæï{
¹ï´ …´° àæéM ÜUè J HæïÜU…æ°ëç„ ÜïU çH» ±ï ½è ¨±ü~æ Íæê¹ Úãè ‰æè´ J
ÝçDzæÎ ¹ï´ ½è ±ï ¥æÝï±æHè ‰æè´, ©¨ÜUæ ¥æ²æï…Ý ãæï °²æ ‰ææ J
Ÿæè¹æïÅæÝï ½è ãçÚ…Ý ÐæÆàææHæ ÜïU çH» ¨¹² ¹æ¡° çH²æ ‰ææ J
¹òǹ ÜUæï ÜU§ü S‰ææÝæï´ ÐÚ …æÝæ ‰ææ J HïçÜUÝ ÜéUÀ Hæï°æï´ ÜUæ
¥æ²æï…Ý ÆèÜU Ýãè´ ‰ææ ¥æñÚ ¨¹²æÝé¨æÚ ÜUæ²üÜUí¹ ãé» Ýãè´ J ÎïÚ
¨ï ÎïÚè ¾ÉG„è ãè °²è J
Ÿæè¹æïÅæ Ýï ¥ÐÝè ÐæÆàææHæ ÜïU çH» àææ¹ ÜUæ ¨¹² ¹æ¡°
çH²æ ‰ææ J ÐæÆàææHæ ÜïU ¨½è ç±læ‰æèü ¥æñÚ Ÿæè¹æïÅæ ¹òǹ ÜUè
¥æ„éÚ„æÐê±üÜU Úæã Îï¶ Úãï ‰æï J »ÜU ¥´°íï… ›è …´° ¹ï´ àææç¹H
ãæïÜUÚ ¥´°íï…æï´ ÜUæï ãè çÝÜUæHÝï ÜïU çH» „yÐÚ ‰æè ¥æñÚ ¨¾ ¹ï´
àæçv„ ¨´™æçÚ„ ÜUÚ Úãè ‰æè; »ï¨è ¹ÎæüÝè ›è ÜUæ ãçÚ…Ý ÐæÆàææHæ
68 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 Úæã Îï¶-Îï¶ÜUÚ ç±læ‰æèü ª¾ °²ï J àææ¹ ÉHÜUÚ Úæ„ ãæïÝï
ÜUæï ¥æ²è „æï ½è }æòǹ ÜUæ ¥æ°¹Ý Ýãè´ ãé¥æ J Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï „æï
{¹ü¨´ÜUÅ ¶ÇGæ ãæï °²æ J ‘¾ÓÓææï´ ÜUæï ¥°Ú ÚæïÜU 򦕫 „æï ±ã ÁGæé˹
ãæï„æ ãñ, ÜUÚÝæ v²æ ?...’ ¥æç¶Ú ç±™æÚ ÜUÚ ÜïU ©‹ãæï´Ýï çÝp²
çÜU²æ çÜU »ïÝè Ïæï¨ñ‹Å ÜUæï §¨ÜïU ¾æÚï ¹ï´ ¨¹Ûææ ¨ÜU„ï ãñ´, HïçÜUÝ
¾ÓÓææï´ ÜUæï …¾Ú‹æì ÚæïÜUÝæ ©ç™„ Ýãè´ ãñ J ©‹ãæï´Ýï ¾ÓÓææï´ ÜUæï Àé^è
Îï Îè, ¨¾ ¾ÓÓæï ¥ÐÝï-¥ÐÝï ÍæÚ ™Hï °²ï J
¾ÓÓæï ÍæÚ ™Hï …æÝï ÜïU ¾æÎ ‰ææïÇGï ¨¹² ¹ï´ ãè S‰ææÝè² Hæï°
¥æñÚ ÜUæ²üÜU„æü¥æï´ ÜïU ¨æ‰æ »ïÝè Ïæï¨ñ‹Å ÜUæ ¥æ°¹Ý ãé¥æ J ©‹ãæï´Ýï
Îï¶æ çÜU ÐæÆàææHæ „æï ¶æHè ãè ‰æè, ¥ÜïUHï Ÿæè¹æïÅæ ãè ±ãæ¡ ¹æñ…êÎ
侕 J
S‰ææÝè² ÜUæ²üÜU„æü ÝæÚæÁGæ ãæïÜUÚ ¾æïHï, ‘½°„, ¥æÐÝï ¾ÓÓææï´
ÜUæï ÚæïÜUæ v²æï´ Ýãè´ ? ©‹ãï´ …æÝï v²æï´ çβæ ? ¥æÐÜUæï „æï Ð„æ ‰ææ
çÜU ¹òǹ ¥æÝï±æHè ãñ´ J’
àææ´ç„Ðê±üÜU Ÿæè¹æïÅæ Ýï …±æ¾ çβæ, ‘¹ñ´ v²æ ÜUM¡ ? ¥æÐ
çÝ{æüçÚ„ ¨¹² ¨ï ¾ãé„ ÎïÚè ¨ï ¥æ²ï ãñ´ J ¹ñ´ ¾ÓÓææï´ ÜUæï …¾ÚÎS„è
ÜñU¨ï ÚæïÜU Ðæ„æ ?’
»ïÝè Ïæï¨ñ‹Å ²ã ¨¾ ¨éÝ Úãè ‰æè´ J ©ÝÜUè ¥æïÚ Îï¶ÜUÚ
Ÿæè¹æïÅæ Ýï ¥æ°ï ÜUãæ, ‘ÐêÀæï ¹òǹ ¨ï çÜU ¥°Ú ¥æÐ ¨¹² ÐÚ
Ýãè´ ¥æ ¨ÜU„è´, „æï ©¨ÜUæ δÇG ¾ÓÓææï´ ÜUæï v²æï´ ? ¾ÓÓæï v²æ ½ïÇG-
¾ÜUçÚ²æ¡ ãñ´ çÜU ç…‹ãï´ …¾ÚÝì ÐæÆàææHæ ¹ï´ ¾´Î ÜUÚ ÜïU Ú¶æ …æ» ?’
»ïÝè Ïæï¨ñ‹Å ¨¹ÛæÎæÚ ‰æè´ J ‘ÎïÚè ¨ï ¥æÝï ¹ï´ ¹ïÚè ãè xæGU H„è
U çÈUÚ Ÿæè¹æïÅæ ©¨ §HæÜïU ÜUè ©Îêü ÐæÆàææHæ ÜïU ÜU§ü ¹é¨H¹æÝ
ãñ’ §¨ÜUæ ©‹ãï´ ½æÝ ‰ææ J ©‹ãæï´Ýï 㡨ÜUÚ Ÿæè¹æïÅæ ¨ï ÜUãæ, ‘¥æÐÜUæ
ÜUãÝæ »ÜUι ÆèÜU ãñ J ¥æÐÜUæï …æï ÜUÚÝæ ™æçã» ƒæ ±ãè çÜU²æ J
¾ÓÓææï´ ÜUæï …¾ÚÎS„è ¨ï ÚæïÜU Ú¶„ï „æï ±ã ¥‹²æ² ãæï„æ J’
D D D çÈUÚ „æï ©‹ãï´ ÀÆè ÜUæ Îê{ çÐHæÝï ÜUæ ¥æñÚ ¥æÜUæàæ ÜïU „æÚï çζæÝï
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 69
JJ ãçÚ:ú JJ
28. ©ÐÎí±è ¾ÓÓææï´ ÜUæï ¨¾ÜU
ÝçDzæÎ ¹ï´ ãçÚ…Ý ÐæÆàææHæ ÜïU Ðæ¨ ãè ¹é¨H¹æÝæï´ ÜïU ÜU§ü
ÍæÚ ‰æï J ÐæÆàææHæ ÜUæ ¨¹² ãæïÝï ÐÚ ©Ý ¹é¨H¹æÝæï´ ÜïU ™æÚ-
Ðæ¡™ °é´Çï HÇGÜïU ÝÁGæÎèÜU ãè Íæ깄ï Úã„ï ‰æï ¥æñÚ ÐæÆàææHæ ÜïU ¾ÓÓææï´
ÜUæï ~ææ¨ çβæ ÜUÚ„ï J
ÜéUÀ ½è ¥±æüÓ² ¾ÜUÝæ, ãæ...ãæ...ãè...ãè... ÜUÚÝæ, °æHè-
°Hæñ… ÜUÚÝæ, §¨ „Úã ¥ÝïÜU ÐíÜUæÚ ¨ï ±ï ãçÚ…Ý ¾æHÜUæï´ ÜUæï
¨„æ„ï Úã„ï J ÜéUÀ çÎÝ Ÿæè¹æïÅæ Ýï ²ã ¨ã çH²æ, HïçÜUÝ ¾ÓÓææï´
ÜUè çàæÜUæ²„ï´ ¾ãé„ ¾ÉGÝï ÐÚ §¨ ÐíÜUÚ‡æ ÜUæ ÈGU UñU¨Hæ ÜUÚÝï ÜïU
ãï„é ¨ï ±ï ©Ý ©g´Ç HÇGÜUæï´ ÜïU ¹æ„æ-çÐ„æ ¨ï ç¹Hï ¥æñÚ ©‹ãï´ ¨¾
¾„æÜUÚ ‘ÜñU¨ï ½è ¥æÐ ¥ÐÝï ¾ÓÓææï´ ÜUæï ¨¹Ûææ¥æï ¥æñÚ çÈUÚ ¨ï
²ã ãæï Ý Ðæ²ï’ »ï¨è ™ï„æ±Ýè ½è Îè J
§Ý ¹éHæÜUæ„æï´ ÜUæ ¥æñÚ Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ÜUãÝï ÜUæ ©Ý ¾Ó™æï´ ÐÚ
¥æñÚ ©ÝÜïU ¹æ¡-¾æÐ ÐÚ ÜéUÀ ¥¨Ú Ýãè´ ãé¥æ, ¾çËÜU ‘ã¹ï´
¥ÅÜUæÝï±æHæ ÜUæï§ü Ýãè´ ãñ, ¨¾ ã¹ ¨ï ξÜUÚ Úã„ï ãñ´’ »ï¨æ ©Ý
°é´Çï HÇGÜUæï´ Ýï ¥‰æü çÝÜUæHæ ¥æñÚ ©Ý¨ï ãæïÝï±æHè „ÜUGHèÈGU U ¹ï´
±ëçh ãè ãé§ü J ¥¾ „æï ©ÝÜUæ ãæñ¨Hæ §„Ýæ ¾ÉG °²æ çÜU ©‹ãæï´Ýï
¹é_è ½Ú-½Ú ÜïU {êH Hï ¥æÝæ ¥æñÚ ©¨ï ÐæÆàææHæ ÜïU ±°ü ¹ï´
ÈUï¢ÜUÝæ àæéM çÜU²æ J
çàæÿæÜUæï´ ¨ï ç¹Hï ¥æñÚ ©‹ãï´ ½è §¨ ÍæÅÝæ ÜUæ ç±±Ú‡æ çβæ J
§„Ýï àææ´ç„Ðê‡æü ¹æ°æïZ ÜUæ ¥±H´¾Ý ÜUÚÝï ÐÚ ½è ©Ý ãÆè ¾ÓÓææï´
ÜïU S±½æ± ¹ï´ ¥æñÚ ¾„æü± ¹ï´ çÜ´U癄ì¹æ~æ ½è ÈGU UÜGüU Ýãè´ ¥æ²æ J
70 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
ÜUæ Ÿæè¹æïÅæ Ýï çÝp² çÜU²æ J ¥ÐÝï ÐéLcææ‰æü ÜUæï ²ã ¥æuæÝ ãñ
»ï¨æ ©‹ãï´ H°æ J
‘v²æ ÜUÚÝæ ãñ’ ©¨ÜUè ²æï…Ýæ ¾Ýæ²è °²è J ©¨ ²æï…Ýæ ÜïU
½æç± ÐçÚ‡ææ¹ v²æ ãæï ¨ÜU„ï ãñ´, §¨ÜïU ¾æÚï ¹ï´ ½è ©‹ãæï´Ýï ÆèÜU
¨ï ¨æï™ çH²æ ¥æñÚ »ÜU çÎÝ ãæ‰æ ¹ï´ ¨æïÅæ çH²ï, ±ï ÐæÆàææHæ
ÜïU ±°ü ÜïU ÎÚ±æ…ï ÜïU ÐèÀï çÀÐÜUÚ ¶ÇGï Úãï J
ÚæïÁGæ ÜUè „Úã ±ï ©ÐÎí±è HÇGÜïU ¥æ²ï J ¥ÐÝï ãæ‰ææï´ ¹ï´ Hæ²è
ãé§ü {êH-ç¹^è ±ï ÜU¹Úï ¹ï´ ÇæHÝï±æHï ãè ‰æï, „¾ ÛæÅ ¨ï Ÿæè¹æïÅæ
¾æãÚ ¥æ °²ï ¥æñÚ ©Ý HÇGÜUæï´ ÐÚ ½ïçÇG²ï ÜUè „Úã ÅêÅ ÐÇGï J
©ÝÜïU H_ ÜUæ Ðí¨æÎ Ðæ„ï ãè HÇGÜUæï´ ÜUè ½æ°´½æ° ãé§ü ¥æñÚ ±ï
¥ÐÝï-¥ÐÝï ÍæÚ ½æ° °²ï J
ÍæÚ …æÝï ÐÚ ©Ý HÇGÜUæï´ Ýï ¥ÐÝï ÍæÚ±æHæï´ ÜUæï ¥æñÚ ¥æ¨Ðæ¨
ÜïU Hæï°æï´ ÜUæï ÍæÅè ãé§ü ÍæÅÝæ ç¹™ü-¹¨æHæ H°æÜUÚ, ¾ÉGæ-™ÉGæÜUÚ
¾„æ²è, ©¨¨ï ±ï ¨½è ¹é¨H¹æÝ ÜUíæïç{„ ãæïÜUÚ §ÜU_ï ãé» ¥æñÚ
‰ææïÇGï ãè ¨¹² ¹ï´ ©Ý ›è-ÐéLcææï´ ÜUè ÅæïHè ÐæÆàææHæ ÜïU ÎÚ±æ…ï
ÜïU ¨æ¹Ýï ¶ÇGè ãæï °²è J
¥¾ ¹æ¹Hæ ÜUæÈGU Uè °´½èÚ ãæï °²æ ‰ææ J §„Ýè ç±SÈUæïÅÜU
ÐçÚçS‰æç„ ¹ï´ ÜéUÀ ½è ÍæÅ ¨ÜU„æ ‰ææ J ¥ÐÝï çÜU²ï çÜU §„Ýè ãÎ
„ÜU ÐçÚ‡ææ¹ ãæï°æ, §¨ÜUæ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï …GÚæ-½è ¥´ÎæÁGæ Ýãè´ ‰ææ J
‘§¨ ÐçÚçS‰æç„ ¹ï´ v²æ ÜUÚÝæ ™æçã» ?’-©ÝÜïU ¹Ý ¹ï´ ÐíÔAæ
¶ÇGæ ãé¥æ J ¥ÐÝè ¥æ¡¶ï´ ¾´Î ÜUÚÜïU ±ï »ÜU ÿæ‡æ ¥´„¹éü¶ ãæï
°²ï, S±²´ ¹ï´ çS‰æÚ ãæï °²ï J ¥™æÝÜU ©‹ãï´ ¹ã¨ê¨ ãé¥æ çÜU ©ÝÜïU
Nβ ¹ï´ ¹æÝæï ÜUæï§ü ¥æÎïàæ Îï Úãæ ‰ææ, ‘¾ÎÝ ÐÚ ¨ï ¨æÚï ÜUÐÇGï
©„æÚ Îï ¥æñÚ ©Ý ¨¾ ÜïU ¨æ¹Ýï ¶ÇGæ ãæï …æ J’
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 71
Ðæ²è ãé§ü ¥æ¿ææ ÜUæ ©‹ãæï´Ýï „éÚ´„ ÐæHÝ çÜU²æ J H´°æïÅè
ÀæïÇGÜUÚ ¾æÜUè ¨¾ ÜUÐÇGï ÛæÅ ¨ï çÝÜUæHÜUÚ ±ï ©¨ ÅæïHè ÜïU
¨æ¹Ýï …æÜUÚ ¶ÇGï ãæï xæ» J ¨¾ ¹é¨H¹æÝ ©ÝÜUè §¨ HæïÜUç±Hÿæ‡æ
¥æñÚ ¥ÜUçËЄ ÜëUç„ ¨ï ¥±æÜUì ãæï °²ï J
Ÿæè¹æïÅæ Ýï çݽü²„æ ¨ï ©Ý¨ï ÜUãæ, ‘ç…¨ çÜU¨èÜUæï ¹éÛæï ÐèÅÝæ
ãæï, ±ã ¹éÛæï …GMÚ ÐèÅï J Îï¶æï J ¹ñ´ »ÜUι ¶éHæ ãê¡, §¨çH»
¥æÐ ¥ÓÀè „Úã ¨ï ÐèÅ ¨ÜïU´°ï J’
‘¥æÐ ÜïU HÇGÜïU §„Ýï çÎÝæï¢ ¨ï ~ææ¨ Îï Úãï ‰æï, °æHè-°Hæñ…
ÜUÚ Úãï ‰æï, ±°ü ¹ï´ {êH-ç¹^è ÇæH Úãï ‰æï ¥æñÚ §Ý ¾ï™æÚï
çÝLÐÎí±è ãçÚ…Ý ¾æHÜUæï´ ÜUæï ¨„æ Úãï ‰æï J ã¹Ýï ÜU§ü ¾æÚ
¨¹Ûææ²æ, çÈUÚ ½è ¥æÐ ÐÚ ÜUæï§ü ¥¨Ú Ýãè´ ãé¥æ J ¾ÓÓææï´ ÜïU ¹æ¡-
¾æÐ, ©ÝÜïU çàæÿæÜU, „é}ãæÚï ¹éÌæ-¹æñH±è-ÜUGæμæè §Ý ¨¾ Ýï ©¨ÜUè
¥æïÚ Š²æÝ Ýãè´ çβæ J ã¹ ½è çÜU„Ýè ãÎ „ÜU ¨ãÝ ÜUÚï´ ? ãÚ
¾æ„ ÜUè ¨è¹æ ãæï„è ãè ãñ Ý ? çÈUÚ, »ï¨è çS‰æç„ ¹ï´ ¹ñ´Ýï ¥°Ú
²ã ÜUι ©Ææ²æ „æï ©¨¹ï´ xæGU H„
U v²æ ? ¥æÐ ãè ‹²æ² ÜUÚæï, ¥æñÚ
¥°Ú ¹éÛæ¨ï ÜéUÀ xGæH„è ãæï °²è ãñ »ï¨æ H°„æ ãæï, „æï ¶éàæè ¨ï
¹æÚæï J §¨¹ï´ ¹ïÚè ‘Ýæ’ Ýãè´ ãñ J’
Ÿæè¹æïÅæ ÜUè §¨ SÐcÅæïçv„ ¨ï ¥æñÚ „ÜüU¾h SÐCèÜUÚ‡æ ¨ï ©Ý
¹é¨H¹æÝæï´ ÜUæ …æïàæ ÜU¹ ãæï °²æ, ±ï ÉèHï ÐÇG °²ï J ‘½êH ¥ÐÝï
¾ÓÓææï´ ÜUè ãñ’, §¨ÜUæ ©‹ãï´ Ðê‡æüMÐ ¨ï ¥ã¨æ¨ ãæï °²æ J
±ï ¨¾ ¹é¨H¹æÝ ›è-ÐéLcæ ¥¾ àææ´„ ãæï °²ï J §„Ýæ ãè
Ýãè´, ©Ý¹ï´ ¨ï ÜéUÀ Ÿæè¹æïÅæ ¨ï ãè ÜUãÝï H°ï, ‘½°„, ¥æÐÝï …æï
ÜéUÀ çÜU²æ, ±ã »ÜUι ¨ãè çÜU²æ J ã¹æÚæ ÜUãæ ã¹æÚï ãè HÇGÜïU
¹æÝ„ï Ýãè´ ‰æï J ¥æÐÝï ©ÝÜUè ™¹ÇGè ÝÚ¹ ÜUè ãñ, §¨çH» ¥¾
„æï ±ï ¨é{Ú …æ²ï´°ï ¥æñÚ ¥ÐÝè °é´Çæ°Îèü ÀæïÇG Îï´°ï J §¨¹ï´ ã¹ï´
72 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
ÜUæï§ü àæÜU Ýãè´ J çÈUÚ ¨ï ©‹ãæï´Ýï ÜUæï§ü àæÚæÚ„ ÜUè ²æ ©ÐÎí± çÜU²æ,
„æï ¥æÐ ©‹ãï´ ¾ïàæÜU ÐèÅÝæ J ã¹ ÜéUÀ ½è Ýãè´ ÜUãï´°ï J
§¨ „Úã ¨æÚè ¾æ…è ÐHÅ °²è ¥æñÚ àææ´„ ãæïÜUÚ ±ï ¨¾
¹é¨H¹æÝ ¥ÐÝï-¥ÐÝï ÍæÚ HæñÅ °²ï J
©¨ÜïU ¾æÎ ÐæÆàææHæ ÜïU ãçÚ…Ý ¾æHÜUæï´ ÜUæï çÜU¨è ½è ÐíÜUæÚ
ÜUè „ÜUGU UHèÈGU U Ýãè´ ãé§ü ¥æñÚ ©ÝÜUè ÐÉGæ§ü ¥æñÚ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæ ÜUæ¹ÜUæ…
ÆèÜU ¨ï ™HÝï H°æ J
Ÿæè¹æïÅæ ÜUæ, ÍæÚ ¨ï ÐæÆàææHæ ¹ï´ ¥æÝï-…æÝï ÜUæ ÚæS„æ ©Ý
¹é¨H¹æÝæï´ ÜUè ¾S„è ¹ï´ ¨ï ãè °é…Ú„æ ‰ææ J Ÿæè¹æïÅæ ÐæÆàææHæ ¹ï´
¥æ„ï-…æ„ï ±v„ ¨æ‰æ ¹ï´ ™Ýï-ÜéUÚ¹éÚï Ú¶æ ÜUÚ„ï ¥æñÚ ©Ý àæÚæÚ„è
HÇGÜUæï´ ÜUæï ÜUÚè¾ ¾éHæÜUÚ ©‹ãï´ ¶æÝï ÜUæï çβæ ÜUÚ„ï J Ðíï¹ ¨ï
©Ý¨ï ¾æ„™è„ ½è çÜU²æ ÜUÚ„ï J {èÚï-{èÚï ±ï HÇGÜïU ÐéÚæÝæ ¨¾
½êH °²ï ¥æñÚ ©ÝÜUè Ÿæè¹æïÅæ ¨ï ÎæïS„è ãæï °²è J
Ðíï¹½æ±Ýæ ÜïU ¾H ¨ï ©Ý HÇGÜUæï´ ÜïU S±½æ± ¹ï´ ÐçÚ±„üÝ
ãé¥æ, àæÚæÚ„ï´ ÜUÚ ÜïU ~ææ¨ ÎïÝï ÜUæ ¥æñÚ °æHè-°Hæñ… ÜUæ ©ÝÜUæ
Îé°éü‡æ HæïÐ ãé¥æ ¥æñÚ ±ï »ÜUι àææ´„ ãæï °²ï J
D D D
JJ ãçÚ:ú JJ
29. …æç„ ¾æãÚ ?
Ÿæè¹æïÅæ Ýï ãçÚ…Ý ¨ï±æ ÜUæ ÜUæ²ü àæéM çÜU²æ, ±ã ÜUæH
ÜU¹üÜUæ´Ç, Àê¥æÀê„ ÜïU ÜUè™ÇG ¨ï ½Úæ ãé¥æ ‰ææ J ¥ÝÐÉG, ÎèÝ-
ãèÝ °Úè¾ ãçÚ…Ýæï´ ÜUæï ¨±‡ææïZ ÜïU ¨æ‰æ ©ÆÝï-¾ñÆÝï ÐÚ ¥æñÚ ¶æÝï-
ÐèÝï ÐÚ ½è Ðí焾´{ ‰ææ J ©ÝÜUæ SÐàæü ãæïÝï ÐÚ ¨±‡æü ¨AæÝ ÜUÚ„ï
‰æï ¥æñÚ ©ÝÜUæ ¹é¡ã Îï¶æ „æï ¥ÐàæÜéUÝ ¹æÝ„ï ‰æï, §„Ýæ ãè Ýãè´,
©ÝÜUæ ¨æ²æ ¾ÎÝ ÐÚ ÐÇGï „æï S±²´ ÜUæï ½íC ¹æÝ Hï„ï ‰æï, »ï¨æ
±ã ÜUæH ‰ææ J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 73
»ï¨è ¥±ãïHÝæ, ©Ðïÿææ ¥æñÚ ÜéUœææ-ç¾Ìè …ñ¨æ àæ¹ü…ÝÜU
…è±Ý ¨¹æ… Ýï ©ÝÜïU ¹æ‰æï ÐÚ ‰ææïÐæ ‰ææ ¥æñÚ ©ÝÜUæ ÜéUÀ ½è
¥ÐÚæ{ Ý ãæï„ï ãé» ½è ©‹ãï´ ÎçH„, ¥SÐëಠ¹æÝÜUÚ ¥¿ææÝ,
¥´{ÜUæÚ, ©Ðïÿææ, ÎçÚÎí„æ, Îé:¶, ÜUC, ÐèÇGæ §ÝÜUè ¶æ§ü ¹ï´ ÈïU´ÜUÜUÚ
¨±‡æü ¥ÐÝè ¹ãœææ ç¨h ÜUÚÝæ ™æã„ï ‰æï ¥æñÚ §üEÚ Ýï ãè çÝç¹ü„
ÜUè ãé§ü ¹æݱ„æ ÜUæï ÜUæçH¶ H°æ Úã„ï ‰æï J
»ï¨ï ãÚç…Ýæï¢ ¹ï´ ç¹H-…éHÜUÚ ÚãÝï±æHï, ©ÝÜUæ ãè »ÜU ¥´°
¾ÝÜUÚ ÚãÝï±æHï Ÿæè¹æïÅæ ¥ÐÝè ãè …æç„ ÜïU Hæï°æï´ ÜUè ÜUÇGè ¥æñÚ
ÁGæãÚèHè çÝ´Îæ ÜUæ Hÿ² ¾Ý °²ï ¥æñÚ ±ï Hæï° ¥ÐÝè ÝæÚæÁGæ°è
Ðí°Å ÜUÚÝï H°ï J
Ÿæè¹æïÅæ §¨ÜUæï ÎéHüçÿæ„ ÜUÚ ÜïU, ‘¹ñ´ ½Hæ ¥æñÚ ¹ïÚæ ÜUæ¹
½Hæ’ §¨ ±ëçœæ ¨ï ¨ï±æ ¥æñÚ ÜU¹ü¨æ{Ýæ ÜUÚ Úãï ‰æï J çÜU¨èÜUè
çÝ´Îæ ÜUè ©‹ãï´ ÐÚ±æã Ýãè´ ‰æè J
‘ãçÚ…Ýæï´ ¨ï çÜU²ï …æÝï±æHï §¨ ¥‹²æ²½Úï ¾„æü± ¹ï´ ¨é{æÚ
ãæïÜUÚ ¨¹ÛæÎæÚ çã´Îê ©Ý¨ï ç¹H…éHÜUÚ Úãï´ ¥æñÚ ©Ý¹ï´ ¥æy¹ç±Eæ¨,
{ñ²ü ¥æñÚ ¥æy¹¾H ÜUæ çݹæü‡æ ãæïÝï ÜïU çH» Ðíï¹Ðê±üÜU ™æÚ àæÏÎ
¾æïHï´’ »ï¨è ½æ±Ýæ Ðê. °æ´{è…è Ýï ¥ÐÝè ‘Ý±…è±Ý’ Ðç~æÜUæ ¹ï´
|æè òv„ ÜUè ‰æè J
§¨ ¨ê™Ý Üï U¥Ýé¨æÚ ÐíïÚ‡ææ ÐæÜUÚ ÝçDzæÎ ¹ï´ ¨±‡æü ¥æñÚ
ãçÚ…Ýæï´ ÜUæ »ÜU ¨Aï㨴¹ïHÝ ¥æ²æïç…„ çÜU²æ °²æ J ©¨¹ï´ ½æ°
HïÝï ÜïU çH» ©¨ ±v„ ÜïU Ýï„æ Ÿæè°æïÜUfÎæ¨ ¾æÐê ¥æñÚ ŸæèÈêUH™´Î
¾æÐê…è àææã ½è ¥æ²ï ‰æï J ¨´¹ïHÝ ÜïU ¥æ²æï…ÜU ‰æï Ÿæè¹æïÅæ J
¨´¹ïHÝ ²àæS±è ç¨h ãé¥æ J ¨±‡æü ¥æñÚ ãçÚ…Ý ¾´{é½ç°Ýè
»ÜU ãè ¾ñÆÜU ÐÚ ¾ñÆï, ç¹H-…éHÜUÚ Úãï, ¾æ„™è„ ÜUè ¥æñÚ
74 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
»ÜUÎê¨Úï ÜUæï ÐéçÇG²æ ¹ï´ ¨ê¶æ¹ï±æ ÜUæ Ðí¨æÎ çβæ-çH²æ J Ýï„æ¥æï´
ÜïU ²‰ææï癄 ½æcæ‡æ ãé» ¥æñÚ çÈUÚ ÜUæ²üÜUí¹ ÜUè ¨¹æç# ãé§ü J
§¨ ÍæÅè ãé§ü ÍæÅÝæ ¨ï ¨æÚï ÝçDzæÎ àæãÚ ¹ï´ Ðí™´Ç ¶H¾Hè
¹™ °²è J ¨´¹ïHÝ ¹ï´ ©ÐçS‰æç„ Ú¶Ýï±æHæï´ ÜUæï …æç„ ÜïU ¾æãÚ
çÝÜUæHæ °²æ, ¹æÝæï ©‹ãæï´Ýï ÜUæï§ü ¾ÇGæ °éÝæã ãè çÜU²æ ãæï J ¥æñÚæï´
ÜUæ „æï ÆèÜU, HïçÜUÝ ¶éÎ Ÿæè°æïÜUfÎæ¨ ¾æÐê ¥æñÚ ŸæèÈêUH™´Î
¾æÐê…è ÜUæï ½è …æ焾æãÚ çÝÜUæHæ °²æ J
Ÿæè¹æïÅæ ÐÚ ½è ÜUæÚ±æ§ü ÜUè …æ» »ï¨è Íæé¨Ðé¨ ©ÝÜUè …æç„
¹ï´ ½è àæéM ãé§ü J
©¨ ±v„ ÝçDzæÎ ¹ḯ °æïÎçDzæ S±æ¹è ÜUæ (S±æ¹è ÐíÜUæàææÝ´Î…è
ÜUæ) ç±àæïcæ Ðí½æ± ‰ææ J ©ÝÜUè ¾ñÆÜU ¹ï´ ²ã ÐíÔAæ ©ÐçS‰æ„ ãæï„ï
ãè ±ï ¾æïHï, ‘¥ÐÝæ çã´Îê{¹ü ÜñU¨æ ãñ ? ¥æñÚ ¥æ… ã¹ v²æ
ÜUÚ Úãï ãñ¢ ? ¥æÐ ¨¾ ²ãæ¡ ¹ïÚï Ðæ¨ §ÜU_ï ãé», ç¹H…éHÜUÚ
Úãï¢, SÐàæü çÜU²æ „æï „é}ãï´ ÜUæï§ü …æç„ ÜïU ¾æãÚ çÝÜUæH Úãæ
ãñ v²æ ? çÈUÚ ©Ý ãçÚ…Ýæï´ ÜUæ ãè ¥Ð±æÎ v²æï´ ? …æ焽ïÎ
çݹæü‡æ ÜUÚÝï±æHæ ãñ ¹Ýéc², Ý çÜU §üEÚ J §¨ ½ïξéçh ¨ï
ãè, …æ焽ïÎ ¨ï ãè ¥ÐÝæ ¶éÎ ÜUæ, ¨¾ ÜUæ, ¨¹æ… ÜUæ ¥æñÚ
çã´Îê{¹ü ÜUæ ÝéÜU¨æÝ ãé¥æ ãñ J’
S±æ¹è…è ÜUè Ðí½æ±àææHè ±æ‡æè ÜUæ Hæï°æï´ ÐÚ °ãÚæ ¥¨Ú
ãé¥æ ¥æñÚ „êGÈUæÝ ¥æÝï ¨ï ÐãHï ãè ¥æÜUæàæ ÜïU ¾æÎH 羶ÚÜUÚ
±ã çÝÚ½í ãæï xæ²æ J
D D D ©ÆæÝï ÜUè ÜU¨Ú„ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ¥ÐÝè ÜïU±H Ð™æ¨ Lвæï´ ÜUè
JJ ãçÚ:ú JJ
30. ¨ï±æ±í„
Ÿæè¹æïÅæ Ýï ¨ï±æ ÜUæ ¹æ°ü ¥´°èÜUæÚ çÜU²æ ‰ææ, ±ã ÜïU±H S±²´
ÜïU àææ´ç„ ¨¹æ{æÝ ÜïU çH» ãè J ¥ÐÝï ¥´„Ú ÜUè ÐéÜUæÚ ÜUæï Ðí焨æÎ
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 75
ÎïÜUÚ ãè ©‹ãæï´Ýï ¨ï±æ S±èÜUæÚ ÜUè ‰æè J çÜU¨èÜUæï ¶éàæ ÜUÚÝæ ²ã
©gïಠÜUÎæçÐ Ý ‰ææ J
¨ï±æ±í„ ²æÝè „H±æÚ ÜUè {æÚ ÐÚ ™HÝæ J çÜU¨èÜïU Úæ°-
Hæï½, çÝ´Îæ-S„éç„, §üc²æü-mïcæ, Hæ½-ãæçÝ, S±æS‰²-Îæñ¾ü˲,
ã„æàææ-çÝÚæàææ ÜïU ¥{èÝ ãé» ç¾Ýæ ¥ç¨{æÚ汄ì çÝcÜUæ¹„æ ¨ï
ÜUæ²ü ÜUÚ„ï ÚãÝæ, ²ãè ©¨ Ðæ´‰æS‰æ ÜUæ ÜUæ¹ ãæï„æ ãñ J
‘²ã ÜUæ²ü ÜUÚÝï ÜïU çH» ç…ÝÜïU ¨æ‰æ ÚãÜUÚ ™HÝæ ãñ, ©Ý
Á²ïD ¨ãÜUæçÚ²æï´ Ýï ãè ¾æ{满 ¶ÇGè ÜUè ¥æñÚ ¨´°íæ¹ çÜU²æ, „æï
½è ©¨ï ¥çxÝÐÚèÿææ ¹æÝÜUÚ ¥æ°ï-¥æ°ï ™H„ï ÚãÝæ ãñ’ »ï¨è
Ÿæè¹æïÅæ ÜUè {æÚ‡ææ ‰æè J
ÜéUÅé´¾ ÜUæ wG²æH Ú¶ÜUÚ ãè ©ÝÜUè ²ã ÜU¹ü¨æ{Ýæ …æÚè ‰æè J
¾ÇGï ½æ§ü ÜUæï ÿæ² ÜUè ¾è¹æÚè Ýï ÐÜUÇG çH²æ ‰ææ J ±ã òæç{
¥ç„àæ² ¾ÉGÝï ¨ï ©ÝÜïU ¨æÚï àæÚèÚ ÜUæï °í¨ HïÝï ÐÚ, ¥æç‰æüÜU
ÐçÚçS‰æç„ ¥ÝéÜêUH Ý ãæïÝï ÐÚ ½è, çÝLÐæ² ãæïÜUÚ, ©¨ï ç¹àæÝ
ãæòçSÐÅH ¹ï´ Îæç¶H çÜU²æ ‰ææ J ©Ý çÎÝæï´ ÿæ² ²ã ‘Úæ…Úæï°’ ¹æÝæ
…æ„æ ‰ææ J »ï¨ï ½²´ÜUÚ Úæï° ¨ï °íS„ ãæïÜUÚ ½æ§ü ¹ëy²é ¨ï HÇG Úãæ
侾 J
½æ§ü ÜUè ¾è¹æÚè ÜïU ÜUæÚ‡æ ©¨ÜUè ¥æ¹ÎÝè ç¾HÜéUH Ýãè´
‰æè J §¨çH» ÍæÚ ÜïU ¨æ„ òçv„²æï´ ÜUæ HæHÝ-ÐæHÝ ÜUæ ¶™ü,
ÍæÚ¶™ü ¥æñÚ ¥SЄæH ÜUæ αæÎæM ÜUæ ¶™ü-»ï¨æ ç„°éÝæ ¾æïÛæ
„Ýw±æã ¹ï´ ÜUÚÝè ÐÇG„è ‰æè J
©Ý çÎÝæï´ „êÚ ÜUè ÎæH ÜUè ç¹Hï´ ÝçDzæÎ ¹ï´ ÜU§ü ‰æè´ J ±ãæ¡
¨ï ÜUæï§ü ½è „êÚ ÜUè ÎæH ¨æÈGU U ÜUÚÝï ÜïU çH» ÍæÚ Hï …æ ¨ÜU„æ
‰ææ J Ÿæè¹æïÅæ ½è ±ã Hï ¥æ„ï ¥æñÚ ÎæïÐãÚ ¹ï´ ¥ÐÝï ÍæÚ ÜïU
76 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
ÜUæ¹ÜUæ… ¨ï ¹év„ ãæïÝï ÜïU ¾æÎ ©ÝÜUè ¹æ¡ ¥æñÚ ½æ½è ±ã ÎæH
¨æÈGU U çÜU²æ ÜUÚ„è ‰æè´ J »ÜU ¹Ý ÜïU ÐèÀï Ðæ¡™-À Ðñ¨ï §¨ çã¨æ¾
¨ï ©¨ ÜUæ¹ ÜïU Ðñ¨ï Ðíæ# ãæï„ï ‰æï J §¨ „Úã, ¾ÇGè ¹éçàÜUH ¨ï
ÜéUÅé´¾ ÜUæ °éÁGææÚæ ãæï Úãæ ‰ææ J
§¨ ÜUÇGï ¨´Íæcæü ¨ï ÜU½è-ÜU½è Ÿæè¹æïÅæ ç±™çH„ ãæï …æ„ï,
©Îæ¨ ãæï …æ„ï ƒï J
‘°Úè¾è ÎêÚ ÜUÚÝï ÜïU ¹æïã ¨ï Ðñ¨ï ÜU¹æÝï ÜUè ±ëçœæ çݹæü‡æ
Ý ãæï, §¨çH» ¹ñ´Ýï ãæ‰æ ¹ï´ °´°æ…H HïÜUÚ ÜïU±H Îïàæ¨ï±æ ÜUÚÝï
ÜUæ ±í„ ¥´°èÜUæÚ çÜU²æ J ¥¾ ÐèÀï HæñÅÝï ÜUæ ÜUæï§ü ©Ðæ² Ýãè´
Úãæ ¥æñÚ ²ï ç…}¹ï±æçÚ²æ¡ ½è çݽæ Ýãè´ ¨ÜU„æ J Ðñ¨æï´ ÜUæ çã¨æ¾-
çÜU„æ¾ ÜU½è ÐêÚæ ãè Ýãè´ ãæï„æ J ÜñU¨ï çݽæÝæ ãñ ²ã ¨¾ ÜéUÀ ?
ÜñU¨ï ¹éÜUæ¾Hæ ÜUM¡ §Ý ¥Ýç°Ý„ ¾æ{æ¥æï´ ÜUæ J ²ï ¾æ{满 ÜU½è
wGG Gæy}æ ãæï´°è ½è ?’ Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ¨æ¹Ýï ÜU§ü ¾æÚ ÜïU±H ÐíÔAæ ãæï„ï
‰æï J ÐíÔAæ ãè ÐíÔAæ ! Ý ÀêÅÝï±æHï ÐíÔAæ !!
§„Ýæ ãæïÝï ÐÚ ½è ©ÝÜUæ çÝ{æüÚ öÉG ‰ææ, ‘ç…¨ Îïàæ¨ï±æ ÜïU
çH» ¹ñ´Ýï ÜUæçH… ÀæïÇGæ, çÇ°íè ÜUæ ¹æïã ÀæïÇGæ, ½æñç„ÜU ¨é¶æï´
ÜUæï ÆéÜUÚæ²æ, ±ã ¨ï±æ ¹ñ´ ÜU½è Ýãè´ ÀæïÇê¡°æ J çÜU„Ýï ãè
¾æ{æ¥æï´ ÜïU ÐãæÇG ¨æ¹Ýï ¶ÇGï ãæï¢, ¹ñ´ ©‹ãï´ ÐæÚ ÜUL¡°æ ãè J’
Îïàæ¨ï±æ ÜUè ²¿æ±ïÎè ÐÚ ¶ÇGï ÚãÜUÚ ©¨ ²¿æ ¹ï´ ¥ÐÝè
¥æãéç„ ÎïÝï ÜUæ ©ÝÜUæ çÝ{æüÚ ±ÁæíHïÐ ‰ææ J
D D D ¥æ… ½è ±ï §¨è „Úã ½…Ý °æ„ï-°æ„ï …æ Úãï ‰æï J ¥™æÝÜU
JJ ãçÚ:ú JJ
31. ‘ãçÚ ÜUæï ½…„ï...’
¨½è ÜïU ¨¾ Ðí²Õ çÝcÈUH ç¨h ÜUÚ ÜïU Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ½æ§ü
Ýï ¥ÐÝè Úæï°……üÚ ÜUæ²æ ÜUæ y²æ° çÜU²æ J ÍæÚ ÜïU Îé:¶-ÜUC
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 77
àææ²Î v²æ ÜU¹ ‰æï, ¹æÝæï §¨èçH», ¥¾ àææïÜU Ýï ½è ©¨ ÍæÚ
¹ï´ Ðí±ïàæ çÜU²æ J ©Îæ¨èÝ„æ ÜïU ¥´{ÜUæÚ ¨ï ¨æÚæ ÍæÚ ½Ú °²æ J
½æ§ü °²æ, HïçÜUÝ …æ„ï ¨¹² ÜU…üG ÜUæ ½æÚè ¾æïÛæ ÐèÀï ÀæïÇG
°²æ J xæéЙéÐ wGæ„ çH¶ÜUÚ ©¨Ýï ÜU§ü òçv„²æï´ ¨ï Ðñ¨ï ©{æÚ
çH²ï ‰æï, §¨ÜUè …æÝÜUæÚè ãæï„ï ãè Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ¾ÇGæ ¹æÝç¨ÜU ¨Î¹æ
Ðãé¡™æ J
Ÿæè¹æïÅæ ÚæïÁGæ ç…¨ ÚæS„ï ¨ï ÐæÆàææHæ …æ„ï ‰æï, ©¨è ÚæS„ï ÐÚ
©ÝÜUè ¹æñ¨è ÜUæ ÍæÚ H°„æ ‰ææ J Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ½æ§ü Ýï ¥ÐÝè §¨
¹æñ¨è ¨ï ‰ææïÇGï-‰ææïÇGï ÜUÚ ÜïU ÐêÚï ¨æÉGï ¨æ„¨æñ Lвï GÜUÁGæü ¹ï´ çH»
‰æï J ¹æñ¨è ÜUè ¥æç‰æüÜU ÐçÚçS‰æç„ ¾ãé„ ¥ÓÀè ‰æè, §¨çH» ©¨Ýï
²ï Ðñ¨ï çÎ²ï ‰æï J
¥¾ ‘§„Ýè ¨æÚè ÚÜU¹ ÜUãæ¡ ¨ï HæÝè ¥æñÚ ÜñU¨ï ÎïÝè ãñ’
§¨ÜUæ ½ê„ Ÿæè¹æïÅæ ÜUè °ÎüÝ ÐÚ ¨±æÚ ‰ææ J
Ÿæè¹æïÅæ ÜUæ çÚ±æ… ‰ææ çÜU ±ï Úæï… ¨é¾ã ¨æ„ ¾…ï ™æ² ÐèÜUÚ
ÍæÚ ¨ï çÝÜUH„ï ‰æï ¥æñÚ ½…Ý °æ„ï-°æ„ï ÐæÆàææHæ ¹ï´ …æ„ï ‰æï J
‘ÎèÝæÝæ‰æ „ê βæHé ÝűÚ, Ýãè´ ÀæïÇGÝæ ¹ïÚæ ãæ‰æ J’...
‘…è±ÝÝæñÜUæ „ïÚï ãæ‰æ ¹ï´, ¹éÛæï ¨}ãæHÜUÚ Hï …æÝæ J’...²ï ¥æñÚ »ï¨ï
ÜU§ü ½…Ý °æ„ï-°æ„ï ±ï ¥ÐÝè ãè ¹S„è ¹ï´ ÚæS„æ ÜUæÅÜUÚ ÐæÆàææHæ
ɾ㕠侕 J
©‹ãï´ ÐéÜUæÚ ¨éÝæ²è Îè J - ‘» ™éÝèHæH, LÜUÝæ J’
Ÿæè¹æïÅæ Ýï °ÎüÝ ©ÆæÜUÚ ¥æ±æÁGæ ÜUè çÎàææ ¹ï´ öçC ÜUè J ÐãHè
¹´çÁGæH ÐÚ ¥ÐÝï ÍæÚ ÜUè ¾æÚè ¹ï´ ¹æñ¨è ¶ÇGè ‰æè J
‘v²æ ãñ ¹æñ¨è ?’ ©‹ãæï´Ýï ÐêÀæ J
78 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 °éS¨æ ãæïÜUÚ ¹æñ¨è ¾æïHè, ‘¹ïÚï Ðñ¨ï HæñÅæ Îï …ËÎè, çÜU„Ýï
çÎÝ ãæï °²ï ãñ´ J’
ç°Úè ãé§ü ¥æ±æÁGæ ¹ï´ ±ï ¾æïHï, ‘Îê¡°æ ¹æñ¨è, ¹ñ´ ¨™¹é™ ãè „ïÚè
Ðæ§ü-Ðæ§ü ™éÜU„è ÜUM¡xææ J’
…±æ¾ ÎïÜUÚ ±ï ™HÝï H°ï J …±æ¾ „æï çβæ, HïçÜUÝ ‘±ï
Ðñ¨ï ÜUãæ¡ ¨ï HæÝï ãñ¢ ?’ §¨ ÐíÔAæ ÜUæ ©ÝÜïU Ðæ¨ ÜUæï§ü …±æ¾ Ýãè´
侾 J
ÐæÆàææHæ …æ„ï ¨¹² çÈUÚ ¨ï »ÜU ¾æÚ ¹æñ¨è Ýï ©‹ãï´ »ÜU
çÎÝ ÐéÜUæÚæ J ±ã v²æ ÐêÀÝï±æHè ãñ, ²ã ©‹ãï´ ¹æHê¹ ãè ‰ææ, çÈUÚ
½è ©‹ãæï´Ýï ÐêÀæ, ‘v²æ ¹æñ¨è ? v²æ ÜUæ¹ ãñ ?’
¹æñ¨è ÜUÇG±æãŽÚï S±Ú ¹ï´ ¾æïHè, ‘ÝæHæ²ÜU, …æÝ„ï ãé» ½è
¥Ý…æÝ ¾Ý„æ ãñ ? ¹ïÚï Ðñ¨æï´ ÜUæ v²æ ãé¥æ ?’
‘‰ææïÇGï çÎÝæï´ ¹ï´ ãè Îï Îê¡°æ’ ±ï ¾æïHï ¥æñÚ Ýè™ï °ÎüÝ ÛæéÜUæÜUÚ
½æÚè Ð桱 HïÜUÚ ™HÝï H°ï J ÚæïÁGæ-ÚæïÁGæ ÜUè ²ã Çæ¡Å-ÈUÅÜUæÚ,
²ï ÜUÇG±ï ¾æïH ¥æñÚ ÜUGU UÁGæü ÜïU Ðñ¨æï´ ÜïU ç±™æÚ §Ý¨ï ¥æ…-ÜUH
©ÝÜUæ ¹Ý ¾ãé„ ™´™H-¥àææ´„ Úã„æ ‰ææ J ©‹ãï´ ç±™æÚ ¥æ„ï, ‘v²æ
¨æÚ ãñ …èÝï ¹ï´ ? »ï¨ï ãH Ý ãæïÝï±æHï ¨±æH ½°±æÝ ã¹ °Úè¾æï´
¨ï ãè v²æï´ ÐêÀ„æ ãñ ?’
çÈUÚ ¨ï Îæï-„èÝ ¾æÚ ±ãè ãæï„æ Úãæ J ¹æñ¨è ÜUæ ÐêÀÝæ ¥æñÚ
Ÿæè¹æïÅæ ÜUæ ‘Îê¡°æ’ ÜUãÝæ …æÚè Úãæ J
»ÜU çÎÝ ¹æñ¨è ÜUæ ÜUíæï{ ¥æ¨¹æÝ ÐÚ …æ Ðãé¡™æ J ‘¥æÝï
Îï ©¨ï J ¥æ… »ï¨è Hæ… çÝÜUæH„è ãê¡ çÜU ¾¨ J ‘Îê¡°æ, Îê¡°æ ÜUÚ
ÜïU ç¨ÈGU UüU ÛæìêÆè „¨Ìè Îï Úãæ ãñ J ¥°Ú Îï Ýãè´ ¨ÜU„æ, „æï Ðñ¨ï
çH²ï ãè v²æï´ ? Ðñ¨ï v²æ ÐïÇG ÐÚ H°„ï ãñ´ ?’-¹æñ¨è ÜïU ¥´ÎÚ
RUæï{ {{ÜU Úãæ ‰ææ J
‰ææïÇGï ãè ¨¹² ¹ï´ ÚæïÁGæ ÜUè „Úã ½…Ý °æ„ï-°æ„ï Ÿæè¹æïÅæ
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 79
±ãæ¡ ¥æ Ðãé¡™ï J ÚæS„ï ÐÚ ¹æñ¨è ©ÝÜUè Úæã Îﶄï ãé» ¶ÇGè ‰æè J
©¨Ýï ©ÝÜUæ ãæ‰æ ÐÜUÇGÜUÚ ©‹ãï´ ÚæïÜUæ ¥æñÚ ÜUÜüUàæ ¥æ±æÁGæ ¹ï´
±æv¾æ‡æ ™HæÝï H°è J...‘» ™éÝèHæH, ¥æ… ¥æ¶Úè ¾æÚ ÜUã„è
ãê¡ „éÛæ¨ï J ¹ïÚï Ðñ¨ï Îï ÎïÝæ, Ýãè´ „æï ¹ïÚï …ñ¨è ¾éÚè ÜUæï§ü Ýãè´ J
ÜUH¹é» ÜUæï ç¨ÈGU UüU ½…Ý °æÝæ ãè ¥æ„æ ãñ J ²ã ¨¾ ¥æÇ´¾Ú
ãñ „ïÚæ J §„Ýæ {æç¹üÜU ÜUãHæ„æ ãñ „æï ¹ïÚæ Ðñ¨æ v²æï´ Ýãè´ ™éÜUæ„æ ?
ÝæHæ²ÜU, Éæï´°è J „éÛæ¨ï Ðñ¨ï ±¨êH çÜU²ï ç¾Ýæ ¹ñ´ Ýãè´ Úãê¡°è J
Ðæ§ü-Ðæ§ü ±¨êH ÜUM¡°è J...’
ÜUíæï{ ¹ï´ v²æ ¾ÜU Úãè ‰æè, §¨ÜUè ¹æñ¨è ÜUæï ¨é{-¾é{ Ýãè´
‰æè J ©¨ÜUè ç™ÌæãÅ ¨éÝÜUÚ ÚæS„ïÐÚ ½èÇG …}ææ ãæï °²è J ¨é¾ã
ÜUæ ¨¹² ¥æñÚ ¾æÁGææÚ ÜUæ çÎÝ ãæïÝï ¨ï Hæï° ÜUGU UæÈGU Uè ‰æï J ²ã ¹éz„
ÜUæ „¹æàææ Îï¶Ýï ÜïU çH» ©Ý ÎæïÝæï´ ÜUæï ÍæïÚÜUÚ ¨¾ Hæï° ¶ÇGï
侕 J
¹æñ¨è ÜïU ¹¹ü½ïÎÜU ¥æñÚ ÜUÅé ±æÜUì¾æ‡æ Ÿæè¹æïÅæ ¨éÝ Úãï ‰æï J
©¨ÜïU àæÏÎæï´ ¨ï ©ÝÜïU Nβ ÜUè ÀHÝè ãæï Úãè ‰æè J ²ã ¹æÝãæçÝ,
²ã ¥Ð¹æÝ ¨ãÝï ¨ï „æï ¥ÓÀæ ãæï„æ ²çÎ {Ú‡æè¹æ„æ ¹éÛæï ¨è„æ
ÜUè „Úã ¥ÐÝï ¥´ÎÚ ¨¹æ Hï„è J ãï ½°±æÝ ! ²ã v²æ ¾è„ Úãè
ãñ´ ¹éÛæ ÐÚ ? v²æ …±æ¾ Îê¡ ¹ñ´ ? ÜñU¨ï Îê¡ Ðñ¨ï ? ÜUãæ¡ ¨ï Îê¡ ?
çÜU¨ ¨ï ¹æ¡°ê ?’-©ÝÜUè ¥æ¡¶æï´ ¨ï ¥æ¡¨ê ÅÐÅÐ ç°Ú Úãï ‰æï J Íææ²H
ãæïÜUÚ, ç±h ãæïÜUÚ ç°ÇGç°ÇGæÜUÚ ±ï §üEÚ ¨ï Ðíæ‰æüÝæ ÜUÚ Úãï ‰æï J
¹æñ¨è ÜïU Ð桱 ÐÜUÇGÜUÚ Úæï„ï-Úæï„ï Ÿæè¹æïÅæ ¾æïHï, ‘¹æñ¨è, ¹ñ´
Îï Îê¡°æ ¨¾ Ðñ¨ï, …ËÎ ãè Îê¡°æ, ¹éÛæ ÐÚ ç±Eæ¨ Ú¶Ýæ J’
¥ÐÝï àæ訹 …ñ¨ï ½æÚè ãæï °²ï ãé» Ð桱 ¶è´™„ï-¶è´™„ï ¥æñÚ
Úæï„ï-Úæï„ï Ÿæè¹æïÅæ ™HÝï H°ï J ½èÇG ¨ï ÚæS„æ çÝÜUæHÜUÚ ±ï ÐæÆàææHæ
ÜUè ¥æïÚ ™HÝï H°ï, ½…Ý °æ„ï-°æ„ï ©¨ ÐÚ¹Ðí½é ÜUæï çÚÛææÝï H°ï,
βæ ÜUè ¥æñÚ ÜëUÐæ ÜUè ½è¶ ¹æ¡°Ýï H°ï J
80 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 ¥æ… ©ÝÜïU ½…Ý ¹ï´ Nβ çÝ™æïÇGÝï±æHè ¥æ„ü„æ-¥æÎíü„æ,
ÜUæL‡² ‰ææ J
‘ãçÚ ÜUæï ½…Ýï±æHï çÜU¨èÜUè Hæ… °²è ãæï, »ï¨æ ¥æ…„ÜU
…æÝæ Ýãè´’ »ï¨æ „ê ÜUã„æ ãñ, „æï çÈUÚ, ¹ïÚè Hæ… ½è ¥¾ „ïÚï
ãè ãæ‰æ ¹ï´ ãñ, ©¨ÜUè Úÿææ ÜUÚÝæ Ðí½æï J ãï ½°±æÝ, „êÝï ÐítæÎ,
{íé±, ÎíæñÐÎè, ¹èÚæ, ÝÚ稴㠨¾ ÜUè Hæ… Ú¶è ãñ J ¹éÛæï ¹ÎÎ
ÜUÚÝæ ¥æñÚ ç¾ÚÎ ç¨Ú ¨}ãæHÝæ, Ýãè´ „æï „ïÚï ãè Ýæ¹ ÜUæï ÜUæçH¹æ
H°ï°è Úï J...’ Ÿæè¹æïÅæ S±²´ Ðíæ‰æüÝæ ¾Ý °²ï ‰æï ¥æñÚ ¥¾ ½v„
ÜUè Ýãè´ ¾çËÜU ©¨ ½°±æÝ ÜUè ãè ÐÚèÿææ ‰æè J
ÐæÆàææHæ Ðãé¡™ï, ÐÚ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæ ÐÉGæÝï ¹ï´ ç¾HÜéUH Š²æÝ Ýãè´
‰ææ J àææ¹ ÜUæï ÍæÚ HæñÅÝï ÜïU ¾æÎ ÜéUÀ ¶æ²ï-çвï ç¾Ýæ ±ï ±ñ¨ï
ãè ÐÇGï Úãï, …H„ï Úãï, Ðíæ‰æüÝæ ÜUÚ„ï Úãï, ¥æ¡¨ê ¾ãæ„ï Úãï J
»ï¨è ò°í ¹æÝç¨ÜU Îàææ ¹ï´ ÜéUÀ çÎÝ ¾è„ °²ï ¥æñÚ »ÜU
çÎÝ ¨é¾ã ÐæïSŹïÝ Ýï »ÜU Úç…SÅÇü ÐñçÜUÅ Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ãæ‰æ ¹ï´
Ú¶æ J »ÜU ¥Ý…æÝ Ã²çv„ Ýï ©‹ãï´ ¨æÉGï ¨æ„¨æñ LÐ²ï ½ï…ï ‰æï,
ç…„Ýï ¹æñ¨è ÜUæï ÎïÝï ‰æï, ©„Ýï ãè J
Ðñ¨ï ÐæÝï ÜïU ¾æÎ ½è ¹æñ¨è ÜUÅé S±Ú ¹ï´ ¾æïHè, ‘ÚæS„ï ¹ï´ „ïÚè
§„Ýè ¥æ¾L çÝÜUæHè §¨èçH» „êÝï Ðñ¨ï çβï, Ýãè´ „æï „ê v²æ
ÎïÝï±æHæ ‰ææ ? Ðñ¨ï ‰æï, „æï ½è Ý ÎïÜUÚ ÜïU±H ‘Îê¡°æ, Îê¡°æ’ ãè ÜUã„æ
‰ææ Ý J
Ÿæè¹æïÅæ Ýï §¨ ÐÚ ÜUæï§ü …±æ¾ Ýãè´ çβæ J ©ÝÜïU ¹æ‰æï ÐÚ
ÜUæ ¾æïÛæ ÎêÚ ãæïÜUÚ ©ÝÜUæ ¹Ý ¥ç„ ãHÜUæ ãæï °²æ ‰ææ J ©ÝÜUè
Hæ… Ú¶Ýï±æHæ ±ã ½…Ý „ï… ¨ï ™}æ™}æ ÜUÚ„ï ãé» àææï½æ²¹æÝ
ãæï Úãæ ‰ææ, ½…ݹæçHÜUæMÐè ãæÚ ¹ï´... ÜUæñS„é½¹ç‡æ ÜUè „Úã J
D D D ¨æñ´ÐÜUÚ ™Hæ …æ„æ J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 81
JJ ãçÚ:ú JJ
32. …è±ÝÎæÝ
¹æñ¨è ÜUæ GÜUÁGææü ™éÜUæÝï ¨ï ½æÚ ãHÜUæ ãé¥æ „æï ½è, ¥¾ ½è
¾ãé„-¨ï Hæï°æï´ ÜïU çã¨æ¾ ÐêÚï ÜUÚÝï ‰æï J
‘§Ý Ðñ¨æï´ ÜUæ §´„μææ¹ ÜñU¨ï ÜUÚï´ ? ±í„S‰æ ãæïÝï ÜïU ÜUæÚ‡æ
¾ÇGè ÝæñÜUÚè ÜUÚÝæ ¹é¹ÜUèÝ Ýãè´ ãñ J „Ýw±æã ÜUè Úæçàæ ÍæÚ¶™ü
ÜUæï ½è ÐêÚè ÐÇG„è Ýãè´ ãñ, çÈUÚ „æï ©¨¹ï´ ¨ï ¾™æÜUÚ ‰ææïÇGï-‰ææïÇGï
Ðñ¨ï …¹æ ÜUãæ¡ ¨ï ¥æñÚ ÜñU¨ï HæÝæ ?’-»ï¨ï ÐíÔAææï´ ÜïU ¥æñÚ ç±™æÚæï´
ÜïU ½¡±Ú ¹ï´ È¡U¨ …æÝï ÜïU ¾æÎ Ÿæè¹æïÅæ çÝÚæàæ ãæï …æ„ï, Nβ ¹ï´
Íæ¾ÚæãÅ ¨è ãæïÝï H°„è, ¹S„ÜU ÜUè Ý¨ï´ ç¶´™è …æ„è, ÜUæï§ü ¥´ÎÚ
ã‰ææñÇGï ¨ï Ææï´ÜU Úãæ ãæï »ï¨æ H°Ýï H°„æ ¥æñÚ çÈUÚ ÐêÚæ àæÚèÚ „Ý
…æ„æ J ²ã ¹æÝç¨ÜU ò°í„æ ¥æñÚ „Ýæ± ¾ÉG„æ °²æ ¥æñÚ ©¨¹ï´
¨ï ©‹ãï´ ‘çÈUÅ쨒 ¥æÝï ÜUè ¾è¹æÚè àæéM ãé§ü J
çãSÅïçÚ²æ ÜUè ±…ã ²ï çÈUÅì¨ ¥æ„è ‰æè, HïçÜUÝ ±ï ÜU¾
¥æ»°è ²ã ÜUãÝæ ¹éçàÜUH ‰ææ J ÜU½è ™H„ï-™H„ï ãè ±ï çÈUÅì¨
ÜUæ çàæÜUæÚ ãæïÜUÚ ç°Ú ÐÇG„ï ²æ ÜU½è SÜêUH ¹ï´ ÐÉGæ„ï-ÐÉGæ„ï ãè
±ï ç°Ú …æ„ï J
ÜUæ¹±àææ„ì ÜUãè´ …æÝæ ÐÇGï „æï ©¨ÜïU çH» Ÿæè¹æïÅæ ¨æ§çÜUH
ÜUæ ©Ð²æï° ÜUÚ„ï ‰æï J ¾ãé„ ¾æÚ ±ï ¨æ§çÜUH ÐÚ ¨ï ½è çÈUÅì¨
ÜUè ±…ã ¨ï ç°Ú ÐÇG„ï ‰æï J ¨æÚæ ¨æ¹æÝ ÚæS„ï ÐÚ ç¾¶Ú …æ„æ J
©ÝÜïUï ÐãÝï ãé» ÜéU„ïü ÜUè …ï¾ ¹ï´ ÜU§ü ¾æÚ SÜêUH ÜïU ²æ ¥æŸæ¹
ÜïUï Ðñ¨ï ½è Úã„ï, HïçÜUÝ ÜU½è ½è ÜéUÀ ½è ç±ÐÚè„ Ýãè´ ãé¥æ J
½°±æÝ ÜUè „Úã ÜUæï§ü-Ý-ÜUæï§ü ¥æÜUÚ ©ÝÜUè ¹ÎÎ ÜUÚ„æ, ©ÝÜUæ
¨æ¹æÝ ©Ææ Hï„æ, ©ÝÜUè ¾xæH ¹ï´ ¾ñÆÜUÚ ©‹ãï´ ¨é{ ¹ï´ HæÝï ÜUè
ÜUæïçàæàæ ÜUÚ„æ ¥æñÚ ©ÝÜïU ¨é{ ¹ï´ ¥æÝï ÜïU ¾æÎ ©ÝÜUæ ¨æ¹æÝ
82 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 Ÿæè}ææïÅæ ÜïU àæÚèÚ ÜUæï ÈUèÅì¨ ÜUè Ïæè}ææÚè Hxæè ƒè, „Ïæ
¥æÚæ}æ HïÝï ÜïU çÝç}æœæ ¨ï ±ï Îæï ÏææÚ Ý}æüÎæ}æñ²æ ÜïU „Å ÐÚ xæ²ï
ƒï J »ÜU ÏææÚ ©ÝÜïU ¨æƒ Ÿæè }æãïàæ|ææ§ü }æïã„æ ¥æñÚ Ÿæè |ææÝéÐí¨æÎ
ТÇKæ ƒï J Îê¨Úè ÏææÚ ±ï ¥ÜïUHï ƒï J „Ïæ Ý}æüÎæ}æñ²æ ÜïU ¨éÚÐæ‡æïEÚ
ÿæï~æ }æï¢ }ææï¶ÇGèÍææÅ ÜïU ©¨ ÐæÚ ŸæèÚ‡æÀæïÇÚæ²…è ÜïU }æ¢çÎÚ }æï¢ ƒæïÇGï
çÎÝ ÚãÝæ ãé¥æ ƒæ J ±ãæ¡ »ÜU ¨æ{é-}æãæy}ææ Úã„ï ƒï J Ÿæè}ææïÅæ
ÜUæ S±|ææ± ¨ï±æ|ææ± ÜUæ ƒæ ãè J §¨¨ï ±ï ©¨ ¨æ{é-}æãæy}ææ ÜUè
¨ï±æ™æÜUÚè ÏæÇGï Ðíï}æ ¨ï ÜUÚ„ï ƒï J Ÿæè}ææïÅæ ±ãæ¡ Úãï ƒï, ©¨ ¨}æ²
ÎÚç}æ²æÝ ±ãæ¡ |æè ™æÚ-Ðæ¡™ ÏææÚ ÈUèÅì¨ ÜïU ã}æHï ¥æ²ï ƒï J
©¨ ¨æ{é-}æãæÚæ… ÜïU Ðæ¨ ¨ï ç±Îæ² Hï„ï ¨}æ² Ÿæè}ææïÅæ ©¨
¨æ{é-}æãæÚæ… ÜïU ÐñÚæï¢ }æï¢ ÐÇGï ¥æñÚ ¥æàæè±æüÎ }ææ¡xæï J ©¨ ¨æ{é-
}æãæy}ææ Ýï Ÿæè}ææïÅæ ÜUæï ÜUãæ ‘ÏæïÅæ, „ê ‘ãçÚ:ú’ ÜUæ …æÐS}æÚ‡æ ÜUÚ J
§¨¨ï „ïÚè Ïæè}ææÚè ç}æÅ …æ²ïxæè J’
Ÿæè}ææïÅæ ÜUæï ©¨ ¨}æ² Ÿæè|æxæ±æÝ ÜïU S}æÚ‡æ }æï¢ ç±Eæ¨ Ý ƒæ J
©‹ãæï¢Ýï »ï¨æ ¨æï™æ ƒæ çÜU §¨ ¨æ{é-}æãæy}ææÝï ²çÎ …¢xæH ÜUè ÜUæï§ü
…ÇGè-ÏæêÅè Îè ãæï„è „æï Ïæè}ææÚè ç}æÅ …æ„è J çÈUÚ ©¨ ¨æ{é-}æãæy}ææ
Ýï Ÿæè}ææïÅæ ÜUæï »ï¨æ |æè ÜUãæ ƒæ çÜU »ÜU ±¯ü ÜïU ÏææÎ „éÛæï ÜUæï§ü
¨ÎìxæéL ç}æHï¢xæï J ±ï „ïÚï …è±Ý ÜUæ ç±ÜUæ¨ ÜUÚï¢xæï J çÜU‹„é ©¨ ¨}æ²
‘…è±Ý’ ¥æñÚ ‘ç±ÜU樒 ²ï Ÿæè}ææïÅæ ÜïU çH» ÜïU±H àæÏÎ ãè ƒï J
ÈUèÅì¨ ÜUè Ïæè}ææÚè ¨ï Ÿæè}ææïÅæ ªÏæ xæ²ï ƒï J §¨çH» ©¨
¨æ{é-}æãæÚæ… ÜïU Ðæ¨ ¨ï ±æçШ HæñÅ„ï ¨}æ² Ý}æüÎæ}æñ²æ }æï¢ ÜêUÎ
ÜUÚ àæÚèÚ ÜUæ ¥¢„ HæÝï ÜUæ Ðí²Õ |æè çÜU²æ ƒæ J §¨ÜïU çH»
xæLÇïEÚ (©¨ ¨}æ² ÜUæ ç…Hæ |æM™, ±„ü}ææÝ ç…. Ý}æüÎæ, xæé…Úæ„)
xæ桱 ¨ï ¥æxæï …æ„ï-…æ„ï Ý}æüÎæ}æñ²æ ÜïU çÜUÝæÚï ÜUè »ÜU ª¡™è ÜUxææÚ
Ш¢Î ÜUè ƒè, …æï ÜUÚèÏæ 100-150 ÈêUÅ ª¡™è ƒè J ©¨ ÐÚ ¨ï
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 83
Ÿæè}ææïÅæ Ýï ÜêUÎÜUÚ ¥ÐÝæ àæÚèÚ Ý}æüÎæ}æñ²æ ÜUæï ¨}æÐü‡æ çÜU²æ ƒæ J
çÜU‹„é Ý}æüÎæ}æñ²æ Ýï Ÿæè}ææïÅæ ÜïU àæÚèÚ ÜUæ ¨}æÐü‡æ ¥S±èÜUæÚ ÜUÚ
ÜïU ©ÝÜïU àæÚèÚ ÜUæï ±æçШ ©¨ ÜUxææÚ ÐÚ ÎêÚ Èï¢UÜU çβæ J Ÿæè}ææïÅæ
ÜUæ §¨ „Úã ™}æyÜUæçÚÜU Ïæ™æÏæ ãé¥æ J
§¨ Ðí¨¢xæ ÜïU ÏææÎ Ÿæè}ææïÅæ ±ÇæïÎÚæ ©ÝÜUè ¥æŠ²æçy}æÜU }ææ„æ
ÜïU ÍæÚ …æ„ï ãñ¢ J ±ãæ¡ ©ÝÜïU ÍæÚ }æï¢ ¨èÉGè ÐÚ ¨ï çxæÚ„ï ¨}æ²
Ý}æüÎæ}æñ²æ ÜïU çÜUÝæÚï ç}æHï ¨æ{é-}æãæy}ææ ™}æyÜUæçÚÜU MÐ ¨ï ©ÐçSƒ„
ãæïÜUÚ Úæïxæ}æéçQU ÜïU çH» |æxæ±æÝ ÜUæ S}æÚ‡æ Ýãè¢ ÜUÚÝï ÜïU çH»
Çæ¡Å„ï ãñ¢ J ÏææÎ }æï¢ Ÿæè}ææïÅæ Ïæ„æ„ï ãñ¢ çÜU ©ÝÜUè ©¨ ¥æŠ²æçy}æÜU
}ææ„æ ÜUè ¨Hæã |æè Ýãè¢ }ææÝè ƒè, çÜU‹„é Ðê. xææ¢{è ÏææÐê ÜUè ¨Hæã
}ææÝÜUÚ ‘ãçÚ:ú’ ÜUæ S}æÚ‡æ çݲ}æ ¨ï HïÝæ àæéM çÜU²æ ¥æñÚ „èÝ-
™æÚ }æãèÝï }æï¢ ÈUèÅì¨ ÜUè Ïæè}ææÚè çÏæHÜéUH ç}æÅ xæ§ü J
§¨¨ï }æïÚï çH» …è±Ý }æï¢ Ý²æ }ææxæü Ðí|æéÜëUÐæ ¨ï ¶éH xæ²æ J
…è±Ýç±ÜUæ¨ ÜUè ¨æ{Ýæ ÐíæÚ¢|æ ãé§ü J »ÜU ±¯ü ÜïU ÏææÎ ¨™}æé™
¥ã}æÎæÏææÎ }æï¢ ¨æÏæÚ}æ„è ÜïU çÜUÝæÚï Ÿæè}ææïÅæ ÜUæï ¨æ{Ýæ ÜïU }ææxæü }æï¢
ç±ÜU稄 ÜUÚÝï±æHï »ÜU ¨ÎìxæéL |æè ç}æH xæ²ï J
©Ð²éüQU ãÜUGèÜU„ ‘…è±ÝÎàæüÝ’ Ýæ}æÜU ÐéS„ÜU }æï¢ Ÿæè}ææïÅæÝï
S±²¢ çHç¶ ãñ ©¨ÜïU ¥Ýé¨æÚ ãñ J
Ÿæè}ææïÅæ ÜïU ²ï Ðí¨¢xæ ©ÝÜUè Š±çÝ}æéçÎí„ ±æ‡æè }æï¢ |æè ¥æ²ï
ãñ¢ J ©ÝÜïU ²ï Ðí¨¢xæ Ÿæè}ææïÅæ±æ‡æè Ý¢. 8 ¥æñÚ Ý¢. 9 }æï¢ ÀÐï
ãé» ãñ J ²ï Ðí¨¢xææï¢ ÜïU ±‡æüÝ ÜïU ÍæÅÝæRU}æ }æï¢ ÜéUÀ ¥¢„Ú ãñ J
‘…è±ÝÎàæüÝ’ ÐéS„ÜU }æï¢ Ÿæè}ææïÅæ Ýï Ïæ„æ²æ ãñ çÜU ±ï ¥æÚæ}æ
ÜUÚÝï ÜïU ãï„é Ý}æüÎæ„Å ÐÚ xæ²ï ƒï J ±ãæ¡ }ææï¶ÇèÍææÅ ÜïU ©¨
ÐæÚ ŸæèÚ‡æÀæïÇÚæ²…è ÜïU }æ¢çÎÚ }æï¢ ©¨ ¨æ{é-}æãæÚæ… ¨ï ç}æHï
ƒï, ç…‹ãæï¢Ýï ‘ãçÚ:ú’ }æ¢~æ ÜUæ Ýæ}æS}æ‡æ ÜUÚÝï ÜUæï ÜUãæ ƒæ J
±ãæ¡ ¨ï ±æçШ HæñÅÝï ¨}æ² xæLÇïEÚ }æï¢ ¥æy}æ¨}æÐü‡æ ÜUÚÝï
84 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
ÜUæ ç¢Ýp² çÜU²æ J ©¨}æï¢ ©ÝÜUæ ™}æyÜUæçÚÜU Ïæ™æ± ãé¥æ J
ÏææÎ ±ï ±ÇæïÎÚæ ¥ÐÝè ¥æŠ²æçy}æÜU }ææ¡ ÜïU ±ãæ¡ xæ²ï ƒï J
…Ïæ çÜU ©ÝÜUè Š±çÝ}æéçÎí„ ±æ‡æè ÜïU ÐéS„ÜU Ÿæè}ææïÅæ±æ‡æè
Ý¢. 8 ¥æñÚ Ý¢. 9 }æï¢ ±ï Ïæ„æ„ï ãñ çÜU ±ï ÝçDzæÎ ¨ï çÝÜUHÜUÚ
¨è{ï xæLÇïEÚ xæ²ï ƒï J ±ãæ¡ Ý}æüÎæ}æñ²æ ÜUè ª¡™è ÜUxææÚ ÐÚ
¨ï ÝÎè }æï¢ ÜêUÎï ƒï ¥æñÚ ™}æyÜUæçÚÜU Ïæ™æ± ãé¥æ J ÏææÎ }æï¢
çÜU¨è ¨æ{éÝï ‘ãçÚ:ú’ ÜUæ S}æÚ‡æ ÜUÚÝï ÜUæï ÜUãæ ƒæ J çÜU‹„é
©‹ãæï¢Ýï Ýãè¢ çÜU²æ J çÜU‹„é ±ï ±ÇæïÎÚæ ©ÝÜUè ¥æŠ²æçy}æÜU }ææ¡
ÜïU ±ãæ¡ xæ²ï J ©¨ÜïU ÏææÎ }æï¢ Ðê. ÏææÐê ÜUè ¨Hæã ¥Ýé¨æÚ ©‹ãæï¢Ýï
‘ãçÚ:ú’ ÜUæ S}æÚ‡æ ÜUÚÝæ àæéM çÜU²æ J
{èÚï-{èÚï çÈUÅì¨ ÜUæ Ðí¹æ‡æ ¾ÉG„æ °²æ ¥æñÚ çÈUÚ Ÿæè¹æïÅæ
¥´ÎÚ ¨ï ÐêÚï ÅêÅ ™éÜïU J ã„æàææ-çÝÚæàææ ÜUè ¶æ§ü ¹ï´ ±ï Çê¾ °²ï J
©ÝÜïU ¹Ý ¹ï´ ¥æ²æ, ‘Îïàæ-ç±Îïàæ ÜUè §„Ýè αæ§ü²æ¡ ÜUè, çÈUÚ ½è
ÜéUÀ Ýãè´ ãé¥æ J ²ã ¾è¹æÚè ÎêÚ ãæï°è »ï¨æ H°„æ Ýãè´ ãñ J ¥¾
§¨ ¾è¹æÚè ¨ï ÀéÅÜUæÚæ ÐæÝï ÜUæ ÜïU±H »ÜU ãè ¹æ°ü ¾™æ ãñ J
¥ÐÝï §¨ òæç{°íS„ àæÚèÚ ÜUæ ½æï° Ý¹üÎæ¹æ„æ ÜUæï ÎïÝæ ãè ©ç™„
ãñ J ¨½è àæÚ‡ææ°„æï´ ÜUæï ±ã S±èÜUæÚ Hï„è ãñ, ¹éÛæï ½è ¨¹æ Hï°è,
¹éÛæï ½è °æïÎ ¹ï´ Hï Hï°è J’
çÝp² öÉG ãæïÝï ÜïU ¾æÎ ±ï °LÇïEÚ („ã¨èH Ýæ´ÎæïÎ, ç…Hæ
ݹüÎæ, °é…Úæ„) ÜïU ÝÁGæÎèÜU ݹüÎæ¹æ„æ ÜïU çÜUÝæÚï ÐÚ ™Hï °²ï J
çÜUÝæÚï ÜUè ¾æ…ê ¹ï´ »ÜU ª¡™è ÜUxææÚ ÐÚ ±ï ™ÉG °²ï ¥æñÚ Ý¹üÎæ¹æ„æ
ÜUæï çÝãæÚÜUÚ Îï¶Ýï H°ï J
ݹüÎæ¹æ„æ ÜUæ ç±àææH …Hæñ{ °´½èÚ„æ ¨ï ¾ã Úãæ ‰ææ J
±æ„æ±Ú‡æ Ðê‡æü„: çÝS„Ï{ ‰ææ J ݹüÎæ¹ñ²æ ÜUæï ¹Ý ¨ï ±´ÎÝ ÜUÚ ÜïU
Îê¨Úï ÿæ‡æ ãè Ÿæè¹æïÅæÝï ¥ÐÝæ àæÚèÚ ÝÎè ÜïU Ðæ~æ ¹ï´ Ûææï´ÜU çβæ J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 85
©ÝÜïU àæÚèÚ ÜUæï ݹüÎæ¹æ„æ ÜïU …H ÜUæ Æ´Çæ SÐàæü ãé¥æ ¥æñÚ
çÈUÚ »ÜU ¥ÜUçËЄ ¥æñÚ ¥ÍæçÅ„ ÍæÅæ J Ý}æüÎæ}æñ²æ ÜïU Ðí±æã }æï¢
¨ï »ÜU …æïÚÎæÚ Ïæ±¢ÇÚ ©Ææ ¥æñÚ ©¨Ýï ©ÝÜïU àæÚèÚ ÜUæï ©ÆæÜUÚ
ÝÎè çÜUÝæÚï ÜïU 100-150 ÈêUÅ ª¡™ï ÜUxææÚ ÐÚ ¨ï ÜUãè´ ÎêÚ ÈïU´ÜU
çβæ J »ÜU ÿæ‡æ¹æ~æ ¹ï´ ²ã ¨¾ ç¾…Hè ÜUè „Úã ÍæçÅ„ ãé¥æ J
Ý}æüÎæ}æñ²æ ÜïU Ðí±æã }æï¢ ¨ï ©Ææ ãé¥æ ©¨ Ïæ±¢ÇÚ ÜïU }抲 ¹ï´
Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï MбæÝ, ÎñçÎŒ²¹æÝ, „ï…S±è, ¨æH´ÜëU„ »ï¨ï S±MÐ
¹ï´ ݹüÎæ¹æ„æ Ýï Ðíy²ÿæ ÎàæüÝ çβæ J ¥Îì½é„, ¥±‡æüÝè² ¥æñÚ
àæÏÎæ„è„ »ï¨æ ±ã ÎàæüÝ ‰ææ J
©ÝÜUæ àæÚèÚ ÝÎè ÜïU ©ÐÚ ÜUxææÚ ÐÚ ¨ï ç°Ú„ï ãè ±ï ¥ÐÝè
¨é{-¾é{ ¶æï ¾ñÆï J
ÜéUÀ ¨¹² ÜïU ¾æÎ ±ï ãæïàæ ¹ï´ ¥æ²ï J ݹüÎæ¹ñ²æ ÜïU ¥Îì½é„
ÎàæüÝ ÜUæ ©‹ãï´ ÐéÝS¹üÚ‡æ ãé¥æ J
©‹ãï´ ç±™æÚ ¥æ²æ, ‘¹ïÚæ öÉG çÝp² ãæï„ï ãéé» ½è ݹüÎæ¹æ„æ
Ýï ¹éÛæï …è±ÝÎæÝ çβæ ãñ J *‘By His grace, I am meant for
somethig !’*
‘½æ±Ýæ ÜïU Ðí±æã ¹ï´ ¾ãÜUÚ, çÝÚæàææ ¨ï °íS„ ãæïÜUÚ ¹ñ´ ²ã
v²æ ÜUÚÝï …æ Úãæ ‰ææ ? ¹ñ´ çÜUÝ¨ï ½æ° Úãæ ‰ææ ? ¾è¹æÚè ¨ï,
ÜéUÅé´ç¾²æï´ ¨ï, …° ¨ï ²æ ¥ÐÝï ¥æШï ?...»ï¨æ ÜUÚÝï ÜUæ ¹éÛæï
¥ç{ÜUæÚ ãñ v²æ ?...’
xæGU H„
U ç݇æü² ÜïU ±àæ ãæïÜUÚ ¥æy¹Íææ„ ÜUæ ÜëUy² ÜUÚÝï ÐÚ
½è ݱ…è±Ý ÎïÝï±æHï ÐÚ¹Ðí½é ÜUè ¥„v²ü HèHæ ¨ï Ÿæè¹æïÅæ ÜUæ
Nβ ½Ú ¥æ²æ J
ݹüÎæ¹æ„æ ¹æÝæï ©‹ãï´ ¾„æ Úãè ‰æè, ‘¹ïÚï HæH J „ê HæñÅ …æ J
§¨ …°„ ÜïU çH» „éÛæï …èÝæ ™æçã» J ã„æàæ Ý ãæïÝæ J ÐçÚçS‰æç„
* ‘çÝçp„ ãè Ðí|æéÜëUÐæ ¨ï §¨ àæÚèÚ ÜUæ ÜéUÀ Ðí²æï…Ý ãæïxææ J’
86 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
ÜUæ ¹éÜUæ¾Hæ ÜUÚÝæ, „æï ãè „ê ¹ïÚæ ¨éÐé~æ ÜUãHæÝï ÜïU Hæ²ÜU ãñ J
¹ïÚè ¹¹„æ ¥æñÚ Ðíï¹ „éÛæ ÐÚ ¾Ú¨ ãè Úãï ãñ´ J öÉG ¾Ý ¥æñÚ
¹æ°üÜUí¹‡æ ÜUÚ J §¨ …°„ ¹ï´ àææE„ ÜéUÀ ½è Ýãè´ ãñ, Ý ¨é¶
Ý Îé:¶, Ý ¾è¹æÚè, Ý S±æS‰² J ²ï ÐíæÚÏ{½æï° ÜU½è-Ý-ÜU½è
¶Gy}æ ãæï´°ï ãè ¥æñÚ ©ÁÁ±H ²àæ ÜUæ ¥ç{ÜUæÚè „ê ¾Ýï°æ ãè J ¾ïÅæ,
ÇÚÝæ Ýãè´, ¹ñ´ „ïÚï ¨æ‰æ ãê¡ J …æ, „éÛæï ¹ïÚæ ¥æàæè±æüÎ ãñ J’
§¨ ÍæÅÝæ ÜïU ÏææÎ ±ï Ïæ„æ„ï ãñ¢ çÜU ©¨ Ý}æüÎæÿæï~æ }æï¢ ©ÝÜUæï ÜUæï§ü
¨æ{é-}æãæÚæ… ç}æHï J ç…‹ãæï¢Ýï ÈUèÅì¨ ÜUè Ïæè}ææÚè ç}æÅæÝï ÜïU çH»
‘ãçÚ:ú’ }æ¢~æ ÜUæ S}æÚ‡æ ÜUÚÝï ÜUæï ÜUãæ ƒæ J çÜU‹„é Ÿæè}ææïÅæ ÜUæï ç±Eæ¨
Ý ƒæ J §¨ çH» ©‹ãæï¢Ýï ‘ãçÚ:ú’ }æ¢~æ ÜUæ S}æÚ‡æ Ýãè¢ çÜU²æ J
¾æÎ ¹ï´ ±ÇæïÎÚæ ¥ÐÝè ¥æŠ²æçy}æÜU }ææ¡ ÜïU ±ãæ¡ °²ï J ±ãæ¡
Úã„ï ¨¹² »ÜU ¾æÚ çÈUÚ çÈUÅì¨ ÜUæ ã¹Hæ ãé¥æ ¥æñÚ ±ï ¨èçÉG²æï´
¨ï HéÉGÜU„ï ãé» Ýè™ï ç°Ú ÐÇGï J ÜéUÀ ¨¹² ±ï ¥ÐÝæ ãæïàæ ¶æï
¾ñÆï, àæÚèÚ ÜUæï ™æïÅ H°è ¥æñÚ ‰ææïÇGæ-¾ãé„ ¶êÝ ½è çÝÜUH ¥æ²æ J
‰ææïÇGè ÎïïÚ ¾æÎ …¾ ±ï ãæïàæ ¹ï´ ¥æ Úãï ‰æï, „¾ ©¨è ¨¹² ©‹ãï´
ݹüÎæ çÜUÝæÚï ÜïU ©¨ ¨æ{é¹ãæÚæ… ÜUæ ÎàæüÝ ãé¥æ J ©‹ãæï´Ýï Ÿæè¹æïÅæ
¨ï ÜUãæ, ‘¥Úï ! ½°±æÝ ÜUæ Ýæ¹S¹Ú‡æ ÜUÚ ÜïU „æï Îï¶ J Ðí²æïxæ
ÜUÚ HïÝï ¹ï´ „ïÚæ v²æ …æ„æ ãñ ?’
§¨ ÎàæüÝ ÜïU ¾æÚï ¹ï´ Ðí½æ¾æ ÜUæï ¾„æÝï ÐÚ ©‹ãï´ ¾ãé„ ¥æÝ´Î
ãé¥æ J ©‹ãæï´Ýï ÜUãæ, ‘™éçݲæ, „ê ¾ÇGæ ½æx²àææHè ãñ J „ê ¥½è
¨ï ãè Ýæ¹S¹Ú‡æ àæéM ÜUÚ J „ïÚæ Úæï° …MÚ ÎêÚ ãæï°æ, »ï¨æ ¹ïÚè
¹ÝæïÎï±„æ ¹éÛæ¨ï ÜUã Úãè ãñ J’
§„Ýæ ãæïÝï ÐÚ ½è Ÿæè¹æïÅæÝï Ýæ¹S¹Ú‡æ àæéM Ýãè¢ çÜU²æ J
HïçÜUÝ ©‹ãï´ Ðê. °æ´{è…è ÐÚ ¾ãé„ ç±Eæ¨ ‰ææ J §¨ çH» Ðê.
°æ´{è…è ÜUæï ¶G„ mæÚæ ©‹ãæï´Ýï ÐêÀæ, ‘¾æÐê, ¹éÛæï çÈUÅì¨ ÜUè
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 87
„ÜUGU UHèÈGU U ãæï„è ãñ ¥æñÚ Ý¹üÎæçÜUÝæÚï ÜïU »ÜU ¨æ{é Ýï Ýæ¹S¹Ú‡æ
¨ï ²ã Úæï° ÎêÚ ãæï°æ »ï¨æ ¾„æ²æ ãñ J v²æ ²ã ¨™ ãñ ?’
©œæÚ ¹ï´ °æ´{è…è Ýï çH¶æ, ‘½°±æÝ ÜïU Ýæ¹ ¹ï´ ¾ãé„
àæçv„ ãñ J ©¨ÜïU çH» ¥¨´½± »ï¨æ ÜéUÀ ½è Ýãè´ ãñ J „ê
ŸæhæÐê±üÜU Ýæ¹ Hï„ï ÚãÝæ J „ïÚæ Úæï° çÝçp„ ãè ÎêÚ ãæï°æ J’
‘¥¾ Ýæ¹S¹Ú‡æ ÜUÚÝæ ™æçã»’, »ï¨æ Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ¥´„Ú ¹ï´ öÉG çÝp²
ãé¥æ ¥æñÚ ¥¶´çÇ„„æ ¨ï ‘ãçÚ:ú’ ÜïU S¹Ú‡æ ¹ï´ Çê¾ï ÚãÝï ÜUæï ±ï
Ðí²ÕàæèH ÚãÝï H°ï J Ýæ¹ ÜUè {æÚæ ¾ÉG„è ™Hè ¥æñÚ Ý²è àæçv„,
Ý²è ©¹´° ¥æñÚ ÎéÎü}² ¥æy¹ç±Eæ¨ ¨ï ±ï ¥´„¾æüs ½ÚÝï H°ï J
Ýæ¹S¹Ú‡æ ÍæÝè½ê„ ãæï„æ °²æ ¥æñÚ àæÝñ: àæÝñ: ¾è¹æÚè ™æÚ-
À ¹ãèÝæï´ ¹ï´ ãè ½æ° °²è J
Ýæ¹ ¹ï´ çÜU„Ýè àæçv„ ãñ, ²ã Ðí¹æç‡æ„ ãæï ™éÜUæ ‰ææ J
D D D
JJ ãçÚ:ú JJ
33. Ÿæè¾æH²æï°è ¹ãæÚæ… ¨ï Ðí‰æ¹ ¹éHæÜUæ„
»ÜU ¾æÚ ãçÚÐí¨æÎ Ü´U‰ææçÚ²æ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ç¹HÝï ¥æ²ï J
±ï ÝçDzæÎ ¹ï´ ÚãÝï±æHï »ÜU ¨ï±æ½æ±è ±ëçœæ ÜïU ¨ÁÁæÝ
¨Îì°ëãS‰æ ‰æï J
Ÿæè¹æïÅæ Ýï ©ÝÜUæ Ðí¹ï ¨ï S±æ°„ çÜU²æ ¥æñÚ ÐêÀæ, ‘ãçÚÐí¨æνæ§ü,
ÜñU¨ï ãæï ? ¥æñÚ ¥æ… ÜñU¨ï ¥æÝæ ãé¥æ ?’
ãçÚÐí¨æνæ§ü Ýï ÜUãæ, ‘½°„, „é}ãï´ ¥ã¹Îæ¾æÎ ¹ï´ »ÜU
‘¾æH²æï°è ¹ãæÚæ…’ ¾éHæ Úãï ãñ´, ²ã ¾„æÝï ÜïU çH» ¹ñ´ ¶Gæ¨ ¥æ²æ
ãê¡ J’
‘¹éÛæï ?’-¥™¢ç|æ„ ãæïÜUÚ Ÿæè¹æïÅæ Ýï ÐêÀæ, ‘¹ñ´ „æï »ï¨ï çÜU¨è
½è ¾æH²æï°è ¹ãæÚæ… ÜUæï Ðã™æÝ„æ Ýãè´ J’
88 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 ãçÚÐí¨æνæ§ü öÉG S±Ú ¹ï´ ¾æïHï, ‘ãæ¡, ãæ¡, „é}ãï´ ãè J ¥ã¹Îæ¾æÎ
¹ï´ ½Îí …ãæ¡ ¨æ¾Ú¹„è ÝÎè ÜïU çÜUÝæÚï ÐÚ ¨æ{é¥æï´ ÜUæ ¥¶æÇGæ
ãñ J ±ãæ¡ ±ï Ð{æÚï ãé» ãñ´ J ¥±{ê„ ±ëçœæ ÜïU ç¨h ¹ãæy¹æ ãñ J
¾´°æHè àæÚèÚ ãñ ¥æñÚ ¾æHçÐàææ™ ±ëçœæ ¨ï ¨Îñ± ÜUíèÇGæ ÜUÚ„ï Úã„ï
ãñ´ J Ðê‡æü ¥´„¿ææüÝè ãñ´ J ¥ÐÝï ÜUæï ÜéUÀ ½è ÜUãÝæ-¾„æÝæ ÐÇG„æ
Ýãè´, ±ï ¶éÎ ãè ¾„æ Îï„ï ãñ´ ¨¾ ÜéUÀ J Hæï°æï´ ÜUè ½èÇG …¹è Úã„è
ãñ J ¹ñ´ ÎàæüÝ ÜUÚÝï °²æ „¾ ¾æÚ-¾æÚ ÜUã Úãï ‰æï, ‘ÝçDzæÎ ¨ï
™éÝèHæH ½°„ ÜUæï ¾éHæ¥æï J ÝçDzæÎ ¨ï ™éÝèHæH ½°„ ÜUæï
¾éHæ¥æï J’ ¥æñÚ §¨èçH» ²ã ¾„æÝï ÜïU çH» ÜïU±H, ¹ñ´ ²ãæ¡ „éÚ´„
™Hæ ¥æ²æ J’
¹Ý ¨ï ãçÚÐí¨æνæ§ü ¾æH²æï°è ¹ãæÚæ… ÜïU Ðæ¨ ÜU¾ ÜïU Ðãé¡™
™éÜïU ‰æï ¥æñÚ ¥y²´„ ½æ±ç±uH ãæïÜUÚ ¾æïH Úãï ‰æï J
Ÿæè¹æïÅæ ÜUæ ¥™Ú… ¥¾ „ÜU ÜU¹ Ýãè´ ãé¥æ ‰ææ J ‘ÜUæñÝ ãæï
¨ÜU„ï ãñ´ ²ï ¨æ{é¹ãæÚæ… ? ¹ïÚæ ©Ý¨ï Ðê±üÐçÚ™² Ý ãæï„ï ãé» ½è
©‹ãæï´Ýï ¹éÛæï ¾éHæ²æ, ²ã ¥æp²ü Ýãè´ „æï ¥æñÚ v²æ ãñ ? v²æ ÜUæÚ‡æ
ãæï ¨ÜU„æ ãñ ? ÜUæñÝ-¨æ ÜUæ¹ ãæï ¨ÜU„æ ãñ ?’...»ÜU ÜïU ¾æÎ »ÜU
¾ãé„-¨æÚï ¨±æH ¶ÇGï ãé» J
Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ç±™æÚæï´ ¹ï´ Çê¾æ ãé¥æ Îï¶ÜUÚ ãçÚÐí¨æνæ§ü Ýï
ç°ÇGç°ÇGæÜUÚ ç±Ý„è ÜUè, ‘½°„ ! ç¨h ¹ãæy¹æ ¶éÎ ¾éHæ Úãï ãñ´
„æï …GMÚ …æÝæ ™æçã» ¥æñÚ ©Ý¨ï ç¹HÝæ ™æçã» J... çÈUÚ ½è,
¥æ°ï „é}ãæÚè ¹ÁGæèü J... ¹ñ´ ¥¾ …æ„æ ãê¡ J’
…æ„ï-…æ„ï ãçÚÐí¨æνæ§ü Ýï Ÿæè¹æïÅæ ÜUæ ãæ‰æ Ðíï¹ ¨ï ‰ææ¹ÜUÚ
Ðæ¡™ Lл ÜUæ ÝæïÅ …¾ÚÝì ©ÝÜïU ãæ‰ææï´ ¹ï´ Ú¶ çβæ J ©‹ãæï´Ýï ÜUãæ,
‘½°„, ¥ã¹Îæ¾æÎ …æÝï ÜUæ ¹Ý ãé¥æ ¥æñÚ Ðñ¨ï Ý ãæï, „æï ©¨¨ï
¥ÇG™Ý ¶ÇGè Ý ãæï, §¨çH» ²ã Ú¶æï J’
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 89
ãçÚÐí¨æνæ§ü ™Hï °²ï J Ÿæè¹æïÅæ ãæ‰æ ¹ï´ Ú¶ï ãé» ÝæïÅ ÜUæï
Îﶄï Úãï J ‘v²æ ÜUÚÝæ’, ‘v²æ Ý ÜUÚÝæ’ ©¨ÜUæ ç݇æü² ãæï Ýãè´
Úãæ ‰ææ J ¥æç¶Ú, ‘¥´„Ú’ ¹ï´ ¨ï …ñ¨è ÐíïÚ‡ææ ãæï°è ±ñ¨æ ÜUÚÝï ÜUæ
©‹ãæï´Ýï çÝp² çÜU²æ ¥æñÚ ©¨ ç±cæ² ÜïU ¾æÚï ¹ï´ ¨æï™Ýæ ¾´Î ÜUÚÜïU
¥ÐÝï çÝy²ÜUí¹ ¹ï´ …éÇG °²ï J
çÎÝ °é…ÚÝï H°ï HïçÜUÝ ©ÝÜïU ¥´„Ú ¹ï´ ¾æH²æï°è ¹ãæÚæ…
ÜïU àæÏÎ-‘ÝçDzæÎ ¨ï ™éÝèHæH ½°„ ÜUæï ¾éHæ¥æï’ °é´…Ý ÜUÚ Úãï
‰æï, ©ÝÜUæ ÐèÀæ ÜUÚ Úãï ‰æï J ¹æÝæï ÜUæï§ü ¥öಠàæçv„ ©‹ãï´ …¾ÚÝì
¶è´™ Úãè ‰æè, Hæïãï ÜïU ÜU‡æ ÜUæï Hæïã™é´¾ÜU ¶è´™ï ©¨è „Úã J {èÚï-
{èÚï ©Ý àæÏÎæï´ ÜUæ ¥æÜU¯ü‡æ ¾ÉG„æ ãè °²æ ¥æñÚ ¥æç¶Ú §¨ ÚãS²
ÜUæï ¨éHÛææÝï ÜïU çH» ©‹ãæï´Ýï ¥ã¹Îæ¾æÎ …æÝæ „² çÜU²æ ¥æñÚ
„èÝ-™æÚ çÎÝæï´ ÜUè ÚÁGææ HïÜUÚ ±ï çÝÜUH ÐÇGï J
±ãæ¡ Ðãé¡™Ýï ÐÚ ¾æH²æï°è ¹ãæÚæ… ÜUæï Éê¡ÉGÝï ÜUæï ¨¹² Ýãè´
H°æ J ©ÝÜïU Ðæ¨ …æÜUÚ ™Ú‡ææï´ ¹ï´ Ðí‡ææ¹ ÜUÚ ÜïU Ÿæè¹æïÅæ ¨æ¹Ýï
…æ ¾ñÆï J
©‹ãï´ Îï¶ÜUÚ ¹ãæÚæ… ã¡¨ ÐÇGï ¥æñÚ ¾æïHï, ‘¥æ °²æ ¾Ó™æ J
§{Ú ¥æ, ¹ïÚè Ðæ¨ ¾ñÆ J’ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ©‹ãæï´Ýï ¥ÐÝï Ðæ¨ ¹ï´ ãè
ç¾Ææ²æ J
дÀè ÜUæ ÀæïÅæ ¾ÓÓææ …ñ¨ï ÐïÇG ÜUè »ÜU ÇæHè ¨ï Îê¨Úè ÇæHè
ÐÚ ÜêU΄ï ãé» ¶ïH„æ ãæï, ±ñ¨è ãè ¾æH²æï°è ¹ãæÚæ… ½è ¥ÐÝè
ãè ¹S„è ¹ï´ §{Ú-©{Ú ÜêU΄ï Úã„ï ‰æï, ¾ÓÓææï´ ÜUè „Úã ¶ïH„ï Úã„ï
‰æï J ÜU½è-ÜU½è ÝÎè ÜïU ÐæÝè ¹ï´ Çé¾ÜUè H°æÜUÚ ÀæïÅï ¾æHÜU
ÜUè „Úã ÐæÝè ¨ï ¶ïH„ï Úã„ï ‰æï, ÐæÝè ©ÀæH-©ÀæHÜUÚ ç™yÜUæÚ„ï
Úã„ï ‰æï J ±ï çÜU¨ ¨¹² v²æ ÜUÚï´°ï ²ã ¾„æÝæ ÜUçÆÝ ãè Ýãè´
¾çËÜU ¥¨´½± ‰ææ J §„Ýæ ÜUÚÝï ÐÚ ½è ©ÝÜïU àæÚèÚ ÜUæï ‰æÜUæÝ
90 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
…ñ¨æ ÜéUÀ ½è Ý ‰ææ J ¥¨è¹ àæçv„, SÈêUç„ü, ™ñ„‹² ¥æñÚ ¥æÝ´Î
ÜUè ±ï ¨æÿææ„ì ¾æH¹êç„ü ‰æï J
©ÝÜïU ÎàæüÝ ÜïU çH» ¥Ýç°Ý„ Hæï° ¥æ„ï Úã„ï J ÈUH, ÈêUH,
ÐécÐãæÚ, ç¹Æ槲æ¡, ÐïÇ-ïG ¾ÚGÈUè »ï¨æ ÜéUÀ-Ý-ÜéUÀ Hï ¥æ„ï J ¾æH²æï°è
¹ãæÚæ… ±ã ¨¾ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï Îï Îï„ï ‰æï ¥æñÚ ¥æ¿ææ ÜUÚ„ï ‰æï, ‘¶æ
…æ ¾ÓÓææ J’ ¥æñÚ Ÿæè¹æïÅæ ±ã ¨¾ ÜéUÀ ¶æ …æ„ï ‰æï J
çÎÝ½Ú ¹ï´ ÜU¹-¨ï-ÜU¹ Ψ-¾æÚã ¨ïÚ §„Ýè ç¹Ææ§ü²æ¡, ½æï…Ý
ÜUè ‰ææçH²æ¡ ±ï ã…¹ ÜUÚ ¨ÜU„ï ‰æï J ÐïÅ ¥æÜ´UÆ ½Úæ ãé¥æ ãæï
¥æñÚ ©‹ãæï´Ýï ¶æÝï ÜUè ¥æ¿ææ ÜUè, „æï Ÿæè¹æïÅæ ¨¾ ÜéUÀ ã…¹ ÜUÚ
¨ÜU„ï ‰æï, ¥æ{ï-¥æ{ï Íæ´Åï }æï¢ ½è ã…¹ ÜUÚ ¨ÜU„ï ‰æï ²ã ¾ÇGæ
¥æp²ü ‰ææ J ¥´ç„¹ çÎÝ „æï ÉïÚ ¨æÚè „è¶è ç¹™ü ÜUè 継ÇGè
½è ¹ãæÚæ… Ýï Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ç¶Hæ²è J
ÜUã„ï-ÜUã„ï ¨æ„-¥æÆ çÎÝ °é…Ú °²ï, ¹æÝæï çÜU¨è S±ŒGÝ ¹ï´
ãè Ÿæè¹æïÅæ ç±™Ú‡æ ÜUÚ Úãï ‰æï, ¥Ýæï¶ï çÎò ¥æÝ´Î ¹ï´ Çê¾ï ãé»
侕 J
§„Ýï çÎÝ °é…Ú °²ï ãñ´, ²ã wG²æH ¥æ„ï ãè ©ÝÜUæ ¹Ý
ÝçDzæÎ HæñÅÝï ÜUæï ¥æ„éÚ ãé¥æ J v²æï´çÜU ©‹ãæï´Ýï Àé^è „æï ç¨ÈGU UüU
„èÝ-™æÚ çÎÝæï´ ÜUè ãè Hè ‰æè J ±ï „éÚ´„ ¹ãæÚæ… ÜïU Ðæ¨ °²ï
¥æñÚ HæñÅÝï ÜïU çH» ¥Ýé¿ææ ÜUè ¹æ¡° ÜUè J
‘ÆãÚ …æ, ÆãÚ …æ ¾ÓÓææ, ÍæÏæÚæ ¹„ J ¥½è „æï „éÛæï Îèÿææ
ÎïÝè ¾æÜUè ãñ J §¨çH» ãè ¹ñ´Ýï „éÛæï ¾éHæ²æ ãñ J’-¥ÐÝè ãè ¹S„è
¹ï´ ÚãÝï±æHï ¾æH²æï°è ¹ãæÚæ… Ýï ©Ý¨ï ÜUãæ J
Ÿæè¹æïÅæ Ýï ݹí„æ ¨ï ¾„æ²æ, ‘¾æÐ…è, ¹ñ´ ãê¡ ÝæñÜUÚÎæÚ ¥æιè J
¹ïÚï ÐèÀï ÜéUÅé´¾ ÜUè ¥æñÚ ÐæÆàææHæ ÜUè ç…}¹ï±æÚè ãñ J ²ãæ¡ ¥æÝï
ÜUæï ¨æ„-¥æÆ çÎÝ °é…Ú °²ï ãñ´ J ¥¾ „æï ¹éÛæï …æÝæ ãè ™æçã» J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 91
§¨çH» ¥æÐ ãè ¹ïÚï °æ¡± ¹ï´ ¥æ …满 „æï ¹éÛæÐÚ ¾ãé„ »ã¨æÝ
ãæïxææ J’
²ã ¨éÝÜUÚ ¹ãæÚæ… Ýï ÜéUÀ Ðíç„çÜUí²æ òv„ Ýãè´ ÜUè, ¹æñÝ
ãè Úãï J ©‹ãï´ Ðí‡ææ¹ ÜUÚ ÜïU Ÿæè¹æïÅæ ÝçDzæÎ HæñÅ ¥æ²ï ¥æñÚ ¥ÐÝï
ÜUæ¹ ¹ï´ çÈUÚ ¨ï …éÇG °²ï J
ÝÎè ¹ï´ ¾æÉG ¥æ„ï ãè ©¨ÜïU Ðí±æã ÜUè çÎàææ ¾ÎH …æ» ±ñ¨æ
çS‰æy²´„Ú Ÿæè¹æïÅæ ¹ï´ Ðí±ïàæ ÜUÚ ™éÜUæ ‰ææ ¥æñÚ ©ÝÜUè …è±ÝÝæñÜUæ
Ÿæè¨Îì°éL ÜïU ™Ú‡æÜU¹Hæï´ ÜUè ¥æïÚ °ç„¹æÝ ãé§ü ‰æè J Ÿæè¨Îì°éL
Ýï ãè ©¨ï ¥ÐÝè ¥æïÚ ¶è´™Ýæ ÐíæÚ´½ çÜU²æ ‰ææ J
…ãæ¡ ¨ï ÜUæï§ü ±æШè Ýãè´, »ï¨ï ¥´ç„¹ Ðí±æ¨ ÜUæ Ÿæè°‡æïàæ
ãæï ™éÜUæ ‰ææ J
D D D
JJ ãçÚ:ú JJ
34. ‘¾´°Hæ, »ÜUæ´„ ¥æñÚ …Hæàæ² !’
¹èÚæ¶ïÇè ¹ï´ ‘¥´y²… ¨ï±æ ¹´ÇH’ ÜUè ÜUæ²ü±æãÜU ¨½æ ¹ï´
¨ç}¹çH„ ãæïÝï ÜïU çH» Ÿæè¹æïÅæ ÍæÚ ¨ï çÝÜUHï J ÚïH±ï SÅïàæÝ ÐÚ
¥æÜUÚ ÎæãæïÎ ÜUæ çÅÜUÅ çÝÜUæHæ ¥æñÚ ¥™æÝÜU ©ÝÜUè öçC Ðæ¨
¹ï´ ãè »ÜU ÜUæïÝï ¹ï´ ¾ñÆï ãé» ¾æH²æï°è ¹ãæÚæ… ÜUè ¥æïÚ °²è J
©‹ãæï´Ýï ±ãæ¡ …æÜUÚ „éÚ´„ ãè ¾æH²æï°è ¹ãæÚæ… ÜUæï ½æ±Ðê±üÜU
¨æcÅæ´° δDZ„ì çÜU²æ J
‘¾ÓÓææ, çÜU{Ú …æ Úãæ ãñ ?’-©‹ãæï´Ýï ÐêÀæ J
‘¹èÚæ¶ïÇè ¹ï´ ç¹çÅ´° ÜUæï …æ Úãæ ãê¡ J’-ÎæïÝæï´ ãæ‰æ …æïÇGÜUÚ
Ÿæè¹æïÅæ Ýï …±æ¾ çβæ J
‘°{æ ÜUãè´ ÜUæ J ¹ñ´ ç¹HÝï ¥æ²æ ¥æñÚ „ïÚïÜéU …æÝæ ãñ ? ±æШ
ÜUÚ çÅÜUÅ J’ ©‹ãæï´Ýï ÈU¹æü²æ J
92 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 Ÿæè¹æïÅæ Ýï çÅÜUÅ ±æШ çÜU²æ ¥æñÚ ‘¹èÚæ¶ïÇè ¥æÝæ Ýæ¹é¹çÜUÝ
ãñ’ »ï¨æ „æÚ ½è ÜUÚ çβæ J ¾æÎ ¹ï´ ¹ãæÚæ… ÜUæï ÍæÚ Ð{æÚÝï ÜïU
çH» ©‹ãæï´Ýï Ðíæ‰æüÝæ ÜUè J ¹ãæÚæ… Ýï ±ã ¹´ÁGæêÚ ÜUè J
ÍæÚ ¥æÝï ÐÚ ¾æH²æï°è ¹ãæÚæ… Ýï ÜUãæ, ‘¾ÓÓææ, ¹ñ´ „éÛæï Îèÿææ
ÎïÝï ¥æ²æ ãê¡ J ¹éÛæï »ÜU ¾ÇGæ Ïæ¢xæHæ ™æçã» J’
S„´ç½„ ãæïÜUÚ Ÿæè¹æïÅæ Ýï ¾„æ²æ, ‘¾æÐ…è J ¹ñ´ ãê¡ »ÜU °Úè¾
¥æÎ¹è ¥æñÚ »ï¨æ ¾ÇGæ Ïæ¢xæHæ Îï ¨ÜïU »ï¨ï ¾ÇGï-¾ÇGï Hæï°æï´ ¨ï ¹ïÚè
Ðã™æÝ Ýãè´ ãñ J’
©ÝÜïU §¨ …±æ¾ ¨ï ¹ãæÚæ… ¾ãé„ ÜUíæïç{„ ãé» ¥æñÚ ãæ‰æ
©ÆæÜUÚ ©‹ãï´ ÐèÅÝï ÜUæï ÎæñÇGï J °æçH²æ¡ ¾Ú¨æ„ï ãé» ©‹ãæï´Ýï ÜUãæ,
‘¨æHæ, „ê „æï °{æ ãñ, „ïÚï ¹ï´ ÜéUÀ ¥vH Ýãè´, ¾éhê ãñ... J’ ¾æÎ
¹ï´ ±ï ¾æïHï, ‘Îï¶ J ç¨ÈGU UüU Ïæ¢xæHæ ãè ÜUæÈGU Uè Ýãè´, ¹éÛæï »ÜUæ´„ ½è
™æçã» J’
‘¥Úï ! Ðí½é ! ²ãæ¡ »ï¨æ ¾ÇGæ Ïæ¢xæHæ ¹ñ´ Ðæ ¨ÜêU¡°æ ½è v²æ,
§¨ÜUè ¨´½æ±Ýæ Ýãè´ ãñ, ¥æñÚ ¥æÐ ¹éÛæï »ÜUæ´„ ¹ï´ Ïæ¢xæHï ÜïU ¾æÚï
¹ï´ ÜUã Úãï ãñ´ J...’ Ÿæè¹æïÅæ Ýï ¹Ý-ãè-¹Ý çàæÜU沄 ÜUè J
©ÝÜïU ¹Ý ¹ï´ ©yÐóæ ãæï °²æ ãé¥æ ²ã ç±™æÚ„Ú´° ÐÉGÜUÚ
¹ãæÚæ… ÜUè ¨±æÚè çÈUÚ ¨ï ÜUíæïç{„ ãé§ü ¥æñÚ °æçH²æï´ ÜUæ Ðí¨æÎ
Îï„ï ãé» ©‹ãæï´Ýï ÇÅÜUÚ ÜUãæ, ‘¨éÝ, ¾ÇGæ Ïæ¢xæHæ ™æçã», »ÜUæ´„ ¹ï´
™æçã» ¥æñÚ ±ã ½è …Hæàæ² ÜïU Ðæ¨ J ¥¾ …æ ¥æñÚ §¨ÜUæ
§‹„ÁGææ¹ ÜUÚ ÜïU ¹ïÚè Ðæ¨ ¥æ J’
¹ãæÚæ… ÜUè àæ„ïü ¾ÉG Úãè ‰æè¢ J ‘¥¾ ²ã ¾Ýï°æ ÜñU¨ï ?’
Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ¨æ¹Ýï ²ÿæÐíÔAæ ¶ÇGæ ãé¥æ J
¾æH²æï°è ¹ãæÚæ… ÜUæï ݹSÜUæÚ ÜUÚ ÜïU ÚæïÁæG ÜUè „Úã ±ï ÐæÆàææHæ
¹ï´ …æÝï ÜUæï çÝÜUH ÐÇGï J ÐæÆàææHæ ÜïU ÚæS„ï ÐÚ ¾è™ ¹ï´ ÜU樹¨ïÆ
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 93
Ýæ¹ÜU Ðíç„çD„ ¹é¨H¹æÝ ¨Îì°ëãS‰æ ÜUæ ÍæÚ H°„æ ‰ææ J ±ï ÚæïÁGæ
¥ÐÝï ÍæÚ ÜïU ¾Úæ¹Îï ¹ï´ Ÿæè¹æïÅæ ÜUè Úæã Îï¶„ï ¶ÇGï Úã„ï J Ÿæè¹æïÅæ
ÍæÚ ÜïU Ðæ¨ ¨ï °é…ÚÝï H°„ï, „¾ ±ï ÜU樹¨ïÆ ÜUæï ‘¥S¨Hæ¹
¥æH²ÜéU¹ì’ ÜUãÜUÚ ©‹ãḯ ¨Hæ¹ ÜUÚ„ï ¥æñÚ ÜUæ¨}æ¨ïÆ ½è ±ã ¨Hæ¹
HæñÅæ„ï J §¨ „Úã ©Ý ÎæïÝæï´ ÜUæ çÝy²ÜUí¹ Úã„æ ‰ææ J
HïçÜUÝ ¥æ… ‘»ÜU ¾ÇGæ Ïæ¢xæHæ, »ÜUæ‹„, …Hæàæ²’ §Ý ç±™æÚæï´
¹ï´ Çê¾ï ãé» Ÿæè¹æïÅæ ¨Hæ¹ çH²ï-çÜU²ï ç¾Ýæ ãè ©ÝÜïU ÍæÚ ÜïU
¨æ¹Ýï ¨ï °é…Ú °²ï J ¥æ… ÐãHè ¾æÚ »ï¨æ v²æï´ ãæï Úãæ ãñ, §¨ÜUæ
ÜU樹¨ïÆ ÜUæï ¾ãé„ ãè ¥æp²ü ãé¥æ J ¥æ°ï …æÝï ÐÚ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï
S¹Ú‡æ ãé¥æ çÜU ¥æ… ¨Hæ¹ ÜUÚÝæ Úã °²æ J ±ï „éÚ´„ ãè ÐèÀï
¹éÇG °²ï ¥æñÚ ÝÁGæÎèÜU ¥æÜUÚ ©‹ãæï´Ýï ÜU樹¨ïÆ ÜUæï ¨Hæ¹ çÜU²æ J
¥™´ç|æ„ ÜU樹¨ïÆ Ýï ÐêÀæ, ‘½°„, ¥æ… ¨Hæ¹ ÜñU¨ï ½êH
°²ï ? ÜUæñÝ ¨ï ç±™æÚ ¹ï´ ‰æï „é¹ ?’
‘¹ïÚï ÍæÚ ¹ï´ »ÜU ¥æñçH²æ ¥æ²ï ãé» ãñ´ ¥æñÚ ©‹ãæï´Ýï Ýæ¹é¹çÜUÝ
»ï¨è ¹æ¡° ÜUè ãñ, ©¨è ÜïU ç±™æÚæï´ ¹ï´ Çê¾æ ãé¥æ ‰ææ ¹ñ´ J’ Ÿæè¹æïÅæ
Ýï …±æ¾ çβæ J
‘¥æÐ ¹éÛæï ¨¾ ÜéUÀ ç±S„æÚÐê±üÜU ¾„æ¥æï „æï ¨ãè J
¥æñy¨év²Ðê±üÜU ÜU樹¨ïÆ Ýï ÐêÀæ J
àæéM ¨ï HïÜUÚ ¥´„ „ÜU ¨¾ çÜUS¨æ ¨éÝæÜUÚ Ÿæè¹æïÅæ Ýï ¥´„
¹ï´ çÝÚæàæ ãæïÜUÚ ÐêÀæ, ‘¥¾ „é¹ ãè ¾„æ¥æï ÜU樹¨ïÆ, ¹éÛæ °Úè¾
ÜUæï ²ã ¹é¹ÜUèÝ ãñ v²æ ?’
§¨ ÐÚ ã¡¨ÜUÚ ÜU樹¨ïÆ Ýï ¥æES„ S±Ú ¹ï´ ÜUãæ, ‘¥Úï,
½°„ J §¨¹ï´ §„Ýæ ç™´ç„„ ãæïÝï ÜUè v²æ ¾æ„ ãñ ? ç¹àæÝ ÜïU
αæ¶æÝï ÜïU ÜUÚè¾ ãè ¥ÐÝæ ‘ãæ…è ¹´çÁGæH’ ¾´°Hæ ãñ, ¥æ¨Ðæ¨
Hæï°æï´ ÜUè ¾S„è ½è Ýãè´ ãñ ¥æñÚ ¾xæH ¹ï´ ãè ‘Úæ¹ „æHæ¾’ ãñ J
94 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
„é}ãæÚï ¥æñçH²æ ÜUè ¨½è ¹æ¡°ï ÐêÚè ãæï Úãè ãñ´ J „é¹ §S„ï¹æH ÜUÚæï
±ã ¾´°Hæ, Hæï ²ã ™æ|æè J ™æãï ç…„Ýï çÎÝ ¶éàæè ¨ï Ú¶æï ©¨
¥æñçH²æ ÜUæï ¥ÐÝïï ¾´°Hï ¹ï´ J’
¥ËÐ ¨¹² ¹ï´ ãè ¥æñÚ ¥ÜUçËЄ Úèç„ ¨ï ÐíÔAæ ¨éHÛææÝï ÜïU
ÜUæÚ‡æ Ÿæè¹æïÅæ ¥æݢΠ¨ï ÈêUHï Ý ¨¹æ²ï J ‘§¨è ÿæ‡æ …æÜUÚ
¾æH²æï°è ¹ãæÚæ… ÜïU ™Ú‡ææï´ ÐÚ ¹S„ÜU Ú¶ Îê¡’ »ï¨æ ½æ± ©ÝÜïU
Nβ ¹ï´ Ðí°Å ãé¥æ, HïçÜUÝ ‘ÐãHï GÈUÁGæü’ §¨ çÝDæ ÜïU ÜUæÚ‡æ
¥ÐÝè ½æ±æïç¹ü ¥´ÎÚ ãè ξæÜUÚ ±ï ÐæÆàææHæ °²ï J
àææ¹ ÜUæï ÍæÚ HæñÅÝï ÜïU ¾æÎ °Îì°Î ãæï„ï ãé» ÐãHï ©‹ãæï´Ýï
¹ãæÚæ… ÜUæï ½çv„½æ±Ðê±üÜU Ðí‡ææ¹ çÜU²æ, ¥æñÚ ¾æÎ ¹ï´ ‘çÜU¨ „Úã
¾´°Hï ÜUæ §‹„ÁGææ¹ ãé¥æ’ ²ã ©‹ãï´ ç±S„æÚÐê±üÜU ¾„æ²æ J
¥¾ Îèÿææ ÜUæ ÿæ‡æ ÜUÚè¾ ¥æ ™éÜUæ ‰ææ J
¥Ýé½ê焨´Ðóæ àæçv„àææHè Îæ„æ ÜUè ¥æïÚ ¨ï ÐéLcææ‰æèü Ðv±
¨æ{ÜU ÜUæï §üEÚœ± ÜUæ ¾è… ÎæÝ çÎ²ï …æÝï ÜïU Ðí¨´° ÜïU ¨æÿæè
ãæïÝï ÜïU çH» ‘ãæ…è ¹´çÁGæH ÜUè ±æS„é’ ¥æñÚ ‘±ã ÿæ‡æ’ ÎæïÝæï´ ãè
¥{èÚ ãæïÜUÚ Ðí„èÿææ ÜUÚ Úãï ‰æï J
D D D
JJ ãçÚ:ú JJ
35. Îèÿææ
‘ãæ…è ¹´çÁGæH’ ¾´°Hæ ¾ãé„ ½Ã² ¥æñÚ ã±æÎæÚ ‰ææ J ¥æ¨Ðæ¨
¾S„è Ý ãæïÝï ÜïU ÜUæÚ‡æ ±ãæ¡ Hæï°æï´ ÜUè ½èÇG½æÇG ¥æñÚ àææïÚ°éH Ýãè´
‰ææ J ±æ„æ±Ú‡æ ¹ï´ ÜïU±H àææ´ç„ ¥æñÚ àææ´ç„ ãè ½Úè ãé§ü ‰æè J Ÿæè¹æïÅæ
Ýï ¾´°Hï ¹ï´ Ðí±ïàæ çÜU²æ J ¥æ… ¾¨‹„-д™¹è ÜUæ çÎÝ ‰ææ J ¨æÚè
¨ëçC ¥æÝ´Îæïy¨± ¹Ýæ Úãè ‰æè J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 95
¾´°Hï ¹ï´ ¾æH²æï°è ¹ãæÚæ… ©ÝÜUè Úæã ãè Îï¶ Úãï ‰æï J ©ÝÜïU
Ðãé¡™„ï ãè ¹ãæÚæ… Ýï ¥æ¿ææ ÜUè-‘¹ïÚï ¨æ¹Ýï ¥æ¨Ý H°æÜUÚ ¾ñÆ,
Š²æÝ H°æ ¥æñÚ çÝç±ü™æÚ ãæï …æ J’
Ÿæè¹æïÅæ „éÚ´„ ãè Ðkæ¨Ý ¹ï´ ¾ñÆ °²ï J Š²æÝ H°æÜUÚ çÝç±ü™æÚ
ãæïÝï ÜUè ©‹ãæï´Ýï ÜUæïçàæàæ ÜUè HïçÜUÝ …ñ¨ï „êGÈUæÝ ç¹^è ¥æñÚ ¨ê¶ï
Ðœææï´ ÜUæï …¹èÝ ¨ï ©ÆæÜUÚ ¥æÜUæàæ ÜUæï Îêçcæ„ ¥æñÚ ÜUHéçcæ„ ¾Ýæ
Îï„æ ãñ, ±ñ¨ï ãè „Úã-„Úã ÜïU ç±™æÚ ¹Ý ¹ï´ ©Æ ãè Úãï ‰æï J ¥´„„:
©‹ãæï´Ýï ¥æ¡¶ï´ ¶æïH Îè ¥æñÚ ÜUãæ, ‘Ýãè´ ãæï Úãæ ãñ J’
‘v²æ ÜUã Úãæ ãñ ?’
‘…è ãæ¡ ! ¾æÐ…è, ç±™æÚàæꋲ ¾ÝÝæ ¨´½± Ýãè´ ãñ, ¾ãé„-
¨æÚï ç±™æÚ ¥æ Úãï ãñ´ J’
‘ÆèÜU ãñ, „æï ¥¾ ¹ïÚè ¹êç„ü öçC ÜïU ¨æ¹Ýï Ú¶ÜUÚ Š²æÝ
H°æ,’ ¹ãæÚæ… Ýï ¨Hæã Îè J
çÈUÚ ¨ï Ðí²Õ ãé¥æ, HïçÜUÝ Ã²‰æü °²æ J ¥æ¡¶ï´ ¶æïHÜUÚ
¹ãæÚæ… ÜUè ¥æïÚ Îﶄï ãé» Ÿæè¹æïÅæ Ýï ÜUãæ, ‘¾æÐ…è, ¥æÐÜUè ¹êç„ü
öçC ÜïU ¨æ¹Ýï Úã„è ãñ, HïçÜUÝ çÈUÚ ½è ç±™æÚ „æï ¥æ„ï ãè ãñ´ J’
¾æH²æï°è ¹ãæÚæ… ©ÝÜUè ¥æïÚ „èÿ‡æ öçCÐæ„ ÜUÚ„ï ãé» ¾æïHï,
‘¹ïÚè ¹êç„ü çζæ²è Îï„è ãñ ¥æñÚ çÈUÚ ½è ç±™æÚ ¥æ Úãï ãñ´ ? §¨ÜUæ
¥‰æü ²ã ãñ çÜU ¥¾ ½è „éÛæ¹ï´ ¹ïÚï çH» Ðê‡æü Ðíï¹ ©yÐóæ Ýãè´ ãé¥æ
ãñ J...ÆèÜU ãñ, çÈUÚ ½è ÜUæï§ü ãÁGæü Ýãè´ J „ê ¥¾ ¹éÛæï Îï¶ Hï,
¹ïÚæ MÐ öçC ¹ï´ ¨¹æ Hï ¥æñÚ çÈUÚ Š²æÝ ÜUÚ J...’ ¾æH²æï°è
¹ãæÚæ… Ýï çÈUÚ ¨ï ¥æ¿ææ ÜUè J
96 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 ¥æ¿ææ ÜUæ ¥¹H ãé¥æ, HïçÜUÝ §¨ ¾æÚ ½è çÝcÈUH„æ ãè
ãæ‰æ ¥æ²è J çÝç±ü™æÚ ¥±S‰ææ Ðíæ# Ýãè¢ ãé§ü J ¥æ¡¶ï´ ¶æïHÜUÚ
ÝñÚæà²Ðê‡æü S±Ú ¹ï´ Ÿæè¹æïÅæ Ýï ¾„æ²æ, ‘¾æÐ…è, ç±™æÚ „æï ¥æ ãè
Úãï ãñ´, ¾çËÜU ¾ÉG °²ï ãñ´ J’
„èÝ ¾æÚ ÜUæïçàæàæ ÜUÚÝï ÜïU ¾æ±…êÎ ½è §çŒ¨„ ¨æŠ² Ýãè´
ãé¥æ ²ã Îï¶ÜUÚ ¥¾ ¾æH²æï°è ¹ãæÚæ… ÜUíæïç{„ ãé» J ©‹ãæï´Ýï
ÜUÚè¾ ¨æ„-¥æÆ §´™ H´¾æ§ü ÜUæ ÜUèH ¥ÐÝï ¨æ¹æÝ ¹ï´ ¨ï ¾æãÚ
çÝÜUæHæ ¥æñÚ ±ã ãæ‰æ ¹ï´ ÐÜUÇGÜUÚ Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ½í깊² ¹ï´ ¥æ¿ææ™ÜUí
ÜïU S‰ææÝÐÚ …æïÚ ¨ï ©¨ÜUæ ¥æÍææ„ çÜU²æ J
Š²æÝ H°æÝï ÜUæ Ðí²Õ ò‰æü …æÝï±æHæ ãñ, §¨ÜUè àææ²Î ÐãHï
¨ï ãè ¹ãæÚæ… ÜUæï …æÝÜUæÚè ‰æè, §¨èçH» ©‹ãæï´Ýï ±ã ÜUèH ¥ÐÝï
Ðæ¨ Ú¶æ ãæï°æ J
ÜUèH ÜUæ ¥æÍææ„ ãæï„ï ãè Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ¥´„Ú ÜUæ „êGÈUæÝ àææ´„
ãæï °²æ J ç±™æÚMÐè {êH …¹èÝ ÐÚ ¾ñÆ °²è, ¥±ÜUæàæ çÝÚ½í
ÐæÚÎàæèü ãæï …æ» ±ñ¨ï ãè çÝç±ü™æÚ ¥±S‰ææ Ðíæ# ãé§ü J ¹Ý ÜUæ H²
ãé¥æ, Ðíæ‡æ çS‰æÚ ãé¥æ ¥æñÚ çÈUÚ ©¨ÜUæ ½è H² ãé¥æ J àæÚèÚ
ÜUæ ãæïàæ „æï ±ï ÐãHï ãè ¶æï ™éÜïU ‰æï J ¨æ°Ú ÜïU ÐæÝè ¹ï´ çÐÍæH
…æÝï±æHï ݹÜU ÜUè „Úã ¨¾ ÜéUÀ ç¹Å °²æ ‰ææ, àæïcæ ç¨ÈGU UüU
…æ°ëç„-™ñ„‹²Ðê‡æü …æ°ëç„ J
ÜéUÀ ¨¹² ÜïU ¾æÎ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæ ãæïàæ HæñÅ ¥æ²æ J ©‹ãæï´Ýï Îï¶æ
çÜU °éL¹ãæÚæ… S±²´ ©ÝÜïU ÐñÚæï´ ÜUæï, ¾ÎÝ ÜUæï ¹æçHàæ ÜUÚ Úãï
‰æï J ©‹ãæï´Ýï Ÿæè¹æïÅæ ¨ï ÐêÀæ, ‘v²æï´ ¾ï HÇGÜïU, ¥¾ ç±™æÚ ¥æ Úãï
‰æï v²æ ?’
‘Ýãè´ ¾æÐ…è, ç±™æÚ-ç¾™æÚ ÜéUÀ Ý ‰æï J ¨¾ ÜéUÀ ¹æÝæï ç¹Å
°²æ ãæï »ï¨è ¥±S‰ææ ‰æè J’
‘»ï¨æ çÜU„Ýï Íæ´Åæï´ „ÜU ¾ñÆæ ãæï°æ ?’-¹ãæÚæ… Ýï 㡨ÜUÚ ÐêÀæ J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 97
‘ãæï°æ Ðí´Îíã-¾è¨ ç¹çÝÅ J’
‘Ýãè´ J’
‘Íæ´Åæ ? ¥æ{æ Íæ´Åæ ?’
‘¥Úï ! v²æ Íæ´Åæ, ¥æ{æ Íæ´Åæ ?’
‘„æï çÈUÚ...¾è¨ Íæ´Åï ?’
‘Ýãè´, „èÝ çÎÝ °é…Ú °²ï ãñ¢ J’-¾æH²æï°è ¹ãæÚæ… ©‹ãï´ „æÜU„ï
ãé» ¾æïHï J
¨éÝÜUÚ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ¥æÝ´Î ãé¥æ çÜU ‘¨æ{Ýæ ¹æ°ü ¹ï´ ¾ÇGï-
¨ï-¾ÇGæ ¥Ýé½± ¹éÛæï Ðíæ# ãé¥æ’ HïçÜUÝ ¨æ‰æ-¨æ‰æ ãçÚ…Ý ÐæÆàææHæ
ÜUæ ÜUæ¹ „èÝ çÎÝ ™êÜU °²æ J §¨ÜUæ Îé:¶ ½è ©‹ãï´ „è±í„æ ¨ï
ãé¥æ J
¾¨‹„-д™¹è ÜïU çÎÝ Îèÿææ Ðíæ# ãæïÝï ÜïU ¾æÎ ¾æH²æï°è
¹ãæÚæ… Ýï Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ¾„æ²æ, ‘ÐêÁ² {êÝè±æHï ÎæÎæ (¨æ¡§ü¶ïÇæ,
„ã. xææÇÚ±æÇæ, ç…. ÝÚô¨ãÐéÚ, }抲ÐíÎïàæ ÜïU Ðê. Ÿæè ÜïUàæ±æݢ΅è
ÎæÎæ) ÜUè ¥æ¿ææ ¨ï ãè ¹ñ´ §¨ „ÚÈGU U ¥æ²æ J „ïÚï °éL ±ï ãè ãñ´ J
„ê ©Ý¨ï ç¹HÜUÚ ©ÝÜïU ¥æàæè±æüÎ HïÜUÚ ¥æÝæ J ±ñ¨è „ñ²æÚè ÜUÚ
ÜïU ãè …æÝæ J’
‘…è ¾æÐ…è,’ Ÿæè¹æïÅæ Ýï ݹí„æ ¨ï …±æ¾ çβæ J
¾æH²æï°è ¹ãæÚæ… ¥æ°ï ¾„æÝï H°ï, ‘¾ïÅæ, „ê ½°±æÝ ÜUæ
S¹Ú‡æ ¥¶´Ç ÜUÚ„ï ÚãÝæ, ½…Ý-ÜUè„üÝ °æ„ï ÚãÝæ J HÁÁææ,
¨´ÜUæï™ ÀæïÇG ÎïÝæ J’
‘„ê ¥½², ݹí„æ, ¹æñÝ ¥æñÚ »ÜUæ´„ ÜUæ ÐæHÝ ÜUÚ„ï
ÚãÝæ J ¥æy¹çݱïÎÝ ÜUÚ„ï ÚãÝæ J …æ°ëç„ Ú¶ÜUÚ ©ÆÝï±æHï
ãÚ»ÜU ç±™æÚ ÜUæ, ±ëçœæ ÜUæ, S‰æêH ÜU¹ü ÜUæ ¥æñÚ ¨´¨æÚ-
ò±ãæÚ ÜUæ ¨¹Ðü‡æ ÜUÚ„ï ÚãÝæ J’
98 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 ¥Ý¹æïH ¨´ÐÎæ ÜUè „Úã Ÿæè¹æïÅæ ¨Îì°éL ÜUæ »ÜU-»ÜU àæÏÎ
Nβ ¹ï´ {æÚ‡æ ÜUÚ Úãï ‰æï J ¨æ{Ýæ¹æ°ü ¥æHæïçÜU„ ÜUÚÝï±æHï ±ï
Îñ±è àæÏÎ ‰æï, ©ÝÜUè àæçv„ ¨ï ½Úï ãé» ±ï ¨´…è±Ýè àæÏÎ ‰æï J
Îèÿææ Ðíæ# ãé§ü ¥æñÚ »ÜU ¥Ýæ‰æ …è± ¨Ýæ‰æ ãé¥æ J
Ý‹ãï¢ ¾ÓÓÓæï ÜUæï ©¨ÜUè ¹æ¡ ç¹H °²è ‰æè ¥æñÚ ¥¾ ÎæïÝæï´
çÝçp„ ‰æï J
D D D Çæ¡ÅÜUÚ ¹æ¡ ©‹ãï´ Ðíï¹ ¨ï ÈUÅÜUæÚ„è ¥æñÚ ÜUã„è-‘¥Úï ÜUH¹é»,
JJ ãçÚ:ú JJ
36. S¹àææݱæ¨
¾æH²æï°è ¹ãæÚæ… ÜUè Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ¥æ¿ææ ‰æè çÜU, ‘ÍæÚ ¹ï´ Ýãè´
¨æïÝæ J ÇÚ H°ï »ï¨è ½²´ÜUÚ …°ã ¹ï´ ¨æïÝæ J’ §¨çH» çÜU¨è-
Ý-çÜU¨è S¹àææÝ ¹ï´ ãè ±ï Úæ„ï´ °é…æÚ„ï ‰æï J
ÝçDzæÎ ¹ï´ ¨´„Úæ¹ ¹´çÎÚ ÜUè çÐÀHè ¥æïÚ Úãï ãé» S¹àææÝ
¹ï´ ±ï ¨æ{Ýæãï„é …æ„ï ‰æï J Ýæ¹S¹Ú‡æ ÜUÚ„ï-ÜUÚ„ï Ýè´Î Ý ¥æ»
§¨ÜïU çH» ¥ÐÝè Àæ„è ¥æñÚ ÐïÅ ±ï ÐïÇG ¨ï ¾æ¡{ÜUÚ Ú¶„ï ‰æï
¥æñÚ çÈUÚ Ýæ¹S¹Ú‡æ, Ðíæ‰æüÝæ, Š²æÝ, ½…Ý, ¥æy¹çݱïÎÝ §¨ „Úã
¥H°-¥H° Úèç„ ¨ï ½æïÚ „ÜU ¨æ{Ýæ ¹ï´ …éÇGï Úã„ï ‰æï J S¹àææÝ
¹ï´ HÜUçÇG²æï´ ÜUæ §‹„ÁGææ¹ ÜUÚÝï±æHè »ÜU ¾êÉGè ¹æ¡ ©‹ãï´ ÚæïÁGæ }æÅÜïU
¹ï´ Æ´Çæ ÐæÝè HæÜUÚ Îï …æ„è ‰æè J
S¹àææÝ ¹ï´ {Ú‡æè¹æ„æ ²ãè ©ÝÜUæ ç¾ÀæñÝæ Úã„æ ‰ææ ¥æñÚ
Ðy‰æÚ ²æ §ZÅ ÜUæ „çÜU²æ ¾ÝæÜUÚ ¥ÐÝï àæÚèÚ ÐÚ ±ï ÀæïÅè {æï„è
¥æñÉG Hï„ï ‰æï J
©¨ ÜUæH ¹ï´ ¨éç±w²æ„ °æïÎçÇG²æ S±æ¹è ¾ãé„ ¾æÚ ©¨
S¹àææÝ ¹ï´ ¥æ²æ ÜUÚ„ï ‰æï J çÈUÚ ÎæïÝæï´ ÜUæ ¨¹² „œ±™™æü ¥æñÚ
¨y¨´° ¹ï´ ¥æÝ´ÎÐê‡æü ¾è„ …æ„æ J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 99
½æïÚ ¹ï´ ¨êÚ… ÜUè HæçH¹æ ÈñUHÝï H°„ï ãè ±ï ¥ÐÝè ¨æ{Ýæ
ÐêÚè ÜUÚ ÜïU ÍæÚ ÜUè ¥æïÚ ™H ÐÇG„ï ¥æñÚ çÈUÚ Ý‹ãï¢ çàæàæé ÜUè
„Úã ¹æ¡ ÜUè °æïÎ ¹ï´ Íæé¨ÜUÚ àææ´ç„ ¨ï ¨æï …æ„ï J §„Ýï ¾ÇGï ãæï„ï
ãé» ½è ¹æ¡ ÜUè °æïÎ ¹ï´ ±ï »ÜU çÝÚæ°¨, çÝÎæïücæ ¾æHÜU ¾Ý …æ„ï
‰æï ¥æïÚ ¥Ýæï¶æ ¥æÝ´Î Ðíæ# çÜU²æ ÜUÚ„ï ‰æï J ¥ÐÝè ¹æ¡ ÜïU Ðíç„
©ÝÜUæ ¾ãé„ ½æ± ‰ææ, ¾ãé„ Ðíï¹ ‰ææ J ¥ÐÝï HæÇGHï ™éçݲæ ÜUæï
§„Ýæ ½ñ´¨ï …ñ¨æ ¾ÇGæ ãé¥æ „æï ½è ¹æ¡ ÜUè °æïÎ ¹ï´ ¨æï„æ ãñ ? àæÚ¹
Ýãè´ ¥æ„è „éÛæï ? „ê v²æ ¥¾ ÀæïÅæ ãñ ?’
㡨ÜUÚ ¹æ¡ ÜUè Çæ¡Å-ÈUÅÜUæÚ ¥Ý¨éÝè ÜUÚ ÜïU Ÿæè¹æïÅæ „æï ¹æ¡
ÜUæï ¥æñÚ ãè ÜU¨ÜUÚ ¨æï …æ„ï J
D D D
JJ ãçÚ:ú JJ
37. ‘¾æïÜUÇ’
©¨ ¨¹² ÝçDzæÎ ¹ï´ ‘¾æïÜUÇ’* §¨ Ýæ¹ ÜUè »ÜU ¾ãé„
ãè ½²´ÜUÚ …°ã ‰æè J ¾¾êH ÜïU ÐïÇGæï´ ¨ï ±ã ½ÚÐêÚ ½Úè ãé§ü ‰æè J
»ï¨ï ÇÚæ±Ýï S‰ææÝ ¹ï´ çÎÝ ¹ï´ …æÝæ ½è »ïÚæ-°ñÚæ Ýyƒé ¶ñÚæ ÜUæ
ÜUæ¹ Ýãè´ ‰ææ J ÐéçH¨ ½è ±ãæ¡ …æÝï ÜUæï çã™çÜU™æ„è ‰æè J
¥ÐÝè »ÜUæ‹„ ¨æ{Ýæ ÜïU çH» »ï¨è …°ã ¨±æïüœæ¹ ãñ, »ï¨æ
çÝçp„ ÜUÚ ÜïU Ÿæè¹æïÅæ Ýï ÜU§ü Úæ„ï´ ±ãæ¡ ½è °é…æÚè J §¨ wGG Gæ„ÚÝæÜU
S‰ææÝ ¹ï´ ™æïÚ, HêÅïÚï, ÇæÜêU, ¶êÝè çÝ:àæ´ÜU„æ ¨ï ¥æ„ï ‰æï J ©ÝÜUè
öçC ¨ï ²ã S‰ææÝ Ðê‡æü„: ¨éÚçÿæ„ ‰ææ J Ÿæè¹æïÅæ ÜUè ±ãæ¡ ÜUè
©ÐçS‰æç„ ©‹ãï´ ¾éÚè H°„è ‰æè J ±ï ¨æ{Ýæ ÜïU ãï„é ¨ï ±ãæ¡ …æ„ï
* ²ã SƒæÝ ¥Ïæ ÐãHï …ñ¨æ |æ²ÐíÎ Ýãè¢ Úãæ J Hæïxææï¢ ÜUè ÏæS„è Ïæ¨Ýï ¨ï ±ã
ÍæÝè ÛææÇGè |æè ¥Ïæ Ýãè¢ Úãè J
100 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
ãñ´, ²ã ¨¹ÛææÝæ ©ÝÜïU ¾¨ ÜUè ¾æ„ Ýãè´ ‰æè J Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ½°æÝï
ÜïU çH» ©Ý ™æïÚ-HêÅïÚæï´ Ýï „Úã-„Úã ÜUè „ÚÜUè¾ï´ ¨æï™è´, ÜU§ü
cæÇì²´~æ Ú™ï, çÈUÚ ½è Ÿæè¹æïÅæ ÐÚ ©¨ÜUæ ÜéUÀ ½è ¥¨Ú Ýãè´ ãé¥æ J
»ÜU¾æÚ Ÿæè¹æïÅæ ¨æ{Ýæ ¹ï´ ¹àæ°êH ‰æï, ©¨è ¨¹² „èÝ-™æÚ
™æïÚ ±ãæ¡ ¥æ °²ï ¥æñÚ ™éÚæ²ï ãé» ¹æH ÜUæ ¾¡Å±æÚæ ÜUÚÝï H°ï J
¥™æÝÜU ©‹ãï´ ¥ã¨æ¨ ãé¥æ çÜU ÜUæï§ü òçv„ ½è ±ãæ¡ ¹æñ…êÎ ãñ J
Ÿæè¹æïÅæ ÜUè „ÚÈU Îﶄï ãé» ©Ý¹ï´ ¨ï »ÜU Ýï ÜUãæ, ‘¨æHï ÜUæï wGG Gæy}æ
ãè ÜUÚ Îæï, ç…¨¨ï ã¹ï´ Ðã™æÝÝï ÜUæ ¥æñÚ ÐéçH¨ ÜUæï ¶¾Ú ÜUÚÝï
ÜUæ ¨±æH ãè Ýãè´ ©Æï°æ J’
±ï ¾æïHï „æï ¨ãè, HïçÜUÝ ±ã ¥¹H ¹ï´ HæÝï ÜUæ ¨æ㨠çÜU¨è
ÜUæï Ýãè´ ãé¥æ J
¾æïÜUÇ ÜUè Ÿæè¹æïÅæ ÜUè ¨æ{Ýæ çÝç±üÍÝ„æ ¨ï ™H„è Úãè J
D D D ÜïU ÎàæüÝ ÜUÚÝï …æÝï ÜUè „ñ²æÚè ãæï °²è J
JJ ãçÚ:ú JJ
38. Ÿæè{êÝè±æHï ÎæÎæ-ÐêÁ² ÜïUàæ±æÝ´Î…è ¹ãæÚæ…
Îèÿææ Ðíæ# ãæïÝï ÜïU ¾æÎ ¾æH²æï°è ¹ãæÚæ… ÜUè ¨ê™ÝæÝé¨æÚ
Ðê. ÎæÎæ ÜïU ÎàæüÝ ÜUÚÝï …æÝï ÜUæ Ÿæè¹æïÅæ Ýï çÝçp„ çÜU²æ J ¹ãæÚæ…
Ýï ÜUãæ ‰ææ çÜU, ‘ÎæÎæ ÜïU Ðæ¨ …æ„ï ¨¹² ÐêÚè „ñ²æÚè ÜUÚ ÜïU
…æÝæ,’ §¨çH» ©‹ãæï´Ýï ¨æ„-¥æÆ çÎÝ ÜUè Àé^è Hï Hè, HïçÜUÝ
¹ãæÚæ… ÜUæï ²ã ¾„æÝï ÐÚ ±ï ¾ãé„ ÝæÚæÁGæ ãé» J ‘„ñ²æÚè ÜUÚÝï’
ÜUæ ¥‰æü ‘Ðê‡æü„: Ðæàæ¹év„ ãæïÜUÚ …æÝæ’ »ï¨æ ãñ, ²ã ©‹ãæï´Ýï Ÿæè¹æïÅæ
ÜUæï ¨¹Ûææ²æ J
¨¾ Ðæàæ „æïÇG çβï :
‘¹ñ´ ÎæÎæ ÜïU Ðæ¨ …æ Úãæ ãê¡ ¥æñÚ ¥°Ú ©‹ãæï´Ýï ±ãæ¡ ãè ÚãÝï
ÜUè ¥æ¿ææ ÜUè „æï çÈUÚ ©¨ ¥æÎïàææÝé¨æÚ ¹ñ´ ¨Îæ ÜïU çH» ±ãæ¡
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 101
ãè Úãê¡°æ’ ²ã ¹æ¡ ÜUæï ¨¹ÛææÝæ Ÿæè¹æïÅæ ÜïU çH» ¾ãé„ ¹éçàÜUH ‰ææ J
©‹ãæï´Ýï çÈUÚ ²ã ¨¾ ÜéUÀ wGæ„ mæÚæ Ðí½æ¾æ ÜUæï ¨¹Ûææ²æ ¥æñÚ ¹æ¡
ÜUæï ¹ÝæÜUÚ ©¨ÜUè ¨´¹ç„ Ðíæ# ÜUÚÝï ÜUæ ÜUçÆÝ ÜUæ¹ ©Ý ÐÚ ãè
¨æñ´Ð çβæ J
ÜñU¨ï-±ñ¨ï Ðí½æ¾æ Ýï ¹æ¡ ÜUæï ¨¹Ûææ²æ-¹Ýæ²æ-„ñ²æÚ çÜU²æ J
‘„é}ãæÚï ™çÚ„æ‰æü ÜUæ ÐêÚæ §‹„ÁGææ¹ ÜUÚ ÜïU, ©¨ÜïU ¾æÎ ãè Ÿæè¹æïÅæ
ÎæÎæ ÜïU ÎàæüÝ ÜUÚÝï …æ»¡°ï,’ ²ã ½è Ðí½æ¾æ Ýï ¹æ¡ ÜUæï ¾„æ²æ J
¹æ¡ ÜUè ¨´¹ç„ ÐæÝï ÜUæ ÜUçÆÝ ÜUæ¹ ÐêÚæ ãæï„ï ãè Ÿæè¹æïÅæ Ýï ‘ãçÚ…Ý
¨ï±æ ¨´Íæ’ ÜUæï ¥ÐÝæ §S„èÈGU Uæ Îï çÎ²æ ¥æñÚ Ý±¨æÚè ¨ï ÐÚèçÿ愽æ§ü
ÜUæï ¾éHæÜUÚ ÝçDzæÎ ÜïU ÜUæ¹ ÜUè …±æÏæÎæÚè ©‹ãï´ ¨æñ´Ð Îè J
§¨ „Úã çÐÀHè ÇæïÚ ÜUæÅÜUÚ Ðê‡æü„: Ðæàæ¹év„ ¾ÝÜUÚ ÎæÎæ
Ðí‰æ¹ ÎàæüÝ :
ÎæÎæ ÜUæ S‰ææÝ ¹Š²ÐíÎïàæ ¹ï´ xææÇÚ±æÚæ ÜïU ÝÁGæÎèÜU ‘¨æ¡§ü¶ïÇæ’
¹ï´ ‰ææ J ±ãæ¡ Ðãé¡™„ï ãè »ÜU {¹üàææHæ ¹ï´ ¥ÐÝæ ¨æ¹æÝ Ú¶ÜUÚ
¨AæÝæçÎ ¨ï çݱëœæ ãæïÜUÚ ¾ÇGè ¥æ„éÚ„æ ¨ï ¥æñÚ ©y¨æã ¨ï Ÿæè¹æïÅæ
ÎæÎæ ÜïU ÎàæüÝ ÜUæï çÝÜUH ÐÇGï J
Hæï° ÎæÎæ ¨ï ÇÚÜUÚ ÎêÚ-ÎêÚ Úã„ï ãñ´, ²ã ©‹ãï´ ¹æHê¹ Ýãè´
‰ææ J ±ï „æï ¨è{ï Ðæ¨ °²ï ¥æñÚ ©ÝÜïU ™Ú‡ææï´ ÐÚ ¥ÐÝæ ¹S„ÜU
Ú¶æ J ±ñ¨ï „æï ÎæÎæ ¨½è ÜUæï ¥ÐÝï Ðæ¨ ¥æÝï Ýãè´ Îï„ï ‰æï J ÜU½è-
ÜU½è ÎàæüÝ ÜUÚÝï ¥æ²ï ãé» Ã²çv„ ÜUæï ±ï ¥ÐÝï Ç´Çï ¨ï ¹æÚ„ï
‰æï J Ÿæè¹æïÅæ …¾ ÎàæüÝ ÜUÚÝï …æ Úãï ‰æï, „¾ Hæï° ç™ÌæÝï H°ï,
‘», ÎêÚ …æ J ÎêÚ ãæï …æ J’...HïçÜUÝ ÎæÎæ Ýï ÜéUÀ Ýãè´ çÜU²æ, ±ï
¥ÐÝè ¹S„è ¹ï´ àææ´„ ãè ¾ñÆï Úãï J
102 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 ÎàæüÝ ÜUÚ ÜïU Ÿæè¹æïÅæ ÎæÎæ ¨ï ¨æ„-¥æÆ ÈêUÅ ÎêÚè ÐÚ ¾ñÆ
°²ï ¥æñÚ ©ÝÜUè HèH满 Îï¶Ýï H°ï J
ÎæÎæ-»ÜU ¥Îì½é„ ¹ãæÐéLcæ :
ÎæÎæ ²æÝè »ÜU HæïÜUç±Hÿæ‡æ ¹ãæÐéLcæ J Hæï°æï´ ÜïU ©ÐÎí±
¨ï ¾™Ýï ÜïU çH» ©‹ãæï´Ýï ¥ÐÝæ S‰ææÝ ¨æ¡§ü¶ïÇæ °æ¡± ¨ï ÎêÚ …´°H
¹ï´ Ú¶æ ‰ææ, çÈUÚ ½è Hæï°æï´ ÜïU Ûæé´Ç ©ÝÜïU ÎàæüÝ ãï„é ©¹ÇG ÐÇG„ï J
ÎæÎæ ÜUè àæÚèÚ²Cè HæÆè ÜUè „Úã çàæÇGçàæÇGè„ ‰æè J ±ï
¥æ…æݾæãé ‰æï ¥æñÚ ©ÝÜïU ÐñÚ ½è ¶æ¨ï H´¾ï ‰æï J Ðíæ²: ±ï çΰ´¾Ú
ãè Úã„ï ‰æï, HïçÜUÝ ÜU½è-ÜU½è çÜU¨è ÜUè ݲè ÐæïcææÜU ½æÝï ÐÚ
±ï ©¨¨ï ¹æ¡° Hï„ï ‰æï ¥æñÚ ¶éÎ ÐãÝ Hï„ï ‰æï J
©ÝÜïU ¨æ¹Ýï »ÜU {êÝè ¥¶´Ç …H„è Úã„è ‰æè ¥æñÚ ±ï ±ãæ¡
ãè ¾ñÆï Úã„ï ‰æï J ¾æçÚàæ ãæï, „êGÈUæÝ ãæï ²æ ÜUÇGè {êÐ ãæï, ©‹ãæï´Ýï
¥ÐÝæ S‰ææÝ ÜU½è Ýãè´ ÀæïÇGæ J
ãÝé¹æÝ…è ÜUè „Úã ÎæÎæ ÜïU °Hï´ ¹ï´ ¥æñÚ ÜU¹Ú ÐÚ ¥æÜU ÜïU
ÈêUHæï´ ÜUè ÉïÚ ¨æÚè ¹æH满 Úã„è ‰æè J ²ï ÈêUH ¾ãé„ ©c‡æ Úã„ï
ãñ´ ¥æñÚ ©‹ãï´ {æÚ‡æ ÜUÚÝæ ²ã ¨æ{æÚ‡æ òçv„ ÜïU ±àæ ÜUè ¾æ„
Ýãè´ ãñ J ¾ãé„ ©c‡æ ÐíÜëUç„ ÜïU §Ý ÈêUHæï´ ÜUæ SÐàæü ãæïÝï ÐÚ ™¹ÇGè
ÐÚ ±ãæ¡-±ãæ¡ ¥´°æÚ ãæïÜUÚ ÀæHï „ÜU çÝÜUH ¨ÜU„ï ãñ´ J HïçÜUÝ
ÎæÎæ…è ÜïU àæÚèÚ ÐÚ ©ÝÜUæ ÜéUÀ ½è ¥¨Ú Ýãè´ ãæï„æ ‰ææ J Hæñ-
Hæñ ÜUÚ„è {êÝè ÜïU ÎæãÜU ¥çxÝ ÜïU Ðæ¨ ÎæÎæ ²ï ÉïÚ ¨æÚè ¹æH满
{æÚ‡æ ÜUÚ ÜïU ¾ñÆï Úã„ï ‰æï, ²ã »ÜU ¾ÇGæ ¥æp²ü ãè ‰ææ J
ÎæÎæ ¥ÐÝï Ðæ¨ ¨„„ »ÜU Ç´Çæ Ú¶„ï ‰æï J ¥°Ú çÜU¨èÜUæï
©¨ÜUæ Ðí¨æÎ ç¹H …æ» „æï ©¨ÜUæ Ý¨è¾ ¶éH …æ„æ, HïçÜUÝ Ç´Çï
ÜïU ¹æÚ ÜïU ÇÚ ¨ï Hæï° ©ÝÜïU Ðæ¨ …æÝï ÜUæï çÛæÛæÜU„ï ‰æï J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 103
¾è½y¨ ±æ‡æè ÜUæ ©°¹ ¥æñÚ àæ´ÜUæ :
ÎæÎæ ÜUè ±æ‡æè ¾ãé„ ãè ¾è½y¨ ¥æñÚ ¥±æüÓ² ‰æè J ¥¨´¾h
»ï¨è ©ÝÜUè ±æ‡æè ¨¹Ûæ ÐæÝæ ¥æñÚ ©¨ÜUæ ¥‰æü H°æÝæ ¾ãé„ ãè
ÜUçÆÝ ‰ææ J
Ðí‰æ¹ ÎàæüÝ ÜïU ¨¹² …¾ Ÿæè¹æïÅæ Ýï ÎæÎæ ÜUè ²ã ²mæ„mæ
±æ‡æè ¨éÝè „¾ ©ÝÜïU ¹Ý ¹ï´ ç±™æÚ ¥æ²æ, ‘ÜñU¨è ãñ ²ï ±æ‡æè?
§„Ýè °æHè°Hæñ… ? çÎH ÜUÚ„æ ãñ çÜU ²ãæ¡ ¨ï çÝÜUH …檡 ¥æñÚ
ÝçDzæÎ ±æШ ™Hæ …æª¡ J’...HïçÜUÝ ©¨è ÿæ‡æ ©ÝÜUæ Îê¨Úæ
¹Ý ©‹ãï´ ¨¹ÛææÝï H°æ, ‘¥Úï ! ç…Ý ¾æH²æï°è ¹ãæÚæ… Ýï „éÛæï Îèÿææ
Îè, ©ÝÜïU ²ï °éL J ç…Ý ¾æH²æï°è ¹ãæÚæ… ÜUè ¥°}² ¥æñÚ
¥Îì½é„ ½æ±HèHæ¥æï´ ÜUæ „éÛæï ÜU§ü ¾æÚ ÎàæüÝ ãé», ç…ÝÜUè çÎò
¥æñÚ °êÉG àæçv„ ¨ï „éÛæï ¥Ý´„ çÎò ¥Ýé½± Ðíæ# ãé», ©ÝÜïU ²ï
¨Îì°éL, ±ï çÜU„Ýï ¨¹‰æü ãæï´°ï ?’
§¨ ±ñ™æçÚÜU ¹Ýæï¹´‰æÝ Ýï Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï »ÜU çÝcÜU¯ü çβæ,
‘©ÝÜïU §¨ ±æ‡æè-±„üÝ ÜïU ÐèÀï ÜéUÀ „æï ÚãS² ãæïÝæ ™æçã» J’
àæ´ÜUæ çݱæÚ‡æ :
Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ¹Ý ¹ï´ ²ã ç±™æÚ ¥æ²æ-Ý-¥æ²æ „æï ©¨è ÿæ‡æ
ÎæÎæ Ýï °æçH²æ¡ ¾Ú¨æ²è´ ¥æñÚ ¨æ¹Ýï±æHï Hæï°æï´ ÜïU ¨¹êã ÜUè ¥æïÚ
Îﶄï ãé» ±ï ¾æïHï, ‘¹ñ´ ¾æïHê¡°æ „¾ ¹ïÚï ¨æ¹Ýï ©ÐçS‰æ„ Hæï°æï´ ÜïU
™ïãÚæï´ ÐÚ ÝÁGæÚ Ú¶Ýæ ¥æñÚ ç…¨ÜïU ™ïãÚï ÐÚ ÈïUÚÈUæÚ Ý…Ú ¥æ»
©¨ÜïU ÐèÀï-ÐèÀï …æÜUÚ ©¨ï ãè ÐêÀ HïÝæ J’
¥æñÚ ÜUæï§ü ¨¹Ûæ Ý Ðæ²æ, „æï ½è Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï „æï „éÚ´„ w²æH
¥æ²æ çÜU, ‘²ï °æçH²æï´ ÜUæ Ðí¨æÎ ¥æñÚ ²ï àæÏÎ ¹ïÚï çH» ãè ãñ J’
ÎæÎæ ÜïU ¨éÛææ± ÜïU ¥Ýé¨æÚ çÈUÚ ©‹ãæï´Ýï ÀæݾèÝ ÜUÚÝæ ÐíæÚ´½
çÜU²æ J ÚæïÁGæ ÜU¹-¨ï-ÜU¹ À-¨æ„ ¥æÎç¹²æï´ ¨ï ±ï ç¹H„ï ¥æñÚ
104 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
©Ý¨ï ÐêÀ„æÀ ÜUÚ„ï çÜU ÎæÎæ »ï¨æ v²æï´ ¾æïH„ï ãñ´ ? ©Ý ¨½è Ýï
Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ¾„æ²æ çÜU ÎæÎæ …æï-…æï °æçH²æ¡ ¾Ú¨æ„ï ‰æï ±ï ¨½è,
±ñ¨è ãè, àæÏÎàæ: ±ñ¨è ãè, ¨½è Ýï ¥ÐÝï-¥ÐÝï …è±Ý ¹ï´ Îè
ƒè¢ ¥æñÚ ÎæÎæ ÜïU àæÏÎæÝé¨æÚ ãè ©ÝÜïU …è±Ý ¹ï´ ÍæÅæ ãé¥æ ‰ææ J
‘±ã çζ Úãæ ãñ Ý, ©¨ï Ðy‰æÚ ¹æÚ, HãéHéãæÝ ÜUÚ J
Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ¹Ý ¹ï´ ÎæÎæ ÜïU ¾æÚï ¹ï´ ÐñÎæ ãæï °²è ãé§ü àæ´ÜUæ
ÜUæ Ðê‡æü„: çÝÚæÜUÚ‡æ ÜUÚÝï ÜïU çH» ãè àææ²Î »ÜU Ðí¨´° ©ÝÜïU
¨æçó抲 ¹ï´ ÍæÅæ J
Ýæ¹S¹Ú‡æ, Ðíæ‰æüÝæ ÜUÚ„ï ãé» Ÿæè¹æïÅæ ÎæÎæ ÜïU ¨æ¹Ýï ¾ñÆï ‰æï J
¥™æÝÜU ÎæÎæ Ýï ÚæS„ï ÐÚ àææ´ç„ ¨ï ™HÝï±æHï »ÜU ¥æιè ÜUè
¥æïÚ ¨´ÜïU„ ÜUÚ„ï ãé¥æ ¥æ¿ææ ÜUè ‘±ã ¥æιè çζ Úãæ ãñ Ý,
¹æÚ...¹æÚ ¨æHï ÜUæï...HãéHéãæÝ ãæï §¨ „Úã ©¨ï Ðy‰æÚ ¹æÚ J’
àææ´ç„ ¨ï °é…ÚÝï±æHï ©¨ ¥æιè ÜUæï Ðy‰æÚ ¹æÚÝï ÜUæï Ÿæè¹æïÅæ
çã™çÜU™æÝï H°ï, çÈUÚ ½è °éL ÜUè ¥æ¿ææ ãñ, ²ã ¨æï™ÜUÚ ½°±æÝ
ÜUæ Ýæ¹ Hï„ï-Hï„ï ©‹ãæï´Ýï »ÜU ¾ÇGæ Ðy‰æÚ ©ÆæÜUÚ ©¨ ¥æιè
ÜUæï ¹æÚæ J
çÜU¨ çÎàææ ¨ï Ðy‰æÚ ¥æ²æ ²ã Îï¶ÜUÚ ±ã ¥æÎ¹è Ÿæè¹æïÅæ
ÜïU ÜUÚè¾ ¥æ²æ ¥æñÚ °éS¨ï ¨ï HæHÐèHæ ãæïÜUÚ ©‹ãï´ ÐêÀÝï H°æ,
‘v²æï´ ¾ï, ¹éÛæï Ðy‰æÚ v²æï´ ¹æÚæ ? ¹ñ´Ýï „ïÚæ v²æ ç¾°æÇGæ ãñ ?’
Ÿæè¹æïÅæ Ýï ©¨ï …±æ¾ çβæ, ‘½æ§ü, ¹ñ´Ýï ¥ÐÝè §ÓÀæ ¨ï Ýãè´
¹æÚæ, ¾çËÜU ²ï …æï ¹ïÚï °éL¹ãæÚæ… ¾ñÆï ãñ Ý, ©‹ãæï´Ýï ÜUãæ §¨çH»
¹æÚæ J’
¥¾ ±ã ¥æιè ç„Hç¹Hæ„ï ãé» ÎæÎæ ÜïU Ðæ¨ °²æ ¥æñÚ ©‹ãï´
ÜUæï¨Ýï H°æ J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 105
±ã ¨éÝ„ï ãè ÎæÎæ Ýï ©¨ï »ï¨æ ÜéUÀ ÈUÅÜUæÚæ ¥æñÚ »ï¨è
°æçH²æ¡ ¾Ú¨æ²è´ çÜU ±ã „æï v²æ, ¨éÝÝï±æHï ¨½è δ° Úã °²ï J
±ã ÜUæñÝ-¨æ ÜéUÜëUy² ÜUÚÝï …æ Úãæ ‰ææ, ±ã ÎæÎæ Ýï ©¨ï ÜUÇGï àæÏÎæï´
¹ï´ °æçH²æï´ ÜUè ¾Ú¨æ„ ¹ï´ ÜUã ¾„æ²æ J
ÎæÎæ ¾æïH„ï °²ï-±ñ¨ï ©¨ÜUæ ™ïãÚæ ©„Ú„æ °²æ, àæ¹ü ¨ï ÛæéÜU
°²æ ¥æñÚ ¥´„ ¹ï´ ÐpæœææÐÎx{ ãæïÜUÚ ±ã ÈêUÅ-ÈêUÅÜUÚ ÚæïÝï H°æ,
©ÝÜïU ÐñÚ ÐÜUÇGÜUÚ ç°ÇGç°ÇGæÝï H°æ, ÿæ¹æ²æ™Ýæ ÜUÚÝï H°æ J
ÎæÎæ Ýï ©¨ï àææ´„ çÜU²æ ¥æñÚ ¨æ´y±Ýæ Îè J ÎæÎæ ÜïU ™Ú‡ææï´
ÐÚ ¹S„ÜU Ú¶ÜUÚ ¥æñÚ ©ÝÜUæ ¥æàæè±æüÎ Ðíæ# ÜUÚ ÜïU àææ´„-àæè„H
Nβ ¨ï ±ã òçv„ ¥æÝ´ÎÐê±üÜU ÍæÚ ™Hæ °²æ J
¥ÐÝï ¥´„²æüç¹y± ÜUè àæçv„ ÜUè »ÜU ÛæHÜU ÎæÎæ Ýï §¨
ÍæÅÝæ mæÚæ çζæÜUÚ Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ¨´àæ² ÜUæ Ðê‡æü„: çÝÚæÜUÚ‡æ çÜU²æ J
ÎæÎæ ÜïU §¨ ¾è½y¨ ±æ‡æè ÜUè „‰ææÜUç‰æ„ ¾éçh…è±è Hæï°æï´
¨ï ÅèÜUæ ÜUè …æ„è ‰æè, ©‹ãï´ çÝ´ç΄ çÜU²æ …æ„æ ‰ææ J ™éÝèHæH
Ã²æ¨ Ýæ¹ÜU Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ÎæïS„ ©‹ãï´ ²ã çH¶æ§ü çݲ繄 MÐ ¨ï
ÐÉGÝï ÜUæï çβæ ÜUÚ„ï ‰æï, HïçÜUÝ ©¨ÜïU ÐèÀï Úãï ãé» ÚãS² ÜUæï
¨¹ÛæÝï ÜïU ¥æñÚ ¥Ýé½± ÜUÚÝï ÜïU ¥Ýç°Ý„ ¹æñÜïU Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï Ðíæ#
ãé» ‰æï, §¨çH» ±ï „æï ©¨ÜUè ÜïU±H ©Ðïÿææ ãè ÜUÚ„ï J
Úæ…æ ÜïU ¾æÚï ¹ï´ ¾æïH :
»ÜU ¾æÚ ÎæÎæ »ÜU Úæ…æ ÜïU ¾æÚï ¹ï´ ¥æñÚ ©¨ÜïU ¥¢°íï… ¨ÚÜUæÚ
ÜïU ¨æ‰æ Úãï ãé» ÎïàæÎíæïãè ¨´¾´{æï´ ÜïU ¾æÚï ¹ï´ ¾æïH Úãï ‰æï, ÜU¹-
¨ï-ÜU¹ ¥æ{æ-»ÜU Íæ´Åæ ±ï ¾æïH Úãï ‰æï J HïçÜUÝ ¨æ¹Ýï±æHï ¨¹êã
¹ï´ ±ñ¨æ ÜUæï§ü ½è òçv„ ©ÐçS‰æ„ Ýãè´ ‰ææ J
ÎæÎæ ÜïU ¾æïHÝï ÜUæï ç¨ÈGU UüU Íæ´Åæ-¥æ{æ Íæ´Åæ ãè °é…Úæ ãæï°æ-
Ý-ãæï°æ „æï Îæï-„èÝ ÍæéÇG¨±æÚ, ÐèÀï ¹æïÅÚ ¥æñÚ ©¨ÜïU ÐèÀï çÈUÚ
106 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
ÍæéÇG¨±æÚ ¥æñÚ ¨¾ ÜïU ¥´„ ¹ï´ ÐéçH¨ §¨ „Úã ²é±Úæ… ÜUè ¾æÚæ„
¥æ²è J
™æ¡Îè ÜUè ‰ææçH²æï´ ÜUæï Hæ„ ¹æÚè :
²é±Úæ… ¹æïÅÚ ¨ï Ýè™ï ©„Úï J ©¨ÜïU ¥æÎç¹²æï´ Ýï ¹æïÅÚ ¨ï
Îæï ‰ææçH²æ¡ çÝÜUæHè´ J »ÜU ¹ï´ ¾ãé„-¨ï ™æ¡Îè ÜïU ç¨Pï ‰æï ¥æñÚ
Îê¨Úè ¹ï´ ÜéUÀ ¨æïÝï ÜïU ç¨Pï ‰æï J Ðí‡ææ¹ ÜUÚ ÜïU ²é±Úæ… Ýï ±ã ¨¾
ÎæÎæ ÜïU ¨æ¹Ýï {Úæ J ©¨è ÿæ‡æ ÎæÎæ Ýï ©Ý ‰ææçH²æï´ ÜUæï §„Ýï
…æïÚ ¨ï Hæ„ ¹æÚè çÜU ±ï ¾ãé„ ÎêÚ …æÜUÚ ç°Ú °²è ¥æñÚ ¨¾ ç¨Pï
§{Ú-©{Ú ç°Ú °²ï J ÐéçH¨ ¥æñÚ ²é±Úæ… ÜïU ¥æÎç¹²æï´ Ýï ÜUæòÇüÝ
ÜUÚ ÜïU ±ï ç¨Pï …¹æ çÜU²ï J ÎæÎæ Ýï „æï ©Ý ç¨Pæï´ ÐÚ ƒêÜUæ J
‘²ãæ¡ çÜU¨çH» ¥æ²æ ãñ ?’-°æçH²æ¡ Îï„ï ãé» ÎæÎæ Ýï ÜUíæïç{„
ãæïÜUÚ ÐêÀæ J
‰ææïÇGè ÎïÚ„ÜU ™éЙæÐ ¶ÇGï ÚãÜUÚ çÈUÚ ²é±Úæ… ÜUè ¨±æÚè
HæñÅ °²è J
¾æÎ ¹ï´ ¶æï…¾èÝ ÜUÚÝï ÐÚ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ¹æHê¹ ãé¥æ çÜU §´ÎæñÚ
ÜïU ¹ãæÚæ… ÜUæ ²é±Úæ… ±ã ½ï´Å HïÜUÚ ¥æ²æ ‰ææ J §´ÎæñÚ ÜïU
¹ãæÚæ…æ Ýï ©¨ ¨¹² ÜU§ü cæÇì²´~æ Ú™ï ƒï, »ÜU ÜUæ ¶êÝ ½è
ÜUÚ±æ²æ ‰ææ ¥æñÚ ©¨ ¨´Î½ü ¹ï´ »ÜU ‘¾æ±Hæ ¶êÝ ¶ÅHæ’ ½è
™H Úãæ ‰ææ J §Ý ¨¾ ÜïU ¾æÚï ¹ï´ ãè ÎæÎæ ¾æïH Úãï ‰æï J
‘çЄæ…è ÜUè °gè S±²´ ÜUæï Ðíæ# ãæï’, §¨ ãï„é ¨ï ãè ±ã
²é±Úæ… ¥æ²æ ‰ææ ¥æñÚ ©Ý ç¨Pæï´ ÜUè ½ï´Å ÎæÎæ ÜïU ™Ú‡ææï´ ÐÚ
™ÉGæ²è ‰æè J
¨´„æï´ ÜïU ²ãæ¡ àæ´½é¹ïHæ :
ÎæÎæ ÜUæ ÎÚ¾æÚ ¨½è ÜïU çH» ¹év„ ‰ææ J ±ãæ¡ çÜU¨èÜUæï ½è
çݹ´~æ‡æ Ýãè´ ‰ææ ¥æñÚ çÜU¨èÜUæï Ðí焾´{ ½è Ýãè´ ‰ææ J ¨¾ „Úã
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 107
ÜïU Hæï° ÎæÎæ ÜïU Ðæ¨ ¥æ²æ ÜUÚ„ï ‰æï J ²æï°è-½æï°è-Úæï°è ¥æ„ï
‰æï, Ýç„üÜU满 ¥æ„è ‰æè´, ±ïà²æ»¡ ¥æ„è ‰æè´, ™æïÚ-HÈ´U°ï ¥æ„ï ‰æï,
¨^ï¾æ… ¥æ„ï ‰æï, ¨æ{é-¨´‹²æ¨è-¾ñÚæ°è ¥æ„ï ‰æï, ç±mæÝ-дçÇ„
¥æ„ï ‰æï, Úæ…ï-¹ãæÚæ…ï ¥æñÚ °Úè¾ ½è ¥æ„ï ‰æï J
¨¾ „Úã ÜïU Hæï° ÎæÎæ ÜïU ²ãæ¡ ¥aæ …¹æÜUÚ ¾ñÆï Úã„ï ‰æï
¥æñÚ ¨½è ÜUæï ¥ÐÝè-¥ÐÝè ŸæhæÝé¨æÚ ©„Ýæ ¥ËÐæç{ÜU ÈUH
Ðíæ# ãæï„æ ‰ææ J
‘ÍæÚ HæñÅ …æÝæ, ¹ïÚè Ðíæ‰æüÝæ ÜUÚ„ï ÚãÝæ J’
ÎæÎæ ÜïU ÎÚ¾æÚ ¹ï´ Ÿæè¹æïÅæ ¥æÝï ÜUæï Ψ-¾æÚã çÎÝ °éÁGæÚ °²ï
‰æï J »ÜU çÎÝ ÎæÎæ Ýï ¾xæH ¹ï´ ÐÇGæ ãé¥æ »ÜU ÝæçÚ²H ©Ææ²æ
¥æñÚ …æïÚ ¨ï Ÿæè¹æïÅæ ÜUè çÎàææ ¹ï´ ÈïU´ÜUæ, ±ã ©ÝÜïU ç¨Ú ÜUæï H°æ,
±ãæ¡ ¨ê…Ý ½è ¥æ °²è J
çÈUÚ ÎæÎæ Ýï ÜUãæ, ‘¥¾ „êê ¥ÐÝï ÍæÚ HæñÅ …æ ¥æñÚ ±ãæ¡
ÚãÜUÚ ãè ¨æ{Ýæ ÜUÚ„ï ÚãÝæ J „ê ¹ïÚè Ðíæ‰æüÝæ ÜUÚ„ï ÚãÝæ J „éÛæï
…æï ÜU¹ü Ðíæ# ãæï´°ï, ©‹ãï´ ãè ç™ÐÜïU ÚãÝæ J’
ÎæÎæ ÜUè ¥æ¿ææÝé¨æÚ Ÿæè¹æïÅæ ÝçDzæÎ HæñÅ ¥æ²ï, çÈUÚ ¨ï
‘ãçÚ…Ý ¨ï±æ ¨´Íæ’ ¹ï´ Îæç¶H ãé» ¥æñÚ ÎæÎæ Ýï …æï ¾„æ²æ ƒæ
©¨ „Úã ÜïU ÜU¹ü¨æ{Ýæ ¹ï´ …éÇG °²ï J
½°±„Ðí¨æΠдÇKæ ÜUæï ¾è¹æÚè ¨ï ¹éçv„
Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ¨Aïãè ½°±„Ðí¨æΠдÇKæ ±ÇæïÎÚæ ¹ï´ ‘ÇÈUÚèÝ
ãæòçSÐÅH’ ¹ï´ ¥´Çæàæ² ÜïU ÿæ² ÜïU ©Ð™æÚ ÜïU çH» ½Ú„è ãé» ‰æï J
©‹ãæï´Ýï ÆPÚ¾æÐæ ÜUè ÎèÍæüÜUæH „ÜU ¨ï±æ ÜUè ‰æè J
ÎæÎæ ÜïU ÎàæüÝ ÜïU ¾æÎ HæñÅ„ï ¨¹² Ÿæè¹æïÅæ ©Ý¨ï ç¹Hï J
ÎæÎæ ÜUæ ÎÚ¾æÚ ¥æñÚ ©ÝÜUè çÎòàæçv„ ÜïU ¾æÚï ¹ï´ ©‹ãæï´Ýï дÇKæ…è
ÜUæï ç±S„æÚÐê±üÜU ¾„æ²æ J ‘ÎæÎæ ÜïU ÎàæüÝ ¨ï àææ²Î ¥æÐÜUè òæç{
108 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
…ÇG ¨ï ç¹Å …æ»°è, §¨çH» ÜñU¨ï ½è ÜUÚ ÜïU ¥æÐ …æÜUÚ
¥æ¥æï J’ -»ï¨æ Ðíï¹Ðê±üÜU ¥æ°íã Ÿæè¹æïÅæ Ýï çÜU²æ J
©ÝÜUè ¨ê™ÝæÝé¨æÚ ±ï ¾æÎ ¹ï´ ÎæÎæ ÜïU Ðæ¨ °²ï ¥æñÚ ©ÝÜUè
ÜëUÐæ ¨ï òæç{¹év„ ½è ãæï °²ï J ÎæÎæ ÜUè ¥æ¿ææÝé¨æÚ çÈUÚ ±ï
¨Îæ ÜïU çH» ±ãæ¡ ©ÝÜïU Ðæ¨ ãè Úãï J …è±Ý ÜïU ¥´„ÜUæH ¹ï´
±ï ÎæÎæ ÜUè „Úã çΰ´¾Ú ãè Úã„ï ‰æï J
Ðíæ‰æüÝæ ÜïU ±ãè àæÏΗ¨±ü¿æ ÎæÎæ :
½°±„Ðí¨æΠдÇKæ ¨Îñ± ÎæÎæ ÜïU ¨æ‰æ ãè Úã„ï ‰æï J ÎæÎæ
…¾ Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ¾æÚï ¹ï´ ÜéUÀ ¾æïHÝï H°„ï, „¾ ±ï °æñÚ ¨ï ¨éÝ„ï
‰æï ²æ çÈUÚ „éÚ´„ ãè çH¶ Ú¶„ï ‰æï J
ÝçDzæÎ ÜïU S¹àææÝ ¹ï´ ¨æ{Ýæ ÜUÚ„ï ¨¹² Ÿæè¹æïÅæ …æï
Ðíæ‰æüÝ满 çÜU²æ ÜUÚ„ï ‰æï, ©ÝÜïU àæÏÎ, ±ñ¨ï-ÜïU-±ñ¨ï ÎæÎæ ÜUãÜUÚ
¾„æ„ï J »ï¨è ÜU¹-¨ï-ÜU¹ Îæï Ðíæ‰æüÝ满 ¥æñÚ »ÜU ½…Ý ½°±„-
Ðí¨æÎ…è Ýï Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ±ãæ¡ …æÝïÐÚ »ÜU ¾æÚ çζæ²ï ‰æï J
§Ý¹ï´ ¨ï ‘Ðí½é ! àæÚ‡æ ™Ú‡æ¹æ´ Úæ¶æï Úï, Ðæ±Hï Hæ°é’ ²ã
Ðíæ‰æüÝæ Ðê. °æ´{è…è ÜïU ¥æŸæ¹ ¹ï´ ¥æ… ½è °æ²è …æ„è ãñ J
ÎæÎæ ÜïU ÎàæüÝ ÜïU çH» ¹æ¡ ÜUæï Hï °²ï :
‘ÎæÎæ ÜïU ¥æàæè±æüÎ Ðíæ# ãæï’ §¨ ãï„é »ÜU ¾æÚ ±ï ¥ÐÝè ¹æ¡
ÜUæï ½è ÎæÎæ ÜïU Ðæ¨ Hï °²ï J
©ÝÜUè ¹æ¡ Ýï …¾ çΰ´¾ÚS±MÐ ÎæÎæ ÜUæï Îï¶æ, „¾ ç™ÉGÜUÚ
±ã ¾æïHè, ‘ÜU¹ü ¹ïÚï ! ÜUH¹é», ²ï ÜUæñÝ¨è …°ã ÐÚ Hæ²æ „ê ¹éÛæï ?’
¥ÐÝè ¹æ¡ ÜUæï Ðæ¡™ Lвï ÎïÜUÚ Ÿæè¹æïÅæ Ýï ¾„æ²æ çÜU ‘ÎàæüÝ
ÜïU ¨¹² ²ï LÐ²ï ©‹ãï´ ¥Ðü‡æ ÜUÚ J’ HïçÜUÝ ±ã ²ï ¹æÝÝï ÜUæï „ñ²æÚ
ãè Ýãè´ ãæï Úãè ‰æè J Ÿæè¹æïÅæ Ýï ©¨ï ¾æÚ-¾æÚ ¨¹Ûææ²æ çÜU, ‘¥¾
„ê Ðæ¡™ Lвï Îï Îï, ¹ñ´ „éÛæï ¾æÎ ¹ï´ Ψ Lвï Îê¡°æ J’ HïçÜUÝ ¥´„
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 109
„ÜU ©¨Ýï ¥ÐÝè çÁGæÎ Ýãè´ ÀæïÇGè ¥æñÚ LÐ²ï ½è ¥Ðü‡æ Ýãè´ çÜU²ï J
±ÇGï ¾ÝæÜUÚ ç¶Hæ²ï :
¥ÐÝè ¹æ¡ ÜïU ¨æ‰æ Ÿæè¹æïÅæ …¾ ÎæÎæ ÜïU Ðæ¨ ‰æï, „¾ »ÜU
¾æÚ ©ÝÜUè ¹æ¡ Ýï ©‹ãï´ ÜUãæ, ‘™êçݲæ, „ê ¹éÛæï ¨¾ ¨æ¹æÝ ¶ÚèÎÜUÚ
Hæ ÎïÝæ J ¹ñ´ ÎæÎæ ÜUæï ±ÇGï ¾ÝæÜUÚ ç¶H檡°è J’ Ÿæè¹æïÅæ Ýï ©¨ÜïU
ÜUãÝïÝé¨æÚ ¨½è ™è…ï´ ©¨ï HæÜUÚ Îï Îè J ©¨Ýï ¾æ…Úè ÜïU ±ÇGï
¾Ýæ²ï ¥æñÚ ÎæÎæ ÜUæï ¥Ðü‡æ çÜU²ï J ÎæÎæ Ýï ‰ææïÇGæ-¨æ ¶æÜUÚ ¾æÜUè
Ðí¨æÎMÐ ¹ï´ ¾æ¡Å çβï J
…è±ÝÜïU´Îí-ÜïU±H ÎæÎæ ! :
ÎæÎæ ÜïU ÎàæüÝ ÜïU çH» ¥ÐÝï …è±ÝÜUæH ¹ï´ Ÿæè¹æïÅæ ÁG²æÎæ-
¨ï-ÁG²æÎæ „èÝ-™æÚ ¾æÚ ãè °²ï ãæï´°ï J ©Ý¨ï ¾æ„™è„ ½è àææ²Î
ãè ãé§ü, çÈUÚ ½è ©ÝÜïU ¨´Ðê‡æü ¥çS„y± ÜUæ ¥æñÚ …èÝï ÜïU ãï„é ÜUæ
ÜïU´Îí ‰æïï ç¨ÈGU UüU ÎæÎæ, ÎæÎæ ¥æñÚ ÜïU±H ÎæÎæ J
D D D
JJ ãçÚ:ú JJ
39. ¨y¨´° ¨ï ¨Îì°ç„
»ÜU ¾æÚ Ÿæè¹æïÅæ ÎæÎæ ÜïU ÎàæüÝ ÜïU çH» °» ‰æï J ÍæÚ HæñÅÝï
ÜïU çH» ©Ý¨ï ¥æ¿ææ HïÝï ÜïU çH» …¾ ±ï ©ÝÜïU Ðæ¨ °», „¾
ÎæÎæ ÜUãÝï H°ï, ‘¥°Ú ÜUæï§ü ¥æÎ¹è ¥Ýé½±è ¥æñÚ ™ñ„‹² ¹ï´
çS‰æÚ„æ Ðíæ# çÜU²ï ãé»* ¹ãæy¹æ ¨ï ¨ÓÓæï Nβ ¨ï …éÇG °²æ ãæï,
„æï ©¨ÜUæ ©hæÚ ãæï …æ„æ ãñ J’
Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ¹Ý ¹ï´ ç±™æÚ ¥æ²æ, ‘¥ÐÝè ¹ãœææ ÐíÎçàæü„ ÜUÚÝï
ÜïU çH» ãè °éL¹ãæÚæ… »ï¨æ ÜUã Úãï ãñ´ J’
* ¨æÿææyÜUæÚè
110 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 ¨±ü¿æ »ï¨ï ©¨ ¥±{ê„ çΰ´¾Ú ¹ãæy¹æ ¨ï ²ã ç±™æÚ„Ú´°
…æÝæ Ý …æÝæ Ýæ¹é¹çÜUÝ ‰ææ J Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï çÝÎïüçàæ„ ÜUÚ„ï ãé» ±ï
çÈUÚ ¨ï ÜUãÝï H°ï, ‘¥Úï, ²ãæ¡ ¨ï ÜUÚè¾ Ð´Îíã ¹èH ÎêÚè ÐÚ »ÜU
°æ¡± ãñ, ±ãæ¡ „ê …æ J ±ãæ¡ »ÜU ¹Ýéc² ¹ëy²éàæIJæÐÚ ãñ J ©¨ï
ç¹HÝæ, ±ã v²æ-v²æ ¾æïH„æ ãñ, ±ã ¨¾ ¨éÝÝæ, ¨¾ Îï¶Ýæ,
ç±™æÚ ÜUÚÝæ ¥æñÚ çÈUÚ ²ãæ¡ ±æШ ¥æ …æÝæ J’
¥ÐÝïï ¹Ý ÜUæ ÜUæïHæãH ÎæÎæ …æÝ ¨ÜïU, §¨ ¾æ„ ¨ï Ÿæè¹æïÅæ
¾ãé„ Ðí½æ籄 ãé» ¥æñÚ ©ÝÜUè ¨ê™ÝæÝé¨æÚ ©¨ °æ¡± ¹ï´ …æÜUÚ
ÜUæñݨæ òçv„ ¹ëy²éàæIJæ ÐÚ ãñ, ±ã ©‹ãæï´Ýï Éê¡ÉG çÝÜUæHæ J
…¾ ±ï ©¨ ¥æιè ÜïU ÍæÚ Ðãé¡™ï, „¾ ±ã ¾ïãæïàæ ‰ææ ¥æñÚ
çÁGæ´Î°è½Ú ÜïU çÜU²ï ãé» ÎécÜëUy² ¥æñÚ ÜéUÜU¹ü ²æÎ ÜUÚÜïU ¥±æüÓ²
¾ÜU Úãæ ‰ææ, °æçH²æ¡ Îï Úãæ ‰ææ J ‰ææïÇGï ¨¹² ÜïU ¾æÎ ©¨ÜUè
¥æ±æÁGæ ¹ï´ ¥æñÚ ±v„ò ¹ï´ ÐçÚ±„üÝ ãé¥æ J
©¨Ýï ÎæÎæ ÜUæ S¹Ú‡æ çÜU²æ ¥æñÚ Ðíæ‰æüÝæ ÜUè, ‘ãï {êÝè±æHï
ÎæÎæ J ãï °éL¹ãæÚæ… J ¹ñ´ çÜU„Ýæ ÐæÐè ãê¡, çÈUÚ ½è Ðí½éÜëUÐæ ¨ï
¹éÛæï „é}ãæÚæ ¨y¨´° Ðíæ# ãé¥æ ¥æñÚ „é¹Ýï ¹éÛæï Ðíï¹ ¨ï ¥ÐÝï Nβ
ÜUæï …ÜUÇG çH²æ, ²ã ¹ïÚæ ÜñU¨æ ¥ãæï½æx² ãñ J ¥¾ ¹ïÚæ ©hæÚ
ÜUÚæï J „é}ãæÚï ç¨±æ §¨ ÎéçÝ²æ ¹ï´ ¹ïÚæ ¥æñÚ ÜUæï§ü Ýãè´ ãñ J ¹ñ´ „é}ãæÚè
àæÚ‡æ ¥æ²æ ãê¡ J-§„Ýæ ÜUãÜUÚ ±ã ™éÐ ãæï °²æ J ©¨ÜïU ™ïãÚï
ÐÚ àææ´ç„ Àæ °²è J ©¨ÜïU ™ïãÚï ÐÚ ÍæÅæ ãé¥æ ±ã ÐçÚ±„üÝ, ±ã
¨´„æïcæ, ±ã àææ´ç„, ±ã ¥æ½æ çÜU¨èÜUæï ½è ¹ã¨ê¨ ãæï §„Ýè SÐC
‰æè J ¹æÝæï °éL¹ãæÚæ… ÜUæ ãæ‰æ ©¨ÜïU ¹æ‰æï ÐÚ ‰ææ ¥æñÚ ±ï ©¨ÜUè
¾xæH ¹ï´ ãè ©ÐçS‰æ„ ‰æï J ¥æñÚ ¨™ ÜUãï´ „æï ¨™¹é™ ±ñ¨æ ãè ‰ææ J
©¨ ¥æιè Ýï àææ´ç„Ðê±üÜU Îïãy²æ° çÜU²æ J ©¨ï ¨Îì½æx² ÜUæ
¹Ú‡æ Ðíæ# ãé¥æ ‰ææ J
D D D ¨æ¹Ýï ÜU§ü Lвï Ú¶ï J ±ãæ¡ ÜU½è ÜUæï§ü ¥æ„æ Ýãè´ ‰ææ, çÜU¨èÜUæï
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 111
JJ ãçÚ:ú JJ
40. ‘¹éÛæï »ÜU ¹°Ú¹ÓÀ Îï¶ÝïÜéU Hï ™H!’
¾æH²æï°è ¹ãæÚæ… ÜUæ ÎèÍæüÜUæHèÝ çÎò ¥¹ë„¨ã±æ¨ ¥æñÚ
¨æ{Ýæ ¹ï´ ¹æ°üÎàæüÝ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï Îæï ¾æÚ Ðíæ# ãé¥æ J »ÜU ¾æÚ ÎïÉG
¹ãèÝæ ¥æñÚ Îê¨Úè ¾æÚ Éæ§ü ¹ãèÝï ‘ãæ…è ¹´çÁGæH’ ¾´°Hï ¹ï´ J
‘ãæ…è ¹´çÁGæH’ ¾´°Hæ »ÜUæ´„ ¹ï´ ‰ææ, °æ¡± ¨ï ¾æãÚ ‰ææ J ©Ý
ÎæïÝæï´ ÜïU ¥Hæ±æ ±ãæ¡ ¥æñÚ ÜUæï§ü Úã„æ Ýãè´ ‰ææ J Îê¨Úï çÜU¨èÜUæï
¥æÝï ÜUè ¥Ýé¹ç„ ½è Ýãè´ ‰æè J ±ãæ¡ »ÜU ¾æÚ °éL¹ãæÚæ… Ýï ©Ý¨ï
ÜUãæ, ‘¹éÛæï »ÜU ¹°Ú¹ÓÀ Îï¶ÝïÜéU Hï ™H J’
©ÝÜUæ ²ã ¥æÎïàæ ¨éÝÜUÚ ©ÝÜUæï ™Ú‡æSÐàæü ÜUÚ ÜïU Ðí‡ææ¹
ÜUÚ„ï ãé» Ÿæè¹æïÅæ ¾æïHï, ‘°éLÎï± ! ¥æÐÜUè ¥æ¿ææ ÜUæ ÐæHÝ ÜUÚÝï
ÜUè ¹ïÚè „ñ²æÚè ãñ, HïçÜUÝ ¹ïÚï Ðæ¨ Ðñ¨ï Ýãè´ ãñ´ J’
¾æH²æï°è ¹ãæÚæ… Ýï ÐêÀæ, ‘ç¾HÜéUH Ýãè´ ?’
Ÿæè¹æïÅæ Ýï …±æ¾ çβæ, ‘Ýãè´ ¾æÐ…è J’
‘„æï çÈUÚ çÜU¨è ¨ï ¹æ¡° ÜïU Hï Hï J’-¹ãæÚæ… Ýï ¨éÛææ± çβæ J
Ÿæè¹æïÅæ Ýï SÐC„æ ¨ï ¾„æ²æ, ‘¾æÐ…è J ¹ñ´ ãê¡ °Úè¾ ¥æιè,
¹éÛæï ÜUæñÝ Îï°æ ? ¹ñ´ ¹éz„ ¹ï´ „é}ãæÚï ¨æ‰æ ¥æ„æ ãê¡, Ýãè´ „æï ã¹
ÎæïÝæï´ ²ãè¢ ¾ñÆï Úãï´°ï J’
‘Ýãè´ J Ðñ¨æ ™æçã» J’-¹ãæÚæ… Ýï öÉG„æÐê±üÜU Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï
¾„æ²æ J
‘¹ãæÚæ…, ¹ïÚï Ðæ¨ ÜéUÀ °ãÝï¢-ç¨Pï Ýãè´ ãñ´ çÜU ç…‹ãï´ ¾ï™ÜUÚ
¹ñ´ Ðñ¨ï Hæ Îê¡ J’-Ÿæè¹æïÅæ Ýï Ðíy²éœæÚ çβæ J
‘»ï¨æ ãñ ? Îï¶, ¥½è ¥æ …æ»°æ J’ ¹ãæÚæ… ¾æïHï J
²ã ¾æ„™è„ ãé§ü ¥æñÚ Îê¨Úï çÎÝ ãè ¹ãæÚæ… ÜïU ÎàæüÝ ÜïU
çH» ¥æÆ-Ψ ¥æÎ¹è ¥æ²ï ¥æñÚ ©‹ãï´ Ðí‡ææ¹ ÜUÚ ÜïU ©‹ãæï´Ýï ©ÝÜïU
112 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
¥Ýé¹ç„ ½è Ýãè´ ‰æè, çÈUÚ ½è ±ï Hæï° ¥æ²ï ‰æï, ²ã ¥æp²ü ãè
侾 J
‘¾ÓÓææ, Îï¶ Ðñ¨æ ¥æ °²æ J ¥¾ „ê ¹éÛæï ¹°Ú¹ÓÀ Îï¶Ýï
ÜéU Hï ™H J’ ¹ãæÚæ… Ýï Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï çÈUÚ ¨ï ¥æ¿ææ ÜUè J ±ñ¨ï
„æï ¹ãæÚæ… Ðñ¨ï ÜUæ S±èÜUæÚ ÜU½è ÜUÚ„ï Ýãè´ ‰æï, HïçÜUÝ ¥æ…
çàæc² ÜïU Ðíï¹ ÜïU ±àæ ãæïÜUÚ ©‹ãæï´Ýï ±ï S±èÜUæÚ çÜU²ï ‰æï J
Ðñ¨ï ÜUæ §‹„ÁGææ¹ ãæïÝï ÜïU ¾æÎ ¥¾ …æÝæ „æï ¨éçÝçp„ ãé¥æ J
‘…æÝæ „æï ãñ, HïçÜUÝ ÜUãæ¡ ?’ Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ¨æ¹Ýï ÐíÔAæ ¶ÇGæ ãé¥æ J
‘Ðí½é ! ¥æÐÜUæï ¹ñ´ Hï …æª¡°æ, HïçÜUÝ ¹°Ú¹ÓÀ ãñ ÜUãæ¡ ²ã
¹éÛæï ¥°Ú ¾„æ Îæï°ï, „æï ¹ñ´ „é}ãï´ ±ãæ¡ Hï …æª¡°æ J...’
§¨ ÐíÔAæ ÜUæ ¹ãæÚæ… Ýï ÜUæï§ü ©œæÚ Ýãè´ çβæ J ±ï „æï ç¨ÈGU UüU
‘¹°Ú¹ÓÀ’ ‘¹°Ú¹ÓÀ’ §¨ àæÏÎ ÜUæ ãè ÚÅÝ ÜUÚ„ï Úãï, ¹æÝæï Îê¨Úï
àæÏÎ ©‹ãï´ ¹æHê¹ ãè Ýãè´ ‰æï J ÀæïÅï ¾æHÜU ÜUè „Úã ±ï ÜU¹-¨ï-
ÜU¹ ¨æñ ¾æÚ ‘¹°Ú¹ÓÀ, ¹°Ú¹ÓÀ’ ¾æïH„ï Úãï J ç݇æü² ÜUÚÝæ
©‹ãæï´Ýï ¥ÐÝï çàæc² ÐÚ ãè ÀæïÇG çÎ²æ ‰ææ J
©œæÚ Ý ÐæÝï ¨ï çÝÚæàæ ãæïÜUÚ Ÿæè¹æïÅæ Ýï ¥´„ ¹ï´ çÝçp„ çÜU²æ,
‘¹ñ´ ©‹ãï´ ¥æ‡æ´Î „ÜU Hï …æª¡°æ J ±ãæ¡ ±ÇæïÎÚæ, ¶´½æ„ ¥æñÚ ÇæÜUæïÚ
»ï¨è „èÝ çÎàææ¥æï´ ¹ï´ …æ²æ …æ ¨ÜU„æ ãñ, §¨çH» ¥æ‡æ´Î Ðãé¡™„ï
ãè ¹ãæÚæ… ¨ï ãè ±ãæ¡ çÈUÚ ¨ï ÐêÀ Hê¡°æ J’
²æï…ÝæÝé¨æÚ Ÿæè¹æïÅæ ÏææH²æïxæè ¹ãæÚæ… ÜUæï ÚïH±ï ¨ï ¥æ‡æ´Î
„ÜU Hï ¥æ²ï J ¹ãæÚæ… ÇÏ¾ï ¨ï ŒHòÅÈUæò¹ü ÐÚ ©„Ú„ï ãè ¹ãæÚæ…
ÜïU ™Ú‡ææï´ ¹ï´ ©‹ãæï´Ýï ±´ÎÝ çÜU²æ ¥æñÚ ¾„æ²æ, ‘²ãæ¡ ¨ï ¨¹é´ÎÚ ÜUè
àæéM¥æ„ ãæï„è ãñ J ¨¹é´ÎÚ ¹ï´ „æï ¹°Ú¹ÓÀ ãæï´°ï ãè J §¨ „ÚGÈU
¾´¾§ü …æ„ï ±v„ ±ÇæïÎÚæ SÅïàæÝ ¥æ„æ ãñ J ±ãæ¡ ÐæÝè ÜïU ¾ÇGï-
¾ÇGï ÜéU´Ç ãñ¢ J ©¨¹ï´ ¾ÇGï …¾ÚÎS„ ¹°Ú¹ÓÀ ãñ´ J ¥æñÚ §¨ „ÚGÈU
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 113
Ú‡æÀæïÇG…è ÜUæ ¹´çÎÚ ãñ J ¥°Ú ¥æÐ Ú‡æÀæïÇG…è ÜUæï ¹°Ú¹ÓÀ
ÜUã„ï ãæï´°ï, „æï ±ãæ¡ ãñ´ J ¥æÐ ÜUãï´ „æï ±ãæ¡...’
©ÝÜUæï ¾è™ ¹ï´ ãè ¥ÅÜUæ„ï ãé» ¹ãæÚæ… ¾æïHï, ‘§¨ Hæ§üÝ
ªÐÚ …æÝï ÜUæ Ýãè´ ãñ J’
‘ÆèÜU ãñ, ¶´½æ„ ÜUè ¥æïÚ »ÜU Hæ§üÝ …æ„è ãñ, ±ãæ¡ ½è
¨¹é´ÎÚ ãñ, àææ²Î ±ãæ¡ ¹°Ú¹ÓÀ ãæï J’ Ÿæè¹æïÅæ Ýï ¾„æ²æ J
§¨ÐÚ ¾æH²æï°è ¹ãæÚæ… çÈUÚ ¨ï ¹æñÝ ãæï °²ï J ç݇æü² ÜUÚÝæ
çÈUÚ ¨ï Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ç¨Ú ÐÚ ãè ¥æ²æ J
‘ÇæÜUæïÚ ²æ ¶´½æ„ ?’ ©HÛæÝ ¶ÇGè ãæï °²è J
‘ÇæÜUæïÚ ¹ï´ °æ﹄è ÝÎè ¹ï´ ¾ÇGï-¾ÇGï ÜUÀé» ãñ´, ÜéUÚ¹éÚï ÇæHÜUÚ
¹ãæÚæ… ÜUæï ±ï çζæ Îê¡°æ J’ ©‹ãæï´Ýï ç݇æü² Hï çH²æ ¥æñÚ ÇæÜUæïÚ
ÜUè çÎàææ ¹ï´ ¨ÈGU UÚ àæéM ãé¥æ J
±ãæ¡ Ðãé¡™ÜUÚ ÝÎè „ÜU …æÝï ÜïU çH» вæü# Ðñ¨ï Ý ãæïÝï ÜïU
ÜUæÚ‡æ ÍææïÇGæ°æÇGè ÜUæ ¨±æH ãè Ýãè´ ©Æ„æ ‰ææ J Ðβæ~ææ ÜUÚ„ï-
ÜUÚ„ï …æÝæ ²ãè »ÜU¹æ~æ ¹æ°ü Úãæ J ÝÎè ÜUè ¥æïÚ ™H„ï-™H„ï
ÚæS„ï ¹ï´ »ÜU ÎéÜUæÝ ¨ï Ÿæè¹æïÅæ Ýï Îæï Ðñ¨æï´ ÜïU ÜéUÚ¹éÚï ¶ÚèÎï J ‰ææïÇGè
ÎïÚ ¹ï´ ±ï ÝÎè„Å „ÜU ¥æ Ðãé¡™ï J ÝÎè ÜUæ ç±àææH Ðæ~æ ¨´‰æ °ç„
¨ï ¾ã Úãæ ‰ææ J Ÿæè¹æïÅæ Ýï ÐæÝè ¹ï´ ÜéUÚ¹éÚï ÇæHï J „éÚ´„ ãè ¾ÇGï-
¾ÇGï ÜUÀé» ªÐÚ „ñÚ ¥æ²ï ¥æñÚ ÜéUÚ¹éÚï ¶æÝï H°ï J
¹ãæÚæ… ÜUæï ±ï ÜUÀé» çζæ„ï ãé» Ÿæè¹æïÅæ Ýï ÜUãæ, ‘¹ãæÚæ… !
Ðí½é ! Îï¶æï ²ï ÜUÀé» J’
‘¥Úï ! ¨æHæ ! ÜñU¨æ xæ{æ …ñ¨æ ãñ, ¾ï±ÜêUGÈU ! „ïÚï }æï¢ ¥vH
Ýãè´ J’ °æçH²æï´ ÜUè ¶ñÚæ„ ÜUÚ„ï ãé» Çæ¡ÅÜUÚ ¹ãæÚæ… ¾æïHÝï H°ï J
‘¥°Ú ²ï ¹°Ú¹ÓÀ Ýãè´ ãñ, „æï çÈUÚ ¾æÐ…è ¥æÐ ÜUæñݨï
¹°Ú¹ÓÀ ÜUè ¾æ„ ÜUÚ Úãï ãñ´ ? ¹ïÚè „æï ÜéUÀ ½è ¨¹Ûæ ¹ïï´ Ýãè´
114 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
¥æ Úãæ ãñ J ¹ñ´ ¾ãé„ ©HÛæ °²æ ãê¡ J „é}ãï´ ¹°Ú¹ÓÀ çζæÝï ¥¾
}æñ¢ ÜUãæ¡ Hï …æª¡ ?’
¹ãæÚæ… Ýï §¨ÜUæ ÜUæï§ü ©œæÚ Ýãè´ çÎ²æ ¥æñÚ ±ï ™HÝï H°ï J
ÇæÜUæïÚ ¹ï´ °æ﹄è ÝÎè ÜïU çÜUÝæÚï ÐÚ ç…¨ S‰ææÝ ¹ï´ ½°±æÝ ÜUè
„éHæ ÜUè ‰æè, ±ãæ¡ „Úæ…ê ÜUè ¾æ²è´ ¥æïÚ ÜéU»¡ ÜïU ÐèÀï »ÜU Ðæ°H
…ñ¨æ ¥æñÚ ¹ñHï ÜUÐÇGï ÐãÝæ ãé¥æ ¹Ýéc² …¹èÝ ÐÚ HïÅæ ãé¥æ
‰ææ J ¹ãæÚæ… ¨è{ï ©¨ÜUè ¥æïÚ ™H„ï °²ï J ©¨ÜïU ÜUÚè¾ …æÜUÚ
±ï Ýè™ï ¾ñÆ °²ï ¥æñÚ ÎæïÝæï´ ÜUè ¾æ„™è„ àæéM ãé§ü J
‘„é¹ ÜUãæ¡ ¨æï„ï ãæï ?’ ©¨ Ðæ°H …ñ¨ï çζæ²è ÎïÝï±æHï
¥æιè Ýï ¹ãæÚæ… ¨ï ÐêÀæ J
‘¹ñ´ „æï ¥æÜUæàæ ¹ï´ ¨æï„æ ãê¡ J „é¹ ÜUãæ¡ ¨æï„ï ãæï ?’ ¹ãæÚæ…
Ýï ©¨ï Ðíç„ÐíÔÝ çÜU²æ J
‘¹ñ´ „æï ¨æï„æ ãê¡ ÜU½è ±æ²é ÐÚ, „ï… ÐÚ, ÜU½è Ð뉱è ÐÚ ²æ
çÈUÚ …H ÐÚ J ¨„„ ¥æÜUæàæ ¹ï´ ¨æïÝæ ¥¾ „ÜU ãé¥æ Ýãè´ ãñ J’
©¨ °´Îï-¹ñHï ¥æιè Ýï …±æ¾ çβæ J
Ÿæè¹æïÅæ ²ã ¨¾ ÜéUÀ ¨éÝ Úãï ‰æï, HïçÜUÝ ©¨ÜUæ ÜéUÀ ½è
¥‰æü ±ï H°æ Ýãè´ ¨ÜïU, ±ï „æï Ðæ°H ÜUè „Úã ©‹ãï´ Îﶄï ãè Úãï,
©ÝÜUè ¾æ„ï´ ¨éÝ„ï ãè Úãï J
¾æH²æï°è ¹ãæÚæ… Ýï Ÿæè¹æïÅæ ÜUè ¥æïÚ ¥¡°éHèçÝÎïüàæ ÜUÚ ÜïU
©¨ ¥æιè ÜUæï ¾„æ²æ, ‘§¨ HÇGÜïU ÜUæï ¹ñ´ „é}ãæÚï Ðæ¨ §¨çH»
Hæ²æ ãê¡ çÜU ¹ïÚï Ðæ¨ ¥æ ¨ÜïU »ï¨è ©¨ÜUè çS‰æç„ Ýãè´ ãñ J ©¨ÜïU
Ðæ¨ Ðñ¨ï ãæï„ï Ýãè´ ãñ, HïçÜUÝ ÇæÜUæïÚ ÝÁGæÎèÜU ãè ãñ, §¨çH» ±ã
²ãæ¡ ¥æ ¨ÜïU°æ J ¨æ{Ýæ ¹ï´ ç±ÍÝ ©ÐçS‰æ„ ãæïÝï ÐÚ ÜU½è-ÜU½è
±ã „é}ãæÚï Ðæ¨ …¾ ¥æ»°æ, „¾ ©¨ï ¨è{æ …±æ¾ ÎïÝæ, ©HÅè-
¨è{è ½æcææ ¹ï´ Ýãè´ ¾„æÝæ, ©¨ï ¨¹Ûæ ¹ï´ ¥æ» §¨ „Úã ¾„æÝæ J’
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 115
¾æÎ ¹ï´ ÇæÜUæïÚ ¹ï´ ÀæݾèÝ ÜUÚÝï ÐÚ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ¹æHê¹ ãé¥æ
çÜU ©ÝÜUæ Ýæ¹ Ý‰ƒêÚæ¹ àæ¹æü ‰ææ J Hæï° ©‹ãï´ ‘¹S„Úæ¹’ ÜUãÜUÚ
ÐéÜUæÚ„ï ‰æï J ±ï ¾æHçÐàææ™±ëçœæ ÜïU »ÜU ¹ãæÝ ¨´„ ‰æï J ©ÝÜUæ
¾„æü± çÜU¨ ¨¹² ÜñU¨æ ãæï°æ, ²ã ¾„æÝæ ¾ãé„ ÜUçÆÝ ‰ææ J
¥æ¨Ðæ¨ ÜUæï§ü ¾æ…ï±æHæ ãæï, „æï ±ï ©¨ï ¾éHæ Hï„ï ¥æñÚ ©¨ï ±ã
¾æ…æ ¾…æÝï ÜUæï ÜUã„ï J Ÿæè¹æïÅæ …¾-…¾ ©‹ãï´ ç¹HÝï …æ„ï, „¾-
„¾ „æï ±ï ç¾Ýæ ™éÜïU ¾æ…ï±æHï ÜUæï ¾éHæÜUÚ ©¨¨ï ¾æ…æ ¾…±æ„ï J
ÜUæï§ü ¹S„Úæ¹…è ÜïU Ðæ¨ °²æ ãæï ¥æñÚ ¥°Ú ©ÝÜUè §ÓÀæ ãé§ü
„æï ±ï ÜUã„ï, ‘» J ™æ² Hæ±, ½ç…²æ Hæ± J’ Ÿæè¹æïÅæ …¾-…¾
©‹ãï´ ç¹HÝï …æ„ï, „¾-„¾ ¾ÇGï ½çv„½æ± ¨ï Ÿæè¹æïÅæ ©‹ãï´ Ðí‡ææ¹
ÜUÚ„ï J
»ÜU ¾æÚ ©‹ãæï´Ýï ¹S„Úæ¹…è ¨ï Ðíæ‰æüÝæ ÜUè, ‘¹ãæÚæ…, ¥æÐ
¥°Ú ¹éÛæï ÜéUÀ ¨ï±æ ÜUÚÝï ÜUæ ¹æñÜUæ Îæï°ï „æï ¹éÛæï ¾ãé„ ¥æÝ´Î
ãæï°æ J’ ©ÝÜïU ¹Ý ÜUè ¥æ¨ ÐêÚè ÜUÚÝï ÜïU çH» »ÜU ¾æÚ ¹S„Úæ¹…è
Ýï ©‹ãï´ Ðæñ¨ïÚ ½ç…²æ HæÝï ÜUæï ÜUãæ J Ÿæè¹æïÅæ ±ã „éÚ´„ Hï ¥æ²ï J
¹S„Úæ¹…è Ýï ¨¾ ½ç…²ï G¶y}æ ÜUÚ çβï J ½ç…²æ ¶æ„ï
¨¹² ÀæïÅï ¾æHÜU ÜUè „Úã ©‹ãæï´Ýï Ÿæè¹æïÅæ ¨ï ÜUãæ, ‘„éÛæï »ÜU ½è
Ýãè´ Îê¡°æ J’ Ÿæè¹æïÅæ Ýï ãæ‰æ …æïÇGÜUÚ ÜUãæ, ‘Ðí½é ! …ñ¨è ¥æÐÜUè
¹…èü J ¹ïÚè §ÓÀæ Ýãè´ ãñ çÜU ¥æÐ ¹éÛæï ½è Îï´ J’
¨æ{Ýæ¹æ°ü ÜïU ¾ãé„-¨ï ÐíÔAææḯ ÜïU …±æ¾ ¥æñÚ ¥æ´„çÚÜU ¹æ°üÎàæüÝ
©‹ãï´ ¹S„Úæ¹…è ¨ï Ðíæ# ãé¥æ ¥æñÚ „¾ ©‹ãï´ ¨¹Ûæ ¹ï´ ¥æ²æ çÜU
‘¥æï ãæï ! ²ã „æï ¾ãé„ ãè Ðãé¡™æ ãé¥æ çÎòæy¹æ ãñ J’
¥æŠ²æçy¹ÜU ÿæï~æ ¹ï´ ©ÓÓææç„©ÓÓæ ÜUÿææ ¹ï´ …æï Ðãé¡™ °²æ
ãñ, Ðíæ‡æ ÐÚ ç…¨Ýï ÜUæÏæê Ðæ çH²æ ãñ …ñ¨æ çÜU }æxæÚ ÐæÝè
}æï¢ xæãÚæ Eæ¨ HïÜUÚ Ïæãé„ ¥ç{ÜU ÎïÚ „ÜU Úã ¨ÜU„æ ãñ,
116 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
§¨çH» ¹S„Úæ}æ…è ÜUæï ‘¹°Ú¹ÓÀ’ ÜUã„ï ‰æï J ²ã Ÿæè}ææïÅæ
ÜUæï ¹S„Úæ¹…è ÜïU ¨¢ÐÜüU ÜïU ¾æÎ ¨¹Ûæ ¹ï´ ¥æ²æ J
¥±{ê„ ¨Îì°éL ÜïU àæÏÎ, ©ÝÜïU °êÉGæ‰æü ¥æñÚ ©ÝÜUæ ¨¹ÛææÝï
ÜUæ „ÚèÜUæ-¨¾ ÜéUÀ ¥Ýæï¶æ ‰ææ J ¥Îì½é„ ‰ææ J
D D D HæïÅæ ÆèÜU „Úã ¨ï ¹æ¡…ÜUÚ, {æïÜUÚ Ý¹üÎæ¹ñIJæ ÜUæ àæè„H
JJ ãçÚ:ú JJ
41. ‘ݹüÎï ¹æ„ ÜUè …² !’
¹æ‰æï ÐÚ ¥æ²æ ãé¥æ ¨êÚ… ¥æ° ¾Ú¨æ Úãæ ‰ææ J ½_è ÜïU
ÜUæï²Hæï´ ÜUè „Úã …¹èÝ ©œæ# ãæï °§ü ‰æè J ¾ÎÝ ¨ï ШèÝï ÜUè
{æÚ满 ÀêÅ Úãè ‰æè´ J ¾æH²æï°è ¹ãæÚæ… Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï HïÜUÚ Ý¹üÎæ
çÜUÝæÚï ÐÚ ‘™æ‡ææïÎ-ÜUÚÝæHè’ ¥æ²ï ‰æï J
¨æ¹Ýï »ÜU {¹üàææHæ çζæ²è Îè ¥æñÚ ¹ãæÚæ… ÜUæï 籟ææ¹
ÜUÚÝï ÜïU çH» ±ãæ¡ ™HÝï ÜUè Ÿæè¹æïÅæ Ýï Ðíæ‰æüÝæ ÜUè J ©ÝÜUè ¨´¹ç„
ÐæÝï ÐÚ ÎæïÝæï´ {¹üàææHæ ¹ï´ °²ï ¥æñÚ »ÜU ÜU¹Úï ¹ï´ ¹éÜUæ¹ Ú¶æ J
ÜU¹Úï ¹ï´ ¨ï ݹüÎæ¹æ„æ ÜUæ ç±àææH Ðæ~æ ¨´‰æÚ°ç„ ¨ï ¾ã„æ ãé¥æ
çζæ²è Îï Úãæ ‰ææ J ©¨ …H ÜïU ÜïU±H Îàæüݹæ~æ ¨ï ãè ¥æ¡¶ï´
¥æñÚ ¾ÎÝ àæè„H-àææ´„ ãæï Úãï ãñ´, »ï¨æ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï Ðí„è„ ãé¥æ J
¹ãæÚæ… ½è ݹüÎæ¹æ„æ ÜUæï »ÜUÅÜU çÝãæÚ Úãï ‰æï J
‘¾ÓÓææ …æ¥æï ! ¥æñÚ Ý¹üÎæ¹ñ²æ ÜUæ ÐæÝè HïÜUÚ ¥æ¥æï J’
¹ãæÚæ… Ýï Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ¥æ¿ææ ÜUè J ãæ‰æ ¹ï´ HæïÅæ çH²ï Ÿæè¹æïÅæ
çÝÜUH ÐÇGï J çÜUÝæÚï ÐÚ …æÜUÚ ©‹ãæï´Ýï HæïÅæ …H ¨ï ½Ú çH²æ
¥æñÚ ±ã HæÜUÚ ¹ãæÚæ… ÜïU ¨æ¹Ýï Ú¶æ J
HæïÅï ÜUæï Îﶄï ãé» ¹ãæÚæ… Ýï ÐëÓÀæ ÜUè, ‘HæïÅæ ¹æ¡… ÜïU
Hæ²æ ãñ ?’
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 117
‘Ýãè´ °éLÎï± !’ ©‹ãæï´Ýï °ÎüÝ ÛæéÜUæÜUÚ …±æ¾ çβæ J HçÁÁæ„
ãæï„ï ãé» Ÿæè¹æïÅæ HæïÅæ HïÜUÚ çÈUÚ ¨ï ÝÎè„Å ÐÚ °²ï J... ‘HæïÅæ
ÆèÜU ¨ï ¨æÈGU U ÜUÚ ÜïU ¾æÎ ¹ïï´ ãè ÐæÝè ½ÚÝæ ™æçã» ²ã ÀæïÅè-
¨è ¾æ„ ¹ñ´ ÜñU¨ï ½êH °²æ ?’ ©‹ãï´ ¶éÎ ÜUæï ãè ¥æpü² ãé¥æ J
…H ©¨¹ï´ ½ÚÜUÚ ±ï Ðí¨óæ„æ ¨ï ¹ãæÚæ… ÜïU ¨}¹é¶ ¥æ²ï J
¹ãæÚæ… Ýï ©ÝÜUè ¥æ¡¶æï´ ¹ï´ Ûææ¡ÜU„ï ãé» ÐêÀæ, ‘çÜUÝæÚï ¨ï Hæ²æ
çÜU ÎêÚ ¨ï ?’
‘¾æÐ…è, ¹ñ´ Ðæ~æ ¹ï´ Ýãè´ °²æ ‰ææ, çÜUÝæÚï ¨ï ãè Hæ²æ ãê¡ J’
Ÿæè¹æïÅæ Ýï ¨ÓÓææ§ü ÜU‰æÝ ÜUè J
§¨ ÐÚ ¹ãæÚæ… »ÜUι ÝæÚæÁGæ ãæï °²ï, ‘»ï¨æ …H Ýãè´
™Hï°æ J …æ¥æï, ݹüÎæ¹ñ²æ ÜïU ¥´ÎÚ …æÜUÚ Hï ¥æ± J’
‘ÆèÜU ãñ °éLÎï± !’ ©‹ãæï´Ýï ݹí„æ ¨ï ãæ‰æ …æïÇGÜUÚ ÜUãæ ¥æñÚ
ÝÎè ÜUè ¥æïÚ ™HÝï H°ï J ™H„ï-™H„ï ©ÝÜïU ¹Ý ¹ï´ ç±™æÚ
¥æ²æ, ‘¹éÛæï ¾æÚ-¾æÚ ½ï…Ýï ÜïU çH» ¹ãæÚæ… ÜUæï§ü çÝç¹œæ „æï Ýãè´
Éê¡ÉG Úãï ãñ¢ Ý ?’... ¹Ý ¹ï´ ©½Úè ãé§ü àæ´ÜUæ ξæÜUÚ ©‹ãæï´Ýï ÝÎè
ÜïU ç±àææH Ðæ~æ ¹ï´ Ðí±ïàæ çÜU²æ J {æï²ï ãé» HæïÅï ¹ï´ Ðæ~æ ÜUè °ãÚæ§ü
¹ï´ ¨ï …H ½Ú çH²æ ¥æñÚ HæñÅ ¥æ²ï J
±ï ¹ãæÚæ… ÜïU Ðæ¨ Ðãê¡™ï ½è Ý ‰æï „æï ¹ãæÚæ… ÜUíæïç{„ ãæïÜUÚ
©ÝÜïU ÐñÚæï´ ÜUè ¥æïÚ „æÜU„ï ãé» ç™Ìæ²ï, ‘…ê„æ ÐãÝ ÜïU …H Hæ²æ?
°{æ ÜUãè´ ÜUæ J ¥¾ …æ±, …ê„æ ©„æÚ ÜïU …H Hï ¥æ± J’
‘çÝçp„ ãè §¨¹ï´ ÜUæï§ü ÚãS² ãñ J’ Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ¹Ý ¹ï´ ç±™æÚ
¥æ²æ J...‘¹ãæÚæ… ÜUæï ÐæÝè ™æçã», §¨çH» ±ï ¹éÛæï ½ï… Úãï ãñ´
»ï¨æ Ýãè´ ãñ J çÜU¨çH» ±ï ¾æÚ-¾æÚ ½ï… Úãï ãñ´ ? v²æ ÜUæÚ‡æ
ãæï ¨ÜU„æ ãñ ? ¹ïÚè ÐÚèÿææ Hï Úãï ãñ´ ? ¹ñ´ ©ÝÜUæ ¥æ¿ææÐæHÝ ÜUÚ„æ
118 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
ãê¡ ²æ Ýãè´ ²ã Îï¶ Úãï ãñ´ ? ¨ãÝàæèH„æ ÜUè ÜU¨æñÅè ÜUÚ Úãï
ãñ´ ?...²æ ¥æñÚ ÜUæï§ü ÜUæÚ‡æ ?’-¾ãé„ ¨æï™ÜUÚ ½è ÐíÔAæ ÜUæ …±æ¾
ãæ‰æ ¥æ²æ Ýãè´, „¾ ±ã ±ë‰ææ Ðí²æ¨ ÀæïÇGÜUÚ ±ï Ý´°ï ÐñÚ ½_è ÜUè
„Úã „Ðè ãé§ü Úï„ ÐÚ ™HÝï H°ï J ©ÝÜUè …¾æÝ ÐÚ ‘ãçÚ:ú’
ÜUæ ÚÅÝ ‰ææ, àæÚèÚ ÜUæï ãæïÝï±æHï ÜUcÅæï´ ÜUè ©‹ãï´ ÜUæï§ü ÐÚ±æã Ý
‰æè J ‘¹ãæÚæ… çÜU„Ýè ãè ¾æÚ ¥æ¿ææ ÜUÚï´ „æï ½è ¹éÛæï ‰æÜUÝæ Ýãè´
ãñ ¥æñÚ ¨´²¹ ¶æïÝæ Ýãè´ ãñ,’ ²ã ©‹ãæï´Ýï ¥ÐÝï ¹Ý ¨ï ÜUãæ J ±ï
çÈUÚ ¨ï ÝÎè ¹ï´ °²ï, …H ½Ú çH²æ ¥æñÚ Ý´°ï ÐñÚ HæñÅÜUÚ HæïÅæ
¹ãæÚæ… ÜïU ¨æ¹Ýï Ú¶æ J
Ÿæè¹æïÅæ Ýï HæïÅæ Ú¶æ ¨ãè, HïçÜUÝ §¨ ¾æÚ ¹ãæÚæ… ÜUæ Š²æÝ
©ÝÜUè „ÚÈGU U ²æ HæïÅï ÜUè „ÚÈGU U Ýãè´ ‰ææ J ±ï „æï Îê¨Úè ¥æïÚ ãè
Îï¶ Úãï ‰æï J çÝÚæ°¨ ¾æHÜU ÜUè „Úã ©ÝÜïU ™ïãÚï ÐÚ ¹æïãÜU ãæS²
‰ææ J ©ÝÜUè öçC ÜUæ Ÿæè¹æïÅæ Ýï ÐèÀæ çÜU²æ J ©‹ãæï´Ýï Îï¶æ çÜU
»ÜU ¨éÜUæï¹H ¥æñÚ ¨é´ÎÚ ¾æçHÜUæ ãæ‰æ ¹ï´ ™æ¡Îè ÜUæ ‰ææH çH²ï
©ÝÜUè ¥æïÚ ¥æ Úãè ‰æè J
©¨ ¾æçHÜUæ ÜUæ ¨æñ´Î²ü ¹éx{ ¥æñÚ ¹æïãÜU ‰ææ, ±ñ¨ï ãè ©¨ÜUè
™æH ¹ï´ ½è »ÜU H²¾h„æ ‰æè, ÜUæï§ü ¥Ýæï¶æ …æÎê ‰ææ J
©¨ ¾æçHÜUæ Ýï ÜU¹Úï ¹ï´ Ðí±ïàæ çÜU²æ ¥æñÚ ¹ãæÚæ… ÜïU ¨æ¹Ýï
±ã ½æï…Ý ÜUè ‰ææHè Ú¶ÜUÚ, ç¾Ýæ ÜéUÀ ÜUãï ©¨è „Úã {è¹è °ç„
¨ï ™Hè °²è J
‰ææHè Îﶄï ãè ÐïÅ ¹ï´ ÎæñÇGÝï±æHï ™êãæï´ ÜUæ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï
¥ã¨æ¨ ãé¥æ J ¾æH²æï°è ¹ãæÚæ… Ýï ©ÝÜUè ¥æïÚ ã¡¨ÜUÚ Îï¶æ
¥æñÚ ¥æ¿ææ ÜUè, ‘¶æ Hï ¾ÓÓææ J’ Ÿæè¹æïÅæ Ýï ±ã ¥¹ë„„é˲ ½æï…Ý
°íã‡æ çÜU²æ J ±ã ¶æÝï ÜïU ¾æÎ ©‹ãï´ »ÜU ¥Îì½é„ „ëç# ¥æñÚ àææ´ç„
ÜUæ ¥Ýé½± ãé¥æ J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 119
àææ¹ ÜUæï ½è »ÜU xæÇçÚ²ï ÜUè HÇGÜUè ÚæïçŲæ¡, Îê{ ¥æñÚ
¹v¶Ý HïÜUÚ ¥æ²è J
‘¹ãæÚæ… {¹üàææHæ ¹ï´ ©„Úï ãé» ãñ´, ²ã §Ý HÇGçÜU²æï´ ÜUæï
¾„æ²æ çÜU¨ Ýï ?’ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ¥™Ú… ãé¥æ J ©ÝÜUè ç±™æÚ{æÚæ
„æïÇG„ï ãé» ¹ãæÚæ… Ýï ©‹ãï´ ±ã ¶æÝæ ¶æ …æÝï ÜUè ¥æ¿ææ ÜUè J
¥æ¿ææ ãæï„ï ãè ©‹ãæï´Ýï ±ã ¨æÎæ¨éÎæ HïçÜUÝ ¥y²´„ S±æçÎC ½æï…Ý
°íã‡æ çÜU²æ J ©ÝÜUæï H°æ çÜU ÚæïÁGæ ÜïU ¶æÝï ¨ï ²ã ÜéUÀ ¥H°
ãè ãñ J ©¨ ½æï…Ý }æï¢ »ÜU ç±çàæC °´{ ‰ææ, ¥Ýæï¶æ S±æÎ ‰ææ ¥æñÚ
ÐçÚÐê‡æü „ëç# ‰æè J
‘¥¾ ™Hæï, …ãæ¡ ¨ï ¥æ²ï ±ãæ¡ ±æШ ™Hï´ J’ ¹ãæÚæ… Ýï
Ÿæè¹æïÅæ ¨ï ÜUãæ J çÝÜUH„ï ¨¹² ©ÝÜUè öçcÅ ‰ææçH²æï´ ÐÚ °²è J
ÎæïÝæï´ HÇGçÜU²æ¡ ‰ææçH²æ¡ Hï …æÝï ÜUæï ¥æ²è Ýãè´ ‰æè J ‘²ï ‰ææçH²æ¡
½è ©‹ãæï´Ýï ¹ãæÚæ… ÜUæï ¥Ðü‡æ ÜUè ãæï´°è J’ Ÿæè¹æïÅæ Ýï ¹Ý ãè ¹Ý
çÝcÜU¯ü °ÉGæ ¥æñÚ ±ï ‰ææçH²æ¡ ©ÆæÜUÚ ©‹ãæï´Ýï ¨æ‰æ Hï Hè´ J
{¹üàææHæ ÜïU ¾æãÚ ¥æ„ï ãè ¾æH²æï°è ¹ãæÚæ… ÜïU ÜUι °æ¡±
ÜUè ¥æïÚ …æÝï ÜïU ¾…æ² ÝÎè ÜUè ¥æïÚ ¹éÇGï „æï Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï …Úæ
¥æp²ü ãé¥æ J çÈUÚ ½è ¥æ¿ææ{æÚÜU çàæàæé ÜUè „Úã ±ï ©ÝÜïU ÐèÀï-
ÐèÀï ™HÝï H°ï J
ݹüÎæçÜUÝæÚï ÐÚ Ðãé¡™„ï ãè ¹ãæÚæ… Ýï Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ¥æ¿ææ ÜUè,
‘¨¾ ¾Ú„Ý ÝÎè ¹ï´ ÇæH Îæï J’
‘©‹ãæï´Ýï çÛæÛæÜU„ï ãé» ÐêÀæ, ‘²ã ™æ´Îè ÜUè ‰ææHè ‰æè ?’
¾æH²æï°è ¹ãæÚæ… ÜUíæï{ ¨ï ¥æ°¾¾êHæ ãæïÜUÚ ç™Ìæ²ï, ‘¨æHï,
„æï v²æ ²ã „ïÚï ¾æÐ ÜUè ãñ¢ ? ç…¨ÜUè ãñ¢ ©¨ï ÎïÝè ™æçã» çÜU
Ýãè´ ?’
120 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 ²ã ¨éÝæ ¹æ~æ, ¥æñÚ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæ ¾ÎÝ Úæï¹æ´ç™„ ãé¥æ,
¥C¨æ眱ÜU ½æ± …æ°ë„ ãé», Nβ ½Ú ¥æ²æ ¥æñÚ ¥æ¡¶æï´ ¨ï °´°æ-
…¹éÝæ ¾Ú¨Ýï H°è J
‘¹„H¾ çÜU ÎæïÝæï´ HÇGçÜU²æ¡ ²æÝè Ðíy²ÿæ ݹüÎæ¹æ„æ ƒè¢ ?
¨æÿææ„ì ݹüÎæ¹æ„æ ? çÜU„Ýæ ݨ辱æÝ ãê¡ ¹ñ´ J ¨Îì°éL¹æªHè ÜUè
¥ÐæÚ ÜëUÐæ ¨ï ¥æ… Ý¹üÎæ¹æ„æ ÜUæ Îæï ¾æÚ ÎàæüÝ ãé¥æ J ç¨ÈGU UüU
ÎàæüÝ ãè Ýãè´, ¾çËÜU ©ÝÜïU ãæ‰æ ¨ï ¥¹ë„„é˲ ½æï…Ý °íã‡æ ÜUÚÝï
ÜUæ ¨æñ½æx² ½è Ðíæ# ãé¥æ J Îï±ÎéHü½ ÜëUÐæ Ðíæ# ãé§ü J’ Ÿæè¹æïÅæ
¥æÝ´Îç±½æïÚ ãæï °²ï J ©ÝÜïU ½Úï Ü´UÆ ¨ï ½æ±Ðê‡æü àæÏÎ ¾æãÚ
çÝÜUHï, ‘ݹüÎï ¹æ„ ÜUè …² !’ §¨ …²…²ÜUæÚ ÜïU ¨æ‰æ ãè ©‹ãæï´Ýï
¨¾ ¾„üÝ Ý¹üÎæ¹æ„æ ÜUæï ¥Ðü‡æ ÜUÚ çβï J
Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ݹüÎæ¹æ„æ ÜïU ÎàæüÝ ãé» J...
¥æñÚ Ý¹üÎæ¹æ„æ ÜUæï ¾æH²æï°è ¹ãæÚæ… ÜïU ÎàæüÝ ãé» J
D D D
JJ ãçÚ:ú JJ
42. ‘²ãæ¡ „ïÚæ ¥æŸæ¹ ãæï°æ !’
ÝçDzæÎ àæãÚ ¨ï Ðæ¡™ ¹èH ÎêÚ àæïÉè ÝÎè ÜïU çÜUÝæÚï ÐÚ
»ÜU àææ´„ …°ã ‰æè J ÝÎè ÜUæï HxææÜUÚ ÜéU»¡ ÜUè ¾xæH ¹ï´ »ÜU
ÀŒÐÚ …ñ¨æ Ûææñ¢ÐÇGæ ¾ÝæÜUÚ »ÜU ÜU¾èÚд‰æè ¨æ{é ±ãæ¡ Úã„ï ‰æï J
°¹èü ¹ï´ ÝÎè ÜïU ÐæÝè ÜUè {æÚæ ÿæè‡æ ãæïÝï ÐÚ ÐæÝè ÐèÝï ÜïU çH»
¾ãé„-¨ï Hæï° ©¨ ÜéU»¡ ÐÚ ™Hï …æ„ï, ÐæÝè ÐèÜUÚ „ë# ãæï …æ„ï
¥æñÚ ¹ãæÚæ… ÜïU Ðæ¨ ‰ææïÇGè ÎïÚ ¾ñÆÜUÚ çÈUÚ ™Hï …æ„ï J ç±àææH
±Å±ëÿæ ÜUè ÍæÝè Àæ²æ ÜïU Ýè™ï ¾¨ï ãé» ©¨ Ûææñ¢ÐÇGï ¹ï´ ¾ñÆÝï ÜïU
¾æÎ ¹Ý ãHÜUæ-ãHÜUæ ãæï …æ„æ ‰ææ J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 121
»ÜUæ‹„ ¹ï´ ¾¨è ãé§ü §¨ àææ´„ ¥æñÚ Ú}² …°ã ÐÚ Ÿæè¾æH²æï°è
¹ãæÚæ… ¥ÐÝï çàæc² ÜUæï-Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï 1922-23 ÜïU ¥Ú¨ï ¹ï´ Hï
¥æ²ï J
±ãæ¡ ©‹ãæï´Ýï Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ©¨ ±Å±ëÿæ ÜUè »ÜU ¹æïÅè ÇæH ÐÚ
ç¾ÆæÜUÚ Úæ„½Ú ‘ãçÚ:ú’ ÜUæ Ýæ¹S¹Ú‡æ ©Ý¨ï ÜUÚ±æ çH²æ J ÐïÇG
ÜUè ÇæHè ÐÚ ¾ñÆÜUÚ Ÿæè¹æïÅæ ÜUè ¨æ{Ýæ ™H Úãè ‰æè ¥æñÚ
Ÿæè¾æH²æï°è ¹ãæÚæ… ¥ÐÝè ãè ¹S„è ¹ï´ ÐïÇG ÜïU Ýè™ï §{Ú-©{Ú
Íæ깄ï Úã„ï ‰æï ²æ ÐïÇG ÜïU Ýè™ï ãè ¨H°æ²è ãé§ü {êÝè ÜïU Ðæ¨
¾írææÝ´Î ¹ï´ HèÝ ãæïÜUÚ ¾ñÆï Úã„ï ‰æï J
Úæ„ ÜUæÈGU Uè ãæï ™éÜUè ¥æñÚ Ýæ¹S¹Ú‡æ ÜUÚ„ï-ÜUÚ„ï Ÿæè¹æïÅæ ÜUè
¥æ¡¶ï´ Ýè´Î ¨ï ½æÚè ãæïÝï H°è J ¹ãæÚæ… ÜUè ÜUæÜUöçC ¨ï ²ã ÀêÅÝæ
¥¨´½± ‰ææ J ©‹ãæï´Ýï »ÜU Ðy‰æÚ ©ÆæÜUÚ …æïÚ ¨ï ¥ÐÝï ¨Îìçàæc²
ÜUæï ¹æÚæ J …æ¡Íæ ÐÚ …æïÚ ¨ï H°ï §¨ Ðy‰æÚ ÜUè ™æïÅ ¨ï Ÿæè¹æïÅæ
ÜUè Ýè´Î „éÚ´„ ©ÇG °²è ¥æñÚ Ýæ¹S¹Ú‡æ ÜUè {æÚæ çÈUÚ ¨ï ¾ãÝï
H°è J
¹ãæÚæ… Ýï ©‹ãï´ Çæ¡ÅÜUÚ ÈUÅÜUæÚæ, ‘½°±æÝ ÜUæ Ýæ¹ ¾Úæ¾Ú
…æ°ë„ ãæï ÜïU Hï J ¥°Ú Îê¨Úè ÎÈGU Uæ …Úæ ½è °ÈGU UH„ ãé§ü „æï Îê¨Úæ
Ðy‰æÚ H°æª¡°æ J’...©ÝÜUè §¨ Çæ¡Å-ÈUÅÜUæÚ ÜïU ÐèÀï ¥æñÚ Àæ„è
ÐÚ ¾ñÆÜUÚ Ýæ¹S¹Ú‡æ ÜUÚ±æ HïÝï ÜïU ÐèÀï çÜU„Ýæ Ðïí¹ ¥æñÚ ¥¨è¹
ÜUL‡ææ ½Úï ãé» ãñ´ ²ã Ÿæè¹æïÅæ …æÝ„ï ‰æï J
¹ãæÚæ… Ýï Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ¾„æ²æ, ‘¾ÓÓææ, „ïÚæ §{Ú ¥æŸæ¹ ãæï°æ
¥æñÚ …ñ¨æ „ê §üEÚ ÜUæ Ýæ¹ Hï„æ ãñ, ±ñ¨æ ¨¾ Hæï° §{Ú §üEÚ
ÜUæ Ýæ¹ Hï´°ï J’ ©‹ãæï´Ýï ²ã ¨éÝæ ¨ãè, HïçÜUÝ ²ã ÍæÅ ¨ÜïU°æ
»ï¨æ ¹æÝÝï ÜUæï ©¨ ¨¹² ©ÝÜUæ ¹Ý „ñ²æÚ Ýãè´ ãé¥æ J
122 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 §¨ S‰ææÝ ÐÚ ç…¨ ÜU¾èÚд‰æè ¨æ{é ÜUæ S‰ææÝ ‰ææ, ©ÝÜUè
ÐÚ´ÐÚæ ÜïU ‘ÐãïHÎæ¨…è ¹ãæÚæ…’ (ÐítæÎ…è ¹ãæÚæ… ÜUæ ¥Ð½í´àæ)
Ýï §¨ S‰ææÝ ÜUæ ¹æãæy}² Ðí°Å ÜUÚæÝï±æHè ½ç±c²±æ‡æè ÜU‰æÝ ÜUè
‰æè J ±ÇæïÎÚæ ÜïU ç±c‡æéÐí¨æÎ §üEÚHæH дÇKæ Ýï ¥ÐÝè ©¹í ÜïU
дÎíã±ï¢ ¨æH ¹ï´, 30 ¥v„ê¾Ú 1845 ÜïU çÎÝ ±ã çHçоh ÜUÚ
Ú¶è ƒè J
‘§¨ …°ã ÐÚ »ÜU „ÐS±è ãæï°æ J Ψ ¨æH „ÜU ²ãæ¡ ÜUæï§ü
Ýãè´ Úãï°æ J ©¨ÜïU ¾æÎ ²ã Ú¹‡æè² S‰ææÝ ¾Ý …æ»°æ J ²ãæ¡
ÚãÝï±æHï ÜUæï ÜU½è ½è, çÜU¨è ¨ï ÜéUÀ ½è ¹æ¡°Ýï ÜUè …MÚ„ Ý
ÐÇGï°è J ¨Îì°éL ¾æHÜUÎ樅è ÜUè ²ãæ¡ ÜUè °æÎè ½ç±c² ¹ï´ ÜUæï§ü
½è Ý „æïÇGï J §¨ …°ã ÐÚ ½…Ý½æ± ÜUÚÝï±æHæ* ÜU½è ½è Îé:¶è
Ýãè´ ãæï°æ J
©ÝÜUè ¨ê™ÝæÝé¨æÚ ¾æHÜUÎæ¨…è ¹ãæÚæ… ÜUè ¨¹æç{ ÜUæï
…„Ý ÜUÚ ÜïU ¥æñÚ ¨éçS‰æç„ ¹ï´ Ú¶ÜUÚ ©¨ÜUæ ¥æŸæ¹ ÜïU »ÜU Ý´¾Ú
ÜïU ¹æñݹ´çÎÚ ¹ï´ ¨¹æ±ïàæ ÜUÚ çÎ²æ °²æ ãñ J ±ãæ¡ ¾ñÆÜUÚ ²æ
HïÅÜUÚ ½è ¨æ{ÜU ¥ÐÝè §C¨æ{Ýæ ÜUÚ ¨ÜU„æ ãñ J
Ÿæè¾æH²æï°è ¹ãæÚæ… Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï HïÜUÚ ²ãæ¡ ¥æ²ï ©¨ÜïU
ÜUÚè¾ ¨„ãœæÚ ¾Ú¨ ÐãHï ÜU‰æÝ ÜUè °²è ½ç±c²±æ‡æè ¨™
¨æ羄 ãé§ü J
§¨ …°ã ÐÚ ¥æŸæ¹ ãæïÝï±æHæ ãñ, ²ã ¨´ÜïU„ …æÝ çH²æ ‰ææ
ÐãïHÎæ¨…è ¹ãæÚæ… Ýï J ¥æñÚ Ÿæè¾æH²æï°è ¹ãæÚæ… Ýï ½è J §¨ÜïU
ÐèÀï ÜïU±H §üEÚïÓÀæ J
D D D Ðí„è„ ãé¥æ „æï ¨ãè, çÈUÚ ½è ±ã ¥ÐÝè çÁGæÎ ÐÚ ¥ÇGæ ãè Úãæ J
* |ææ±Ðê±üÜU ¨æ{Ýæ, |æ…Ý §. ÜUÚÝï±æHæ
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 123
JJ ãçÚ:ú JJ
43. ‘„é… ™Ú‡æï !’
ç¹àæÝ ÚæïÇÐÚ …æï ‘ãæ…è ¹´çÁGæH’ ¾´°Hæ ‰ææ, ©¨ÜïU ÐèÀï ãè
ãçÚ…Ý ¾æHÜUæï´ ÜUæ ¥æŸæ¹ ‰ææ J ¥æŸæ¹ ÜïU ¨æ¹Ýï »ÜU ÐæÎÚè Úã„æ
‰ææ J çã´Îê {¹ü ÜïU ¾æÚï ¹ï´ ©¨Ýï ‰ææïÇGæ-¾ãé„ ÐÉGæ ‰ææ ¥æñÚ ©¨ÜUè
Ÿæè¹æïÅæ ¨ï ¹ãèÝæ-дÎíã çÎÝ ¹ï´ ¹éHæÜUæ„ ãé¥æ ÜUÚ„è ‰æè ¥æñÚ
{æç¹üÜU ™™æü»¡ ½è ãæï„è ‰æè´ J
»ÜU ¾æÚ ¨y¨´°-™™æü ¹ï´ ©¨Ýï çã´Îê {¹ü ÜUè çÝ´Îæ ÜUÚÝï±æHæ
½æ± ÐíÜUÅ çÜU²æ J ©¨Ýï ÜUãæ, ‘¹æïÅæ, „é}ãæÚï {¹ü ¹ï´ çÜU„Ýï д‰æ,
çÜU„Ýï ãè Îï±è-Îï±„æ ¥æñÚ ÜU§ü °í´‰æ ãñ´, HïçÜUÝ ã¹æÚï {¹ü ¹ï´ »ÜU
ãè »ÜU Îï± ãñ ¥æñÚ »ÜU ãè »ÜU çÜU„æ¾ ãñ J ¾æ§çÏæH ²ãè ¹æ~æ
ã¹æÚè »ÜU¹ï± {æç¹üÜU çÜU„æ¾ ãñ ¥æñÚ §ü¨é ç¶íS„ ²ãè ¹æ~æ ã¹æÚæ
»ÜU¹ï± ½°±æÝ ãñ J ã¹æÚï ²ãæ¡ „é}ãæÚï …ñ¨è ½èÇG½æÇG ¥æñÚ ¹ïHæ
Ýãè´ ãñ J’
Ÿæè¹æïÅæ Ýï 㡨ÜUÚ …±æ¾ Îï„ï ãé» ©¨¨ï ÜUãæ çÜU, ‘¨æã¾,
±ñ¨æ Ýãè´ ãñ J „é¹Ýï ¥ÐÝï ¹Ý ¹ï´ çÝcÜUæÚ‡æ ãè °æ¡Æ ¾æ¡{ Ú¶è ãñ J
½Hï ãè, ã¹æÚï ²ãæ¡ Îï±è-Îï±„æ ¥æñÚ {æç¹üÜU °í´‰æ ¥æñÚ Ð´‰æ ¾ãé„-
¨æÚï ãæï´°ï, HïçÜUÝ ¨½è ÜUè Ýè´± ¥æñÚ ¨æÚ »ÜU ãè ãñ J »ÜU ãè
»ÜU §üEÚ ÐÚ, ©¨ÜUè ¨œææ ÐÚ ã¹æÚè öÉG Ÿæhæ ãñ ¥æñÚ ±ãè
¨œææ, ±ãè §üEÚ ¨æÜUæÚ ¥æñÚ çÝÚæÜUæÚ ÎæïÝæï´ ãñ¢, ¥H°-¥H°
MÐ {æÚ‡æ ÜUÚ ÜïU ÐíÜUÅ ãæï Úãæ ãñ, HèHæ ÜUÚ Úãæ ãñ J’
ÐæÎÚè ÜUæï Ÿæè¹æïÅæ ÜUæ ÜUãÝæ ¨é¨´°„, „ÜüU¾h ¥æñÚ ¨y²
©¨Ýï ¹æ¡° ÜUè, ‘»ï¨æ Ðíç„ÐæÎÝ ÜUÚÝï±æHè ÜUæï§ü çÜU„æ¾ ²æ
¥æ{æÚ ¥æÐ çζæ¥æï°ï, „æï ãè ¹ñ´ ¹æÝê¡°æ J’
124 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 §¨ÐÚ Ÿæè¹æïÅæ Ýï ÜéUÀ Ýãè´ ÜUãæ, HïçÜUÝ ©¨è Úæ„ »ÜU ãè
¾ñÆÜU ¹ï´ ¥¶´çÇ„„æ ¨ï ©‹ãæï´Ýï »ÜU ÐíÎèÍæü ¥æñÚ ¨é´ÎÚ ÜUæò Ú™æ J
‘§üEÚ ÜñU¨æ ãñ, ™Úæ™Ú ¹ñ´ ÜñU¨æ òæ# ãñ, ¨„ì-¥¨„ì ÎæïÝæï´ ¹ï´ ÜñU¨æ
ãñ, ¨°é‡æ-¨æÜUæÚ ¥æñÚ çÝ°éü‡æ-çÝÚæÜUæÚ ¹ï´ ÜñU¨æ ±ã ãè ãñ’-§¨ÜUæ
©‹ãæï´Ýï ©¨ ÜUæò ¹ï´ ¾ãé„-ãè ¨é´ÎÚ ¥æñÚ ½æ±Ðê‡æü àæÏÎæï´ ¹ï´ ¥æñÚ
Ðí±æãè àæñHè ¹ï´ ±‡æüÝ çÜU²æ J §üEÚ ÜUè Ðíæ‰æüÝæ ÜUÚ„ï-ÜUÚ„ï, ©¨ÜUè
¹çã¹æ °æ„ï-°æ„ï ©‹ãæï´Ýï §¨ ©ySÈêU„ü ÜUæò ¹ï´ ©Ðæ¨Ýæ ÜñU¨è ÜUÚÝè
™æçã», §¨ÜUæ ½è ±‡æüÝ çÜU²æ ãñ J àæÏÎ, ¨æñ´Î²ü, ÜUæòæy¹ÜU„æ,
¨y², ¥Ýé½êç„, ©ySÈêU„ü„æ, ½æ±Ðê‡æü„æ, Ðíæ‰æüÝæ §Ý ¨¾ ÜUæ ¨´°¹MÐ
»ï¨æ {æÚæ±æãè ÜUæò ©‹ãæï´Ýï Îê¨Úï çÎÝ ¨é¾ã ãè ÐæÎÚè ¹ãæàæ²
ÜUæï ÐÉGÜUÚ ¨éÝæ²æ ¥æñÚ ©¨ÜUæ ½æ±æ‰æü ½è ¨¹Ûææ²æ, v²æï´çÜU ÐæÎÚè
¹ãæàæ² °é…Úæ„è ÐÉGÝæ …æÝ„ï Ýãè´ ‰æï J §¨ ÜUæò ÜïU Ýè™ï Hï¶ÜU
ÜUæ Ýæ¹ Ÿæè¹æïÅæ Ýï …æݾêÛæÜUÚ Ýãè¢ çH¶æ ‰ææ J
²ã ÜUæò ¨éÝÜUÚ ÐæÎÚè ¹ãæàæ² ¾ãé„ ¶éàæ ãé» ¥æñÚ ©‹ãæï´Ýï
çã´Îê{¹ü ÜïU „œ±¿ææÝ ÜUè NβÐê±üÜU Ðíàæ´¨æ ÜUè J
ÐíÜUæàææÝ´Î…è ¹ãæÚæ… ½è ²ã ÜUæò ¨éÝÜUÚ ¾ãé„ ¶éàæ ãé»
ƒï ¥æñÚ ©‹ãæï´Ýï Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï, ©¨ ÜUæò ÜïU …йæHæ ÜUè ¹ç‡æ²æï´
ç…„Ýï, 108 àHæïÜU ÜUÚÝï ÜUæ ¨éÛææ± çβæ J ¾æÎ ¹ï´ ²ã ÜUæò
‘„é… ™Ú‡æï’ §¨ Ýæ¹ ¨ï Ðíç¨h ãé¥æ ¥æñÚ ¥æ… „ÜU ÜUÚè¾
ÐÓÓæè¨ ã…æÚ ½v„æï´ ÜïU ¨´°íã ¹ï´ ²ã ÜUæò ç¾Úæ… Úãæ ãñ J
D D D ÜUÚÝï ÜïU çH» ç…¨Ýï „Úã-„Úã ÜïU ÜUC ©Ææ²ï, ÜUÇGè ¹ïãÝ„ ÜUè
JJ ãçÚ:ú JJ
44. ϲæã
‘¥ÐÝè …è±ÝÝæñÜUæ çÜU¨ çÎàææ ¹ï´ …æ Úãè ãñ ¥æñÚ ÜUæñݨæ
Š²ï² S±²´ ÜUæï Ðíæ# ÜUÚÝæ ãñ’ §¨ÜUè ¨¹Ûæ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ‰æè J ±ã
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 125
Š²ï² ¨æÜUæÚ ÜUÚÝæ, ²æ ±ã ÜUÚ„ï-ÜUÚ„ï ¶éÎ ÜUæï ãæï¹ ÜUÚÝæ, ²ãè
¹æ~æ ©ÝÜUè »ÜU¹ï± §ÓÀæ ‰æè J §¨çH» ϲæã ÜïU ¾´{Ý ¹ï´ ¥æñÚ
©¨ÜUè ç…}¹ï±æÚè ¹ï´ ¥ÅÜUÝæ ©¨ §ÓÀæ ÜïU ¨é¨´°„ Ý ‰ææ, ¥ÝéÜêUH
Ý ‰ææ J
çÈUÚ ½è ¹æ¡ ÜUè „æï §ÓÀæ ‰æè çÜU ™éçݲæ ϲæã Ú™ï J Îæï-
™æÚ ¾æÚ ©¨Ýï ²ã ½æ± ÐíÜUÅ ½è çÜU», HïçÜUÝ ©‹ãæï´Ýï öÉG„æ ¨ï
§ÝÜUæÚ ÜUÚ ÜïU §¨ ç±cæ² ÜUè ™™æü ãè ¾´Î ÜUÚæ²è J
¥æç¶Ú »ÜU çÎÝ }ææ ÜUè ¨ãÝàæçv„ ÜUæ ¥´„ ãæï °²æ ¥æñÚ
©‹ãï´ ¾éHæÜUÚ ©¨Ýï …Úæ °éS¨ï ¹ï´ ãè ©Ý¨ï ÐêÀæ, ‘™éçݲæ, „éÛæï ¾ÇGæ
ÜUÚÝï çH» ¹ñ´Ýï v²æ-v²æ Ýãè´ çÜU²æ ? ¾„üÝ ¹æ¡…ï, ÜUÐÇGï {æï²ï,
¹ÁGæÎêÚè ÜUè, ÜñU¨ï-ÜñU¨ï ÜUC ©Ææ²ï, ©¨ ¹æ¡ ÜUè ¥æ¿ææ ÜUæ ÐæHÝ
¥°Ú „éÛæ¨ï ãæï„æ Ýãè´, „æï „ê °éL¹ãæÚæ… ÜUè ¥æ¿ææ ÜUæ ÐæHÝ v²æ
ÜUÚÝï±æHæ ãñ ? „éÛæ¨ï ÐãHï ½è ¥ÝïÜUæï¢ ½v„ ãæï °²ï, ©‹ãæï´Ýï „æï
àææÎè-ϲæã Ú™ï ƒï J ±ï „ïÚï …ñ¨ï ç¾Ýæ àææÎè ÜïU ¥ÇGï Ýãè´ Úãï ƒï J
¹ñ´ …æÝ„è ãê¡ çÜU „ê §üEÚ ÜUæ ¨æ{Ý-½…Ý ÜUÚ„æ ãñ, ÍæÚ ¹ï´ ¨æï„æ
Ýãè´, àæÚèÚ ¾è¹æÚ ãæï „æï ½è Úæ„ °æ¡± ÜïU ¾æãÚ ÜUãè´ ½è °é…æÚ„æ
ãñ, HïçÜUÝ ã¹ï´ ¨´¨æÚ ¹ï´ ÚãÝæ ãñ ¥æñÚ „ïÚï Îê¨Úï ½æ§ü²æï´ ÜUæï ½è
ÚãÝæ ãñ J „ê ãè ¥°Ú ϲæã ÜïU çH» ‘Ýæ’ ÜUãÝï H°ï°æ „æï ¥ÐÝï
ÜéUÅé´¾ ÜUè, ÜéUH ÜUè §ÁGÁGæ„ ç¹^è ¹ï´ ç¹H …æ»°è J „ïÚï Îê¨Úï ½æ§ü²æï´
ÜUæ v²æ ãæï°æ ? „éÛæï àææÎè ÜUÚÝè ãè ÐÇGï°è J’
¹æ¡ ÜïU ÜUãÝï ¹ï´ ©‹ãï´ ÜéUÀ ¨æÚ H°æ, ¶æ¨ ÜUÚ ‘„éÛæï ¾ÇGæ
©¨ ¹æ¡ ÜUè ¥æ¿ææ ÜUæ ÐæHÝ ¥°Ú „éÛæ¨ï ãæï„æ Ýãè´, „æï „ê „ïÚï
°éL ÜUè ¥æ¿ææ ÜUæ ÐæHÝ v²æ ÜUÚÝï±æHæ ãñ ?’-²ï ©¨ÜïU àæÏÎ
©ÝÜïU Nβ ¹ï´ „èÚ ÜUè „Úã ‘¨ê´ùù ¨ê´ùù’ ÜUÚ ÜïU Íæé¨ °²ï J ©ÝÜUæ
™ïãÚæ ©„Ú °²æ ¥æñÚ ±ï °ãÝ ç±™æÚæï´ ¹ï´ Çê¾ °²ï J
126 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 Ÿæè¹æïÅæ ÜUè ¨´¹ç„ Ðíæ# ÜUÚÝï ÜïU çH» ¹æ¡ Ýï ¥æñÚ »ÜU „ÚÜUè¾
ÜUè J ±ã °æïÎçÇG²æ S±æ¹è ¨ï ç¹HÝï °²è¢ J ÝçDzæÎ ¹ï´ ¨´„Úæ¹
¹´çÎÚ ÜïU Ðæ¨ ‘Àæ´°ïEÚ ¹ãæÎï±’ ÜUæ ¹´çÎÚ ãñ, ±ï Ðíæ²: ±ãæ¡ ¥æ„ï
‰æï J Ÿæè¹æïÅæ ©Ý ÐÚ ¾ãé„ ½çv„½æ± Ú¶„ï ‰æï, ²ã ¾æ„ ±ã ¥ÓÀè
„Úã ¨ï …æÝ„è ‰æè J ©Ý¨ï ç¹HÜUÚ ©¨Ýï ¥æ¡¶æï´ ¹ï´ ÐæÝè HæÜUÚ
ç°ÇGç°ÇGæÜUÚ ©Ý¨ï Ðíæ‰æüÝæ ÜUè çÜU, ‘¹ãæÚæ…, ÜéUÀ ÜUÚ ÜïU ¹ïÚï
™éçݲæ ÜUæï àææÎè ÜïU çH» ÚæÁGæè ÜUÚæï J ¹ïÚè ©„Ýè »ÜU ãè §ÓÀæ
Úã °²è ãñ J’
¹ãæÚæ… Ýï ©‹ãï´ ¥æEæ¨Ý çβæ, ‘¹æ„æ…è, ¥æÐ ÍæÚ …æ¥æï J
¹ñ´ ¨¾ ÜéUÀ ÆèÜUÆæÜU ÜUÚ„æ ãê¡, ¥æÐ ç¾HÜéUH ç™´„æ Ý ÜUÚÝæ J’
ÜéUÀ çÎÝæï´ ÜïU ¾æÎ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæ ¹ãæÚæ… ÜïU ²ãæ¡ …æÝæ ãé¥æ J
©¨ ¨¹² ¹ãæÚæ… Ýï ©‹ãï´ Ðíï¹ ¨ï ÐêÀæ, ‘™éÝèHæH, „ê ¹æ¡ ÜUæ «‡æ
¹æÝ„æ ãñ ²æ Ýãè´ ?’
¥æ… ãè ²ã ÐíÔAæ ¹ãæÚæ… v²æï´ ÐêÀ Úãï ãñ´, ²ã Ÿæè¹æïÅæ ¨¹Ûæ
Ýãè´ Ðæ²ï J ¥ÐÝè ©HÛæÝ Î¾æ„ï ãé» ©‹ãæï´Ýï ÜUãæ, ‘…è ¾æÐ…è,
çÝçp„ ãè J’
‘„æï çÈUÚ ç…¨ ¹æ¡ Ýï „ïÚè Å^è-Ðïàææ¾ ¨}ãæHÜUÚ, ¾è¹æçÚ²æ¡
ÛæïHÜUÚ ¥æñÚ Îé:¶-ÜUC ½æï°ÜUÚ „éÛæï ¾ÇGæ çÜU²æ ©¨ÜUè ¾æ„ „éÛæï
¹æÝÝè ™æçã» ²æ Ýãè´ ? ©¨ ¾ï™æÚè ÜUè »ÜU ãè ¹æ¡° ãñ çÜU ‘¹ïÚæ
HæÇGHæ ϲæã ÜUÚï°æ „æï ¨é¶è ãæï°æ J’... ¾ïÅæ, ¹æ¡ ÜUè ¹æ¡° ÜUæï
ÆéÜUÚæÜUÚ ©¨ÜïU Nβ ÜUæï Îé:¶è Ý ÜUÚÝæ J’—°´½èÚ„æ ¨ï ¹ãæÚæ…
Ýï Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ¨¹Ûææ²æ J
¹ãæÚæ… ÜUè §¨ ÐíÜUæÚ ÜUè ¥Ðíy²ÿæ ¥æ¿ææ ÜïU ¾æÎ ¥¾ ¹æ¡
ÜUæï ‘Ýæ’ ÜUãÝï ÜUæ ¨±æH ãè Ýãè´ ©Æ„æ ‰ææ J ¹æ¡ ÜUæï „æï ¹æÝæï
¥æ¨¹æÝ ãè ãæ‰æ ¹ï´ ¥æ °²æ J ±ã ¥æÝ´Î ¨ï ÈêUHè Ý ¨¹æ²è,
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 127
HïçÜUÝ Ÿæè¹æïÅæ Ýï ¹æ¡ ÜUæï öÉG„æ ¨ï ™ï„æ±Ýè Îè, ‘¹ñ´ ϲæã ڙ檴°æ,
HïçÜUÝ ¥Ýæ±à²ÜU ¥æñÚ ¥æÇ¢¾Ú ÜUæ ¶™æü ¹ñ´ ãæïÝï Ý Îê¡°æ ¥æñÚ
ÜUÁGæü HïÜUÚ ÜéUÀ ½è Ýãè´ ÜUÚÝæ J’
¾ïÅï Ýï ‘ãæ¡’ ÜUãè Îè §¨¹ï´ ãè ©¨ ¹æªHè ÜUæï ¥æÝ´Î ‰ææ J
©¨Ýï ²ã ¨¾ ÜéUÀ S±èÜUæÚ çÜU²æ J
Ÿæè¹æïÅæ Ýï ¹Ý ¹ï´ ç±™æÚ çÜU²æ, ‘ϲæã ¥°Ú ãæïÝï±æHæ ãè
ãñ, „æï ãæï …æÝï Îæï J „éÛæ¹ï´ ¥æÎàæü ÜïU Ðíç„ çÝDæ çÜU„Ýè öÉG ãñ,
©¨¨ï „ê çÜU„Ýæ ÉH …æ„æ ãñ, §¨ÜUæ ¥Ýé½± „æï ãæï …æ»°æ J §¨
¨´°íæ¹ ¹ï´ ¨ï „éÛæ ¹ï´ àææñ²ü, ÐÚæÜUí¹, „ï…S±è„æ ²ï °é‡æ Ðí°Å ãæï´°ï J’
àææÎè ÜUè ¨¾ „ñ²æÚè ãæï ™éÜUè J ÝçDzæÎ ¨ï ¥ã¹Îæ¾æÎ …æÝï
ÜïU çH» ±ÚÐÿæ ÜUè ¹´ÇHè „ñ²æÚ ãé§ü J ¨æ¹æÝ-¨é¹æÝ ¾æãÚ
çÝÜUæHÜUÚ ¨¾ ÍææïÇGæ°æÇGè ÜUè Ðí„èÿææ ¹ï´ ¾æãÚ ãè ¶ÇïG Úãï J
HïçÜUÝ ²ã v²æ ? ±ÚÚæ…æ (Ÿæè¹æïÅæ) ¥ÐÝæ ¨æ¹æÝ ¶éÎ ©ÆæÜUÚ
SÅïàæÝ ÜUè ¥æïÚ ÐñÎH ™HÝï H°ï J ¹…¾êÚÝì ¨½è ÜUæï ±Ú ÜïU
ÐèÀï-ÐèÀï ™H„ï ãè …æÝæ ÐÇGæ J
ÚïH±ï ¨ï ¥ã¹Îæ±æÎ SÅïàæÝ ÐÚ ¥æÝï ÜïU ¾æÎ ±ãæ¡ ¨ï
ç±±æãS‰ææÝ ¹ï´ ½è ±ÚÐÿæ ™HÜUÚ ãè Ðãé¡™æ J ²ã ¥æy²´ç„ÜU
Ü´U…ê¨è ¥æñÚ ¹ê¶ü„æ ãñ »ï¨è çÝ´Îæ ÜU§²æï´ Ýï ÜUè, HïçÜUÝ HæïÜUçÝ´Îæ
ÜUè ÐÚ±æ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ÜUãæ¡ ‰æè ? ±ï ¥ÐÝï ç±™æÚæï´ ¹ï´, {æÚ‡ææ¥æï´
¹ï´ öÉG ‰æï J ç¨hæ´„æï´ ÜïU ¾æÚï ¹ï´ çÜU¨è „Úã ÜUæ ¨¹Ûææñ„æ ÜUÚÝæ
©ÝÜïU ¶êÝ ¹ï´ ãè Ýãè´ ‰ææ J
ϲæã ÜUè ç±ç{²æ¡ àæéM ãé§Z J ¹ãæÚæ… Ýï ¥æÜUÚ ‘àæé½¹´°H’
©Ó™æÚÝæ àæéM çÜU²æ J Ÿæè¹æïÅæ ÜUæ S¹Ú‡æ ¥æñÚ Ðíæ‰æüÝæ ²ï „æï …¾
±ï ÝçDzæÎ ¨ï çÝÜUHï, „½è ¨ï ¥¶´çÇ„ MÐ ¨ï …æÚè ‰æï J ©¨¹ï´
128 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
§„Ýè °ãÝ„æ ‰æè çÜU ©‹ãï´ ½…Ý °éÝ°éÝæÜUÚ Ðí²ÕÐê±üÜU àæÚèÚ ÜUæ
ãæïàæ Ú¶Ýæ ÐÇG„æ ‰ææ J
¥¾ ¹ãæÚæ… ÜUæ ¹´~æ©ÓÓææÚ‡æ àæéM ãé¥æ ¥æñÚ ±ã ¾æs½æ±
çÅÜUæ²ï Ú¶Ýæ ½è Ÿæè¹æïÅæ ÜïU çH» ÜUçÆÝ ãæïÝï H°æ J Hxݹ´ÇÐ
¹ï´ ¨¾ Hæï°æï´ ÜïU ¨æ¹Ýï ½…Ý °æÝæ çÜU¨è ãæH„ ¹ï´ ¨´½± Ý ‰ææ J
¥°Ú ±ñ¨æ ÜUÚ„ï, „æï ©¨ÜUè ¹æ¡ ÜUæï H°„æ çÜU, ‘™éçݲæ Ýï ¹ïÚè
§ÁGÁGæ„ ç¹^è ¹ï´ ç¹Hæ Îè J ‰ææïÇGï ãè ¨¹² ¹ï´ ©‹ãï´ »ï¨è ½æ±æ±S‰ææ
Ðíæ# ãé§ü çÜU ©ÝÜUæ ¾æs½æÝ Ðê‡æü„: HæïÐ ãæï xæ²æ J ©ÝÜUæ àæÚèÚ
çÝcÜ´UÐ ãé¥æ ¥æñÚ ¥{¶éHï Ýï~ææï´ ¨ï ¥Ÿæéç¾´Îé ÅÐÜUÝï H°ï J
§¨ ¥ÜUçËЄ ¥æñÚ ¥ÝæÜUHÝè² ÍæÅÝæ ¨ï ¹´ÇÐ ¹ï´ ãæãæÜUæÚ
¹™ °²æ J ©‹ãï´ ÜéUÀ ¾è¹æÚè Ýï ÐÜUÇGæ ãæï°æ ²æ ÜéUÀ ¾æ{æ ãæï
°²è ãæï°è »ï¨è àæ´ÜUæ ÜU§²æï´ ÜïU ¹Ý ¹ï´ ¥æ²è J
±ÚÐÿæ ÜïU Hæï°æï´ Ýï ±{êÐÿæ ÜUæï ¨¹Ûææ²æ çÜU, ‘§‹ãï´ »ï¨æ ãæïÝï
ÜUè ¥æ΄ ãñ J ¥æÐ ÇÚÝæ Ýãè´ J ‰ææïÇGï-ãè ¨¹² ¹ï´ ±ï ãæïàæ ¹ï´
¥æ …满°ï J’
²ã ¨¾ Îï¶ÜUÚ ©çmxÝ„æ ¨ï ¹æ¡ ç™ÉGÜUÚ ¾æïHè, ‘ÜUH¹é»
Ýï ϲæã ÜïU ¨¹² ½è ÝæÅÜU ÜUÚÝæ Ýãè´ ÀæïÇGæ J’ ÜUÚè¾ »ÜU Íæ´Åï
ÜïU ¾æÎ ±ï ½æ±¨¹æç{ ¨ï ãæïàæ ¹ï´ HæñÅï ¥æñÚ ©¨ÜïU ¾æÎ ¾æÜUè
ç±ç{²æ¡ ÐíæÚ´½ ãé§Z ¥æñÚ ²‰ææï癄 MÐ ¨ï ¥æñÚ çÝç±üÍÝ„æ ¨ï Ðê‡æü
ãé§Z J ¥¾ ©ÝÜUæ °ëãS‰ææŸæ¹ ¹ï´ ÐÎæÐü‡æ ãé¥æ ‰ææ J
àææÎè ÜïU çÎÝ |æè ±{ê ÜUæï ¾é¶æÚ ‰ææ J ±ñ¨ï „æï ±ã ¾ãé„
çÎÝæï´ ¨ï ¾è¹æÚ ãè ‰æè J àææÎè ÐêÚè ãæï„ï ãè ©¨ÜïU ™æ™æ ©¨ï ¹æ²ÜïU
Hï °²ï J ¾è¹æÚè ÜïU ÜUæÚ‡æ çÈUÚ ©¨ÜUæ ÝçDzæÎ ¥æÝæ ½è ¨´½±
Ýãè´ ãé¥æ J ÿæ² ÜUè ¾è¹æÚè Ýï ©¨ÜïU àæÚèÚ ÜUæï °í¨ çH²æ J ‘àææÎè
ÜïU ¹´ÇÐ ¹ï´ ©ÐçS‰æ„ ÚãÝï ÜUæ ¥ÐÝæ «‡ææÝé¾´{’ Ðê‡æü ÜUÚ ÜïU
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 129
¨æñ½æx² ÜUæ ç„HÜU ¹æ‰æï ÐÚ HïÜUÚ ™æÚ-À ¹ãèÝæï´ ¹ï´ ãè ©¨Ýï
àæÚèÚ ÀæïÇG çβæ J
àææÎè ÜïU ¾æÚï ¹ï´ ÐêÀÝï ÜUè çã}¹„, Ÿæè¹æïÅæ ÜUè ¹æ¡, çÈUÚ ÜU½è
½è …éÅæ Ý ¨ÜUè J
D D D
JJ ãçÚ:ú JJ
45. ‘…¾ „ÜU „ê ¹éÛæï Îﶄæ Ýãè´,
„¾ „ÜU ¨¾ ò‰æü !’
Ÿæè¨Îì°éL Ýï Îè ãé§ü ¨æ{Ýæ Ÿæè¹æïÅæ ÜUÚ Úãï ‰æï J ¨æ{Ýæ ¹ï´
¾æ{满, ç±ÍÝ, ¨´Íæcæü „æï ÚãÝï±æHï ãè ãñ¢ J ©ÝÜUæ ¥ç„ÜUí¹‡æ çÜU²ï
ç¾Ýæ ²àææï¹´çÎÚ ¹ï´ Ðí±ïàæ ãæï°æ ½è ÜñU¨ï ? ÀñÝè ÜïU Íææ± ¨ãï ç¾Ýæ
Ðy‰æÚ ¹ï´ ¨ï ¹êç„ü Ðí°Å ãæï°è ½è ÜñU¨è ?...ãÚ»ÜU ¨æ{ÜU ÜUæï
àæéçhÜUÚ‡æ ÜïU çH» §¨ ¥çxÝçÎò ¨ï °é…ÚÝæ ÐÇG„æ ãè ãñ J
©ÝÜïU ¥æ²éc² ¹ï´ ½è ±ã ÍæÇGè ¥æ ™éÜUè J ç±ÜUæÚæï´ ÜUè ©gæ¹
HãÚæï´ ÜUæ „æ´Ç±Ýëy² àæéM ãé¥æ J …´°H ¹ï´ ¥æ° H°Ýï ÐÚ ÐàæéÐÿæè
¥æñÚ …æÝ±Ú §{Ú-©{Ú ½æ°Ýï H°„ï ãñ¢, ±ñ¨è ©ÝÜUè çS‰æç„ ãé§ü J
Ýæ¹S¹Ú‡æ ¥æñÚ Ðíæ‰æüÝæ ÜïU …HÐíÐæ„ ¨ï ±ã ¥æ° ¾éÛææÝï ÜïU ©‹ãæï´Ýï
Ðíæ‡æÐê±üÜU Ðí²Õ çÜU²ï, HïçÜUÝ ¨¾ ÜéUÀ ÝæÜUæ¹²æ¾ Úãæ, çÝcÈUH
Úãæ J
¾ÇGï-¾ÇGï „ÐçS±²æï´ ÜïU ¥æñÚ ²æïç°²æï´ ÜïU …è±Ý ¹ï´ ½è §Ý
ç±ÜUæÚ ÜUè HãÚæï´ Ýï Ûæ´Ûææ±æ„ ¶ÇGï çÜU» ãñ¢ J Ÿæè¹æïÅæ ÜUè ½è ±ñ¨è
ãè βÝè² çS‰æç„ ãé§ü J ÐæÝè ÜïU ½¡±Ú ¹ï´ ¥ÅÜUÜUÚ ±ï ¥´ÎÚ-
¥´ÎÚ °ãÚæ§ü „ÜU Çê¾ °²ï ¥æñÚ ©ÝÜïU Ðíæ‡æ Ü´UÆ „ÜU ¥æ °²ï,
Eæ¨ ¥ÅÜU °²æ, …è± Ã²æÜéUH ãé¥æ J
130 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 »ï¨è ÍæÝÍææïÚ çS‰æç„ ¹ï´ ½è ©ÝÜïU ÐéLcææ‰æü ¹ï´ ¶´Ç Ý ‰ææ J
S¹àææÝ ÜïU Ðæ¨ „æHæ¾ ¹ï´ ¶ÇGï ãæïÜUÚ ±ï ¥æ„ü„æ ¨ï ¥æñÚ ¥æÎíü„æ
¨ï …æïÚ-…æïÚ ¨ï ¨æÚè Úæ„ ¥æÜUí´Î ÜUÚ„ï Úã„ï ‰æï, ©‹ãï´ çÚÛææ„ï Úã„ï
‰æï J °´°æÐíÐæ„ ÜUè „Úã S¹Ú‡æ{æÚæ „æï ¥¶´çÇ„„æ ¨ï ¾ã Úãè ‰æè J
ÜéUÀ S‰æêH ©Ðæ² ½è ÜUÚ ÜïU Îï¶ï, HïçÜUÝ ¨½è ÜUæ ÐçÚ‡ææ¹ àæꋲ J
»ÜU „êÈUæÝè ¾æÉG ÜUè ±ï°±æÝ …H{æÚæ ¹ï´ ±ï È¡U¨ °²ï ‰æï
¥æñÚ ±ã …H{æÚæ ©‹ãï´ …¾ÚÝì ¶è´™ÜUÚ Hï …æ Úãè ‰æè J »ï¨è
¥æ‡æè¾æ‡æè ÜUè çS‰æç„ ¹ï´* »ÜU Ÿæè¨Îì°éL ç¾Ýæ ¥æñÚ ÜUæï§ü „æÚ
¨ÜïU°æ »ï¨æ H°„æ Ýãè´ ‰ææ J
©¨ ¨¹², Ÿæè¨Îì°éL ÜUæï Nβ ¹ï´ Ðí°Å ÜUÚÝï ÜUè ÜUHæ ©‹ãï´
ãS„°„ Ýãè´ ãé§ü ‰æè, §¨çH» ©Ý¨ï Ðíy²ÿæ ç¹HÜUÚ, ©ÝÜïU ™Ú‡ææï´
¹ï´ HèÝ ãæïÜUÚ ©ÝÜUè ²æ™Ýæ ÜUÚÝï ÜUæ ¥æñÚ ¹æ°ü Ðíæ# ÜUÚÝï ÜUæ
©‹ãæï´Ýï öÉG çÝp² çÜU²æ J
‘Ÿæè¨Îì°éL ÜUæï ÜUãæ¡ Éê¡ÉGÝæ ¥æñÚ ÜñU¨ï ?’ ²ã ½è »ÜU ²ÿæÐíÔAæ
‰ææ J ©¨ ¨¹² ãçÚmæÚ ¹ï´ ÜéU´½¹ïHæ ™H Úãæ ‰ææ J ÜéU´½¹ïHæ
²æÝè ¨æ{騴„æï´ ÜUæ ¹æ²ÜUæ J „èÝ-™æÚ ¨æH S‰æêH MÐ ¨ï ç¹H
Ý ÐæÝï±æHï ¨æ{騴„ §¨ ¹æñÜïU ÐÚ §ÜU_ï ãæï„ï ãñ¢, ¥æñÚ ¥ÐÝè
©ÐçS‰æç„ ¨ï ±ãæ¡ Ý²ï Ðíæ‡æ ÜUæ ¨´™æÚ ÜUÚ„ï ãñ´ J ÜéU´½¹ïHï ¹ï´ ¨½è
S‰ææÝæï´ ÜïU ¨æ{騴„, ¨´‹²æ¨è, ¹éçÝ, ¾ñÚæ°è, ²æï°è, ¹ã´„, ç¨h ¥æ„ï
ãñ¢ J ¨½è ÜUæï ¥æÜU¯ü‡æ Úã„æ ãñ ±ãæ¡ ¥æÝï ÜUæ J °éLÎï± ÜUè
¹éHæÜUæ„ ±ãæ¡ ãè ãæï°è »ï¨æ Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ¹Ý ¹ï´ ¥æ²æ ¥æñÚ ©ÝÜïU
ÜUι ™HÝï H°ï ÜéU´½¹ïHæ ÜUè „ÚÈU J
ÜéU´½ ÜïU ±æ„æ±Ú‡æ ¹ï´ »ÜU ¥Ýæï¶æ ™ñ„‹² ‰ææ J ±ãæ¡ ã…æÚæï´-
Hæ¶æï´ ¥æÎç¹²æï´ ÜUæ ¥‰ææã ¨¹é´ÎÚ ÈñUHæ ãé¥æ ‰ææ J …°ã-…°ã
ÐÚ ¨æ{騴„æï´ ÜïU ¥¶æÇGï, {êçݲæ¡, „´¾ê, ÚæãéçŲæ¡, ÐÇGæ± H°ï ãé»
* »ï¨è ÜUçÆÝ, }æ㜱Ðê‡æü ¥æñÚ Ýæ…éÜU ÍæÇGè }æï¢ J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 131
‰æï J ÎàæüÝ ÜïU çH²ï 癩¡çŲæï´ ÜUè „Úã ½èÇG H°è ãé§ü ‰æè J §„Ýï
¾ÇGï ÜéU´½¹ïHï ¹ï´ Ÿæè¨Îì°éL ÜUæï ¶æï…Ýæ ²æÝè Íææ¨ ÜUè °´…è ¹ï´ ¨é§ü
¶æï…Ýï …ñ¨æ ãè ‰ææ J ãÚ»ÜU …°ã ÐÚ …æÜUÚ ±ï Ÿæè¨Îì°éL ÜUè
¶æï… ÜUÚÝï H°ï J
¥ÐÝè ¹æ¡ ¨ï ç¾ÀÇïG ãé» ¾ÀÇGï ÜUè „Úã ±ï ¨±ü~æ Ÿæè¨Îì°éL
ÜUè ¶æï…¹ï´ Íæê¹ Úãï ‰æï J ¥ÐÝï Îïã ÜUè, ¶æÝï-ÐèÝï ÜUè, çÝÎíæ ÜUè
©‹ãï´ ÜUæï§ü ¨é{-¾é{ Ýãè´ ‰æè J Îæï çÎÝ ¥æñÚ Îæï Úæ„ï´ §¨è „Úã
°é…Ú °²è´ J »ÜU ÐH ÜUæ ½è 籟ææ¹ çÜU²ï ç¾Ýæ ¥¶´çÇ„„æ ¨ï
©ÝÜUè ¶æï… ™H Úãè ‰æè J ¥æçwGG GæÚ ±ï ‰æÜUÜUÚ ™êÚ-™êÚ ãæï °²ï,
»ÜU ÜUι ½è ¥æ°ï ©ÆæÝæ ¹éçàÜUH ãæï §„Ýæ àæÚèÚ ½æÚè ãé¥æ,
°éLÎï± ¨ï ¹éHæÜUæ„ Ý ãæïÝï ÜïU Îé:¶ ¨ï ¥æÜUí´ç΄ ãæïÜUÚ ¥´„Ú ÜïU
¥æÜUíæïàæ ÜUè ÐçÚ¨è¹æ ãé§ü ¥æñÚ ‰æÜUÜUÚ ±ï °´°æ¹æ„æ ÜïU çÜUÝæÚï ÐÚ
¾ñÆ °²ï J „è¨Úæ çÎÝ °é…Ú °²æ ‰ææ ¥æñÚ ¨æ´Ûæ ÉH ™éÜUè ‰æè J
Úæ„ Ýï ™¹™¹ ÜUÚÝï±æHï „æÚæï´ ¨ï ¨…æ²è ãé§ü ÜUæHè ™gÚ ¨ëçC
ÜïU ¾ÎÝ ÐÚ Éæ¡ÜUÝï ÜUè àæéL¥æ„ ÜUè ‰æè J ¨ã… ãè ©ÝÜUè öçC
¾xæH ¹ï´ °²è ¥æñÚ ©‹ãï´ ¥ÐÝè ¥æ¡¶æï´ ÐÚ ç±Eæ¨ Ýãè´ ãé¥æ J
ÐïÇG ÜïU Ýè™ï ¥ÐÝè ãè ¹S„è ¹ï´ ¾æH²æï°è ¹ãæÚæ… ¾ñÆï ãé» ‰æï J
¥´{ïÚï ÜU¹Úï ¹ï´ ¥™æÝÜU ç¾…Hè ÜUæñ´{Ýï ¨ï ÐíÜUæàæ ãæï …æ»
±ñ¨æ ãè Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï Ðí„è„ ãé¥æ J ±ï ÎæñÇG„ï-ÎæñÇG„ï ©ÝÜUè ¥æïÚ
°²ï ¥æñÚ ¥ÐÝï àæÚèÚ ÜUæï ©ÝÜïU ™Ú‡ææï´ ÐÚ ÇæH çβæ J »ÜU
¨¹çÐü„ ÐécÐ ÜUè „Úã ±ï ±ãè´ ÐÇGï Úãï J ¥æ¡¶æï´ ¨ï ¥æ¡¨é¥æï´ ÜUè
Ðæ±Ý {æÚ满 ¾ã Úãè ‰æè ¥æñÚ ©¨ÜïU ¥ç½cæïÜU ¨ï Ÿæè¨Îì°éL™Ú‡æ
{æï²ï …æ Úãï ‰æï J Ðñ´„æHè¨ ç¹ÝÅ „ÜU ±ï ©¨è çS‰æç„ ¹ï´ Ÿæè™Ú‡ææï´
¹ï´ ÐÇGï Úãï, Ðíæ‰æüÝæ ÜUÚ„ï ãé» ¶éÎ ÜUæï çÚv„ ÜUÚ„ï Úãï J
¥æç¶Ú °éL¹ãæÚæ… Ýï ©‹ãï´ ©Ææ²æ J
132 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 Ÿæè¹æïÅæ Ýï ÜUãæ, ‘°éLÎï± ! ¹ñ´ ¥æÐÜUæï „èÝ çÎÝ ¨ï ¶æï… Úãæ
ãê¡, HïçÜUÝ „é¹ „æï Ðæ¨ ãè ãæï„ï ãé» ½è çζæ²è Ýãè´ çβï ?’
㡨ÜUÚ Ÿæè¾æH²æï°è ¹ãæÚæ… Ýï ÜUãæ, ‘¹ñ´ „æï „éÛæï Îï¶ ãè Úãæ
‰ææ, HïçÜUÝ …¾ „ÜU „ê ¹éÛæï Îﶄæ Ýãè´, „¾ „ÜU ¨¾ ò‰æü J’
Ÿæè¹æïÅæ „æï ¥±æÜUì ãæï °²ï J
‘HïçÜUÝ ¾æÐ…è J ¹éÛæï ‰ææïÇGæ-¨æ ¾éHæ çH²æ ãæï„æ „æï ? „é}ãï´
»ï¨æ Ýãè´ H°æ v²æ çÜU ²ã HÇGÜUæ ¾ï™æÚæ ½ê¶æ-Œ²æ¨æ ¥ÐÝï °éL
ÜUæï ¶æï… Úãæ ãñ, ¨é{-¾é{ ¶æï °²æ ãñ ?’ Ÿæè¹æïÅæ Ýï ¹èÆï S±Ú
¹ï´ Ðíï¹Ðê±üÜU çàæÜU沄 ÜUè J
‘„éÛæï ¾éHæÝæ ¹ïÚæ ÜUæ¹ Ýãè´ ãñ J ¹éÛæï ¾éHæÝï ÜUæ ÜUæ¹ „ïÚæ
ãñ J „ê ¹éÛæï Îﶄæ Ýãè´, „¾ „ÜU ¾éHæÝæ ò‰æü ãè ãñ J’-Ÿæè¾æH²æï°è
¹ãæÚæ… Ýï ÜUãæ J
Ÿæè¨Îì°éL ÜïU §Ý ¨è{ï¨æÎï H°Ýï±æHï àæÏÎæï´ ¹ï´ ½Úæ ãé¥æ °ãÝ
¥æñÚ ¨êÿ¹ ¥‰æü ¨¹ÛæÝï ÜUè àæçv„ ©¨ ¨¹² ©Ý¹ï´ Ýãè´ ‰æè J
©¨ÜUæ ¨´Ðê‡æü ¥æÜUHÝ ©‹ãï´ ¾æÎ ¹ï´ ãé¥æ J ç…¨ ãï„é ¨ï Ÿæè¨Îì°éL
ÜïU Ðæ¨ …æÝæ ãé¥æ ‰ææ, ©¨¨ï ¹év„ ãæïÝï ÜUè ¨êÿ¹ ÜUHæ ¥æñÚ ¨êÿ¹
¨æ{Ýæ ©ÝÜïU Ÿæè¨Îì°éL Ýï ©‹ãï´ „¾ ÐíÎæÝ ÜUè J ±ã ¨æ{Ýæ ÜUÚ„ï-
ÜUÚ„ï Ðíæ‡æ Ü´UÆ „ÜU ¥æ …满 §„Ýè ±ã ÜUçÆÝ ‰æè, çÈUÚ ½è
Ÿæè¹æïÅæ Ýï ±ã öÉG„æ ¨ï ÐêÚè ÜUè ¥æñÚ ç±ÜUæÚæï´ ÜïU ™ÜUíè„êGÈUæÝ ¨ï
¾æãÚ çÝÜUHÜUÚ ¶éÎ ¹ï´ çS‰æÚ ¾Ý °²ï, àææ´„ ãæï °²ï J
D D D
JJ ãçÚ:ú JJ
46. àææÐ ²æ ±ÚÎæÝ ?
Ðíæ‰æüÝæ, S„±Ý, ½…Ý, {æÚ‡ææ, Š²æÝ, Ýæ¹S¹Ú‡æ §y²æçÎ mæÚæ
½°èÚ‰æ Ðí²æ¨æï´ ÜïU ¾æ±…êÎ ½è Ÿæè¹æïÅæ ¥ÐÝæ Ýæ¹S¹Ú‡æ ¨æïHã
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 133
Íæ´Åæï´ ¨ï ¥ç{ÜU ¾ÉGæ Ýãè´ ¨ÜïU, ²ã ¾æ„ ©‹ãï´ ÜUæ¡Åï ÜUè „Úã ™é½
Úãè ‰æè J
»ÜU ¾æÚ ‘¾æïÎæH ãçÚ…Ý ¥æŸæ¹’ ÜïU ©ÎìÍææÅÝ çÝç¹œæ ¨ï
¨ÚÎæÚ ±Ì½½æ§ü ÐÅïH ¥æÝï±æHï ‰æï J Ÿæè¹æïÅæ ¥æñÚ ãï¹´„ÜéU¹æÚ
ÝèHÜ´UÆ ²ï ÎæïÝæï´ ¨½æ ÜïU ¨´™æHÜU ‰æï J
¨½æ ÜUæ ¨¹² ãé¥æ ¥æñÚ ¨ÚÎæÚŸæè ¥æ²ï J ¶™æ¶™ ½Úï
ãé» …ݨ¹éÎæ² Ýï ãcæüŠ±çÝ ÜUÚ„ï ãé» ©ÝÜUæ …²…²ÜUæÚ çÜU²æ J
‘ãçÚ…Ý ¥æŸæ¹ ÜïU ©ÎìÍææÅÝ ÜïU çH» §„Ýï Hæï° §ÜU_ï ãé» ãñ¢ ²ã
¾ÇGè ¶éàæè ÜUè ¾æ„ ãñ ¥æñÚ §¨ÜïU çH» ¹ñ´ ¥æÐÜUæ ¥ç½Ý´ÎÝ
ÜUÚ„æ ãê¡ J ¥SÐë಄æ ÜUæ ÜUH´ÜU ¨¹æ… ¨ï ÎêÚ ãæï §¨ÜïU çH»
¥æÐ ¥æñÚ ã¹ Ðíæ‡æÐê±üÜU Ðí²Õ ÜUÚï´’ »ï¨æ ¥æuæÝ ½è ©‹ãæï´Ýï
çÜU²æ J
¨½æ 籨ç…ü„ ãé§ü ¥æñÚ ¨½æ¹´ÇÐ »ÜUι ¶æHè ãæï °²æ J
çÎÝ½Ú ÜïU ÜUçÆÝ ÐçÚŸæ¹ ¨ï ‰æÜïU ãé» Ÿæè¹æïÅæ ¨æïÝï ÜïU çH» ¶ï„
¹ï´ ™H °²ï J ©‹ãï´ ¨æ‰æ ÎïÝï ÜïU çH» ŸæèÆPÚ¾æŒÐæ ¥æñÚ ŸæèÜUæ‹„
¨ïÆ ½è ¥æ²ï J ©Ý ÎæïÝæï´ ÜïU ¾è™ ¹ï´ Ÿæè¹æïÅæ ¨æï °²ï J
çÎÝ ¹ï´ ¹´ÇÐ ¶ÇGæ ÜUÚ„ï ¨¹² ¶ï„ ÜUè ¨ÈGU Uæ§ü ÜUÚÝè ÐÇGè
‰æè, ©¨ ±v„ »ÜU ¨æ¡Ð Hæï°æï´ Ýï Îï¶æ ‰ææ J Hæïxæ ©¨ï }ææÚ ÇæHï
©¨ÜïU ÐãHï Ÿæè}ææïÅæÝï ãè ©¨ï Ïæ™æ çH²æ, ç…¨¨ï §{Ú-©{Ú ™Hæ
xæ²æ ƒæ J ¥¾ ¨¾ ÜéUÀ àææ´„ ãæïÝï ÐÚ ©¨ çÝ…üÝ …°ã ÐÚ ±ã
¨æ¡Ð çÈUÚ ¨ï HæñÅ ¥æ²æ J ©¨Ýï ŸæèÆPÚ¾æŒÐæ ¥æñÚ ŸæèÜUæ‹„ ¨ïÆ
ÜUæï ÀæïÇGÜUÚ ÜïU±H Ÿæè¹æïÅæ ÜUè ãè …æ¡Íæ ÐÚ °ãÚæ δàæ çÜU²æ ¥æñÚ
¥æ²æ ‰ææ ±ñ¨ï ãè ÛæÅ ¨ï ™Hæ °²æ J
ÐèÇGæ ¨ï ÜUÚæã„ï ãé», ç™ÌæÜUÚ Ÿæè¹æïÅæ »ÜU ÛæÅÜïU ¹ï´ …°
°²ï ¥æñÚ ©ÆÜUÚ ¾ñÆ °²ï J ©ÝÜïU ç¨Ú ¹ï´ ¹æÝæï´ …æïÚ ¨ï ÛæÅÜUæ
134 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
H°æ, ¹æ‰æï ÜïU ¹Š²½æ° ¹ï´ ÜéUÀ ‘¨ê´ùù ¨´êùù’ ÜUÚ„ï Íæé¨ °²æ ãæï,
»ï¨æ ½è H°æ ¥æñÚ ¹æ‰ææ »ÜUι ½æÚè ãæï °²æ J ç…¨ …°ã ÐÚ
…æ¡Íæ ¹ï´ Î´àæ ãé¥æ ‰ææ, ±ãæ¡ ½è ÐèÇGæ ãæï Úãè ‰æè J
Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ç™ÌæÝï ¨ï ŸæèÆPÚ¾æŒÐæ ¥æñÚ ŸæèÜUæ‹„ ¨ïÆ ½è
ãÇG¾ÇGæÜUÚ …° °²ï J ¨Ðüδàæ ãé¥æ ãñ, ²ã …æÝ„ï ãè ©‹ãæï´Ýï Ýè¹
ÜïU Ðœæï ¥æñÚ Ý¹ÜU Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ¶æÝï ÜïU çH» çβæ J Ýè¹ ÜUè
ÜUÇG±æãÅ ©‹ãï´ …Úæ ½è ¹ã¨ê¨ Ýãè´ ãé§ü J ¥¾ ±ï {èÚï-{èÚï ¥ÐÝæ
ãæïàæ ¶æï Úãï ‰æï J ©¨è ¨¹² °æ´{è…è ÜUæ »ÜU ±™Ý ©‹ãï´
¥™æÝÜU ²æÎ ¥æ °²æ J ‘ç…¨ï ¨æ¡Ð Ýï ÜUæÅæ ãæï, ©¨ï ¹æÚ-
¹æÚ ÜïU ½è …æ°ë„ Ú¶Ýæ, ©¨¹ï´ çã´¨æ Ýãè´ ¾çËÜU ÜïU±H
¥çã´¨æ ãè ãñ J’
Ÿæè¹æïÅæ Ýï öÉG„æ ¨ï çÝçp„ çÜU²æ çÜU, ‘¨Ðüδàæ ãé¥æ ãñ ¥æñÚ
§¨¹ï´ ¨ï çÁGæ´Îæ ÚãÝæ ãæï, „æï çÜU¨è ½è ãæH„ ¹ï´ ¨½æÝ-…æ°ë„ ÚãÝæ
ãè ™æçã» J’ §¨çH» ©‹ãæï´Ýï …æïÚ-…æïÚ ¨ï ‘ãçÚ:ú’ ÜUæ …Ð àæéM
çÜU²æ J »ÜU „ÚÈGU U ¨Ðü ÜUæ ÁGæãÚ ©‹ãï´ ¾ïãæïàæè ¹ï´ Hï …æ Úãæ ‰ææ
¥æñÚ Îê¨Úè „ÚÈGU U Ðíæ‡æÐê±üÜU ¥æñÚ °ãÚæ§ü ¨ï ãæïÝï±æHï Ýæ¹S¹Ú‡æ
¨ï …æ°ë„ ÚãÝï ÜUæ Ðí²Õ ½è ¥¶´Ç„æ ¨ï àæéM ‰ææ J
§¨ ¥™æÝÜU ÍæÅè ãé§ü ÍæÅÝæ ¨ï ¨½è ¾ãé„ ÇÚ °²ï ¥æñÚ
Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ‘¥æ¨æïÎÚ’ §¨ °æ¡± ¹ï´ ¨æ¡Ð ÜUæ ÁGæãÚ ©„æÚÝï±æHï
¥æιè ÜïU Ðæ¨ Hï …æ²æ °²æ J HïçÜUÝ ©¨ÜïU ¨æÚï ¹´~æ-„´~æ ¥æñÚ
Ðí²Õ çÝcÈUH Úãï J Ÿæè¹æïÅæ ÜUè ÐèÇGæ, ãçÚ:ú ÜUæ S¹Ú‡æ ¥æñÚ
ÁGæãÚ ÜUæ ÈñUHæ± ²ï „èÝæï´ ™æHê ãè ‰æï J ©‹ãï´ çÈUÚ ¨ï ¾æïÎæH Hæ²æ
°²æ J ŸæèÆPÚ¾æŒÐæ ÜUæï ²ã ¨¾ ¾„æ²æ °²æ J
¥¾ ²ã ¹´~æ-„´~æ ÜUæ ™PÚ ÀæïÇGÜUÚ çÜU¨è ¥SЄæH ¹ï´ ãè
Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï Hï …æÝæ ©ç™„ ãñ, ²ã ¨æï™ÜUÚ ÆPÚ¾æŒÐæ Ýï ‘¾æïڨΒ
¨ï Åòv¨è ¹¡°±æÜUÚ „éÚ´„ ãè ¥æ‡æ´Î ÜïU ‘ç¹àæÝ ãæòçSÐÅH’ ¹ï´
Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï Hï …æ²æ °²æ J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 135
Çæò. ÜéUÜU ©¨ ¨¹² ¥SЄæH ÜïU Ðí¹é¶ ‰æï J ©‹ãæï´Ýï ¨¾
ãÜUèÜU„ °æñÚ ¨ï ¨éÝ Hè ¥æñÚ Ÿæè¹æïÅæ ÜUè …æ¡™ ÜUè J ¥ÐÝè
ÝæÚæ…°è Îàææü„ï ãé» …Úæ °éS¨ï ¹ï´ ãè ©‹ãæï´Ýï ÜUãæ, ‘¥æÐÝï HæÝï
¹ï´ ¾ãé„ ÎïÚ ÜUÚ Îè ãñ J çÀãœæÚ Íæ´Åï ¾è„ ™éÜïU ãñ´ ¥æñÚ ÁGæãÚ ¨æÚï
àæÚèÚ ¹ï´ ÈñUH °²æ ãñ J }æñ¢ ÐêÚè ÜUæïçàæàæ ÜUÚ„æ ãê¡, HïçÜUÝ ¹ñ´ ÜUæï§ü
±æÎæ Ýãè´ ÜUÚ„æ J ¥¾ ¾æÁGæè ½°±æÝ ÜïU ãè ãæ‰æ ¹ï´ ãñ J’
Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï „éÚ´„ ãè ¥æòÐÚïàæÝ ç‰æ»ÅÚ ¹ï´ Hï …æ²æ °²æ J
±ãæ¡ ©‹ãï´ ‘SŹÜU ±æòàæ’ ¥æñÚ ‘»çÝ¹æ’ çÎ²æ °²æ J ©¨¹ï´ …æï ÐæÝè
çÝÜUHæ ©¨ÜUæ Ðë‰æPÚ‡æ çÜU²æ „æï ¹æHê¹ ÐÇGæ çÜU ©¨¹ï´ ¾ãé„ ½æÚè
¹æ~ææ ¹ï´ GÜUæç„H ÁGæãÚ ‰ææ J
‘»çÝ¹æ’ ¥æñÚ ‘SŹÜU ±æòàæ’ ÎïÝæ …æÚè Úãæ J {èÚï-{èÚï ÐæÝè
¹ï´ ÁGæãÚ ÜUè ¹æ~ææ ÜU¹ ãæï„è ™Hè ¥æñÚ ¥æç¶Ú »ï¨æ ÐæÝè çÝÜUHæ
çÜU ç…¨¹ï´ ÁGæãÚ ÜUÚè¾-ÜUÚè¾ Ýãè´±„ì ‰ææ J ±ã Îﶄï ãè ÇæòvÅÚ
ÜïU ç¨Ú ÜUæ ½æÚ ©„Ú °²æ ¥æñÚ ™ïãÚï ÐÚ ÜUæ „Ýæ± ÎêÚ ãæï °²æ J
çÝçp´„ ãæïÜUÚ ÇæòvÅÚ Ýï ÜUãæ, ‘Ðïàæï¢Å ÜUæ ¨„„ ãçÚS¹Ú‡æ, §üEÚ
ÜUè ÜëUÐæ ¥æñÚ ¹ïÚï Ðí²Õ §Ý „èÝæï´ ÜïU ÜUæÚ‡æ ãè Ðïàæï¢Å çÁGæ´Îæ ãñ J
¥‹²‰ææ §„Ýæ ÜUGU Uæç„H ÁGæãÚ ¨æÚï àæÚèÚ ¹ï´ ÈñUHÝï ÜïU ¾æÎ àææ²Î ãè
ÜUæï§ü ¾™ ¨ÜU„æ ãñ J ¨¾ §üEÚ ÜUè ãè βæ ãñ J ¥¾ ¥æÐ Ðïàæï¢Å ÜUæï
ÍæÚ Hï …æ ¨ÜU„ï ãñ¢, ¹ïÚæ ÜUæ¹ ¥¾ ¶Gy}æ ãé¥æ J’-§„Ýæ ÜUãÜUÚ ‰æÜïU
ãé» ÇæòvÅÚ ç±Ÿææ¹ ÜUÚÝï ™Hï °²ï J »ÜU Ðïàæï¢Å ÜUæï ±ï ¾™æ ¨ÜïU,
§¨ÜUæ ¨¹æ{æÝ ©ÝÜïU ™ïãÚï ÐÚ ãÚ ÜUæï§ü ÐÉG ¨ÜU„æ ‰ææ J
ÜUãæ °²æ ãñ çÜU ‘ãÚ»ÜU àææÐ ÜïU çH» »ÜU ±ÚÎæÝ ½è ãæï„æ
ãñ J’ ‘For every curse, there is a blessing for it.’ çÝ²ç„ mæÚæ
ÍæÅè ãé§ü §¨ ÍæÅÝæ ÜïU ¾æÎ Ÿæè¹æïÅæ ÜïU Ýæ¹S¹Ú‡æ ¹ï´ ¥¶´Ç„æ
¥æ °²è, ©ÝÜïU ¥´ÎÚ ¥…Ðæ…Ð Ðí°Å ãé¥æ J
136 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 çÝ²ç„ ã¡¨ÜUÚ ©‹ãï´ ÐêÀ Úãè ‰æè, ‘…æï ÍæÅæ ±ã àææÐ ‰ææ ²æ
±ÚÎæÝ ?’
©ÝÜïU ¹Ý ¹ḯ ç±™æÚ ¥æ²ï, ‘ãÚ»ÜU ÜU¹ü ÜUÚ„ï ¨¹², Ýæ¹S¹Ú‡æ
¥¶´Ç„æ ¨ï ÜUÚÝï ÜïU çH» ¹ñ´Ýï çÜU„Ýï Ðí²Õ çÜU²ï J ÜU§ü ¾æÚ ãæÚ
½è ãé§ü J HïçÜUÝ ¥¾ ÜUè ÍæÅÝæ ÜïU ÜUæÚ‡æ ¹éÛæï ¹ëy²é ÜUæ ¥Ýé½±
½è Ðíæ# ãé¥æ ¥æñÚ ¨æ‰æ-¨æ‰æ, …æï ÐçÚŸæ¹ ¨ï ½è ¨æŠ² Ýãè´ ãé¥æ
‰ææ, ±ã ¨ÚH ¥æñÚ ¨ã… ¾Ý °²æ J ¨™¹é™ ãè ²ã ½°±æÝ ÜUè
ÜëUÐæ ãè ãñ J’
‘…è±Ý ÜïU ½Hï ¥æñÚ ¾éÚï ÎæïÝæï´ Ðí¨´°æï´ ¹ï´ ©¨ ½°±æÝ ÜUè
ÜïU±H ÜëUÐæ ãè ãæï„è ãñ, ÜïU±H ÜëUÐæ J’
¥ÐÝï ¥´ÎÚ ¥¶´Ç„æ ¨ï ™HÝï±æHæ ¥…Ðæ…Ð Ÿæè¹æïÅæ àææ´ç„
¨ï ¥Ýé|æ± ÜUÚ Úãï ‰æï J ¥´ÎÚ Nβ稴ãæ¨Ý ÐÚ ¥æMÉG ãæïÜUÚ
Ÿæè¨Îì°éL ÀñÝè ¨ï …è±y± ÜUè ¶GÐç™²æ¡ (Ü´UÜUçDzæ¡) „æïÇG Úãï ‰æïï
¥æñÚ ©¨¹ï´ ¨ï ãè ±ã ¥…Ðæ…Ð ÜUè Š±çÝ Sдç΄ ãæï Úãè ‰æè J
¹êç„ü …ËÎ ãè Ðí°Å ãæïÝï±æHè ãñ, ²ã ¥¾ ¨éçÝçp„ ‰ææ J
D D D ÜUÚæï°ï, „æï ¥æÐÜUè ¾ÇGè ÜëUÐæ ãæï°è J’
JJ ãçÚ:ú JJ
47. ¥±{ê„ ÜUæ ¨¹æ°¹
»ÜU ¾æÚ ÝçDzæÎ ÜïU ‘¹ÚèÇæ’ ç±½æ° ÜïU ¾ÓÓææï´ ÜUæï ÐæÆàææHæ
Hï …æÝï ÜïU çH» Ÿæè¹æïÅæ ©‹ãï´ §ÜU_æ ÜUÚ Úãï ‰æï J ©¨è ¨¹² »ÜU
ãçÚ…Ý ¾´{é Ýï ¥æÜUÚ ©‹ãï´ ¨¹æ™æÚ çβæ, ‘™éÝè½æ§ü, ¥ÐÝï ÜéU´Ç
ÜïU ÐèÀï ÜïU ¶ï„ ¹ï´ »ÜU ÝxÝ ¥æÎ¹è ¨æï²æ ãé¥æ ÐÇGæ ãñ J ¾ãé„
ÎïÚ ¨ï ±ãæ¡ ¨æï²æ ãé¥æ ãñ J çÜU¨è ½è „Úã ÜUæ ãHÝ™HÝ ÜUÚ„æ
Ýãè´ ãñ J’
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 137
¨éÝÜUÚ ©‹ãï´ ¥æp²ü ãé¥æ J-‘»ï¨æ ¥æÎ¹è ²æ „æï Ðæ°H ãæï°æ,
²æ çÈUÚ ©ÓÓæ çS‰æç„ ÜUæ ÜUæï§ü ¥±{ê„ ãæï°æ J §Ý ÎæïÝæï´ ÜïU ¥Hæ±æ
¥æñÚ çÜU¨è ÜUè ¹…æH Ýãè´ ãñ çÜU §¨ „Úã ÝxÝ ÐÇGæ Úãï J’ ©ÝÜïU
¹Ý ¹ï´ ç±™æÚ ¥æ²æ J
ÐæÆàææHæ ÜUæ ¥ÐÝæ ÜUæ¹ Îê¨Úï çàæÿæÜU ÜUæï ¨æñ´ÐÜUÚ Ÿæè¹æïÅæ
„éÚ´„ ÍæÚ ™Hï °²ï ¥æñÚ Ý²ï ÜUÐÇGï ÐãÝÜUÚ ¶ï„ ÜUè ¥æïÚ ™H
ÐÇGï J ÚæS„ï ¹ï´ ©‹ãæï´Ýï »ÜU ¾ÇGï HæïÅï ¹ï´ Îæï ¨ïÚ Îê{ ½è Hï çH²æ J
¶ï„ ¹ï´ Ðãé¡™ÜUÚ Îï¶æ „æï ±ã ÝxÝ Ã²çv„ ¥¾ ½è ¨æï²æ
ãé¥æ ãè ‰ææ J
ÜéUÀ ÎêÚè ÐÚ ¾ñÆÜUÚ Ÿæè¹æïÅæ §üEÚS¹Ú‡æ ÜUÚÝï H°ï J »ÜU-
Îæï Íæ´Åï ÜïU ¾æÎ ©¨ òçv„ ¹ï´ ÜéUÀ ™HݱHÝ çζæ²è ÐÇGæ J
¥æñÚ ÜéUÀ ¨¹² ¾è„ °²æ J çÈUÚ ©¨Ýï ÜUڱŠ¾ÎHè ¥æñÚ ±ã
çÈUÚ ¨ï ¨æï °²æ J ‰ææïÇGè ÎïÚ ÜïU ¾æÎ çÈUÚ ¨ï ÜUڱŠ¾ÎHÜUÚ
¥æ¡¶ï´ ¶æïHÜUÚ ©¨Ýï Ÿæè¹æïÅæ ÜUè ¥æïÚ Îï¶æ J
Ÿæè¹æïÅæ Ýï ¥ÐÝïï ãæ‰æ ÜUæ HæïÅæ ©¨ ¥±{ê„ ÜïU ¨æ¹Ýï {Úæ
¥æñÚ Ðíï¹ ¨ï çݱïÎÝ çÜU²æ ‘Ðí½é ! ÜëUÐæ ÜUÚÜïU §¨ Îê{ ÜUæï S±èÜUæÚ
»ÜU àæÏÎ ½è ÜUãï ç¾Ýæ ©‹ãæï´Ýï HæïÅæ ãæ‰æ ¹ï´ Hï çH²æ ¥æñÚ
°Å°ÅæÜUÚ ¨¾ Îê{ Ðè °²ï J
¥¾ àææ¹ ÜïU À ¾…Ýïï ÜUæï ¥æ²ï ‰æï J ©‹ãæï´Ýï Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï
GÈU¹æü²æ, ‘¹éÛæï çÜU¨è ¹é¨H¹æÝ ÜïU ÍæÚ Hï ™H J’...±ï ¹ÚæÆè ¹ï´
¾æ„ ÜUÚ Úãï ãñ´, »ï¨æ ©ÝÜïU ¹Ý ¹ï´ çÝçp„ ãé¥æ ãè ‰ææ J
‘»ï¨è ÝxÝ çS‰æç„ ÜïU òçv„ ÜUæï ÜUæñÝ¨æ ¹é¨H¹æÝ ¥ÐÝï
ÍæÚ ¹ï´ Ú¶ Hï°æ ? »ï¨è ¥±{ê„ ç±½êç„ çÜU¨ ¨¹² ÜñU¨æ ¾„æü±
ÜUÚï°è ²ã v²æ ÜUãæ …æ ¨ÜU„æ ãñ ?’-ç±™æÚæï´ ÜïU ½¡±Ú ¹ï´ Ÿæè¹æïÅæ
È¡U¨ °²ï J
138 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 ç±™æÚ ÜUÚ„ï-ÜUÚ„ï ©‹ãï´ ãÜU蹨æã¾ ÜUæ S¹Ú‡æ ãé¥æ J ‘¹ïÚæ
©Ý¨ï Ðí﹨´¾´{ ãñ, §¨çH» ©Ý¨ï ãè ÐêÀ Hê¡°æ J’-©‹ãæï´Ýï çÝçp„
çÜU²æ J
±ï ãÜU蹨æã¾ ÜïU ÍæÚ °²ï J ¨Îì½æx² ¨ï ±ï ÍæÚ ¹ï´ ãè ‰æï J
Ÿæè¹æïÅæ Ýï ݹí„æ ¨ï ©‹ãï´ ÐëÓÀæ ÜUè, ‘ãÜU蹨æã¾, ÜéU´Ç ÜUè çÐÀHè
¥æïÚ »ÜU ¥±{ê„ ¥æ²ï ãé» ãñ´ ¥æñÚ ©‹ãï´ çÜU¨è ¹é¨H¹æÝ ÜïU ÍæÚ
¹ï´ ãè ÚãÝæ ãñ, §¨çH» ¥æШï Ðíæ‰æüÝæ ÜUÚ„æ ãê¡ J ¥ÐÝï ÍæÚ ¹ï´ ©‹ãï´
Ú¶Ýï ÜUè ¥Ýé¹ç„ ¥°Ú ¥æÐ ¨ï Ðíæ# ãæï, „æï ¹ñ´ ¶éÎ ©ÝÜUè ¨ï±æ
¹ï´ ©ÐçS‰æ„ Úãê¡°æ ¥æñÚ „é}ãï´ çÜU¨è ¾æ„ ÜUè „ÜUGHèÈGU U Ý ãæï §¨ÜUæ
wG²æH ڶꡰæ J’-ãÜU蹨æã¾ Ýï Ðíï¹Ðê±üÜU ²ã ¾æ„ S±èÜUæÚ ÜUÚ Hè J
Ÿæè¹æïÅæ Ýï SÐC„æ ¨ï ¥æ°ï ÜUãæ, ‘ãÜU蹨æã¾, ¥±{ê„ ¨´Ð‡ê æü„:
ÝxÝæ±S‰ææ ¹ï´ ãñ, HïçÜUÝ ¥æÐ ÇÚÝæ Ýãè´ J ¹ñ´ ©‹ãï´ ¨¹Ûæ檡°æ ¥æñÚ
¾æÚÎæÝ ÜïU ÅéÜUÇGï ¨ï ©‹ãï´ Éæ¡ÜU Îê¡°æ J’
²ã ¨éÝ„ï ãÜU蹨æã¾ ÜïU ™ïãÚï ÐÚ ÝæÚæÁGæ°è çζæ²è Îè
¥æñÚ ±ï ¨æï™ ¹ï´ ÐÇG °²ï J ²ã Îï¶ÜUÚ Ÿæè¹æïÅæ Ýï ¾æ„ ¥æ°ï
™Hæ²è— ‘ãÜU蹨æã¾, §¨ ¹ãæy¹æ ÜUæï ¹é¨H¹æÝ ÜïU ÍæÚ ¹ï´
ÚãÝæ ãñ, §¨èçH» ¹ñ´ ¥æÐ ¨ï ç±Ý„è ÜUÚ„æ ãê¡ J çã´Îê ÜïU ÍæÚ ¹ï´
ÚãÝæ ¥°Ú ©‹ãï´ ¹´ÁGæêÚ ãæï„æ, „æï ¹ñ´ ©‹ãï´ ¥ÐÝï ¶éÎ ÜïU ÍæÚ ¹ï´ ãè
Hï …æ„æ, ²æ ¥‹²~æ ½è ©ÝÜUæ §‹„ÁGææ¹ ÜUÚÝæ ¹é¹çÜUÝ ‰ææ J ¥°Ú
¥æÐ ‘ãæ¡ ÜUãï´, „æï ¹ñ´ ¥´{ïÚæ ãæïÝï ÐÚ ©‹ãï´ ÍææïÇGæ°æÇGè ¹ï´ Hï ¥æª¡°æ J
ÍææïÇGæ°æÇGè ÜïU ™æÚæï´ ¥æïÚ ¹ï´ ÐÎïü H°æ Hê¡°æ, ç…¨¨ï ÜUæï§ü ©‹ãï´ Îï¶
Ý ¨ÜïU°æ J „é}ãæÚï ÍæÚ ÜïU ¨æ¹Ýï ¥æÝï ÐÚ y±çÚ„ ©‹ãï´ ¨èçÉG²æï´
¨ï ªÐÚ Hï ¥æª¡°æ J çÈUÚ ÜUæï§ü …æÝ ½è Ý Ðæ»°æ J ©¨¹ï´ „æï
¥æÐÜUæï ÜUæï§ü ¥æÐçœæ Ýãè´ ãñ Ý ?’
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 139
§¨ÐÚ ãÜU蹨æã¾ Ýï °´½èÚ„æ ¨ï ÜUãæ, ‘½°„, „é}ãæÚï ¥±{ê„
ÜUæ ¾„æü± »ï¨æ Ý ãæï, çÜU ç…¨¨ï ã¹ï´ ©‹ãï´ ‘¾æãÚ …æ¥æï’ ÜUãÝæ
ÐÇGï ¥æñÚ §¨ÜUè …±æÏæÎæÚè ¥æÐÜïU ãè ç¨Ú ÐÚ ãæï°è ²ã ÆèÜU
¨ï ¨¹Ûæ Hæï J’
ãÜU蹨æã¾ ÜïU ÚæÁGæè ãæïÝï ÜïU ¾æÎ ÍææïÇGæ°æÇGè ÜUæ §‹„ÁGææ¹
ÜUÚÝï ÜïU çH» Ÿæè¹æïÅæ ™Hï °²ï J ÍææïÇGæ°æÇGè HïÜUÚ …¾ ±ï ÜéU´Ç
ÐÚ Ðãé¡™ï, „¾ „ÜU ¨æ„ ¾… ™éÜïU ‰æï ¥æñÚ ¨±ü~æ ¥´{ÜUæÚ ÜUæ
¨æ¹íæÁ² ÈñUH Úãæ ‰ææ J Ÿæè¹æïÅæ Ýï ãæ‰æ …æïÇGÜUÚ ¥±{ê„ ¨ï Ðíæ‰æüÝæ
ÜUè, ‘¾æ¾æ ! ã¹ï´ ¾S„è ¹ï´ ¨ï …æÝæ ãñ, §¨çH» ²ã ÀæïÅæ-¨æ
¾æÚÎæÝ ÜUæ ÅéÜUÇGæ ÜU¹Ú ÐÚ HÐïÅ Hæï ¥æñÚ ÍææïÇGæ°æÇGè ¹ï´ ¾ñÆ
…æ¥æï J ÍæÚ ¥æÝï ÐÚ „éÚ´„ ¨èçÉG²æ¡ ™ÉGÜUÚ ªÐÚ ™Hï …æÝæ J’
¥±{ê„ Ýï ÜéUÀ ÜUãæ Ýãè´, HïçÜUÝ Ÿæè¹æïÅæ ÜUè Ðíæ‰æüÝæÝé¨æÚ
ÜU¹Ú ÐÚ ¾æÚÎæÝ HÐïÅÜUÚ ±ï ÍææïÇGæ°æÇGè ¹ï´ ¾ñÆ °²ï J Ÿæè¹æïÅæ
Ýï ÍææïÇGæ°æÇGè ÜïU ¨¾ ÐÎïü Ýè™ï ç°Úæ²ï ¥æñÚ ãÜU蹨æã¾ ÜïU ÍæÚ
ÜUè ¥æïÚ ÍææïÇGæ°æÇGè ™HÝï H°è J
ãÜU蹨æã¾ ÜïU ÍæÚ ÜUè ¨èçÉG²æï´ ÜïU Ðæ¨ ÍææïÇGæ°æÇGè Ðãé¡™„ï
ãè Ÿæè¹æïÅæ Ýï ©¨ï LÜU±æ²æ ¥æñÚ ¾æ¾æ ÜUæï °æÇGè ¨ï ©„ÚÝï ÜUè
Ðíæ‰æüÝæ ÜUè J ¾æ¾æ Ýè™ï ©„Ú ¥æ²ï ¥æñÚ »ÜU ÛæÅÜïU ¹ï´ ãè ¨èçÉG²æ¡
™ÉGÜUÚ ªÐÚ ™Hï °²ï J ©ÝÜUæ àæÚèÚ S‰æêHÜUæ² ãæï„ï ãé» ½è ±ï
»ï¨è y±Úæ-¨ï ¥æñÚ SÈêUç„ü ¨ï ªÐÚ ™Hï °²ï çÜU ±ã Îï¶ÜUÚ
Ÿæè¹æïÅæ „æï S„´ç½„ ãæï °²ï J
°æÇGè±æÝ ÜUæï çÜUÚæ²ï ÜUè ÚÜU¹ ÎïÜUÚ Ÿæè¹æïÅæ ½è ªÐÚ ™Hï
¥æ²ï ¥æñÚ ©‹ãæï´Ýï ¥±{ê„ ¨ï çݱïÎÝ çÜU²æ-‘¾æ¾æ, ¥¾ ‰ææïÇGè ÎïÚ
ÜïU çH» ¥æÚæ¹ ÜUÚæï J ¹ñ´ „é}ãï´ ¾ñÆÝï ÜïU çH» °gè, ½æï…Ý ÜïU
140 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
çH» Ðí¨æÎ, ÐæÝè ÜUæ ¹ÅÜUæ ¥æñÚ Îæï ç°Hæ¨ §y²æçÎ ¥æ±à²ÜU
±ã ¨¾ Hï ¥æ„æ ãê¡ J’
§Ý ¨¾ ±S„é¥æï´ ÜUæ §‹„ÁGææ¹ ÜUÚ ÜïU Ÿæè¹æïÅæ „éÚ´„ ãè HæñÅ
¥æ²ï, ¨æ‰æ-¨æ‰æ ¹H¹ê~æ 籨…üÝ ÜïU çH» ç¹^è ÜïU ™æñÇGï ¾„üÝ,
§ZÅï´, ç¹^è ¥æñÚ ÛææÇê ½è Hï ¥æ²ï J
çÈUÚ ©‹ãæï´Ýï §ZÅï´ É¢xæ ¨ï Ú¶ÜUÚ ªÐÚ ç¹^è ÜUæ ¾„üÝ Ú¶æ
¥æñÚ ©¨¹ï´ ç¹^è ÇæH Îè J ¾æ¾æ ÜïU àææñ™ ÜïU çH» §¨ „Úã ÜUæ
¥æ²æï…Ý ãé¥æ J çÈUÚ ÛææÇê HïÜUÚ ©‹ãæï´Ýï …¹èÝ ÆèÜU ¨ï ¨æÈGU U
ÜUÚ Hè ¥æñÚ ÐæÝè ¨ï ½Úæ ãé¥æ ¹ÅÜUæ ½è »ÜU ÜUæïÝï ¹ï´ Ú¶ çβæ J
§„Ýæ ãæïÝï ÜïU ¾æÎ ©‹ãæï´Ýï ¾æÁGæÚè ÜUè ÚæïÅè, ¨Ï…è ¥æñÚ Îê{
©ÝÜïU ¨æ¹Ýï Ú¶æ J ©‹ãæï´Ýï ±ã ¨¾ ¶æ çH²æ J §¨¨ï ©‹ãï´ ±ã
½æ²æ ãæï°æ »ï¨æ Ÿæè¹æïÅæ Ýï „ÜüU çÜU²æ J
‘¾æ¾æ, Úæ„ ¹ï´ ¨æïÝï ÜïU çH» àæ„Ú´…è, °gè-„çÜU²æ §y²æçÎ
Hï ¥æª¡ ?’-Ÿæè¹æïÅæ Ýï ¾æ¾æ ÜUæï Îæï-„èÝ ¾æÚ ÐêÀæ, HïçÜUÝ ©‹ãæï´Ýï
©ÝÜïU ÐíÔAæ ÜUè ©Ðïÿæææ ÜUè ¥æñÚ ¥ÐÝè ãè ¹S„è ¹ï´ ¾ñÆï Úãï, çÈUÚ
±ã ¾æ„ Ÿæè¹æïÅæ Ýï ¥æ°ï ™Hæ²è Ýãè´ J
‘¹éÛæï ¾æ¾æ ÜUè ¨ï±æ ÜUÚÝè ™æçã»’ »ï¨æ ½æ± Ÿæè¹æïÅæ ÜïU
¥´„Ú ¹ï´ ©yÐóæ ãé¥æ ¥æñÚ ±ï ©ÝÜïU Ðæ¨ °²ï ¥æñÚ ©ÝÜïU ÐñÚæï´ ÐÚ
{èÚï-{èÚï ãæ‰æ ÈïUÚÝï H°ï J ¾æ¾æ Ýï ÜéUÀ ç±Úæï{ Ýãè´ çÜU²æ, çÈUÚ
©‹ãæï´Ýï ãæ‰æ-Ð桱 Ú°ÇGÝæ àæéM çÜU²æ J ²ã ¨ï±æ ÜUÚÝï ÜUæ ¨Îì½æx²
©‹ãï´ ç¨ÈGU UüU »ÜU çÎÝ ãè Ðíæ# ãé¥æ, ¾æÎ ¹ï´ ¾æ¾æ Ýï §ÝÜUæÚ çÜU²æ J
¥±{ê„ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ÜéUÀ ½è ÜUã„ï-¾„æ„ï Ýãè´ ‰æï, §¨çH»
Ÿæè¹æïÅæ ¶éÎ-S±²´ ãè, ¨êÛæïï ±ñ¨è ¨ï±æ çÜU²æ ÜUÚ„ï ‰æï J ¾æ¾æ ÜUæï
¹H¹ê~æ 籨…üÝ ÜïU çH» Ÿæè¹æïÅæ Ýï ç¹^è ÜïU ™æñÇGï ¾„üÝæï´ ÜUæ
§‹„ÁGææ¹ çÜU²æ ‰ææ, çÈUÚ ½è ±ï „æï ©¨ÜUæ ©Ð²æï° Ý ÜUÚ ÜïU ¹Ý
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 141
¹ï´ ¥æ²ï ±ãæ¡ ¥æñÚ ¹Ý ¹ï´ ¥æ²ï „½è Å^è-Ðïàææ¾ ÜUè ç±ç{ ÜUÚ„ï
‰æï J Ÿæè¹æïÅæ ±ã ¨¾ Ðíï¹ ¨ï ¨æÈGU U ÜUÚ Hï„ï ¥æñÚ ¾æ¾æ ÜUæ °és
¥´° ½è {æïÜUÚ ¨æÈGU U ÜUÚ Hï„ï, v²æï´çÜU àææñ™ç±ç{ ÜUÚÝï ÜïU ¾æÎ
¾æ¾æ ÜéUÀ ½è ¨æÈGU U¨ÈGU Uæ§ü Ú¶„ï Ýãè´ ‰æï J ©‹ãï´ ¥ÐÝï àæÚèÚ ÜUæ
¹æÝæï ãæïàæ ãè Ýãè´ ‰ææ J ¾æ¾æ ÜUè ¨ï±æ ¹ï´ çÜU¨è ÐíÜUæÚ ÜUè ½è
ÜU¹è Ý ãæï, §¨ÜïU çH» Ÿæè¹æïÅæ ¨„„ ¨æ±{æÝ ¥æñÚ …æ°ë„ Úã„ï
‰æï J ¨ï±æ ÜUÚ„ï ¨¹² ©ÝÜUæ Ýæ¹S¹Ú‡æ, Ðíæ‰æüÝæ, ½…Ý ²ã ½è
™H„æ ãè Úã„æ ‰ææ J ¾æ¾æ ²ã ¨¾ ÜéUÀ Îï¶„ï ‰æï, ¨éÝ„ï ‰æï,
HïçÜUÝ ©‹ãæï´Ýï ¥ÐÝæ ¹æñÝ ÜU½è Ýãè´ ÀæïÇGæ J
»ï¨ï ÜéUÀ çÎÝ °éÁGæÚ °²ï ¥æñÚ çÈUÚ »ÜU ç±S¹²…ÝÜU ÍæÅÝæ
ÍæÅè J ¥±{ê„ ÜUæ ¶æÝæ-ÐèÝæ ¨¾ ÆèÜUÆæÜU ™H Úãæ ‰ææ, HïçÜUÝ
™æÚ-Ðæ¡™ çÎÝ ©‹ãæï´Ýï ¹H¹ê~æ 籨…üÝ çÜU²æ ãè Ýãè´ J çÈUÚ ½è
©ÝÜUæ àæÚèÚ „æï ¨´Ðê‡æü„: S±S‰æ ‰ææ J ¾è¹æÚè ²æ ç±ÜëUç„ ÜUæ ÜUæï§ü
Hÿæ‡æ ÝÁGæÚ Ý ¥æ²æ J ‘¹H¹ê~æ y²æ°ÐÚ ¥ÐÝæ Ðê‡æü ÜUæ¾ê ãñ’ ²ã
©‹ãæï´Ýï §¨ ÍæÅÝæ mæÚæ SÐCMÐ ¨ï Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï Ïæ„æ çβæ J
¥±{ê„ ÜïU ¥æ°¹Ý ÜUæï Ψ-¾æÚã çÎÝ §¨ „Úã °éÁGæÚÝï ÜïU
¾æÎ ©‹ãæï´Ýï ‘¥¾ HæñÅ …æÝæ ãñ’ »ï¨æ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ¨´ÜïU„ çβæ J
çÈUÚ Ÿæè¹æïÅæ Ýï ÐãHï …ñ¨ï ãè ÍææïÇGæ°æÇGè ÜUæ Ðí¾´{ çÜU²æ ¥æñÚ
©¨è „Úã ‘©œæÚ¨´Çæ’ ÜUè ¥æïÚ ÍææïÇGæ°æÇGè ™HÝï H°è J
ÜéUÀ ¥´„Ú ÐæÚ ÜUÚÝï ÐÚ ¾æ¾æ Ýï ÍææïÇGæ°æÇGè ÚæïÜUÝï ÜUæ §àææÚæ
çÜU²æ J ¥¾ §¨ÜïU ¥æ°ï ©‹ãï´ ™HÜUÚ …æÝæ ãñ, ²ã Ÿæè¹æïÅæ …æÝ
°²ï ¥æñÚ ©‹ãæï´Ýï ÍææïÇGæ°æÇGè ÚæïÜUÜUÚ ¾æ¾æ ÜUæï Ýè™ï ©„ÚÝï çβæ
¥æñÚ ©ÝÜïU ™Ú‡ææï´ ¹ï´ Ðí‡ææ¹ çÜU²æ J
¥±{ê„ ™HÝï H°ï J Ÿæè¹æïÅæ ½è ©ÝÜïU ¨æ‰æ-¨æ‰æ ™HÝï
H°ï J ÜéUÀ ¨¹² ÜïU ¾æÎ ¥±{ê„ Ýï ÜUãæ, ‘„ê ½è ¹ïÚï ¨æ‰æ ™H J’
142 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 Ÿæè¹æïÅæ Ýï ãæ‰æ …æïÇGÜUÚ ¾„æ²æ, ‘Ðíæ# ãæï °²ï ãé» Ã²çv„-
ÐçÚçS‰æç„-«‡ææÝé¾´{ ÜïU ¨´²æï°æÝé¨æÚ, ©ÝÜïU Ðíç„ ¹éÛæ¨ï
¥Ðïçÿæ„ {¹ü ÜUæ, §üEÚ ÜïU çH», ãæï ¨ÜïU ©„Ýæ, Ðíï¹½çv„Ðê±üÜU
ÐæHÝ ÜUÚÝæ, §¨èÜUæï ¹ï´ ‘Ðíy²ÿæ {¹ü’ ¹æÝ„æ ãê¡ J çÈUÚ ½è,
¥æÐ ¥°Ú ¹éÛæï ¥æ°ï ¨æ{Ýæ ¹ï´ ©ÓÓæ °ç„ Ðíæ# ÜUÚæ ÎïÝï±æHï ãæï´°ï,
„æï ¹ñ´ ¥æª¡°æ J’
§¨ ÐÚ ÜéUÀ ¨¹² ¹æñÝ ÚãÜUÚ çÈUÚ ¾æ¾æ ¾æïHï, ‘…MÚ, „ê
¹ïÚï S‰ææÝ ¹ï´ ¥æÝæ J’
Ÿæè¹æïÅæ Ýï …±æ¾ çβæ : ‘¥æÐ ¹ïÚè §Ý „èÝ ¾æ„æï´ ÜUæ
S±èÜUæÚ ÜUÚï´ : ¹ïÚè ¨æ{Ýæ ÈUHÎíéÐ ãæïÝï ÜïU çH» ¥æÐ ÜëUÐæ ÜUÚï´,
¹éÛæï ¥æÐÜUæ ¨„„ ÎàæüÝ ãæï ¥æñÚ ¥æÐÜïU Ðíç„ ©yÜUÅ ½æ±½çv„
¹éÛæ¹ï´ Ðí°Å ãæï, ¥æñÚ ¥æÐ …ãæ¡ ÜUãè´ ½è ãæï°ï ±ãæ¡ ¥æÝï-…æÝï ÜUè
ÚÜU¹ ¹éÛæï ¥Ýæ²æ¨ çÜU¨è ¨ï Ðíæ# ãæï—²ï „èÝ ¾æ„ï´ ¥°Ú ÐêÚè
ãæï´°è, „æï ãè ¹ñ´ ¥æÐÜïU S‰ææÝ ¥æ Ð檡°æ J ¥æÐ ¹ïÚè §Ý „èÝ
çÏæÝ焲æï´ ÜUæ S±èÜUæÚ ÜUÚï´ J’
§¨ ÐÚ ÜéUÀ Ý ¾æïH„ï ãé» ¥±{ê„ ™Hï °²ï ¥æñÚ Ÿæè¹æïÅæ
°æ¡± ¹ï´ HæñÅ ¥æ²ï J HæñÅÝï ÐÚ ÐãHï ãÜU蹨æã¾ ÜïU ÍæÚ …æÜUÚ
©‹ãæï´Ýï ©ÝÜUè …°ã ¨æÈGU U¨êGÈGU U ÜUÚ Îè ¥æñÚ ©‹ãæï´Ýï çÜU²ï ãé» ¨ãÜUæÚ
ÜïU çH» ©ÝÜïU Ðíç„ NβÐê±üÜU ¥æ½æÚ çݱïÎÝ çÜU²ï J
ãÜU蹨æã¾Ýï ¾„æ²æ, ‘½°„, „é}ãæÚï ¥±{ê„ ¥æñÚ ÜUæï§ü Ýãè´,
¾çËÜU ¨æÜUæïÚè ÜïU ‘©Ðæ¨Ýè¾æ¾æ’ ‰æï J „é}ãæÚè ¨ï±æ ¨ï ±ï Ðí¨óæ
ãé» ¥æñÚ „é}ãï´ Hï …æÝï ÜïU çH» ±ï ¥æ²ï ‰æï J’
¾æ¾æ ¨ï ãæï °²è ãé§ü ¾æ„™è„ Ÿæè¹æïÅæ Ýï ãÜU蹨æã¾ ÜUæï
ç±S„æÚÐê±üÜU ¾„æ²è J ©‹ãæï´Ýï ±ã ¨¾ °æñÚ ¨ï ¨éÝæ ¥æñÚ ¥ÐÝæ
¹„ ÐíÎçàæü„ çÜU²æ, ‘½°„, ¥æÐ ¥°Ú ¾æ¾æ ÜïU ¨æ‰æ …æ„ï, „æï
¾ãé„ ¥ÓÀæ ãæï„æ J’
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 143
HïçÜUÝ, ¥ÐÝï ÜU¹ü, ÜUæñÅé´ç¾ÜU ¥æñÚ ¾æÜUè ç…}¹ï±æçÚ²æ¡ ¥æñÚ
ÜU„üò ÀæïÇGÜUÚ ¹ñ´ ¾æ¾æ ÜïU ¨æ‰æ Ýãè´ °²æ, §¨¹ï´ ÜéUÀ ¥Ýé癄
çÜU²æ ãñ »ï¨æ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï Ýãè´ H°æ ¥æñÚ ¥ÐÝï çÝy²Ýñç¹çœæÜU ÜUæ²ü
¹ï´ ±ï Ðê±ü ÜUè „Úã …éÇG °²ï J
D D D
JJ ãçÚ:ú JJ
48. ½…Ý »ÜU - ÐçÚ‡ææ¹ Îæï!
»ÜU çÎÝ ¨é¾ã çÝy²ÜUí¹æÝé¨æÚ Ÿæè¹æïÅæ ãçÚ…Ý ÐæÆàææHæ …æ
Úãï ‰æï J ¥æ„ï-…æ„ï ½…Ý °æ„ï-°æ„ï …æÝï ÜUè ©ÝÜUè ¥æ΄ ƒè J
ÜUæñÝ¨æ ½…Ý ÜU¾ °æÝæ ²ã ÜéUÀ çÝçp„ Ý ‰ææ J ©ySÈêU„ü„æ ¨ï
…æï ½…Ý °æÝï ÜUè §ÓÀæ ãæï, ±ã ½…Ý ±ï °æ²æ ÜUÚ„ï ‰æï J
ãçÚ…Ý ÐæÆàææHæ ÜïU ÚæS„ï ÐÚ ãè »ÜU ±ñc‡æ± ã±ïHè* H°„è
‰æè J Ýè™ï ¹´çÎÚ ‰ææ ¥æñÚ ªÐÚ ¹ãæÚæ…Ÿæè Úã„ï ‰æï J ã±ïHè ¹ï´
¨é¾ã-¨é¾ã ½°±æÝ ÜïU ÎàæüÝ ÜïU çH» ±ñc‡æ± ½v„æï´ ÜUè ½èÇG½æÇG
¥æñÚ ½æ°ÎæñÇG ²ã ÚæïÁGæ ÜUæ ãè ÜUí¹ ‰ææ J
¥æ… ÐæÆàææHæ ¹ï´ …æ„ï ¨¹² …¾ Ÿæè¹æïÅæ ©¨ ã±ïHè ÜïU
¨æ¹Ýï ¨ï °éÁGæÚ Úãï ‰æï „¾ ©ÝÜUè …¾æÝ ÐÚ ‰ææ »ÜU ½…Ý :
‘±ñc‡æ± ¾Ýæ Ýãè´ „ê,
ãçÚ…Ý ¾Ýæ Ýãè´ „ê,
v²æï´ ¥ÜUÇG ¹ï´ Íæ깄æ ãñ ?...±ñc‡æ±...’
…¾ Ÿæè¹æïÅæ ½…Ý °æ²æ ÜUÚ„ï, „¾ ©¨¹ï´ §„Ýï HèÝ ãæï …æ„ï
çÜU ±ï ¨æÚè ÎéçÝ²æ ½êH …æ„ï J çÜU¨èÜïU ÅèÜUæ-çÝ´Îæ ÜUè ²æ S„éç„
ÜUè ÐÚ±æ çÜU²ï ç¾Ýæ ±ï ¥ÐÝè ãè ¹S„è ¹ï´ ½…Ý °æ„ï-°æ„ï
¹æ°üÜUí¹‡æ ÜUÚ Hï„ï J ¥æ… ½è ±ï ©¨è „Úã ¥ÐÝï ãè Ú´° ¹ï´ Ú´°ï
°æ„ï-°æ„ï …æ Úãï ‰æï J
* ±ñc‡æ±æï¢ ÜUæ }æ¢çÎÚ
144 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 ±ñc‡æ± ã±ïHè ¹ï´ »ÜU ±ñc‡æ± ½°„ Ýï ²ã ½…Ý ¨éÝæ ¥æñÚ
©¨ï H°æ çÜU ²ã ¥æÎ¹è …æݾêÛæÜUÚ ¹éÛæï ç™ÉGæÝï ÜUæï ¥æñÚ Ýè™æ
çζæÝï ÜUæï ²ã ½…Ý °æ Úãæ ãñ J ±ã °éS¨ï ¨ï ¥æ°¾¾êHæ ãæïÜUÚ
ÎæñÇGÜUÚ Ÿæè¹æïÅæ ÜïU Ðæ¨ ¥æ²æ ¥æñÚ ©ÝÜïU ¹é¡ãÐÚ ©¨Ýïï »ÜU
…æïÚÎæÚ ™æ¡Åæ H°æ²æ J ¥™æÝÜU ÐÇGè ãé§ü §¨ ¹æÚ ¨ï Ÿæè¹æïÅæ „æï
»ÜUι S„´ç½„ ãæï °» J ±ï …æÝ ãè Ý Ðæ» çÜU, ‘²ã ¥æιè
¹éÛæï v²æï´ ¹æÚ Úãæ ãñ ? ¹éÛæ¨ï »ï¨è ÜUæñÝ-¨è xæGU H„è
U ãæï °²è ?’
™æ¡Åæ H°æÝï±æHï ©¨ ¥æιè ÜUæ ÜUíæï{ ¥¾ ½è àææ´„ Ýãè´
ãé¥æ ‰ææ J °éS¨ï ¨ï ©¨ÜUæ ¾ÎÝ ÜUæ¡Ð Úãæ ‰ææ J Ðæ°H ÜUè „Úã
ç™Ìæç™ÌæÜUÚ ±ã ÜUãÝï H°æ, ‘¨æùùHæ, ¨é¾ã-¨é¾ã ±ñc‡æ±æï´ ÜUè
çÝ´Îæ ÜUÚ„æ ãñ ? …æݾêÛæÜUÚ ã¹ï´ ç™ÉGæÝï ÜïU çH» ã±ïHè ÜïU ¨æ¹Ýï
ãè ½…Ý °æ„æ ãñ ? ã¹ Ýãè´, „æï v²æ çÈUÚ „ê ¥ÐÝï ¥æÐ ÜUæï
±ñc‡æ± ¨¹Ûæ„æ ãñ ? ¾ïàæ¹ü...’
©¨ÜUè ¹æÚ ¥æñÚ ÜUÅé ±™Ý ¨ãÝ ÜUÚ ÜïU Ÿæè¹æïÅæ Ýï ÎæïÝæï´
ãæ‰æ …æïÇGÜUÚ àææ´ç„ ¨ï SÐcÅèÜUÚ‡æ çβæ, ‘¨æã¾, ²ã ½…Ý ¹ñ´
¥æÐ ÜUæï ¨´¾æïç{„ ÜUÚÜïU Ýãè´ °æ Úãæ ‰ææ, ²ã „æï ¹ñ´ ¥ÐÝï¥æÐ
ÜUæï ¨é{æÚÝï ÜïU çH» °æ Úãæ ‰ææ ¥æñÚ ±ã ½è ¥æ… ÐãHè ¾æÚ
ãè Ýãè´, ¾çËÜU ÜU§ü çÎÝæï´ ¨ï °æ Úãæ ãê¡ J ¥æÐÜUæï çÝcÜUæÚ‡æ
xæGU H„È
U GU Uã¹è ãé§ü ãñ J’
²ã ¨éÝÜUÚ ÜUíæï{ ¨ï ¾ÇG¾ÇGæ„ï ãé» ±ã ¥æÎ¹è ™Hæ °²æ ¥æñÚ
Ÿæè¹æïÅæ Ýï ã±ïHè ÜïU Ðí½é…è ÜUæï ¾æãÚ ¨ï ãè ¹æÝç¨ÜU Ðí‡ææ¹ çÜU²æ
¥æñÚ çÈUÚ ¨ï ½…Ý °æ„ï-°æ„ï ÐæÆàææHæ ÜUè „ÚÈGU U ±ï ™HÝï H°ï J
‘Ðí½é…è Ýï ãè ¹ïÚè ÐÚèÿææ ÜUÚÝï ÜïU çH» ©ÝÜïU mæÚ ÐÚ HèHæ
ÜUÚ ÜïU ©‹ãè´ ÜïU ½v„ ÜUæï ™æ¡Åæ H°æÝï ÜUæï ©lév„ çÜU²æ, ‘²ãè
½æ± ©ÝÜïU ¹Ý ¹ï´ ‰ææ J’
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 145
ÜéUÀ çÎÝ »ï¨ï ãè ¾è„ °²ï J ©ÝÜUæ çÎÝÜUí¹ Ðê±ü±„ì ™H
Úãæ ‰ææ J
©Ðæ¨Ýè ¹ãæÚæ… ÜïU ÝçDzæÎ Ð{æÚÝï ÜïU ÜU§ü çÎÝ ¾è„ °²ï
‰æï J ¥æ…ÜUH ©‹ãï´ ©¨ çΰ´¾Ú ¥±{ê„ ÜUæ ÎàæüÝ ¾æÚ-¾æÚ ãæï
Úãæ ‰ææ J ¨æÜUæïÚè …æÝï ÜUæ çÎH ½è ãæï Úãæ ‰ææ J Îæï-™æÚ çÎÝæï´
¹ï´ ¥°Ú Ðñ¨æï´ ÜUæ §‹„ÁGææ¹ ãæï …æ» „æï ¨æÜUæïÚè …æÝï ÜUæ ©‹ãæï´Ýï
çÝçp„ çÜU²æ J
©¨è ¨¹², 1928 ¹ï´, ¾æÚÇæïHè ÜUæ ¨y²æ°íã ½è …æïÚæï´ ¨ï
™H Úãæ ‰ææ ¥æñÚ S±²´¨ï±ÜUæï´ ÜUè ¨ê™è ¹ï´ Ÿæè¹æïÅæ Ýï ½è ¥ÐÝæ
Ýæ¹ çÎ²æ ‰ææ J
¾æÚÇæïHè ¹ï´ ¾éHæ±ï ÜUæ wGæ„ ©‹ãï´ ¥æ… ãè Ðíæ# ãé¥æ ‰ææ J
ÚæïÁGæ ÜUè „Úã ±ï ¥æ… ½è ãçÚ…Ý àææHæ ¹ï´ …æÝï ÜUæï çÝÜUH ÐÇGï
¥æñÚ ½…Ý °æ„ï-°æ„ï ©¨è ±ñc‡æ± ã±ïHè ÜïU ¨æ¹Ýï ¨ï °éÁGæÚÝï
H°ï J
§œæÈGU UæÜUG ¨ï ©ÝÜUè …¾æÝ ÐÚ ¥æ… ½è ±ãè ½…Ý ‰ææ :
‘±ñc‡æ± ¾Ýæ Ýãè´ „ê, v²æï´ ¥ÜUÇG ¹ï´ Íæ깄æ ãñ ?’
§„Ýï ¹ï´ »ÜU ±ñc‡æ± ½v„ ÎæñÇG„ï-ÎæñÇG„ï ©ÝÜïU Ðæ¨ ¥æ²æ
¥æñÚ ©¨Ýï ©ÝÜïU ãæ‰ææï´ ¹ï´ Ðñ´„æçH¨ Lвï Ú¶ï J
Ÿæè¹æïÅæ „æï ¥±æÜUì ãæï °²ï J ©‹ãæï´Ýï ÐêÀæ, ‘½æ§ü ! ²ã ÚÜU¹
çÜU¨ÜUè ? ¥æñÚ ¹éÛæï v²æï´ Îï Úãï ãæï ?’
©¨ òçv„ Ýï ÜUãæ, ‘¥æÐ ÚæïÁGæ §¨ ÚæS„ï ¨ï ½…Ý °æ„ï-
°æ„ï ¥æ„ï-…æ„ï Úã„ï ãæï, ²ã ¹ñ´ ÚæïÁGæ Îï¶ Úãæ ãê¡ J ±ñ¨ï ãè, ¨´„Úæ¹
¹´çÎÚ ¹ï´ ÎàæüÝ ÜUÚ ÜïU HæñÅ„ï ¨¹² ½è ¹ñ´Ýï ¥æÐÜUæï ÜU§ü ¾æÚ ±ãæ¡
½è ½…Ý °æ„ï ãé» ¨éÝæ ãñ ¥æñÚ §¨èçH» ¹ïÚï ¹Ý ¹ï´ „é}ãæÚï Ðíç„
Ðíï¹ ¥æñÚ »ÜU ç±çàæC ½æ± ÐñÎæ ãé¥æ ¥æñÚ ÜU§ü çÎÝæï´ ¨ï ¹Ý ¹ï´
146 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
‰ææ çÜU „é}ãï´ ÜéUÀ Îê¡ J ¥æ… ±ã §ÓÀæ ¾ãé„ Ðí¾H ãæï °²è ¥æñÚ
ãæ‰æ ¹ï´ ¥æ²ï ©„Ýï Lвï HïÜUÚ ¹ñ´ „é}ãæÚè ãè Úæã Îï¶ Úãæ ‰ææ...
§¨çH» ²ã ¥ËÐ-¨è Ðíï¹½ï´Å ãñ J ÜëUÐ²æ ¥æÐ §¨ÜUæï S±èÜUæÚ
ÜUÚï´ J’
²ã ¨éÝÜUÚ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæ Nβ ½Ú ¥æ²æ J ¹Ý-ãè-¹Ý ©‹ãæï´Ýï
Ðí½é…è ÜUæï, Ÿæè¨Îì°éL ÜUæï, ©Ðæ¨Ýè¾æ¾æ ÜUæï ¨æCæ´° δDZ„ì çÜU²ï J
¥¾ ¨æÜUæïÚè …æÝæ ¨éçÝçp„ ãé¥æ J
Àé^è ÜUè ¥ÚÁGæè çH¶ÜUÚ ÇæÜUÍæÚ ¹ï´ ÇæHÜUÚ Ÿæè¹æïÅæ Ýï
ÐíS‰ææÝ çÜU²æ ¨æÜUæïÚè ÜUæï, ©Ðæ¨Ýè ¹ãæÚæ… ÜïU ÎàæüÝ ÜïU çH» J
D D D
JJ ãçÚ:ú JJ
49. ¨æÜUæïÚè ¹ï´, Ÿæè©Ðæ¨Ýè ¹ãæÚæ… ÜïU ¨æçó抲 ¹ï´ !
¨æÜUæïÚè Ðãé¡™ÝïÐÚ ¥ÐÝæ ¨æ¹æÝ »ÜU …°ã Ú¶ÜUÚ àææñ™-
¨AæÝæçÎ ¨ï çݱëœæ ãæïÜUÚ Ÿæè¹æïÅæ Ÿæè©Ðæ¨Ýè ¹ãæÚæ… ÜïU ÎàæüÝ ÜïU
çH» °²ï J
©¨ ±v„ ¾æ¾æ HÜUÇGï ÜïU ¾ÇGï çд…Úï ¹ï´ ¾ñÆï Úã„ï ‰æï ¥æñÚ
»ÜU ÀæïÅè-¨è „ïÚã-™æñÎã ¨æH ÜUè HÇGÜUè ¾æ¾æ ÜUè ¨ï±æ ¹ï´
Úã„è ‰æè, …æï ¾æÎ ¹ïï´ ‘°æïÎæ±Úè ¹æ„æ’ ÜïU Ýæ¹ ¨ï ¨éç±w²æ„ ãé§ü J
Ÿæè¹æïÅæ Ýï ¾æ¾æ ÜïU ÜUÚè¾ …æÜUÚ ¨æCæ´° δDZ„ì çÜU²æ J ¾æ¾æ
Ýï ©‹ãï´ çд…ÇGï ÜïU Ðæ¨ ãè ¾ñÆÝï ÜUè ¥æ¿ææ ÜUè J ±ï ±ãæ¡ ¾ñÆ °²ï
¥æñÚ ¥ÐÝè çÝy² ÜUè ¨æ{Ýæ ¹ï´ …éÇG °²ï J
Ðæ¡™-À Íæ´Åï §¨è „Úã ¾è„ °²ï J ¾æÎ ¹ï´ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï
HÍæéàæ´ÜUæ ÜUÚÝï ÜUè ±ëçœæ ãé§ü J ©‹ãæï´Ýï ©ÆÝï ÜUæ Ðí²æ¨ çÜU²æ „æï
©Ææ Ýãè´ …æ„æ ‰ææ J ¾ñÆÜUÚ ÐñÚ ¥ÜUÇG °²ï ãæï¢xæï »ï¨æ ½è Ýãè´
‰ææ, v²æï´çÜU ÐñÚ çãH„ï ‰æï, ÍæéÅÝï ¹éGÇG„ï ½è ‰æï J... ‘çÈUÚ, »ï¨æ ãæïÝï
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 147
ÜUæ ÜUæÚ‡æ v²æ ?’-©‹ãï´ ¥æp²ü ãé¥æ J ¾æ¾æ Ýï …ãæ¡ ¾ñÆÝï ÜUè
¥æ¿ææ ÜUè ‰æè ±ãæ¡ ãæ‰æ-ÐñÚ çãHæÝæ ¨´½± ãæï Úãæ ‰ææ, HïçÜUÝ
©ÆÜUÚ ¶ÇGæ ãæïÝï ÜUæ Ðí²æ¨ ²æ Îê¨Úï S‰ææÝ ÐÚ …æÝï ÜUæ Ðí²æ¨
ò‰æü ¨æ羄 ãæï Úãæ ‰ææ J
²ã ÜéUÀ ¥…è¾-¨è ÍæÅÝæ ãñ, §¨ÜUæ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ¥ã¨æ¨
ãé¥æ, HïçÜUÝ ©¨ÜUæ ÜUæÚ‡æ ±ï …æÝ Ý ¨ÜïU J çÈUÚ „æï, ©¨ÜïU ¾æÚï
¹ï´ ¨æï™Ýæ ¾´Î ÜUÚ ÜïU ±ï çÈUÚ ¨ï ¥ÐÝè ¨æ{Ýæ ¹ï´ …éÇG °²ï J
Îæï-ÉGæ§ü Íæ´Åï ¾è„ °²ï ãæï´°ï J ¥¾ HÍæéàæ´ÜUæ ÚæïÜU Ú¶Ýï ÜUè ½è
¨è¹æ ãæï °²è ‰æè J ¨´²¹ Ú¶ï ½è „æï çÜU¨ ãÎ „ÜU ? ©‹ãæï´Ýï
çÈUÚ ¨ï ©ÆÝï ÜUæ, çãHÝï ÜUæ Ðí²æ¨ çÜU²æ, HïçÜUÝ àæÚèÚ ÜUæï ¹æÝæï
çÜU¨è ¥öಠàæçv„ Ýï ©¨ ±„éüH ¹ï´ …ÜUÇG Ú¶æ ‰ææ J ²ã v²æ
¥æñÚ ÜñU¨ï ãæï Úãæ ãñ, ©¨ÜUæ çÝÚæÜUÚ‡æ ©‹ãï´ ¾æÎ ¹ï´ ãé¥æ J …¾
±ï Ýæ¹S¹Ú‡æ, Ðíæ‰æüÝæ, Š²æÝ ¹ï´ çÝ}æxÝ ãé», „¾ ©‹ãï´ wG²æH ãé¥æ
çÜU ²ã ¨¾ ©Ðæ¨Ýè ¹ãæÚæ… ÜUè ãè ÜUÚ湄 ‰æè, ©‹ãè´ ÜUè HèHæ
‰æè ¥æñÚ ©¨¹ï´ ©ÝÜUæ ÜéUÀ ç±çàæC ãï„é ‰ææ J ©ÝÜïU àæÚèÚ ÜUæï ÜéUÀ
½è Ýãè´ ãé¥æ ‰ææ J
‘²ã ¿ææÝ ¥´„Ú ¹ï´ ãæï„ï ãè ©¨ Ðç±~æ …°ã ¹ï´ HÍæéàæ´ÜUæ ÜUÚÝï
ÜUæ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæ ¨´ÜUæï™ ÎêÚ ãé¥æ J ¥æñÚ çÈUÚ v²æ J ÐæÝè ÜUè ¹æÝæï
{æÚæ ãè ¾ãÝï H°è J ¾æÎ ¹ï´ àææñ™ ½è ±ãè´ ãæïÝï H°æ J ±ãæ¡ Å^è-
Ðïàææ¾ ÜUæ ¹æÝæï ç¾S„Ú ãè ¾Ý °²æ J
²ã ¨¾ Îï¶ÜUÚ ¾æ¾æ ÜïU ÎàæüÝ ÜUÚÝï ¥æ²ï ãé» Hæï° ¾ãé„
ÜUíæïç{„ ãé» J çÈUÚ ±ï ÎêÚ ¨ï ãè ©‹ãï´ §ZÅï´ ¥æñÚ Ðy‰æÚ ÈïU´ÜUÜUÚ ¹æÚÝï
H°ï J
‘¨æHï ÜUæï ¾æ¾æ ¾ÝÝæ ãñ’-çÜU¨è »ÜU Ýï ÜUãæ J
148 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 ‘ãÚ湶æïÚ ÜUæï ©ÆæÜUÚ ¾æãÚ ãè ÈïU´ÜU Îæï Ý J’-Îê¨Úï Ýï ÎêÚ
¨ï ¨Hæã Îè, HïçÜUÝ ÜUÚè¾ ¥æÜUÚ ±ã ¥¹H ¹ï´ HæÝï ÜUæ ¨æã¨
çÜU¨è ¹ï´ Ýãè´ ‰ææ J ©¨ °´Î°è ¹ï´ Ð桱 ÜUæñÝ Ú¶ïï ?
Å^è-Ðïàææ¾ ÀêÅÝï ÜUè ¹æ~ææ ¥¾ ¾ãé„ ¾ÉG °²è ‰æè J Ÿæè¹æïÅæ
ÜïU ¨æÚï ÜUÐÇGï ½Ú °²ï J ÜUÚè¾-ÜUÚè¾ ™æÚ ÈêUÅ „ÜU ÜUè …°ã
¹ï´ Å^è-Ðïàææ¾ ½Úï ãé» ‰æï J
²ã ¨¾ ÜéUÀ Ÿæè©Ðæ¨Ýè ¹ãæÚæ… ¥ÐÝï çд…ÇGï ¹ï´ ¾ñÆÜUÚ
¨æÿæ豄ì Îï¶ Úãï ‰æï J ©‹ãæï´Ýï »ÜU àæÏÎ ½è Ýãè´ ÜUãæ, ²æ çÜU¨è
ÜUæï ½è Ýãè´ ÚæïÜUæ J ¹æ~æ, ¾æ¾æ ÜUè ¨ï±æ ¹ï´ Ú„ ÚãÝï±æHè ±ã ÀæïÅè
HÇGÜUè ¨½è Hæï°æï´ ÜUæï §ZÅ-Ðy‰æÚ ¹æÚÝï ¨ï ÐÚæ±ëœæ ÜUÚÝï ÜUæ ½Ú¨ÜU
Ðí²æ¨ ÜUÚ Úãè ‰æè, ¨½è ÜUæï àææ´„ ÜUÚÝï ÜUè ÜUæïçàæàæ ÜUÚ Úãè ‰æè J
™æÚ-Ðæ¡™ çÎÝ „ÜU ²ã ™H„ï Úãæ J ©¨ ÜUæHæ±ç{ ¹ï´ ¶æÝï
ÜUè „æï ¾æ„ ãè ÎêÚ, ÐæÝè ÜUè Íæê¡Å ½è Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï Ý¨è¾ Ý ãé§ü J
©¨ ¨¹² ¾æs„: ©ÝÜUæ àæÚèÚ §„Ýæ ¥S±ÓÀ ¥æñÚ ÝÚÜU¹²
çS‰æç„ ¹ï´ ‰ææ, çÈUÚ ½è ©ÝÜUæ ¹Ý „æï ©ÓÓæ ½êç¹ÜUæ ¹ï´ ‰ææ J ¨¹æç{
çS‰æç„ ¹ï´ ±ï ¥ÐÝï ãè àæÚèÚ ÜUè àæéçhÜUÚ‡æ ÜUè çÜUí²æ ÜUæï ¨æÿæ豄ì
Îï¶ Úãï ‰æï ¥æñÚ Hæï°æï´ mæÚæ ¹æÚ ÎïÝï ÜUæï ½è ±ñ¨ï ãè ¨æÿæè±„ì ½æ±
¨ï Îï¶ Úãï ‰æï, ¹æÝæï ±ã àæÚèÚ ©ÝÜUæ Ýãè´ ¾çËÜU çÜU¨è ¥æñÚ ÜUæ
ãè ‰ææ J
Ðæ¡™-À çÎÝæï´ ÜïU ¾æÎ Ÿæè©Ðæ¨Ýè ¹ãæÚæ… Ýï °Ú¹ ÐæÝè
¹¡°±æÜUÚ ±ã Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ÐèÝï ÜïU çH» çβæ J °Ú¹ ÐæÝè ÎïÝæ
½è Îæï-„èÝ çÎÝ „ÜU ™Hæ J ¹H¹ê~æ 籨…üÝ ÜUæ ²ã ÐíÜUæÚ ¥¾
½è ™H Úãæ ‰ææ J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 149
§Ý Îæï-„èÝ çÎÝæï´ ÜïU ¾æÎ ¾æ¾æ Ýï ©‹ãï´ ¨ê¶è ÚæïÅè ÜUæ »ÜU
ÅéÜUÇGæ ¶æÝï ÜUæï çβæ J
ÜUÚè¾ x²æÚã çÎÝ„ÜU Ÿæè¹æïÅæ §¨ çS‰æç„ ¹ï´ ‰æï J ¾æÎ ¹ï´
©‹ãï´ H°æ çÜU ¥¾ ©ÆÝæ ¹é¹çÜUÝ ãñ J çÈUÚ ±ï y±Úæ-¨ï ©Æ °²ï J
ÎêÚ …æÜUÚ °´Îï ãæï °²ï ãé» ¨¾ ÜUÐÇGï ©‹ãæï´Ýï ÈïU´ÜU çβï, àæÚèÚ
¨æÈGU U çÜU²æ ¥æñÚ H´°æïÅè ÐãÝÜUÚ ÈUæ±ÇGæ ¥æñÚ ÐæÅè ÜUè ¨ã沄æ
¨ï ¾æ¾æ ÜïU çд…ÇGï ÜïU Ðæ¨ ÜUè ±ã …°ã ÆèÜU „Úã ¨ï ¨æÈGU U ÜUè J
¾æÎ ¹ï´ ÐæÝè ¨ï {æïÜUÚ …¹èÝ °èHï ÜUÐÇGï ¨ï Ðæï´À Îè J
²ã ¨æÈGU U¨ÈGU Uæ§ü ©‹ãæï´Ýï ¹Ý ÜUè »ÜU „Úã ÜUè ¾ï½æÝ ¥±S‰ææ
¹ï´ ãè ÜUè J ¾æÎ ¹ï´ ±ï ¾æÁGææÚ ¨ï ™´ÎÝ ÜïU „ïH ÜUè »ÜU àæèàæè
Hï ¥æ²ï ¥æñÚ ±ã „ïH ©‹ãæï´Ýï ¨±ü~æ çÀÇGÜU çβæ J
²ã ¨¾ ÐêÚæ ãæïÝï ÜïU ¾æÎ ¾æ¾æ ÜUæï Ðí‡ææ¹ ÜUÚ ÜïU ÝçDzæÎ
HæñÅÝï ÜïU çH» ©‹ãæï´Ýï ©Ý¨ï ¥æ¿ææ ¹æ¡°è J ¥æ{ïï Íæ´Åï ÜïU ¾æÎ ¾æ¾æ
Ýï ©‹ãï´ ¥Ýé¹ç„ Îè ¥æñÚ ¾æïHï, ‘¥¾ „ïÚè ²ã çS‰æç„ ¨Îæ …è±´„
Úãï°è J’
Ÿæè¹æïÅæ …¾ àæéM-àæéM ¹ï´ ©ÝÜïU °éL¹ãæÚæ… ÜïU ²ãæ¡
(ŸæèÜïUàæ±æÝ´Î…è ¹ãæÚæ… ÜïU ²ãæ¡) …æ„ï ‰æï, „¾ ÜU§ü ¾æÚ Ÿæè¹æïÅæ
Ýï ©ÝÜïU ¹é¶ ¨ï ¨éÝæ ‰ææ, ‘¹ñ´ ¨æ¡§ü¾æ¾æ ãê¡, ¹ñ´ „æ…égèݾæ¾æ ãê¡,
¹ñ´ ©Ðæ¨Ýè ¹ãæÚæ… ãê¡, ¹ñ´ ¥PHÜUæïÅ S±æ¹è ãê¡ J’...¥æñÚ ¾æÎ ¹ï´
Ÿæè¹æïÅæ ÜïU …è±Ý ¹ï´ §Ý ¨½è ç¨h ¹ãæy¹æ¥æï´ Ýï ©‹ãï´ Ðíy²ÿæ
ç¹HÜUÚ ¨æ{Ýæ ¹ï´ ¹æ°üÎàæüÝ çÜU²æ ¥æñÚ Š²ï²ç¨çh ÜïU çH» ¹ÎÎ
ÜUè, „¾ ©‹ãï´ Ÿæè¨Îì°éL ÜUè ±æ‡æè ÜUæ °êÉG ¥‰æü ¨¹Ûæ ¹ï´ ¥æ²æ J
§Ý ¨¾ ç¨h ¹ãæy¹æ¥æï´ ¹ï´ ©‹ãï´ ¥ÐÝï Ÿæè¨Îì°éL ÜUæ ãè ÎàæüÝ
ãé¥æ, ‘…è±´„-…æ°ë„’ Ðíy²ÿæ ÎàæüÝ ãé¥æ J
D D D
150 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 JJ ãçÚ:ú JJ
50. HæÆè¹æÚ ¹ï´ ÜU¨æñÅè
1930 ¹ï´ S±ÚæÁ² ÜïU …´° ÜUè Íææïcæ‡ææ ãé§ü J °æ´{è…è Ýï
Îæ´Çè²æ~ææ ÜUæ ¥æ²æï…Ý çÜU²æ J ¥æŸæ¹ ÀæïÇG„ï ±v„ ©‹ãæï´Ýï ÜUãæ,
‘ÜUñï-ÜéUœæï ÜUè ¹æñ„ ¨ï ¹Úï´°ï, HïçÜUÝ S±ÚæÁ² Ðí挄 çÜU²ï ç¾Ýæ
Ýãè´ HæñÅï´°ï J’
‘ç¾íçÅàææï´ ÜïU ¥y²æ™æÚ ¥æñÚ ÁGæé˹ ÜUæï ÆéÜUÚæÜUÚ àæêÚ±èÚ ¾ÝÜUÚ,
ÍæÚ ÜïU ¾æãÚ çÝÜUHÜUÚ ©ÝÜUæ ç±Úæï{ ÜUÚæï ¥æñÚ ©Ý¨ï HÇGæï’ »ï¨æ
°æ´{è…è Ýï ¥æÎïàæ çβæ J
ݹÜU ÜUæ ¨y²æ°íã àæéM ãé¥æ J Hæï°æï´ Ýï ݹÜU ÜïU ¥æ°æÚæï´
¨ï ݹÜU HæÜUÚ ©¨ï ¾ï™Ýï ÜUè àæéM¥æ„ ÜUè J
™éÅÜUè½Ú ݹÜU ÜïU çH» Hæï°æï´ Ýï ã…æÚæï´ Lвï çÎ²ï ¥æñÚ ±ã
¶ÚèÎæ, ¥æñÚ ©¨è ݹÜU ÜïU çH» ¨ÚÜUæÚ Ýï Hæï°æï´ ÜïU ç¨Ú ÈUæïÇïG,
›è-ÐéLcææï´ ÜïU ¾ÎÝ ÐÚ ¨ï ÍææïÇGï ÎæñÇGæ» J
»ï¨ï ¨´°íæ¹ ¹ï´ ¥æñÚ „êGÈUæÝè ±æ„æ±Ú‡æ ¹ï´ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï àææ´„ ¾ñÆï
ÚãÝæ ¨´½± Ý ‰ææ J ±ï ½è §¨ …´° ¹ï´ àææç¹H ãé» J
‘¾æïڨΒ „æHéÜïU ÜïU ‘Îãï±æ‡æ’ °æ¡± ¹ï´ »ÜU ¨½æ ÜUæ ¥æ²æï…Ý
ãæïÝï±æHæ ‰ææ ¥æñÚ çÜU¨è ½è ãæH„ ¹ï´ ±ã ãæï Ý Ðæ» »ï¨è ¨ÚÜUæÚ
ÜUè §ÓÀæ ‰æè J ¨y²æ°íãè ½è öÉG ‰æï, ¥ÅH ‰æï ¥æñÚ ÜéUÀ ½è ÜUÚ
ÜïU ¨½æ ãæïÝè ãè ™æçã» »ï¨è ©ÝÜUè ½è çÁGæÎ ‰æè J ©ÝÜUæ ±ÁæíHïÐ
ç݇æü² ÜUæï§ü „æïÇG ¨ÜïU, ²ã ¨´½± Ýãè´ ‰ææ J
¨½æ ÜUæ ¨¹² ÝÁGæÎèÜU ¥æ²æ J ÅæïçH²æ¡ ¾Ýæ-¾ÝæÜUÚ Hæï°
§ÜU_æ ãæïÝï H°ï J ç…¨ ÆæÜéUÚ¨æã¾ ÜUæ ±ã Îãï±æ‡æ °æ¡±, ±ï ½è
¥´°íï… ¨ÚÜUæÚ ¨ï ãæ‰æ ç¹HæÜUÚ ©ÝÜïU Ðÿæ ¹ï´ ‰æï, §¨çH» ¨½æ
¹ï´ ÜéUÀ-Ý-ÜéUÀ °ÇG¾ÇG ãæï°è ãè, ²ã ¨½è ÜUæï çÝçp„ MÐ ¨ï
H°„æ ‰ææ J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 151
¥æç¶Ú ¨½æ ÐíæÚ´½ ãé§ü ¥æñÚ ½æcæ‡æ ÜUè àæéM¥æ„ ãé§ü J ¥æ{æ
½æcæ‡æ ãé¥æ-Ý-ãé¥æ „æï ÐéçH¨ Hæï°æï´ ÐÚ ÅêÅ ÐÇGè J ©ÝÜïU ãæ‰ææï´
¹ï´ HæçÆ²æ¡ ‰æè´ ¥æñÚ çÝDéÚ„æ ¨ï ÀæïÅï-¾ÇGï, ›è-ÐéLcæ, ¾êÉïG-¾ÓÓæï
Îï¶ï ç¾Ýæ ±ï HæçÆ²æ¡ ¾Ú¨æÝï H°ï J ¨æÚè ¨½æ ç¾¶Ú °²è ¥æñÚ
½æ°ÎæñÇG àæéM ãé§ü J çÈUÚ „æï ÐéçH¨ ¹ï´ ¹æÝæï àæñ„æÝ ÜUæ ¨´™æÚ
ãé¥æ J ©ÝÜUè HæçƲæï´ ÜUè ™æïÅæï´ ¨ï ÜU§²æï´ ÜïU ãæ‰æ-Ð桱 ÅêÅï, ç¨Ú
ÈêUÅï, ¶êÝ ÜUè {æÚ满 ¾ãÝï Hxæè¢ J
¹æ~æ, §¨ ¨æÚï Ûæ´Ûææ±æ„ ¹ï´ Ÿæè¹æïÅæ ¥ÐÝè …°ã ÐÚ çS‰æÚ ‰æï J
¨¾ Hæï° ½æ° °²ï ¥æñÚ ¹ñÎæÝ ¶æHè ãæï °²æ, HïçÜUÝ ©¨ ¹ñÎæÝ
¹ï´-…´° ¹ï´ ¶ÇGï ‰æïï ¥ÜïUHï Ÿæè¹æïÅæ J ©‹ãæï´Ýï ãæ‰æ ÜUè ¹éç_²æï´ ¹ï´ ݹÜU
ÐÜUÇG Ú¶æ ‰ææ ¥æñÚ ÜU§ü ÐéçH¨ ©¨ çÝãy‰æï ¨y²æ°íãè ÐÚ HæçƲæï´
¨ï ÐíãæÚ ÜUÚ Úãï ‰æï J …ñ¨ï-…ñ¨ï HæçÆ²æ¡ ©ÝÜïU àæÚèÚ ÐÚ ™æïÅ ÜUÚ„è,
±ñ¨ï-±ñ¨ï ±ï ‘ãçÚ:ú’ ÜUæ ©ÓÓææÚ‡æ ÜUÚ„ï ‰æï J ‘ãçÚ:ú’ ÜïU ÝæÚï
¨ï ©Ý¹ï´ ¹æÝæï´ ¥ÅêÅ àæçv„ ÜUæ ¨´™æÚ ãæï Úãæ ‰ææ J
HæçÆ²æ¡ ¾Ú¨æÝï±æHæï´ ÜUæï ¥¾ ¶éÎ ÜUè ãè àæÚ¹ ¥æÝï H°è J
ÐéçH¨Ðí¹é¶ „ÜU ²ã ç±ç™~æ ¥æñÚ ¥æp²üÜUæÚÜU ÍæÅÝæ Ðãé¡™ °²è
¥æñÚ ±ã ½è §¨ öÉG ¹Ýæï¾H±æHï çÝÇÚ ¥æñÚ çݽü² ¨y²æ°íãè
ÜUæï Îï¶Ýï ¥æ °²æ J
»ÜU 癩¡Åè ÐÚ ãæ‰æè ¥æRU¹‡æ ÜUÚï ©¨è „Úã ©¨ çÝãy‰æï,
çÝ:àæ›, çS‰æÚ, {èÚ°´½èÚ ¨y²æ°íãè ÐÚ ¨½è ÐéçH¨ HæçÆ²æ¡ ¾Ú¨æ
Úãè ‰æè ¥æñÚ çÈUÚ ½è ©¨ÜUæ ÜéUÀ ½è ¥¨Ú ãæï Ýãè´ Úãæ ‰ææ J
ÐéçH¨Ðí¹é¶ Ýï ÐêÀ„æÀ ÜUè, ‘²ã S±²´¨ï±ÜU ÜUæñÝ ãñ ?’ ©‹ãï´
¾„æ²æ °²æ, ‘²ï ÝçDzæÎ ÜïU ‘ãçÚ…Ý ¨ï±æ ¨´Íæ’ ÜïU ¨´™æHÜU
™éÝèHæH ½°„ ãñ J’ çÈUÚ ÐéçH¨Ðí¹é¶ Ýï „éÚ´„ HæÆè¹æÚ ¾´Î
ÜUÚ±æ²æ J
152 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï HæçƲæï´ ¨ï ÜU§ü …°ã ÐÚ ¨wG„ ™æïÅï´ ¥æ²è ‰æè¢
¥æñÚ ÜU§ü …w¹ ½è ãé» ‰æï J „éÚ´„ ãè ©‹ãï´ ©Ð™æÚæ‰æü ¥SЄæH
¹ï´ Hï …æ²æ °²æ J
S±ÚæÁ² ÜUè HÇGæ§ü ¹ï´ ¥ÐÝæ àææ´ç„Ðê‡æü ¨ã²æï° ÎïÜUÚ Ÿæè¹æïÅæ
Ýï {ñ²ü, ¨ãÝàæèH„æ, öÉG„æ ¥æñÚ çݽü²„æ ÜUè ¨æÿæ Îè ‰æè J
D D D
JJ ãçÚ:ú JJ
51. ‘„ê ~ææÅÜU ÜUÚ !’
S±æ„´~²-¨´°íæ¹ ¹ï´ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ¨æ¾Ú¹„è, Ýæç¨ÜU, ²ïÚ±Çæ,
籨æÐéÚ ¥æñÚ ¶ïÇGæ ¨¾ÁGæïH §Ý S‰ææÝæï´ ÐÚ 1930 ¨ï 1932 ÜïU
¥Ú¨ï ¹ï´ Ú¶æ °²æ ‰ææ J
©¨ ±v„ ¥°Ú çÜU¨è …ïH }æï¢ ÜñUçβæï´ ÜUè ¨´w²æ ¾ÉG …æ»,
„æï ©‹ãï´ »ÜU …ïH ¨ï Îê¨Úï …ïH ¹ï´ ½ï…æ …æ„æ ‰ææ J
»ÜU ¾æÚ §¨è „Úã Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ¨æ¾Ú¹„è …ïH ¨ï ¶ïÇGæ
¨¾…ïH ¹ï´ ¾æÜUè ÜñUçβæï´ ÜïU ¨æ‰æ Hï …æÝï±æHï ‰æï J
…ïH ÜïU ¹ãæÜUæ² ÎÚ±æÁGæï ÜïU ¨æ¹Ýï ¥´ÎÚ Ðí±ïàæ ÜUÚÝï±æHï
Úæ…ÜñUÎè »ÜU ÜU„æÚ ¹ï´ ¶ÇGï ‰æï J …ïH ÜïU ©¨ ¾ÇGï ÎÚ±æ…ïG ÜUæï
»ÜU ÀæïÅæ-¨æ çδÇè-ÎÚ±æÁGææ ‰ææ J ãÚ»ÜU ÜñUÎè ÜUæï »ÜU ÜïU ÐèÀï
»ÜU ©¨ ÎÚ±æÁGæï ¨ï ¥´ÎÚ …æÝæ ÐÇG„æ ‰ææ J
…¾ ±ã ÜñUÎè ÛæéÜUÜUÚ ¥´ÎÚ …æ„æ ‰ææ, „¾ …ïH ÜUè »ÜU
ÐéçH¨ ©¨ï ¥ÐÝï Ç´Çï ¨ï …æïÚ ¨ï ÈUÅÜUæ H°æ„è ‰æè J ©¨ ¹æÚ
ÜUè §„Ýè …æïÚ ¨ï ¥æ±æÁGæ ãæï„è ‰æè çÜU ±ã ¨éÝÜUÚ ÜU„æÚ ¹ï´ ¶ÇGï
Úãï ãé» ¾æÜUè ÜñUçβæï´ ÜUæ çÎH ãè Ü¡UÐ …æ» J ©ÝÜUæ ©gïಠSÐC
‰ææ J …ïH ¹ï´ Ðí±ïàæ ÜUÚ„ï ¨¹² ãè §„Ýè Îãàæ„ ÐñÎæ ÜUÚÝè çÜU
¥´ÎÚ …æÝï ÐÚ ÜUæï§ü ÜéUÀ °ÇG¾ÇG ²æ δ°æ-ÈGU U¨æÎ Ý ÜUÚï´ J §¨èçH»
©‹ãæï´Ýï ©¨ RêUÚ ¥æñÚ ¥ÍææïÚ ¹æ°ü ÜUæ ¥±H´¾Ý çÜU²æ ‰ææ J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 153
Ÿæè¹æïÅæ ÜUè ¥´ÎÚ Ðí±ïàæ ÜUÚÝï ÜUè ÍæÇGè ÝÁGæÎèÜU ¥æ Úãè ‰æè J
Ç´Çï ÜUè ¹æÚÐèÅ ÜUè ¥æ±æÁGæ ¨ï ±ï „çÝÜU ½è ¥àææ´„ Ýãè´ ãé»
‰æï, Ý ãè ÇÚ ©Ý¹ï´ Ðí±ïàæ ÜUÚ ¨ÜUæ J ÜU„æÚ ¹ï´ ©ÝÜUæ Ý´¾Ú ¥¾
¨æ„±æ¢-¥æÆ±æ¢ ãè ãæï°æ, „¾ ¥™æÝÜU ÈUÅÜïU ÜUè ¥æ±æÁGæ ¨éÝ„ï
ãè ©‹ãï´ »ÜU ¥æñÚ ¥æ±æÁGæ ½è ¨éÝæ§ü Îè-‘„ê ~ææÅÜU ÜUÚ J’
ç±nH½æ§ü ÜUæïÆæÚè ¥æñÚ çàæ±æ½æ§ü ²ï ©ÝÜïU Îæï ¨ãÜUæÚè ç¹~æ
½è ©ÝÜïU ¨æ‰æ ãè ÜU„æÚ ¹ï´ ¶ÇGï ‰æï J Ÿæè¹æïÅæ Ýï ©‹ãï´ ÐêÀæ, ‘„é}ãï´
ÜéUÀ ¨éÝæ²è çβæ ?’...©‹ãï´ ÜéUÀ ½è ¨éÝæ²è Ýãè´ çÎ²æ ‰ææ J S±²´
ÜUæï ÜUæï§ü ½í¹ ãé¥æ ãæï°æ »ï¨æ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï H°æ J
HïçÜUÝ ©¨ÜïU ¾æÎ çÈUÚ ¨ï Îæï-„èÝ ¾æÚ ±ãè ¥æ±æÁGæ Ÿæè¹æïÅæ
ÜUæï ¨éÝæ§ü Îè J ¥¾ „æï ©‹ãï´ öÉG ç±Eæ¨ ãæï °²æ çÜU ±ã ¥æ±æÁGæ
²æÝè Ÿæè¨Îì°éL ÜUæ ¥æÎïàæ ãè ‰ææ J
¥æç¶Ú Ÿæè¹æïÅæ ÜUè …ïH ÜïU ÎÚ±æÁGæï ¨ï ¥´ÎÚ Ðí±ïàæ ÜUÚÝï ÜUè
ÍæÇGè ¥æ °²è J ¥´ÎÚ Ðí±ïàæ ÜUÚ„ï ãè ©‹ãæï´Ýï ÈUÅÜUæ H°æÝï±æHè ©¨
ÐéçH¨ ÜUè ¥æ¡¶æï´ ¹ï´ ¥æ¡¶ï´ ÇæHÜUÚ ~ææÅÜU ÜUÚÝæ àæéM çÜU²æ J ãÚ»ÜU
ÜUæï ¥ÐÝè ¨æÚè „æÜUæ„ H°ÜUÚ Ç¢Çï ¨ï …æïÚÎæÚ ÈUÅÜUæ H°æÝï±æHè
±ã ÐéçH¨ ¥¾ ÜUÆÐé„Hè …ñ¨è ±ãè´ ¶ÇGè Úãè J ²ã Îï¶ÜUÚ çÝÚèÿæÜU
…¹æÎæÚ ÜUæï ¾ãé„ ¥æp²ü ãé¥æ ¥æñÚ ©¨Ýï Îê¨Úè ÐéçH¨ ÜUæï ¾éHæÜUÚ
©¨ï Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï Ç´Çï ¨ï ¹æÚ ÎïÝï ÜUè ¥æ¿ææ Îè J
¥ÐÝïï Ÿæè¨Îì°éL ÜïU ¥æÎïàææÝé¨æÚ Ÿæè¹æïÅæ Ýï ©¨ ÐéçH¨ ÜUè
½è ¥æ¡¶æï´ ¹ï´ Îï¶ÜUÚ ~ææÅÜU ÜUÚÝæ ÎæïãÚæ²æ J ÐçÚ‡æ湄: ±ã
òçv„ ½è ÜéUÀ Ý ÜUÚ ¨ÜUæ, ¹êÉG ÜUè „Ú㠱㠽è ÜïU±H ¶ÇGæ
ãè Úãæ J
¥¾ ÜUæï§ü ç±ç™~æ ÍæÅÝæ ÍæÅ Úãè ãñ, §¨ÜUæ …¹æÎæÚ ÜUæï
¥æ½æ¨ ãé¥æ ¥æñÚ ©¨Ýï …ïHÚ ¨ï ç¹HÜUÚ ©¨ï ²ã Ðí¨´°
ç±S„æÚÐê±üÜU ¾„æ²æ J
154 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 …ïHÚ ½è ²ã ¾æ„ ¨éÝÜUÚ ½æñ¢™Pæ Úã °²æ ¥æñÚ ©¨Ýï ©¨
™¹yÜUæçÚÜU ÜñUÎè ÜUæï „éÚ´„ ¥´ÎÚ ½ï…Ýï ÜUè …¹æÎæÚ ÜUæï ¥æ¿ææ Îè J
Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï HïÜUÚ …¹æÎæÚ …ïHÚ ÜïU ÜU¹Úï ¹ï´ ¥æ °²æ J
…ïHÚ Ýï ©‹ãï´ ¥æñy¨év² ¨ï ªÐÚ ¨ï Ýè™ï „ÜU Îï¶ÜUÚ Çæ¡ÅÜUÚ
ÐêÀæ, ‘v²æï´ ¾ï, „éÛæï ÐéçH¨ ¹æÚ Ý ¨ÜUè, §¨ÜUæ ÚãS² v²æ ãñ?
„ïÚï Ðæ¨ ÜUæñݨè ç±læ ãñ ?’
Ÿæè¹æïÅæ Ýï ݹí„æ ¨ï ¥æñÚ çݽü²„æ ¨ï …±æ¾ çβæ, ‘¨æã¾,
¹ïÚï Ðæ¨ »ï¨è ÜUæï§ü ½è ç±læ Ýãè´ ãñ J ¹ñ´ „æï ç¨ÈGU UüU ½°±æÝ ÜUæ
Ýæ¹ HïÝæ ãè …æÝ„æ ãê¡ J’
‘„æï çÈUÚ §¨ Úæ…ÜUæÚ‡æ ÜïU Ûæ´ÛæÅ ¹ï´ çÜU¨çH» ¥æ²æ ?’-
©¨Ýï ¥æp²ü Ðí°Å ÜUÚ„ï ãé» ¥ÐÝè àæ´ÜUæ ÐíÎçàæü„ ÜUè J
¹´Î-¹´Î ¹é¨ÜUÚæ„ï ãé» Ÿæè¹æïÅæ Ýï ÜUãæ, ‘»ï¨ï ©ËÜUæÐæ„* ¹ï´
¥æñÚ »ï¨è {¹æH Úã„ï ãé» ½è, ¹ïÚï ¹Ý-¾éçh-¥´„:ÜUÚ‡æ-§´çÎí²æ¡
²ï ¨¾, çÜU¨è ¹ï´ ½è çH# Ý ãæïÜUÚ ¨¹y± çÎ¶æ ¨ÜU„ï ãñ´ v²æ,
§¨èÜUè ÜU¨æñÅè ÜUÚÝï ¹ñ´ ¥æ²æ ãê¡ J’
Îê¨Úï Úæ…ÜUè² ÜñUçβæï´ ¨ï çÝÚæHæ »ï¨æ ²ã ‘¨æ{ÜU ÜñUÎè’
Îï¶ÜUÚ …ïHÚ ÜïU ¹Ý ¹ï´ ©ÝÜïU Ðíç„ ¥æy¹è²„æ ¥æñÚ ¥æÎÚ ÐñÎæ
ãé¥æ ¥æñÚ ‘Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï …ïH ÜUè ¥±ç{ ¶Gy}æ ãæïÝï „ÜU ÚæïÁGæ
™Ðæ„è, °éÇG ¥æçÎ ¶æ¨ ¥æñÚ ç±çàæC ™è…ï´ Îè …æ»¡’ »ï¨ï ¥æÎïàæ
ÎïÜUÚ ©¨Ýï Úç…SÅÚ ¹ï´ ÝæïÅ çÜU²æ J
¹æ~æ, Ÿæè¹æïÅæ ©‹ãï´ Ðíæ# ãæïÝï±æHæ ±ã ‘¶æ¨ ÚæàæÝ’ ¾æÜUè
ÜñUçβæï´ ÜUæï Îï Îï„ï ‰æï ¥æñÚ S±²´ „æï ‘¨è’ vHæ¨ ÜïU ÜñUçβæï´ ÜUæï
¨¹êã ¹ï´ çÎ²æ …æÝï±æHæ ½æï…Ý ãè çH²æ ÜUÚ„ï ‰æï J
D D D ÜïU °è„æ ÜUæï ¨ÚH °é…Úæ„è ½æcææ ¹ï´ àæÏξh çÜU²æ J ²ã çH¶æ§ü
* Ûæ¢Ûææ±æ„ }æï¢ ¥æñÚ ÜUçÆÝ, Ðíç„ÜêUH, „êÈUæÝè ÐçÚçSƒç„ }æï¢
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 155
JJ ãçÚ:ú JJ
52. …ïH²æ~ææ - …è±Ý¨æ{Ýæ
S±ÚæÁ² ÜUè …´° ¹ï´ Îïàæ... S±æ„´~² ÜïU çH» …ïH ¹ï´ …æÝï
ÜïU ¾æÎ Ÿæè¹æïÅæ Ýï ©¨ÜUæ ‘…è±Ý¨æ{Ýæ’ ÜïU çH» ©Ð²æï° çÜU²æ J
±ï …ïH²æ~ææ ÜUæï ‘±ñÜïUàæÝ’ ¹æÝ„ï ‰æï, v²æï´çÜU ¥´ÎÚ …æÝï ÜïU ¾æÎ
ãçÚ…Ý ÐæÆàææHæ ÜUæ ÜUæ¹, ÍæÚ ÜUæ ÜUæ¹ÜUæ… ¥æñÚ Îê¨Úè ©Ðæç{²æï´
¨ï ¹éçv„ Úã„è ‰æè J
…ïïH ¹ï´ ±ï ÜU½è ½è ¨æ‰æè …¹æ ÜUÚ ÜïU, ÅæïçH²æ¡ ¾ÝæÜUÚ
°ÐàæÐ ÜUÚÝï ¹ï´ ¨¹² ¾¾æüÎ Ýãè´ ÜUÚ„ï ‰æï, ¾çËÜU …ïH ¹ï´ ¨æñ´Ðæ
ãé¥æ ÜUæ¹ÜUæ… ÛæÅÐÅ ¥æñÚ É¢° ¨ï Ðê‡æü ÜUÚ ÜïU àæïcæ ¨¹²
¨æ{Ýæ²¿æ ¹ï´ ãè 羄æ„ï ‰æï J …ïH ¹ï´ Ðíæ# ãæïÝï±æHæ ½æï…Ý ¾ãé„
ãè Îæï²}æ ÐíÜUæÚ ÜUæ ‰ææ J ±ãæ¡ çݲ¹æï´ ÜUæ ¥æñÚ ãév¹æï´ ÜUæ ÜUÇGè
„Úã ¨ï ÐæHÝ ÜUÚÝæ ÐÇG„æ ‰ææ J …ïH ÜïU ¾æãÚ ÜUè ÜUæï§ü ½è ™è…
§S„ï¹æH ÜUÚÝï ÜUè ¥Ýé¹ç„ Ýãè´ ‰æè-§Ý ¨¾ ÜïU ÜUæÚ‡æ ¥æñÚ ¥‹²
ÜU§ü ÜUæÚ‡ææï´ ¨ï ©‹ãï´ ¥ÐÝï ‘¨´²¹’ ÜUæ ãæïàæ ãæï„æ ‰ææ J
‘…è±Ý ¹ï´ ÍæÅÝï±æHè ãÚ»ÜU ÍæÅÝæ, Ðíæ# ãæïÝï±æHè ãÚ»ÜU
çS‰æç„ ¥æñÚ ÜU¹ü ²ï ¨½è …è±Ýç±ÜUæ¨ ÜïU ãï„é ¨ï ¨æ{Ýæ ÜUè
„Úã ¿ææݽçv„Ðê±üÜU ÜUÚÝï ™æçã» ¥æñÚ S±èÜUæÚ ÜUÚÝææ ™æçã»’
»ï¨è ©ÝÜUè çÝDæ ‰æè, ¥æñÚ ©¨ÜïU ¥ÝéMÐ ãè ©ÝÜUæ ¥æ™Ú‡æ
¥æñÚ ¾„æü± Ðíy²ÿæ ÜëUç„ ¹ï´ …è±Ý ¹ï´ çζæ²è Îï„æ ‰ææ J
籨æÐéÚ …ïH ¹ï´ ¶æHè ¨¹² ¹ï´ Ÿæè¹æïÅæ Ýï °è„æ çH¶è J
¥æŸæ¹ ¹ï´ ÜU§ü ¾æÚ ç±læç‰æü²æï´ ©ÝÜUè ¨¹Ûæ ¹ï´ ¥æ» §¨ „Úã
¨è{è-¨æÎè xæé…Úæ„è ½æcææ ¹ï´ °è„æ çH¶Ýï ÜïU çH» Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï
¥æ°íã çÜU²æ ÜUÚ„ï ‰æï J §¨çH» ©‹ãæï´Ýï ¨¹² ÜUæ ¨Îéвæï° ÜUÚ
ÐêÚè ÜUÚÝï ÜïU ¾æÎ Ÿæè¹æïÅæ Ýï ÜUãæ, ‘¹ñ´Ýï °è„æ ÜUæï Ðê‡æü„: Йæ²æ
156 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
ãñ, »ï¨æ ¹ïÚæ Îæ±æ Ýãè´ ãñ, çÈUÚ ½è °è„æ ÜUæ ½æ± ¹ñ´ ¨é²æïx² Úèç„
¨ï Ðíç„ÐæÎÝ ÜUÚ ¨ÜUæ, §¨ÜUæ ÜUæÚ‡æ ¹ïÚè §üEÚ ÐÚ Úãè ãé§ü Ÿæhæ
ãè ãñ J’
…ïH ¨ï ÀêÅÝï ÜïU ¾æÎ …¾ ±ï ÍæÚ HæñÅ ¥æ²ï, „¾ »ÜU ¾æÚ
©‹ãæï´Ýï ¹æ¡ ÜUæï ¾„æ²æ, ‘¹æ¡, ¹ïÚï »ÜU ÎæïS„ Ýï ÀæïÅï-¾ÇGï ¨½è ÜïU
¨¹Ûæ ¹ï´ ¥æ» »ï¨è °è„æ çH¶è ãñ J „ê ©¨ï ¨éÝïxæè v²æ ?’
ÍæÚ¶™ü }æï¢ ¹ÎÎ ãæï §¨ ãï„é ¨ï ¹æ¡ „êÚ ÜUè ÎæH ™éÝÝï ÜUæ ÜUæ¹
çÜU²æ ÜUÚ„è ‰æè J ±ã ÜUæ¹ ÜUÚ„ï-ÜUÚ„ï ©¨Ýï ±ã °è„æ ¨éÝè J
¥ÐÝæ ±æ™Ý ÐêÚæ ÜUÚÝï ÜïU ¾æÎ Ÿæè¹æïÅæ Ýï ¹æ¡ ¨ï ¥ç½Ðíæ² ¹æ¡°æ J
±ã ¾æïHè, ‘ã¹æÚè ÜU‰ææ ¹ï´ ±ï ‘¹ãæÚæ…’ …æï °è„æ ÐÉGÜUÚ
¨éÝæ„ï ãñ´ ¥æñÚ ¨¹Ûææ„ï ãñ´, ©¨¨ï „êÝï ¨éÝæ²è ãé§ü °è„æ ÁG²æÎæ
¨ÚH„æ ¨ï ¨¹Ûæ ¹ï´ ¥æ²è J „ïÚï ÎæïS„ ÜUè ¾„æÝï ÜUè Úèç„, ½æcææ
¥æñÚ Ú™Ýæ ¨ã…-¨è{è ¥æñÚ ¥æ¨æÝ ãñ J’... ²ã ¨éÝÜUÚ Ÿæè¹æïÅæ
ÜUæï Ðê‡æü ¨¹æ{æÝ ãé¥æ J ¥æ¾æH-±ëhæï´ ÜUæï, ¨½è ÜUæï ²ã °è„æ
¨¹Ûæ ¹ï´ ¥æ»°è, ¨½è ©¨ï Ð™æ ¨ÜïU´°ï ¥æñÚ ¨¾ ÜUè NβMÐè
{Ú„è ¹ï´ ©ÝÜïU àæÏÎMÐè ¾è… ¾æï²ï …æ ¨ÜïU´°ï, §¨ÜUæ ©‹ãï´ öÉG
ç±Eæ¨ ãæï °²æ J
D D D
JJ ãçÚ:ú JJ
53. »ÜU¹ï± Hÿ² — ¨æ{Ýæ
ãçڅݨï±æ, ÜUæÚæ±æ¨, HæÆè¹æÚ—¨æ{Ýæ ²ãè »ÜU¹ï±
Hÿ² :
Ÿæè¹æïÅæ ÜUæ ãÚ»ÜU ÜU¹ü, ãçڅݨï±æ, ÜUæÚæ±æ¨, HæçƲæ¡
ÛæïHÝæ...§Ý ¨¾ ÜUæ »ÜU ãè »ÜU Hÿ² ‰ææ, ¥æñÚ ±ã ‰ææ ¨æ{Ýæ
ÜUæ ãï„é J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 157
S±²´ ÜUæï çÜU„Ýï °é‡æ Ðíæ# ãé» ãñ´, §¨ÜUè ¶æï… ÜUÚÝï ÜUæ ±ã
¹æ°ü ‰ææ J
½² ¹ï´ ¥½², ¥àææ´ç„ ¹ï´ àææ´ç„, çã´¨ÜU ±æ„æ±Ú‡æ ¹ï´
¥çã´¨ÜU ÚãÝæ, ¥Ýæ¨v„ ÚãÝæ, çÝç±üÜUæÚ ÚãÝæ ²ï ¨½è °é‡æ
çÜU„Ýï Ðíæ# ãé» ãñ´, ²ã Îï¶Ýæ ©gïಠ‰ææ J
ÜUæÚæ±æ¨ ¹ï´ ½è Ÿæè¨Îì°éL ÜUæ ÜëUÐæÀ~æ :
ÜUæÚæ±æ¨ ¹ï´ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ¶ÇGï ÚãÜUÚ ÉïÚ ¨æÚæ ¥Ýæ… Ðè¨Ýæ
ÐÇG„æ ƒæ J ™Pè ÜUæ Ç¢Çæ ÐÜUÇGÜUÚ ¥æñÚ ¥Ýæ… Ðè¨-Ðè¨ÜUÚ
ãæ‰æ ¹ï´ ÀæHï ÐÇG …æ„ï ‰æï, çÈUÚ ½è ÜUæ¹ „æï ÐêÚæ ãè ÜUÚÝæ ÐÇG„æ
‰ææ J çÝçp„ ÜUè ãé§ü ¥±ç{ ¨¹æ# ãæïÝï ÜUæï ¥æ²è, ¥æñÚ çÈUÚ ½è
¾ãé„-¨æÚæ ¥Ýæ… Ðè¨ï ç¾Ýæ ÐÇGæ ãæï°æ, „¾ Ÿæè¹æïÅæ °éL¹ãæÚæ…
ÜUæï Ðíæ‰æüÝæ çÜU²æ ÜUÚ„ï, ‘ãï Ðí½é ! àæçv„ Îæï çÜU ç…¨¨ï ¹ïÚæ ÜUæ¹
Ðê‡æü ãæï J ÜUæ¹ ÜUÚÝï ¨ï ¹ñ´ ÇÚ„æ Ýãè´ !...’ ¥æñÚ ¨™¹é™ Îﶄï-
Îﶄï ãè ¨æÚæ ÜUæ¹ ¶y}æ ãæï …æ„æ J
¨æ¹Ýï Ðíy²ÿæ Ÿæè¨Îì°éL ãñ´ ¥æñÚ ¥ÐÝæ wG²æH Ú¶ Úãï ãñ´,
§¨ÜUè Ðí„èç„ ÐæÜUÚ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæ Nβ ½Ú ¥æ„æ J
D D D
JJ ãçÚ:ú JJ
54. ¨ï±æ½æ±
¶ïÇGæ ç…Hï ÜïU ¾æïڨΠ„æHéÜïU ¹ï¢ ‘¾æïÎæH’ Ýæ¹ÜU »ÜU °æ¡±
ãñ J ¾æïÎæH ¹ï´ »ÜU ãçÚ…Ý ¥æŸæ¹ ‰ææ ¥æñÚ Ÿæè¹æïÅæ ©¨¹ï´ ÜUæ¹
ÜUÚ„ï ‰æï J
¥æŸæ¹ ÜïU ãÚ»ÜU ÜUæ²üÜU„æü ÜUæï ¥æŸæ¹ ÜïU ÜUæ¹ ÜïU ¥Hæ±æ
¨ï±æ ÜïU ¥æñÚ ÜUæ¹ ½è çÎ²ï …æ„ï ‰æï J Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï αæ¶æÝï ÜUæ
ÜUæ¹ ¨æñ´Ðæ °²æ ‰ææ J ±ñ¨ï „æï ±ï ÜUæï§ü ±ñl ²æ ÇæòvÅÚ Ýãè´ ‰æï,
158 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
çÈUÚ ½è ©‹ãï´ …æï ¨êÛæ„æ ±ñ¨æ ©Ð™æÚ ±ï çÜU²æ ÜUÚ„ï ‰æï J
»ÜU ¾æÚ »ÜU ¥æιè ÎæñÇG„ï-ÎæñÇG„ï ©ÝÜïU Ðæ¨ ¥æ²æ J
‘™éÝè½æ§ü, ™éÝè½æ§ü ¥æÐÜUæï ¾éHæ²æ ãñ J’
‘v²æ ÜUæ¹ ãñ ?’-Ÿæè¹æïÅæ Ýï ÐêÀæ J
ãæ¡ÈU„ï-ãæ¡ÈU„ï ±ã ¾æïHÝï H°æ, ‘»ÜU ¥æñÚ„ ÜïU ÐïÅ ¹ï´ ¾ãé„
ÎÎü ãæï Úãæ ãñ ¥æñÚ ÐèÇGæ ¨ï òæÜéUH ãæïÜUÚ ±ã HæïÅ Úãè ãñ, ÜUÚæã
Úãè ãñ J’
‘çÜU„Ýï çÎÝæï´ ¨ï ÎÎü ãæï Úãæ ãñ ÐïÅ ¹ï´ ?’-Ÿæè¹æïÅæ Ýï ÐêÀæ J
‘„èÝ çÎÝ ãæï °²ï ãñ´ J ¥æñÚ „èÝ çÎÝ ¨ï àææñ™ ½è Ýãè´ ãé¥æ
ãñ J’ ©¨Ýï ¾„æ²æ J
ÐïÅ ÎÚÎ ÜUÚÝï ÜUæ ÜUæÚ‡æ Ÿæè¹æïÅæ ÜïU wG²æH ¹ï´ ¥æ °²æ J
©‹ãæï´Ýï ÍæÚ ÜïU Hæï°æï´ ¨ï ÐêÀæ, ‘¾æïHæï, v²æ ÜUÚÝæ ãñ ?’
‘ã¹ï´ v²æ Єæ ? ¥æÐ ãè …ñ¨æ ÆèÜU ¨¹Ûææï ±ñ¨æ ÜUÚæï ¥æñÚ
αæÎæM Îæï J’
‘„èÝ çÎÝ àææñ™ Ý ãæïÝï ÜïU ÜUæÚ‡æ, ÐïÅ ¨æÈGU U ãæïÝï ÜïU çH»
‘»çÝ¹æ’ ÎïÝæ ÐÇGï°æ J’ Ÿæè¹æïÅæÝï §Hæ… ¾„æ²æ J
‘ÆèÜU ãñ’ ÍæÚ ÜïU Hæï°æï´ Ýï ¨´¹ç„ Îè J HïçÜUÝ ©¨ ›è ÜUæï
¨´ÜUæï™ ãæïÝï H°æ J
Ÿæè¹æïÅæ Ýï ©¨ï ¥æES„ ÜUÚ„ï ãé» ÜUãæ, ‘¨´ÜUæï™ ÜUè ÜUæï§ü ¾æ„
Ýãè´ J ¥æÐ ¹éÛæï ¥ÐÝæ HÇGÜUæ ²æ ½æ§ü ¹æÝÝæ J’
çÈUÚ ±ã ›è ½è §Hæ… ÜUæï „ñ²æÚ ãé§ü J
ÍæÚ ÜïU Hæï°æï´ ÜUè ©ÐçS‰æç„ ¹ï´ Ÿæè¹æïÅæ Ýï ©¨ ›è ÜUæï ¨æÎï
ÐæÝè ÜUæ »çݹæ çβæ, HïçÜUÝ ÜUæï§ü ÈGU Uæ²Îæ Ýãè´ ãé¥æ J
çÈUÚ Îê¨Úè ¾æÚ ¥Ú´Çè ÜUæ „ïH ¥æñÚ ¨æ¾éÝÐæÝè ç¹HæÜUÚ
‘»çÝ¹æ’ çβæ, çÈUÚ ½è ¹H Ýãè´ ÀêÅæ J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 159
„è¨Úè ¾æÚ ½°±æÝ ÜUæ Ýæ¹ HïÜUÚ çÈUÚ ¨ï ¥Ú´ÇGè ÜUæ „ïH
¥æñÚ ¨æ¾éÝÐæÝè ç¹HæÜUÚ ‘»çÝ¹æ’ çβæ J ±ã ÐæÝè ÐïÅ ¹ï´ °²æ
¥æñÚ ©¨ÜïU ¨æ‰æ ãè §„Ýæ Îé°Zç{„ ¹H ¾æãÚ ¥æ²æ çÜU Ðæ¨ ¹ï´
¾ñÆÝæ ½è ÜUçÆÝ ãæï …æ» J
ÐïÅ ¨æÈGU U ãæï„ï ãè ©¨ ›è ÜUè ÐïÅÐèÇGæ ÎêÚ ãæï °²è ¥æñÚ
©¨ÜïU ™ïãÚï ÐÚ ¹é¨ÜUÚæãÅ Àæ °²è J ±ñ¨ï „æï ±ã ›è ¨°½æü ‰æè J
§¨çH» ‘»çÝ¹æ’ ÎïÝï ¹ï´ ¾ÇGæ …æï綹 ‰ææ, çÈUÚ ½è §üEÚÜëUÐæ ¨ï
¨¾ ÜéUÀ ÆèÜU-ÆèÜU ãé¥æ J
Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ¨ï±æ ÜUÚ ÜïU Îé:¶¹éçv„ ÎïÝï ÜUæ ¥æÝ´Î Ðíæ#
ãé¥æ J ±ï ¥æŸæ¹ ¹ï´ HæñÅ ¥æ²ï, Ýãæ-{æï çH²æ ¥æñÚ ÜUÐÇGï {æïÜUÚ-
¨é¶æÜUÚ ±ï ¥ÐÝï ÜUæ¹ ¹ï´ …éÇG °²ï J
D D D
JJ ãçÚ:ú JJ
55. ÜUH´ÜU ¨ï Úÿæ‡æ
¨êÚ„ ÜïU ÝÁGæÎèÜU ‘ݱ¨æÚè’ ¹ï´ ½è »ÜU ãçÚ…Ý ¥æŸæ¹ ‰ææ J
Ÿæè¹æïÅæ ±ãæ¡ ½è ÜéUÀ çÎÝ ÜUæ¹ÜUæ… çÜU²æ ÜUÚ„ï ‰æï J
¥æŸæ¹ ÜïU Ðæ¨ ¹ï´ »ÜU „æHæ¾ ‰ææ J ¾æçÚàæ ¹ï´ ±ã ÐæÝè ¨ï
H¾æH¾ ½ÚÜUÚ ¹æÝæï »ÜU ¨Úæï±Ú ãè ¾Ý …æ„æ J Ÿæè¹æïÅæ Ýï ¨æï™æ,
‘¾ÓÓææï´ ÜUæï ÐæÝè ¹ï´ ¨ñÚ ÜUÚæÝï ÜUæï »ÜU ¾ïÇGæ („ÚæÈUæ) ¾Ýæ²æ
…æ» J’ ¥æŸæ¹ ÜUæï ¶™ïü ÜUæ ½æÚ ©ÆæÝæ Ý ÐÇGï, §¨çH» ¾ÓÓææï´
Ýï ¥æñÚ Ÿæè¹æïÅæ Ýï ç¹HÜUÚ ²ãæ¡-±ãæ¡ ¨ï HÜUÇGè ÜUè Ðç^²æ¡, ÚS¨è
¥æçÎ ¥æ±à²ÜU ¨æ¹æÝ HæÜUÚ »ÜU ¾ÇGæ, ¨é´ÎÚ ¥æñÚ ¹ÁGæ¾ê„ ¾ïÇGæ
¾Ýæ²æ J
Ÿæè¹æïÅæ ÜU§ü ¾æÚ ¾ÓÓææï´ ÜUæï ©¨ ¾ïÇGï ÐÚ ç¾ÆæÜUÚ ¨Úæï±Ú ¨}ææÝ
©¨ Îêç{²æ „æHæ¾ ÜUè ¨ñÚ ÜUÚæÝï Hï …æ„ï J ±ã ¾ïÇGæ §„Ýæ ÐíàæS„
160 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
‰ææ çÜU ¾ãé„-¨ï HÇGÜïU ©¨ÐÚ ¾ñÆ ¨ÜU„ï ‰æï ¥æñÚ ¶ÇGï ½è Úã
¨ÜU„ï ‰æï J çÈUÚ ½è Ÿæè¹æïÅæ Ýï çݲ¹ ¾Ýæ²æ ‰ææ çÜU ÜïU±H ©ÝÜUè
©ÐçS‰æç„ ¹ï´ ãè ¾ïÇGæ çÝÜUæHæ …æ» ¥æñÚ ¨ñÚ ÜUè …æ», ¥ÜïUHï
ç±læç‰æü²æï´ ÜUæï ©¨ï ¨ñÚ ÜUÚæÝï Hï …æÝï ÜUè ¥Ýé¹ç„ Ýãè´ ‰æè J
»ÜU ¾æÚ Ÿæè¹æïÅæ ¥æŸæ¹ ÜïU Ðñ¨ï çÝÜUæHÝï ÜïU çH» Ïæñ¢ÜU ¹ï´
°²ï ‰æï J ©ÝÜUè ¥ÝéÐçS‰æç„ ÜUè …æÝÜUæÚè ãæï„ï ãè ÜéUÀ àæÚæÚ„è
¥æñÚ ©ÐÎí±è ç±læç‰æü²æï´ Ýï §¨ ¹æñÜïU ÜUæ ÈGU Uæ²Îæ ©Ææ²æ ¥æñÚ ±ï
„æHæ¾ ÜUè ¥æïÚ °²ï J ©‹ãæï´Ýï ¾ïÇGæ ¶æïH çÎ²æ ¥æñÚ ©¨ ÐÚ
¾ñÆÜUÚ ±ï „æHæ¾ ¹ï´ §{Ú-©{Ú Íæê¹Ýï H°ï J
Ÿæè¹æïÅæ …¾ ¾ÓÓææï´ ÜïU ¨æ‰æ Úã„ï, „¾ ¾ïÇGï ÜUæï ¨¹„æïH Ú¶Ýï
ÜUè „ÚÈGU U ©ÝÜUæ ÐêÚæ Š²æÝ Úã„æ ¥æñÚ ¾ÓÓææï´ ÐÚ ©ÝÜUè ÜUÇGè ÝÁGæÚ
Úã„è, ç…¨¨ï ÜUæï§ü àæÚæÚ„ ÜUÚÝï ÜUæ ¹æñÜUæ ©‹ãï´ ÜU½è Ýãè´ ç¹H„æ J
¥æ… „æï ç±læ‰æèü ¥ÜïUHï ãè ‰æï J çÈUÚ v²æ J ¥æ… Ÿæè¹æïÅæ ÜUæ
¥´ÜéUàæ Ý ãæïÝï ¨ï ±ï ÜñU¨ï ½è ²ãæ¡-±ãæ¡ ¾ñÆÝï H°ï, §{Ú-©{Ú
¶ÇGï ÚãÝï H°ï ¥æñÚ ã¡¨è-¹ÁGææÜU ¥æñÚ àææïÚ°éH ÜUÚÝï H°ï J §¨ÜUæ
ÐçÚ‡ææ¹ …æï ãæïÝæ ‰ææ, ±ãè ãé¥æ J ¥™æÝÜU ¾ïÇGæ ÐæÝè ¹ï´ »ÜU
„ÚÈU HéÉGÜU °²æ ¥æñÚ ±ãæ¡ ÜïU ¾ÓÓæï ‘{Ðì’ ÜUÚ ÜïU ÐæÝè ¹ï´ ç°Ú
ÐÇGï J çÈUÚ „æï …GæïÚæï´ ¨ï àææïÚ°éH ãé¥æ, ¾æÜUè ¾ÓÓæï ½è …GæïÚ-…GæïÚ
¨ï ÚæïÝï-ç™ÌæÝï H°ï J »ÜU ÿæ‡æ ¹ï´ ãè ²ã ¨¾ ç¾…Hè ÜUè „Úã
ÍæÅæ J
§œæÈGU UæÜUG ¨ï ¥æñÚ §üEÚÜëUÐæ ¨ï ©¨è ¨¹² Ïæñ¢ÜU ÜUæ ¥ÐÝæ
ÜUæ¹ çݾÅæÜUÚ Ÿæè¹æïÅæ ¥æŸæ¹ „ÜU Ðãé¡™ ™éÜïU ‰æï J ©‹ãæï´Ýï ÎêÚ
¨ï ãè ²ã ãæΨæ Îï¶æ ¥æñÚ ±ã àææïÚ°éH ¨éÝæ ¥æñÚ ¥ÐÝè ¨æ§çÜUH
y±Úæ-¨ï çÜUÝæÚï „ÜU ÎæñÇGæÜUÚ, ©¨ï ±ãæ¡ ãè ÈïU´ÜUÜUÚ, ÜéUÀ ç±™æÚ
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 161
çÜU²æ ç¾Ýæ ¾ÎÝ ÐÚ ÐãÝï ãé» ÜUÐÇGæï´ ÜïU ¨æ‰æ ±ï ÐæÝè ¹ï´ ÜêUÎ
ÐÇGï J Ïæñ¢ÜU ¨ï Hæ²ï ãé» Ðñ¨ï ÐæÝè ¨ï ½è° …满°ï §¨ÜUè ç™´„æ
çÜU²ï ç¾Ýæ ÿæ‡æ¹æ~æ ¹ï´ ©‹ãæï´Ýï ÐæÝè ¹ï´ ÀHæ¡° H°æ²è ¥æñÚ Çê¾Ýï±æHï
¾ÓÓææï´ ÜUæï, »ÜU-»ÜU ÜUæï ÐÜUÇGÜUÚ çÜUÝæÚï ÐÚ ÈïU´ÜUÝï H°ï J …æï
ç±læ‰æèü „ñÚÝæ …æÝ„ï ‰æï, ±ï ½è ©ÝÜUè ¹ÎÎ ÜUÚ Úãï ‰æï J §¨
„Úã ¾ÓÓææï´ ÜUæï ©ÆæÜUÚ ÈïU´ÜUÝï ¨ï àææ²Î ©ÝÜUè ãça²æ¡ ÅêÅ …æÝï
ÜUè ²æ ™æïÅ ¥æÝï ÜUè ¨´½æ±Ýæ ‰æè ¨ãè, HïçÜUÝ ©¨¨ï ½è ¹ãœ±
ÜUæ ‰ææ ©ÝÜUè …æÝ ¾™æÝæ J
§¨ ¥ÇGè ÜUè çS‰æç„ ¹ï´ ¥ÐÝï Ðí²Õ …è-…æÝ ¨ï …æÚè Ú¶„ï
ãé», Îê¨Úè ¥æïÚ ©ÝÜUè Ðíæ‰æüÝæ ½è ¥¶´ÇMÐ ¨ï ™H Úãè ‰æè J-
‘ãï ½°±æÝ ! ¥¾ „ê ãè ¹éÛæï ¹ÎÎ ÜUÚ J §Ý ¾ÓÓææï´ ¹ï´ ¨ï çÜU¨è
ÜUæï ÜéUÀ ½è ãæïÝï Ý Ðæ²ï, ¥‹²‰ææ ¹ïÚï ¹æ‰æï ÐÚ ÜUH´ÜU ÜUæ {Ͼæ
H°ï°æ J ¥¾ „ê ãè ¹ïÚæ ÚÿæÜU ãñ, „ê ãè ¹ïÚæ ±æHè ãñ J’
ÜéUÀ ãè ¨¹² ¹ï´ Îê¨Úï ÏæÓ™æï¢ ÜUè ¹ÎÎ ¨ï Ÿæè¹æïÅæ Ýï Çê¾Ýï±æHï
¨½è ç±læç‰æü²æï´ ÜUæï ¾æãÚ çÝÜUæHï ¥æñÚ çÈUÚ ±ï çÝçp´„ ãæïÜUÚ
çÜUÝæÚï ÐÚ ¥æ °²ï J ©ÝÜUè Àæ„è ÐÚ ÜUæ ¾æïÛæ ÎêÚ ãæï °²æ ‰ææ J
°Îì°Î ãæïÜUÚ Ÿæè¹æïÅæ ÜUè ¥æ¡¶ï´ ½Ú ¥æ²è J ‘ãï Ðí½é ! ¥æ…
„êÝï ¹ïÚè Hæ… Ú¶è J ¥°Ú Çê¾ÜUÚ ÜUæï§ü ¹Ú °²æ ãæï„æ, „æï ±ã
ÜUH´ÜU ¨Îæ ÜïU çH» ¹ïÚï ÐÚ H°„æ J „êÝï ¹éÛæï ©¨¨ï ¾™æ²æ ²ã
„ïÚè çÜU„Ýè ÜëUÐæ ãñ J’ Ÿæè¹æïÅæ ÜUè ¥æ¡¶æï´ ¨ï °´°æ-²¹éÝæ ¾ã Úãè
‰æè J Ÿæè¨Îì°éL ÜïU ÚÿææÜU±™ Ýï ãè ©‹ãï´ ¾™æ²æ ‰ææ, §¨¹ï´ ©‹ãï´
ÜUæï§ü àæÜU Ý ‰ææ J
¾ÓÓææï´ ÜïU ¥Ýé癄 ¾„æü± ÜïU ÜUæÚ‡æ ¥æñÚ ©ÝÜUè ½êH ÜïU
ÜUæÚ‡æ ãè ¾ïÇGæ Çê¾ °²æ ‰ææ, §¨¹ï´ ÜUæï§ü àæ´ÜUæ Ýãè´ ‰æè, çÈUÚ ½è
¾ïÇGæ ¾ÝæÝï±æHï „æï Ÿæè¹æïÅæ ãè ‰æï, §¨çH» ¥°Ú çÜU¨èÜUæï ÜéUÀ
162 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
ãæï …æ„æ ¥æñÚ ¥°Ú ÜUæï§ü ¥ÐÝè …æÝ °¡±æ ¾ñÆ„æ, „æï ©¨ÜUæ
ÎæïcææÚæïÐ‡æ Ÿæè¹æïÅæ ÐÚ ãè çÜU²æ …æ„æ J §¨ ¾ÎÝæ¹è ¨ï ±ï
§üEÚÜëUÐæ ÜUè ±…ã ¨ï ¾æH-¾æH ¾™ °²ï ‰æï J
Ðê‡æü„: ¨¹çÐü„ »ï¨ï ¥ÐÝï ½v„ ÜUè ¨±æïüÐçÚ ¥æñÚ ¥´„¾æüs
Úÿææ ÜUÚ ÜïU, àæÚ‡ææ°„ ÜUè Úÿææ ÜUÚÝï ÜUæ ¥ÐÝæ ç¾ÚÎ §üEÚ Ýï
¨}ãæHæ ‰ææ J
D D D Úæ„ ÜïU ¨æÉGï Ψ ¾…ï „ÜU ÐÇGæ± ÜïU ¥æ¨Ðæ¨ ÀæïÅï ç±læ‰æèü
JJ ãçÚ:ú JJ
56. Ÿæè¨Îì°éL ÜUæ S‰æêH Îïã ¹ï´ ÐéÝÚæ°¹Ý
¨æÚï °é…Úæ„ ÜïU ãçÚ…Ý ¥æŸæ¹æï´ ÜUæ ¥æñÚ ÐæÆàææHæ¥æï´
ÜUæ ¨´™æHÝ ÜUÚÝï ÜUè ç…}¹ïÎæÚè Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ç¨Ú ÐÚ ‰æè J ãÚ»ÜU
¨´S‰ææ ÜUæï ¥æç‰æüÜU ¹ÎÎ Ðãé¡™æÝï ÜUæ ÜUçÆÝ ÜUæ¹ ©‹ãï´ ãè ÜUÚÝæ
ÐÇG„æ ‰ææ J
©¨ ¨¹² ݱ¨æÚè ÜïU °æ²ÜU±æÇG ¨ÚÜUæÚ ÜUè ¨ÚãÎ ¹ï´ …æï
¥æŸæ¹ ‰ææ, ©¨¹ï´ ÜU§ü Úæ…ÜUè² Ðí±ëçœæ²æ¡ ™H Úãè ‰æè ¥æñÚ ±ã
ÐéçH¨ ÜUè ¥æñÚ ¨ÚÜUæÚ ÜUè ¥æ¡¶ ¹ï´ Ü´UÜUÇG ÜUè „Úã ™é½ Úãæ
‰ææ J ¥æŸæ¹ ÜïU ¨ï±æ½æ±è ÜUæ²üÜU„æü¥æï´ ÜUæï ©Ý¨ï ¾™æÝæ ²ã ½è
Ÿæè¹æïÅæ ÜUè ãè …±æÏæÎæÚè ‰æè, ©ÝÜUæ ãè ÈGU Uμæü ‰ææ J
»ÜU „ÚÈGU U ²ï Ðíæ#ÜU¹ü Ðíæ¹æç‡æÜU„æ ¨ï, çÝDæÐê±üÜU ÜUÚÝï ‰æï
¥æñÚ ©¨è ¨¹² Îê¨Úè „ÚÈGU U …è±Ýç±ÜUæ¨ ÜUè ¨æ{Ýæ ½è ©yÜUÅ„æ
¨ï, ¨¹°í„æ ¨ï, ¥ç¨{æÚæ±„ì ¥æñÚ ½æ±Ðê‡æü„æ ¨ï …æ°ëç„Ðê±üÜU
ÜUÚÝè ‰æè J
¨¹„æïH Ú¶Ýï ÜUè ²ã ÜU¨Ú„ ÜUÚÝï ÜUæï Ÿæè¹æïÅæ …è-…æÝ
¨ï ¥æñÚ Ðíæ‡æÐê±üÜU Ðí²ÕàæèH ‰æï J
»ï¨ï ¹ï´ »ÜU ¾æÚ ‘¨êÐæ °éLÜéUH’ ÜïU Ðæ¨ ¹ï´ Úãï ãé» …´°H
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 163
¹ï´ ±Ý|ææï…Ý ÜïU çH» …æÝæ „² ãé¥æ J Ÿæè¹æïÅæ Ýï ç±læç‰æü²æï´ ÜUè
½è ¨´¹ç„ Ðæ Hè ¥æñÚ ¨|æè Ýï …´°H ÜUè ¥æïÚ ÐíS‰ææÝ çÜU²æ J
¾æ„™è„, 㡨è-¹μææÜU ¥æñÚ ¥æÝ´Î-Ðí¹æïÎ ÜUÚ„ï ãé» ¨½è
™HÝï H°ï ¥æñÚ ¨êÐæ ÝÎè ÜïU çÜUÝæÚï ÐÚ »ÜU ¥ÝéÜêUH …°ã Îï¶ÜUÚ
±ãæ¡ ¥ÐÝæ ÇïÚæ ÇæHæ J ±ãæ¡ ç±læç‰æü²æï´ Ýï §{Ú-©{Ú …æÜUÚ
HÜUçÇG²æ¡ §ÜU_è ÜUè ¥æñÚ Ÿæè¹æïÅæ Ýï »ÜU …°ã ÐÚ {êÝè ¨éH°æ²è J
çÝ°ÚæÝè ÜUÚ„ï ¥æñÚ ¨æÉGï Ψ ¾…ï ÜïU ¾æÎ ¾ÇGï ç±læ‰æèü J
Ÿæè¹æïÅæ {êÝè ÜUï Ðæ¨ ¹ï´ ¾ñÆÜUÚ Ýæ¹S¹Ú‡æ, Š²æÝ, Ðíæ‰æüÝæ,
¥æy¹çݱïÎÝ »ï¨ï ÜU§ü ÐíÜUæÚ ¨ï ¥ÐÝè ¨æ{Ýæ ¹ï´ ¹xÝ ‰æï J Úæ„
ÜUæÈGU Uè ãæï ™éÜUè ‰æè, ™æÚæï´ ¥æïÚ ¨óææÅæ ‰ææ ¥æñÚ ±ï Ðíæ‰æüÝæ½æ± Nβ
¹ï´ {æÚ‡æ ÜUÚ ÜïU ©ÓÓæ ½æ±æ±S‰ææ ¹ï´ ¥æÜ´UÆ Çê¾ï ãé» ‰æï J ±ï ¨¹²
ÜUæï ¥æñÚ ¥ÐÝï¥æÐ ÜUæï ½è ½êH °²ï ‰æï J ¥æ{è Úæ„ ãæïÝï ÜïU ¾æÎ
©‹ãï´ ¥™æÝÜU çζæ²è ÐÇGæ çÜU ‘¥ÐÝï ¨æ¹Ýï ¨Îì°éL Ÿæè ¾æH²æï°è
¹ãæÚæ… Ðíy²ÿæ ¶ÇGï ãñ´ J’ ±ï ¥™æÝÜU ÜUãæ¡ ¨ï ¥æñÚ ÜñU¨ï ¥æ °²ï
§¨ÜUæ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ¥æp²ü ãé¥æ J ±ï „æï »ÜUι S„´ç½„ ãæï °²ï J
°Îì°Î ãæï„ï ãé» ÜUÚè¾ …æÜUÚ ©‹ãæï´Ýï ©ÝÜïU ™Ú‡ææï´ ¹ï´ ½æ±Ðê±üÜU
Ðí‡ææ¹ çÜU²æ J
{êÝè ÜïU ¨æ¹Ýï Ÿæè¨Îì°éL ÜUæï ¥ÐÝè ¥æ¡¶æï´ ¨ï Ðíy²ÿæ Îﶄï
ãé» ½è Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ¹Ý-¾éçh Ýï àæ´ÜUæ ÜUæ ½ê„ ¶ÇGæ çÜU²æ J ±ï
¨æï™Ýï H°ï, ‘°éLÎï± Ýï àæÚèÚ ÜUæ y²æ° „æï ÜU¾ ÜUæ çÜU²æ ãñ J
±ã àæÚèÚ Ð´™¹ãæ½ê„æï´ ¹ï´ ç±HèÝ ½è ãæï °²æ, „æï çÈUÚ ±ï ²ãæ¡
¥æ ¨ÜïU´°ï ²ã ÜñU¨ï ¹é¹çÜUÝ ãñ ? „ïÚï ¥´„Ú ¹ï´ ©ÝÜïU Ðíç„ …æï
Ðíï¹½çv„²év„ ©yÜUÅ ½æ± ãñ, ©¨èÜUè ±…ã ¨ï ±ã ½æ± ²ãæ¡
¨æÜUæÚ ¾ÝÜUÚ „éÛæï ¥æ½æ¨ ãæï„æ ãæï°æ J’
164 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 ©ÝÜïU ¹Ý ÜïU ²ï ç±™æÚ ÐÉGÜUÚ „éÚ´„ ¾æH²æï°è ¹ãæÚæ… ©‹ãï´
ÜUæ宅ï ãé» ¾æïHï, ‘¥Úï ¹ê¶ü ! ¹ñ´ ²ãæ¡ ¨™¹é™ ãè Ðíy²ÿæ, ¨Îïã
¥æñÚ ±æS„ç±ÜU„æ ¹ï´ ©ÐçS‰æ„ ãê¡ ¥æñÚ ±ã ½è „éÛæï ™ï„æ±Ýè* ÎïÝï
ÜUæï ãè J
‘„ïÚæ …æï ¹ãœ± ÜUæ ÜU¹ü ãñ ¥æñÚ ç…¨ ÜU¹ü ÜUæï „ê …è±Ý±çÜUæ¨
ÜUè ¨æ{Ýæ ¹æÝ Úãæ ãñ, ±ã ¨æ{Ýæ ÜUæ ½æ± öÉG ÜUÚÝï ÜïU çH»
ãè „éÛæï Ðí½éÜëUÐæ ¨ï ²ã ÐçÚçS‰æç„ Ðíæ# ãé§ü ãñ J …æï ‘…è±’
Ðíï¹Ðê±üÜU ¥æñÚ ¿ææݽçv„Ðê±üÜU Nβ洄Úè NβÐê±üÜU §üEÚ ÜUæ
½v„ ¾Ý„æ ãñ, ©¨ÜUæ ²æï°ÿæï¹ §üEÚ ãè, ÜëUÐæ ÜUÚ ÜïU ¥ÐÝï
ãæ‰æ ¹ï´ Hï Hï„æ ãñ J
‘HïçÜUÝ »ï¨æ ²ã ²æï°ÿæï¹ »ÜU ãè ÐíÜUæÚ ÜUæ ‘ÜïU±H
S‰æêH’ »ï¨æ ãæï„æ Ýãè´ ãñ J ²æï°ÿæï¹ ÜïU ÜU§ü ¥‰æü ãæï„ï ãñ´ J …è±Ý
¹ï´ ÍæÅÝï±æHè ãÚ»ÜU ÍæÅÝæ, Ðíæ# ãæïÝï±æHè ãÚ»ÜU ÐçÚçS‰æç„
‘¨æ{Ýæ ÜUæ ½æ±’ Ðíæ# ÜUÚÝï ÜïU çH» ãè ãæï„è ãñ J ¥æñÚ …æï
Ðí½éÜëUÐæ ¨ï …è±Ý ÜïU ãÚ»ÜU Ðí¨´° ¹ï´ ¨æ{Ýæ ÜUæ ‘…è±´„
½æ±’ ¨æ„y²Ðê±üÜU ¥æñÚ ¨¹°í„æ ¨ï çÅÜUæ²ï Ú¶„æ ãñ, ©¨ï
§üEÚ ¥ÐÝæ ¹æÝÜUÚ, ©¨ÜUæ ¨¾ ÜéUÀ ±ã ãè ÜUÚ„æ ãñ J
§¨çH» „ê çÝçp´„ ÚãÝæ ¥æñÚ „ïÚæ ¨¾ ÜéUÀ ±ã §üEÚ ãè ÜëUÐæ
ÜUÚ ÜïU ™HæÝï±æHæ ãñ, §¨ÜïU ¾æÚï ¹ï´ çÝ:àæ´ÜU ÚãÝæ J’
²ã ¾„æ„ï ¨¹² Ÿæè¹æïÅæ ÜïU Ÿæè¨Îì°éL Ýï ©‹ãï´ Ðíï¹Ðê±üÜU …æï
°æçH²æ¡ ¾Ú¨æ²è´ ©‹ãï´ ²ãæ¡ çH¶Ýæ ¨´½± Ýãè´ ãñ J
°éLÎï± ¥æ°ï ÜUãÝï H°ï, ‘¹ïÚï ¥öಠãæïÝï ÜïU ¾æÎ „ïÚï ¹Ý¾éçh
çÈUÚ ¨ï „éÛæ¹ï´ ¨´àæ² çݹæü‡æ ÜUÚï´°ï, §¨çH» ©¨ÜUæ çÝÚæÜUÚ‡æ ÜUÚÝï
ÜïU çH» ¹ñ´ „éÛæï ¾„æ Ú¶„æ ãê¡ çÜU ²ãæ¡ ¨™¹é™ ãè »ÜU ¹ë„ àæÚèÚ
* …è±¢„„æ ÜUæ ¥ã¨æ¨ ÜUÚæÜUÚ çÝôp„ ÜUÚæÝï ÜïU çH» J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 165
ÐÇGæ ãé¥æ ãñ ÆèÜU ±ñ¨ï ãè ¹ñ´ ²ãæ¡ ¨™¹é™ S‰æêH Îïã ¨ï Ðíy²ÿæ
ãé¥æ ãê¡ J
...§„Ýæ ÜUãÜUÚ Ÿæè¾æH²æï°è ¹ãæÚæ… ¥öಠãæï °²ï J
Ðê‡æü„: …æ°ëç„ ¹ï´ Ÿæè¨Îì°éL ÜïU Ðíy²ÿæ ãæïÝï ¨ï Ÿæè¹æïÅæ ÜïU
¥´„Ú ¹ï´ Ðí™´Ç SÈêUç„ü ¥æñÚ ™ñ„‹² ÜUæ ¥æç±½æü± ãé¥æ J ¥ÝïÜU
…‹¹æï´ ¹ï´ ÐéLcææ‰æü ÜUÚ ÜïU ½è …æï °ç„, …æï ½æ±, …æï ¥Ý‹²
àæÚ‡ææ°ç„, …æï ¨¹Ðü‡æ Ðí°Å ãæïÝæ ÎécÜUÚ ‰ææ, ±ã ¨¾ ÜéUÀ §Ý
ÜéUÀ ç¹çÝÅæï´ ¹ï´ ãè ÍæÅè ãé§ü ÍæÅÝæ ¨ï ÍæÅ °²æ J
ÐêÁ² °éLÎï± ÜïU ¥öಠãæïÝï ÜïU ¾æÎ ¨™¹é™ ãè Ÿæè¹æïÅæ ÜïU
¹Ý¾éçh Ýï »ÜU ÜUæïÝï ¹ï´ çÈUÚ ¨ï àæ´ÜUæ ÜUæ …æH ¶ÇGæ çÜU²æ J
‘v²æ »ï¨æ ¨™¹é™ ãè ÍæÅ ¨ÜU„æ ãñ ? ²ã ¨´½± ãñ ½è ? ²ãæ¡
¹ë„ àæÚèÚ ÜUãæ¡ ãñ ?’-ÐíÔAææï´ ÜUè ¹æçHÜUæ ¶ÇGè ãé§ü J
©¨è ¨¹² ©ÝÜUæ Îê¨Úæ ¹Ý ©‹ãï´ ¨¹Ûææ Úãæ ‰ææ, ‘¥Úï ! ¹ñ´Ýï
¥ÐÝè ¶éÎ ÜUè ¥æ¡¶æï´ ¨ï Ÿæè¨Îì°éL ÜUæï Îï¶æ, ÜUæÝæï´ ¨ï ©ÝÜUè
±æ‡æè ¨éÝè, SÐàæü ÜUÚ ÜïU Ðí‡ææ¹ çÜU²æ J §„Ýæ ãè Ýãè´, …æ„ï ¨¹²
©‹ãæï´Ýï ¥ÐÝï Ð桱 ÜïU ¥¡°êÆï ¨ï ±„éüH ¾ÝæÜUÚ ¾„æ²æ ½è çÜU ‘²ãæ¡
±ã ¹ë„ àæÚèÚ ÐÇGæ ãé¥æ ãñ J’
Ÿæè¹æïÅæ Ýï çÝ°ÚæÝè ÜUÚÝï±æHï ©Ý Îæï ç±læç‰æü²æï´ ÜUæï ¾éHæ²æ
¥æñÚ ÐêÀæ, ‘v²æï¢Úï, „é}ãï´ Úï„è ¹ï´ ±„éüH çÜU²æ ãé¥æ çζæ²è Îï„æ
ãñ ?’
©‹ãæï´Ýï ¾ñÅÚè ÜïU ÐíÜUæàæ ¹ï´ Îï¶æ „æï ¨™¹é™ ãè ±ãæ¡ ±„éüH
SÐCMÐ ¨ï çζæ²è Îï„æ ‰ææ J ç…¨ S‰ææÝ ÐÚ ±„éüH ¾Ýæ²æ ‰ææ,
±ãæ¡ çÎÝ ¹ï´ ¾ÓÓæï ÜêUÎæÜêUÎ, ½æ°ÎæñÇG ÜUÚ„ï ‰æï, ¶ïH ¶ïH„ï ‰æï J
§¨çH» ¥°Ú çÎÝ ¹ï´ çÜU¨è Ýï ±ãæ¡ ±„éüH ¾Ýæ²æ ãæï„æ „æï ±ã
¥¾ „ÜU ç¹Å °²æ ãæï„æ J
166 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 Ÿæè¹æïÅæ Ýï ©Ý ¾ÓÓææï´ ÜUæï ©¨ ±„éüH çÜU²ï ãé» S‰ææÝ ÐÚ Úï„
ÜUè ¶éÎæ§ü ÜUÚÝï ÜUæï ÜUãæ J
¾ÓÓæï Úï„ ÜUè ¶éÎæ§ü ÜUÚÝï H°ï J ÜUÚè¾-ÜUÚè¾ Îæï ãæ‰æ „ÜU
¶éÎæ§ü ÜUÚ ÜïU ½è ÜéUÀ Ýãè´ ç¹Hæ J
Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ¨´àæ²°íS„ ¹Ý Ýï ¥æÝ´ç΄ ãæïÜUÚ ÜUãæ, ‘Îï¶ !
¹ñ´Ýï ÜUãæ ‰ææ Ý ! ÜéUÀ ½è Ýãè´ ãñ J’
çÈUÚ ½è Ÿæè¹æïÅæ Ýï ¾ÓÓææï´ ÜUæï ¥æñÚ ¶éÎæ§ü ÜUÚÝï ÜUæï ÜUãæ J
¾ÓÓææï´ Ýï çÈUÚ ¨ï ¶éÎæ§ü àæéM ÜUè J ‰ææïÇGï ãè ¨¹² ¹ï´ ÐæÝè H°æ
¥æñÚ ©¨ ÐæÝè ¹ï´ ÜUÚè¾ »ÜU ÈêUÅ ¥´ÎÚ, ¹Úï ãé» ‘ТÇéÜU’ ÜUæ
¹ë„ àæÚèÚ çζæ²è çβæ J
¾ÓÓææï´ Ýï ±ã ¹ë„ àæÚèÚ Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ãæ‰ææï´ ¹ï´ çβæ J ¥æp²ü
„æï ²ã ‰ææ çÜU ±ã ¹ë„ àæÚèÚ ÐæÝè ¹ï´ Úã„ï ãé» ½è çÜU¨è ÐíÜUæÚ
ÜUè ¨ÇGÝ Ýãè´ ‰æè, Îé°Z{ Ýãè´ ‰æè, ¹æÝæï ±ã дÀè ¥½è ãè ¹Úæ
ãæï, §¨ „Úã ±ã àæÚèÚ ¨éçS‰æç„ ¹ï´ ‰ææ, „æÁGææ ‰ææ J
²ã Ðíy²ÿæ ¨¾ê„ Ðíæ# ãæï„ï ãè Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ¹Ý-¾éçh ÜUæ ½è
¨´Ðê‡æü ¨¹æ{æÝ ãæï °²æ J
D D D
JJ ãçÚ:ú JJ
57. ‘²æï°ÿæï¹´ ±ãæ}²ã¹ì’
çã´Îê ²éçݱç¨üÅè çÝç{ :
дçÇ„ ¹ÎݹæïãÝ ¹æH±è²…è Ýï çã´Îê ¨´SÜëUç„ …è±´„ Ú¶Ýï
ÜïU ãï„é ¨ï ÜUæàæè ¹ï´ ‘çã´Îê ²éçݱç¨üÅè’ ÜUè S‰ææÐÝæ ÜUè J ©¨ÜïU
ÜUæ¹ÜUæ… ÜïU çH» çã´Îê¥æï´ ÜUæï çÝç{ ÐíÎæÝ ÜUÚÝï ÜUæ ©‹ãæï´Ýï ¥æuæÝ
çÜU²æ J
…è±Ý ÜUè Ýè´±MÐ ¥æñÚ …ÇGMÐ …æï ¨´SÜëUç„, ©¨ÜïU Ðíç„
¥ÐæÚ ½æ± ¥æñÚ ¥æÜU¯ü‡æ ãæïÝï ÜïU ÜUæÚ‡æ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ½è H°æ
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 167
çÜU ¥ÐÝæ ¨ã²æï° ½è ©¨¹ï´ ãæïÝæ ™æçã» J HïçÜUÝ ç¨ÈGU UüU Йæ¨
Lвæï´ ¹ï´ ãè …ãæ¡ ÍæÚ¶™ü çݽæÝæ ÐÇG„æ ‰ææ, ±ãæ¡ ÎïÝï ÜïU çH»
Ðñ¨ï ãæ‰æ ¹ï´ ÜUãæ¡ ¨ï ãæï¢ ? ©¨ ¨¹² „æï ±ï ã…湄 ½è ¹ãèÝï
¹ï´ »ÜU ¾æÚ ãè ÜUÚ„ï ‰æï, §„Ýè ç±ÜUÅ ÐçÚçS‰æç„ ‰æè ¥‰ææü„ì Ðñ¨ï
ÎïÝï ÜUè ¾æ„ ²æÝè ã±æ ¹ï´ ¹ãH ¾ÝæÝï …ñ¨æ ãè ‰ææ J
ÜéUÀ çÎÝæï´ ¾æÎ ±ï ¥ÐÝï ÜUæ¹ ÜïU çH» ¨æ¾Ú¹„è ¥æŸæ¹ ¨ï
àæãÚ …æÝï ÜïU çH» çÝÜUH ÐÇGï J ¥æŸæ¹ ÜïU ¾æãÚ ¥æ„ï ãè, ¥æŸæ¹
ÜïU Ðæ¨ ãè …æï ÐïÇG ãñ, ±ãæ¡ HÍæéàæ´ÜUæ ÜïU çH» …æÝï ÜUè ©‹ãï´ §ÓÀæ
ãé§ü J
±ãæ¡ ¨ï HæñÅ„ï ¨¹² ©ÝÜUè öçC Ðæ¨ ¹ï´ ãè ÐÇGï ãé» ÜUæG°ÁGæ
ÐÚ °²è J ©‹ãæï´Ýï ±ã ¨ã… ãè ©Ææ²æ „æï ±ã »ÜU ÜUGU Uæ°ÁGæ ÜUè
ÐéçÇG²æ ‰æè ¥æñÚ ©¨¹ï´ ¨æïÝï ÜUè Îæï ¥¡°êçÆ²æ¡ ‰æè´ J ÜUæxæGÁ Gæ ÐÚ çH¶æ
ãé¥æ ‰ææ, ‘²ã „ïÚï ©Ð²æï° ÜïU çH» ãñ J’
¾æÁGææÚ ¹ï´ …æÜUÚ ©‹ãæï´Ýï, ±ï ¥¡°êçÆ²æ¡ ¾ï™ÜUÚ …æï {ÝÚæçàæ Ðíæ#
ãé§ü, ©¨ï ¾ÝæÚ¨ ½ï… çβæ J
Ÿæè¹æïÅæ ÜUè Ðíæ¹æç‡æÜU ¥æñÚ Ðíæ‡ææ´ç„ÜU §ÓÀæ ½°±æÝ Ýï ÐêÚè
ÜUè ‰æè J
ÆPÚ¾æŒÐæ ÜUè ¨œæÚè-È´UÇçÝç{ :
1938 ¹ï´ Ÿæè¹æïÅæ Úv„-Ðï癨 ¨ï ¾è¹æÚ ãé» J ¾è¹æÚè ¾ÉGÝï
ÐÚ ±ï ÜUÚæ™è °» ¥æñÚ ±ãæ¡ §Hæ… ÜUÚ ÜïU ™´°ï ãæï °²ï J …¾
±ï ±ãæ¡ ‰æï, „¾ ©ÝÜïU ÐÉGÝï ¹ï´ ¥æ²æ çÜU ÆPÚ¾æŒÐæ ÜUè ¨œæÚè
ÜïU àæé½ ¥±¨Ú çÝç¹œæ ¨œæÚ ã…æÚ Lвæï´ ÜUè ‰æñHè ©‹ãï´ ¥Ðü‡æ
ÜUÚÝï ÜUæ °æ´{è…è Ýï çÝçp„ çÜU²æ ‰ææ ¥æñÚ ±ñ¨æ ¥æuæÝ ½è ©‹ãæï´Ýï
¥ÐÝè ‘ãçڅݾ´{é’ Ðç~æÜUæ ¹ï´ çÜU²æ ‰ææ J
168 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 ŸæèÆPÚ¾æŒÐæ …ñ¨ï çÝ:S±æ‰æü ÜU¹ü²æï°è Ýï ¥æçαæ¨è, ½èH
¥æñÚ ãçÚ…Ýæï´ ÜUè …æï ¨ï±æ ÜUè ãñ, …æï ¥æ²æï…Ý çÜU²æ ãñ, …æï
ò±S‰ææ ÜUè ãñ, ©¨ÜïU çH» Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ¹Ý ¹ï´ ©ÝÜïU Ðíç„ ¥y²´„
¥æÎÚ ‰ææ J ©ÝÜïU ¨æ‰æ ÜUæ¹ ÜUÚÝï ÜUæ ¨Îì½æx² ½è Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï
Ðíæ# ãé¥æ ‰ææ ¥æñÚ ©¨ çÝç¹œæ ¨ï ÎæïÝæï´ ¹ï´ °ãÚæ Ðí﹨´¾´{ ½è ‰ææ J
‘Ÿæè¹æïÅæ Ýï ½è (ç°HãÚè ÜUè „Úã) ¥ÐÝæ ¥ËÐ-S±ËÐ çÈUÚ
½è ¹ãœ±Ðê‡æü ¨ã²æï° ÎïÜUÚ ãæ‰æ½æÚ H°æÝæ ™æçã»’ »ï¨è §ÓÀæ
½è Ðê. °æ´{è…è Ýï »ÜU ½ç°Ýè ¨ï ¾æ„™è„ ÜUÚ„ï ãé» Ðí°Å ÜUè
侏 J
²ã ¨¾ ÐÉGÜUÚ-¨éÝÜUÚ ¨ï±æçÝç{ ÎïÝï ÜUè §ÓÀæ Ÿæè¹æïÅæ ÜïU
¹Ý ¹ï´ ãé§ü ¨ãè, çÈUÚ ½è ±ã „æï ¥æÜUæàæÐécÐ ÜUè §ÓÀæ ÜUÚÝï
…ñ¨æ ãè ‰ææ, çÈUÚ ½è ©ÝÜUè ±ã ½æ±Ýæ ‘…è±´„„æ’ ¨ï ¥æñÚ „è±í„æ
¨ï …æ°ë„ ‰æè J
ÜéUÀ çÎÝæï´ ¾æÎ ÎèÐæ±Hè ÜUè àæé½ÜUæ¹Ý满 òv„ ÜUÚÝï ÜïU
çH» Ÿæè¹æïÅæ ¥ÐÝï ÜéUÀ ¨æç‰æ²æï´ ÜïU ¨æ‰æ ÜUÚæ™è ÜïU ¹ï²Ú Ÿæè
™æ°Hæ ¨æã¾ ¨ï ç¹HÝï ©ÝÜïU ¾´°Hï ÐÚ °²ï J
¾´°Hï ÜïU Ðæ¨ °æÇGè ÐæÜüU ÜUÚ ÜïU ±ï ¥´ÎÚ Ðí±ïàæ ÜUÚÝï±æHï
ãè ‰æï, „¾ ¥™æÝÜU Ÿæè¹æïÅæ ÜUè ÝÁGæÚ ÚæS„ï ÐÚ ÐÇGï ãé» »ÜU ÜUæxæGÁGæ
ÐÚ ÐÇGè J ÜUÚæ™è ÜïU ÚæS„ï ¨Îæ ãè ¾ãé„ ¨æÈGU U¨é‰æÚï Úã„ï ãñ´ J
§¨çH» ±ã ÀæïÅæ-¨æ ÜUæG°ÁGæ ½è ©‹ãï´ ¥æ¨æÝè ¨ï çζæ²è ÐÇGæ
‰ææ J ©‹ãæï´Ýï ±ã ÜUæ°G ÁGæ ¥ÐÝè ¨ãÜUæ²üÜUæçÚ‡æè ½ç°Ýè ÜUæï çζæ²æ J
±ãæ¡ …æÜUÚ „éÚ´„ ãè ±ã ÜUæ°G ÁGæ ±ï Hï ¥æ²è J ©¨ ÜUæ°G ÁGæ ÜUè
ÐéçÇG²æ ÜïU ¥´ÎÚ Ðæ¡™ Lвï ÜUæ »ÜU ÝæïÅ ‰ææ J ©¨ ÐÚ ©Îêü ½æcææ
¹ï´ çH¶æ ãé¥æ ‰ææ, ‘²ã „ïÚï ¹Ý™æãï ©Ð²æï° ÜïU çH» ãñ J’
Ðí½éÜëUÐæ ¨ï Ðíæ# ãæï °²è ãé§ü ²ã ÚÜU¹ Ÿæè¹æïÅæ Ýï ŸæèÆPÚ¾æŒÐæ
ÜUè çÝç{ ¹ï´ ½ï… Îè J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 169
¨æïÝï ÜUè Ü´UÆè ç¹Hè :
¥æç‰æüÜU „´°è „æï Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ¨æ‰æ ¨æ²ï ÜUè „Úã ‰æè, ±ã „æï
©ÝÜUè ¨´ç°Ýè-¨æ‰æè ‰æè J »ÜU ¾æÚ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï çÜU¨è ÜUæ¹ ÜïU
çH» ¾ãé„ ¾ÇGè {ÝÚæçàæ ÜUè …MÚ„ ¥æ ÐÇGè J
çÜU¨è ¨ï ÜéUÀ ¹æ¡°Ýï ÜUæ ©ÝÜUæ S±½æ± Ýãè´ ‰ææ ¥æñÚ çÜU¨è
¨ï ©‹ãæï´Ýï ©¨ÜïU ¾æÚï ¹ï´ ¾„æ²æ ½è Ýãè´ J
ç…¨Ýï …MÚ„ ÐñÎæ ÜUè ±ã ÐêÚè ½è ÜUÚ Îï°æ »ï¨æ ©ÝÜUæ
ç±Eæ¨ ‰ææ J ½°±æÝ ¥ÐÝï ¨ÓÓæï ½v„ ÜUæï ç±Ðçœæ ÜïU ¨¹²
çÝçp„ ãè çÜU¨è-Ý çÜU¨è Úèç„ ¨ï ¹ÎÎ ÜUÚ„æ ãñ ãè, ²ã ©ÝÜUè
öÉG Ÿæhæ ‰æè J ç±Ðçœæ ÜïU ¨¹² ½°±æÝ ¨ï Ðíæ‰æüÝæ ÜUÚ ÜïU ©¨ÜUè
¹ÎÎ ÜUè ²æ™Ýæ ÜUÚÝï ÜUè ½è …MÚ„ ãæï„è Ýãè´ ãñ, »ï¨æ ©ÝÜUæ
½æ± ‰ææ J ‘…æï ¨±üü¿æ ãñ ©¨ï v²æ ¾„æÝæ ?...’
»ÜU ¾æÚ àææ¹ ÜUæï Ÿæè¹æïÅæ (Üé¢U|æÜUæï‡æ}æì „æç}æHÝæÇé }æï¢)
㨹鶽æ§ü, ÝæÝé½æ§ü ¥æñÚ Îê¨Úï S±…Ýæï´ ÜïU ¨æ‰æ »ÜU ¨æ{é¹ãæÚæ…
ÜïU ÎàæüÝ ÜUÚÝï çÝÜUHï ‰æï J ¨æ{é ¹ãæÚæ… Ýï ¥ÐÝæ ¹éÜUæ¹ ÝÎè
ÜïU „Å ÐÚ »ÜU S‰ææÝ ¹ï´ Ú¶æ ‰ææ J ±ãæ¡ …æ„ï ¨¹² ÝÎè çÜUÝæÚï
ÐÚ »ÜU …°ã ÐÚ ©‹ãï´ ÐéÚæÝï ¥æñÚ ÈUÅï ãé» ÜUÐÇGï ÜUè »ÜU °ÆÚè
çζæ²è Îè J
©‹ãæï´Ýï Ðæ¨ …æÜUÚ ±ã °ÆÚè ©Ææ²è ¥æñÚ ¶æïHÜUÚ Îï¶æ „æï
©¨¹ïï´ »ÜU ¨æïÝï ÜUè Ü´UÆè ç}æHè J ©¨ °ÆÚè ¹ï´ „æç¹H ½æcææ ¹ï´
çH¶è ãé§ü »ÜU ç™_è ½è ‰æè J ©¨ ç™_è ¹ï´ ½è ‘„ïÚï çÝ…è ©Ð²æï°
ÜïU çH» ãñ’ »ï¨æ çH¶æ ‰ææ J
±ã Ü´UÆè 㨹鶽æ§ü Ýï ¾æÁGææÚ ¹ï´ …æÜUÚ ¨éÝæÚ ÜUæï ¾ï™ Îè
¥æñÚ ©Ý Ðñ¨æï´ ¨ï Ÿæè¹æïÅæ ÜUè „yÜUæHèÝ ¥ÇG™Ý ÎêÚ ãé§ü J
D D D
170 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 JJ ãçÚ:ú JJ
58. »ÜUæ´„ ¨æ{Ýæ
¨æH ¹ï´ »ÜU ¾æÚ »ÜUæ´„ S‰ææÝ ¹ï´ ¨æ{Ýæ :
¨æH ¹ï´ »ÜU ¾æÚ »ÜU ¹ãèÝï ÜUè Àé^è HïÜUÚ Ÿæè¨Îì°éL ÜïU
¥æÎïàææÝé¨æÚ ¥H°-¥H° S‰ææÝæï´ ÐÚ …æÜUÚ ¨æ{Ýæ ÜUÚÝï ÜUæ
Ÿæè¹æïÅæ ÜUæ çÚ±æ… ‰ææ J
¥½², ¨æã¨, çã´¹„, àææñ²ü, ¥´„¹éü¶„æ ¥æñÚ »ÜUæ°í„æ §Ý
°é‡ææï´ ÜUè Ðíæç# ²ã ©Ý ¨æ{Ýæ¥æï´ ÜUæ ©gïಠÚã„æ ‰ææ J
…ãæ¡ ©‹ãï´ …æÝæ ãæï„æ, ±ã …°ã Ÿæè¨Îì°éL ©‹ãï´ ™Hç™~æ ÜUè
„Úã çζæ Îï„ï J ÝÎè, ÐïÇG, бü„, °éÈUæ, ¹´çÎÚ, …´°H...¨¾ ÜéUÀ
SÐC„æ ¨ï çζæ²è Îï„æ J ÜU§ü ¾æÚ, ç…¨ …°ã …æÝæ ãæï, ©¨ÜUæ
Ýæ¹ ½è ±ï ¾„æ Îï„ï J çÈUÚ ±ã S‰ææÝ ¶æï…ÜUÚ Ÿæè¹æïÅæ ±ãæ¡ …æÜUÚ
¨æ{Ýæ¹xÝ ãæï …æ„ï J
Ýæ¹S¹Ú‡æ, ½…Ý, Ðíæ‰æüÝæ, Š²æÝ, ¥æy¹çݱïÎÝ §Ý¹ï´ ©ÝÜUæ
¨¹² ¾è„ …æ„æ J Úæ„ ¹ï´ ç¨ÈGU UüU Îæï-„èÝ Íæ´Åæï´ ÜUè Ýè´Î HïÜUÚ ±ï
çÈUÚ ¨ï ©y¨æãÐê±üÜU ¨æ{Ýæ ¹ï´ H° …æ„ï J ±ãæ¡ …´°H, °éÈUæ¥æï´ ¹ï´
ÜUæñݨæ ç¾ÀæñÝæ ¥æñÚ ÜUæñÝ¨æ „çÜU²æ ? ±ãæ¡ „æï {Ú‡æè¹æ„æ ãè ©ÝÜUæ
ç¾ÀæñÝæ ¾Ý …æ„è¢ ¥æñÚ Ðy‰æÚ ²æ §ZÅ ©ÝÜUæ „çÜU²æ ¾Ý …æ„ï J
»ÜUæ´„ S‰ææÝ ¹ï´ ±ï Ðíæ²: ÝxÝ ãè Úã„ï ‰æï J
ÍæÝÍææïÚ …´°H ¹ï´ ÜUãè´ ÜUæï§ü ÛæÚÝï ÜïU ÝÁGæÎèÜU „Ðp²æü ÜUÚ„ï
Úã„ï ‰æï J àæéM ÜïU Îæï-™æÚ çÎÝ ç¾Ýæ ½æï…Ý ÜïU ãè °éμææÚÝï ÐÇG„ï J
¥°Ú ½ê¶ ¥æñÚ Œ²æ¨ H°ï „æï …² °´°æ¹ñ²æ ÜUÚ ÜïU ÛæÚÝï ÜUæ ÐæÝè
Ðè Hï„ï J çÈUÚ ÜUæï§ü òçv„ ©‹ãï´ Éê¡ÉG„ï-Éê¡ÉG„ï ¥æ …æ„æ ¥æñÚ ¨æ°,
ÚæïÅè, ÎæH »ï¨æ ½æï…Ý Îï …æ„æ J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 171
±ï ÜU½è-ÜU½è ¥æñy¨év² ¨ï ÐêÀ„ï, ‘½æ§ü, „é}ãï´ ÜñU¨ï
¹æHê¹ ãé¥æ çÜU ¹ñ´ ²ãæ¡ ãê¡, ½ê¶æ-Œ²æ¨æ ãê¡ ?’...¥æñÚ Ðíæ²:
…±æ¾ Ðíæ# ãæï„æ, ‘¾æÐ…è, ¹éÛæï ¨ÐÝæ ¥æ²æ ¥æñÚ ©¨¹ï´
çÜU¨è »ÜU ¨æ{é Ýï ¹éÛæï ¾„æ²æ çÜU „ê ¥½è, §¨è ±v„
¥¹éÜU-¥¹éÜU S‰ææÝ ÐÚ …æ J ±ãæ¡ ¹ïÚæ ½v„ ½ê¶æ-Œ²æ¨æ
½°±æÝ ÜUæ Ýæ¹ Hï Úãæ ãñ J „ê ©¨ÜïU çH» ½æï…Ý ÜUæ Ðí¾´{
ÜUÚÝæ J „éÚ´„ …æÝæ, ÎïÚ Ý ÜUÚÝæ J...§¨çH» ¥æÐÜUæï Éê¡ÉG„ï-
Éê¡ÉG„ï ¹ñ´ ²ãæ¡ ™Hæ ¥æ²æ J ¹ãæÚæ…, ÜëUÐæ ÜUÚ ÜïU §¨ ½æï…Ý
ÜUæ S±èÜUæÚ ÜUÚæï J’-¥æ¡¶æï´ ¹ï´ ÐæÝè HæÜUÚ ±ã òçv„
Ðíæ‰æüÝæ ÜUÚÝï H°„æ J
§¨ÐÚ Ÿæè¹æïÅæ ©¨ï ÜUã„ï, ‘ÆèÜU ãñ J Hï ¥æ¥æï „é¹ ½æï…Ý !
HïçÜUÝ çÎÝ ¹ï´ ç¨ÈGU UüU »ÜU ¾æÚ ãè, ¥æñÚ ±ã ½è ç¨ÈGU UüU ÚæïÅè ¥æñÚ
ÎæH ²æ ¨æ°-ç¨ÈGU UüU Îæï ™è…ï´ ãè HæÝæ J’
ÜUL‡ææçÝ{æÝ Ÿæè¨Îì°éL ÜUè ÜêU¹üöçcÅ, ½v„ ÜUãè´ ½è ãæï, ©¨
ÐÚ Ðíç„ÿæ‡æ Úã„è ãè ãñ J Ý‹ãï ¾ÓÓæï ÜUæ w²æH ¹æ¡ Ýãè´ ÜUÚï°è
„æï ¥æñÚ ÜUæñÝ ÜUÚï°æ ?
¨Îì°éL ÜïU §¨ ¥¨è¹ ¥æñÚ ¥ÐæÚ Ðíï¹ ¨ï Ÿæè¹æïÅæ Îí籄
ãæïÜUÚ °Îì°Î ãæï …æ„ï, ¥æñÚ ¥´„™üÿæé ÜïU ¨æ¹Ýï ¨æÜUæÚ ¾Ýè ãé§ü
©ÝÜUè Ðí焹æ ÜUæï ¾æÚ-¾æÚ Ðí‡ææ¹ ÜUÚ„ï Úã„ï J
D D D
JJ ãçÚ:ú JJ
59. ç™~æÜêUÅ ÜUæ „æ´ç~æÜU ¾íæræ‡æ
»ÜU ¾æÚ ¨æ{ÝæçÝç¹œæ Ÿæè¹æïÅæ ç™~æÜêUÅ °²ï ãé» ‰æï J ±ãæ¡
©ÝÜïU ¨æ{ÝÜUæH ¹ï´ »ÜU ç±mæÝ Ð´çÇ„ ¾íæræ‡æ ©‹ãï´ ÚæïÁGæ ½æï…Ý
Hæ çβæ ÜUÚ„æ ‰ææ J …¾ Ÿæè¹æïÅæ ÜUè ¨æ{Ýæ ÜUè ¥±ç{ ÐêÚè
ãé§ü ¥æñÚ ±ï HæñÅÝï ÜUæï çÝÜUH ÐÇGï, „¾ ©¨ ¾íæræ‡æ Ýï ©ÝÜUæ Єæ
¹æ¡°ÜUÚ Hï çH²æ J
172 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 ÜéUÀ çÎÝæï´ ¾æÎ ¥™æÝÜU ÝçDzæÎ ÜïU Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ÍæÚ ¹ï´ ©¨
¾íæræ‡æ ÜUæ ¥æÝæ ãé¥æ J ±ã çÜU¨è Ðí²æï…ݱàæ ãè ²ãæ¡ ¥æ²æ ãñ,
²ã Ÿæè¹æïÅæ ÜïU wG²æH ¹ï´ „éÚ´„ ¥æ °²æ J ©‹ãæï´Ýï ©¨ ¾íæræ‡æ ÜUæ
¾ÇGï Ðíï¹ ¨ï S±æ°„ çÜU²æ J
Îê¨Úæï´ ÜïU ãæ‰æ ÜUæ ¶æÝæ ©¨ ¾íæræ‡æ ÜïU çH» ±Á²ü ‰ææ J
§¨çH» Ÿæè¹æïÅæ ÜUè ¹æ¡ ©¨ï ¨è{æ¨æ¹°íè çβæ ÜUÚ„è ¥æñÚ ±ã
¥ÐÝæ ½æï…Ý ¶éÎ ¾ÝæÜUÚ ¶æ Hï„æ J ©¨ÜUæ »ÜU Îê¨Úæ ½è çݲ¹
‰ææ J-‘Úæ„ ¹ï´ ÍæÚ ¹ï´ ¨æïÝæ ©¨ÜïU çH» çÝçcæh ‰ææ J’ ©¨ÜïU §¨
çݲ¹ ÜUè …æÝÜUæÚè ãæï„ï ãè Ÿæè¹æïÅæ ©¨ï Úæ„ ¹ï´ ¥ÐÝï ¨æ‰æ S¹àææÝ
¹ï´ Hï °²ï J
±ã дçÇ„ ¾íæræ‡æ „´~æç±læ ÜUæ ¥|²æ¨è ‰ææ J ©¨ ¹ñHè ç±læ
¹ï´ ©¨Ýï ÎèÍæüÜUæH ÜUÇGæ ¥|²æ¨ ÜUÚ ÜïU ÜUæÈGU Uè ª¡™è çS‰æç„ Ðíæ#
ÜUÚ Hè ‰æè J S¹àææÝ ¹ï´ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ©¨Ýï ¥ÐÝè ¨æ{Ýæ ÜïU ¥æñÚ
¹´~æ¨æ¹‰²ü ÜïU ¾H ¨ï ÐíæïçÝ ÜUæï ¨æÜUæÚ ÜUÚ ÜïU çζHæ²æ J
‘¹ñ´ ¥æÐÜUæï ²ã ç±læ 稶檡°æ, çÈUÚ ¥æÐ ©¨ ç±læ ÜïU
Ðí½æ± ¨ï Úæ…ÜUæÚ‡æ ¹ï´ ¹Ý™æãï ÈïUÚÈUæÚ ÜUÚ ¨Üï¢U°ï, {ê¹{æ¹ ¹™æ
¨ÜïU´°ï, ÜUæñÝ¨æ ½è ÜëUy² ÜUÚ ¨ÜUæï°ï J’-©¨Ýï Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï HH™æÝï
ÜUæ Ðí²æ¨ çÜU²æ J
²ã ¨¾ ¨éÝÜUÚ àææ´ç„ ¨ï Ÿæè¹æïÅæ Ýï …±æ¾ çβæ, ‘дçÇ„…è,
¹éÛæï ¹ïÚï Ÿæè¨Îì°éL Ýï Îè ãé§ü ¨æ{Ýæ ¨ï Ðê‡æü ¨´„æïcæ ãñ ¥æñÚ ©ÝÜïU
¥Hæ±æ ¥æñÚ çÜU¨è ¨ï ©ÝÜUè §ÓÀæ ç¾Ýæ ¨è¶Ýï ¹ï´ ¹éÛæï ÜUæï§ü Lç™
Ýãè´ ãñ, §¨çH» ¥æÐÜUè ²ã ç±læ ¨è¶Ýï ÜUè ¹ïÚè §ÓÀæ Ýãè´
ãñ J’
©¨ÜUè ²ã ¹ñHè à汨æ{Ýæ Îï¶ÜUÚ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ©¨ÜUæ ÇÚ
Ýãè´ H°æ ²æ Íæë‡ææ ½è Ýãè´ ãé§ü, ¾çËÜU, ‘¨æ{Ýæ ÜUÚÝï ¨ï, ÐéLcææ‰æü
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 173
ÜUÚÝï ¨ï ¥°Ú ÐíæïçÝ ÜUæï ½è ¨æÜUæÚ çÜU²æ …æ ¨ÜU„æ ãñ, „æï
çÈUÚ, ¹ñ´ ¥°Ú ©¨ ½°±æÝ ÜUè ç±àæéh ½æ±Ýæ ¨ï ¥æñÚ ¨ÓÓæï Ðíï¹
¨ï ¥æÚæ{Ýæ ÜUL¡°æ, „æï ±ã çÝçp„ ãè Ðí¨óæ ãæïÜUÚ ¹ïÚè ¹ÝæïÜUæ¹Ýæ
Ðê‡æü ÜUÚï°æ’ »ï¨æ ¥æy¹ç±Eæ¨ ¥æñÚ ½æ± ©ÝÜïU ¥´„Ú ¹ï´ ©yÐóæ
ãé¥æ J
…æÝï ¨ï ÐãHï ©¨ ¾íæræ‡æ Ýï ¥ÐÝè §ÓÀæ òv„ ÜUè J ©¨Ýï
¾„æ²æ, ‘¹ïÚè ¨æ{Ýæ ÜUè ç¨çh ãæïÝï ÜUæï ç¨ÈGU UüU »ÜU ãè ç±ç{ ¾æÜUè
ãñ J ¥æñÚ ±ã ÐêÚè ÜUÚÝï ÜïU çH» ¹éÛæï Ðñ¨æï´ ÜUè ¨wG„ …MÚ„ ãñ,
§¨çH» ãè ¥æÐ ¹éÛæï ÜéUÀ ¹ÎÎ ÜUÚï´°ï »ï¨è ¥æàææ HïÜUÚ, ©¨
½æ±Ýæ ¨ï ãè ¹ñ´ ²ãæ¡ ¥æÐÜïU Ðæ¨ ¥æ²æ ãê¡ J’
§¨ÐÚ ¥ÐÝè ¥¨¹‰æü„æ òv„ ÜUÚ ÜïU Ÿæè¹æïÅæ Ýï ©¨ï
¥ã¹Îæ¾æÎ „ÜU …æÝï ÜUæ çÜUÚæ²æ çÎ²æ ¥æñÚ ©¨ï ç¾Îæ§ü Îè J
D D D
JJ ãçÚ:ú JJ
60. Nβ …è„æ
»ÜU ¾æÚ Ÿæè¨Îì°éL ÜUæ ¥æÎïàæ ãé¥æ, ‘…¾HÐéÚ ÜïU Ðæ¨
ݹüÎæçÜUÝæÚï ÐÚ ‘{é¥æ¡{æÚ’ Ýæ¹ ÜUè …°ã ÐÚ ¨æ{Ýæ ÜïU çH» »ÜU
¹ãèÝæ …æ J’ ¥æ¿ææÐæHÝ ÜUÚÝï Ÿæè¹æïÅæ çÝÜUH ÐÇGï, HïçÜUÝ ¨ÈGU UÚ
¹ï´ ãè ©ÝÜUè …ï¾ ÜUÅ °²è ¥æñÚ ©ÝÜUæï ¾è™ ¹ï´ ãè ©„Ú …æÝæ ÐÇGæ J
Ý ¥æ°ï …æ ¨ÜU„ï ãñ´ Ý ÐèÀï HæñÅ ¨ÜU„ï ãñ´, »ï¨è ç±ç™~æ
ÐçÚçS‰æç„ çݹæü‡æ ãé§ü J çÈUÚ ½è, ÜUæï§ü Ý ÜUæï§ü ÚæS„æ Éê¡ÉGÝæ
¥çݱæ²ü ‰ææ J ±ï …ÏæHÐéÚ »ÜU °é…Úæ„è ϲæÐæÚè ÜïU ÎéÜUæÝ ÜïU
¨æ¹Ýï ¶ÇGï Úãï J ¨ïÆ…è ¥ÐÝè çH¶æÐÉGè ¹ï´ Ã²S„ ‰æï J ©‹ãæï´Ýï
¥ÐÝæ ç¨Ú ©ÆæÜUÚ ©ÝÜUè ¥æïÚ „æÜU„ï ãé» ÐêÀæ, ‘¾æïHæï, v²æ
™æçã» ¥æÐÜUæï ?’
174 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 Ÿæè¹æïÅæ Ýï …±æ¾ çβæ, ‘¨ïÆ…è, ¹ñ´ ÜéUÀ ¶ÚèÎÝï Ýãè´ ¥æ²æ
ãê¡ J ¹ñ´ ¥æÐçœæ ¹ï´ È¡U¨ °²æ ãê¡, §¨çH» ÝæñÜUÚè ÜUè „Hæàæ ¹ï´
ãê¡ J ¥æÐ ¥°Ú ¹éÛæï ÜUæ¹ ÐÚ Ú¶ Hï´°ï „æï ¾ÇGè ¹ïãÚ¾æÝè ãæï°è J’
©‹ãæï´Ýï ݹí„æ ¨ï ¥ÐÝè ¹æ¡° Ú¶è J
¨ïÆ…è Ýï ©‹ãï´ ç¨Ú ¨ï Ð桱 „ÜU ÍæêÚÍæêÚÜUÚ Îï¶æ ¥æñÚ çÈUÚ
ÜUãæ, ‘Îï¶æï J ¹ïÚï Ðæ¨ ÝæñÜUÚ±°ü вæü# ãñ¢ñ, §¨çH» ¹ñ´ „é}ãï ²ãæ¡
ÜUæï§ü ÝæñÜUÚè Ýãè´ Îï ¨ÜU„æ J HïçÜUÝ ã¹æÚï ÍæÚ ¹ï´ ãÚ „Úã ÜUæ
ÜUæ¹ ÜUÚ ¨ÜïU »ï¨ï ã^ïÜU^ï ¥æιè ÜUè ¨wG„ …MÚ„ ãñ J ÜUæ¹
¹ïãÝ„ ÜUæ ãñ ¥æñÚ ©¨ ¥æιè ÜUæï ã¹æÚï ²ãæ¡ ãè ÚãÝæ ÐÇGï°æ J
¥æñÚ …æï-…æï ÜUæ¹ ¾„æ²æ …æ» ±ã ç¾Ýæ çã™çÜU™æÅ ¨ï ©¨ï ÜUÚÝæ
ÐÇGï°æ J §¨ „Úã ÜUæ ÜUæ¹ ÜUÚÝæ ¥°Ú „é}ãï´ ¹´ÁGæêÚ ãæï „æï ¹ñ´
§‹„ÁGææ¹ ÜUÚ„æ ãê¡ J’-¨ïÆ…è Ýï ‰ææïÇGï ç±S„æÚ ¨ï ãè ÜUæ¹ ÜUæ S±MÐ
¾„æ²æ J
‘ÜUæï§ü ãÁGæü Ýãè´, ™Hï°æ ¹éÛæï J’-Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ¥æÝ´Î ãé¥æ J ÜUæ¹
¨ã…„æ ¨ï ç¹H °²æ ‰ææ ¥æñÚ ©¨¨ï Ðñ¨æï´ ÜUæ Ðí¾´{ çÜU²æ …æ
¨ÜU„æ ‰ææ J ¹ïãÝ„ ¨ï „æï ±ï ÜU½è ÇÚ„ï Ýãè´ ‰æï J ÜU¹ü ¥æñÚ „Ð
„æï ©ÝÜïU …è±Ý ÜïU ¥ç±½æÁ² ¥´° ‰æï J
¨ïÆ…è ÜïU ½ï…ï ãé» ¥æιè ÜïU ¨æ‰æ Ÿæè¹æïÅæ ©ÝÜïU ÍæÚ °²ï J
ÍæÚ ¾ÇGæ ÐíàæS„ ‰ææ ¥æñÚ ÜUæ¹ ½è „Úã-„Úã ÜUæ ‰ææ J ÜUÐÇGï {æïÝæ,
¾„üÝ ¹æ¡…Ýæ, ÛææÇê H°æÝæ, ¾æÁGææÚ ¨ï ¨æ¹æÝ Hï ¥æÝæ, ¨ïÆæÝè
ÜUæï Ú¨æï§ü ¹ï´ ãæ‰æ ¾¡ÅæÝæ, ¾ÓÓææï´ ÐÚ Š²æÝ ÎïÝæ, ©ÝÜïU ¨æ‰æ ¶ïHÝæ,
©‹ãï´ ÐæÆàææHæ ¹ï´ Hï …æÝæ ¥æñÚ Hï ¥æÝæ, Úæ„ ¨æï„ï ¨¹² ç¾ÀæñÝï
ç¾ÀæÝæ...¨é¾ã ¨ï Úæ„ ÎïÚ „ÜU ÍæÇGè ÜUè „Úã ÜUæ¹ ™H„æ ãè Úã„æ
‰ææ J ¨¹² ÜñU¨ï °éÁGæÚ„æ ‰ææ §¨ÜUæ ©‹ãï´ w²æH ½è Ýãè´ ãæï„æ ‰ææ J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 175
Ÿæè¹æïÅæ ¨¾ ÜUæ¹ …è-…æÝ ¨ï ¥æñÚ Ðíï¹Ðê±üÜU ÜUÚ Úãï ‰æï J
çÜU¨è ½è ÜUæ¹ ¹ï´ ‰ææïÇGè-¨è ½è ~æéçÅ Ý Úãï, §¨ÜïU ¾æÚï ¹ï´ ¨Îæ
¨„ÜüU Úã„ï ‰æï J ÜUæ¹ ™éÚæÝï ÜUè ¥æ΄ ©‹ãï´ Ýãè´ ƒè ¥æñÚ Ã²‰æü
°ÐàæÐ ÜUÚÝï ÜUæ ½è ©ÝÜUæ S±½æ± Ýãè´ ‰ææ J ¨ïÆ-¨ïÆæÝè ©ÝÜïU
ÜUæ¹ ¨ï ¾ãé„ Ðí¨óæ ãé» J {èÚï-{èÚï ¨ïÆæÝè ÜïU ¹Ý ¹ï´ §¨ ݲï
ÝæñÜUÚ ÜïU Ðíç„ ¹¹y± çݹæü‡æ ãé¥æ J ‘©¨ï ¹ÎÎ ÜUÚÝè ™æçã»’
»ï¨è ½æ±Ýæ ©yÐóæ ãæïÝï ¨ï ±ã Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ¹ÎÎ ÜUÚÝï Hxæè J
¥¾ „ÜU Ðæ¡™-À çÎÝ °éÁGæÚ °²ï ‰æï J Ÿæè¹æïÅæ ÜUè ÜU¹ü¨æ{Ýæ
¥¶´çÇ„ MÐ ¨ï àæéM ‰æè, ±ã »ÜU çÎÝ ÈUHÎíéÐ ãé§ü J »ÜU çÎÝ
¨ïÆ…è ÜïU ¹Ý ¹ï´ ¥æ²æ, ‘ç…¨ „Úã ¨ï ²ã ¥æιè ÜUæ¹ ÜUÚ
Úãæ ãñ, ©¨¨ï ²ã ÜUæï§ü ÝæñÜUÚ ãæï°æ »ï¨æ H°„æ Ýãè¢ ãñ J ©¨¹ï´
…æï ¨´SÜUæÚ çÎwææ²è Îï„ï ãñ´, ±ï ¹éÛæ ¹ï´ ½è Ýãè´ ãñ´ J ±ã ¨¾ ÜUæ¹
Ðíï¹Ðê±üÜU ¥æñÚ ã¡¨„ï ãé» ÜUÚ„æ Úã„æ ãñ, ÜU½è ½è ©¨ÜïU ™ïãÚï ÐÚ
ª¾ çζæ²è Ýãè´ Îï„è ãñ J ¨¾ ÜUæ¹ÜUæ… ¶Gy}æ ÜUÚ ÜïU Úæ„ ¨æï„ï
¨¹² ±ã Ýæ¹S¹Ú‡æ ÜUÚ„ï-ÜUÚ„ï ãè ¨æï„æ ãñ J ½æïÚ ¹ï´ ¨¾ ¨ï
ÐãHï ©ÆÜUÚ ç¾ÀæñÝï ¹ï´ ¾ñÆÜUÚ Š²æÝ ÜUÚ„ï ãé» ½è ¹ñ´Ýï §¨ï ÜU§ü
¾æÚ Îï¶æ ãñ J ²ã ¥æιè ÜUæï§ü ¥ÓÀï ÍæÚ ÜUæ ãæï°æ J ²ã ¥´°¹ïãÝ„
ÜUæ ÜUæ¹ ©¨Ýï v²æï´ ©Ææ çH²æ ãñ, §¨ÜUæ Ð„æ ¹ñ´ ¥æ… …GMÚ
H°æª¡°æ J’
¨ïÆ…è Ýï Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ¥ÐÝï ÜUÚè¾ ¾éHæ çH²æ ¥æñÚ ÐêÀæ,
‘¥æÐ ÜUæñÝ ãñ´ ? ÜUãæ¡ ¨ï ¥æ²ï ãæï ? ¥æñÚ ¥æÐÜUæ ²ã ÝæñÜUÚè ÜUÚÝï
ÜUæ ©gïಠv²æ ãñ ? ÜUæñÝ¨è ¹é¨è¾„ ¹ï´ ¥æÐ È¡U¨ °²ï ãñ´ çÜU
ç…¨¨ï ¹…¾êÚÝì ¥æÐÜUæï ²ã ÜUæ¹ ÜUÚÝæ ÐÇG Úãæ ãñ ? ¥æÐ ÝæñÜUÚ
ãæï´°ï »ï¨æ H°„æ Ýãè´ ãñ, ¥æÐ ÜUæï§ü ¶æÝÎæÝè ÍæÚæÝï ÜïU ãæï´°ï »ï¨æ
176 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
¹éÛæïï H°„æ ãñ J ¥æ… ¥æÐÜUæï ¨æÈGU U-¨æÈGU U ¨¾ ¨™ ¾„æÝæ ãè
ÐÇGï°æ’-¨ïÆ…è Ýï ¥ÐÝæ ¹Ý ÐêÚæ ¶æHè ÜUÚ çβæ J
Ÿæè¹æïÅæ Ýï 㡨ÜUÚ ¥ÐÝè ¨¾ ÜUãæÝè àæéM ¨ï ç±S„æÚÐê±üÜU
¾„æ²è J ‘Ðñ¨æï´ ÜUè ¥ÇG™Ý ©yÐóæ ãæïÝï ¨ï {é¥æ¡{æÚ Ý …æ ¨ÜUæ
§¨çH» Ðñ¨æï´ ÜUæ §‹„ÁGææ¹ ÜUÚÝï ÜïU çH» ãè ¹ñ´ ²ã ÜUÚ Úãæ ‰ææ,’
²ã ½è ©‹ãæï´Ýï ÜéUÀ ½è çÀÐæ²ï ç¾Ýæ ¾„æ çβæ J
©ÝÜUè …è±ÝÜUãæÝè ¨éÝÜUÚ ¨ïÆ…è S„Ï{ ãæï °²ï J ‘»ÜU
¨ÓÓæï §üEÚ½v„ ÜUæï, ¨æ{ÜU ÜUæï, ÜU¹ü²æï°è ÜUæï Ý Ðã™æÝÜUÚ ©¨¨ï
¹ñ´Ýï ÜUÇGè ¹ïãÝ„ ÜUÚ±æ Hè,’ §¨ÜUæ ©‹ãï´ ¾ãé„ Îé:¶ ãé¥æ J „éÚ´„
ãè ©‹ãæï´Ýï …MÚè ©„Ýï LÐ²ï Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ãæ‰æ ¹ï´ Ú¶ï ¥æñÚ ©‹ãï´
ÜUæ¹ ¨ï ¹év„ çÜU²æ J
¨ïÆ-¨ïÆæÝè ÜUè ÚÁGææ HïÜUÚ …¾ Ÿæè¹æïÅæ çÝÜUH ÐÇGï, „¾
©Ý ÎæïÝæï´ ÜUè ¥æ¡¶ï´ ½Úè ãé§ü ‰æè J ÝæñÜUÚ ÜïU MÐ ¹ï´ ÍæÚ ¹ï´ ¥æ²ï
ãé» Ÿæè¹æïÅæ ÎæïÝæï´ ÜïU Nβ …è„ÜUÚ …æ Úãï ‰æï J
{é¥æ¡{æÚ ¨ï ÝçDzæÎ …æÝï ÐÚ ¨ïÆ…è ÜUæï ¥æ½æÚÐíÎàæüÝ
ÜUÚÝï±æHæ ¶„ çH¶Ýæ ±ï ½êHï Ýãè´ J ©ÝÜUæ wGGæ„ ÎïwGæÜUÚ ¨ïÆ-
¨ïÆæÝè ¾ãé„ ¥æÝ´ç΄ ãé» ¥æñÚ çÈUÚ ãÚ ¨æH çݲ繄 MÐ ¨ï
±ï ãçÚ…Ý ÐæÆàææHæ ÜUè ¹ÎÎ ÜïU çH» Ðæ¡™ LÐ²ï ½ï…Ýï H°ï J
ÜU§ü ¾Ú¨æï´ „ÜU ©ÝÜïU LÐ²ï ¥æŸæ¹àææHæ ÜUæï Ðíæ# ãæï„ï Úãï J
‘¥ÐÝè ç‹æcÜUæ¹ ¨ï±æ ¨ï Îê¨Úï ÜUæ Nβ çÐÍæHæÜUÚ ©¨ÜïU
¥´„Ú ¹ï´ ξè ãé§ü Ðíï¹°´°æ ¾ã„è ÜUÚæÝæ’ ²ã Ÿæè¹æïÅæ ÜïU òçv„y±
ÜUæ ¥Ýæï¶æ ÐãHê ‰ææ J
D D D çS‰æç„ çÝç¹ü„ ãæï …æ„è ‰æè J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 177
JJ ãçÚ:ú JJ
61. {é¥æ¡{æÚ
ݹüÎæçÜUÝæÚï ÐÚ ‘{é¥æ¡{æÚ’ ²ã ¥y²´„ »ÜUæ´„ ¹ï´ »ÜU °ãÝ-
°´½èÚ ¥æñÚ Ú¹‡æè² »ï¨æ S‰ææÝ ãñ J ±ãæ¡ »ÜU ¾ÇGï „êÈGU UæÝè …HÐíÐæ„
ÜUæ ÐæÝè Ûæ´Ûææ±æ„ ÜUè „Úã Ýè™ï Ðy‰æÚæï´ ÐÚ ç°ÚÜUÚ àæ„àæ: ç±Îè‡æü
ãæï„æ ‰ææ J »ïÚï-°ñÚï Ýyƒé ¶ñÚæ ÜïU çÎH ÜUè {ÇGÜUÝ ãè ¾´Î ãæï …æ»,
»ï¨è ±ã ÇÚæ±Ýè ¥æñÚ ½²´ÜUÚ …°ã ‰æè J …HÐíÐæ„ ÜUè Ðæ¨
¹ï´, ÐãæÇGè ÜUè ©½Úè ™^æÝæï´ ¹ï´ »ÜU ÀæïÅè-¨è °éÈUæ Ýñ¨ç°üÜU Úèç„
¨ï „ñ²æÚ ãé§ü ‰æè, ¥æñÚ ±ãæ¡ …æÜUÚ ¨æ{Ýæ ÜUÚÝï ÜUæ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï
Ÿæè¨Îì°éL Ýï ¥æÎïàæ çÎ²æ ‰ææ J
…°ã „æï ½²´ÜUÚ ‰æè ãè, HïçÜUÝ ±ãæ¡ Ðãé¡™ ÐæÝæ „æï ¥æñÚ ½è
ÜUçÆÝ ‰ææ J çÈUÚ ½è ½°±æÝ ÜUæ Ýæ¹ Hï„ï-Hï„ï ÜU§ü ²éçv„²æï´ ÜUæ
¥±H´¾Ý ÜUÚ ÜïU ÜñU¨ï ½è ±ï °éLÜëUÐæ ¨ï ©¨ °éÈUæ ¹ï´ Ðãé¡™ °²ï J
°éÈUæ ¾ãé„ ÀæïÅè ‰æè J Ýè™ï Ðy‰æÚæï´ ÐÚ ç°ÚÝï±æHï ÐæÝè ÜUè ¥æ±æÁGæ
°éÈUæ ¹ï´ Ðí±ïàæÜUÚ ±æ„æ±Ú‡æ ÜUè ½²æÝÜU„æ ¥æñÚ ½è ¾ÉGæ„è ‰æè J
çÎÝ ¹ḯ ¾æãÚ ÜUè ¥æ±æÁGæḯ, дçÀ²æḯ ÜUè ™ã™ãæÅ ¥æñÚ ¨ê²üÐíÜUæàæ
ÜïU ÜUæÚ‡æ ±æ„æ±Ú‡æ ÜUè ½ècæ‡æ„æ ÜéUÀ ÜU¹ ãæï …æ„è ‰æè, HïçÜUÝ
¨êÚ… Ýï ¥ÐÝæ ÐíÜUæàæ ¨¹ïÅÜUÚ, ¨ëçC ÜUæï Úæ„ ¹ï´ ¥´{ÜUæÚ ÜïU
ã±æHï ÜUÚÝï ÜïU ¾æÎ, Úæ„ ÜïU çÝç¾ÇG ¥´{ÜUæÚ ¹ï´ Úæ„ ÜUè àææ´ç„
¹ï´ Úæ„ÜUèÇGæï´ ÜUè çÜUÚçÜUÚ, …HÐíÐæ„ ÜUè ½ècæ‡æ Íææï´ùùÍææï´ Š±çÝ
¥æñÚ …´°Hè EæÐÎæï´ ÜUè ¥æ±æÁGæï´ §Ý ¨¾ ÜUæ ¥…è¾-¨æ 繟æ‡æ
¾ÝÜUÚ ãæ‰æ-Ð桱 ÜUæ¡ÐÝï H°ï ¥æñÚ Ð¨èÝæ ÀêÅ …æ² »ï¨è ÇÚæ±Ýè
ÜUæï§ü ¨æ{æÚ‡æ ¥æιè ãæï „æï ©¨ï »ï¨æ ãè ¥Ýé½± ãæï„æ J
HïçÜUÝ Ÿæè¹æïÅæ „æï çÝçp´„„æ ¨ï ¥æñÚ çݽü²„æ ¨ï Ýæ¹S¹Ú‡æ, ½…Ý,
178 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
Š²æÝ, Ðíæ‰æüÝæ ¥æçÎ ¨æ{Ýæ¥æï´ ¹ï´ ¶éÎ ÜUæï ½êH °²ï, ¥ÐÝï ãè
Ú´° ¹ï´ Ú´° °²ï J
Ðæ¡™-À çÎÝ »ï¨ï ãè °éÁGæÚ °²ï J ÐïÅ ¹ï´ ¥Ýæ… ÜUæ ÎæÝæ ½è
Ýãè´ ‰ææ J »ï¨è ½²´ÜUÚ …°ã ÐÚ ¥æ²ï°æ ÜUæñÝ ? ¥æñÚ ¥°Ú ¥æ
½è …æ», „æï ½è ¶æÝæ Îï°æ ÜUæñÝ ? ±ãæ¡ „æï ÚæïÁGæ ãè »ÜUæÎàæè ¥æñÚ
Úæï… ãè ©Ð±æ¨ ‰ææ J HïçÜUÝ ¥¾ À çÎÝæï´ ÜïU ¾æÎ Ÿæè¨Îì°éL ¨ï
Úãæ Ý °²æ J-‘Ý‹ãï¢ ¾ÓÓæï ÜUæ wG²æH ¹æ¡ ÜUæï ãè Ú¶Ýæ ãæï„æ ãñ Ý ?
¹éÛæï ãè ÜéUÀ §‹„ÁGææ¹ ÜUÚÝæ ™æçã» J’ ©Ý¹ï´ ÜUL‡ææ …° °²è J
©¨è ¨¹² §œæÈGU UæÜUGU U ¨ï Ÿæè¹æïÅæ ÜUæ ‘ãçÚ:ú’ ÜUæ …Ð °éÈUæ
ÜïU ¾æãÚ ÅãHÝï±æHï »ÜU ¥æιè Ýï ¨éÝæ J §„Ýï Îé°ü¹ S‰ææÝ ¹ï´
¨æ{Ý-½…Ý ÜUÚÝï±æHï §¨ ¥æιè ÜïU Ðíç„ ©¨ÜïU ¹Ý ¹ï´ ¥æÎÚ
¥æñÚ ½çv„½æ± ©yÐóæ ãé¥æ ¥æñÚ ©¨ÜïU ¶æÝï-ÐèÝï ÜUæ §‹„ÁGææ¹
¹éÛæï ÜUÚÝæ ™æçã»’ »ï¨æ ©¨ÜïU ¹Ý ÜUæï H°æ J ©¨Ýï ¨æ°-ÚæïÅè
HæÜUÚ »ÜU ¾„üÝ ¹ḯ Ú¶æ ¥æñÚ ©¨ï ÇæïÚ ¨ï ¾æ¡{ÜUÚ, ©¨ï çãHæçãHæÜUÚ
±ã °éÈUæ ÜïU mæÚ „ÜU Ðãé¡™ï »ï¨è ²æï…Ýæ ¾éçhÐê±üÜU ¾Ýæ²è J
¨æ¹Ýï çζæ²è ÎïÝï±æHæ ±ã Ðæ~æ Ÿæè¹æïÅæ Ýï çÝÜUæH çH²æ J
¨æ°-ÚæïÅè ÜUæ ½æï…Ý ÜUÚ ÜïU çÈUÚ ¨ï ±ã Ðæ~æ ©‹ãæï´Ýï ÇæïÚ ¨ï ¾æ¡{
çβæ J çÈUÚ ÚæïÁGæ ãè ±ã òçv„ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ½æï…Ý HæÜUÚ ÎïÝï
H°æ J
½æï…Ý ÜUè ¨¹S²æ ÜUæ ãH §¨ „Úã ãé¥æ, ¥¾ Úãè ÐæÝè
ÜUè ¨¹S²æ J ©¨ÜïU çH» ©‹ãæï´Ýï »ÜU „ÚÜUè¾ ÜUè J ©‹ãæï´Ýï ¥ÐÝè
{æï„è ÜUæï …HÐíÐæ„ ÜïU ÐæÝè ÜïU ÀèÅæï´ ¨ï ½è°Ýï çÎ²æ ¥æñÚ çÈUÚ
©¨ï çÝ™æïÇGÜUÚ ÐæÝè Ðè °²ï J §¨ „Ú㠱㠨¹S²æ ½è ãH ãæï
°²è J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 179
°éÈUæ ¾ãé„ ÀæïÅè ‰æè, §¨çH» ¶æÝæ-ÐèÝæ, ¨æïÝæ, ¹H¹ê~æ
籨…üÝ ¥æçÎ ¨¾ çÜUí²æ»¡ °éÈUæ ¹ï´ ãè ÜUÚÝæ ¥çݱæ²ü ‰ææ J ©‹ãæï´Ýï
²ã ¨¾ ÜéUÀ Ðíï¹ ¨ï ¥æñÚ ¥æÝ´Î ¨ï ¨ã çH²æ ¥æñÚ ¥ÐÝè ¨æ{Ýæ
¨ï …éÇGï Úãï J
ÜUã„ï-ÜUã„ï §Pè¨ çÎÝ ¾è„ °²ï J ¥ÐÝè ¨æ{Ýæ ¹Ý™æãè
Úèç„ ¨ï ¥æñÚ ¨ÈUH„æ ¨ï Ðê‡æü ÜUÚ ÜïU çÈUÚ Ÿæè¹æïÅæ ÍæÚ HæñÅï J
¨æã¨, {ñ²ü, ¨ãÝàæèH„æ, ¥½² §Ý °é‡ææï´ ÜUè Ðíæç# ÜïU çH»
Ÿæè¨Îì°éL ÜïU ¥æÎïàæ ¨ï ÜUè ãé§ü ¨æ{Ýæ ÜUè Ðê‡ææüãéç„ ãæï ™éÜUè ‰æè J
Ÿæè¹æïÅæ ¨æ{Ýæ ÜUÚ„ï Úãï, ¥ÐÝè Îïã ÜUæï ™´ÎÝ ÜUè „Úã
çÍ樄ï Úãï ¥æñÚ Ðí°Å ãæïÝï±æHè Ðíï¹ ÜUè ¨é°´{ ÜUæï ™æÚæï´ ¥æïÚ ÈñUHæ„ï
Úãï J
D D D
JJ ãçÚ:ú JJ
62. çã¹æH² ¹ï´ - ¥ÍææïÚè ¾æ¾æ ÜïU Ðæ¨
…¾ Ÿæè¹æïÅæ ‘°é…Úæ„ ãçÚ…Ý ¨ï±ÜU ¨´Íæ’ ÜUæ ÜUæ²ü ÜUÚ„ï ‰æï,
„¾ »ÜU ¾æÚ ±ï çã¹æH² ¹ï´ °²ï ‰æï J ™ñ„‹² ¹ï´ çS‰æÚ ãæï °²ï
ãé» (¨æÿææyÜUæÚè) ¹ãæy¹æ¥æï´ ¨ï, ©ÝÜUè ¥Ýé½±Ðíæç# ¶éÎ ÜUæï ½è
Ðíæ# ãæï, §¨ ãï„é ¨ï ±ï ±ãæ¡ °²ï ‰æï J °´°æï~æè, …}Ýæï~æè, ÜïUÎæÚÝæ‰æ,
¾ÎíèÝæ‰æ, „é´°Ýæ‰æ ¥æñÚ Îê¨Úï ½è ÜU§ü S‰ææÝæï´ ÐÚ …æÝï ÜUè ©ÝÜUè
§ÓÀæ ‰æè J
…¾ ±ï °´°æï~æè ¨ï ÜïUÎæÚÝæ‰æ …æ Úãï ‰æï, „¾ 籟ææ¹ ÜUÚÝï ÜïU
çH» »ÜU ™^è ÐÚ LÜU °²ï J ±ãæ¡ ©‹ãï´ Ð„æ ™Hæ çÜU ²ãæ¡ Ðæ¨
¹ï´ ãè »ÜU ¥ÍææïÚè ¾æ¾æ ÜUæ çÝ±æ¨ ãñ J ™^è ÜUè ò±S‰ææ
Ú¶Ýï±æHï ¥æιè Ýï ©‹ãï´ ¾„æ²æ, ‘¥æÐÝï …æï ¨éÝæ, ±ã ÆèÜU ãè
¨éÝæ ãñ J’ ¥ÍææïÚè ¾æ¾æ ²ãè´ Úã„ï ãñ´, HïçÜUÝ ©Ý¨ï ç¹HÝæ ¥æ¨æÝ
180 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
¾æ„ Ýãè´ ãñ J ÚæS„æ ¾ãé„ Îé°ü¹ ãñ ¥æñÚ ÜUæÈGU Uè ÎêÚè ÐÚ ¾æ¾æ ÜUæ
S‰ææÝ ãñ J …æÝï ÜUæ ÚæS„æ ™ÉGæ± ÜUæ ãñ ¥æñÚ ç¾HÜéUH ¨æÈGU U-¨é‰æÚæ
Ýãè´ ãñ J ÐïÇG ÜUè ÇæçH²æ¡-¾ïHæï¢ ¥æñÚ HæÆè ÜUæ §S„ï¹æH ÜUÚ ÜïU
ãè ªÐÚ …æÝæ ÐÇG„æ ãñ J Ψ-¾æÚã ¹èH ÜUæ ÈGU Uæ¨Hæ ãñ J ²ã
¨¾ ÐæÚ ÜUÚÝï ÜïU ¾æÎ ãè ±ã S‰ææÝ ¥æ„æ ãñ, …ãæ¡ ±ï ¥ÍææïÚè
¾æ¾æ Úã„ï ãñ´ J ±ï ¾ÇGè ©ÓÓæ ÜUÿææ ÜïU ¥Ýé½±¨´Ðóæ ÐéLcæ ãñ¢ J’
²ã ¨éÝÝï ÐÚ „æï ±ãæ¡ …æÝï ÜUæ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæ çÝp² ¥æñÚ ½è
öÉG ãé¥æ J S¹àææÝæï´ ¹ï´, »ÜUæ´„±æ¨ ¹ï´, …´°Hæï´ ¹ï´ ¥Ýç°Ý„ Úæ„ï´
羄æÝï±æHï ÜUæï ÇÚ ÜUãæ¡ ¨ï ãæï°æ ? ‘ã…æÚ ãæ‰ææï´±æHæ ¹æçHÜU
ç…¨ÜïU ÐèÀï ¶ÇGæ ãæï, ‘©¨ï ÇÚ ÜñU¨æ ?’
¥ÐÝæ ç±™æÚ ÐPæ ãæïÝï ÐÚ ©‹ãæï´Ýï „éÚ´„ ÐÚèçÿæ„HæH…è ÜUæï
¥æñÚ ÍæÚ ÜïU Hæï°æï´ ÜUæï wGG Gæ„ çH¶ï J ¥ÐÝï ¨æ‰æ ÚãÝï±æHï ¾æïÛæï±æHï
ÜUæï Ðæ¨ ¾éHæÜUÚ ±ï wGG Gæ„ ©¨ï ¨æñ´Ð„ï ãé» ©‹ãæï´Ýï ¾„æ²æ, ‘½æ§ü, ²ï
wGG Gæ„ ¥ÐÝï Ðæ¨ Ú¶Ýæ ¥æñÚ Ðæ¡™ çÎÝ „ê ²ãè´ LÜUÝæ J ¹ïÚæ ¨¾
¨æ¹æÝ ¥æñÚ Ðñ¨ï ½è „ïÚï Ðæ¨ ãè Ú¶Ýæ J §Ý Ðñ¨æï´ ¨ï ãè „ïÚæ
¶æÝï-ÐèÝï ÜUæ §‹„ÁGææ¹ ÜUÚÝæ J Ðæ¡™±ï çÎÝ ¥°Ú ¹ñ´ HæñÅÜUÚ Ý
¥æ²æ, „æï „ê ¨è{ï ¥ÐÝï ÍæÚ ™Hï …æÝæ ¥æñÚ ãæ¡ ! …æ„ï ¨¹²
²ï wGG G æ„ ÇæÜUÍæÚ ¹ï´ ÇæHÝæ ½êHÝæ Ýãè´ J’
»ÜU ±æòÅÚ Ïæñxæ, »ÜU Ü´U¾H ¥æñÚ ‰ææïÇGæ-¾ãé„ ¶æÝï ÜUæ ç¨ÈGU UüU
§„Ýè ãè ™è…ï´ ¨æ‰æ HïÜUÚ ±ï çÝÜUH ÐÇGï, ¥ÍææïÚè ¾æ¾æ ¨ï
ç¹HÝï J
™^è ÜUè ÎéÜUæÝ ÜïU ¹æçHÜU Ýï ©‹ãï´ ¨¹ÛææÝï ÜUè ¾ãé„ ÜUæïçàæàæ
ÜUè, ‘½ñ²æ, „é¹ …æ Úãï ãæï, HïçÜUÝ HæñÅÜUÚ ¥æ¥æï°ï ãè »ï¨æ Ý
¹æÝÝæ J ¥¾ ½è ÎïÚ Ýãè´ ãé§ü ãñ J ¹ïÚæ ÜUãæ ¹æÝæï ¥æñÚ ±ãæ¡ …æÝï
ÜUè ç…GÎ ÀæïÇGÜUÚ, ¥ÐÝæ ç݇æü² ÐHÅÜUÚ ÜïUÎæÚÝæ‰æ ÜïU ÎàæüÝ
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 181
ÜUÚÝï ™Hï …æ¥æï J §¨¹ï´ ãè ¥æÐÜUæ ½Hæ ãæï°æ J ÜéUÀ „æï ¶éÎ
ÜUæ w²æH ÜUÚæï ¥æñÚ ¥ÐÝè …æÝ ÝæãÜU …æï綹 ¹ï´ }æ„ ÇæHæï J’-
™^è±æHï Ýï ¨Îì½æ±Ýæ ¨ï ©‹ãï´ ¨Hæã Îè J
§¨ÐÚ Ÿæè¹æïÅæ Ýï ç¨ÈGU UüU çS¹„ãæS² çÜU²æ J-‘¹ïÚè Îïã „æï ¹ñ´Ýï
ÜU¾ ÜUè ¥Ðü‡æ ÜUè ãñ Ÿæè¨Îì°éL ÜUæï, ¥¾ ±ã ¹ïÚè ÜUãæ¡ ãñ ? çÈUÚ
±ã Úãï ²æ Ý Úãï, ©¨¨ï v²æ ÈGU UÜUGU UüU ÐÇG„æ ãñ ?’ ¹Ý-ãè-¹Ý ©‹ãæï´Ýï
™^è±æHï ÜUæï …±æ¾ çÎ²æ ¥æñÚ ±ï ™HÝï H°ï J
Ÿæè¹æïÅæ ÜUæ ¹æ°üÜUí¹‡æ àæéM ãé¥æ J ¨¾ Hæï°æï´ Ýï …æï-…æï
¾„æ²æ ‰ææ, ±ã °G H„ Ýãè´ ‰ææ J ¶æ§²æ¡, °bGGï, ™ÉGæ±, ¨¡ÜUÚè ¥æñÚ
¾è™ ¹ï´ ãè ¥öಠãæï …æÝï±æHè аǴçDzæ¡, ÍæÝè ÛææçÇG²æ¡, ÜUæ¡Åï´,
¨Ðü, …´°Hè Ðàæé...¨¾ „Úã ÜUè ¾æ{满 …°ã-…°ã ÐÚ ‰æè J »ÜU-
Îæï ¾æÚ „æï ±ï ¶æ§ü ¹ï´ ç°Ú„ï-ç°Ú„ï ¾™ °²ï J ãæ‰æ ¹ï´ ¥æ²è ãé§ü
ÐïÇG ÜUè ÇæHè ÐÜUÇGÝï ¨ï ãè ±ï ¾æH-¾æH ¾™ °²ï J
±ï ™H Úãï ‰æï, HïçÜUÝ ±ï …æÝ„ï ‰æï çÜU ±ï ¥ÜïUHï Ýãè´ ‰æï,
Ÿæè¨Îì°éL ÜUè ¥¹ë„öçC ©ÝÜïU ¨æ‰æ ‰æè, Ÿæè¨Îì°éL ÜUæ ÜëUÐæÀ~æ ¹æ‰æï
ÐÚ ‰ææ, ©ÝÜUæ ÚÿææÜU±™ ©‹ãï´ ÍæïÚÜUÚ Úãæ ‰ææ, §¨çH» ±ï Ðê‡æü„:
çÝçp´„ ‰æï J
Ÿæè¹æïÅæ Ýï ™HÝæ àæéM ÜUÚÝï ÜUæï ¾ãé„ ¨¹² ¾è„ ™éÜUæ ‰ææ J
¥¾ ¨æ¹Ýï ¨¹„H …¹èÝ çζæ²è ÎïÝï H°è J Ðæ¨ ¹ï´ ãè »ÜU
ç±àææHÜUæ² ¥æñÚ ÍæÝæ ±ëÿæ ‰ææ ¥æñÚ ¥æ¨Ðæ¨ ÐïÇG ÜïU ¨ê¶ï Ðœæï,
ãça²æ¡, ç±cÅæ, ¶æïÐçÇG²æ¡ ²ã ¨¾ 羶Úæ ãé¥æ ÐÇGæ ‰ææ J ±æ„æ±Ú‡æ
¾ãé„ ãè ÎéxæZç{„ ‰ææ J
²ã ¨¾ Îï¶ÜUÚ ©‹ãæï´Ýï „² çÜU²æ çÜU ²ãè ¾æ¾æ ÜUæ S‰ææÝ
ãæïÝæ ™æçã» J
¥¾ дçÀ²æï´ ÜUæ Íææï´¨Hæï´ ¹ï´ HæñÅÝï ÜUæ ¨¹² ãæï °²æ ‰ææ J
182 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
Úæ„ {èÚï-{èÚï {Úæ„H ÐÚ ©„Ú Úãè ‰æè J ¥¾ ¥æ°ï …æÝæ ½è
ÆèÜU Ýãè´ ‰ææ J ±ãæ¡ ãè, »ÜU …°ã ™éÝÜUÚ, ±ã ¨æÈGU U¨êÈGU U ÜUÚ
ÜïU Ÿæè¹æïÅæ ¾ñÆ °²ï J ½ê¶ ¾ÇGè …æïÚæï´ ¨ï H°è ‰æè J ¨æ‰æ ¹ï´ Hæ²ï
‰æï, ±ã ¨¾ ©‹ãæï´Ýï ¶æ çH²æ ¥æñÚ ±æòÅÚÏæñ° ÜUæ ÐæÝè ÐèÜUÚ ±ãè´
¥ÐÝè ¨æ{Ýæ ¹ï´ ™êÚ ãæï °²ï J Ýæ¹S¹Ú‡æ, Š²æÝ, Ðíæ‰æüÝæ, ¥æy¹çݱïÎÝ
¹ï´ ±ï HèÝ ãæï °²ï J
¥™æÝÜU ÛææÇGè ¹ï´ ÜéUÀ ¥æ±æÁGæ ãé§ü J ¥´{ïÚï ÜUæï ™èÚÜUÚ ±ï
¥æ±æÁGæ ÜUè çÎàææ ¹ï´ Îï¶Ýï H°ï J ‘ÜUæï§ü …´°Hè Ðàæé „æï Ýãè´ ¥æ
Úãæ ãñ Ý ?’-©‹ãï´ àæ´ÜUæ ãé§ü, HïçÜUÝ ±ã °G H„ ¨æ羄 ãé§ü J ©¨
ÛææÇGè ¹ï´ ¨ï ¥ÍææïÚè ¾æ¾æ ¥æ Úãï ‰æï J ©ÝÜUæ S±MÐ ½ê„-Ðíï„ ÜUè
„Úã ÇÚæ±Ýæ ‰ææ J ©ÝÜUæ àæÚèÚ ¾ãé„ ¹ñHæ ¥æñÚ Îé°Zç{„ ‰ææ, ¹æ‰æï
ÐÚ °_ï-°_ï ãæï °²ï ¾æHæï´ ¹ï´ ç¹^è ¥æñÚ {êH ½Úè ãé§ü ‰æè J ±ï
ÜU½è ¨AæÝ ÜUÚ„ï ãæï´°ï »ï¨æ H°„æ Ýãè´ ‰ææ J ¹æ‰æï ÜïU ¥æñÚ ÎæÉGè
ÜïU ¾ÉGï ãé» ¾æH ¥S„òS„ ÈñUHï ãé» ‰æï J ©ÝÜïU ãæ‰æ-Ð桱 ÜUè
¥¡°éçH²æï´ ÜïU Ýæ¶êÝ ½è ¾ÉGï ãé» ‰æï J ©Ý ¨¾ ¨ï ¥H° ‰æè ©ÝÜUè
öçC ! çÜU¨è Ðíï„ ÜUè „Úã ±ã öçC ‰æè, çÈUÚ ½è ©¨ öçC ¹ï´ »ÜU
¥Ýæï¶æ Ýàææ ‰ææ, ç±çàæC ¥æÜU¯ü‡æàæçv„ ‰æè J ©¨ Æ´Çè ÝÁGæÚ ¨ï
ÝÁGæÚ ç¹HæÝæ ¾ãé„ ÜUçÆÝ ‰ææ J
¥ÐÝï S‰ææÝ ¹ï´ ÜUæï§ü ¥æÎ¹è ¥æ Ðãé¡™æ ãñ, ²ã ¾æ¾æ Ýï Îï¶æ,
çÈUÚ ½è ©‹ãæï´Ýï ©¨ï çÜ´U癄ì¹æ~æ ½è ¹ãœ± Ýãè´ çβæ, ±ï ¥ÐÝè
çÝy² ÜUè …°ã ÐÚ …æÜUÚ ¾ñÆ °²ï J §¨ ¥æ°´„éÜU ¹ïã¹æÝ ÜUè
©‹ãæï´Ýï Ðê‡æü ©Ðïÿææ ÜUè J
{èÚï-{èÚï Úæ„ ¾è„ ™éÜUè, ¨é¾ã ãé§ü J çÈUÚ ¨ï Úæ„ ãé§ü ¥æñÚ
çÈUÚ ¨é¾ã ãé§ü J „èÝ çÎÝ §¨è „Úã ¾è„ °²ï J ¾æ¾æ Ýï Ÿæè¹æïÅæ
ÜUè ¥æïÚ ÜéUÀ ½è Š²æÝ Ýãè´ çβæ, ¹æÝæï ±ï çÜU¨è ÐïÇG-ÐãæÇG ²æ
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 183
Ðy‰æÚ ÜUæ ãè çãS¨æ ‰æï ¥æñÚ ©ÝÜUè ¥æïÚ Š²æÝ ÎïÝï ÜUè …MÚ„
ãè Ý ‰æè J
™æñ‰æïï çÎÝ ¥ÍææïÚè ¾æ¾æ Ýï ¥ÐÝè ÐÚèÿææ ÜUæ ¥´„ çÜU²æ J
©Ðïÿææ ÜUæ ¥´„ ÜUÚ ÜïU ©‹ãæï´Ýï Ÿæè¹æïÅæ ÜUè ¥æïÚ Îﶄï ãé» ÐêÀæ,
‘¾ÓÓææ, ½ê¶-Œ²æ¨ H°è ãñ ?’
Ÿæè¹æïÅæ ¥ÐÝï S‰ææÝ ÐÚ „èÝ çÎÝ ¨ï ¾ñÆï ãé» ‰æï, ²ã ¾æ¾æ
…æÝ„ï ‰æï, çÈUÚ ½è ÐêÀ Úãï ‰æï J
‘ãæ¡ ¾æ¾æ J’-Ÿæè¹æïÅæ Ýï …±æ¾ çβæ J
¥ÍææïÚè ¾æ¾æ Ýï 㡨ÜUÚ ©ÝÜïU ãæ‰æ ¹ï´ »ÜU ÝÚïHè Îè, ©¨¹ï´
¥y²´„ Îé°Zç{„ »ï¨æ Ú¾ÇGè …ñ¨æ ÐÎæ‰æü ‰ææ J
¾æ¾æ Ýï Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ¥æ¿ææ ÜUè, ‘¾ÓÓææ Ðè …æ, §¨¨ï „ïÚè
½ê¶-„Ú¨ ç¹Å …æ»°è. §¨¨ï ½ê¶ ½è Ýãè´ H°ï°è, „ëcææ ½è Ýãè´
H°ï°è J’
ÜéUÀ ½è ¨æï™ï ç¾Ýæ Ÿæè¨Îì°éL ÜUæ S¹Ú‡æ ÜUÚ ÜïU ¥æ¿ææ{æÚÜU
±ëçœæ ¨ï ©‹ãæï´Ýï ±ã ÐÎæ‰æü Îé°Z{ ÜUè Íæë‡ææ Ý ÜUÚ„ï ãé» Ðè çH²æ J
±ã ç±ç™~æ ¥æñÚ ¥°}² ÐÎæ‰æü ÐïÅ ¹ï´ …æ„ï ãè ©ÝÜUè ½ê¶-Œ²æ¨
»ÜU ÿæ‡æ ¹ï´ ÝC ãé§ü ¥æñÚ ¥´„Ú ¹ï´ »ÜU ç±çàæC ½æ± ©yÐóæ ãé¥æ J
{èÚï-{èÚï ©ÝÜUæ ¾æs½æÝ ™Hæ °²æ ¥æñÚ ±ï ½æ±¨¹æç{ ¹ï´ HèÝ
ãæï °²ï J ©¨ „ÎíêÐ ¥±S‰ææ ¹ï´ ¹æÝæï ÜUæH ‰æ¹ °²æ ‰ææ J ÜU§ü
Íæ´Åï §¨ „Úã ¾è„ °²ï J
…¾ ±ï ãæïàæ ¹ï´ ¥æ²ï „¾ ©‹ãæï´Ýï Îï¶æ çÜU ¥ÍææïÚè ¾æ¾æ ©ÝÜUè
¥æïÚ Ðí¨óæ ¹éÎíæ ¨ï Îï¶ Úãï ‰æï J
±ï ¾æïHï, ‘¥Úï ¾ÓÓææ J „ê ¹ïÚè ¨æ‰æ Úã …æ §{Ú J „ïÚïÜéU …æï
ÜéUÀ çÎH ¹ï´ ÜUÚÝï ÜUæ ¹ãœ±æÜUæ´ÿææ ã², ±æï ¨¾ §{Ú „ïÚïÜéU
¨´„æïcæÐê‡æü ç¹H …æ»°æ J’
184 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 Ÿæè¹æïÅæ Ýï ݹí„æ ¨ï ÜUãæ, ‘¹ñ´ °Úè¾ ¥æÐÜïU ÎàæüÝãï„é ¥æ²æ
ãê¡ J ÜU§ü ¥Ýé½±è ¹ãæy¹æ ãñ´, ©ÝÜïU àæé½æàæè±æüÎ ¹éÛæï Ðíæ# ãæï, §¨ÜïU
çH» ¹ñ´ ©ÝÜUè Ðíæ‰æüÝæ ÜUÚ„æ ãê¡ J çÜU¨è ¨ï ÜéUÀ ½è ¹æ¡°„æ Ýãè´ J
ÜïU±H »ï¨æ ½æ± Nβ ¹ï´ Ú¶„æ ãê¡ çÜU, ‘Ðíï¹½çv„ mæÚæ ¹ïÚï Nβ
¹ï´ S±èÜUæÚàæçv„* ¨ï ½æ± ÜUè „ÎíêЄæ Ðí°Å ãæï ¥æñÚ ±ã …è±´„„æ+
¨ï ¾ã„è Úãï# J’
§¨ ÐÚ ¥ÍææïÚè ¾æ¾æ Ýï ¾„æ²æ, ‘„éÛæï ²ãæ¡ ãè ÚãÝæ ÐÇGï°æ J
²ãæ¡ ¨ï …æ Ý ¨ÜïU°æ J çÜU„Ýï ãè ¨¹² ¨ï ¹ñ´ »ÜU ¨¹‰æü çàæc²
ÜUè ¶æï… ¹ï´ ãê¡, HïçÜUÝ ¾æãÚ ¶æï…Ýï ÜU½è Ýãè¢ °²æ J’ ‘çàæc²
ãè ¹éÛæï ¶æï…„ï ãé» §{Ú ¥æ …æ»°æ’ »ï¨æ ¹ïÚæ öÉG ½æ± ‰ææ, ¥æñÚ
§¨èçH», ¥¾ „ê S±²´ ãè ¥æ²æ ãñ, „æï „ê ²ãæ¡ ãè ÚãÝæ J „ïÚè
Š²ï²Ðíæç# ÜUè ¨æÚè ¥Ðïÿæ满 ÐêÚè ãæè, §¨¹ï´ ÜUæï§ü àæ´ÜUæ Ýãè´ J’
§¨ ÐÚ Ÿæè¹æïÅæ Ýï ÜUãæ, ‘Ðí½é ! Ðíæ# ÐçÚçS‰æç„ ¹ï´ ¥ÝéÜêUH
»ï¨æ, {¹ü ÜUæ Ðíï¹-½çv„-¿ææÝÐê±üÜU ÐæHÝ ÜUÚÝæ ²ãè Ðí¹é¶ ãñ,
»ï¨è ¹ïÚè {æÚ‡ææ ãñ J’
‘çã¹æH² ¹ï´ ¥æÐ …ñ¨ï ¹ãæy¹æ¥æï´ ÜïU ¥æñÚ ¹ãæÝé½æ±æï´ ÜïU
‘™ñ„‹²½æ±’ ÜUæ Nβ ¹ï´ ¥Ýé½± Ðíæ# ÜUÚÝæ ²ãè ¹ïÚæ ¨æ´Ðí„ ÜUæ
{¹ü ãñ J ¹ïÚè ²æ~ææ ÜUæ ãï„é ½è ²ãè ãñ J ¹éÛæï ¥¾ ½è ÜU§ü S‰ææÝæï´
ÐÚ …æÝæ ãñ J ¹ïÚæ ãï„é ¥¾ „ÜU ÐêÚæ Ýãè´ ãé¥æ ãñ J ¹éÛæï ¨æ´Ðí„
Ðíæ# ãæï °²ï ãé» ÜU¹ü, ¨´²æï°** ¥æñÚ ÐçÚçS‰æç„ §ÝÜïU ¾æÚï ¹ï´ ¹ïÚï
ÜU„üòæï´ ¨ï ¹ñ´ ¥¾ „ÜU ¹év„ Ýãè´ ãé¥æ ãê¡ ¥æñÚ …¾ÚÝì ¹éÛæïï çÜU¨è
* Receptivity (çÚ¨ïçŒÅç±Åè)
+ …æxæë„„æ ¨ï J
# Ðíï}æ|æçQU mæÚæ }æïÚï ¥¢ÎÚ |ææ± ÐíxæÅ ãæïÜUÚ ±ã …æxæë„„æ ¨ï çÅÜUæ Úãï, çSƒÚ
Úãï ¥æñÚ Ïæã„æ Úãï J
** «‡ææÝéÏæ¢{
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 185
…°ã ÐÚ ÚæïÜU Ú¶ï »ï¨è ÜUæï§ü àæçv„ Ýãè´ ãñ J’-çݽü²„æ ¨ï Ÿæè¹æïÅæ
Ýï ¾„æ²æ J
²ã ¨éÝ„ï ãè ÜUíæïç{„ ãæïÜUÚ ¾æ¾æ ¾æïHï, ‘„êÝï ¥°Ú „ïÚè çÁGæÎ
ÀæïÇGè Ýãè´ „æï „éÛæï àæÚèÚ çÅÜUæ²ï Ú¶Ýæ ÜUçÆÝ ãæï°æ, ¹ñ´ Îﶄæ ãê¡,
„ê ÜñU¨ï …æ„æ ãñ ²ãæ¡ ¨ï J’
§¨ ÐÚ °´½èÚ ãæï„ï ãé» Ÿæè¹æïÅæ Ýï SÐC„æ ¨ï ¾æ¾æ ÜUæï ¨éÝæ²æ,
‘çÜU¨è ½è ÐíÜUæÚ ÜUæ ½² §¨ ‘…è±’ ÜUæï °í¨ Ýãè´ ¨ÜU„æ J ‘½²’
ÜUæï …è±Ý ¨ï ½°æ çβæ ãñ J ¹ïÚï °éL¹ãæÚæ… ÜïU ¥æàæè±æüÎ ¨ï,
½°±æÝ ÜUè ÜëUÐæ ãæïÜUÚ ¹éÛæï ‘¥½²’ Ðíæ# ãé¥æ ãñ J ±ã ¹ïÚï …è±Ý
ÜUæ ¾ÇGï-¨ï-¾ÇGæ Ôæë´°æÚ ãñ, °æñÚ± ãñ J …è±Ý ÜUè àææE„„æ ¥æñÚ
™ñ„‹² ¥Ýé½± ÜUÚÝï ÜïU çH» ‘¥½²’ Ðíæ# ãæïÝï ÜUè ãè ¥æ±à²ÜU„æ
ãñ J’
Ÿæè¹æïÅæ §„Ýæ ÜUãÜUÚ ™^è ÐÚ HæñÅÝï ÜïU çH» çÝÜUH ÐÇGï J
©ÝÜïU ¹Ý ¹ï´ çÜU¨è ½è ÐíÜUæÚ ÜUè ¥àææ´ç„ ²æ ¶H¾Hè Ýãè´ ‰æè J
½…Ý °æ„ï-°æ„ï ±ï Ýè™ï ©„Ú ¥æ²ï J Ýè™ï ¥æÝï ÜUæï ÁG²æÎæ
±v„ Ýãè´ H°æ J ±ï ™^è ÐÚ ¥æ²ï, ¨AæÝ çÜU²æ, Ú¨æï§ü ¾Ýæ²è,
½æï…Ý çÜU²æ ¥æñÚ Úæ„ ¹ï´ çÝÎíæ{èÝ ãæï °²ï J
¨é¾ã ¹ï´ …¾ ±ï ©Æï, „¾ àæÚèÚ ãËÜUæ-ÈéUËÜUæ ‰ææ, S±S‰æ
‰ææ J ¾æÎ ¹ï´ ¥™æÝÜU àææñ™ …æÝï ÜUè ½æ±Ýæ ãé§ü J …æÜUÚ ±æШ
¥æ²ï-Ý-¥æ²ï „æï çÈUÚ ¨ï ±ãè ÐíÜUæÚ J ¾æÚ-¾æÚ ²ã ãæïÝï H°æ J
™^è ÜïU Hæï°æï´ Ýï ©‹ãï´ ¾„æ²æ, ‘»ï¨ï ¾è¹æÚ ¥æιè ÜUæï ²ãæ¡
ÚãÝï ÜUè ¥Ýé¹ç„ Ýãè´ ãñ J ¥æÐÜïU ÜUæÚ‡æ ¨½è Hæï° ¾è¹æÚ Ý
ãæï, §¨çH» ¥æÐÜUæï ÜéUÀ ¥æñÚ §‹„ÁGææ¹ ÜUÚÝæ ãæï°æ J’
çÈUÚ, Ÿæè¹æïÅæ Ýï ¥ÐÝæ ¨æ¹æÝ ©Ææ²æ ¥æñÚ ±ãæ¡ ¨ï ‰ææïÇGè
ÎêÚè ÐÚ ÐæÝè ÜïU ÛæÚÝï ÜïU Ðæ¨ ¹ï´ ™Åæ§ü ç¾ÀæÜUÚ ©¨ ÐÚ ÐÇGï
Úãï J ÎS„ ãæï-ãæïÜUÚ àæÚèÚ ÜUè àæçv„ ÜUæï ¹æÝæï çÜU¨è Ýï ™ê¨ çH²æ
186 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
‰ææ J °çH„°æ~æ àæÚèÚ ¨ï ±ï ±ãæ¡ ãè ÐÇGï Úãï J §¨ ÍæÅÝæ ÜïU ÐèÀï
¥ÍææïÚè ¾æ¾æ ÜUæ ãè ãæ‰æ ãñ, ²ã ©‹ãï´ „éÚ´„ wG²æH ¹ï´ ¥æ °²æ J
ÎS„ ãæïÝï ÜUæ Ðí¹æ‡æ ¥¾ §„Ýæ ¾ÉG °²æ ¥æñÚ àæÚèÚ §„Ýæ
ÜU¹ÁGææïÚ ãæï °²æ çÜU ¾ñÆÝï ÜUè ½è àæçv„ Ýãè´ Úãè J {èÚï-{èÚï
©ÝÜUæ ¾æs½æÝ ½è HæïÐ ãæï„æ °²æ ¥æñÚ ±ï ÐêÚè „Úã ¾ïãæïàæ ãæï
°²ï J »ÜU ¾´°æHè ¨æ{é ¥ÐÝï Ðæ¨ ¥æ²æ ‰ææ, §¨ÜUæ {é¡{Hæ-
¨æ S¹Ú‡æ ©‹ãï´ ¾ïãæïàæè ÜUè ÿæ‡æ ÜïU ÐãHï ‰ææ J
…¾ ©ÝÜUæ ãæïàæ HæñÅ ¥æ²æ „¾, ©‹ãï´ çζæ²è çβæ çÜU ±ã
¾´°æHè ¨æ{é ¹æ¡ ÜUè „Úã ©ÝÜUè çÝ°ÚæÝè ÜUÚ Úãæ ãñ J àææñ™ {æïÝæ,
ÜUÐÇGï {æïÝæ, S‰ææÝ ¨æGÈU¨êGÈU ÜUÚÝæ, ¥´° Ðæï´ÀÝæ, ¥Ýæ…-ÐæÝè
ÎïÝæ-¨¾ ÜéUÀ ±ã ¾ÇGï Ðíï¹ ¨ï ¥æñÚ ¹¹„æ ¨ï ÜUÚ Úãæ ‰ææ J ©¨
¨æ{é ÜUè Ðíæ‡æÐê±üÜU ÜUè ãé§ü ¨ï±æ ¨ï ©ÝÜUè ¨ïã„ ¹ï´ ¾ãé„ y±Úæ-
¨ï ÈïUÚÈUæÚ ãæïÝï H°æ ¥æñÚ ±ï …ËÎ ãè ÆèÜU ãæï °²ï J
¾æÎ ¹ï´ ©‹ãæï´Ýï ©¨ ¨æ{é ¨ï ÐêÀæ, ‘¹ãæÚæ…, ¹ñ´ çÜU„Ýï çÎÝ
¾ïãæïàæ ‰ææ ?’
¨æ{é Ýï …±æ¾ çβæ, ‘¾ïÅæ J „ê ÜUÚè¾-ÜUÚè¾ ¥ÆæÚã-¾è¨
çÎÝ „ÜU ¾è¹æÚè ¨ï ÐÇGæ ãé¥æ ‰ææ J „ê ¾™æ ãñ „æï ÜïU±H „ïÚï
°éL¹ãæÚæ… ÜUè ÜëUÐæ ¨ï J ¾ïÅæ, ¹éÛæï ²ã Îï¶ÜUÚ ¾ãé„ ¥æÝ´Îæp²ü
ãé¥æ çÜU »ï¨è ½²´ÜUÚ ¾è¹æÚè ¹ï´ ¥æñÚ §¨ ¾ïãæïàæ ¥±S‰ææ ¹ï´ ½è
„ïÚæ Ýæ¹S¹Ú‡æ ¥æñÚ „ïÚè Ðíæ‰æüÝæ ²ï ÎæïÝæï´ àæéM ‰æï ¥æñÚ ¥¶´çÇ„„æ
¨ï àæéM ‰æï J’
¥ÐÝè ¨ï±æ ÜUÚÝï±æHï ©Ý ¨æ{é¹ãæÚæ… ÜUæï Îﶄï-Îﶄï
Ÿæè¹æïÅæ ÜUè ¥æ¡¶ï´ ÐæÝè ¨ï ½Ú ¥æ²è J-ÜUæñÝ ÜUãæ¡ ÜïU ¨æ{é¹ãæÚæ… ?
...©ÝÜUæ ¥æñÚ ¹ïÚæ v²æ ¨´¾´{ ?...çÈUÚ ½è ¹ïÚï çH» çÜU„Ýæ ÜéUÀ
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 187
çÜU²æ J ©ÝÜUæ «‡æ ¹ñ´ ÜñU¨ï ™éÜU檡 ?... ‘ÜëU„¿æ„æ ¨ï ©ÝÜUæ Nβ
½Ú ¥æ²æ J
±ï ¥ÐÝæ Ü´U¾H ¥æñÚ ÐÓÓæè¨ LÐ²ï ©¨ ¨æ{é ÜUæï ÎïÝï H°ï,
¥ÐÝè ÜëU„¿æ„æ ¥æñÚ ½æ± òv„ ÜUÚÝï ÜïU çH» J HïçÜUÝ ¨æ{é Ýï
ÜUãæ, ‘¾ïÅæ, „ê ²ã v²æ ÜUÚ Úãæ ãñ ? „ïÚï Ðæ¨ ÜéUÀ ½è Ýãè´ ãñ ¥æñÚ
„ê ¹éÛæï Îï Úãæ ãñ, ²ã ÆèÜU Ýãè´ J’ ‘¥¹éÜU S‰ææÝ ¹ï´ ¹ïÚæ ½v„ ãñ,
©¨ÜUè ¨ï±æ ÜUÚ J’ »ï¨æ ¥æÎïàæ ¹éÛæï ¹ïÚï Ÿæè¨Îì°éL ¨ï Ðíæ# ãé¥æ,
§¨èçH» ¹ñ´Ýï „ïÚè ¨ï±æ ÜUè J ¾ïÅæ, ¹ñ´ „æï ÜïU±H çÝ繜æ¹æ~æ ãê¡ J’
™H ¨ÜïU §„Ýè àæçv„ Ðíæ# ãæïÝï ÜïU ¾æÎ ÎæïÝæï´ …Ý ±æШ
¥æÝï ÜUæï çÝÜUH ÐÇGï J ÜéUÀ ¥´„Ú ™HÝï ÜïU ¾æÎ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï wG²æH
ãé¥æ çÜU, ‘¨æ{é¹ãæÚæ… ¹ïÚï ¨æ‰æ Ýãè´ ãñ J’ ‘±ï HÍæéàæ´ÜUæ ¥æçÎ
ÜUÚÝï °²ï ãæï´°ï ¥æñÚ ¹ñ´ ¥ÐÝè ãè {éÝ ¹ï´ ™HÜUÚ ¥æ°ï ¥æ °²æ
ãê¡, »ï¨æ ©‹ãï´ H°æ J ±ï ¶ÇGï ãæïÜUÚ ©ÝÜUè Úæã Îï¶Ýï H°ï J ¾ãé„
ÎïÚ „ÜU Úæã Îï¶Ýï ÐÚ ½è ¨æ{é¹ãæÚæ… Ýãè´ ¥æ²ï J
¨æ{é¹ãæÚæ… ÜïU ¾æÚï ¹ï´ ¨æï-¨æï™„ï ¥™æÝÜU ãè ©ÝÜïU ¹Ý
¹ï´ ÐíÔAæ ©Ææ, ‘¹ïÚè ¨ï±æ ÜUÚÝï±æHï ²ï ¨æ{é¹ãæÚæ… ÜUæñÝ ãæï ¨ÜU„ï
ãñ´ ?’
©ÝÜïU ¥´„¹üÝ Ýï ©‹ãï´ „yÿæ‡æ …±æ¾ çβæ, ‘¥Úï Ðæ°H !’
Ýãè´ Ðã™æÝæ ? „ê ½è Ðã™æÝ Ý ¨ÜUæ ? ¥Úï, ±ï ‰æïï „ïÚï Ÿæè¨Îì°éL J
¨æÿææ„ì Ÿæè¾æH²æï°è ¹ãæÚæ… J
D D D
JJ ãçÚ:ú JJ
63. ¾ír晲ü ÜïU çH» ¥çxݨæ{Ýæ
»ÜU ¾æÚ »ÜU ¥Ýé½±è ¹ãæÐéLcæ Ýï Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ¾„æ²æ,
‘¾ír晲ü ¹ï´ ¨ã…„æ Ðíæ# ãæïÝï ÜïU çH» ¹ñ´ ÜUã„æ ãê¡ ±ñ¨è ¨æ{Ýæ
188 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
„ê ÜUÚ J ™ñ„ ¹ãèÝï ¹ï´ çÜU¨è »ÜUæ´„ S‰ææÝ ¹ï´ …æÜUÚ „#çàæHæ ÐÚ
¾ñÆÜUÚ „éÛæï ²ã ¨æ{Ýæ ÜUÚÝè ÐÇGï°è J „ïÚï Nβ ¹ï´ ½æ± ÐçÚÐê‡æü„æ
¨ï ãñ¢, §¨çH» §¨ ¨æ{Ýæ ¨ï „éÛæï …æï Hæ½ ãæï°æ, ±ã çÜU„Ýæ
¥Ýæï¶æ ãæï°æ ©¨ÜUæ ¥Ýé½± „ê ¶éÎ ãè ÜUÚ HïÝæ J’
Ÿæè¹æïÅæ Ýï ¨æ{é¹ãæÚæ… ÜUè ±ã ¨ê™Ýæ ¥¹H ¹ï´ HæÝï ÜUæ
çÝp² çÜU²æ ¥æñÚ ©¨ÜïU çH» ݹüÎæ¹æ„æ ÜïU çÜUÝæÚï ÐÚ »ÜU
Ú¹‡æè² »ï¨æ »ÜUæ‹„ S‰ææÝ ™éÝæ J
™ñ„ ¹ãèÝï ÜUè ¥æ° ¾Ú¨æÝï±æHè {êÐ ¹ï´ ¥´°æÚæï´ ÜUè „Úã
„Ðè ãé§ü çàæHæ ÐÚ ±ï ÎæïÐãÚ x²æÚã ¾…ï çݱüS~æ ãæïÜUÚ ¾ñÆ …æ„ï J
©ÝÜïU ¾ñÆÝï ÜïU S‰ææÝ ÜïU §Îüç°Îü §Pè¨ {êçÝ²æ¡ ±„éüHæÜUæÚ ¹ï´ „èÝ
ÈêUÅ ÜUè ÎêÚè ÐÚ Ú™è …æ„è J ãÚ»ÜU {êÝè ÇïÉ ÈUèÅ ª¡™è ¥æñÚ
Îæï ÈUèÅ ™æñÇGè Úã„è J §¨ „Úã §Pè¨-§Pè¨ {êçݲæï´ ÜïU „èÝ
±„éüH „èÝ-„èÝ ÈUèÅ ÎêÚè ÐÚ Ú™ï …æ„ï J
²ï 63 {êçÝ²æ¡ …HæÜUÚ ±ï ¥ÐÝæ ¨¹² Ýæ¹S¹Ú‡æ, ½…Ý,
Š²æÝ, Ðíæ‰æüÝæ, ¥æy¹çݱïÎÝ §y²æçÎ Úèç„ ¨ï ¨æ{Ýæ ¹ï´ ç¾„æ„ï J
™æÚæï´ ¥æïÚ {êÝè ÜUè Hæñ-Hæñ ÜUÚ„è ½½ÜU„è Á±æHæ¥æï´ ÜUè ¥æ¡™,
ªÐÚ ¨ï ¨êÚ… ÜUè ÎæãÜU {êÐ ¥æñÚ Ýè™ï ¥´°æÚæï´ ÜUè „Úã „Ðè
ãé§ü çàæH满, §¨ „Úã ¨½è „ÚÈGU U ¨ï „ÐÜUÚ ©ÝÜïU àæÚèÚ ¨ï ШèÝï
ÜUè {æÚ满 ÀêÅÝï H°„è J §„Ýï Ðí™´Ç Îæã ¹ï´ ½è ©‹ãï´ ¥Îì|æé„
»ï¨è ½æ±æ±S‰ææ ¥æñÚ Š²æÝæ±S‰ææ Ðíæ# ãæï„è ‰æè J
§¨ „Úã x²æÚã ¾…ï ¨ï Ðæ¡™-¨æÉGï Ðæ¡™ ¾…ï „ÜU ±ï ¾ñÆï
Úã„ï J àææ¹ ÜUæï ±ãæ¡ ¨ï ©ÆÝï ÜïU ¾æÎ ±ï ¨¾ ШèÝæ Îæï „æñçH²æï¢
¨ï Ðæï´À Hï„ï J §¨ ¨æ{ÝÜUæH ¹ï´ ©‹ãæï´Ýï ¨AæÝ ±Á²ü çÜU²æ ‰ææ ¥æñÚ
Ýè´Î ½è Ýæ¹¹æ~æ ãè Hï„ï ‰æï J ÚæïÁGæ ÜUè ¨æ{Ýæ Ðê‡æü ãæïÝ ïÐÚ àææ¹
ÜUæï ©‹ãï´ Îæï ¾ÇGè ÜUÅæïçÚ²æ¡ ½ÚÜUÚ Ýè¹ ÜUæ Ú¨ çÎ²æ …æ„æ ‰ææ
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 189
J Ýè¹ ÜUè ÜUæï}æH Ðçœæ²æï´ ÜUæ Ú¨ çÝÜUæHÝï ÜïU çH» ©‹ãæï´Ýï Ðñ¨ï
ÎïÜUÚ Îæï ¶æ¨ ¥æιè çݲév„ çÜU²ï ‰æï J ©¨ ¨æ{ÝæÜUæH ¹ï´ ²ã
Ýè¹ ÜUæ Ú¨ ãè ©ÝÜUæ ¶æÝæ-ÐèÝæ ‰ææ, çÜU¨è ÐíÜUæÚ ÜUæ ¥Ýæ…-
ÐæÝè ±ï Hï„ï Ýãè´ ‰æï J ¹æÝæï ¶æÝæ ãè ¶æ Úãï ãæï §¨ É¢xæ ¨ï ±ï
Ýè¹ ÜUæ Ú¨ àææ´ç„ ¨ï, Íæê¡Å-Íæê¡Å ¨ï ¥æñÚ {èÚï-{èÚï Ðè …æ„ï J Ú¨
ÐíæàæÝ ÜUè ²ã ç±ç{ Îæï-Éæ§ü Íæ´Åï „ÜU ™H„è Úã„è J
§¨ „Úã ¥_æ§ü¨ çÎÝ „ÜU ²ã ¨æ{Ýæ Ÿæè¹æïÅæ Ýï ÜUè J §¨
¨æ{Ýæ ¨ï ©ÝÜïU àæÚèÚ ÜïU ¥´°-©Ðæ´°æï´ ÜUè ¥æñÚ ¨¾ ‘ÜUÚ‡ææï´’ ÜUè
àæéçh ãé§ü, àæÚèÚ ¥æñÚ ¹Ý ¹ï´ ¥Îì½é„ àææ´ç„ ÜUæ ¥Ýé½± ãé¥æ,
ç±ÜUæÚæï´ ÜUæ àæ¹Ý ãé¥æ ¥æñÚ ¨æ{Ýæ ¹ï´ çS‰æÚ„æ ¥æÜUÚ ¾ír晲ü
¨ã… ãæï °²æ J
Ÿæè¹æïÅæ Ýï ¾æÎ ¹ï´ ¾„æ²æ çÜU, ‘àæÚèÚ ¹ï´ ÜU§ü ÐíÜUæÚ ÜïU ¹H
Úã„ï ãñ´ ¥æñÚ ¨æ{Ýæ ÜïU çH» ¹Hàæéçh ¥æ±à²ÜU ãñ, ©¨è „Úã
àæÚèÚ ÜïU 癜æ, Ðíæ‡æ ¥æñÚ }æÝ §Ý „èÝæï´-ÜUÚ‡ææï´ ÜUè àæéçh ½è
¥çݱæ²ü ãñ J
‘àæÚèÚ ÜïU Úæï¹-Úæï¹ ÜUè ¹Hàæéçh ãæïÝæ ¥æ±à²ÜU ãñ ¥æñÚ
²ã ¹H ШèÝï ÜïU mæÚæ ãè ¾æãÚ ¥æ ¨ÜU„æ ãñ J
‘àæÚèÚ ¨ï ШèÝæ ¥æÝæ ²ã Ýñ¨ç°üÜU ÐíçÜUí²æ àæÚèÚ S±S‰æ
Ú¶Ýï ÜïU çH» ãè ÐíÜëUç„ Ýï ÐíÎæÝ ÜUè ãñ J §¨ÜUæ ã¹ï´ ¾ãé„
ãè ÜU¹ ½æÝ ãñ J
‘¥æ…ÜUH ã±æ ç¾Ýæ ¥æιè ÜUæï ™ñÝ ÐÇG„è Ýãè´ ãñ J
àæãÚæï´ ¹ï´ »¥Ú Ü´UçÇàæ‹Ç M}¨, д¶ï´, §ÝÜïU mæÚæ àæÚèÚ ÜUæï
ã±æ ÜUè ¥æ΄ ãæï °²è ãñ ¥æñÚ ±ã ¨±ü¹æ‹² ãñ J HïçÜUÝ àæÚèÚ
ÜUè ¨ïã„ ÜUè öçC ¨ï ²ã ¥ÓÀæ Ýãè´ ãñ J
‘¥æ… ¥°Ú Hæï° ¹æÝ„ï Ýãè´ ãñ´, „æï ½è, àæÚèÚ ¨ï ШèÝæ
190 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
¥æÝæ, §„Ýæ ãè Ýãè´ ¾çËÜU ÁG²æÎæ-¨ï-ÁG²æÎæ ¥æÝæ ²ã àæÚèÚ
ÜUè ¨ïã„ ÜUè öçC ¨ï ²ã ¥ÓÀæ ãñ J’
¥çxݨæ{Ýæ ÜïU ÏææÎ Ÿæè¹æïÅæ ¨´Ðê‡æü„: ç±ÜUæÚ¹év„ ãæï °²ï J
D D D ½êç¹ÜUæ ½è ¥Ýé½± ÜUè …æ„è ‰æè J ÜéUÀ ÿæ‡ææï´ ¹ï´ ©¨ÜUæ ç±S„æÚ
JJ ãçÚ:ú JJ
64. ŸæèÜëUc‡æÎàæüÝ - ¨°é‡æ ¨æÿææyÜUæÚ
Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï 1930 ¹ï´ ¹Ý ÜUè ÝèÚ±„æ ÜUæ ¨æÿææyÜUæÚ ãæïÝï
ÜïU ¾æÎ 1934 ¹ï´ mñ„ ÜUæ ¨æÿææyÜUæÚ ãé¥æ J
mñ„ ÜïU—¨°é‡æ ¾íræ ÜïU ¨æÿææyÜUæÚ ¹ï´ ©‹ãï´ ½°±æÝ ŸæèÜëUc‡æ
ÜUæ Îæï ¾æÚ ÎàæüÝ ãé¥æ ‰ææ J
Ÿæè¹æïÅæ Ýï ¥ÐÝï ãè àæÏÎæï´ ¹ï´ ©¨ÜUæ ¥y²´„ ¹ÝæïãæÚè ±‡æüÝ
çÜU²æ ãñ J
‘±ã ÜëUc‡æS±MÐ ¹éÚHè{æÚè ²æ Ðæç‰æü± àæÚèÚ ÜïU „œ±æï´ ÜUæ
Ýãè´ ‰ææ J ±ã ÐÚ¹ ¨æñ´Î²ü ¨ï ÐçÚÐê‡æü ¥æñÚ ¥ÐæÚ „ï… ¨ï ½Úï
ãé» ¨Îïãè ÜëUc‡æ ÜUæ ÎàæüÝ ‰ææ J ²ã S±MÐ §„Ýæ ÜéUÀ ¹ÝæïãæÚè
¥æñÚ NβæÜU¯üÜU ‰ææ çÜU çÜU¨è „Úã ÜUè ÜUËÐÝæ ¨ï ½è ©¨ÜUæ
±‡æüÝ ÜUÚÝæ ¨´½± Ýãè´ ãñ J ±ã ¹éHæ²¹, ÐæÚÎàæèü, SÈUçÅÜU ÜUè
„Úã ÐíÜUæàæ¹æÝ, ÝèH±‡æüÚ´°è, …è±´„ ÎàæüÝ ‰ææ J
‘ÎàæüÝ çS‰æÚ Ýãè´ ‰ææ, ¶ïHÝï±æHæ, çãHÝï±æHæ, ™HÝï±æHæ,
ÿæ‡æ ¹ï´ Ðæ¨ ¥æÝï±æHæ ¥æñÚ ÿæ‡æ ¹ï´ ÎêÚ …æÝï±æHæ »ï¨æ ¥Ýé½±
¹ï´ ¥æ„æ ‰ææ, ¥æñÚ ±ã ¥æ{æÚ ÜïU ç½óæ-ç½óæ ¹ÝæçÎÜUÚ‡ææï´ ÜUæï SÐàæü
ÜUÚ„æ ‰ææ ¥æñÚ ±ãæ¡ ÜéUÀ ¨êÿ¹ ÐíçÜUí²æ ÜUÚ Úãæ ãæï, »ï¨æ H°„æ
‰ææ...½íëÜéUçÅ ¥æñÚ ¾íræÚ´{í ÜïU ½æ° ¹ï´ ¶éÎ ÜUæï ÐíS‰ææçЄ ÜUÚÝï±æHæ
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 191
¥æñÚ Nβ ¹ï´ ç±Úæ…¹æÝ, §¨ ÐíÜUæÚ ÜUæ ¥Ýé½± ãæï„æ ‰ææ J ¨¹°í
¥æ{æÚ „#±‡æèü ¥æñÚ Ðê‡æü ÐíÜUæàæ ¨ï ¥æHæïçÜU„ ãæï °²æ ãé¥æ
¹ã¨ê¨ ãæï„æ ‰ææ J ‘¶éÎ S±²´ ÜUæï ¥Ýé½±Ýæ ¨´½± ãæï’ »ï¨è
½è ¥Ýé½± ãæï …æ„æ ‰ææ J ŸæèÜëUc‡æ ÜUæ ¥HæñçÜUÜU ÎàæüÝ §„Ýæ
¥Îì½é„, Úæï¹æ´™ÜU, ¹éx{, ç¨Ax{, ÜUæï¹H ‰ææ çÜU ÐêÀæï ãè ¹„ J
¨¹°í ¥æ{æÚæï´ ¹ï´ ¥æñÚ ©ÝÜïU-ÜUÚ‡ææï´ ¹ï´ ©¨ÜUæ Ðí½æ± ç™ÚS‰ææ²è
ãæï °²æ ãé¥æ ¥Ýé½± }æï¢ ÇæHæ ‰ææ J §¨ÜïU ¾æÎ ©¨ÜUæ ÐçÚ‡ææ¹
‘©¨’ ÜUè (§üEÚ ÜUè) ÜëUÐæ ¨ï ç™ÚS‰ææ²è Úãæ ãñ J
‘§¨ ¥Ýé½± ÜïU ¾æÎ ¨êÿ¹„Ú ¥æñÚ ¨êÿ¹„¹ ¥æñÚ çÎò
ÐíÎïàææï´ ¹ï´ ¾æ{满 Ðí°Å Ýãè´ ãé§ü ‰æè´ »ï¨æ Ýãè´ J HïçÜUÝ çÎò ÜëUÐæ
ÜUè ¹ÎÎ ¨ï ©ÝÜUæ çݱæÚ‡æ çÜU²æ …æ ¨ÜUæ ‰ææ J ©¨ÜïU »ï¨ï
ÜëUÐæ¹² ¹´°H ÎàæüÝ ¥Ýé½± ÜïU ¾æÎ, ¥æ{æÚ ÜïU ÜïU´Îí ¹ï´ ÜéUÀ
¥±‡æüÝè² ÈïUÚÈUæÚ ãæï °²æ ãé¥æ ¥Ýé½± }æï¢ ¥æ„æ ‰ææ J ¥æñÚ ¾æÎ
¹ï´ ±ã ¨„„ Á±H´„„æ ¨ï ¥æñÚ çS‰æÚ„æ ¨ï ¥ç½Ã²v„ ãæï Úãæ ‰ææ J
‘§¨ ‘…è±’* ÜïU …è±Ý ¹ï´ §¨ ÎàæüÝÐíæç# ÜïU ¾æÎ ±ã ™ñ„‹²
¥¶´çÇ„„æ ¨ï ¥æñÚ …è±´„„æ ¨ï Ðí°Å Úãæ, ¥æñÚ ©¨ÜïU ¥æÜU¯ü‡æ
ÜUè, ½æ± ÜUè ¨„„ ±ëçh ãæï„è °²è, ¥æñÚ ÐàæéÐÿæè, çݨ°ü, ±ëÿæ,
¾æHÜU, ½…Ý »ï¨ï çÜU¨è ½è çÝç¹œæ ¨ï ½æ± Ðí°Å ãæïÜUÚ ±ñ¨ï
çÎò ÎàæüÝ ÜUè §ÓÀæ çÈUÚ ¨ï ©yÐóæ ãæïÜUÚ ¥ÐÝï¥æÐ ½æ±¨¹æç{
Ðí°Å ãæïÝï Hxæè¢ J’
D D D
* Ÿæè}ææïÅæ ÜïU
192 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 JJ ãçÚ:ú JJ
65. ¥½²Ðíæç# ÜUè ÜU¨æñÅè - ç°ÚÝæÚ ¹ï´ !
S±²¢ ÜUæï ¥½²Ðíæç# ãé§ü ãñ ²æ Ýãè´ §¨ÜUè ÐÚèÿææ ÜUÚÝï ÜïU
çH» »ÜU ¾æÚ Ÿæè¹æïÅæ ±…é½æ§ü …æÝè (»ÜU ¨æ{ÜU ç¹~æ) ÜïU ¨æ‰æ
ç°ÚÝæÚ °²ï ‰æï J
½°±æÝ Îœææ~æï² ÜUè çÝ°éü‡æ ÐæÎéÜU满 ç…¨ çàæ¶Ú ÐÚ ãñ¢, ±ãæ¡
…æÝï ÜïU çH» …ãæ¡ ¨ï ¨èçÉG²æ¡ ÐíæÚ´½ ãæï„è ãñ, ©¨ÜïU ÝÁGæÎèÜU »ÜU
ÐæÝè ÜUæ ÜéU´Ç ãñ J ©¨ÜUè çÐÀHè ¥æïÚ ¾ãé„ ÍæÝæ ¥æñÚ ½²´ÜUÚ
»ï¨æ …´°H ãñ, ±ãæ¡ …æÝæ çÝçp„ ãé¥æ J
Ÿæè¹æïÅæ ÜéU´Ç ÜïU ¥æ¨Ðæ¨ ÚãÝï±æHï ¨æ{é-¹ãæy¹æ¥æï´ ¨ï ç¹Hï
¥æñÚ ¥ÐÝè ¹ÝæïÜUæ¹Ýæ òv„ ÜUè : ‘©¨ …´°H ¹ï´ ¥´ÎÚ-¥´ÎÚ
Ýè™ï ¶æ§ü „ÜU …æÝï ÜUè ã¹æÚè §ÓÀæ ãñ J ¥æÐ ã¹ï´ ç¨ÈGU UüU »ÜU
¾æÚ, ÎæïÐãÚ ÜUæï, Îæï òçv„²æï´ ÜUæï вæü# ÚæïÅè ¥æñÚ ¨æ° ²æ ÎæH
ÎïÝï ÜUæ §‹„ÁGææ¹ ÜUÚÝæ J ã¹ ¥æÐÜUæï ÚæïÁGæ Ðæ¡™ Lвï çβæ ÜUÚï´°ï J
ã¹ ±ãæ¡ …æÜUÚ Îæï-™æÚ çÎÝ ÚãÝæ ™æã„ï ãñ´ J’
²ã ¨éÝÜUÚ ©Ý ¨æ{é-¹ãæy¹æ¥æï´ Ýï ¥æñÚ ¾æÜUè ÜïU Hæï°æï´ Ýï
ÇÚÜUÚ ©‹ãï´ ¨Hæã Îè, ‘Ýãè´, Ýãè´, „é¹ ±ãæ¡ …æÝï ÜUè Ûæ´ÛæÅ ¹ï´
}æ„ ÐÇGÝæ, ¥‹²‰ææ ©Ý ç¨´ãæï´ ÜïU ½ÿ² ¾Ý …æ¥æï°ï J’
Ÿæè¹æïÅæ Ýï 㡨ÜUÚ çݽü²„æ ¨ï …±æ¾ çβæ, ‘ã¹ „æï ½ÿ²
¾ÝÝï ÜïU çH» ãè …æ Úãï ãñ´ J’
Ÿæè¹æïÅæ ÜUæ ¥æñÚ ±…é½æ§ü ÜUæ ±ãæ¡ …æÝï ÜUæ öÉG çÝ{æüÚ Îï¶ÜUÚ
¥´„ ¹ï´ ±ï ¾æïHï, ‘ÆèÜU ãñ, HïçÜUÝ ã¹ ÆïÆ Ýè™ï „ÜU Ýãè´ ¥æ»¡°ï J
稴ãæï´ ÜUæ ÇÚ ãñ J ¥æ{ï ÚæS„ï „ÜU ã¹ ¥æ …满°ï J ±ãæ¡ ¥æÜUÚ
½æï…Ý HïÜUÚ, ¥æ{æ ÚæS„æ ¥æÐÜUæï ãè ™HÝæ ÐÇïG°æ J Ÿæè¹æïÅæ Ýï
±ã S±èÜUæÚ çÜU²æ J’
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 193
¥ÐÝï çÝp²æÝé¨æÚ Ÿæè¹æïÅæ ¥æñÚ ±…é½æ§ü Ýï ©¨ ÇÚæ±Ýï ¥æñÚ
ÍæÝï …´°H ¹ï´ Ðí±ïàæ çÜU²æ ¥æñÚ ÐãæÇGè ©„Ú„ï-©„Ú„ï ±ï Ýè™ï ¶æ§ü
„ÜU Ðãé¡™ °²ï J ±ãæ¡ …æÝï ÐÚ, }æéQU MÐ ¨ï Íæê¹Ýï±æHï 稴㠩ÝÜïU
¥æ¨Ðæ¨ ¥æ„ï ‰æï, »ÜUι ÜUÚè¾ ¨ï °é…Ú„ï ½è ‰æï, HïçÜUÝ çÜU¨è
Ýï ÜéUÀ Ýãè´ çÜU²æ J àæéM-àæéM ¹ï´ ÇÚ ÜïU ÜUæÚ‡æ ±…é½æ§ü ÜUæï
¹H¹ê~æ 籨…üÝ ãæï …æ„æ ‰ææ J
Ÿæè¹æïÅæ ÜUãæ ÜUÚ„ï ‰æï, ‘ÇÚ „æï ¥´ÎÚ ãñ, ¾æãÚ Ýãè´ J’
±ï ÎæïÝæï´ ±ãæ¡ ¨æ„ çÎÝ „ÜU Úãï J ©‹ãï´ ½ÿ² ¾ÝæÝï ÜUæ Ðí²Õ
»ÜU ½è 稴ã Ýï Ýãè´ çÜU²æ J
D D D
JJ ãçÚ:ú JJ
66. Ðí½æ¾æ ¨ï ¨Îïã ÐéݽïüÅ
Ÿæè¹æïÅæ »ÜU ¾æÚ ÜUÓÀ ¹ï´ ‘|æê…’ §¨ S‰ææÝ ¹ï´ °²ï ‰æï J §¨
§HæÜïU ¹ï´ 稴ã Úæ„ ¹ï´ ãè Ýãè´, ¾çËÜU çÎÝ ¹ï´ ½è ¹év„„æ ¨ï ¥æñÚ
çݽü²„æ ¨ï Íæê}ææ ÜUÚ„ï Úã„ï ‰æï J
‘|æê…’ ¹ï´ »ÜU ÅïÜUÚè ÐÚ »ÜU ¾ÇGæ ¹´çÎÚ ãñ J ¹´çÎÚ ÜïU ¨æ¹Ýï
ÐíàæS„ ¹ñÎæÝ ãñ J Ÿæè¹æïÅæ Ýï Úè„¨Ú ¥Ýé¹ç„ HïÜUÚ ±ãæ¡ »ÜU Úæ„
°éÁGææÚè J Úæ„ ¹ï´ ©¨ ÍæÝï …´°H ¹ï´ ±ï ¥ÜïUHï ãè ©¨ ¹ñÎæÝ ¹ï´
¾ñÆÜUÚ §üEÚS¹Ú‡æ ¹ï´ HèÝ ãæï °²ï J ©‹ãï´ ¥æ… ¾ãé„ „è±í„æ-¨ï-
S¹Ú‡æ ãæï Úãæ ‰ææ Ðí½æ¾æ ÜUæ J
‘ç…¨ ¹æ¡ Ýï—¥Š²æçy¹ÜU ¹æ¡ Ýï ¹éÛæï §„Ýæ çÝÚÐïÿæ Ðíï¹
çβæ, ¥ÐÝè ¹¹„æ ¾Ú¨æ²è, Ýæ¹S¹Ú‡æ ÜïU çH» Ÿæhæ ÜUæ ¾è…
çβæ-©¨ÜïU ¥´ç„¹ ¨¹² ¹ï´ ¹ñ´ ©¨ÜïU Ðæ¨ ©ÐçS‰æ„ Ý ãæï ¨ÜUæ,
©¨ï Îï¶ Ý ¨ÜUæ, ©¨ÜUè ÜéUÀ ¨ï±æ ÜUÚ Ý ¨ÜUæ ²ã ¹ïÚæ ÜñU¨æ
Îé½æüx² ! »ï¨æ ÜUÚ ÜïU çÝ²ç„ Ýï ÜñU¨æ ÜUíêÚ ¹ÁGææÜU çÜU²æ ãñ }æïÚï
194 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
¨ï J ¥¾ ¹ñ´ ©¨ï ÜU|æè |æè Îï¶ Ý Ð檡°æ, ©¨ÜUæ àæÚèÚ ¨Îæ ÜïU
çH» ç±HèÝ ãæï °²æ J...’ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæ Nβ Ðí½æ¾æ ÜïU S¹Ú‡æ ¨ï
½Ú ¥æ²æ ¥æñÚ ¥æ¡¶æï´ ¨ï ¥æ¡¨é¥æï´ ÜUè {æÚ满 ÛæÚ-ÛæÚ ÜUÚ ÜïU ¾ãÝï
H°è¢ J ¹æ¡ ÜïU ç±²æï° ¨ï ±ï ¥´ÎÚ-ãè-¥´ÎÚ „ÇGÈUÇGæ Úãï ‰æï J
Ýæ¹S¹Ú‡æ ¥æñÚ Ðíæ‰æüÝæ ¨ï ¥ÐÝæ Îé:¶ ½êHÝï ÜUæ ©‹ãæï´Ýï Ðí²Õ
çÜU²æ, HïçÜUÝ Ðí½æ¾æ ÜUæ S¹Ú‡æ ¥æñÚ ãè ÍæÝè½ê„ ãé¥æ ¥æñÚ Nβ
ÜUè ÐèÇGæ ÜUè ÐçÚ¨è¹æ ãæï °²è J ‘Îé:¶ ¨ï ÜUHïÁGææ ÈUÅ …æ»°æ
¥æñÚ ¹ï´ §¨è ÿæ‡æ ²ãæ¡ ¹Ú …檡°æ’ »ï¨æ ©‹ãï´ H°æ J
§„Ýï ¹ï´ ¥™æÝÜU ©‹ãæï´Ýï Îï¶æ-¥ÐÝï §¨ Ýæàæ±´„ ™¹ü™ÿæé¥æï´
¨ï Îï¶æ, Ðí½æ¾æ ©ÝÜïU ¨æ¹Ýï Ðíy²ÿæ Îïã {æÚ‡æ ÜUÚ ÜïU ¶ÇGè ƒè¢
¥æñÚ ©ÝÜUè ¥æïÚ Îï¶ÜUÚ ¹é¨ÜUÚæ Úãè ƒè¢ J ¥ÐÝè ¥æ¡¶æï´ ÐÚ
Ÿæè¹æïÅæ ÜUæ ç±Eæ¨ ãè Ýãè´ ãé¥æ J ±ï ¶ÇGï ãé» ¥æñÚ ÎæñÇG„ï-ÎæñÇG„ï
¾æ ÜïU Ðæ¨ …æÜUÚ ©‹ãï´ …æïÚ ¨ï ¥æçH´°Ý çβæ J ¾æ Ýï ¾ÇGï Ðíï¹
¨ï ©ÝÜUè ÐèÆ ÐÚ, ç¨Ú ÐÚ ãæ‰æ çÈUÚæ²æ, ¨ãHæ²æ ¥æñÚ ©ÝÜïU
ÜUÐæH ÜUæ ™é´¾Ý çH²æ J ¹æ¡-¾ïÅï ÜUè, ÎæïÝæï´ ÜUè ¥æ¡¶æï´ ¨ï °´°æ-
…¹éÝæ ¾ã Úãè ‰æè J
¾æ ÜïU ¹¹„æ½Úï SÐàæü ¨ï Ÿæè¹æïÅæ ÜUæ Îé:¶ çÐÍæH °²æ ¥æñÚ
±ï »ÜUι àææ´„ ãæï °²ï, ©ÝÜUæ ¨æÚæ ¾ÎÝ ™´ÎÝ ÜUè „Úã àææ´„-
àæè„H ãæï °²æ, Æ´Çæ ãæï °²æ J
¾æÎ ¹ï´ ¹æ¡-¾ïÅï ÜUè ¹Ý¨æïv„ ¾æ„™è„ ãé§ü ¥æñÚ çÈUÚ Ÿæè¹æïÅæ
Ðí½æ¾æ ÜUè °æïÎ ¹ï´ ¹S„ÜU Ú¶ÜUÚ ÐÇGï Úãï J ±ã »ÜU ¥Ýæï¶æ
S±°ü¨é¶ ‰ææ, çÎò¨é¶ ‰ææ J ‘S±æ¹è „èÝæï´ …°„ ÜUæ, ¹æ¡ ÜïU ç¾Ýæ
罶æÚè J’—²ã v²æï´ ÜUãæ …æ„æ ãñ, ©¨ÜUæ Ðíy²ÿæ ¥Ýé½± ±ï
Hï Úãï ‰æï J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 195
¹æ¡ ÜUè °æïÎ ¹ï´ 籟ææ¹ ÜUÚÝï±æHï Ÿæè¹æïÅæ Ýï ÜUڱŠ¾ÎHè
¥æñÚ »ÜU ÿæ‡æ ¹ï´ ãè »ÜU ¨ÐÝï ÜUè „Úã Ðí½æ¾æ ÜUæ S‰æêH àæÚèÚ
¥öಠãæï °²æ J ©ÝÜUè ÜUæ²æ „æï ¥öಠãæï °²è¢ ÐÚ ¥ÐÝï ¥Ýæ‰æ
¾ïÅï ÜUæï ¨Ýæ‰æ ¾Ý …æÝï ÜUæ ¥æÝ´Î ±ã Îï °²è¢, ©¨ÜïU Nβ ÜUæï
àæè„H, àææ´„, „ë# ÜUÚ °²è¢ J
±ã Úæ„ Ÿæè¹æïÅæ ÜUè ¥ÐÝè ç…´Î°è ¹ï´ »ÜU ¥ç±S¹Ú‡æè²
¨´ÐÎæ ¾Ý °²è J
D D D
JJ ãçÚ:ú JJ
67. ¨ï±æçݱëçœæ ¥æñÚ ÜUÚæ™è ÜUæï Ðí²æ‡æ
Îﶄï-Îï¶„ï Ÿæè¹æïÅæ ÜUè ãçÚ…Ý ¨ï±æ ÜUæï ¾è¨ ¨æH ãæï
°²ï J ©ÝÜUè ¨ï±æ ½è àæéM ‰æè ¥æñÚ ¨æ{Ýæ ½è ™H Úãè ‰æè J
‘½°±æÝ ŸæèÜëUc‡æ ÜUæ ¨°é‡æ ¨æÿææyÜUæÚ ãæïÜUÚ Ðæ¡™ ¨æH °é…Ú °²ï
ƒï, çÈUÚ ½è çÝ°éü‡æ çÝÚæÜUæÚ ÜUæ ¨æÿææyÜUæÚ ãé¥æ Ýãè´ ãñ’, §¨ÜUè
™é½Ý ©ÝÜïU çÎH ¹ï´ ¨„„ Úã„è ‰æè J ‘¥¾ ãçÚ…Ý ¨ï±æ ¨ï ¹év„
ãæï …æª¡’ »ï¨æ ½æ± ©ÝÜïU ¥´„Ú ¹ï´ ©yÐóæ ãé¥æ J
‘¥æ… „ÜU ¶éÎ ÜUæï …æï Ðíæ# ãé¥æ, ±ã ç¨ÈGU UüU ¥ÐÝï çH» ãè
Ý Ú¶ÜUÚ Îê¨Úæï´ ÜUæï ½è ©¨ÜUæ ½æ°èÎæÚ ¾ÝæÝæ ™æçã» »ï¨æ ©ÝÜïU
¹ÝæïÎﱄæ Ýï ©‹ãï´ ¾„æ²æ J ¥ÐÝï …è±Ý ¹ï´ …æï-…æï òçv„ ¨ã…„æ
¨ï ¥æ ç¹Hï´°ï, ©‹ãï´ ¥´„Ú ¹ï´ ½Úï ãé» ²ï çÎò ¥¹ë„ç¾´Îé ÎïÝï ÜïU
çH» ¨ï±æÜUæ²ü ¨ï Ðê‡æü„: ¹év„ ãæïÝï ÜUæ ©‹ãæï´Ýï öÉG ç݇æü² çÜU²æ J
¾ÇGï ½æ§ü ÜUè ¹æñ„ ÜïU Ðpæ„ì ¾è¨ ¨æH „ÜU ¨æÚï ÜéUÅé´¾ ÜUè
ç…}¹ï±æÚè ©‹ãæï´Ýï ¥ÜïUHï ãè ©Ææ²è ‰æè J HïçÜUÝ ¥¾ Îê¨Úï Îæï
½æ§ü ½è çS‰æÚ ãæï °²ï ‰æï ¥æñÚ »ÜU ½„è…ï ÜUæï ¥ÓÀè ÝæñÜUÚè ½è
196 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
ç¹H °²è ‰æè, §¨çH» ¹æ¡ ¥æñÚ ½æ½è ÜUè ÎﶽæH ÜUÚÝï ÜUæ ½æÚ
±ï ¨¾ ©Ææ ¨ÜU„ï ‰æï J ¥ÐÝï ÜUæñÅé´ç¾ÜU ÜU„üòæï´ ¨ï ¹év„ ãæïÝï ÜUæ
Ÿæè¹æïÅæ ÜUæ ç݇æü² ¨±ü‰ææ ¨¹²æïç…„ ‰ææ J
¨ï±æçݱëçœæ ÜUæ ¥ÐÝæ ç±™æÚ Ÿæè¹æïÅæ Ýï ¹æ¡ ÜUæï ¾„æ²æ J ±ã
¨éÝÜUÚ ©çmxÝ ãæïÜUÚ ¾æïH ©Æè, ‘²ãæ¡ Ðæñ¨ïÚ ¥Ýæ… „ÜU ç™çÇG²æï´
ÜUæï ç¶HæÝï ÜUæï ç¹H„æ Ýãè´ ãñ, ¥æñÚ „ê ãñ ±ã ÀæïÅè-¨è ÝæñÜUÚè
ÀæïÇGÜUÚ ¹æÝæï …°„ ãè …è„Ýï±æHæ ãñ J’ §¨ÐÚ Ÿæè¹æïÅæ ¹æñÝ Úãï
¥æñÚ ç±cæ² ±ãæ¡ ãè ¶y}æ ãé¥æ J
Îæï-™æÚ çÎÝæï´ ÜïU ¾æÎ ©‹ãæï´Ýï çÈUÚ ¨ï ±ã ™™æü ÀïÇGè ¥æñÚ
¹æ¡ ÜUæï çÜU¨è-Ý-çÜU¨è „Úã ¨¹ÛææÝï ÜUè ÜUæïçàæàæ ÜUè J ‰ææïÇGæ-
¨æ ¨æï™ÜUÚ ¹æ¡ Ýï ¾„æ²æ, ‘ÆèÜU ãñ, HïçÜUÝ ¹éÛæï ãÚ ¹ãèÝï ¹ï´ Ðæ¡™-
À Lвï ç¹Hï´°ï §¨ÜUæ Ðí¾‹{ ÜUÚÝæ, çÈUÚ ¹éÛæï ÜUæï§ü ç™´„æ Ýãè´
Úãï°è J’
‘ÆèÜU ãñ J’ Ÿæè¹æïÅæ Ýï ¥æEæ¨Ý çβæ J
‘¥æñÚ ãæ¡, …¾ ¹ñ´ ¥æç¶Úè ÍæçÇG²æ¡ ç°Ý Úãè ãê¡xæè, „¾ „éÛæï
¹ïÚï Ðæ¨ ¥æÝæ ÐÇGï°æ, ²ã ½è, ãæ¡, ¹ñ´ ¥½è ãè ¾„æ Îï„è ãê¡ J’-
¹æ¡ Ýï ©‹ãï´ Ðíï¹ ¨ï {¹ÜUæ²æ J
Ÿæè¹æïÅæ Ýï 㡨ÜUÚ ÜUãæ, ‘¥Úè ¹æ¡, »ï¨è ¨ï±æ ÜUÚÝæ ²ã „æï
¹ïÚæ {¹ü ãè ãñ, ¥æñÚ ©¨ï çݽæÝæ ¹ñ´ ½êH …檡°æ »ï¨æ „éÛæï H°æ
ãè ÜñU¨ï ? §¨ Ð뉱è ÐÚ ¹ñ´ …ãæ¡ ÜUãè´ ½è ãê¡°æ, „æï ½è ©¨ ±v„
ÎæñÇGÜUÚ ¥æ …檡°æ J „ê §¨ÜïU ¾æÚï ¹ï´ çÝçp´„ ÚãÝæ J’
©ÝÜïU §¨ ±v„ò ¨ï ¹æ¡ ÜUæï ¨´„æïcæ ãé¥æ ¥æñÚ ©¨Ýï Ðí¨óæ„æ
¨ï Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ¨ï±æçݱëçœæ ÜUè ¥Ýé¹ç„ Îï Îè J çÈUÚ ©‹ãæï´Ýï Ú脨Ú
çݱëçœæ Hï Hè J ‘¥¾ §¨ÜïU ¥æ°ï ¹êf…è½æ§ü ÜïU Ðæ¨ Úãê¡°è’ »ï¨æ
çÝçp„ ÜUÚ ÜïU ¹æ¡ ÝçDzæÎ ¹ï´ ¥ÐÝï ©¨ HÇGÜïU ÜïU ÍæÚ ™Hè °²è´ J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 197
ÜUÇGè ÎæïÐãÚ ¹ï´ ¹æ‰æï ÐÚ ¥æÜUÚ ¥ÐÝï „ï…æïçÜUÚ‡æ Ðê‡æü„æ ¨ï
{Úæ„H ÐÚ ¾Ú¨æÝï±æHï ¨êÚ… ÜUè „Úã ©¨ ¨¹² Ÿæè¹æïÅæ ÜUè
¨æ{Ýæ ½è ¥ÐÝï çàæ¶Ú ÐÚ ‰æè J ©¨ ¨¹² ©ÝÜïU ¨æ{Ýæ¹æ°ü
¹ï´ ©ÝÜïU ¨æ‰æ ¥æñÚ ½è „èÝ ¨ãÐí±æ¨è ‰æï J ±ï ‰æïï Ÿæèãï¹´„ÜéU¹æÚ
ÝèHÜ´UÆ, Ÿæè±…é½æ§ü …æÝè ¥æñÚ ŸæèÝ´Îé½æ§ü J Ÿæè¹æïÅæ ¥æñÚ ±ï „èÝæï´
ç¹HÜUÚ ™æÚ àæÚèÚ ‰æï J HïçÜUÝ ©ÝÜïU ¥´ÎÚ ¾¨„æ ‰ææ »ÜU-ãè-
»ÜU Nβ J
ç…ÝÜïU Ðíç„ Ÿæè¹æïÅæ ÜïU Nβ ¹ï´ çЄë¨öàæ ½æ± ‰ææ, ©Ý
Ðڨνæ§ü ¹ïã„æ ÜïU Ðæ¨, ¥ÐÝï ‘¾æÐê’ ÜïU Ðæ¨ ÜUÚæ™è …æÝï ÜUæ
Ÿæè¹æïÅæ Ýï ç݇æü² çH²æ ¥æñÚ ¥ÐÝï ÜéUÅé´¾ ÜUè ¥æñÚ „èÝæï´ ¨æ{ÜU-
¨ãÜUæÚè ç¹~ææï´ ÜUè ½Úï Nβ ¨ï ç¾Îæ§ü HïÜUÚ ±ï ÜUÚæ™è °²ï J ±ï
„èÝæï´ ç¹~æ …æÝ„ï ƒï, ‘Ÿæè¹æïÅæ ã}æï¢ ÀæïÇGÜUÚ Ýãè´, ¾çËÜU ¨æ‰æ HïÜUÚ
°²ï ãñ´ J’
ÜUæHÐí±æã ¹ï´ §Ý ¨½è ÜïU …è±Ý-¨çÚ„æ¥æï´ ÜUæ …Hæñ{ ¾ã
Úãæ ‰ææ ç½óæ-ç½óæ çÎàææ¥æï´ ¹ï´, çÈUÚ ½è ±ï ¨½è ¨çڄ满 ¹æ°üÜUí¹‡æ
ÜUÚ Úãè ƒè¢, »ÜU-ãè-»ÜU ™ñ„‹²¨¹éÎí ÜUè „ÚÈU J
D D D
JJ ãçÚ:ú JJ
68. ÜUÚæ™è±æHï ¾æ¾æ - »ÜU ¥æñçH²æ
¨æ{Ýæ ¹ï´ H°Ý, ¶éÎ ÜUæï ‹²æñÀæ±Ú ÜUÚÝï ÜUæ Ðíæ‡ææ´ç„ÜU ¥æñÚ
öÉG ½æ± ¥æñÚ ¥½² §ÝÜUè ç±àæïcæMÐ ¨ï ¥æ±à²ÜU„æ ãæï„è ãñ J
½² ½è »ÜU ãè ÐíÜUæÚ ÜUæ ãæï„æ ãñ »ï¨æ Ýãè´ J ÜU§ü ÐíÜUæÚ ÜïU ½²
¨ï ¹éçv„ ÐæÝï ÜïU çH» …è-…æÝ ¨ï ¥æñÚ Ðíæ‡æÐê±üÜU ÐéLcææ‰æü ÜUÚÝæ
ÐÇG„æ ãñ J
§¨è ãï„é ¨ï Ÿæè¹æïÅæ ½è ãÚ¨æH çαæHè ¹ï´ ÝÜüU™„éÎüàæè ÜUæ
çÎÝ Ý²ï S‰ææÝ ÐÚ, Úæ„½Ú ¨æ{Ýæ ÜïU çH» …æ²æ ÜUÚ„ï ‰æï J
198 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 §¨ ¾æÚ ©ÝÜUæ ±æS„ò ÜUÚæ™è ¹ï´ ‰ææ J ¥æ… ÝÜüU™„éÎüàæè
ÜUæ çÎÝ ‰ææ J ¹Š²Úæç~æ ãæïÝï ÜUæï ¥æ²è ‰æè J Ÿæè¹æïÅæ ÍæÚ ¨ï çÝÜUHï
¥æñÚ ¨¹é´ÎÚ ÜïU çÜUÝæÚï ÐÚ ™HÝï H°ï J ¥æ… ÜUè Úæ„ ©‹ãï´ ¨æ{Ýæ
¹ï´ ãè 羄æÝè ‰æè J ÜUãæ¡ …æÜUÚ ¨æ{Ýæ ÜUÚÝè ãñ, ±ã …°ã ©‹ãæï´Ýï
ÜUH ãè Îï¶ Hè ‰æè, ©¨ çÝçp„ ÜUè ãé§ü …°ã ÐÚ ±ï ¥æ Ðãé¡™ï J
¨¹éÎíçÜUÝæÚï ÐÚ ©½Úè ãé§ü ™^æÝæï´ ¹ï´ ±ã S‰ææÝ ‰ææ J ¾ÇGè
ÜUçÆÝæ§ü ¨ï Ÿæè¹æïÅæ ±ãæ¡ „ÜU Ðãé¡™ °²ï J Úæ„ ÜïU ¨óææÅï ¹ï´ ±ã
¨éݨæÝ …°ã ¾ÇGè ½²æÝÜU H° Úãè ƒè J ¨¹éÎí ÜïU ÐæÝè ÜUè
HãÚï´ ©Ý ™^æÝæï´ ¨ï ÅÜUÚæÜUÚ ÅêÅ …æ„è ƒè¢ ¥æñÚ ÐæÝè ÜïU Àè´Åæï´ ¨ï
©ÝÜUæ ¾ÎÝ ½è°æ …æ Úãæ ‰ææ J ±æ„æ±Ú‡æ §„Ýæ ½²æÝÜU ãæïÝï ÐÚ
½è Ÿæè¹æïÅæ àææ´ç„ ¨ï ¥ÐÝè ¨æ{Ýæ ¹ï´ H° °²ï J Ýæ¹S¹Ú‡æ ÜUè
{æÚæ ¾ãÝï H°è ¥æñÚ ½…Ý, Ðíæ‰æüÝæ ¥æñÚ Ýæ¹S¹Ú‡æ ÜUè ¥æ±æÁGæ
¥´{ÜUæÚ ÜUæï ™èÚÜUÚ ÎêÚ-ÎêÚ „ÜU ÈñUHÝï H°è J ÜéUÀ ¨¹² §¨è
„Úã ¾è„ °²æ J ¥™æÝÜU Ÿæè¹æïÅæ Ýï Îï¶æ çÜU ©¨ ÅïÜUÚè ÜïU Ýè™ï
»ÜU ¥æÎ¹è ¶ÇGæ ‰ææ J ©¨ÜUè ÐæïàææÜU ¾ãé„ ç±ç™~æ ‰æè ¥æñÚ ©¨ÜïU
¾æH ¾ÉGï ãé» ¥æñÚ ¥S„òS„ ‰æï, ¥æ¡¶ï´ HæH-HæH ƒè J
©¨ ¥æιè Ýï {¹ÜUæ„ï ãé» Ÿæè¹æïÅæ ¨ï ÐêÀæ, ‘§{Ú v²æï´ ¾ñÆæ
ãñ ?’
‘½°±æÝ ÜïU Š²æÝ ¹ï´ J’-Ÿæè¹æïÅæ Ýï çݽü²„æ ¨ï …±æ¾ çβæ J
‘Ýãè´, §{Ú „é¹ Ýãè´ ¾ñÆ ¨ÜU„æ J’-©¨Ýï çÈUÚ ¨ï {¹ÜUæ²æ J
‘v²æï´?’-ç¾Ýæ çã™çÜU™æãÅ ¨ï Ÿæè¹æïÅæ Ýï ÐíÔAæ çÜU²æ J
‘²ã ¹S„ Hæï°æï´ ÜUè …°ã ãñ J’-©¨ ¥æιè Ýï ÜUãæ J
‘¹éÛæï ½è ¹S„ ¾ÝÝæ ãñ J’-¥ÐÝæ §ÚæÎæ Ÿæè¹æïÅæ Ýï SÐC çÜU²æ J
¥¾ ÜUíæïç{„ ãæïÜUÚ ç™ÌæÜUÚ ±ã ¥æÎ¹è ¾æïHæ, ‘§{Ú ¨ï
™Hï …æ¥æï J’
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 199
‘Ýãè´ …æ ¨ÜU„æ J’-Ÿæè¹æïÅæ Ýï öÉG„æ ¨ï §ÝÜUæÚ çÜU²æ J
¥ÐÝè …°ã ¨ï ±ï „çÝÜU ¹æ~æ ½è çãHï Ýãè´ J
‘„æï ¹æÚï°æ J’-¥¾ ±ã ¥æÎ¹è °éS¨ï ¨ï ¥æ°¾¾êHæ ãæï xæ²æ J
‘¾ãé„ ¥ÓÀæ J’-çݽü²„æ ¨ï …±æ¾ ÎïÜUÚ, ‘±ã ¥æÎ¹è ¥¾
v²æ ÜUÚ„æ ãñ’ ²ã Ÿæè¹æïÅæ Îï¶Ýï H°ï J
©¨ ¥æιè Ýï »ÜU ¾ãé„ ¾ÇGæ Ðy‰æÚ ÎæïÝæï´ ãæ‰ææï´ ¨ï ©Ææ²æ
¥æñÚ ©¨ÜUæï Ïæãé„ …GæïÚ ¨ï ÈïU´ÜUæ J ¨ê´ùù¨ê´ùù ÜUÚ„ï ãé» ±ã ©ÝÜïU
ç¨Ú ÜïU ¾æHæï´ ÜUæï ¹æ~æ SÐàæü ÜUÚ ÜïU Ðæ¨ ÜïU ™^æÝ ÐÚ …æ ç°Úæ J
Ðy‰æÚ ç°ÚÝï ÜUè ¥æ±æÁGæ ¨ï ©¨ ½ècæ‡æ àææ´ç„ ÜïU ÅéÜUÇGï-ÅéÜUÇGï ãæï
°²ï J
»ÜU ÿæ‡æ ¹ï´ ÍæÅè ãé§ü §¨ ÍæÅÝæ ¨ï Ÿæè¹æïÅæ S„Ï{ ãæï °» J
‘„èÝ-™æÚ ¥æÎç¹²æï´ ¨ï ½è ©ÆæÝï ÜUæï ¹éçàÜUH »ï¨æ ¾ÇGæ Ðy‰æÚ
²ã ¥ÜïUHæ ¥æÎ¹è ©Ææ„æ ãñ, ¨ã…„æ ¨ï ÈïU´ÜU„æ ãñ ¥æñÚ ¹éÛæï
…Úæ-¨è ½è ™æïÅ Ý H°ÜUÚ ÜïU±H ¾æHæï´ ÜUæï SÐàæü ÜUÚ ÜïU ãè
…æ ç°Ú„æ ãñ, ²ã ¨¾ ÜéUÀ ¥Îì½é„ ãñ, ™¹yÜUæÚè ãñ, ç±àæïcæ ãñ J
²ã ¨æ{æÚ‡æ ¥æιè ÜïU ¾¨ ÜUè ¾æ„ Ýãè´ ãñ J çÝçp„ ãè ²ã
¥æιè ÜUæï§ü ¥æñçH²æ ãæï°æ J’-Ÿæè¹æïÅæ Ýï §¨ ™¹yÜUæçÚÜU ÍæÅÝæ
ÜUæ ãH Éê¡ÉG çH²æ ¥æñÚ „éÚ´„ ãè ¥ÐÝè …°ã ¨ï ©ÆÜUÚ ±ï Ýè™ï
™Hï ¥æ²ï ¥æñÚ ©¨ÜïU ™Ú‡æ ÐÜUÇGÜUÚ ¥ÐÝæ ¹S„ÜU Ú¶ÜUÚ
½çv„½æ± ¨ï Ðí‡ææ¹ çÜU²æ J
¥æñçH²æ Ýï ©‹ãï´ Ðíï¹ ¨ï ©Ææ²æ ¥æñÚ ¾æïHæ, ‘„éÛæï ¨æ{Ýæ ¹ï´
Ðí°ç„ ÜUÚæÝï ÜUæï ãè ¹ñ´ ²ãæ¡ ¥æ²æ ãê¡ J „ê ÇÚæ Ýãè´ ¥æñÚ ¥ÐÝè
…°ã ÐÚ çÝ{æüÚÐê±üÜU ¾ñÆæ Úãæ, ²ã Îï¶ÜUÚ ¹éÛæï ¾ãé„ ¨´„æïcæ
ãé¥æ J ¹ñ´ „éÛæï ¥¾ ¨æ{Ýæ ÜUè »ÜU ç±ç{ 稶檡°æ, HïçÜUÝ ©¨¨ï
200 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
ÐãHï „éÛæï »ÜU ÜUæ¹ ÜUÚÝæ ÐÇGï°æ J ¹éÛæï 稰ÚïÅ ÐèÝè ãñ, „ê ±ã
Hï ¥æ J’
©¨ÜUè ¥æ¿ææÝé¨æÚ Ÿæè¹æïÅæ çÝÜUH ÐÇGï ¥æñÚ ™HÝï H°ï J
¥æñçH²æ Ýï ©‹ãï´ ¥ÅÜUæÜUÚ ¥æ°ï ¾„æ²æ, ‘¥æñÚ ¨éÝ ! Š²æÝ Ú¶Ýæ
çÜU 稰ÚïÅ ±ñ¨ï ãè HæÝè ãñ, Ðñ¨ï Ýãè´ ÎïÝï ãñ´ J’
§„Ýè ÜUæçH¶½Úè ¥´{ïÚè Úæ„ ¹ï´ ±ï 稰ÚïÅ HæÝï çÝÜUH
ÐÇGï J ÜéUÀ ¥´„Ú ™HÝï ÐÚ ©‹ãï´ »ÜU ÀæïÅè-¨è ÎéÜUæÝ çζæ²è
ÐÇGè J §„Ýè Úæ„ ¹ï´ ÎéÜUæÝ ÜUãæ¡ ¶éHè ãæï°è ? ±ã „æï ¾´Î ãè
‰æè J Ÿæè¹æïÅæ Ýï ÎéÜUæÝ ÜUè ÈUçH²æ¡ ¶ÇG¶ÇGæ²è´ J
§„Ýè Úæ„ ¹ï´ ÜUæï§ü ¥æÜUÚ ¥ÐÝè Ýè´Î ¶Úæ¾ ÜUÚ Úãæ ãñ,
§¨¨ï °éS¨æ ãæïÜUÚ ¹æçHÜU ¾æãÚ ¥æ²æ ¥æñÚ ÜUæï¨Ýï H°æ—
‘v²æï´ ¾ï ? §„Ýè Úæ„ ¹ï´ ¥æÝï ÜUæï àæ¹ü Ýãè´ ¥æ„è ?’
‘¹éÛæï 稰ÚïÅ ™æçã» J’-Ÿæè¹æïÅæ Ýï ݹí„æ ¨ï ÜUãæ J
ÜïU±H 稰ÚïÅ ÜïU çH» Ýè´Î „æïÇGÝï±æHï ÜïU Ðíç„ ©¨ï ç™ÉG
¥æ§ü ²ã S±æ½æç±ÜU ãè ‰ææ J ÜUíæï{ ¨ï ÜUæ¡Ð„ï ãé» ±ã ÜUÚè¾-
ÜUÚè¾ ç™Ìæ²æ, ‘ã¹ï´ v²æ ¨æïÝï Ýãè´ Îæï°ï ? ²ã v²æ 稰ÚïÅ ÐèÝï
ÜUè ÍæÇGè ãñ ?...HïçÜUÝ ©¨ÜïU òæ±ãæçÚÜU ¹Ý Ýï ©¨ï ¨Hæã Îè,
‘¥¾ Ýè´Î ÅêÅ ãè °²è ãñ „æï Îï ÎïÝæ 稰ÚïÅ, HïçÜUÝ Ðñ¨ï ξæÜUÚ
HïÝæ J’
‘ÆèÜU ãñ, Îê¡°æ ¹ñ´ 稰ÚïÅ, HïçÜUÝ Ðñ¨ï ÁG²æÎæ ÎïÝï ÐÇGï´°ï J’
ÎéÜUæÝ-¹æçHÜU Ýï ÜUãæ J
‘¥¾ v²æ ÜUÚÝæ ?’—Ðñ¨ï ÎïÝï Ýãè´ ãñ, »ï¨è ¥æñçH²æ ÜUè
¥æ¿ææ ‰æè ¥æñÚ ±ñ¨ï „æï ©ÝÜïU Ðæ¨ ½è ÈêUÅè ÜUæñÇGè „ÜU Ýãè´ ‰æè,
±ï „æï ÍæÚ ¨ï ±ñ¨ï ãè ¶æHè ãæ‰æ çÝÜUH ÐÇGï ‰æï J ‘¥¾ Ðñ¨æï´ ÜUæ
v²æ ÜUÚÝæ ?’—ÜêUÅ ÐíÔAæ ¶ÇGæ ãé¥æ J ¥™æÝÜU ©‹ãï´ SÈéUÚ‡æ ãé¥æ,
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 201
‘¹ñ´ ¥ÐÝæ Ü´U¾H ©¨ï Îï Îê¡°æ ¥æñÚ ©¨ÜïU ¾ÎHï ¹ï´ ç¨°ÚïÅ Hï
Hê¡°æ J’
çÈUÚ ±ï ÛæÅ ¨ï ¾æïHï, ‘™Hï°æ, Îæï ¹éÛæï 稰ÚïÅ J ¥æñÚ ãæ¡,
»ÜU ¹æ癨 ½è Îæï J’
‘...¹æ癨 ç¾Ýæ 稰ÚïÅ …Hï°è ÜñU¨ï ? ²ã ¶ÚèÎÝæ ½è
…MÚè ãñ J’—©‹ãï´ H°æ J
©‹ãæï´Ýï ¹æ¡°è ãé§ü ÎæïÝæï´ ±S„黡 çÝÜUæHÜUÚ ÎéÜUæÝÎæÚ Ýï ©ÝÜïU
ãæ‰æ ¹ï´ 򦏫 J ±ï HïÜUÚ Ÿæè¹æïÅæ ¾æïHï, ‘¨æã¾, °éS¨æ Ý ÜUÚÝæ,
HïçÜUÝ ¹ïÚï Ðæ¨ §¨ ±v„ Ðñ¨ï Ýãè´ ãñ J ¹ñ´ ¥æÐÜUæï ¥æÐÜïU ¨æÚï
Ðñ¨ï ÜUH ¨é¾ã Îï Îê¡°æ J ¥æ… ©¨ÜïU ¾ÎHï ¹ï´ ¥æÐ ¹ïÚæ ²ã
Ü´U¾H Ú¶ Hï¢ J’
¥çxÝ ¹ï´ Íæè ÇæH„ï ãè Á±æHæ ½½ÜU ©Æï ±ñ¨ï ÎéÜUæÝÎæÚ
ÜUíæï{ ¨ï ¥æ°¾¾êHæ ãæïÜUÚ ‰æÚ‰æÚ ÜUæ¡ÐÝï H°æ ¥æñÚ Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ãæ‰æ
¨ï 稰ÚïÅ ¥æñÚ ¹æ癨 ÀèÝÜUÚ …æïÚ-…æïÚ ¨ï ç™ÌæÜUÚ ¾ÜUÝï H°æ,
‘¹ê¶ü ! Ðñ¨ï Ýãè´ ‰æï „æï ÐãHï v²æï´ Ýãè´ ¾æïHæ ? §„Ýè Úæ„ °²ï
²ãæ¡ ¥æÜUÚ ¹ïÚè Ýè´Î ãÚæ¹ ÜUÚ„æ ãñ ¥æñÚ ¹éz„ ¹ï´ ¨¾ ™æã„æ
ãñ ? „ïÚæ ²ã ÐéÚæÝæ Ü´U¾H HïÜUÚ ¹ñ´ v²æ ÜUM¡ ? ™H ÈêUÅ ²ãæ¡
¨ï J...’
²ã ¨¾ Ûæ¹ïHæ ™H Úãæ ‰ææ ¥æñÚ ©„Ýï ¹ï´ »ÜU ¥æιè
ÎæñÇG„ï-ÎæñÇG„ï ±ãæ¡ ¥æ²æ J ©¨Ýï Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ãæ‰æ ¹ï´ Ðñ¨ï çÎ²ï ¥æñÚ
¾„æ²æ, ‘ÎéÜUæÝÎæÚ ÜUæï ÎïÝï ÜïU çH» ¾æ¾æ Ýï ½ï…ï ãñ J Ðñ¨ï ÎïÜUÚ
稰ÚïÅ HïÜUÚ „ê „éÚ´„ …æÝæ J’—Ðñ¨ï ÎïÜUÚ, …ñ¨æ ¥æ²æ ‰ææ ±ñ¨ï
ãè ãæ¡ÈU„ï-ãæ¡ÈU„ï ¥æñÚ ½æ°„ï-½æ°„ï ±ã ¥æÎ¹è ™Hæ °²æ J
Ðñ¨ï ç¹HÝï ÐÚ ÎéÜUæÝÎæÚ ÜUæ ¹é¡ã ¾´Î ãæï °²æ J ¥Ý¹æïH
¶…æÝï ÜUè „Úã 稰ÚïÅ ¥æñÚ ¹æ癨 ¨}ãæHÜUÚ ãæ‰æ ¹ï´ çH²ï
Ÿæè¹æïÅæ ¥æñçH²æ ÜïU Ðæ¨ …æÝï ÜUæï ™HÝï H°ï J
202 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 ¥æñçH²æ ©ÝÜUè Úæã Îﶄï ãé» ±ãæ¡ ãè ¶ÇGæ ‰ææ J Hæ²è ãé§ü
™è…ï´ Ÿæè¹æïÅæ Ýï ©‹ãï´ ¨æñ´Ð Îè J 稰ÚïÅ ÜïU ¨æ‰æ ¹æ癨 ½è Îï¶ÜUÚ
©ÝÜUè ãæïçàæ²æÚè ¨ï ¥æñçH²æ ¾ãé„ Ðí¨óæ ãé¥æ J
ÐñçÜUÅ ¶æïHÜUÚ »ÜU 稰ÚïÅ çÝÜUæHÜUÚ ¥æñçH²æ Ýï ±ã
¨éH°æ²è ¥æñÚ ¥ÐÝè ãè ¹S„è ¹ï´ ™SÜUæ HïÝï H°æ J çÈUÚ ©¨Ýï
¥æñÚ »ÜU 稰ÚïÅ çÝÜUæHÜUÚ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï Îè ¥æñÚ ¥æ¿ææ ÜUè ‘Hï,
„ê ½è 稰ÚïÅ ÐèÝæ J’
‘¹æGÈU ÜUÚÝæ, ¹éÛæï ÐèÝæ ¥æ„æ Ýãè´ ãñ J’ Ÿæè¹æïÅæ Ýï ¥ÐÝè
¥¨¹‰æü„æ òv„ ÜUè J
¥æñçH²æ 㡨ÜUÚ ¾æïHæ, ‘ÜUæï§ü ãÁGæü Ýãè´, …ñ¨æ ¥æ» ±ñ¨ï
ÐèÝæ J’
¥¾ 稰ÚïÅ ÐèÝï ÜïU ¥Hæ±æ ¥æñÚ ÜUæï§ü ™æÚæ Ýãè´ ‰ææ J
稰ÚïÅ ¨éH°æÜUÚ Ÿæè¹æïÅæ Ýï ÐèÝè àæéM çÜU²æ J ¥æ΄ Ý ãæïÝï
¨ï »ÜU Î}æ H°æ„ï ãè …æïÚ ¨ï ¶æ¡¨è ¥æ²è ¥æñÚ ‘¶æï´ùù¶æï´ùù’
ÜUÚ„ï ãé» ©‹ãæï´Ýï 稰ÚïÅ ÈïU´ÜU Îè J
©ÝÜUè ²ã çS‰æç„ Îï¶ÜUÚ ¥æñçH²æ »ÜU ÀæïÅï ¾æHÜU ÜUè „Úã
¹év„„æ ¨ï 㡨Ýï H°æ J çÈUÚ ©¨Ýï ¥ÐÝè 稰ÚïÅ ¶Gy}æ ÜUè ¥æñÚ
Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ÜUÚè¾ ¾éHæÜUÚ ¥ÐÝï ¨æ¹Ýï ¨é¶æ¨Ý ¹ï´ ¾ñÆÜUÚ Š²æÝ
ÜUÚÝï ÜUè ¥æ¿ææ ÜUè J
¥æ¿ææÝé¨æÚ ¨é¶æ¨Ý ¹ï´ ¾ñÆÜUÚ ©‹ãæï´Ýï Š²æÝ ÜUÚÝæ àæéM
çÜU²æ J
‘v²æ çζ„æ ãñ Š²æÝ ¹ï´ ?’-¥æñçH²æ Ýï ÐëÓÀæ ÜUè J
‘ÜéUÀ ½è Ýãè´ J’-Ÿæè¹æïÅæ J
‘ÆèÜU ãñ, ¥¾ ¹ñ´ „ïÚï ¨æ¹Ýï ¾ñÆÜUÚ Š²æÝ ÜUÚ„æ ãê¡ J v²æ
çζ„æ ãñ ±ã Îï¶ J’-§„Ýæ ÜUãÜUÚ ¥¾ ¥æñçH²æ Ýï Š²æÝ
H°æ²æ J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 203
Ÿæè¹æïÅæ Ýï Îï¶æ-©¨ÜïU àæÚèÚ ¹ï´ ¨ï „ï…æïçÜUÚ‡ææï´ ÜUæ Ðí±æã
¥¶´çÇ„„æ ¨ï ¾æãÚ ¾ã Úãæ ‰ææ ¥æñÚ ™ÜUíæÜUæÚ °ç„ ¨ï çÈUÚ ¨ï
àæÚèÚ ¹ï´ ãè ç±HèÝ ãæï Úãæ ‰ææ J ©Ý „ï…æïçÜUÚ‡ææï´ ÜUæ Ðí±æã
¥ætæÎÎæ²ÜU ‰ææ, HïçÜUÝ ©c‡æ Ýãè´ ‰ææ J
‰ææïÇGè ÎïÚ ÜïU ¾æÎ ±ã …æ°ë„ ¥±S‰ææ ¹ï´ ¥æ °²æ ¥æñÚ ©¨Ýï
ÜUãæ, ‘Îï¶, ¥¾ „ïÚï àæÚèÚ ¹ï´ ½è »ï¨æ ãè ãæïÝï ÜïU çH» çÜUí²æ
ÜUÚ„æ ãê¡ J’ »ï¨æ ÜUãÜUÚ ©¨Ýï Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ¨é¶æ¨Ý ¹ï´ ç¾Ææ²æ
¥æñÚ ©ÝÜïU ÝÁGæÎèÜU …æÜUÚ NβS‰ææÝ ÐÚ ¥¡°éHè ¨ï ¥æÍææ„
çÜU²æ J çÈUÚ ±ã ¥¡°éHè ©¨è „Úã àæÚèÚ ÜUæï SÐàæü ÜUÚ„è Ú¶ÜUÚ
¨è{è Úï¶æ ¹ï´ ªÐÚ-ªÐÚ Hï …æÜUÚ Ýæç¨ÜUæ ÐÚ ¨ï ¥æ°ï |æí鹊²
ÜïU S‰ææÝ „ÜU Hï °²æ J ©¨ ¥æ¿ææ™ÜUí ÜïU S‰ææÝ ÐÚ ½è ¥¡°éHè
¨ï ¥æÍææ„ ÜUÚ ÜïU çÈUÚ ¥¡°éHè ¥æñÚ ¥æ°ï ªÐÚ Hï …æÜUÚ ¥´„
¹ï´ ¾íræÚ´{í ÜïU S‰ææÝ ÐÚ-¹æ‰æï ÐÚ ¥æÍææ„ çÜU²æ J
²ã çÜUí²æ Ðê‡æü ãæï„ï ãè Ÿæè¹æïÅæ ÜïU àæÚèÚ ¹ï´ ¹æÝæï ç¾…Hè ÜUæ
¨´™æÚ ãé¥æ ¥æñÚ „ï…æïçÜUÚ‡ææï´ ÜïU ÐíÜUæàæ ÜUè {æÚ满 ™ÜUíæÜUæÚ °ç„
¨ï ©¨ ¥æñçH²æ ÜUè „Úã ãè àæÚèÚ ¹ï´ ¨ï ¾æãÚ ¥æÜUÚ çÈUÚ ¨ï
àæÚèÚ ¹ï´ …æÝï H°è J ¥y²´„ ¥ætæÎÜU ¥æñÚ çÎò »ï¨æ ±ã
¥Ýé½± ¾ãé„ ¨¹² „ÜU çÅÜUæ Úãæ J ¾æÎ ¹ï´ ©¨ÜïU Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï
SÐàæü ÜUÚ„ï ãè ²ã ¨¾ ¾´Î ãé¥æ J
²ã çÜUí²æ çÜU¨ ãï„é ¨ï ÜUè ãñ §¨ÜUæ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ç¾HÜéUH
¾æï{ Ýãè´ ‰ææ J ¥æñçH²æ Ýï ©¨ÜUæ SÐCèÜUÚ‡æ „éÚ´„ ãè çβæ J ©¨Ýï
¾„æ²æ, ‘„ïÚï àæÚèÚ ÜïU Úæï¹-Úæï¹ ¹ï´ ¨ï ²ï „ï…æïçÜUÚ‡æ Ðí±æçã„ ãæïÝï
¨ï „ïÚè àæÚèÚàæéçh ãæï °²è ãñ J’
çÈUÚ ©¨Ýï ©‹ãï´ ¥æ¿ææ ÜUè, ‘¥¾ »ÜU ¾æÚ çÈUÚ Š²æÝ ¹ï´ ¾ñÆ
¥æñÚ „ê S±²¢ ãè ²ã çRU²æ ÜUÚ ÜïU ©¨ÜUæ ¥Ýé|æ± ÜUÚ J
204 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 ±ï çÈUÚ ¨ï Š²æÝ ¹ï´ ¾ñÆï ¥æñÚ …æï ¥æñçH²æ Ýï çÜU²æ ƒæ ±ñ¨è
çÜUí²æ ©‹ãæï´Ýï S±²´ ÜUè J çÈUÚ ¨ï ±ãè ¥Ýé½± ¥æ²æ J ±ñ¨è ãè
¥ætæÎÎæ²ÜU ÜUæï¹H çÜUÚ‡æï´ ¾ãÝï Hxæè¢ J ²ã çS‰æç„ ½è ÜUæÈGU Uè
¨¹² „ÜU çÅÜUè Úãè J çÈUÚ ¥æñçH²æ ÜUæ ¥æÎïàæ ãæï„ï ãè ±ï
Ðê±üçS‰æç„ ¹ï´ ¥æ °²ï J
©‹ãæï´Ýï ç…¿ææ¨æ ¨ï ¥æñçH²æ ÜUæï ÐêÀæ, ‘çÈUÚ ¨ï ²ã çÜUí²æ
ÜUÚÝï ÜUæ ÜUæÚ‡æ v²æ ‰ææ ?’
©¨Ýï ¨¹Ûææ²æ, ‘ÐãHè ¾æÚ çÜUí²æ ÜUÚÝï ¨ï „ïÚè ‘àæÚèÚàæéçh’
ãé§ü J §¨ ¾æÚ ÜUè çÜUí²æ ¨ï „ïÚè ‘§´çÎí²àæéçh’ ãæï °²è ãñ J ¥¾
„éÛæï çÜU¨è ½è ÐíÜUæÚ ÜUè àæéçh ÜUè ¥æ±à²ÜU„æ Ýãè´ ãñ J §¨ÜïU
¾æÎ ¥´ç„¹ …æï çÜUí²æ ÜUÚÝè ãñ, ±ã „ê Úæ¹Ý±¹è ÜïU çÎÝ …ãæ¡
|æè ãæï°æ ±ãè´ ÜUÚÝæ J’ §„Ýæ ÜUãÜUÚ ©¨Ýï Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ©¨ ¥´ç„¹
çÜUí²æ ÜïU ¾æÚï ¹ï´ ÜéUÀ ç±àæïcæ ¨ê™Ý满 Îè´ J
²ã ¨¾ ¶Gy}æ ãæïÝï ÐÚ ©¨Ýï ÜUãæ ‘¥¾ „ê …æ J’
Ÿæè¹æïÅæ Ýï ¥æñçH²æ ÜUæï ½æ±Ðê±üÜU Ðí‡ææ¹ çÜU²æ ¥æñÚ ½æïÚ
ãæï„ï-ãæï„ï ÍæÚ ¥æ Ðãé¡™ï J
©¨ ±v„ ‘ÜUÚæ™è-ÇïHè’ Ýæ¹ÜU ÎñçÝÜU ÐíÜUæçàæ„ ãæï„æ ‰ææ J
©¨ÜïU ¨´ÐæÎÜU …æï àæ¹æü¨æã¾ ‰æï, ©ÝÜïU ÍæÚ Ÿæè¹æïÅæ Îê¨Úï çÎÝ °²ï
‰æï J ±ãæ¡ ©ÝÜïU ãæ‰æ ÜUè ¥¡°êÆè ÐÚ ÝÁGæÚ ÐÇG„ï ãè ™æñ´ÜUÜUÚ ©‹ãæï´Ýï
ÐêÀæ, ‘àæ¹æü¨æã¾, ¥¡°êÆè ÐÚ ²ã Àç± çÜU¨ÜUè ãñ ?’
‘¨æ¡§ü¾æ¾æ ÜUè J’-¾æ¾æ ÜUæï Ðíï¹ ¨ï çÝãæÚ„ï ãé» ©‹ãæï´Ýï ©œæÚ
çβæ J
Ÿæè¹æïÅæ ¥™´ç|æ„ ãæïÜUÚ ¾æïHï, ‘v²æ ¾æ„ ÜUÚ Úãï ãñ¢ J ¹ñ´Ýï
ÜUH Úæ„ ãè §ÝÜUæ ÎàæüÝ çÜU²æ J’ çÈUÚ ©‹ãæï´Ýï Úæ„ ÜUè ¨æÚè ÍæÅÝæ
àæ¹æü…è ÜUæï ç±S„æÚÐê±üÜU ¾„æ²è J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 205
àæ¹æü…è Ýï ¨¾ ¨éÝÜUÚ àæ´ÜUæ ©ÐçS‰æ„ ÜUè, ‘HïçÜUÝ ²ã ÜñU¨ï
ÍæÅ ¨ÜU„æ ãñ ? ¨æ¡§ü¾æ¾æ Ýï 1918 ¹ï´ àæÚèÚ y²æ° çÎ²æ ¥æñÚ
¥æ… ©¨ ÍæÅÝæ ÜUæï ¾è¨ ¨æH °éÁGæÚ °²ï ãñ´ J ±ï ¥¾ ÜUãæ¡ ¨ï
ãæï´°ï ?’ àæ¹æü…è ÜUæï ²ã ¨¾ ¥¨´½± H° Úãæ ‰ææ J
©‹ãæï´Ýï Ÿæè¹æïÅæ ¨ï ÐêÀæ, ‘¥æÐÜUæï ©ÝÜUæ ¾ÇGæ S±MÐ Îï¶Ýæ
ãñ ?’-©‹ãæï´Ýï ¥ÐÝï °Hï ¹ï´ ÐãÝæ ãé¥æ HæòÜïUÅ çÝÜUæHÜUÚ ¥´ÎÚ
…ÇGè ãé§ü ¾æ¾æ ÜUè „S±èÚ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï çζæ²è J
²ã Îï¶Ýï ÜïU ¾æÎ „æï ¥¾ Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ¹Ý ¹ï´ ç¾HÜéUH ãè
¨´Îïã Ýãè´ Úãæ J ©‹ãæï´Ýï öÉG„æ ¨ï ÜUãæ, ‘ãæ¡, ¹éÛæï §ÝÜUæ ãè Ðíy²ÿæ
ÎàæüÝ ãé¥æ J’
Ÿæè¹æïÅæ ¾æÎ ¹ï´ ÍæÚ HæñÅï J
±ï ¥æñçH²æ ²æÝè çàæÚÇè ÜïU ¨æ¡§ü¾æ¾æ ãè ‰æï, §¨¹ï´ àæ´ÜUæ ÜUè
ÜUæï§ü ¾æ„ Ýãè´ ‰æè J
§¨ çÎÝ ÜUè ÍæÅÝæ mæÚæ ¨æ¡§ü¾æ¾æ Ýï Ÿæè¹æïÅæ ÜUè ¨æ{Ýæ ¹ï´
Ðí±ïàæ çÜU²æ J
D D D
JJ ãçÚ:ú JJ
69. ‘ÐÚ{¹æïü ½²æ±ã: !’
¾ÝæÚ¨ ¹ï´ Ðڨνæ§ü ÜUè Îæï Ðéç~æ¥æï¢ ÜïU ¨æ‰æ ‘ ÏæÝæÚ¨ çã´Îé
ç±E ç±læH²’ ÜïU çݱæ¨S‰ææÝ ¹ï´ Ÿæè¹æïÅæ Úã„ï ‰æï, v²æïç´ ÜU ²éçݱç¨üÅè
ÜïU çݲ¹æÝé¨æÚ ¥ÜïUHè HÇGçÜU²æ¡ ±ãæ¡ Úã Ýãè´ ¨ÜU„è ‰æè´, ÜUæï§ü
ÐéLcæòçv„ ±æHè (ÚÿæÜU) ÜïU MÐ ¹ï´ ©ÝÜïU ¨æ‰æ ÚãÝæ ãè ™æçã»,
»ï¨æ ¨wG„ çݲ¹ ‰ææ J
ÜUÚæ™è ¹ï´ ¥æñçH²æ Ýï ÜëUÐæ ÜUÚ ÜïU àæéçhÜUÚ‡æ ÜUè Îæï çÜUí²æ»¡
¥ÐÝï ¨æ¹Ýï ÜUÚ±æ Hè ‰æè´ ¥æñÚ „è¨Úè çÜUí²æ Úæ¹Ý±¹è ÜïU çÎÝ
…ãæ¡ ãæï, ±ãæ¡ ÜUÚÝï ÜUè ©¨ÜUè ¥æ¿ææ ‰æè J
206 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 ¥æ… Úæ¹Ý±¹è ‰æè J §¨çH» ÜéUÚ´°è ¥æñÚ ç™~ææ ÎæïÝæï´ ¾ãé„
¥àææ´„ ‰æè´ J „è¨Úè çÜUí²æ ÜUÚÝï ÜïU ¾æÎ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ÜéUÀ àææÚèçÚÜU
„ÜUGU UHèÈGU U Ý ãæï, ÜUæï§ü Îé:¶-ÜUC-ÐèÇGæ Ý ãæï, »ï¨æ ©ÝÜUæ çЄë¨öàæ
Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ¾æÚï ¹ï´ ½æ± ‰ææ J HïçÜUÝ Úæ„ „ÜU Ÿæè¹æïÅæ Ýï ±ã çÜUí²æ
Ýãè´ ÜUè, §¨çH» ÜéUÀ ½è ÍæÅæ Ýãè´ ¥æñÚ çÈUÚ ±ï ÎæïÝæï´ çÝçp´„„æ
¨ï ¨æï °²è´ J
Úæ„ï ÜïU ÜUÚè¾ 12.50 ãé» ãæï´°ï J ¥™æÝÜU ¾´°Hï ÜïU ¨æ¹Ýï
¨ï …æïÚ ¨ï ‘ãçÚ:ú’ ÜUè ¥æ±æÁGæ ¨éÝæ§ü Îè J Ÿæè¹æïÅæ „æï …æ°ë„
ãè ‰æï J ‘¹ïÚï çH» ãè ²ã ÐéÜUæÚ ãñ’ ²ã ©‹ãï´ „éÚ´„ wG²æH ¹ï´ ¥æ
°²æ J ©‹ãæï´Ýï ½è ‘ãçÚ:ú’ ÜUãÜUÚ ©¨ÜUæ Ðíy²éœæÚ çÎ²æ ¥æñÚ ÜUæñÝ
òçv„ ¾éHæ Úãæ ãñ, ²ã ç¶ÇGÜUè ¨ï Ûææ¡ÜUÜUÚ Îï¶æ J ¾´°Hï ÜïU
mæÚ ÜïU Ðæ¨ »ÜU ÝxÝ ¨æ{é ¶ÇGæ ‰ææ J ©¨ÜïU ¹æ‰æï ÐÚ °_ï-°_ï
ãæï °²ï ãé» ¥æñÚ ¾ãé„ ¾ÉGï ãé» ¾æH ‰æï, ÎæÉGè-¹ê¡À ½è ¾ÉGè ãé§ü
‰æè ¥æñÚ ©¨Ýï ¥ÐÝï àæÚèÚ ÐÚ ½S¹ {æÚ‡æ ÜUè ãé§ü ‰æè J
¥ÐÝè ¥ÝéÐçS‰æç„ ¹ï´ ç™~ææ ¥æñÚ ÜéUÚ´°è àææ²Î …° …满 „æï
©‹ãï´ ç™´„æ Ý ãæï §¨ ç±™æÚ ¨ï ©‹ãæï´Ýï ©ÝÜïU çH» »ÜU ç™_è çH¶
ÜUÚ Ú¶è ¥æñÚ ±ï Ýè™ï ™Hï ¥æ²ï J
©‹ãï´ Îï¶ÜUÚ ¨æ{é Ýï ÜUãæ, ‘¹ïÚï °éL Ýï ¹éÛæï ½ï…æ ãñ, §¨çH»
¹ñ´ „é}ãï´ ²ãæ¡ ¾éHæÝï ¥æ²æ ãê¡ J °´°æ¹ñ²æ ÜïU çÜUÝæÚï ÜïU ©¨ ÐæÚ
¹ç‡æÜUç‡æüÜUæ ÍææÅ ÜïU ¥æ°ï ã¹æÚï °éL¹ãæÚæ… ÜUæ S‰ææÝ ãñ J ©ÝÜUæ
¥æÐÜUæï ¾éHæ±æ ãñ J ¥æÐ „éÚ´„ ãè ¹ïÚï ¨æ‰æ ±ãæ¡ ™Hæï J’
Ÿæè¹æïÅæ Ýï ²ã ¨¾ ¨éÝÜUÚ ©œæÚ çβæ, ‘ÍæÚ ÜUè ÎæïÝæï´ HÇGçÜU²æï´
ÜUæ wG²æH Ú¶Ýæ ²ã ¹ïÚæ Ðíæ# ÐçÚçS‰æç„ ¹ï´ Ðíæ# ÜU¹ü ¥æñÚ ÜU„üò
ãñ J ©‹ãï´ ÍæÚ ¹ï´ ¥ÜïUHæ ÀæïÇGÜUÚ ¹ñ´ ±ãæ¡ ¥æ Ýãè´ ¨ÜU„æ J ±ñ¨æ
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 207
ÜUÚÝæ ²ã ‘ÐÚ{¹ü’ ãè ãñ ¥æñÚ §¨èçH» ¹éÛæïï ±ãæ¡ ¥æÝï ¨ï çÜU„Ýæ
½è Hæ½ ãæï„æ ãæï, „æï ½è ¹ñ´ ¥ÐÝæ {¹ü ÀæïÇGÜUÚ ÐÚ{¹ü ÜUæ
¥±H´¾Ý ÜUÚÝæ ¥Ýé癄 ¨¹Ûæ„æ ãê¡ J...‘ÐÚ{¹æïü ½²æ±ã: J’
‘™æãï „æï ÚæïÁGæ Úæ„ ¹ï´ ±ãæ¡ ¥æ„æ Úãê¡°æ ¥æñÚ ¨é¾ã ãæï„ï ãè ²ãæ¡
¥æ²æ ÜUM¡°æ J ¥°Ú ²ã ¹´ÁGæêÚ ãæï, „æï çÈUÚ ¹éÛæï ÜUæï§ü ¥æÐçœæ Ýãè´ J’
§¨ÐÚ ¨æ{é Ýï ÝæÚæÁGæ°è ÐíÎçàæü„ ÜUÚ„ï ãé» ™ï„æ±Ýè Îè, ‘Ýãè´,
±ñ¨æ Ýãè´ ™Hï°æ J ¥æÐÜUæï ±ãæ¡ ãè ÚãÝæ ãæï°æ J ¥æñÚ »ÜU ¾æ„
¨éÝ Hæï-ÜUÚæ™è ÜïU ¾æ¾æ Ýï ¾„æ²æ ãé¥æ Š²æÝ ¥æÐ Ýãè´ ÜUÚÝæ J
ÜUÚæï°ï „æï ¾ÇGè ç±ÜUÅ ÐçÚçS‰æç„ ¶ÇGè ãæï°è J ±ã Š²æÝ ÜUÚ„ï
¨¹² Ðæ¨ ¹ï´ ÜUæï§ü ÜUæï¹H„æ ¨ï ¥æñÚ Ðí¹ï ½çv„Ðê±Üü U wG²æH Ú¶Ýï±æHè
¹æ¡-¾ãÝ ãæï, „æï ãè ¥æÐ ±ã Š²æÝ ÜUÚ ¨ÜU„ï ãæï ²æ „æï ¥æÐ
ã¹æÚï °éL ÜïU ²ãæ¡ ™Hï ¥æ¥æï J ã¹ ¥æÐÜUæ ÆèÜU ¨ï wG²æH
ڶﴰï J’
§¨ ¾æ„ ÜïU çH» Ÿæè¹æïÅæ ÚæÁGæè Ýãè´ ãé» J ©‹ãæï´Ýï ¥ÐÝè
{æÚ‡ææ çÈUÚ ¨ï SÐC ÜUè-‘§Ý Îæï HÇGçÜU²æï´ ÜUæ wG²æH Ú¶Ýï ÜUè,
¨¡½æH ÜUÚÝï ÜUè ¹ïÚè ç…G}}æïÎæÚè ãñ ¥æñÚ ©¨ï ¹ñ´ çÜU¨è ½è ãæH„
¹ï´ y²æ° Ýãè´ ¨ÜU„æ J ¹ñ´ ¥æÐÜïU ²ãæ¡ »ÜU-Îæï ¹ãèÝï ÜïU ¾æÎ
¥æª¡°æ J’
¨æ{éÝï öÉG„æ ¨ï ÜUãæ, ‘¥æÝæ ãñ „æï ¥½è ™Hæï J’
Ÿæè¹æïÅæ §ÝÜUæÚ ÜUÚ ÜïU ªÐÚ ™Hï ¥æ²ï ¥æñÚ ¨æ{é ½è ¥ÐÝï
S‰ææÝ ÐÚ ™Hæ °²æ J ÜUÚæ™è ¹ï´ ¾æ¾æ Ýï °é# Úèç„ ¨ï ÐíÎæÝ ÜUè
ãé§ü ç±læ ÜïU ¾æÚï ¹ï´ ¥æñÚ ©¨ Ðí²æï° ÜïU ¾æÚï ¹ï´ ©¨ ¨æ{é¹ãæÚæ…
ÜUæï ²ãæ¡ ÜUæàæè ¹ï´ ÜñU¨ï Ð„æ ™Hæ, ²ã ç±™æÚ „ÜU Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ¹Ý
ÜUæï Ýãè´ SÐàææü ¥æñÚ ‘Š²æÝ ÜïU Ðí²æï° ¨ï ÜUæñݨè ç±ÜUÅ ÐçÚçS‰æç„
¶ÇGè ãæï°è’ »ï¨æ ½² ½è Ýãè´ ãé¥æ J ¥½²Ðíæç# ç…¨Ýï ÜUè ãñ,
©¨ï ½² ÜñU¨æ ?
D D D
208 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 JJ ãçÚ:ú JJ
70. ¥mñ„ ÜUæ ¨æÿææyÜUæÚ
°´°æçÜUÝæÚï ÐÚ ©¨ ¨æ{é¹ãæÚæ… ÜïU S‰ææÝ ¹ï´ …æÝæ ¥S±èÜUæÚ
ÜUÚ ÜïU Ÿæè¹æïÅæ àææ´ç„ ¨ï ¥ÐÝï ÜU¹Úï ¹ï´ ªÐÚ ™Hï ¥æ²ï ¥æñÚ
ÜUÚæ™è ÜïU ¥æñçH²æ ÜUæ ¾„æ²æ ãé¥æ Ðí²æï° ÜUÚÝï ÜïU çH» Š²æÝ
¹ï´ ¾ñÆ °²ï J
Ðí²æï° ÜUè àæéM¥æ„ ãé§ü-Ý-ãé§ü ãæï „æï |æè ‘¨¹°í ™ï„Ý »ÜUæ°í
ãæï Úãæ ãñ’ »ï¨æ ©‹ãæï´Ýï ¥Ýé½± çÜU²æ J àæÚèÚ, ¹Ý ¥æñÚ ¾æÜUè
ÜïU ¨¾ ‘ÜUÚ‡æ’ ¥H°-¥H° ãñ´, ²ã ½è ©‹ãï´ SÐCMÐ ¨ï ¥Ýé½±
¹ï´ ¥æ²æ J ÜéUÀ ¨¹² ÜïU ¾æÎ ¹S„ÜU ÜïU ¹Š²½æ° ¹ï´ ¾ãé„ °¹ü
ÛæÚÝæ ¾ã Úãæ ãæï »ï¨æ ¹ã¨ê¨ ãé¥æ ¥æñÚ ¨æÚæ ¾ÎÝ ¹æÝæï ¥´°æÚ-
¥´°æÚ ãæïÝï H°æ J ±ï ÜUÚè¾-ÜUÚè¾ ¾ïãæïàæ ãè ãæï °²ï J ©ÝÜUè ç…uæ
½è ÜUÚè¾-ÜUÚè¾ …H °²è ‰æè, ÐïÅ ¨ï Ýè™ï ÜUæ ¨æÚæ àæÚèÚ ½è
¹æÝæï …H °²æ ‰ææ ¥æñÚ ¨´Ðê‡æü àæÚèÚ ¥´°æÚæï´ ÜïU …ñ¨æ „# ãæï °²æ
侾 J
ÍæÚ ¹ï´ ¥æÚæ¹ ¨ï ¨æïÝï±æHè ÎæïÝæï´ HÇGçÜU²æ¡ §¨ÜïU ¾æÚï ¹ï´
¥Ýç½¿æ ‰æè´ J ½°±„ìÜëUÐæ ¨ï, ©¨è ¨¹² »ÜU ÜUæï àææñ™ …æÝï ÜUè
§ÓÀæ ãé§ü ¥æñÚ „¾ ©¨Ýï Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ©¨ ãæH„ ¹ï´ ¾ï½æÝ çS‰æç„
¹ï´ ÐÇGï ãé» Îï¶æ J
¾æÎ ¹ï´ ÎæïÝæï´ Ýï ¥ÐÝï ©¨ çЄë¨öàæ çÈUÚ ½è ¾æHÜU …ñ¨ï
çÝÎæïücæ ¥æñÚ çÝcÐæÐ Ÿæè¹æïÅæ ÜUè ¨ï±æ ÜUè, ¹æ¡ ÜUè „Úã ¥æñÚ ¾ïÅè
ÜUè „Úã ¨ï±æ ÜUè ¥æñÚ ©ÝÜUæ ãÚ „Úã ÜUæ wG²æH Ú¶æ J
‘²ã ¨¾ …æï ãé¥æ, ±ã v²æ ãé¥æ ?...©¨ÜUæ ¥‰æü v²æ ?
¹ãœ± v²æ ?’-²ã ¨¾ ©¨ ¨¹² Ÿæè¹æïÅæ Ðê‡æü„: …æÝ Ý ¨ÜïU,
çÈUÚ ½è ÜUæï§ü àæ´ÜUæ ²æ ÐíÔAæ ½è ¶ÇGæ Ýãè´ ãé¥æ J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 209
©¨ Š²æÝ ÜïU ¾æÎ ©ÝÜïU ¥´„Ú ¹ï´ »ÜU ç±çàæC ½æ± ¥¶´çÇ„„æ
¨ï Ðí°Å ãé¥æ J °´°æñÍæ ÜUè „Úã ²ã ½æ± çS‰æÚ„æ ¨ï ¥æñÚ …è±´„„æ
¨ï çÅÜUæ Úãæ J ç¨ÈGU UüU »ÜU ãè »ÜU ‘Hÿ²’* ‰ææ ¥æñÚ ‘©¨è’ ÜUæ+
Š²æÝ ‰ææ J ¨æ°Ú ÜUè HãÚæï´ ÜUè „Úã ½æ±Ýæ ¥æñÚ ¥æÝ´Î ÜUæ ½æ±
Úæï¹-Úæï¹ ¨ï ¥¶´ÇMÐ ¨ï Ðí°Å ãæï Úãæ ‰ææ J
Úæ¹Ý±¹è ÜïU çÎÝ ãæï Úãï §¨ ¥mñ„ ÜïU ¨æÿææyÜUæÚ ÜïU ¨¹²
¹æÝæï ¥Ý´„ ÜUæïçÅ ¨ê²æïZ ÜUæ ÐíÜUæàæ ¥æ¨Ðæ¨ ÈñUHÜUÚ, àæÚèÚ ¹ï´
Ðí±ïàæÜUÚ Ÿæè¹æïÅæ ¹ã樹æç{ ¹ï´ çS‰æÚ ãé» J
§¨ ¹ã樹æç{ ¨ï …æ°ë„ ãæïÝï ÐÚ ©ÝÜïU àæÚèÚ ÜUæ °és ¥´°
¥æñÚ ¥æ¨Ðæ¨ ÜUæ àæÚèÚ ÜUæ ½æ° ½è …H °²æ ‰ææ J ©¨ÜïU çH»
©‹ãæï´Ýï ÜU§ü çÎÝæï´ „ÜU ‘¾ÝæÚ¨ çã´Îé ²éçݱç¨üÅè’ ÜïU ‘¥æ²é±ïüÎ
ÜUæçH…’ ÜïU ÇèÝ Çæò. ¾æfÜëUc‡æ ¥¹Ú…è ÐæÆÜU¨æã¾ ¨ï αæÐæÝè
ÜUÚ±æ²æ ‰ææ J
‘©‹ãï´ Î±æ§ü Îæï’ »ï¨æ ¥æÎïàæ »ÜU S±ŒÝÝé½êç„ mæÚæ Ÿæè¹æïÅæ
ÜïU °éL¹ãæÚæ… Ýï ¥¹Ú…è ÐæÆÜU¨æã¾ ÜUæï çÎ²æ ‰ææ J
©¨ ±v„ ¨ï ãè Ÿæè¹æïÅæ ÜUè ¹év„ Îàææ ÜUè àæéM¥æ„ ãé§ü J
‘¹ññ´ ¨±ü~æ ç±l¹æÝ ãê¡’× »ï¨è ™ñ„‹²æy¹ÜU ½æ±Ýæ ÜUæ „¾ ¨ï
ç±Hæ¨ ãæï Úãæ ‰ææ ¥æñÚ ãæï„æ Úãæ J =
§¨¨ï ÐãHï …æï ¥Ýé½± ¥æ²æ ‰ææ, ±ã ¨°é‡æ ÜUæ ‰ææ J ©¨ÜïU
¾æÎ ¹æÝæï »ÜUι ãÝé¹æÝ…è ÜUè ÀHæ´° ÜUè „Úã ÜUæ—©ÝÜUæ §¨
„Úã ÜUæ çÝ°éü‡æ ÜUæ ±ã ¥Ýé½±, ©ÝÜïU S±²´ ÜïU ‘¥æ{æÚ’ ¹ï#´
* §üEÚU ãè Hÿ² ƒæ J
+ ©¨ §üEÚ ÜUæ
× “I am Omnipresent !”
= ‘¥ã¢ ÏæírææçS}æ’ ÜUæ ¥Ýé|æ± çSƒÚ ãé¥æ J
# ¶éÎ-S±²¢ ãè Ý袱
210 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
¨´Ðê‡æü„: Ðíç„çD„* ãé¥æ J ©¨ÜïU ¾æÎ ©¨¹ï´ ‘…è±´„ ÜïU´çÎí„„æ’
Ðí°Å ãé§ü J çÈUÚ ©¨ ½æ± ÜUæ ç±S„æÚ ãæïÝï ÜUæ ¥Ýé½± ½è Ðí°Å
ãé¥æ, çÈUÚ ½è ±ã ½æ±MÐ ¨ï ‰ææ »ï¨æ ½è ÜUãæ Ýãè´ …æ ¨ÜU„æ
ãñ J
»ÜUMЄæ ÜUæ ¥Ýé½± ãæï Úãæ ‰ææ ¥æñÚ ©¨ÜïU ¥Hæ±æ ‘¨¾
¹ï´ ãæï„ï ãé» ½è ¨¾ ¨ï ¥çH#’ »ï¨æ ½è ¥Ýé½± ¨æ„y² ¨ï ¥æ
Úãæ ‰ææ J
™ñ„‹² ÜUï „æÎæy}² ÜUæ °é‡æ{¹ü ©¨ÜïU ¾æÎ ©ÝÜïU …è±Ý ¹ï´
àæéM ãé¥æ »ï¨æ ÜUãæ …æ ¨ÜU„æ ãñ J**
D D D ±ï ¥ÐÝï ÜéU„ïü ÜUè …ï¾ ¹ï´ Ú¶ï ‰æï J çÝçp„ ãè …ï¾ ¹´çÎÚ ¹ï´ ãè
JJ ãçÚ:ú JJ
71. °ãÝæï´ ÜUè ™æïÚè
Ÿæè ÿæï~æ ¾ÝæÚ¨ J ½°±æÝ Ÿæè àæ´ÜUÚ …ãæ¡ ¨æÿææ„ì ç±Úæ…¹æÝ
ãñ´, »ï¨æ ²ã Ð釲 ÿæï~æ J ç™~ææ ¥æñÚ ÜéUÚ´°è ÜïU ¨æ‰æ Ÿæè¹æïÅæ ŸæèÜUæàæè
ç±EÝæƒ ½°±æÝ ÜïU ÎàæüÝ ÜUÚÝï çÝÜUH ÐÇGï J ¥æ… ½èÇG ÜéUÀ
ÁG²æÎæ ãè ‰æè, çÈUÚ ½è {Pæ¹éPè ¨ãÝ ÜUÚ ÜïU ÜñU¨ï ½è °½ümæÚ
„ÜU Ðãé¡™ÜUÚ ©‹ãæï´Ýï ¹Ý:Ðê±üÜU ÎàæüÝ çÜU²æ ¥æñÚ ¾æÎ ¹ï´ „ë# ¹Ý
¨ï ¨¾ ÍæÚ HæñÅï J
Îê¨Úï çÎÝ ÝæñÜUæç±ãæÚ ÜïU çH» °´°æ„Å ÐÚ …æÝæ çÝçp„ ãé¥æ
¥æñÚ ¨¾ ¨æï °²ï J ¨é¾ã ãæï„ï ãè ÚæïÁGæ ÜUè „Úã ÜUæ¹ ÜUæ ™ÜUí
Íæê¹Ýï H°æ J °´°æ¹ñ²æ ÜUè ¨ñÚ ÜUÚÝï …æÝæ ãñ, §¨ ¥æñy¨év² ¨ï
¥æ… ¨¾ ÜïU ÜUæ¹ y±Úæ-¨ï ¥æñÚ ¥æÝ´ÎÐê±üÜU ãæï Úãï ‰æï J àææ¹
ãæï °²è ¥æñÚ ¨ñÚ ÜïU çH» …æÝï ÜUè ÍæÇGè ÜUÚè¾ ¥æ²è J ÜéUÚ´°è,
* SƒæçЄ ¥æñÚ çSƒÚ
** çÝxæéü‡æ ÜUæ ¥Ýé|æ± Ðí挄 ãé¥æ, çSƒÚ Úãæ ¥æñÚ ÐíxæÅ ãæï„æ Úãæ J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 211
ç™~ææ ÎæïÝæï´ „ñ²æÚ ãæï °²è´ ¥æñÚ ©‹ãæï´Ýï Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ½è …ËÎè „ñ²æÚ
ãæïÝï ÜUè ¨ê™Ýæ Îè J ©‹ãæï´Ýï ¥ÐÝï ÜUÐÇGï ¾ÎHè çÜU²ï ¥æñÚ ÐéÚæÝï
ÜéUÚ„ï ÜUè …ï¾ ¹ï´ ¨ï ¥ÐÝè ±S„黡 çÝÜUæHÝï ÜïU çH» …ï¾ ¹ï´ ãæ‰æ
ÇæHæ „æï ©‹ãï´ ¹æÝæï ç¾…Hè ÜUæ ÛæÅÜUæ ¨æ „æï H° °²æ J çÜU¨è
Ýï ÜéUÚ„ï ÜUè …ï¾ ÜUæÅÜUÚ ¨¾ ¨æ¹æÝ Hï çH²æ ‰ææ J ¾æÜUè ÜUè
±S„é¥æï´ ÜUè ™æïÚè „æï ãé§ü ãè ‰æè, ¨æ‰æ-¨æ‰æ ©‹ãæï´Ýï …ï¾ ¹ï´ Ú¶ï
ãé» ç™~ææ ¥æñÚ ÜéUÚ´°è ÜïU °ãÝï ½è °²ï ‰æï J ÜUæàæè ç±EÝæ‰æ ÜïU
¹´çÎÚ ¹ï´ ÎàæüÝ ÜUæï …æ„ï ¨¹² ©‹ãæï´Ýï ±ï °ãÝï¢ çÝÜUæHÜUÚ Ÿæè¹æïÅæ
ÜUæï ¨}ãæHÝï ÜUæï ¨æñ´Ð çÎ²ï ‰æï ¥æñÚ ÁG²æÎæ ÜéUÀ ¨æï™ï ç¾Ýæ ©‹ãæï´Ýï
ÜUÅè xæ²è ‰æè J
‘ç…Ý HÇGçÜU²æï´ ÜUæ ¹ñ´ ±Hè ãê¡, ç…‹ãæï´Ýï ÐêÚï ç±Eæ¨ ÜïU ¨æ‰æ
²ï °ãÝï¢ ¹éÛæï ¨}ãæHÝï ÜUæï çÎ²ï ‰æï, ±ï ¹ïÚè °G H„è ÜïU ÜUæÚ‡æ ¥æñÚ
¹ïÚè ¾ïÐÚ±æãè ¨ï ™æïÚè ãæï °²ï J’—§¨ ç±™æÚ ¨ï ¹æÝæï ã…æÚæï´
ç¾ÓÀê ÜUæÅ Úãï ãæï¢ ±ñ¨è ÐèÇGæ Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ¹Ý ÜUæï ãé§ü ¥æñÚ ©ÝÜUæ
™ïãÚæ ©„Ú °²æ J
©‹ãæï´Ýï …æï ÜéUÀ ÍæÅæ ‰ææ, ±ã ç™~ææ-ÜéUÚ´°è ÜUæï ¾„æ çβæ J
HïçÜUÝ ÎæïÝæï´ Ýï ©¨ï ÁG²æÎæ ¹ãœ± Ýãè´ çβæ, ¾çËÜU ±ï ÜUãÝï H°è´,
‘¾æÐê ! °ãÝï °²ï „æï …æÝï Îæï Ý ! ©¨¹ï´ §„Ýæ Îé:¶ ÜUÚÝï ÜUè
v²æ ¥æ±à²ÜU„æ ãñ ? …æï ãæïÝï±æHæ ãè ãñ ±ã ãé» ç¾Ýæ Ýãè´ Úã„æ
ãñ J ¥æÐ ©¨ï ½êH …æÝæ ¥æñÚ ¶éÎ ÜUæï Îæïcæè Ý ¹æÝÝæ J …æï ãé¥æ
¨æï ãé¥æ J ¥¾ ™Hæï ½è J ã¹ï´ ¨ñÚ ÜUÚÝï °´°æ„Å ÐÚ …æÝæ ãñ
Ý ?’ ÎæïÝæï´ Ýï Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ¨æ´y±Ýæ ÎïÜUÚ ©ÝÜUæ ¹Ý àææ´„ ÜUÚÝï
ÜUæ Ðí²Õ çÜU²æ J
212 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 ÜéUÀ ¥çÝÓÀæ ¨ï ãè Ÿæè¹æïÅæ ©ÝÜïU ¨æ‰æ ÝæñÜUæç±ãæÚ ÜUæï
çÝÜUH ÐÇGï J ç™~ææ ¥æñÚ ÜéUÚ´°è ÜUè ¨ãïHè ½è ¶æ¨ ÝæñÜUæç±ãæÚ
ÜïU çH» ¥æ²è ‰æè J °´°æçÜUÝæÚï ÐÚ ¨¾ »ÜU ÝæñÜUæ ÐÚ ¨±æÚ ãé» J
°´°æ¹ñ²æ ÜïU ç±àææH Ðæ~æ ¹ï´ ÝæñÜUæ Ýï Ðí±ïàæ çÜU²æ J 㡨è-}æ…GæÜU
ÜUÚ ÜïU Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ©Ëãæ稄 ÜUÚÝï ÜUæ ç™~ææ ¥æñÚ ÜéUÚ´°è ÜUæ Ðí²æ¨
™æHê ãè ‰ææ J
¥™æÝÜU ãè ©ÝÜUè ¨ãïHè Ýï Ÿæè¹æïÅæ ¨ï ÐêÀæ, ‘¾æÐê, ¹ñ´ ½…Ý
°æª¡ ?’-½…Ý °æÝï ¨ï àææ²Î ©ÝÜïU Îé:¶è ¹Ý ÜUæï „¨Ìè ãæï°è
»ï¨æ ©¨ï H°æ ‰ææ ¥æñÚ §¨èçH» ©¨Ýï ²ã ÐêÀæ ‰ææ J
‘ãæ¡ ¾ïÅè ! …GMÚ °æ¥æï J’-©Îæ¨ ¹Ýæï½æ± ¹ï´ ¾ñÆï ãé» Ÿæè¹æïÅæ
Ýï ¥Ýé¹ç„ Îè J
½…Ý àæéM ãé¥æ ¥æñÚ ©¨ÜUè S±ÚHãÚï´ °´°æ}æñ²æ ÜïU àææ´„-
àæè„H …H ÐÚ ÈñUHÝï Hxæè¢ J ¥æÜUæàæ ¹ï´ „æÚï çÛæHç¹Hæ Úãï ‰æï
¥æñÚ ã±æ ÜUè Æ´Çè-Æ´Çè HãÚï´ ¾ÎÝ ÜUæï SÐàæü ÜUÚ Úãè ƒè¢ J
±æ„æ±Ú‡æ ¹ï´ °´½èÚ„æ Àæ²è ãé§ü ‰æè J ½…Ý ÜïU ½æ±Ðê‡æü S±Úæï´ ¨ï
{èÚï-{èÚï Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ½æ±æ±ïàæ Ðíæ# ãæïÝï H°æ ¥æñÚ ±ï ÜéUÀ ¨¹²
¹ï´ ãè ½æ±¨¹æç{ ¹ï´ HèÝ ãæï °²ï J ©ÝÜUæ àæÚèÚ ¥Ü´UÐ ¥æñÚ çS‰æÚ
ãæï °²æ J ©ÝÜUè ²ã ¥±S‰ææ ç™~ææ ¥æñÚ ÜéUÚ´°è ÜUæï ݲè Ý ‰æè J
½æ±¨¹æç{ ¹ï´ ±ï ç°Ú Ý …满 §¨ ÐÚ ÎæïÝæï´ Š²æÝ Ú¶Ýï H°è ƒè¢ J
½æ±æ±S‰ææ ¹ï´ Ðí±ïàæ ÜUÚÝï ÜïU »ÜU ÿæ‡æ ÐãHï Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ¹Ý
¹ï´ °ãÝæï´ ÜïU ãè ç±™æÚ ‰æï J ‘çÜU¨Ýï ÜUæÅè ãæï°è ¹ïÚè …ï¾ ?’ ²ã
ÐíÔAæ ©‹ãï´ ÜUæ¡Åï ÜUè „Úã ™é½ Úãæ ‰ææ J §Ý ç±™æÚæï´ ÜïU ÜUæÚ‡æ ãè
àææ²Î, ©‹ãï´ ½æ±æ±S‰ææ ¹ï´ »ÜU öಠçζæ²è çβæ J ‘¹´çÎÚ ¹ï´
Ðí±ïàæ ÜUÚ„ï ¨¹² çÜU¨ Ýï ¥æñÚ çÜU¨ „Úã …ï¾ ÜUæÅè, ²ã
™Hç™~æ ÜUè „Úã ©ÝÜUè ¥æ¡¶æï´ ÜïU ¨æ¹Ýï ¨æÜUæÚ ãé¥æ J §„Ýï
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 213
°ãÝ ½æ±æ±S‰ææ ¹ï´ ½è ©Ý¨ï Nβ ¹ï´ ¾æïHæ °²æ, ‘½æ§ü¨æã¾, ²ï
°ãÝï¢ ¹ïÚï Ýãè´ ãñ´, ¹éÛæï çÜU¨è Ýï ¨}ãæHÜUÚ Ú¶Ýï ÜUæï çÎ²ï ‰æï J
¹ñ´ °Úè¾ ¥æιè ãê¡ ¥æñÚ §Ý °ãÝæï´ ÜUè ÚÜU¹ ™éÜUæÝæ ¹éÛæï ¨´½±
Ýãè´ ãñ J ²ã {Ý „é¹ Ð™æ Ý ¨ÜUæï°ï J ²ï °ãÝï¢ „é¹ ¹éÛæï HæñÅæ
ÎïÝæ J ¹ïÚï ÚãÝï ÜUæ S‰ææÝ »ï¨æ-»ï¨æ ãñ, ÜUH ¨é¾ã ÐÚèÿææ ÜïU ¨¹²
¥æ{æ-ÐæñÝæ Íæ´Åæ ¹ñ´ ²éçݱç¨üÅè ¹ï´ §¨-§¨ ¨¹² ÐÚ ¥æñÚ §¨-
§¨ S‰ææÝ ¹ï´ Úãê¡°æ J’
²ã ¨¾ ¾æïHÝæ-ÜUãÝæ Š²æÝæ±S‰ææ ¹ï´ ãè ãé¥æ J ¹æÝæï Ðíy²ÿæ
¨æ¹Ýï ãè ãæï Úãæ ãæï, §„Ýè SÐC„æ ¨ï ©‹ãï´ §¨ÜUæ ¥Ýé½± ãé¥æ J
¨ñÚ ÐêÚè ÜUÚ ÜïU ÝæñÜUæ çÜUÝæÚï ÐÚ ¥æÝï ÜïU ¾æÎ ©‹ãï´ ãæïàæ
¹ï´ HæÝï ÜïU çH» ç™~ææ-ÜéUÚ´°è ÜUæï ¾ãé„ Ðí²æ¨ ÜUÚÝæ ÐÇGæ J çÈUÚ
¨¾ ÍæÚ HæñÅï J
Îê¨Úï çÎÝ ÜéUÚ´°è ÜUè ²éçݱç¨üÅè ¹ï´ ÐÚèÿææ ‰æè J ©¨ÜïU ¨æ‰æ
Ÿæè¹æïÅæ ½è °²ï J ©¨ÜUæ ÐïÐÚ àæéM ãé¥æ ¥æñÚ ±ï ©¨ÜUè »ÜU
¨ãïHè ÜïU ¨æ‰æ ÀÁÁæï ¹ï´ ¶ÇGï ÚãÜUÚ ¾æ„™è„ ÜUÚÝï H°ï J
§„Ýï ¹ï´ »ÜU ¥æιè Ýï ãæ¡ÈU„ï-ãæ¡ÈU„ï ¥æñÚ ÎæñÇG„ï-ÎæñÇG„ï
²éçݱç¨üÅè ¹ï´ Ðí±ïàæ çÜU²æ ¥æñÚ ±ï ÎæïÝæï´ …ãæ¡ ¾æ„™è„ ÜUÚ Úãï
‰æï, ©¨ ÀÁÁæï ÜïU Ýè™ï ¶ÇGæ ãæïÜUÚ ±ã Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï Ýè™ï ¾éHæÝï
H°æ J Ÿæè¹æïÅæ ÜUæ ©{Ú Š²æÝ ãè Ýãè´ ‰ææ J ÜéUÚ´°è ÜUè ¨ãïHè
Ýï ©‹ãï´ ±ã ¥æιè çζæ²æ J
±ã ¥æιè ç™ÌæÜUÚ ÜUã Úãæ ‰ææ, ‘½æ§ü¨æã¾, ÜëUÐæ ÜUÚ ÜïU
Ýè™ï ¥æ¥æï J’
©¨ ¥Ý…æÝ Ã²çv„ ¨ï ç¹HÝï Ÿæè¹æïÅæ Ýè™ï °²ï J
Ýè™ï …æ„ï ãè ©¨ ¥æιè Ýï ©ÝÜïU Ð桱 ÐÜUÇG çH²ï ¥æñÚ
ç°ÇGç°ÇGæÜUÚ ©Ý¨ï Ðíæ‰æüÝæ ÜUÚÝï H°æ, ‘½æ§ü¨æã¾, ²ï ¥æÐÜïU °ãÝï¢
214 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
Hï Hæï J ¹ïÚï ¨æÚï àæÚèÚ ¹ï´ §„Ýè …HÝ ãæï Úãè ãñ çÜU ¹ñ´ ©¨ï
¨ã Ýãè´ Ðæ Úãæ ãê¡ J ÜëUÐæ ÜUÚ ÜïU ¹ïÚï ¾ÎÝ ÜUè Îæã ç¹Åï »ï¨æ
ÜéUÀ ÜUÚæï J’
©¨ ¥æιè Ýï °ãÝæï´ ÜUè ÐæïÅHè Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ãæ‰æ ¹ï´ Îï Îè J
°ãÝï¢ Îï¶ÜUÚ ±ï »ÜUι ¥±æÜìU ãæï °²ï J ½°±æÝ Ýï ¹ïÚè Ðíæ‰æüÝæ
¨éÝ Hè, ²ã Îï¶ÜUÚ ©ÝÜUæ Nβ Ðíï¹½çv„ ¨ï ½Ú ¥æ²æ J ©ÝÜïU
ç¨Ú ÜUæ ¾æïÛæ ©„Ú °²æ ¥æñÚ „Ý-¹Ý ¾æÎH …ñ¨æ ãHÜUæ-ãHÜUæ
ãæï °²æ ‰ææ J
Ÿæè¹æïÅæ Ýï ©¨¨ï ÐêÀæ, ‘HïçÜUÝ ²ï „æï ¾„æ çÜU „ê ÜñU¨ï …æÝ
Ðæ²æ çÜU §Ý °ãÝæï´ ÜUæ ¹æçHÜU ¹ñ´ ãè ãê¡ ?’
Úæï„ï-Úæï„ï ãè ©¨Ýï …±æ¾ çβæ, ‘ÜUH àææ¹ ¨ï ¹ïÚï ¾ÎÝ ¹ï´
§„Ýæ Îæã ãæï Úãæ ãñ çÜU ¹ñ´ ©¨ï ¨ã Ýãè´ Ðæ Úãæ ãê¡ J ÜUH àææ¹
¨ï ãè ¹éÛæï ¥æÐÜUè àæÚèÚæÜëUç„, ¥æÐÜUæ ™ïãÚæ Ðíy²ÿæ ¨æ¹Ýï çζæ²è
ÎïÝï H°æ ¥æñÚ ¥æÐÜïU ÚãÝï ÜUæ S‰ææÝ, ±ñ¨ï ãè ¥æÐ ÜUãæ¡ ãæï¢°ï ±ã
…°ã ½è ¹éÛæï çζæ²è ÎïÝï H°è J’
‘Úæ„ ÜUæï ¥æ ¨ÜêU¡ §„Ýè àæçv„ ¹éÛæ ¹ï´ Ýãè´ ‰æè J ¥æ… ½è
¹ñ´ ¾ÇGè ¹éçàÜUH ¨ï ²ãæ¡ „ÜU ¥æ ¨ÜUæ ãê¡ J ÍæÚ ¨ï …¾ ¹ñ´ çÝÜUHæ,
„¾ ™H ¨ÜêU¡°æ ½è v²æ, §¨ÜUè ¹éÛæï àæ´ÜUæ ‰æè, HïçÜUÝ ™HÝæ
àæéM ÜUÚ„ï ãè §„Ýè °ç„ ¥ÐÝï¥æÐ Ðíæ# ãæï °²è çÜU ÎæñÇG„ï-ÎæñÇG„ï
¹ñ´ ²ãæ¡ ¥æ °²æ ãê¡ J ¥¾ ÜëUÐæ ÜUÚ ÜïU }æïÚæ Îæã ç¹Åï »ï¨æ ÜéUÀ
ÜUÚæï, ¹éÛæï àææ´„ ÜUÚæï J’
Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ¹é¶ ¨ï ¥Ýæ²æ¨ ãè àæÏÎ çÝÜUH ÐÇGï, ‘½æ§ü,
„ê ±í„ Hï Hï çÜU ç±EÝæ‰æ ÜïU ¹´çÎÚ ¹ïï´ ÎàæüÝãï„é ¥æÝï±æHï çÜU¨è
ÜUè ½è …ï¾ „ê Ýãè´ ÜUæÅï°æ J ¥°Ú „ê Ðíæ¹æç‡æÜU„æ ¨ï »ï¨æ ±™Ý
Îï°æ ¥æñÚ ©¨ÜUæ Ðíæ¹æç‡æÜU„æ ¨ï ÐæHÝ ÜUÚï°æ, „æï Ðí½éÜëUÐæ ¨ï „ïÚæ
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 215
Îæã …MÚ ç¹Å …æ»°æ J ¹ïÚï …ñ¨æ ÜUæï§ü °Úè¾ ÎàæüÝ ÜUæï ¥æ²æ
ãæï ¥æñÚ ¥°Ú „êÝï ©¨ÜUè …ï¾ ÜUæÅè „æï ©¨ ¾ï™æÚï ÜUæï çÜU„Ýæ
¹ÝS„æÐ ¥æñÚ ÜUC ¨ãÝæ ÐÇGï°æ J §¨çH» ÜëUÐæ ÜUÚ ÜïU „ê ±ñ¨è
àæЉæ Hï J’
±ã ¥æÎ¹è §¨ÜïU çH» ÚæÁGæè ãæï °²æ ¥æñÚ ±ñ¨æ ±í„ ©¨Ýï
Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ¨æ¹Ýï ãè çH²æ J ©„Ýæ ãè Ýãè´, ©¨Ýï ²ã ½è ÜUãæ,
‘¹ñ´ àææ²Î ½ê¶-Œ²æ¨ ¨ï ¹Ú ½è …檡°æ, HïçÜUÝ çÈUÚ ¨ï §¨
¹´çÎÚ ¹ï´ ÜU½è ½è, çÜU¨è ÜUè ½è …ï¾ Ýãè´ ÜUæÅê¡°æ J’
©¨ÜïU ±™ÝÐÚ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ç±Eæ¨ ãé¥æ ¥æñÚ ©¨ÜUè
Ðíæ¹æç‡æÜU„æ ½è ©‹ãæï´Ýï ¹ã¨ê¨ ÜUè J
©‹ãï´ Ðí‡ææ¹ ÜUÚ ÜïU çÈUÚ ±ã ¥æιè àææ´ç„ ¨ï ÍæÚ °²æ J
©¨ÜUæ Îæã ç¹Å °²æ ‰ææ J
¥ÐÝè …±æÏæÎæÚè çݽæÝï ÜUæ ÜU„üòÐêç„ü ÜUæ ¥æÝ´Î °ãÝï¢ Ðíæ#
ãæïÝï ÜïU ¥æÝ´Î ¨ï ÜU§ü °éÝæ ÁG²æÎæ ‰ææ, ¥±‡æüÝè² ‰ææ J
D D D
JJ ãçÚ:ú JJ
72. ‘ÐñÎæ§üàæ ÜïU çÎÝ ÜUÚæ™è …æÝæ !’
ÜUÚæ™è ¨ï ÜéUÀ çÎÝæï´ ÜïU çH» Ÿæè¹æïÅæ Ðê. °æ´{è…è ÜïU ¨æ¾Ú¹„è
¥æŸæ¹ ¹ï´ ¥æ²ï ‰æï J 1940 ÜUæ ¨æH J Îﶄï-Îﶄï ÜUÚè¾ Éæ§ü
¹ãèÝï °éÁGæÚ °²ï J
»ÜU çÎÝ Ðڨνæ§ü ÜUæ ¶G„ ¥æ²æ J ©‹ãæï¢Ýï ¥æ°íãÐê±üÜU
çH¶æ ‰ææ, ‘¥æÐÜïU …‹¹çÎÝ ÐÚ ¥æÐ ÜUÚæ™è ¥æÝæ J ±ã àæé½çÎÝ
ã¹ ²ãè´ ¹Ý满°ï J’
¨¾ ÜUæ Ðíï¹ ‰ææ, ¹¹„æ ‰æè, 綴™æ± ‰ææ, çÈUÚ ½è …æÝï ÜUæ
çÎH ãé¥æ „æï ½è …æÝæ ¹é¹çÜUÝ Ýãè´ ‰ææ J ¥æñÚ ©¨ÜïU Îæï ÜUæÚ‡æ
216 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
‰æï J Ðñ¨ï ÜUè „´°è ²ã »ÜU, ¥æñÚ çÎÝ ½è §„Ýï ÜU¹ Úã °²ï ‰æï
çÜU ÅîïÝ ¨ï …æÜUÚ …‹¹çÎÝ „ÜU Ðãé¡™ ÐæÝæ ¥¨´½± ‰ææ, ²ã Îê¨Úæ
ÜUæÚ‡æ ‰ææ J §¨ „Úã ±ãæ¡ …æÝï ÜUè ¾æ„ ±ãè´ ¶Gy}æ ãæï xæ§ü J
§„Ýæ ãæïÝï ÐÚ ½è §¨ ¾æ„ ÜUæï »ÜU ¥ÜUçËЄ ¹æïÇG Ðíæ#
ãé¥æ J »ÜU Úæ„ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ¨ÐÝæ ¥æ²æ J »ÜU ¥æñçH²æ Ýï ÎàæüÝ
ÎïÜUÚ ©‹ãï´ ¨ÐÝï ¹ï´ ¥æ¿ææ ÜUè, ‘„ê ÜUÚæ™è ¥æÝæ ¥æñÚ ±ã ½è ã±æ§ü
…ãæÁGæ ¨ï ãè, ¥æñÚ ¥ÐÝï …‹¹çÎÝ ÐÚ ãè ¥æÝæ J’
§¨ „Úã ¥æÎïàæ ÎïÝï±æHæ ²ã ¥æñçH²æ ÜUæñÝ ãñ, ²ã Ÿæè¹æïÅæ
…æÝ Ýãè´ Ðæ²ï J ©‹ãæï´Ýï ¨ÐÝï ¹ï´ ãè ©¨¨ï ÐêÀæ, ‘Ðñ¨ï ÜUãæ¡ ãñ´ ¹ïÚï
Ðæ¨, ±ãæ¡ ÜUÚæ™è ¥æÝï ÜUæï ?’
§¨ÐÚ ©¨Ýï …±æ¾ çβæ, ‘Ðñ¨ï ½ï…ï´°ï J’
„éÚ´„ ãè Ÿæè¹æïÅæ ÜUè Ýè´Î ©ÇG °²è ¥æñÚ ±ï …æ°ÜUÚ ¨æï™Ýï
H°ï, ‘ÜUæñÝ ãæï ¨ÜU„æ ãñ ²ã ¥æñçH²æ ?’ ¾ãé„ ¨æï™ÜUÚ ½è ±ï
çÜU¨è çÝcÜU¯ü „ÜU Ðãé¡™ Ý ¨ÜïU J HïçÜUÝ ©¨ çÎÝ »ÜU ™¹yÜUæÚè
ÍæÅÝæ ãé§ü J ÐæïSÅ}æñÝ Ýï ©¨è çÎÝ ©ÝÜïU Ýæ¹ ¨ï ¥æ²æ ãé¥æ »ÜU
Úç…SÅÇü ÐñçÜUÅ ©‹ãï´ ¨éÐêÎü çÜU²æ J
¥™´ç|æ„ ãæïÜUÚ ¥æñÚ ©yÜ´UÆæÐê±üÜU ©‹ãæï´Ýï ±ã ¶æïHÜUÚ Îï¶æ J
¥´ÎÚ ¨æÆ Lвæï´ ÜïU ÝæïÅ ‰æï ¥æñÚ »ÜU ÜUæ°G ÁGæ ‰ææ, ç…¨¹ï´ ©Îêü ¹ï´
ÜéUÀ çH¶æ ãé¥æ ‰ææ J ±ï „æï ©Îêü …æÝ„ï Ýãè´ ‰æï, §¨çH» ¥æŸæ¹
ÜïU ÜéUÚïàæè ¨æã¾ ¨ï ©‹ãæï´Ýï ±ã ç™_è ÐÉG±æ§ü J
ç™_è ¹ï´ çH¶æ ‰ææ, ‘ÜUÚæ™è ÜïU ¨æ¡§ü ÜïU ãév}æ ¨ï ½ï…ï °²ï
ãñ´ J ÐñÎæ§üàæ ÜïU çÎÝ „é¹ ÜUÚæ™è ã±æ§ü …ãæÁGæ ¨ï ™Hï …æÝæ »ï¨æ
ãév}æ ãñ J
Ÿæè¹æïÅæ Ýï ±ã Úç…SÅÇü ÐñçÜUÅ °æñÚ ¨ï Îï¶æ J ½ï…Ýï±æHï Ýï
Ýæ¹ çH¶æ Ýãè´ ‰ææ ¥æñÚ Ý ãè ÎS„¶„ çÜU²ï ‰æï J ±ã ÐñçÜUÅ
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 217
çÜU¨ Ýï ¥æñÚ ÜU¾ ½ï…æ ãñ, §¨ÜUè ©‹ãæï´Ýï ÇæÜUÍæÚ ¹ï´ …æ¡™-ÐÇG„æH
ÜUÚ±æ²è „¾ ¹æHê¹ ãé¥æ çÜU »ÜU çÎÝ ÐãHï ¥ã¹Îæ¾æÎ ÜïU
çÇçSÅîvÅ ÜUæïÅü ÜïU ÐæïSÅ ¥æòçÈU¨ ¨ï ±ã ½ï…æ °²æ ‰ææ J §¨ÜïU
¥Hæ±æ ¥æñÚ ÜéUÀ ½è …æÝÜUæÚè Ðí挄 Ýãè´ ãé§ü J §¨ ÍæÅÝæ ÜïU
ÐèÀï ÜUæï§ü °êÉG„æ ÜUæ ±H² ‰ææ ²ã „æï SÐC ãè ‰ææ J Ðñ¨ï Ðíæ#
ãæïÝï ÜïU ¾æÎ ¥¾ çÅÜUÅ ÜUè ò±S‰ææ ÜUÚÝè ‰æè J ©Ý çÎÝæï´ ¹ï´
»ÜU ™æÚ ¨èÅ ÜUæ ÀæïÅæ-¨æ ã±æ§ü …ãæÁGæ ÜUÚæ™è …æ„æ ‰ææ, HïçÜUÝ
»ïÝ ±v„ ÐÚ ©¨ÜUæ çÅÜUÅ ç¹HÝæ ÜUÚè¾-ÜUÚè¾ Ýæ¹é¹çÜUÝ ãè
‰ææ J’
àæéM ¹ï´ ±ñ¨æ ãè H°æ ¨ãè, çÈUÚ ½è ¾æÎ ¹ï´ Îæï-„èÝ ¾æÚ
ÐêÀ„æÀ ÜUÚÝï ÐÚ ¥æç¶Ú çÅÜUÅ Ðíæ# ãé¥æ ¥æñÚ ¥æ¿ææÝé¨æÚ ÜUÚæ™è
ÜUè ã±æ§ü …ãæÁGæ ¨ï …æÝï ÜUæ ¨¹²-ã±æ§ü ¨GÈUÚ ÜUæ ÐãHæ ãè ¹æñÜUæ
ÜUÚè¾ ¥æ °²æ J
ã±æ§ü¥aï ÐÚ ©‹ãï´ ç¾Îæ§ü ÎïÝï ÜïU çH» ¥æŸæ¹ ÜïU ¾ãé„ ¨ï
¨Aïãè-¨æ‰æè ¥æ²ï ‰æï J ã±æ§ü …ãæÁGæ ¹ï´ ±ï ¾ñÆï-Ý-¾ñÆï „æï ©¨è ÿæ‡æ
©‹ãï´ ¥Îì½é„ ¥æñÚ ¥±‡æüÝè² »ï¨æ Š²æÝ H°æ J ÜUÚæ™è ¥æÝï „ÜU
ÜUæ ¨æÚæ ¨¹² ©¨ Š²æÝæ±S‰ææ ¹ï´ ãè ¾è„ °²æ J ‘»ÜU ¥ç„ ©ÓÓæ
ÜUÿææ ÜUæ’ »ï¨æ ±ã Š²æÝ ‰ææ J Š²æÝæ±S‰ææ §„Ýè °ãÝ ‰æè çÜU
¹éÜUæ¹ ¥æ²æ „æï ½è ©ÝÜïU àæÚèÚ ÜUæ ãæïàæ HæñÅæ Ýãè´ ‰ææ J ©ÝÜUè
»ï¨è ç±ç™~æ çS‰æç„ Îï¶ÜUÚ Ðæ¨ ÜïU Hæï°æï´ ÜUæï ¾ãé„ ç™´„æ ãé§ü,
©‹ãï´ H°æ çÜU ±ï ÜéUÀ ¾è¹æÚè ÜïU çàæÜUæÚ ãæïÜUÚ ¾ïãæïàæ ãæï °²ï ãñ´ J
©‹ãæï´Ýï Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ¾ãé„ çãHæ²æ ¥æñÚ Ð´¶ï ¨ï ã±æ ÜUè J ¾ãé„
ÜéUÀ ÜUÚÝï ÜïU ¾æÎ ¾ÇGè ¹éçàÜUH ¨ï ±ï ãæïàæ ¹ï´ ¥æ²ï J
…¾ Ÿæè¹æïÅæ Ðڨνæ§ü ÜïU ÍæÚ Ðãé¡™ï, „¾ ©ÝÜïU ¥ÜUçËЄ
¥æ°¹Ý ¨ï ÍæÚ ÜïU ¨½è Hæï°æï´ ÜUæï ÜUËÐÝæ„è„ ¥æÝ´Î ãé¥æ ¥æñÚ
218 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
çÈUÚ ¨½è Ýï ç¹HÜUÚ ©ÝÜUæ …‹¹çÎÝ ÍæÚ ¹ï´ ãè ¾ÇGè {ê¹{æ¹
¨ï ¥æñÚ ¥æÝ´ÎÐê±üÜU ¹Ýæ²æ J
ÜUÚæ™è …æÝï ÜUæ ¥æÎïàæ ÎïÜUÚ Ðñ¨ï ÜUæ Ðí¾´{ ÜUÚÝï±æHæ
¥æñçH²æ ²æÝï ¨æ¡§ü¾æ¾æ ãè ‰æïï ²ã Ÿæè¹æïÅæ ¾æÎ ¹ï´ …æÝ Ðæ²ï J
D D D ©‹ãï´ ¥æàææ ‰æè çÜU ÜéUÀ ÚæS„æ çÝÜUH ¥æ»°æ ¥æñÚ ÝçDzæÎ
JJ ãçÚ:ú JJ
73. ‘±™ÝÐêç„ü !’
Ðڨνæ§ü ÜUè ÎæïÝæï´ HÇGçÜU²æ¡-ç™~ææ ¥æñÚ ÜéUÚ´°è ¾ÝæÚ¨ ¹ï´
çS‰æÚ ¾ÝÜUÚ ¥æÐÝè ÐÉGæ§ü ÆèÜU ¨ï ÜUÚ Úãè ‰æè´ J ©‹ãï´ Ÿæè¹æïÅæ
ÜUæ çЄë¨öàæ ¥æ{æÚ ‰ææ, ¥æñÚ ©ÝÜUè ¹¹„æ ¥æñÚ Ðíï¹À~æ ÜïU Ýè™ï
±ï çÝçp´„„æ ¨ï ÜUæçH… ÜUè ÐÉGæ§ü ÜUÚ Úãè ‰æè´ J
©Ý ÎæïÝæï´ ÜUæ wG²æH Ú¶Ýæ ¥æñÚ ¨æ{Ýæ ÜUÚÝæ ²ï ÎæïÝæï´ ¾æ„ï´
Ÿæè¹æïÅæ ¨ã…„æ ¨ï çݽæ Úãï ‰æï J ¾ÝæÚ¨ ¥æ» ©‹ãï´ ¹ãèÝæ-ÇïÉG
¹ãèÝæ ãæï °²æ ãæï°æ J
§„Ýï ¹ï´ »ÜU çÎÝ ¹êf…è½æ§ü ÜUæ ÝçDzæÎ ¨ï wGæ„ ¥æ²æ J
©¨Ýï ¥ÐÝï ¾ÇGï ½æ§ü ÜUæï ¨´¾æïç{„ ÜUÚ„ï ãé» çH¶æ ‰ææ, ‘½æ§ü,
ÝçDzæÎ ¹ï´ ¹æ¡ ¾è¹æÚ ãñ J ¾ãé„ °´½èÚ çS‰æç„ ãñ J ±ã ¥´ç„¹
ÍæçÇG²æ¡ ç°Ý Úãè ãñ ¥æñÚ „ïÚè ²æÎ ¹ï´ ¥æ¡¨ê ¾ãæ Úãè ãñ J ‘™éçݲæ
ÜUæï ¾éHæ Hæï, ™éçݲæ ÜUæï ¾éHæ Hæï’ ¾¨ ²ãè ÚÅÝ ÜUÚ Úãè ãñ J
„ê ²ã wGæ„ ç¹H„ï ãè ™Hï ¥æÝæ J ¥ÐÝè ¥æ¡¶æï´ ¨ï ¹æ¡ „éÛæï Îï¶ï°è
„æï ãè ©¨ï ¨´„æïcæ ãæï°æ J’
¶G„ ÐÉGÜUÚ ©ÝÜUæ ç¨Ú ½æÚè ãæï °²æ ¥æñÚ ¹Ý ¹ï´ ©Îæ¨èÝ„æ
Àæ °²è J §¨è ±v„ ©ÇGÜUÚ ±ãæ¡ …檡, ©¨ÜUè °æïÎ ¹ï´ ¨æï …æª¡
¥æñÚ …è ½ÚÜUÚ Úæï Hê¡ »ï¨æ ½æ± ©ÝÜïU ¹Ý ¹ï´ Ðí°Å ãæï °²æ J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 219
‘HïçÜUÝ ç™~ææ ¥æñÚ ÜéUÚ´°è ÜUæ v²æ ÜUÚÝæ ? ©Ý ÎæïÝæï´ ÜUæ ²ãæ¡
¹ïÚï ¥Hæ±æ ÜUæï§ü ¥æñÚ Ýãè´ ãñ J’—©ÝÜUè …±æÏæÎæÚè ÜïU ¾æÚï ¹ï´
¨æï™ÜUÚ ©‹ãæï´Ýï „æÚ mæÚæ Ðڨνæ§ü ÜUæï ¥ÐÝè ¹æ¡ ÜUè °´½èÚ
¾è¹æÚè ÜïU ¾æÚï ¹ï´ ¾„æ²æ ¥æñÚ ÐêÀæ, ‘»ï¨è ãæH„ ¹ï´ ¹ñ´ v²æ ÜUM¡ ?’
…æÝæ ¨´½± ãæï°æ, HïçÜUÝ çÝ²ç„ ÜUè §ÓÀæ ÜéUÀ ¥æñÚ ãè ‰æè J
„æÚ ¨ï ãè Ðڨνæ§ü ÜUæ …±æ¾ ¥æ²æ, ‘ÎæïÝæï´ ÜUæ wG²æH
Ú¶Ýï ÜUæï „éÛæï ±ãæ¡ ãè LÜUÝæ ÐÇGï°æ J ¥°Ú ©ÝÜUæ ÜéUÀ §‹„ÁGææ¹
çÜU²æ …æ ¨ÜïU, „æï ãè ÝçDzæÎ …æÝæ J’ ²ã ÐÉGÜUÚ ±ï çÝÚæàæ ãæï
°²ï J ‘»ï¨è …±æÝ HÇGçÜU²æï´ ÜUæï çÜU¨ÜïU ½Úæï¨ï ÐÚ ÀæïÇGÜUÚ ¹ñ´
ÝçDzæÎ …檡 ? Ýãè´ J ¹ïÚè …±æÏæÎæÚè ¥æñÚ ÜU„üò ¹ñ´ ÀæïÇG Ýãè´
¨ÜU„æ J ¹éÛæï ²ãè´ ÚãÝæ ãæï°æ J’—©ÝÜïU ¹Ý Ýï ©‹ãï´ ¾„æ²æ J
©¨è ÿæ‡æ ©ÝÜïU Îê¨Úï ¹Ý Ýï ©‹ãï´ ÈUÅÜUæÚ„ï ãé» ÐêÀæ, ‘v²æï´ Úï !
„êÝï „æï ¹æ¡ ÜUæï ±™Ý çÎ²æ ‰ææ çÜU ©¨¨ï ç¹HÝï …MÚ …æ»°æ J
¥æ… ¥°Ú „ê °²æ Ýãè´, „æï „ïÚï ±™Ý ÜUè v²æ ÜUG蹄 ? ¹æ¡ ¾ï™æÚè
„ïÚè Úæã Îï¶-Îï¶ÜUÚ Ðíæ‡æ y²æ° ÜUÚ Îï°è J’
±ï ¹æÝæï Üñ¢U™è ¹ï´ È¡U¨ °²ï ‰æï J çÝ²ç„ Ýï »ÜU ÜêUÅÐíÔAæ ©‹ãï´
¨éHÛææÝï ÜUæï çÎ²æ ‰ææ, ç…¨ÜUæ ÜUæï§ü …±æ¾ Ýãè´ ‰ææ, çÈUÚ ½è ©‹ãï´
±ã ¨éHÛææÝæ ‰ææ J
ÝçDzæÎ ¥æñÚ ¾ÝæÚ¨ §Ý ÎæïÝæï´ S‰ææÝæï´ ¹ï´ ©ÝÜUæ ¹Ý ÛæêHÝï
H°æ J
¥ÐÝï ¹Ý ÜUè çm{æ çS‰æç„ ÜUæ ±‡æüÝ ÜUÚÝï±æHæ wGæ„ ©‹ãæï´Ýï
¹êf…è½æ§ü ÜUæï ½ï…æ ¥æñÚ ¥ÐÝè ¥¨ã沄æ Ðí°Å ÜUè J ©‹ãæï´Ýï
çH¶æ, ‘¹ïÚè βÝè² çS‰æç„ ÜUè „ê ÜUËÐÝæ ÜUÚ ¨ÜU„æ ãñ J ™æã„ï
ãé» ½è ¹ïÚæ ±ãæ¡ ¥æÝæ ¨´½± Ýãè´ ãñ J ¥¾ „ê ¥æñÚ Ðí¨óæ ãè
220 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
¹æ¡ ÜUæ wG²æH Ú¶Ýæ J’
Ðí¨óæ ÜUæ-¥ÐÝè ½æ½è ÜUè ¨ï±æ½æ± ±ï ¥ÓÀè „Úã ¨ï …æÝ„ï
‰æï J ¹æ¡ ÜUè ¨ï±æ ¹ï´ ±ã çÜU¨è ¾æ„ ÜUè ~æéçÅ Ýãè´ Ú¶ï°è §¨ÜUæ
©‹ãï´ ÐPæ ç±Eæ¨ ‰ææ J
wGæ„ çH¶ÜUÚ ½ï…æ, çÈUÚ ½è ©ÝÜïU ¹Ý ¹ï´ ç±™æÚæï´ ÜUæ „êGÈUæÝ
™H ãè Úãæ ‰ææ J-¹æ¡ ¾è¹æÚ ãæïÝï±æHè ãñ, ²ã ¹ñ´ ¥°Ú ÐãHï ãè
…æÝ„æ, „æï ¾ÝæÚ¨ ÜU½è Ýãè´ ¥æ„æ J HïçÜUÝ ¹ñ´ ½è v²æ ÜUM¡?
©¨ ¾ï™æÚè Ýï çÁGæ´Î°è ¹ï´ ¹éÛæ ¨ï »ÜU ãè ¹æ¡° ÜUè ¥æñÚ ±ã ½è
¹ñ´ ÐêÚè Ýãè´ ÜUÚ Ðæ Úãæ ãê¡ J ©¨ ¾ï™æÚè ÜUæï ¹ñ´ ÜéUÀ ½è Ý Îï
¨ÜUæ, HïçÜUÝ ¥¾ ©¨ÜUè ²ã ¥´ç„¹ §ÓÀæ „æï ÐêÚè ãæïÝè ãè
™æçã» J’ ÐçÚçS‰æç„ ¹ï´ ¨ï ÜéUÀ-Ý-ÜéUÀ ãH Ðíæ# ÜUÚÝï ÜUæ ©‹ãæï´Ýï
öÉG çÝp² çÜU²æ J ¥¾ Ðíæ‰æüÝæ ÜïU ¥Hæ±æ ãæ‰æ ¹ï´ ÜéUÀ ½è Ýãè´
Úãæ ‰ææ J ©ÝÜUè Ðíæ‰æüÝæ ÐÚ, ¥ÐÝï ¥æÐ ÐÚ, Ÿæè¨Îì°éL ÐÚ ¥æñÚ
½°±æÝ ÐÚ ¥ÐæÚ ¥æñÚ öÉG Ÿæhæ ‰æè J
©‹ãæï´Ýï ¥ÐÝï ¥æÐÜUæï »ÜU ÜU¹Úï ¹ï´ ¾´Î çÜU²æ ¥æñÚ çÈUÚ ¥æ„ü
¥æñÚ ¥æÎíü ½æ± ¨ï S±²´ Ðíæ‰æüÝæ ¾ÝÜUÚ, ©ÝÜUæ ½æ± àæÏÎMÐ
HïÜUÚ Ðí°Å ãæïÝï H°æ, ½°±æÝ ÜïU Nβ ÜUæï Îí籄 ÜUÚÝï H°æ J
‘ãï ½°±æÝ ! ãï ÎèÝæÝæ‰æ J ¹ñ´Ýï ÜU½è ½è „éÛæ ÐÚ ¥ç{ÜUæÚ ÜUæ
Îæ±æ çÜU²æ Ýãè´ ¥æñÚ ¥æ… „ÜU ÜéUÀ ¹æ¡°æ ½è Ýãè´, HïçÜUÝ ¥æ…
»ï¨è ç~æàæ´ÜéU ¥±S‰ææ ¹ï´ ¹ïÚæ „ïÚï ç¨±æ ¥æñÚ ÜUæï§ü ÏæïHè Ýãè´ ãñ J
‘ãï Ðí½é, ¹ïÚæ Nβ ¥æñÚ ¹ïÚæ ¹Ý „æï ¹æ¡ ÜïU Ðæ¨ ãè ãñ, ²ã
„ê ½è …æÝ„æ ãñ, HïçÜUÝ ¹ïÚæ ²ã S‰æêH àæÚèÚ ¹ñ´ ±ãæ¡ ÜñU¨ï Hï
…檡 ? ¹ïÚæ ±™Ý ¹ñ´ ÜñU¨ï çݽ檡 ? ãï ÜUL‡ææçÝ{æÝ, ¥¾ „ê
ãè ¹ïÚè Hæ… Ú¶Ýæ ¥æñÚ ¹ïÚæ ±™Ý Ðê‡æü ÜUÚÝï ÜïU çH» „ê ãè
S‰æêH Îïã ¨ï ©¨ÜïU Ðæ¨ ©ÐçS‰æ„ ÚãÝæ J ãï ÜUL‡ææ稴{æï, ¹ïÚè
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 221
Ðí™´Ç ¥æñÚ Ðíæ‡ææ´ç„ÜU ½æ±Ýæ ÜUæï ¥¾ „ê ãè ¹ê„ü S±MÐ ÎïÝæ J
¨æÜUæÚ ¾ÝÜUÚ ¹ïÚè ¹æ¡ ÜUæï {èÚ… ÎïÝæ, àææ´„ ÜUÚÝæ J ¹ïÚè ¹æ¡ ÜUè
¥´ç„¹ §ÓÀæ Ðê‡æü ÜUÚÝæ, Ðí½æï !’
Ðíæ‰æüÝæ ÜUè {æÚæ °´°æñÍæ ÜUè „Úã ¥¶´çÇ„„æ ¨ï ¾ã Úãè
‰æè J ¶æÝæ-ÐèÝæ ¥æñÚ çÝÎíæ ²ã ¨¾ ½êHÜUÚ „èÝ çÎÝ „ÜU
Ðíç„ÿæ‡æ Ðíæ‰æüÝæ ÜUæ ¥ç½cæïÜU Ðí½é™Ú‡ææï´ ¹ï´ ¥¶´Ç MÐ ¨ï
™H Úãæ ‰ææ J ±ï ¨¾ ÜéUÀ ½êH °²ï ‰æï ¥æñÚ Ðíæ‰æüÝæ ÜïU
¥Hæ±æ ¥æñÚ ÜéUÀ ½è …æÝ„ï Ýãè´ ‰æï J
©ÝÜUè ¥æ„ü, Ðíæ‡ææ´ç„ÜU Ðíæ‰æüÝæ ©¨ ÜUL‡ææçÝ{æÝ Ðí½é Ýï ¨éÝ
Hè J ¥´ç„¹ ÍæçÇG²æ¡ ç°ÝÝï±æHè ©ÝÜUè ¹æ¡ Ýï ÝçDzæÎ ¹ï´ ¥æÝ´ç΄
ãæïÜUÚ ¹êf…è½æ§ü ¨ï ÜUãæ, ‘» J ¹êçf²æ ! ¹êçf²æ ! Îï¶ ²ã
™éçÝ²æ ¥æ²æ ãñ J’
¹êf…è½æ§ü ©Îæ¨ ãæïÜUÚ ¹æ¡ ÜUè ¥æïÚ Îﶄï ãé» ¾æïHï, ‘¥Úè
¹æ¡, ™éÝèHæH „æï ±ãæ¡ ÜUæàæè ¹ï´ ãñ, ²ãæ¡ ÜñU¨ï ¥æ ¨ÜU„æ ãñ ±ã?
¹æ¡ Ýï öÉG„æ ¨ï çÈUÚ ¨ï ÜUãæ, ‘¥Úï Îï¶, ²ãæ¡ ãè ãñ J ¹ïÚï
ÐñÚæï´ ÐÚ ¹S„ÜU Ú¶ÜUÚ ¾ñÆæ ãé¥æ ãñ J ¹ïÚï àæÚèÚ ÐÚ ãæ‰æ ÈïUÚ
Úãæ ãñ J Îï¶ J ²ãè´ ãñ J’
¹êf…è½æ§ü ÜUæï H°æ çÜU ¹æ¡ ÜUæï ¥´ç„¹ ÿæ‡ææï´ ¹ï´ ½í¹ ãæï °²æ
ãñ ¥æñÚ ©¨ï ¥æ½æ¨ ãæïÜUÚ ±ã ¥¨´¾h ¾ÇG¾ÇGæ Úãè ãñ J ©¨ÜUæ
Ü´UÆ ¥±Lh ãé¥æ ¥æñÚ ¥æ¡¶æï´ ¹ï´ ¥æ¡¨ê ½Ú ¥æ²ï J àæꋲ öçC ¨ï
±ã ¹æ¡ ÜUè ¥æ¡¶æï´ ¹ï´ Îﶄæ Úãæ J
¥æç¶Ú ¨ê¶æ ãé¥æ Ðœææ ÇæHè ÐÚ ¨ï ç°Ú ÐÇGæ, »ÜU ÈêUH
ÜéU}ãHæ °²æ J ¹æ¡ Ýï ©¨ ¥±S‰ææ ¹ï´ ãè àæÚèÚ ÀæïÇG çβæ J ±ãæ¡
¾ÝæÚ¨ ¹ï´ Ðíæ‰æüÝæ ÜUÚÝï±æHï Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ÜU¹Úï ÜUè ç¾…Hè ©¨è
ÿæ‡æ ™Hè °²è ¥æñÚ ©‹ãï´ ¥ÐÝï ¥´„Ú ¹ï´, Nβ ¹ï´ ¹ã¨ê¨ ãé¥æ,
222 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
‘¹æ¡ ™Hè °²è J Ðíæ‡æжïM çд…Úæ ÀæïÇGÜUÚ ¹év„ ãæï °²æ J
¥æÜUæàæ ¹ï´ ©ÇG °²æ J ©ÝÜUè ¥æ¡¶æï´ ¨ï ¥æ¡¨é¥æï´ ÜUè ¥Ý±Ú„
{æÚ满 ¾ãÝï H°è J’
‘¹éÛæ ÐÚ ¹¹„æ ¾Ú¨æÜUÚ °æïÎ ¹ï´ HïÜUÚ ¨æïÝï±æHè, Ðíï¹ ¨ï
Çæ¡Å-ÈUÅÜUæÚ ÜUÚÝï±æHè, ¹ïÚï çH» …è-…æÝ ¨ï ¹ïãÝ„ ÜUÚÝï±æHè,
Îé:¶-ÜUC-ÐèÇGæ ÛæïHÝï±æHè ¹æ¡ ™Hè °²è J ¥¾ ¹ñ´ ¥Ýæ‰æ ãæï
°²æ J’-Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ¥´„Ú ¹ï´ »ÜU ÜUæïÝæ ¹æÝæï }æÚ °²æ J
¾æÎ ¹ï´ ¹êf…è½æ§ü ÜUæ „æÚ ½è ©‹ãï´ ç¹Hæ ¥æñÚ çÈUÚ
ç±S„æÚÐê±üÜU çH¶æ ãé¥æ wGæ„ ½è Ðíæ# ãé¥æ J ¥´ç„¹ ÿæ‡ææï´ ¹ï´ ¹æ¡
…æï ¾ÇG¾ÇGæ Úãè ‰æè, ±ã ¨¾ ©¨Ýï wGæ„ ¹ï´ çH¶æ ‰ææ J*
Ðíæ‰æüÝæ ÜUæï ¹ê„ü MÐ ÎïÜUÚ ¹æ¡ ÜïU ¨æ¹Ýï ¥ÐÝï ¥æÜUæÚ ¹ï´ Ðí°Å
ãæïÜUÚ ±™ÝÐêç„ü ÜUÚÝï±æHï Ðí½é ÜUæï ¥Ðü‡æ ÜUÚÝï ÜïU çH» ©ÝÜïU
Ðæ¨ ¥æ¡¨é¥æï´ ÜïU 稱æ ÜéUÀ ½è Ý ‰ææ J
±™ÝÐêç„ü ÜïU ¥æÝ´Î ÜUè ¥æñÚ ¹æ¡ ÜïU ç±²æï° ÜïU Îé:¶ ÜUè
¥æ¡¨é¥æï´ ÜUè Ðæ±Ý {æÚæ¥æï´ ÜUè ±cææü ãæï„è Úãè, ãæï„è ãè Úãè J
D D D °ç„ …æÝÝï ÜïU ¥Hæ±æ Ÿæè¹æïÅæ §¨ ¨´²¹ ¨ï ¥ÐÝè ¨æ{Ýæ ÜUè
JJ ãçÚ:ú JJ
74. ¹æ¡ ÜUæ ÐéÝ…ü‹¹
Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï »ÜU ¾æÚ °éL¹ãæÚæ… Ýï ¾„æ²æ, ‘¥°Ú çÜU¨è
‘…è±’ ¹ï´ çÜU¨è ¨æ{é¹ãæy¹æ ÜïU Ðíç„ Úæ°*, ¹æïã, ½çv„ ãñ „æï
±ñ¨ï ‘…è±’ ÜUæï, ±ñ¨ï ãè çÜU¨è ¹ãæy¹æ ¹ï´ çÜU¨è ‘…è±’ ÜïU
Ðíç„ ½æ± ãñ „æï ±ñ¨ï ‘…è±’ ÜUæï ÜU˲æ‡æÜUæÚè ÐéÝ…ü‹¹ „yÜUæH
Ðíæ# ãæï„æ ãñ J’
* ãçÚ:ú ¥æŸæ}æ }æï¢ ²ã wGæ„ …„Ý ¨ï Ú¶æ ãñ J
* Úæxæ = ¥ÝéÚæxæ, |ææ±, Ðíï}æ
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 223
©ÝÜUæ ²ã ±™Ý ÜU¨æñÅè ÜïU Ðy‰æÚ ÐÚ çÍæ¨ÜUÚ Îï¶Ýï ÜUæ,
©¨ï ¥ÐÝï ¶éÎ ÜïU …è±Ý ¹ï´ ãè ¥Ýé½± ÜUÚÝï ÜUæ ½æ± Ÿæè¹æïÅæ
ÜïU ¥´„Ú ¹ï´ çݹæü‡æ ãé¥æ J …æï ¹Ý ¹ï´ ¥æ²ï ±ã „yÜUæH ¥æ™Ú‡æ
¹ï´ HæÝï ÜUæ ©ÝÜUæ S±½æ± ‰ææ J ÜïU±H çÜU¨è Ýï ÜUãæ ãñ §¨çH»
²æ àææ› ¹ï´ çH¶æ ãñ, §¨çH» ±ï ©¨ ÐÚ ç±Eæ¨ Ýãè´ Ú¶ ¨ÜU„ï
侕 J
¹æ¡ ÜUæ àæÚèÚ ÀêÅÝï ÜUæï ÁG²æÎæ ¨¹² Ýãè´ ¾è„æ ‰ææ J ¥ÐÝè
¹æ¡ ÜUãæ¡ ãæï°è §¨ÜUè ¶æï… ÜUÚÝï ÜUæ ©‹ãæï´Ýï çÝp² çÜU²æ ¥æñÚ ±ï
Š²æÝ ¹ï´ ¾ñÆ °²ï J ²ã …æÝÝï ÜïU çH» ©‹ãï´ ‘¨´²¹’ ÜUè ÐíçÜUí²æ
¨æ{Ýï ÜUè ¥æ±à²ÜU„æ ‰æè J
‘¨´²¹’ §¨ àæÏÎ ÜUæ …æï Ðí™çH„ ¥‰æü ãñ, ±ã ²ã ¨´²¹
Ýãè´ ãñ, ¾çËÜU Š²æÝ ¹ï´ ¨´Ðê‡æü„: »ÜUæÜUæÚ ãæïÜUÚ àæÚèÚ ÜUæ
ãæïàæ ¶æï …æÝï ÜUæ …æï ÿæ‡æ, ©¨ ÿæ‡æ }æï¢ …æï ¨´ÜUËÐ çÜU²æ
…æ„æ ãñ, ±ã ¨æÜUæÚ ¾Ý„æ ãñ—©¨èÜUæï ‘¨´²¹’ ÜUãæ °²æ
ãñ J §„Ýè ‘™ñ„‹²Ðê‡æü …æ°ëç„’ Ú¶Ýæ ²ã ¨æ{æÚ‡æ ¨æ{ÜU ÜUæ ÜUæ¹
Ýãè´ ãñ ¥æñÚ ©¨ï ¨´½± ½è Ýãè´ ãñ J ¹æ¡ ÜUè ¹ëy²é ÜïU ¾æÎ ÜUè
¥±S‰ææ ÜUè ½è ÐÚèÿææ ÜUÚ ÐæÝï±æHï ‰æï J
Š²æÝ ¹ï´ ¾ñÆÝï ÜïU ¾æÎ ¨¹æç{ ¹ï´ Ðí±ïàæ ÜUÚÝï ÜïU ÿæ‡æ ¹ï´
©‹ãæï´Ýï ¨´ÜUËÐ {æÚ‡æ çÜU²æ J ‘¹æ¡ ¥¾ ÜUãæ¡ ãæï°è ?’ ²ã ÐíÔAæ
©‹ãæï´Ýï Ú¶æ J ©¨è ÿæ‡æ ©‹ãï´ ÜUæàæè àæãÚ ÜïU ÚæS„ï, °çH²æ¡, ÍæÚ
¥æçÎ ¨¾ çÜU¨è ™Hç™~æ ÜUè „Úã çζæ²è ÎïÝï H°æ J ¥´„ ¹ï´
©ÝÜUè öçC »ÜU °Hè ¹ï´ »ÜU ç±çàæC ÍæÚ ¹ï´ çS‰æÚ ãé§ü J ‘§¨ ÍæÚ
¹ï´ ç…¨ ‘…è±’ Ýï …‹¹ çH²æ ãæï°æ, ±ãè ¹ïÚè ¹æ¡ ãñ’, ²ã ±ï …æÝ
* ¨¢²}æ = {æÚ‡ææ + Š²æÝ + ¨}ææç{
(Є¢…çH²æïxæ¨ê~æ ¥Ýé¨æÚ)
224 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
°²ï J »ÜU ¾æçHÜUæ ÜïU MÐ ¹ï´ ©¨Ýï ±ãæ¡ …‹¹ çH²æ ãñ, §¨ÜUæ
©ÝÜïU ¥´„Ú ¹ï´ SÈéUÚ‡æ ãé¥æ J...çÈUÚ {èÚï-{èÚï ²ã ¨¾ ¥öà²
ãæïÜUÚ ±ï ¥ÐÝï ãæïàæ ¹ï´ HæñÅï J
Îê¨Úï çÎÝ ¨é¾ã ±ï ¥ÐÝè ¹æ¡ ÜUè ¶æï… ÜUÚÝï ¾æãÚ çÝÜUH
ÐÇGï J ±ï ©¨ ¨¹² ÜUæàæè ¹ï´ ‰æï ¥æñÚ ¹æ¡ Ýï ½è ÜUæàæè ¹ï´ ãè
…‹¹ çH²æ ‰ææ, ²ã »ÜU ¥…è¾ §œæÈGU UæÜUG ‰ææ J
¹æ¡ ÜïU ÎàæüÝ ÜUè Ðí¾H §ÓÀæ ¨ï ±ï ÜUæàæè ÜïU ÚæS„æï´ ÐÚ y±Úæ-
¨ï ™HÝï H°ï J Š²æÝ ¹ï´ çζæ²è Îè ãé§ü °Hè ©‹ãæï´Ýï ¶æï… Hè
¥æñÚ çÈUÚ ±ã ÍæÚ ½è ÝÁGæÚ ¥æ²æ J
‘²ãæ¡ „ÜU Ðãé¡™æ „æï ¨ãè, HïçÜUÝ ¥´ÎÚ ÜñU¨ï …檡 ? çÜU¨ï
¥æñÚ ÜñU¨ï ÐêÀê¡ ? ±ï Hæï° „æï ¹éÛæï ç¾HÜéUH Ðã™æÝ„ï Ýãè´ ãñ¢, çÈUÚ
ÜñU¨ï Ðí±ïàæ ÜUÚÝï Îï´°ï ±ï ¥ÐÝï ÍæÚ ¹ï´ ?’-©ÝÜïU ¨æ¹Ýï ©HÛæÝ
¶ÇGè ãæï xæ§ü J
»ï¨è Îéç±{æ ÜïU ¥æñÚ ¹éçàÜUH ÜïU ¨¹² Ðíæ‰æüÝæ ¥æñÚ
Ÿæè¨Îì°éLS¹Ú‡æ ãè ÚæS„æ çζæ„ï ãñ´ ¥æñÚ ÜéUÀ ÐíïÚ‡ææ ÎïÜUÚ ÜUÚ±æ
Hï„ï ãñ´, ²ã ©ÝÜUæ Ðê±æüÝé½± ‰ææ J çÈUÚ ±ï ÍæÚ ÜUè ¾xæH ¹ï´ »ÜU
™¾ê„Úï ÐÚ ¾ñÆ °²ï ¥æñÚ ½æ±Ðê‡æü ½…Ý °æÜUÚ Ÿæè¨Îì°éL ÜUæï çÚÛææÝï
H°ï, Ðíæ‰æüÝæ ÜUÚÝï H°ï J ©ÝÜïU ½æ±±æãè ¥æñÚ NβSÐàæèü ½…Ý
¨ï Îí籄 ãæïÜUÚ ©¨ ÍæÚ ÜUè »ÜU ÐíæñÉGæ ¾æãÚ ¥æ²è ¥æñÚ ‘ÜUæñÝ
¥Ýæç¹ÜU ±ã ½…Ý °æ Úãæ ãñ’, ±ã Îï¶Ýï H°è J ™¾ê„Úï ÐÚ
¾ñÆÜUÚ ¥æ„ü„æ ¨ï ½…Ý °æÝï±æHï Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ©¨Ýï ¨ãæÝé½êç„Ðê±üÜU
ÐêÀæ, ‘½æ§ü¨æã¾, ¥æÐ §{Ú v²æï´ ¾ñÆï ãæï ? ¥æñÚ ²ã ½…Ý v²æï´
°æ Úãï ãæï ? v²æ ¾æ„ ãñ ?’
…æï ÜéUÀ ÍæÅæ ‰ææ, ±ã ç±S„æÚÐê±üÜU HïçÜUÝ É¢xæ ¨ï ¾„æÝæ
…GMÚè ‰ææ J ©¨ ÐíæñÉGæ ÜUè ¥æïÚ Îï¶ÜUÚ ¹é¨ÜUÚæ„ï ãé» Ÿæè¹æïÅæ Ýï
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 225
Ïæ„æ²æ çÜU, ‘¹æ§ü, ÜUH Úæ„ ¹éÛæï S±ŒÝ ¥æ²æ çÜU ¥æÐÜïU ÍæÚ ¹ï´
»ÜU ¾æçHÜUæ Ýï …‹¹ çH²æ ãñ J ±ã ‘…è±’ ¹ïÚè çÁGæ´Î°è ÜïU ¨æ‰æ
…éÇGæ ãé¥æ ‘…è±’ ãñ J ©¨ ¾æçHÜUæ ÜUæ ÎàæüÝ ÜUÚÝï ÜUè ¥æ¨
HïÜUÚ ãè ¹ñ´ ²ãæ¡ ¥æ²æ ãê¡ J ©¨ ÐÚ¹ Ðí½é ÜUè ¥æ¿ææ ãæïÝï ÜïU ÜUæÚ‡æ
ãè ¹ñ´ ²ãæ¡ ©ÐçS‰æ„ ãæïÜUÚ ½…Ý °æ Úãæ ãê¡ J ¥æÐ ¹éÛæï ©¨ ¾æçHÜUæ
ÜUæ ÎàæüÝ ÜUÚÝï ÜUè ¥Ýé¹ç„ Îï¢ J ÎàæüÝ HïÜUÚ ¹ñ´ ™Hæ …æª¡°æ J’
¨™¹é™ ãè ©¨ ÍæÚ ¹ï´ »ÜU ¨éÜUæï¹H ¥æñÚ ¨é´ÎÚ ¾æçHÜUæ ÜUæ
…‹¹ ãé¥æ ‰ææ, §¨çH» Ÿæè¹æïÅæ ÜïU àæÏÎæï´ ÐÚ ©¨ ÐíæñÉGæ ÜUæ „éÚ´„
ãè ç±Eæ¨ ãæï °²æ J
‘½æ§ü¨æã¾, ¥æÐÜUè ¾æ„ ¨™ ãñ J ¹ñ´ çζæ„è ãê¡ ±ã Œ²æÚè
°éçÇG²æ ¥æÐÜUæï J ¥´ÎÚ ¥æ§ü²ï J’ ©¨Ýï ¥æÎÚÐê±üÜU Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï
¥´ÎÚ ¾éHæ²æ J §¨ ¥Ý…æÝ ¹ïã¹æÝ ÜïU Ðíç„ ©¨ÜïU ¹Ý ¹ï´ ¥æÎÚ,
Ðíï¹ ¥æñÚ ½æ± ©yÐóæ ãæï °²æ ‰ææ J
©¨Ýï Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ¥ÐÝï ÍæÚ ¹ï´ Hï …æÜUÚ ©‹ãï´ ¨}¹æÝÐê±üÜU
ç¾Ææ²æ ¥æñÚ ¥´ÎÚ ÜïU ÜU¹Úï ¨ï ©¨ ¾æçHÜUæ ÜUæï HæÜUÚ ©ÝÜUè
°æïÎ ¹ï´ Ú¶æ J
‘²ã ¾æçHÜUæ ¥ÐÝè Ðê±ü…‹¹ ÜUè ¹æ¡ ãñ’ §¨ ½æ± ¨ï Ÿæè¹æïÅæ
ÜUæ Nβ ½Ú ¥æ²æ J ©¨ÜïU ™Ú‡ææï´ ÜUæï SÐàæü ÜUÚ ÜïU ½æ±Ðê±üÜU
Ðí‡ææ¹ ÜUÚ ÜïU ©¨ÜUæ MÐ ©‹ãæï´Ýï ¥ÐÝè ¥æ¡¶æï´ ¹ï´ ½Ú çH²æ ¥æñÚ
©¨ï ©¨ ÐíæñÉGæ ÜUæï ¨æñ´ÐÜUÚ, ©¨ï {‹²±æÎ Îï„ï ãé» ±ï ÍæÚ HæñÅ
¥æ²ï J
Ÿæè¨Îì°éL ÜïU ±™Ý ÜUè ²‰ææ‰æü„æ ÜUæ Ðí¹æ‡æ ©‹ãï´ ç¹H °²æ
‰ææ J ‘¹æ¡ ÜïU ÎàæüÝ ãé» ¥æñÚ ™Ú‡æSÐàæü ÜUÚ ÜïU ±´ÎÝ ½è ÜUÚ ¨ÜUæ’
»ï¨æ Îé°éÝæ ¥æÝ´Î ©‹ãï´ Ðíæ# ãé¥æ ‰ææ J
226 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 ©ÝÜUæ ¹æ¡ ÜïU Ðíç„ ÜUæ ½æ± ¥æñÚ ¹æ¡ ÜUæ ½è ©ÝÜïU Ðíç„ ÜUæ
½æ± ¨ÓÓææ ‰ææ, öÉG ‰ææ J ±ã Ðíï¹ ¥Ðæç‰æü± ¥æñÚ ¥àæÚèÚè ‰ææ J
²ã ÜU¨æñÅè ÜïU Ðy‰æÚ ÐÚ çÍæ¨ÜUÚ ç¨h ãé¥æ ‰ææ J
¨æïÝæ àæ„ Ðíç„àæ„ àæéh ‰ææ J
D D D ¥ÐÝï çàæÚÇè ÜïU çÝ±æ¨ ÎÚç¹²æÝ Ÿæè¹æïÅæ çàæÚÇè °æ¡± ¹ï´
JJ ãçÚ:ú JJ
75. çàæÚÇè ¹ï´...
»ÜU ¾æÚ Ðڨνæ§ü Ýï Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ¾ãé„ ¥æ°íã çÜU²æ,
‘™éÝèHæH, „ê ¹éÛæï çàæÚÇè ¹ï´ ¾æ¾æ ÜïU Ðæ¨ ¹æñÝ Îï J „éÛæï ¹ïÚï
¨æ‰æ ±ãæ¡ …æÝæ ãè ãæï°æ J
©ÝÜïU ²ï ¾æïH ¨éÝÜUÚ „éÚ´„ ãè Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ¾æ¾æ ÜïU àæÏÎ
²æÎ ¥æ °²ï J ¾æ¾æ Ýï »ÜU ¾æÚ ÜUÚæ™è ¹ï´ ©Ý¨ï ÜUãæ ‰ææ, ‘„ê
¹ïÚï S‰ææÝ ¹ï´ ¥æÝæ J’ ‘¹éÛæï çàæÚÇè Hï …æÝï ÜïU çH» ãè ¾æ¾æ ÜUæ
²ã ¥æ²æï…Ý ãñ ¥æñÚ Ðڨνæ§ü ÜUæï ¹æñÝ HïÝï ÜUè ÐíïÚ‡ææ ÎïÝï±æHè
àæçv„ ½è ¾æ¾æ ÜUè ãè ãñ’ ²ã Ÿæè¹æïÅæ ¥ÐÝï ¥´ÎÚ ¹ï´ …æÝ Ðæ²ï J
çàæÚÇè Ðãé¡™Ýï ÐÚ ÎæïÝæï´ ÜUæï ÚãÝï ÜïU çH» ¨¹æç{¹´çÎÚ ÜïU
¨æ¹Ýï ÐãHè ¹´çÁGæH ÐÚ ÜUæ ÜU¹Úæ çÎ²æ °²æ J ©Ý çÎÝæï´ çàæÚÇè
¹ï´ ¾æ¾æ ÜïU ÎàæüÝ ÜUÚÝï ¥æÝï±æHï Hæï°æï´ ÜUè ÁG²æÎæ ½èÇG Úã„è Ýãè´
‰æè, §¨çH» ÜU¹Úæ Ðíæ# ãæïÝï ¹ï´ ÜUæï§ü ÜUçÆÝæ§ü Ýãè´ ãé§ü J
±ãæ¡ Ÿæè¹æïÅæ Ýï Ðڨνæ§ü ÜUæï ¥_æ§ü¨ çÎÝæï´ ÜUæ ¹æñÝ çβæ J
»ÜU ¾æÚ ±ï ÎæïÝæï´ ¾æ¾æ ÜïU ¨¹æç{¹´çÎÚ ¹ï´ ¾ñÆï ãé» ‰æï J
ÜéUÀ ¨¹² ÜïU ¾æÎ ¥æÚ„è àæéM ãé§ü J ¥æÚ„è àæéM ãæï„ï ãè
Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ¨¹æç{ H° °²è ¥æñÚ ±ï ±ñ¨ï ãè ¾ñÆï Úãï J ©¨
çS‰æç„ ¹ï´ ©‹ãï´ ¨æ¡§ü¾æ¾æ ÜUæ ÎàæüÝ ãé» J ¾æ¾æ Ýï ©‹ãï´ ãæ‰æ
©ÆæÜUÚ ¥æàæè±æüÎ çβæ J çÈUÚ ¾æ¾æ ™H„ï-™H„ï ©ÝÜïU Ðæ¨
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 227
¥æ²ï ¥æñÚ ©ÝÜïU ¹é¡ã ÐÚ »ÜU …æïÚÎæÚ „¹æ™æ H°æÜUÚ ¾æïHï,
‘v²æï¢, ¥æÚ„è ÜïU ¨¹² ¨¾ Hæï° ¶ÇGï ãñ´ ¥æñÚ „ê v²æï´ ¾ñÆæ
ãñ ? ¶ÇGæ ãæï …æ J’
©‹ãæï´Ýï „éÚ´„ ¹æGÈUè ¹æ¡°è ¥æñÚ ±ï ¶ÇGï ãæï °²ï J
¥æñÚ ¥æ¨Ðæ¨ Íæ깄ï Úã„ï J ©¨ ±v„ ¨¹æç{¹´çÎÚ ÜUè çÐÀHè
¥æïÚ ‘¥ÏÎéH¾æ¾æ’ Ýæ¹ÜU ¨æ¡§ü¾æ¾æ ÜïU »ÜU ½v„ Úã„ï ‰æï J ±ï
¾ÇGè ª¡™è ¥±S‰ææ ÜïU ¥ç{ÜUæÚè ¨´„ÐéLcæ ‰æï J Ÿæè¹æïÅæ ÜUè ¥æïÚ
¥¡°éHèçÝÎïüàæ ÜUÚ„ï ãé» ¥ÏÎéH¾æ¾æ ¨½è ÜUæï ¾„æÝï H°ï, ‘²ã
ã¹æÚæ çÚà„ïÎæÚ ãñ, ã¹æÚè …æç„ ÜUæ ãñ J’... ©ÝÜUæï ¥æШ ¹ï´
¾æ¡{Ýï±æHè ÇæïÚ ‰æè ÜïU±H ¨æ¡§ü¾æ¾æ J §¨èçH» ±ï çÚà„ïÎæÚ ‰æï,
»ÜU ÜéUÅé´¾ ÜïU ¥æñÚ »ÜU …æç„ ÜïU ‰æï J Ðíï¹Ðæàæ ¨ï …éÇGï ãé» ±ï
Îïãæ„è„ çÎòæy¹æ ‰æï J
¨æ¡§ü¾æ¾æ Ýï Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï »ÜU ¾æÚ Ðíy²ÿæ ÎàæüÝ ÎïÜUÚ »ÜU
LÐ²æ ½ï´Å çÎ²æ ‰ææ J ©‹ãæï´Ýï ±ã ¥ÐÝè ¹æ¡ ÜUæï çÎ²æ ¥æñÚ Ðê…æ
¹ï´ Ú¶Ýï ÜUæï ÜUãæ J Îé½æüx² ¨ï ¾æÎ ¹ï´ ©¨¨ï ±ã ¶æï °²æ J
D D D
JJ ãçÚ:ú JJ
76. ¹êÜU ¨y²æ°íã
1942 ÜUè ¥æÁGææÎè ÜUè …´° àæéM ãé§ü ¥æñÚ ç¾íçÅàæ ¨ÚÜUæÚ
Ýï ¾ÇGï Ðñ¹æÝï ÐÚ ¨y²æ°íçã²æï´ ÜUæï ÐÜUÇGÜUÚ …ïH ¹ï´ ÇæHÝæ àæéM
çÜU²æ J ¹æÝæï ¨æÚæ ½æÚ„Îïàæ ãè »ÜU ¾ÇGè …ïH ¾Ý °²æ J ‘ãçÚ…Ý
¨ï±æ ¨´Íæ’ ÜïU ½è ÜU§ü ÜUæ²üÜU„æü ¨Hæ¶æï´ ÜïU ÐèÀï ‰æï J ÐçÚ‡æ湄:
È´UÇ ÜïU ¥½æ± ¨ï ãçÚ…Ý ¾æHÜUæï´ ÜïU °é…Úæ„ ¥æñÚ ¾´¾§ü (¥Ïæ
}æé}Ïææ§ü) ÜïU ¥æŸæ¹ ¾´Î ãæï …æ»¡°ï »ï¨è ç±ÜUÅ çS‰æç„ ¶ÇGè ãé§ü J
228 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ©¨ ±v„ ©ÝÜïU ¥´„Ú ¹ï´-Nβ ¹ï´ Ÿæè¨Îì°éL ÜUè
¥æ¿ææ ãé§ü-‘„ê ¥ÐÝï ¨ï±æ½æÚ ¨ï ¹év„ ãæï °²æ ãñ „æï ½è »ï¨ï ÜUçÆÝ
¨¹² ¹ï´ °é…Úæ„ ¥æñÚ }æé¢Ïæ§ü ÜUè àææ¶æ¥æï´ ÜUè „´°è ÎêÚ ÜUÚÝæ ²ã
„ïÚæ {¹ü ãñ J’
¥æ¿ææ Ðíæ# ãæï„ï ãè ±ï çÅî™è ¨ï ¾´¾§ü ¥æ Ðã¡é™ï J ±ãæ¡ ©‹ãæï´Ýï
¥ÐÝæ ¹éÜUæ¹ ãï¹´„½æ§ü ÝèHÜ´UÆ (¥ÐÝï ¨æ{ÜU-¨ãÜUæÚè ç¹~æ)
ÜUè ¾ãÝ ÜïU ÍæÚ ¹ï´ Ú¶æ J
ÚæïÁGæ ¨é¾ã ¹ï´ ¶æÝæ ¶æÜUÚ …ËÎè çÝÜUH ÐÇGÝï ÜUæ ©ÝÜUæ
çÚ±æ… ‰ææ J çÎÝ½Ú ²ãæ¡-±ãæ¡ …æÜUÚ ™´ÎæçÝç{ …¹æ ÜUÚ ¢ÜïU àææ¹
ÜUæï ±ï ÍæÚ HæñÅ„ï ‰æï J §¨è „Úã, »ÜU ¾æÚ »ÜU ¹´ÇH ÜUè ¨½æ
¹ï´ …æÝæ ãé¥æ J ¨½æ ¶Gy}æ ãæïÝï ÐÚ ¥ÐÝæ ©gïಠ©‹ãæï´Ýï ¨¾ ÜUæï
¨éÝæ²æ ¥æñÚ ©ÎæÚ„æ ¨ï ™´Îæ ÎïÝï ÜUè Ðíæ‰æüÝæ ÜUè J ©¨ ¹´ÇH ÜïU
Ðí¹é¶ ¨ïÆ…è Ýï ©‹ãï´ ¾„æ²æ-‘ÜUæñÝ çÜU„Ýè ¹ÎÎ ÜUÚÝï±æHæ ãñ,
©¨ÜUè ¥æÐ ¨ê™è ¾ÝæÝæ J ©¨¹ï´ ¹ïÚæ Ýæ¹ ¨¾ ¨ï ÐãHï Ú¶Ýæ
¥æñÚ ¨æ¹Ýï Ðæ¡™ ¨æñ Lвï ÜUæ ¥´ÜU çH¶Ýæ J »ÜU-Îæï çÎÝ ¹ï´
¹ïÚè ÐèÉGè ÐÚ ¶éÎ ¥æÜUÚ Ðñ¨ï Hï …æÝæ J
¨ïÆ…è ÜïU ¾æÎ ¾ãé„-¨ï Hæï°æï´ Ýï ¥ÐÝï-¥ÐÝï Ýæ¹ ÎïÜUÚ
™´Îæ …¹æ çÜU²æ ²æ Úæçàæ çH¶±æ²è J
¨ïÆ…è ÜUè ¨ê™ÝæÝé¨æÚ »ÜU-Îæï çÎÝæï´ ¹ï´ Ÿæè¹æïÅæ ©ÝÜUè ÐèÉGè
ÐÚ °²ï ¥æñÚ ©‹ãï´ ç¹HÜUÚ ¨ï±æÎæÝ ÜUè ¹æ¡° ÜUè J ¨ïÆ…è Ýï »ÜU
¨æñ »ÜU Lвï ÜUæ ™ñÜU ©ÝÜïU ãæ‰æ ¹ï´ Ú¶æ J
™ñÜU Îï¶ÜUÚ Ÿæè¹æïÅæ S„´ç½„ ãé» J v²æ ¾æïHÝæ-Ý ¾æïHÝæ
©‹ãï´ ÜéUÀ ¨êÛææ ãè Ýãè´ J
‘HïçÜUÝ ¨ïÆ…è, ©¨ çÎÝ „æï ¥æÐÝï Ðæ¡™ ¨æñ »ÜU Lвï ÜUæ
¥´ÜU çH¶±æ²æ ‰ææ J’-Ÿæè¹æïÅæ Ýï ©‹ãï´ ²æÎ çÎHæ Îè J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 229
§¨ ÐÚ ã¡¨ÜUÚ ¨ïÆ…è ¾æïHï, ‘½æ§ü¨æã¾, ¥æÐÜUæï §¨ÜUæ ÚæÁGæ
wG²æH ¹ï´ Ýãè´ ¥æ²æ J ¹ïÚï Ðæ¡™ ¨æñ »ÜU ÜUæ ¥´ÜU çH¶Ýï ¨ï ¾æÜUè
òçv„ ½è ¾ÇGè {ÝÚæçàæ Îï´°ï §¨ ½æ±Ýæ ¨ï ãè ¹ñ´Ýï ±ã ¥´ÜU
çH¶±æ²æ ‰ææ J ¹ñ´ „æï ¥æÐÜUæï »ÜU ¨æñ »ÜU ãè ÎïÝï±æHæ ãê¡ J’-
¨ïÆ…è Ýï ¥…è¾ SÐCèÜUÚ‡æ çβæ J
²ã ¨éÝÜUÚ „æï Ÿæè¹æïÅæ ½æñ™Pï Úã °²ï J ¨ïÆ…è §¨ „Úã
¥ÐÝæ ¶éÎ ÜUæ ãè ±™Ý „æïÇGï´°ï ²ã ±ï ¨æï™ ½è Ýãè´ ¨ÜU„ï ‰æï J
™æHæÜUè ¨ï àæÏÎæï´ ¨ï ç¶H±æÇG ÜUÚ ÜïU ¾æ…è ÐHÅæÝï±æHï ¨ïÆ…è
ÜUæï v²æ ¥æñÚ ÜñU¨ï ¨¹ÛææÝæ §¨ÜUæ ©ÝÜïU Ðæ¨ ÜUæï§ü ãH Ýãè´ ‰ææ J
¥ÐÝï ¥´„Ú ¹ï´ ¨Îì½æ± Ú¶ÜUÚ ©‹ãæï´Ýï ݹí„æ ¨ï, çÈUÚ ½è öÉG S±Ú
¹ï´ ÜUãæ, ‘¨ïÆ…è, »ï¨æ Ýãè´ ™Hï°æ J ¥æÐÜUè çH¶æ§ü ÜïU ¥Ýé¨æÚ
Ðæ¡™ ¨æñ »ÜU Lвï çH²ï ç¾Ýæ ¹ñ´ ²ãæ¡ ¨ï ãÅÝï±æHæ Ýãè´ ãê¡ J’
ÜUíæïç{„ ãæïÜUÚ ¨ïÆ…è ¾æïHï, ‘¨éÝæï, ¥°Ú HïÝæ ãñ „æï §„Ýï
ãè Hæï, Ýãè´ „æï ™Hï …æ¥æï J’
ÜéUÀ ½è ¾æïHï ç¾Ýæ Ÿæè¹æïÅæ ±ãæ¡ ¨ï ©Æ °²ï ¥æñÚ ÐèÉGè ÜïU
¾æãÚ ™¾ê„Úï ÐÚ ¾ñÆ °²ï J ¥ÐÝè ‰æñHè çÝÜUæHÜUÚ ©‹ãæï´Ýï ©¨¹ï´
¨ï ÜUæ°G ÁGæ, ÜUH¹ ¥æñÚ wGæ„ çÝÜUæHï ¥æñÚ ¥ÐÝè ±ñ²çv„ÜU çH¶æ§ü
àæéM ÜUè J
±ãæ¡ ¾ñÆÜUÚ ±ï ¥ÐÝï ¨æ{ÜU½v„, ¥æ#…Ý ¥æñÚ Ðíï¹è…Ýæï´
ÜUæï ©ÝÜïU wGæ„æï´ ÜïU …±æ¾ çH¶Ýï H°ï J
àææ¹ ãæï °²è ¥æñÚ ÐèÉGè ¾´Î ÜUÚ ÜïU Ÿæè¹æïÅæ ÜUè ©Ðïÿææ ÜUÚ
ÜïU ¨ïÆ…è ÍæÚ ™Hï °²ï J Ÿæè¹æïÅæ ½è ÍæÚ HæñÅ ¥æ²ï J
Îê¨Úï çÎÝ ¨é¾ã ¥æÜUÚ Ÿæè¹æïÅæ Ýï ¨ïÆ…è ÜUæï Ðí‡ææ¹ çÜU²æ
¥æñÚ ç¾Ýæ ÜéUÀ ¾æïHï ¾æãÚ ¥æÜUÚ ™¾ê„Úï ÐÚ ¾ñÆÜUÚ çÈUÚ ¨ï
çH¶Ýæ ÐíæÚ´½ çÜU²æ J çÈUÚ ¨ï àææ¹ ãé§ü ¥æñÚ ¨ïÆ…è ÐèÉGè ¾´Î
230 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
ÜUÚ ÜïU ÍæÚ ™Hï °²ï ¥æñÚ ±ï ½è HæñÅ °²ï J ¨æ„ çÎÝ „ÜU ²ã
™ÜUí ™H„æ Úãæ J ¥¾ „ÜU ¨ïÆ…è ÜUæ °éS¨æ Æ´Çæ ãæï °²æ ‰ææ
¥æñÚ ©¨ÜUè …°ã ¥æñy¨év² Ýï Hï Hè ‰æè J ‘¨æÚæ çÎÝ v²æ çH¶„æ
Úãæ ãñ ²ã ¥æιè ? ¨æ„ çÎÝ ¨ï ÚæïÁGæ ¥æ Úãæ ãñ ¥æñÚ ç¾Ýæ ¾æïHï
ç¨ÈGU UüU çH¶ Úãæ ãñ J ¾ãé„ ãè ¨ãÝàæèH ãñ ²ã òçv„ J’-©ÝÜïU
¹Ý ¹ï´ ç±™æÚ ¥æ²ï ¥æñÚ ¹Ý-ãè-¹Ý ©‹ãæï´Ýï Ÿæè¹æïÅæ ÜUè Ðíàæ´¨æ
ÜUè J
çÈUÚ ¨ïÆ…è Ýï Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ÐèÉGè ¹ï´ ¾éH±æ çH²æ ¥æñÚ ±ï
…æï çH¶æ ÜUÚ„ï ‰æï, ±ã ÐÉGÝï ÜïU çH» ¹æ¡° çH²æ J ¶éàæè ¨ï
Ÿæè¹æïÅæ Ýï ±ï ÜUæxæGÁGæ ©‹ãï´ Îï çβï J ¨ïÆ…è ±ï wGæ„ ãæ‰æ ¹ï´ HïÜUÚ
ÐÉGÝï H°ï ¥æñÚ ©¨¹ï´ ¥æÝ¢ç΄ ãæïÜUÚ ¾ãé„ ÎïÚ „ÜU ÐÉG„ï Úãï J
¥´„ ¹ï´ ©‹ãæï´Ýï ÜUãæ, ‘±æã ! ¥æÐ „æï ÜUæï§ü ¿ææÝè ãæï, »ï¨æ H°„æ
ãñ J ¥æÐ ¥ÐÝï ç¹~ææï´ ÜUæï ¨æ{Ýæ ÜïU ¾æÚï ¹ï´ ç…¨ Úèç„ ¨ï çH¶
Úãï ãæï, ±ã ¾ãé„ ãè ©œæ¹ ãñ J §„Ýè ©œæ¹ ½æ±Ýæ §„Ýè ¨è{è-
¨æÎè ½æcææ ¹ï´ çH¶Ýæ ²ã ¾ãé„ ¾ÇGè ¾æ„ ãñ J ¥æÐ ¨æ„ çÎÝ
„ÜU {èÚ… Ú¶ÜUÚ ¥æñÚ ¨´²¹ Ý ¶æïÜUÚ ¾ñÆ„ï ‰æï, çH¶„ï ‰æï, ¹éÛæï
Ðí‡ææ¹ ÜUÚ„ï ‰æï, HïçÜUÝ ¹ñ´Ýï ¥æÐÜUæï ÜUÅé ±™Ý ¨éÝæ²ï §¨ÜUæ ¹éÛæïï
¾ÇGæ ¥ÈGU U¨æï¨ ãñ J ¥æÐÜUæ ²ã ¹èÆæ ¨y²æ°íã çÁGæ´Î°è½Ú ¹éÛæï ²æÎ
Úãï°æ J ¥æÐÜUè çH¶æ§ü ¨ï ¹éÛæ ¹ï´ ¨Îì½æ± ©yÐóæ ãæï °²æ ãñ J’
‘¥æÐÜUæï ¨æ„ çÎÝ ÚæïÜUÝï ÜïU çH» ¹éÛæïï ¹æÈGU U ÜUÚÝæ J ¥æÐÜïU
¨æ„ çÎÝ ¹ñ´Ýï ç¾°æÇGï §¨ÜUæ ¹éÛæï ¾ïãÎ Îé:¶ ãæï Úãæ ãñ J ²ï Ðæ¡™
¨æñ »ÜU Lвï Hæï J’-¨ïÆ…è Ýï ¨ÓÓæï Nβ ¨ï ¥æñÚ Ðíï¹Ðê±üÜU Lвï
çβï J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 231
Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ¾ãé„ ¥æÝ´Î ãé¥æ J Ðíæ‰æüÝæ½æ± ¨ï ±ï Îí籄 ãæï °²ï J
©ÝÜUæ Ü´UÆ ½Ú ¥æ²æ ¥æñÚ ¥æ¡¶æï´ ¨ï ¥æ¡¨ê ©¹ÇG ÐÇGï J §üEÚÜëUÐæ ¨ï
ãè NβÐçÚ±„üÝ ãæïÜUÚ ¥æç¶Ú ¨ïÆ…è Ýï Ðñ¨ï çÎ²ï ‰æï J
§¨ ¥Ýæï¶ï ¨y²æ°íã ¹ï´ ¨ïÆ…è ÜïU Lвæï´ ÜïU ¥Hæ±æ ©ÝÜUæ
Nβ ½è …è„ÜUÚ ©‹ãï´ ¥ÐÝæ ¾ÝæÝï ¹ï´ ¥æñÚ Ðí½é°æ¹è ¾ÝæÝï ¹ï´
Ÿæè¹æïÅæ ¨ÈUH ãé» ‰æï J
D D D
JJ ãçÚ:ú JJ
77. ¨¹öçcÅ
¥ÐÝï ½æï…Ý ¨ï çݾÅÜUÚ ¥æ… ½è Ÿæè¹æïÅæ ÚæïÁGæ ÜUè „Úã
™´Îæ …¹æ ÜUÚÝï çÝÜUHï ‰æï J ±ï ŒHòÅÈUæò¹ü ÐÚ Ðãé¡™ï ¥æñÚ Îï¶æ
„æï HæïÜUH ÅîïÝ ÀêÅÝï±æHè ãè ‰æè J …æï çÇÏ¾æ ¨æ¹Ýï ÝÁGæÚ ¥æ²æ,
©¨¹ï´ ±ï ™ÉG °²ï J
çÇϾæ ÈUSÅü vHæ¨ ÜUæ ‰ææ ¥æñÚ ¥´ÎÚ ÁG²æÎæ„Ú ç›²æ¡ ãè
‰æè´ J °æÇGè Ýï ¥¾„ÜU ¥ÓÀè ¶æ¨è °ç„ Ðíæ# ÜUÚ Hè ‰æè J çÇϾï
ÜïU »ÜU ÜUæïÝï ¹ï´ »ÜU ¶æHè …°ã Îï¶ÜUÚ ¨´ÜUæï™Ðê±üÜU ãè Ÿæè¹æïÅæ
±ãæ¡ ¾ñÆ °²ï ¥æñÚ wGæ„ çH¶Ýï ÜïU ¥ÐÝï ÜUæ¹ ¹ï´ ¨´HxÝ ãæï °²ï J
©ÝÜUè ÜUH¹ ÛæÚÛæÚ ™H Úãè ‰æè J ¥¾ ±ï »ÜUæ°í ãæïÜUÚ çH¶
Úãï ‰æïï ¥æñÚ Îê¨Úï çÜU¨è ÜUæ ©‹ãï´ ½æÝ Ýãè´ ‰ææ J
©ÝÜUæï §¨ „Úã ¨„„ çH¶„ï ãé» Îï¶ÜUÚ ©¨ çÇÏ¾ï ¹ï´ ¾ñÆè
ãé§ü 盲æï´ ¹ï´ ¨ï »ÜU ½ç°Ýè ¨ï Úãæ Ý °²æ J ©¨Ýï Ÿæè¹æïÅæ ¨ï
ÜUãæ, ‘½æ§ü¨æã¾, ÐêÀÝï ÜïU çH» ¹æÈGU Uè ™æã„è ãê¡, HïçÜUÝ ²ï ¥æÐ
v²æ çH¶ Úãï ãñ´ J ÜUæï§ü ÜU‰ææ-ÜUæδ¾Úè ãñ v²æ J’
¹é¨ÜUÚæ„ï ãé» Ÿæè¹æïÅæ Ýï …±æ¾ çβæ, ‘Ýãè´ ¾ãÝ…è, ¹ñ´ ÜUæï§ü
232 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
¨æçãçy²ÜU Ýãè´ ãê¡ J ¹ñ´ „æï ²ãæ¡ ¹é´¾§ü ¹ï´ ¥ÐÝï ÜUæ¹ ¨ï ¥æ²æ ãê¡ J
‘ãçÚ…Ý ¨ï±æ ¨´Íæ’ ÜïU çH» ™´Îæ …¹æ ÜUÚÝï ÜïU ©gïಠ¨ï ¹ñ´ Íæê¹
Úãæ ãê¡ J ¨ÈGU UÚ ÜïU ¨¹² ÜUæ ¨Îéвæï° ãæï, §¨ ãï„é ¨ï ¹ñ´ ±ã ¨¹²
¥ÐÝï ç¹~ææï´ ÜUæï ¥æñÚ S±…Ýæï´ ÜUæï ©ÝÜïU Ð~ææïœæÚ ÎïÝï ¹ï´ §S„ï¹æH
ÜUÚ„æ ãê¡ J ¹ñ´ ©ÝÜïU …è±Ý ¹ï´ çݹæü‡æ ãæïÝï±æHè ¨¹S²æ¥æï´ ÜUæ,
¹ïÚè ÿ湄æ ÜïU ¥Ýé¨æÚ ãH ÜUÚÝï ÜUæ çÜ´U癄ì¹æ~æ Ðí²æ¨ ÜUÚ„æ
ãê¡ J...’
¾æ„æï´-¾æ„æï´ ¹ï´ {èÚï-{èÚï ¨y¨´° àæéM ãé¥æ ¥æñÚ Ÿæè¹æïÅæ »ÜU
ÜU¹ü²æï°è ¨´„ ãñ´, »ï¨æ ©Ý ½ç°çݲæï´ ÜïU wG²æH ¹ï´ ¥æ²æ ¥æñÚ ±ï
©ÝÜUè ¥æïÚ ¥æÎÚ½æ± ¨ï Îï¶Ýï H°è´ J ‘ã¹ï´ ½è ÜéUÀ ¨yÜëUy²
ÜUÚÝæ ™æçã»’ §¨ ½æ± ¨ï ÐíïçÚ„ ãæïÜUÚ ©Ý¹ï´ ¨ï »ÜU Ýï ©Ý¨ï
ÐêÀæ, ‘½æ§ü¨æã¾, ¥æÐÜïU ™´Îï ¹ï´ ã¹ ¥°Ú Ðñ¨æ Îï´, „æï ¥æÐ ±ã
Hï´°ï ?’
‘v²æï´ Ýãè´ ? …GMÚ Hê¡°æ J’-Ÿæè¹æïÅæ J
¥ÐÝè °ÎüÝ ÛæéÜUæÜUÚ ™ïãÚæ çÀÐæ„ï ãé» ©¨ ›è Ýï ¨ÜéU™æ„ï
ãé» ¾„æ²æ, ‘¹°Ú..., ã¹ „æï °ç‡æÜU满 ãñ¢ J’
»ÜU ÿæ‡æ S„Ï{ ãæïÜUÚ çS‰æÚ„æ ¨ï ¥æñÚ àææ´ç„ ¨ï Ÿæè¹æïÅæ Ýï
ÜUãæ, ‘ÆèÜU ãñ J ©¨¨ï v²æ ãé¥æ ? βæ, ÜUL‡ææ ÎàææüÝï ÜUæ
¥ç{ÜUæÚ çÜU¨è »ÜU ãè ç±çàæC …æç„ ÜUæï ÐíÎæÝ çÜU²æ °²æ ãñ
v²æ ? ¥æÐ¹ï´ ¨ï ãÚ»ÜU §¨ÜUè ¥ç{ÜUæÚè ãñ J ¹ñ´ ¥æÐÜUæ Ðñ¨æ
Hê¡°æ, ¥±à² Hê¡°æ J’
©ÝÜUè ¥æES„ ±æ‡æè ¨ï {ñ²ü Ðíæ# ãæïÜUÚ ©¨Ýï çÈUÚ ¨ï ÐêÀæ,
‘ã¹æÚï ÍæÚ ¹ï´ ¥æÜUÚ Ðñ¨ï Hï´°ï ? ã¹ ¥ÐÝè ¨ãïçH²æï´ ÜUæï ½è §¨ÜïU
¾æÚï ¹ï´ ¾„æ²ï´°è J’
ÜUè™ÇG ¹ï´ È¡U¨è ãé§ü ã¹ …ñ¨è ÐæçÐçݲæï´ ÜïU ÍæÚ ¹ï´ ±ï ¥æ»¡°ï
½è v²æ §¨ÜïU ¾æÚï ¹ï´ ©‹ãï´ ¨´Îïã ‰ææ J ±ñ¨è àæ´ÜUæ ©yÐóæ ãæïÝæ
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 233
S±æ½æç±ÜU ãè ‰ææ, v²æï´çÜU ©ÝÜUè çÝ…è çÁGæ´Îç°²æï´ ¹ï´ ©ÝÜUæ ±ãè
¥Ýé½± ‰ææ J Íæë‡ææ, ©Ðïÿææ ¥æñÚ °æçH²æï´ ÜUè ãè ±ï ¥æÎè ‰æè´ J
HïçÜUÝ çÝHïüÐ »ï¨ï Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï çζæ§ü Îï„æ ‰ææ ç¨ÈGU UüU ©ÝÜUæ ¨ÓÓææ
Ðíï¹ ¥æñÚ °ãÚæ ½æ± J
‘…MÚ ¥æª¡°æ ¹ñ´ J ¥æÐ ¹éÛæï Ð„æ ¥æñÚ ¨¹² Îï Îï¢ J’ ©‹ãæï´Ýï
…±æ¾ çβæ J
¨éÝÜUÚ ¨½è ¥æݢΠ¨ï ÈêUHè Ý ¨¹æ²è´ J Єæ ÎïÜUÚ ¥æñÚ ¨¹²
¾„æÜUÚ, ¥ÐÝæ SÅïàæÝ ¥æ„ï ãè ±ï çÇÏ¾ï ¨ï ©„ÚÜUÚ ™Hè °²è´ J
çÝçp„ çÜU²ï ãé» çÎÝ Ÿæè¹æïÅæ ©ÝÜïU ÍæÚ °²ï J ©‹ãï´ ±ãæ¡
Îï¶ÜUÚ ©Ý ¨¾ ÜUæï ¾ãé„ ¥æÝ´Î ãé¥æ J ã¹æÚæ ò±¨æ², ¨æ¹æç…ÜU
S‰ææÝ ¥æçÎ ÜUæ ç±™æÚ Ý ÜUÚ ÜïU ¥æñÚ ‘S±²´’ ÜUè Ðíç„Dæ ÜUæï Æï¨
Ðãé¡™ï°è v²æ ?’—§¨ÜUæ ç±™æÚ çÜU²ï ç¾Ýæ ²ã ¨´„ÐéLcæ-²ã
ÜU¹ü²æï°è ã¹æÚï ÍæÚ ¥æ²æ ãñ, ²ã Îï¶ÜUÚ ©ÝÜïU Nβ ½Ú ¥æ²ï J
©Ý ¨¾ Ýï ç¹HÜUÚ ¾ãé„ ¾ÇGè ÚÜU¹ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ¨éÐéÎü ÜUè J
¾æÎ ¹ï´ ©‹ãæï´Ýï ÐêÀæ, ‘½ñ²æ, „é¹ ã¹æÚï ãæ‰æ ÜUè ™æ² çÐ¥æï°ï ?’
‘…MÚ çЪ¡°æ, HïçÜUÝ »ÜU àæ„ü ÐÚ J ¥æÐ ¥°Ú ¨¾ ¾„üÝ
ÆèÜU ¨ï ¹æ¡…ÜUÚ ¨æÈGU U ÜUÚ ÜïU çÈUÚ ¾ÝæÝï±æHè ãæï´°è, „æï’-Ÿæè¹æïÅæ
Ýï Ðíï¹Ðê±üÜU çÈUÚ ½è SÐCMÐ ¨ï ¾„æ²æ J
©‹ãæï´Ýï çÝÎïüçàæ„ ÜUè ãé§ü Ðhç„ ¨ï ™æ² ¾ÝæÜUÚ ©Ý ½ç°çݲæï´
Ýï ©‹ãï´ ÐèÝï ÜUæï Îè J ©¨ Îè ãé§ü ™æ² ÜUæï, ©Ý ½ç°çݲæï´ ÜïU Nβ
¹ï´ Úãï ãé» ç±àæéh Ðíï¹ ÜïU SÐàæü ¨ï, »ÜU ¥Ýæï¶æ ¹æ{é²ü ¥æñÚ çÎò
ç¹Ææ¨ Ðíæ# ãé§ü ‰æè J
Îê{ ÐèÝï±æHï ¥ÐÝï Ý‹ãï¢ ¾ÓÓæï ÜUè ¥æïÚ ¹¹„æ ¨ï Îï¶Ýï±æHè
¹æ¡ ÜUè „Úã ±ï ¨¾ ©‹ãï´, ™æ² Ðè„ï ±v„ Îï¶ Úãè ‰æè´ J
™æ² ÐèÜUÚ Ÿæè¹æïÅæ Ýï ©Ý¨ï Ú…æ Hè J
234 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 ¨èçÉG²æ¡ ©„ÚÜUÚ …æÝï±æHï Ÿæè¹æïÅæ ÜUè àæÚèÚæÜëUç„ ÜUæï ¥æ¡¶æï´
ÜïU ¨æ¹Ýï ¨ï ¥æïÛæH ãæïÝï „ÜU ±ï ¨¾ ½Úè ¥æ¡¶æï´ ¨ï ¥æñÚ ¥æ¡¶ï´
½Ú-½ÚÜUÚ Îï¶ Úãè ‰æè´ J
D D D ÜUÚ Úãæ ãê¡ J ¥æñÚ §¨¨ï ¹ïÚæ ¹Ý ½è àææ´ç„ ÜUæ ¥Ýé½± ÜUÚ Úãæ
JJ ãçÚ:ú JJ
78. ‘...¥¾ ½è „ïÚæ ¥ã¹ì °²æ Ýãè´ ?’
‘¹éÛæï ½è ÚæïÁGæï Ú¶Ýï ™æçã»’ »ï¨æ ½æ± Ÿæè¹æïÅæ ÜïU Nβ ¹ï´
©yÐóæ ãé¥æ ¥æñÚ ©¨ï ¥¹H ¹ï´ HæÝï ÜUæ ©‹ãæï´Ýï çÝçp„ çÜU²æ J
©¨ ¨¹² ±ï ÜUÚæ™è ¹ï´ Ðڨνæ§ü ÜïU ÍæÚ ¹ï´ Úã„ï ‰æï J ™æHè¨
çÎÝ „ÜU ©Ð±æ¨ ÜUÚÝï ÜUæ ©‹ãæï´Ýï öÉG ¨´ÜUËÐ çÜU²æ J
ÜU^Ú ¹é¨H¹æÝ ÜUè „Úã ©Ð±æ¨ Ý ÜUÚ ÜïU ±ï ©‹ãï´ ¥´ÎÚ
¨ï Ðíæ# ãæïÝï±æHï ¨´ÜïU„æÝé¨æÚ ©Ð±æ¨ ÜUÚÝï H°ï J ±ï çÎÝ ¹ï´ Îæï
¾æÚ ™æ² çH²æ ÜUÚ„ï ‰æï J §¨ÜïU ¥Hæ±æ ÐæÝè ÜUè »ÜU ¾ê¡Î ½è
±ï Hï„ï Ýãè´ ‰æï J
¥ÇG„è¨ çÎÝ §¨è „Úã ¾è„ °²ï J ©ÝÜïU ©Ð±æ¨ ™H Úãï
‰æï, HïçÜUÝ àæÚèÚ „´ÎéÚS„ ‰ææ ¥æñÚ ¹Ý ¹ï´ SÈêUç„ü ¥æñÚ àæçv„ ÜUæ
½è ¥Ýé½± ãæï Úãæ ‰ææ J
¥°Hï çÎÝ ¥™æÝÜU Ÿæè¹æïÅæ ÜUè »ÜU °æïÎçÇG²æ ¹ãæÚæ… ¨ï
¹éHæÜU„ ãé§ü J
©‹ãæḯÝï Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ÈUÅÜUæÚ„ï ãé» ÐêÀæ, ‘çÜU¨çH» §„Ýïï ©Ð±æ¨
ÜUÚ Úãæ ãñ ? ¥¾ ¾¨ ÜUÚ ¥æñÚ ÜéUÀ ¶æ Hï J’
Ÿæè¹æïÅæ Ýï ²ã ¨¾ ¨éÝæ ¥æñÚ ¾æïHï, ‘ÆèÜU ãñ J’
…ñ¨ï ç¹Hï ‰æïï ±ñ¨ï ¥™æÝÜU, ¹ãæÚæ… ™Hï °²ï J
Ÿæè¹æïÅæ ©Ð±æ¨ ÀæïÇGÝï ÜUæï ÚæÁGæè ãæï °²ï, çÈUÚ ½è ©ÝÜïU ¹Ý
¹ï´ ç±™æÚ™ÜUí àæéM ãé¥æ-‘¹ñ´Ýï ¨´ÜUËÐ „æï ™æHè¨ çÎÝ ÜïU ©Ð±æ¨
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 235
ÜUæ çÜU²æ ‰ææ J ¥ÇG„è¨ çÎÝ ÐêÚï ãæï °²ï ãñ´ ¥æñÚ ¥¾ ¾™ï ãé»
ç¨ÈGU UüU Îæï çÎÝæï´ ÜïU çH» ãè ¨´ÜUËÐ „æïÇG Îê¡ ? v²æ ²ã ©ç™„
ãñ ? ¹ñ´ „æï ¥ÐÝï ¥æy¹¨´²¹ ÜUè ÐÚèÿææ ÜUÚÝï ÜïU ãï„é ¨ï ²ï ©Ð±æ¨
ãñ, ¥æçy¹ÜU ¾H ¥æñÚ ¨¹æ{æÝ ½è Ðíæ# ãæï Úãæ ãñ, §¨ ÐíÜUæÚ
ÜUæ ãHÜUæÐÝ ¹ã¨ê¨ ãæï Úãæ ãñ ¥æñÚ ¨æ{Ýæ ¹ï´ SÈêUç„ü ¥æñÚ »ÜUæ°í„æ
½è ¥æ Úãè ãñ J »ï¨è çS‰æç„ ¹ï´ ÜïU±H Îæï çÎÝæï´ ÜïU çH» ãè ©Ð±æ¨
„æïÇG Îê¡ ?...’ ¾ãé„ ç±™æÚ ÜUÚÝï ÜïU ¾æÎ ©ÝÜïU ¹Ý-¾éçh Ýï ©‹ãï´
¨¹Ûææ²æ, ‘Ýãè´, „ê ÚæïÁGæï …æÚè ãè Ú¶Ýæ J’
ÚæïÁGæï ÜïU ™æHè¨ çÎÝ ÐêÚï ÜUÚÝï ÜUæ çÝp² çÈUÚ ¨ï ÜUÚÝï ÜïU
¾æÎ ©ÝÜUæ ¨êÿ¹ ¥ã´ÜUæÚ ¥æÝ´ç΄ ãé¥æ J
‰ææïÇGè ÎïÚ ÜïU ¾æÎ Ÿæè¹æïÅæ çÜU¨è ¾éÁGæé°ü òçv„ ÜïU ¨æ‰æ ¹æïÅÚ
¹ï´ ¾ñÆÜUÚ ÜéUÀ ÜUæ¹ ÜïU çH» çÝÜUH ÐÇGï J ¹æïÅÚ ÚæS„ïÐÚ „ïÁGæè ¨ï
…æ Úãè ‰æè, „½è ¥™æÝÜU Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï çζæ²è çβæ çÜU ÚæS„ï ÜUè
¾xæH ¹ï´ »ÜU ™¾ê„Úï ÐÚ ¾ñÆæ ãé¥æ Ðæ°H-¨æ çζæ²è ÎïÝï±æHæ
¥æñÚ ¹ñHï-ÈUÅï ÜUÐÇGï ÐãÝï ãé» »ÜU ¥æÎ¹è ©ÝÜUè ¥æïÚ Îï¶ÜUÚ
°æÇGè ÚæïÜUÝï ÜUæ ¥æñÚ ©‹ãï´ ¾éHæÝï ÜUæ ãæ‰æ ¨ï §àææÚæ ÜUÚ Úãæ ‰ææ J
©‹ãæï´Ýï „éÚ´„ Çîæ§±Ú ÜUæï °æÇGè ÚæïÜUÝï ÜUæï ÜUãæ ¥æñÚ Ýè™ï
©„ÚÜUÚ ©¨ ¥æιè ÜUè çÎàææ ¹ï´ ™HÝï H°ï J ©‹ãï´ ¥æp²ü ãæï
Úãæ ‰ææ çÜU §¨ ¥æιè ÜUæ ¹éÛæ ¨ï v²æ ÜUæ¹ ãæï ¨ÜU„æ ãñ ?
…ñ¨ï ãè ±ï ©¨ÜïU Ðæ¨ Ðãé¡™ï, „¾ ©ÝÜUè ¥æïÚ „èÿ‡æ öçCÐæ„
ÜUÚ„ï ãé» ÜUÇGï S±Ú ¹ï´ ±ã ¾æïH ©Ææ, ‘v²æï´...Úï..., ¥¾ ½è „ïÚæ
¥ã¹ì °²æ Ýãè´ ? Hï, ²ï ç¹Ææ§ü ¶æ Hï ¥æñÚ ÚæïÁGææ ÐêÚæ ÜUÚ J’
¥ÐÝïï ¹Ý ¹ï´ çÀÐï ãé» ½æ± …æÝÝï±æHæ ²ã ¥æιè ÜUæï§ü
236 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
¨æ{æÚ‡æ òçv„ Ýãè´ ¾çËÜU ÜUæï§ü ¥æñçH²æ ãñ, ²ã ¾„æÝï ÜïU çH»
çÜU¨è ¥æñÚ ÜUè …MÚ„ Ýãè´ ‰æè J
‘¹ïÚæ ¥´„Ú çÜU„æ¾ ÜUè „Úã ¨æÈGU U ÐÉG Úãæ ãñ ²ã ¥æñçH²æ !
±ñ¨ï „æï ¹éÛæ ¨ï °G H„è „æï ãæï ãè °²è ãñ J °æïÎçÇG²æ ¹ãæÚæ… ÜïU
ÜUãÝï ÐÚ ½è ¹ñ´Ýï ¥ÐÝè çÁGæÎ Ýãè´ ÀæïÇGè ¥æñÚ §¨èçH» ¹ïÚæ ¨êÿ¹
¨æ眱ÜU ¥ã´ÜUæÚ „æïÇGÝï ÜïU çH» ãè §üEÚ Ýï ¥æ²æï…Ý ÜUÚ ÜïU
§ÝÜïU MÐ ¹ï´ ¹éÛæï …æ°ë„ çÜU²æ ãñ J’ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ¥ÐÝè °G H„è
ÜUæ ÐêÚæ ¥ã¨æ¨ ãæï °²æ ¥æñÚ ©¨ ¥æñçH²æ ÜïU ™Ú‡æSÐàæü ÜUÚ
ÜïU ©‹ãæï´Ýï ©¨ï Ðí‡ææ¹ çÜU²æ J çÈUÚ ©¨Ýï Îè ãé§ü ç¹Ææ§ü ¹Ý ¹ï´
çÜU¨è ½è „Úã ÜUæ ç±ÜUËÐ Hæ²ï ç¾Ýæ ©‹ãæï´Ýï Ðíï¹-½çv„-½æ±Ðê±üÜU
Hï Hè ¥æñÚ ©¨ï ¶æÝï H°ï J
Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ¨ãÜUæÚè ¾éÁGæé°ü ²ã Îï¶ÜUÚ ÇÚÜUÚ ©‹ãï´ ¥ÅÜUæ„ï
ãé» ¾æïHï, ‘¥Úï, ¥Úï, §„Ýï çÎÝæï´ ÜïU ©Ð±æ¨ ÜïU ¾æÎ »ÜUι ç¹Ææ§ü
¶æÝæ ÆèÜU Ýãè´ ãñ J „ê ¾è¹æÚ ãæï …æ»°æ, Îï¶ J’
Ÿæè¹æïÅæ Ýï ©ÝÜïU ÜUãÝï ÜUè ¥æïÚ Š²æÝ Ýãè´ çÎ²æ ¥æñÚ ©¨
¥æñçH²æ Ýï Îè ãé§ü ¨æÚè ç¹Ææ§ü ¶æÜUÚ ¶Gy}æ ÜUÚ Îè ¥æñÚ ¥ÐÝï
ÚæïÁGæï ÐêÚï çÜU» J
àæé½ ¨´ÜUËоH ÜUæ ½è ¥ã´ÜUæÚ ¥æιè ÜUæï ãæï„æ ãñ ¥æñÚ
©¨ÜUæ ÅêÅÝæ ¥æ±à²ÜU Úã„æ ãñ J §üEÚ ÜëUÐæ ÜUÚ ÜïU ±ã
„æïÇGÝï ÜUæï ©¨ï ¹…¾êÚ ÜUÚ„æ ãñ J
(ÅèÐ : ²ã ÍæÅÝæ ÜUÚæ™è ¹ï´ ÍæÅè J S±æ¹è ÐíÜUæàææÝ´Î…è
(°æïÎçÇG²æ S±æ¹è) ÝçDzæÎ ¹ï´ Úã„ï ‰æï J Ÿæè¹æïÅæ Ýï ²ã ÍæÅÝæ
ç…¨ wGæ„ ¹ḯ çH¶è ãñ, ©¨¹ḯ ‘»ÜU °æïÎçÇG²æ S±æ¹è’ »ï¨æ àæÏÎÐí²æï°
çÜU²æ ãñ J ±ï S±æ¹è ÐíÜUæàææÝ´Î…è ãè ‰æï v²æ §¨ÜïU ¾æÚï ¹ï´ SÐC
MÐ ¨ï …æÝÜUæÚè ©ÐHÏ{ Ýãè´ ãñ J)
D D D * ¨æ¡§üÏææÏææ ¨ï ²ã ¥æÎïàæ Ðíæ# ãé¥æ ƒæ, »ï¨æ Ÿæè}ææïÅæ Ýï S±²¢ Ïæ„æ²æ ãñ J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 237
JJ ãçÚ:ú JJ
79. ‘¨¹é´ÎÚ ¹ï´ ™Hæ …æ !’
ÜUÚæ™è ¹ï´ Ÿæè¹æïÅæ ÜïU çÎÝ ¥æÝ´ÎÐê±üÜU ¥æñÚ àææ´ç„ ¨ï °é…ÚÝï
H°ï J ¹Ý ¹ï´ §ÓÀæ ãæïÝï ÐÚ Ÿæè¹æïÅæ ÜU§ü ¾æÚ ¨é¾ã ¹ï´ Íæê¹Ýï …æ²æ
ÜUÚ„ï ‰æï J »ÜU ¾æÚ §¨è „Úã ±ï ÍæÚ ¨ï çÝÜUHÜUÚ ¨¹é´ÎÚ ÜïU
çÜUÝæÚï ÐÚ °²ï ‰æï J ¥ÐÝè ãè ¹S„è ¹ï´ ™H„ï-™H„ï ±ï ¾ãé„
ÎêÚ„ÜU ™Hï °²ï „¾ ¥™æÝÜU ©‹ãï´ Ÿæè¨Îì°éL* ¨ï ¥æÎïàæ Ðíæ#
ãé¥æ-‘¨¹é´ÎÚ ¹ï´ ™Hæ …æ J’ S‰æêH àæÚèÚ ¨ï Ðí°Å ãæïÜUÚ ©‹ãæï´Ýï
²ã ¥æÎïàæ Ýãè´ çÎ²æ ‰ææ, ¾çËÜU Ÿæè¹æïÅæ ÜïU Nβ ¹ï´ Ðí°Å ãæïÜUÚ
©‹ãæï´Ýï ²ã ¥æÎïàæ çÎ²æ ‰ææ J
Ÿæè¹æïÅæ ¥ÐÝï …è±Ý ¹ï´ ¨Îæ ãè °éL¥æ¿ææ ÜUæï ¨±æïüÓÓæ S‰ææÝ
çβæ ÜUÚ„ï ‰æï J ¥æ¿ææ ÜñU¨è ½è ãæï, …è-…æÝ ¨ï ¥æñÚ ÜéUÀ ½è
¨æï™ï ç¾Ýæ, ±ã ©ÝÜUè ãè àæçv„ ÜUè ¨ã沄æ, ¨ï Ðíæ‡æÐê±üÜU
ÐéLcææ‰æü ÜUÚ ÜïU ÐêÚè ÜUÚÝè ãè ™æçã» »ï¨æ ©ÝÜUæ öÉG ½æ± Úã„æ
‰ææ J §¨çH» ²ã ¥æ¿ææ Ðíæ# ãæï„ï ãè ±ï ¨ÇGÜU ÀæïÇGÜUÚ ¨¹é´ÎÚ
ÜUè ¥æïÚ ¹éÇGÜUÚ ©¨ çÎàææ ¹ï´ ™HÝï H°ï J
Ÿæè¨Îì°éLS¹Ú‡æ ¹ï´ HèÝ ãæïÜUÚ ±ï ™H Úãï ‰æï J Úï„ ¹ï´
™HÝï±æHï ©ÝÜïU ÜUι ÜUãè ¥ÅÜU„ï Ýãè´ ‰æï, ±ï „æï ç¨ÈGU UüU ™HÝæ
ãè …æÝ„ï ‰æï J ‰ææïÇGï ãè ¨¹² ¹ï´ ÐñÚæï´ ÜUæï ÐæÝè ÜUæ SÐàæü ãé¥æ
¥æñÚ ÐñÚ ÐæÝè ¨ï ½è°Ýï H°ï J ±ï ™H„ï ãè Úãï J ÐæÝè ªÐÚ-
ªÐÚ ™ÉG Úãæ ‰ææ ¥æñÚ àæÚèÚ ÐæÝè ¹ï´ ¥´ÎÚ-¥´ÎÚ Çê¾ Úãæ ‰ææ J
ÐñÚ, ÍæéÅÝï, ÜU¹Ú, Àæ„è...ÜUí¹àæ: àæÚèÚ ÐæÝè ¹ï´ Çê¾ Úãæ ‰ææ J ™æÚæï´
¥æïÚ ¨ï ¨¹é´ÎÚ ÜïU ÐæÝè ÜUè HãÚï´ ¥æÜUÚ ©ÝÜïU àæÚèÚ ¨ï ÅÜUÚæ
Úãè ‰æè´ ¥æñÚ ÅêÅ Úãè ‰æè´ J ©ÝÜïU ¾ÎÝ ÐÚ ÜïU ¨æÚï ÜUÐÇGï °èHï
ãæï °²ï J
238 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 ¾æs„: §„Ýè ¥çS‰æÚ„æ ‰æè, çÈUÚ ½è ©„Ýè ãè ¹æ~ææ ¹ï´ ¥´„Ú
¹ï´ àææ´ç„ ¥æñÚ çS‰æÚ„æ ‰æè, ²ã »ÜU ™¹yÜUæÚ ãè ‰ææ J ¹´çÎÚ ¹ï´
¹êç„ü ÜïU ¨æ¹Ýï …HÝï±æHï Îè²ï ÜUè àææ´„ ¥æñÚ çS‰æÚ Á²æïç„ ÜUè
„Úã ©ÝÜUæ ¥´„Ú ½è çS‰æÚ ‰ææ, çÜ´U癄ì¹æ~æ ½è „Ú´° ±ãæ¡ Ýãè´
ď J
¥¾ ¨¹é´ÎÚ ÜïU „H ÜUè Úï„ ÐÚ ÜUι çS‰æÚ Ú¶Ýæ ÜUçÆÝ
ãæï Úãæ ‰ææ ¥æñÚ ÐæÝè °ÎüÝ „ÜU ¥æ ™éÜUæ ‰ææ J ¾è™ ¹ï´ ãè ÜUæï§ü
HãÚ …æïÚ ¨ï ¥æÜUÚ ç¨Ú ÜïU ªÐÚ ¨ï ™Hè …æ Úãè ‰æè J Ÿæè¹æïÅæ
ÜïU ÝæÜU¹é¡ã „ÜU ÐæÝè Ðãé¡™ °²æ ¥æñÚ ©¨ÜïU ¾æÎ ©ÝÜUæ ¾æs …°„
ÜUæ ãæïàæ Ðê‡æü„: HæïÐ ãé¥æ J
¾æÎ ¹ï´ …¾ ±ï ãæïàæ ¹ï´ ¥æ²ï „¾ ©‹ãï´ wG²æH ¥æ²æ çÜU
‘©ÝÜUæ àæÚèÚ Úï„ ¹ï´ ÐÇGæ ãé¥æ ãñ ¥æñÚ ÜUÐÇGï ÜéUÀ-ÜéUÀ °èHï ãñ´,
çÈUÚ ½è »ÜUι °èHï Ýãè´ ãñ´ J ¹„H¾ çÜU àæÚèÚ çÜUÝæÚï ÐÚ ¾ãé„
¨¹² ¨ï ÐÇGæ Úãæ ãæï°æ’-©‹ãæï´Ýï çÝcÜU¯ü çÝÜUæHæ J
àæÚèÚ ÜUæ ãæïàæ Ðê‡æü„: HæñÅ„ï ãè Ÿæè¹æïÅæ ©Æ °²ï J ©‹ãæï´Ýï
Îï¶æ-¥ÐÝï ÚãÝï ÜUæ çÆÜUæÝæ …æï ‘çvHzÅÝ ¾´°Hæ’ ‰ææ, ©¨¨ï ±ï
ÜUæGÈUè ÎêÚ ¶ÇGï ‰æï J ¥ÐÝï ÜUÐÇGï ÛæÅÜUÜUÚ Úï„ ¨æÈGU U ÜUÚ ÜïU ±ï
ÍæÚ ÜUè çÎàææ ¹ï´ àææ´ç„ ¨ï ™HÝï H°ï J ‘¨¹é´ÎÚ ¨ï ¾æãÚ Úï„ ¹ï´
¹ñ´ çÜU¨ „Úã ¥æ Ðãé¡™æ ?’ - ²ã ÐíÔæ „ÜU ©ÝÜïU ¹Ý ¹ï´ Ýãè´
©Ææ, v²æï´çÜU ±ï ÐêÚè „Úã …æÝ„ï ‰æï çÜU ²ã ¨¾ Ÿæè¨Îì°éL ÜUè
ãè HèHæ ‰æè, ©ÝÜUæ ãè ÜUèç¹²æ ‰ææ, ©ÝÜUè ãè ÐÚèÿææ ‰æè J
…¾ ±ï ÍæÚ HæñÅ ¥æ²ï „¾ ©ÝÜïU °èHï ÜUÐÇGï Îï¶ÜUÚ ¨½è
ÜUæï ¥æp²ü ãé¥æ ¥æñÚ ¨½è Ýï ¾ãé„ ÐêÀ„æÀ ÜUè ¥æñÚ ±…ã …æÝÝï
ÜUæ ½Ú¨ÜU Ðí²æ¨ çÜU²æ, HïçÜUÝ Ÿæè¹æïÅæ „æï ¹æñÝ ãè Úãï J
¥ÐÝï °èHï ÜUÐÇGï ©„æÚÜUÚ ¨ê¶ï ÜUÐÇGï ÐãÝ çH²ï ¥æñÚ ±ï
Ÿæè¨Îì°éLS¹Ú‡æ ¹ï´ Çê¾ °²ï J …æï ÜéUÀ ÍæÅæ, ±ã ç±çàæC ‰ææ,
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 239
™¹yÜUæÚè ‰ææ, »ï¨æ ©‹ãï´ çÜ´U癄ì¹æ~æ ½è Ýãè´ H°æ J §üEÚ ÜUè ¨ëçC
¹ï´ ¥¨´½± »ï¨æ ÜéUÀ ½è Ýãè´ ãñ, ±ã ±ï ÐêÚè „Úã …æÝ„ï ‰æï J
D D D
JJ ãçÚ:ú JJ
80. ‘}æã¾ê¾’ ÜUæ ãév¹ !
¹é¨H¹æÝæï´ ÜUæ Ðç±~æ ¹ãèÝæ ‘Ú¹ÁGææÝ’ ™H Úãæ ‰ææ J §¨ ¾æÚ
½è Ÿæè¹æïÅæ ÜUÚæ™è ¹ï´ ãè ‰æï J ¨¾ ¹é¨H¹æÝ §¨ ¹ãèÝï ¹ï´ ÚæïÁGææ
Ú¶„ï ãñ´ J ¨ãè „Úã ¨ï ÚæïÁGææ Ú¶Ýï±æHï ¨ê²æïüβ ¨ï ¨ê²æüS„ „ÜU
ÜéUÀ ½è ¶æ„ï-Ðè„ï Ýãè´ ãñ´, §„Ýæ ãè Ýãè´ ‰æê¡ÜU ½è çÝ°H„ï Ýãè´ ãñ J
¨´²¹Ðíæç# ÜïU ãï„é ¨ï Ÿæè¹æïÅæ ½è ÚæïÁGææ Ú¶æ ÜUÚ„ï ‰æï J Ðê±ü
¹ï´ …¾ ±ï ‘°é…Úæ„ ç±læÐèÆ’ ¹ï´ ÐÉG Úãï ‰æï, „¾ °æ´{è…è çã´Îê-
¹éçSH¹æï´ ÜUè »ÜU„æ ÜUæ ¥æ°íã Ú¶„ï ‰æï, ²ã ½è ±ï ½êHï Ýãè´ ‰æï J
»ÜU-Îê¨Úï ÜïU {¹ü ÜïU Ðíç„, ©ÝÜïU Ýèç„-çݲ¹æï´ ÜïU Ðíç„ ¥æÎÚ½æ±
ãæïÝæ ™æçã» ²ã 稶±Ýè ½è °æ´{è…è Îï„ï ‰æï, §¨ öçC ¨ï ½è
ÚæïÁGæï Ú¶Ýï ÜUæ ¹ãœ± ‰ææ J
Ú¹ÁGææÝ ¹æ¨ Ðê‡æü ãæïÝï ÜïU ¾æÎ §üÎ ÜïU çÎÝ ¨½è ¹é¨H¹æÝ
ÜUÚæ™è ÜïU §üΰæã ¹ñÎæÝ ¹ï´ ã…æÚæï´ ÜUè „æÎæÎ ¹ï´ §ÜU_æ ãæïÜUÚ Ý¹æÁGæ
ÐÉG„ï ãñ´ J ‘©¨ çÎÝ ¹ñ´ ½è ±ãæ¡ …æÜUÚ Ý¹æÁGæ ÐÉê¡ J’-»ï¨è „è±í
½æ±æïç¹ü Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ¥´„Ú ¹ï´ ©yÐóæ ãé§ü ¥æñÚ ©¨ çÎÝ ±ãæ¡ …æÝï
ÜïU çH» ±ï „ñ²æÚ ãæï °²ï J ©ÝÜUè ÐæïàææÜU çÝy² ÜUè ãè
‰æè—{æï„è, ÜéU„æü ¥æñÚ ¨ÈïUÎ ÅæïÐè J
ÍæÚ ÜïU Hæï°æï´ Ýï ÇÚÜUÚ ©Ý¨ï ÐêÀæ, ‘v²æ „é¹ ²ï ÐæïàææÜU
ÐãÝÜUÚ Ý¹æÁGæ ÐÉGÝï …æ¥æï°ï ? ©Ý Hæï°æï´ Ýï ÜéUÀ çÜU²æ „æï ?’
Ÿæè¹æïÅæ Ýï çݽü²„æ ¨ï ¥æñÚ ¥ÅH ± öÉG ç±Eæ¨ ÜïU ¨æ‰æ
240 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
ÜUãæ, ‘¹ñ´ …檡°æ ¥æñÚ §¨è ÐæïàææÜU ¹ï´ …檡°æ J …æï ãæïÝï±æHæ ãñ
±ã ãæïÜUÚ ãè Úãï°æ ¥æñÚ …æï ãæïÝï±æHæ Ýãè´ ãñ, ±ã Ýãè´ ãæï°æ, çÈUÚ
ÇÚÝï ÜUè ¾æ„ ÜUãæ¡ ?...’
çÜU¨èÜUæ ÜUãÝæ Ý ¹æÝÜUÚ Ÿæè¹æïÅæ ¹æïÅÚ ¨ï §üΰæã ¹ñÎæÝ
¹ï´ Ðãé¡™ °²ï J
ã…æÚæï´ ¹é¨H¹æÝ çàæS„¾h„æ ¨ï ¥æñÚ àææ´ç„Ðê±üÜU ÜU§ü ÜU„æÚæï´
¹ï´ ¶ÇGï ‰æï J Ÿæè¹æïÅæ ½è ©ÝÜïU ¨æ‰æ »ÜU ÜU„æÚ ¹ï´ ¶ÇGï ãæï °²ï J
ݹæÁGæ ÜUè àæéM¥æ„ ãæï °§ü ¥æñÚ ¾æ¡° ÜUè ÐéÜUæÚ ãé§ü J ¨½è …Ý
ÜUæÝæï´ ÐÚ ãæ‰æ Ú¶ÜUÚ Ýè™ï ÛæéÜU °²ï ¥æñÚ çÈUÚ ¶ÇGï ãæï °²ï J
Ÿæè¹æïÅæ Ýï ½è ©ÝÜUæ ¥ÝéÜUÚ‡æ çÜU²æ, ±ï ½è Ýè™ï ÛæéÜU °²ï ¥æñÚ
çÈUÚ ¶ÇGï ãæï °²ï J ¾æÎ ¹ï´ ÍæéÅÝæï´ ÐÚ ¾ñÆÜUÚ ¨½è …Ý ÛæéÜïU,
±ñ¨ï ±ï ½è ÛæéÜïU J
¨½è ¹é¨H¹æÝ …¾ ݹæÁGæ ÐÉG„ï ¨¹² ÜéUÚæÝ ÜUè ¥æ²„ï´
ÐÉG Úãï ‰æï, „¾ ±ï Nβ ¹ï´ Ÿæè¨Îì°éL ÜUè S¹Ú‡æÐê±üÜU Ðíæ‰æüÝæ ÜUÚ
Úãï ‰æï J
ݹæÁGæ ÐêÚæ ãé¥æ J ¨¾ ¹é¨H¹æÝ »ÜUÎê¨Úï ÜUæï °Hï H°æÜUÚ
‘¥S¨Hæ¹ì ¥æH²ÜéU¹ì’ ÜUãÜUÚ ç¾Îæ ãæïÝï H°ï J Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï °Hï
H°æÝï±æHæ »ÜU ½è òçv„ ©Ý ã…æÚæï´ Hæï°æï´ ¹ï´ ¹æñ…êÎ Ýãè´ ‰ææ J
©‹ãḯ °Hï H°æÜUÚ ¹æ¡ ÜïU Ðíï¹ ÜUè ±cææü ÜUÚÝï±æHï ‰æï ÜïU±H Ÿæè¨Îì°éL J
¹æïÅÚ ÜUè ¥æïÚ Ÿæè¹æïÅæ ™HÝï H°ï ¥æñÚ ™H„ï-™H„ï ¥™æÝÜU
LÜU °²ï J...±ï ¨ÐÝï ¹ï´ „æï Ýãè´ ‰æï ? ©‹ãï´ ¥ÐÝè ¥æ¡¶æï´ ÐÚ ç±Eæ¨
Ýãè´ ãæï Úãæ ‰ææ J... ¨æ¹Ýï Ðíy²ÿæ Ÿæè¨Îì°éL ¶ÇGï ‰æï J ©‹ãï´ Îﶄï
ãè »ÜU ¥¾æï{ çàæàæé ÜUè „Úã ÎæñÇG„ï-ÎæñÇG„ï ±ï ©ÝÜïU Ðæ¨ °²ï
¥æñÚ ¶éÎ ÜUæï ©ÝÜïU ™Ú‡ææï´ ¹ï´ Ûææï´ÜU çβæ J ©ÝÜUæ Nβ ½Ú ¥æ²æ
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 241
¥æñÚ ¥æ¡¶æï´ ¨ï ¥æ¡¨ê ¾ãÝï H°ï J Nβ ¹ï´ ½çv„ ÜUè, Ðíï¹ ÜUè
¥æñÚ ½æ± ÜUè ¾æÉG ¥æÜUÚ ±ã Ÿæè™Ú‡ææï´ ÜUæï SÐàæü ÜUÚÝï H°è, ©‹ãï´
{æïÝï H°è J
°éLÎï± Ýï ©‹ãï´ ©ÆæÜUÚ Ðíï¹ ¨ï °Hï H°æ²æ, ÐèÆ ‰æЉæÐæ²è
¥æñÚ ¾æïHï, ‘²ãæ¡ ¨ï ÝxÝ ãæïÜUÚ ¥ÐÝï ÍæÚ ™H„ï-™H„ï …æÝæ J’
©ÝÜUè ²ã ¥æ¿ææ ¨éÝ„ï ãè Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ¥´„Ú ¹ï´ ½æ± ÐíÜUÅ
ãé¥æ, ‘¥¾ ²ã ¥æ¿ææÐæHÝ ÜUè ¨ãè ÍæÇGè ¥æ °²è J ¥°Ú ²ã
ÿæ‡æ °¡±æ çÎ²æ „æï ¥æ‡æè¾æ‡æè ÜUè ÍæÇGè ÀêÅ …æ»°è J Îïã ÜïU Ðíç„
Úãæ ãé¥æ ¹¹y±, Îïã ÜïU Ðíç„ ¹Ý ¹ï´ Úãè ãé§ü °æ¡Æ ¥æñÚ HÁÁææ
§Ý¨ï ¹év„ ãæïÝï ÜïU çH» ãè ²ã ¥¹ê˲ ¹æñÜUæ §üEÚÜëUÐæ ¨ï ãè
Ðíæ# ãé¥æ ãñ J’
§¨ÜïU ¨æ‰æ ¹Ý ¹ï´ »ÜU ÐíÔAæ ½è ¶ÇGæ ãé¥æ-‘ÜUÐÇGï çÝÜUæHÜUÚ
çÜU¨ï Îê¢xææ ? °æÇGè ÜïU Çîæ§±Ú ÜUæï-½è¹…è½æ§ü ÜUæï ¥°Ú Îê¡, „æï
©¨ï H°ï°æ çÜU ¹ñ´ Ðæ°H ãæï °²æ ãê¡ ¥æñÚ çÝçp„ ãè ±ã ¹éÛæï »ï¨æ
ÜUÚÝï Ýãè´ Îï°æ, ¨è{æ ¹éÛæï ©ÆæÜUÚ °æÇGè ¹ï´ ÇæHÜUÚ ¾´°Hï ÐÚ
Hï …æ»°æ J §¨çH» »ï¨æ ÜUÚÝï ¹ï´ ¾ÇGæ …æï綹 ãñ J’
§„Ýï ¹ï´ ©‹ãï´ ‘ÜU˲æ‡æÐéÚ’ Ýæ¹ÜU ¥ÐÝï S±…Ý ÜUæ S¹Ú‡æ
ãé¥æ J ±ï »ï¨è ¾æ„æï´ ÜUæ ¹ãœ± ¥æñÚ °æ´½è²ü ¨¹Ûæ ¨ÜU„ï ‰æï J
§¨çH» ‘©ÝÜïU ÍæÚ …æÜUÚ, ©‹ãï´ çݱïÎÝ ÜUÚ ÜïU ÜUÐÇGï ©‹ãè´ ÜUæï
¨éÐêÎü ÜUM¡°æ’ »ï¨æ ¨æï™ÜUÚ ±ï °æÇGè ÜïU Ðæ¨ °²ï J ½è¹…è½æ§ü
ÜUæï ©‹ãï´ ¾„æ²æ, ‘Îï¶ ! „ê ¹éÛæï ÜU˲æ‡æÐéÚ ÜïU ÍæÚ ÜïU Ðæ¨ ÀæïÇGÝæ
¥æñÚ ¾´°Hï ÐÚ ™Hï …æÝæ J ¨½è ÜUæï ¶¾Ú ÜUÚ ÎïÝæ çÜU, ‘¹ñ´
²ãæ¡ ãê¡ ¥æñÚ ¥æÚæ¹ ¨ï ÍæÚ ¥æª¡°æ J’ ¹ïÚè ç™´„æ Ýãè´ ÜUÚÝæ ¥æñÚ
¨¾ Hæï° ¶æÝæ ¶æ HïÝæ J’
Çîæ§±Ú ÜUæï ¨ê™Ýæ ÎïÜUÚ ¥æñÚ ç±S„æÚ ¨ï ¨¹ÛææÜUÚ ±ï °æÇGè
242 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
¹ï´ ¾ñÆï J Çîæ§±Ú Ýï ©‹ãï´ ÜU˲æ‡æÐéÚ ÜïU ÍæÚ ÜïU Ðæ¨ ÀæïÇG çβæ
¥æñÚ ¹æïÅÚ ™Hè °²è J ¨èçÉG²æ¡ ™ÉGÜUÚ ±ï ÜU˲æ‡æÐéÚ ÜïU ÍæÚ
°²ï J ±ï ÍæÚ ¹ï´ ãè ‰æï J
©Ý¨ï ç¹H„ï ãè Ÿæè¹æïÅæ Ýï ¥ÐÝï ¥æÝï ÜUæ ãï„é ©‹ãï´ ¨¹Ûææ²æ J
‘¥æ… ¹ïÚï ÐÚ¹ ¨æñ½æx² ÜUæ ¥æñÚ ¨Îì½æx² ÜUæ ¨êÚ… ©°æ ãñ J
¹éÛæï ¹ïÚï }æã¾ê¾ ÜUæ ãév¹ Ðíæ# ãé¥æ ãñ ¥æñÚ ¹éÛæï ©¨ÜUæ Ðí¹ï ½çv„Ðê±Üü U
ÐæHÝ ÜUÚÝæ ãñ J’—§„Ýæ ¾„æÜUÚ ãév¹ v²æ ãñ ²ã ©‹ãæï´Ýï
ç±S„æÚÐê±üÜU ¾„æ²æ J
ãév¹ ¨éÝÜUÚ ÜU˲æ‡æÐéÚ ÜUæ ™ïãÚæ ©„Ú °²æ ¥æñÚ ÇÚè ãé§ü
¥æ±æÁGæ ¹ï´ ±ï §„Ýæ ãè ÜUã ¨ÜïU, ‘Ýãè´, Ýãè´, ²ãæ¡ Ýãè´, ²ãæ¡ Ýãè´ J’
Ÿæè¹æïÅæ Ýï ©‹ãï´ {èÚ… Îï„ï ãé» ÜUãæ, ‘¥æÐ ÜUæï ¥ÜUæÚ‡æ ÇÚÝï
ÜUè …MÚ„ Ýãè´ J ¥æÐ Ýè™ï ÚæS„ï ÐÚ ¥æ …æ¥æï J ¥æÐÜïU ÍæÚ
ÜïU ‰ææïÇGï ¥æ°ï …æÜUÚ ¹ñ´ ¶éÎ ÜïU ÜUÐÇGï çÝÜUæHÜUÚ ¥æÐÜïU ã±æHï
ÜUÚ Îê¡°æ J ±ï HïÜUÚ ¥æÐ ‘çvHzÅÝ ¾´°Hï’ ¹ï´ …æÝæ J Ðڨνæ§ü
ÜUæï ¥æñÚ ¾æÜUè ¨½è ÜUæï ¹ïÚè ²ã ãÜUèÜU„ ¨éÝæÝæ ¥æñÚ çÜU¨è ÜUæï
‰ææïÇGæ¨æ ½è ÇÚÝï ÜUè …MÚ„ Ýãè´ J ¹ñ´ ¥æÚæ¹ ¨ï ¨±ü~æ Íæ깄ï-
Íæê¹„ï ¥æ …æª¡°æ J HïçÜUÝ ÜU¾ ¥æª¡°æ ±ã çÝçp„ MÐ ¨ï ÜUã
Ýãè´ ¨ÜU„æ J’
§¨ ¾æ„ ÜUæï ÜU˲æ‡æÐéÚ Úæ…è ãæï °» J çÈUÚ ±ï ÎæïÝæï´ ¨èçÉG²æ¡
©„ÚÜUÚ Ýè™ï ÚæS„ï ÐÚ ¥æ °» J ÜéUÀ ¥´„Ú ™HÝï ÜïU ¾æÎ Ÿæè¹æïÅæ
Ýï »ÜU-»ÜU ÜUÚ ÜïU ¾ÎÝ ÐÚ ÜïU ¨æÚï ÜUÐÇGï ©„æÚ çÎ²ï ¥æñÚ
ÜU˲æ‡æÐéÚ ÜïU ãæ‰æ ¹ï´ Îïï çβï J
ÜUÐÇGï çÝÜUæH„ï ãè, ©¨è ÿæ‡æ Ÿæè¹æïÅæ ÜïU àæÚèÚ ÜïU Úæï¹-Úæï¹
¹ï´ »ÜU ÐíÜUæÚ ÜUæ ½æ± ¥æñÚ ¹S„è Ðí°Å ãæï °» ¥æñÚ ©¨ÜUæ ¥æ±ïàæ
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 243
§„Ýæ …G¾ÚÎS„ ‰ææ çÜU ±ï …G¹èÝ ÐÚ ¥ÐÝï ÐñÚ ½è Ú¶ Ýãè´ ¨ÜU„ï
‰æï J ‘¹æÝæï ¹ñ´ Ð뉱è ÜïU ¥´„çÚÿæ ¹ï´ ©ÇG Úãæ ãê¡ J’-»ï¨æ ©‹ãï´ H°Ýï
H°æ J ‰ææïÇGè ÎïÚ ÜïU ¾æÎ §¨ÜUæ ãæïàæ ½è ™Hæ °²æ ¥æñÚ ÜïU±H
‘àæÚèÚ ™H Úãæ ãñ’ »ï¨æ ãæïàæ ¾æÜUè Úãæ J »ÜU ¥H°-¨è, ¥Ýæï¶è
çS‰æç„ ¥´„Ú ¹ï´ Ðí°Å ãé§ü J
§¨ çS‰æç„ ¹ï´ ±ï ÜUÚæ™è ÜUè ¾ÇGè-¾ÇGè ¨ÇGÜUæï´ ÐÚ ¨ï °éÁGæÚï J
ÜU½è ™H„ï-™H„ï, „æï ÜU½è ÎæñÇG„ï-ÎæñÇG„ï Ðæ¡™-À ¹èH ±ï Íæê¹
Úãï ‰æï J
©‹ãï´ »ï¨è ÝxÝ çS‰æç„ ¹ï´ …æ„ï ãé» Îï¶ÜUÚ »ÜU ™æñÜU ¹ï´ »ÜU
°æïÚï ¨æ…ü‹Å Ýï ©‹ãï´ ¥ÅÜUæÝï ÜUè ÜUæïçàæàæ ÜUè ‰æè, »ï¨æ ‰ææïÇGæ-¨æ
½æÝ ©‹ãï´ ©¨ ¨¹² ãé¥æ J ©¨ ±v„ ©¨ ¨æ…ü‹Å ÜUè ¥æïÚ Îï¶ÜUÚ
±ï §„Ýï …æïÚ ¨ï ç™Ìæ²ï çÜU ©¨ °æïÚï ¨æ…ü‹Å Ýï ‘¨æ¡§ü¾æ¾æ ! §üÎ
¹é¾æÚÜU’ ÜUãÜUÚ ©‹ãï´ ¨Hæ¹ çÜU²æ J ©¨ ¨¹² ÜïU±H ÜéUÀ ÿæ‡ææï´
ÜïU çH» ãè S‰æêH ãæïàæ Ðí°Å ãé¥æ ¥æñÚ ¾æÎ ¹ï´ çÈUÚ ¨ï ç±HèÝ
ãé¥æ J
çÈUÚ ±ï ™H„ï-™H„ï °±ÝüÚ ÜïU ¾´°Hï „ÜU ¥æ²ï J ±ãæ¡ Ÿæè¨Îì°éL
Ðíy²ÿæ S±²´ ¶ÇGï ‰æï J ©‹ãæï´Ýï Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ¥ÐÝè Àæ„è ¨ï H°æ²æ
¥æñÚ Ðíï¹Ðê±üÜU ¾ÎÝ ÐÚ ãæ‰æ çÈUÚæ²æ ¥æñÚ ÐèÆ ‰æЉæÐæÜUÚ àææ¾æàæè
Îè J çÈUÚ ©‹ãæï´Ýï Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ÚæïÁGææ „æïÇGÝï ÜïU çH» Ð¡æ™ Lвï çβï J
§¨ÜïU ¾æÎ çÈUÚ ¨ï »ÜU ¾æÚ ©ÝÜUæ ¾æs ½æÝ Ðê‡æü„: HæïÐ
ãé¥æ ¥æñÚ ±ï ™HÝï H°ï J ¨¹é´ÎÚ ÜïU çÜUÝæÚï ÐÚ ‘çvHzÅÝ ¾´°Hï’
¨ï ¨æñ-Îæï ¨æñ ÈêUÅ ÜUè ÎêÚè ÐÚ ©ÝÜïU àæÚèÚ ÜUæ ãæïàæ HæñÅ ¥æ²æ J
çÈUÚ ±ãæ¡ ¨ï …æïÚ ¨ï ÐéÜUæÚÜUÚ ©‹ãæï´Ýï ¥ÐÝï ÜUÐÇGï ¾´°Hï ¨ï ¹¡°±æ
çH²ï J
D D D
244 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 Š²æÝ ¹ï´ Ÿæè¨Îì°éL ÜUæï ™æ² ÐèÝï ÜUæï çݹ´~æ‡æ :
Ÿæè¹æïÅæ Ýï Ðڨνæ§ü ÜïU ÍæÚ ¹ï´ ¨½è ÜUæï ¥ÐÝæ Úæï¹æ´™ÜU
¥Ýé½± ¾„æ²æ ¥æñÚ çÜU¨ „Úã Ÿæè¨Îì°éL ÜUæ Ðíy²ÿæ ÎàæüÝ ãé¥æ
²ã ½è, ÜéUÀ ½è çÀÐæ²ï ç¾Ýæ, ¨¾ ÜéUÀ ç±S„æÚ ¨ï ¾„æ²æ J
¨éÝÜUÚ ¨½è ÜUæï ¾ãé„ ¥æÝ´Î ãé¥æ J
¾æÎ ¹ï´ Ðڨνæ§ü Ýï ©‹ãï´ ¨éÛææ± çβæ, ‘„ê „ïÚï °éL¹ãæÚæ…
ÜUæï ¥ÐÝï ÍæÚ ¹ï´ ¾éHæ HïÝæ, ã¹ ©‹ãï´ ™æ²-ÐæÝè ÎïÜUÚ çÈUÚ ©‹ãï´
ç¾Îæ ÜUÚï´°ï J’
‘HïçÜUÝ ±ï ÜUãæ¡ ãæï´°ï ²ã ÜñU¨ï …æÝÝæ?’-Ÿæè¹æïÅæ Ýï ¥ÐÝè
àæ´ÜUæ ÐíÎçàæü„ ÜUè J
§¨ ÐÚ ¾æÐê Ýï »ÜU ¹æ°ü ¾„æ²æ, ‘„ê Š²æÝ ¹ï´ Ðí±ïàæ ÜUÚ
ÜïU, àæÚèÚ ÜUæ ãæïàæ Ðê‡æü„: …æÝï ÜïU ¥æñÚ »ÜU¹æ~æ ™ñ„‹² ¹ï´ »ÜUæ°í
ãæïÝï ÜïU ÿæ‡æ ¹ï´ ‘°éL¹ãæÚæ… ÜUãæ¡ ãæï´°ï ?’ ²ã …æÝÝï ÜUæ ¨´ÜUËÐ
Nβ ¹ï´ {æÚ‡æ ÜUÚ, çÈUÚ „ê ±ã …æÝ Ðæ»°æ J-‘Ðæ„´…H ²æï°’
¹ï´ ‘¨´²¹’* §¨ Ýæ¹ ÜUè …æï ÐíçRU²æ ãñ, ±ãè Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ¾æÐê
Ýï ¾„æ²è ‰æè J
¨ã…„æ ¨ï çÜU¨è ¨ï ÜéUÀ ¨éÛææ± Ðíæ# ãæï, „æï ©¨ï S±èÜUæÚÜUÚ
Ðíy²ÿæ ÜëUç„ ¹ï´ ©„æÚÝæ ²ã ½è Ÿæè¹æïÅæ ÜUè ¨æ{Ýæ ÜUæ »ÜU ¥´°
‰ææ, §¨çH» ±ï §¨ ¾æ„ ÜUæï ÚæÁGæè ãæï °²ï J
©‹ãæï´Ýï Š²æÝ H°æ²æ ¥æñÚ ‘¨´²¹’ ¨æ{æ, „¾ ©‹ãï´ çζæ²è
çβæ çÜU ÜUÚæ™è àæãÚ ¨ï ¾ãé„ ÎêÚ, ¨¹éÎí çÜUÝæÚï ÐÚ »ÜU ¨ÇGÜU
ÐÚ ±ï ¥y²´„ Îíé„ °ç„ ¨ï ™H Úãï ‰æï J
* §¨è ÐíçRU²æ ¨ï ©‹ãæï¢Ýï ÜUæàæè }æï¢ }ææ¡ ÜïU ÐéÝ…ü‹}æ ÜUæ SƒæÝ ¶æï… çH²æ ƒæ J
ÐíÜUÚ‡ææï¢ ÜïU ¨ã…RU}æ ÜUè öçC ¨ï ÜïU±H ±ã ÐíÜUÚ‡æ ãè ÐãHï çH²æ ãñ J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 245
©ÝÜUæ ÎàæüÝ ãæï„ï ãè Ÿæè¹æïÅæ Ýï ©‹ãï´ ½æ±½çv„Ðê‡æü Nβ ¨ï
¥æñÚ ç±Ý¹í„æÐê±üÜU ™æ² ÐèÝï ÜïU çH» ¥æ¹´ç~æ„ çÜU²æ J
°éLÎï± ¾æïHï, ‘Îï¶ ! „éÛæïï ™æ² ãè çÐHæÝè ãñ Ý ¹éÛæï ? Hï,
²ã Îï¶, ¹ñ´ ™æ² Ðè„æ ãê¡ J’-»ï¨æ ÜUãÜUÚ °éLÎï± ™æ² ÐèÝï H°ï J
¥y²´„ SÐC MÐ ¨ï Ÿæè¹æïÅæ Ýï ²ã ¨¾ ÜéUÀ Š²æÝ ¹ï´ Îï¶æ J
Îïãæ„è„ Ÿæè¨Îì°éL ÜUè öçC ¨ï S‰æêH ¨ï ½è ÁG²æÎæ ¹ãœ± ‰ææ
¨êÿ¹ ÜUæ, ç±àæéh ½æ± ÜUæ J àæÚèÚ ±ãæ¡ °æñ‡æ ‰ææ J
(ÅèÐ : çàæÚÇè ÜïU Ÿæè¨æ¡§üÏææÏææ, Ÿæè©Ðæ¨Ýè ¹ãæÚæ…, S±æ¹èŸæè
¨¹‰æü ¥PHÜUæïÅ ¹ãæÚæ…, Ÿæè„æÁ…égèݾæ¾æ (Ýæ°ÐéÚ ÜïU)-§Ý ¨¾
¹ãæy¹æ¥æḯ ¹ḯ Ÿæè¹æïÅæ ¥ÐÝïï Ÿæè¨Îì°Lé {êÝè±æHï ÎæÎæ-ŸæèÜïUàæ±æÝ´Î…è
¹ãæÚæ…-§ÝÜUæ ãè ÎàæüÝ çÜU²æ ÜUÚ„ï ‰æï ¥æñÚ ¥ÐÝï Ÿæè¨Îì°éL ÜUè
™ï„Ýæ ãè §Ý ¥æÜUæÚæï´ ¹ï´ S±²´ ÜUæï ¹æ°üÎàæüÝ ÜUÚ Úãè ãñ, »ï¨æ ½æ±
Ú¶„ï ‰æï J §¨çH» ©‹ãæï´Ýï ¥ÐÝï wGæ„æï´ ¹ï´, çH¶æ§ü ¹ï´ ¥æñÚ ¨y¨´°
™™æü ¹ï´ ½è ÜïU±H ‘Ÿæè¨Îì°éL’ àæÏÎ ÜUæ ãè ©Ð²æï° çÜU²æ ãñ J
ÜUÚæ™è ¹ï´ ÍæÅè ãé§ü §¨ ÍæÅÝæ ÜïU ‘¹ã¾ê¾’ ©ÈüU ‘Ÿæè¨Îì°éL’
²æÝè ‘çàæÚÇè ÜïU ¨æ¡§üÏææÏææ’ ãè ‰æï, »ï¨æ Ÿæè¹æïÅæ Ýï S±²´ ¾„æ²æ
ãñ J)
D D D
JJ ãçÚ:ú JJ
81. Ÿæè¨Îì°éL ÜUè Ðíï¹Ðí¨æÎè
¥æ… Úç±±æÚ ÜUæ çÎÝ J Úç±±æÚ ÜUæï Ÿæè¹æïÅæ ¾æÁGææÚ ¹ï´ ÜU½è
…æ²æ Ýãè´ ÜUÚ„ï ‰æï, HïçÜUÝ ¥æ… ©ÝÜïU Nβ ¹ï´ ¹æÝæï {Pæ¹æÚ-
¹æÚÜUÚ ÜUæï§ü ÜUã Úãæ ‰ææ, ‘½æ…è¾æÁGææÚ …æÝæ, ½æ…è¾æÁGææÚ …æÝæ J’
Ðڨνæ§ü ÜïU ÍæÚ ÜUè àææÜU¨Ï…è ¥æñÚ ¾æÜUè ¨æ¹æÝ HæÝï ÜUæ ÜUæ¹
±ï ãè ÜUÚ„ï ‰æï ¥æñÚ ¾ÇGï Ðíï¹ ¨ï ÜUÚ„ï ‰æï J
246 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 ‘¥æ… Úç±±æÚ ÜUæï ãè ½æ…è¾æÁGææÚ …æÝï ÜUæ ²ã 綴™æ±
v²æï´ ?’-±ï ¨¹Ûæ Ýãè´ Ðæ Úãï ‰æï J çÈUÚ ½è ÍæÚ ÜïU Hæï°æï´ ¨ï ©‹ãæï´Ýï
ÜUãæ, ‘™Hæï, ¾æÁGææÚ ¹ï´ …æÜUÚ ¨æ¹æÝ Hï ¥æ»¡ J’
Ðڨνæ§ü ÜUè ÏæïÅè ÜUæï }æ…GæÜU ÜUÚÝï ÜUè ¥æ΄ ‰æè, ©¨Ýï
ÐêÀæ, ‘„é}ãï´ „æï, „é}ãæÚï ±ï ¨æ¡§ü¾æ¾æ ¾éHæ„ï ãæï´°ï J ãñ Ý ? HïçÜUÝ
¹ñ´ ÜUã„è ãê¡, ¥æ… ÜUãè´ Ýãè´ …æÝæ J’
Îê¨Úæï´ ÜïU ¾æïH ½è §üEÚè² ¨´ÜïU„ ¹æÝÜUÚ ©‹ãï´ ¥æ™Ú‡æ ¹ï´
Ú¶Ýæ ²ã ½è Ÿæè¹æïÅæ ÜUè ¨æ{Ýæ ÜUæ »ÜU ç±çàæC ÐãHê ‰ææ J
§¨çH» ©¨ÜïU àæÏÎ ½è ©‹ãæï´Ýï S±èÜUæÚ ÜUÚ çH²ï ¥æñÚ ¾æÁGææÚ ¹ï´
…æÝæ Úg ãæï °²æ J çÈUÚ „æï ±ï Ÿæè¨Îì°éLS¹Ú‡æ ¹ï´ Çê¾ °²ï, °ãÚæ§ü
„ÜU Çê¾ °²ï J ¥æ… Ý …æÝï v²æï´, HïçÜUÝ çÝçp„ MÐ ¨ï °éLÎï±
ÜUè ¨êÿ¹ ©ÐçS‰æç„ ÜUæ ¥ã¨æ¨ ©‹ãï´ çÎÝ½Ú ãæï Úãæ ‰ææ, ‘…è±´„
¥Ýé½±’ ãæï Úãæ ‰ææ J
Îê¨Úï çÎÝ ¾æÁGææÚ …æÝï ÜïU çH» ¨½è ÜïU ¨æ‰æ ¹æïÅÚ ¨ï Ÿæè¹æïÅæ
çÝÜUH ÐÇGï J ‘稴ç{²æ SÅè¹ Ýïç±°ïàæÝ Ü´UÐÝè’ ÜïU ¥æòçÈU¨ ¹ï´
¨¾ ÜUæï ç¾ÆæÜUÚ ±ï ¥ÜïUHï ãè ½æ…è¾æÁGææÚ ¹ï´ ¥æ Ðãé¡™ï J
àææÜU¨ÏÁGæè ¶ÚèÎÝï ÜïU ¾æÎ ©‹ãï´ wG²æH ¥æ²æ çÜU Ðñ¨æï´ ÜUæ
Шü ¥æòçÈU¨ ¹ï´ ãè Úã °²æ ‰ææ J HïçÜUÝ »ÜU ãè ¥æÎ¹è ¨ï ¶ÚèÎè
ÜUÚÝï ÜUæ ©ÝÜUæ çÚ±æÁGæ ãæïÝï ÜïU ÜUæÚ‡æ ÜUæï§ü ¨¹S²æ Ýãè´ ƒè, ÜUH
½è Ðñ¨æ Îï´ „æï ™HÝï±æHæ ‰ææ J
¨¾ ¶ÚèÎè Ðê‡æü ÜUÚ ÜïU àææÜU¨ÏÁGæè HïÜUÚ ¹´Çè ¨ï ¾æãÚ
¥æ²ï-Ý-¥æ²ï „æï ©‹ãï´ ¨æ¹Ýï Ðíy²ÿæ °éL¹ãæÚæ… çζæ§ü ÐÇGï J
¥™æÝÜU ©‹ãï´ ±ãæ¡ Îï¶ÜUÚ Ÿæè¹æïÅæ S„´ç½„ ãæï °²ï J ±ï ÎæñÇG„ï-
ÎæñÇG„ï Ðæ¨ °²ï ¥æñÚ Ýï~æ ¨…H ãé» J ½æ±æ±ïàæ ¹ï´ ©ÝÜUæ ¾ÎÝ
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 247
‰æÚ‰æÚ ÜUæ¡Ð Úãæ ‰ææ J °éLÎï± Ýï Ðíï¹ ¨ï ©‹ãï´ ‰æЉæÐæ²æ ¥æñÚ Ðíï¹
¨ï ¾ÎÝ ÐÚ ãæ‰æ ÈïUÚÜUÚ ©ÝÜïU ¹æ‰æï ÜUæ ™é´¾Ý çH²æ J
çÈUÚ }æéSÜUÚæ„ï ãé» ¹èÆï S±Ú ¹ï´ ±ï ¾æïHï, ‘ÜUH „ïÚè çÜU„Ýè
Úæã Îï¶è J Îæï ÅæïÜUçÚ²æ¡ ½ÚÜUÚ Ðí¨æÎè ¹ñ´Ýï „ïÚï çH²ï Hæ Ú¶è
‰æè´, ¥æç¶Ú }æï¢ „ïÚï Ýæ¹ ÐÚ G¶ñÚæ„ ÜUÚ Îè¢ J ¥æ… çÈUÚ ¨ï ²ï
Îæï ÅæïÜUçÚ²æ¡ ½ÚÜUÚ Ðí¨æÎè ¹ñ´ „éÛæ ÐÚ ¶éàæ ãæïÜUÚ Hï ¥æ²æ ãê¡,
„ê §¨ï Hï …æÝæ J’
¹æïÅÚ ¹ï´ ½è ¨¹æÝæ ¹éçàÜUH ãæï §„Ýè ¾ÇGè-¾ÇGè ±ï ÅæïÜUçÚ²æ¡
‰æè´, §¨çH» ã¹æHæï´ mæÚæ ãè ©‹ãï´ ÍæÚ Hï …æÝæ ÐÇGæ J
ݹæÁGæ ÜïU çÎÝ ¥æ¿ææÐæHÝ ÜUÚÝï ÜUè ¶éàæè ¹ï´ °éL¹ãæÚæ… Ýï
±ã Ðíï¹Ðí¨æÎè ¶éÎ-S±²´ Hæ Îè ‰æè J »ÜU ÅæïÜUÚè ¹ï´ ç±ç±{
ç¹Ææ§ü²æ¡ ¶™æ¶™ ½Úè ãé§ü ‰æè´ ¥æñÚ Îê¨Úè ÅæïÜUÚè ¹ï´ ¨¾ „Úã
ÜïU ÈUH ¥æñÚ ¨ê¶æ ¹ï±æ ½Úæ ãé¥æ ‰ææ J ±ã Îﶄï-Îï¶„ï Ÿæè¹æïÅæ
ÜUè ¥æ¡¶ï´ çÈUÚ ¨ï ¥æ¡¨ê¥æï´ ¨ï ½Ú ¥æ²è´ J
‘°éL¹ãæÚæ… ÜUè »ÜU ÀæïÅè-¨è ¥æ¿ææ ÜUæ ÐæHÝ ÜUÚÝï ¨ï ±ï
§„Ýï Ðí¨óæ ãé» ãñ´ J çÜU„Ýæ Ðíï¹ ¾Ú¨æ Úãï ãñ´ ±ï ¹éÛæ ÐÚ J ¹æ¡
¥ÐÝï ¾ïÅï ÐÚ ÜUÚ„è Ýãè´ ãæï°è, ©„Ýæ Ðíï¹ ÜUÚ„ï ãñ´ °éLÎï± ¹éÛæ
ÐÚ J ©„Ýè Ðæ~æ„æ Ý ãæï„ï ã» ½è ÜUÚ Úãï ãñ´ J ÜUL‡ææ±àæ ÜUÚ
Úãï ãñ´ J’-Ÿæè¹æïÅæ ½æ±ç±uH ãæï °²ï J ‘§¨è ÿæ‡æ ÎæïÇG„ï-ÎæñÇG„ï
©ÝÜïU Ðæ¨ ™Hæ …æª¡ ¥æñÚ ©ÝÜUè °æïÎ ¹ï´ ç™ÚÜUæH „ÜU ÐÇGæ
Úãê¡,’ »ï¨æ ©‹ãï´ H°æ J ¥ÐÝè ¥æ¡¶æï´ ÜïU ¨æ¹Ýï çζæ§ü ÎïÝï±æHè
Ÿæè¨Îì°éL ÜUè ¹êç„ü ÜUæï ±ï ¾æÚ-¾æÚ Ðí‡ææ¹ ÜUÚ„ï ãè Úãï J
ÍæÚ ÜïU ¨½è Ýï ±ã ¥¹ë„„é˲ Ðí¨æÎè ÐïÅ ½ÚÜUÚ °íã‡æ ÜUè
¥æñÚ Îê¨Úæï´ ÜUæï ½è ±ã ¾æ¡Å Îè, çÈUÚ ½è ±ã ÐêÚè „Úã ¶Gy}æ Ýãè´
ãé§ü J ±ã Ðí¨æÎè °íã‡æ ÜUÚÝæ ¾ãé„ çÎÝ „ÜU ™H„æ Úãæ J
248 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 Ðí¨æÎè »ÜU çÎÝ ¶Gy}æ ãé§ü, çÈUÚ ½è ©¨ÜUæ ¥¹ë„„é˲ S±æÎ
¥æñÚ ¥Ýæï¶è „ëç# ¨Îæ ÜïU çH» ¨æ‰æ Úã °²è J ©¨ï ½êHÝæ
¥¨´½± ‰ææ J...¥æñÚ Ý ãè ±ï ½êHÝæ ™æã„ï ‰æï J
D D D ©‹ãï´ ½è „ê ÜU½è }æ„ ½êHÝæ J ¨¹°í ¨¹æ… ÜUæ ÜU˲æ‡æ ãæï »ï¨æ
JJ ãçÚ:ú JJ
82. °éLÎçÿæ‡ææ
‘Ðí¨æÎ ¨½è ÜUæï ¾æ¡ÅÝæ J’ :
°éLÜëUÐæ ÜïU ¾H ¨ï ¥¨è¹ S±ÐéLcææ‰æü mæÚæ ‘¨æ{Ýæ ÐêÚè
ãæïÜUÚ Š²ï²Ðíæç# ãæï °²è ãñ’ »ï¨æ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï …¾ H°æ, „¾ ©‹ãæï´Ýï
Ÿæè¨Îì°éL ÜUæï ¥ÐÝï Nβ ¹ï´ Ðí°Å ÜUÚ ÜïU ݹí„æ ¨ï ÐêÀæ, ‘°éLÎï±
! ¥æÐÜUè ÜëUÐæ ¨ï ¥æñÚ ¥æàæè±æüÎ ¨ï ¹ñ´Ýï …æï ÜéUÀ Ðíæ# çÜU²æ ãñ,
©¨ÜUè °éLÎçÿæ‡ææ ÜïU MÐ ¹ï´ ¥æÐÜUæï ¹ñ´ v²æ Îê¡ ?’
Ðí¨óæ„æ ¨ï Ÿæè¨Îì°éL Ýï ¥æÎïàæ çβæ, ‘„éÛæï …æï ÜéUÀ Ðíæ# ãé¥æ
ãñ ±ã, ¥æñÚ …æï ÜéUÀ „êÝï Ðíæ# çÜU²æ ãñ ±ã- ©¨ï ¥ÜïUHï ãè }æ„
½æï°Ýæ, ¾çËÜU ¨½è ÜUæï ©¨ÜUè Ðí¨æÎè ÎïÝæ J …æï ‘¨ÓÓæè Ðí¨æÎè’
Ðíæ# ÜUÚ„æ ãñ, ±ã ¥ÜïUHæ ãè ¶æ„æ Ýãè´ ãñ, ¾çËÜU ¨½è ÜUæï
¾æ¡ÅÜUÚ ©¨ÜïU ¾æÎ ãè ±ã ¶æ„æ ãñ J
‘¨ÁÁæÝ, Îé…üÝ ÎæïÝæï´ ÐÚ ¨¹½æ± Ú¶Ýæ J’ :
°éL¹ãæÚæ… Ýï ¥æ°ï ¾„æ²æ, ‘„ïÚï Ðæ¨ ¨ÁÁæÝ ½è ¥æ»¡°ï ¥æñÚ
Îé…üÝ ½è ¥æ»¡°ï J ©Ý ÐÚ „ïÚæ ¨¹½æ± ÚãÝï ÎïÝæ J »ÜU ÜïU Ðíç„
ÜU¹ ½æ± ¥æñÚ Îê¨Úï ÜïU Ðíç„ ÁG²æÎæ ½æ± ©yÐóæ ãæïÝï Ý ÎïÝæ J
‘ÁG²æÎæ ½æ± Ú¶Ýæ ãè ãæï, „æï Îé…üÝæï´ ÜïU Ðíç„ ÁG²æÎæ
½æ± Ú¶, çÜU ç…¨¨ï ±ï Îé…üÝ Ý ÚãÜUÚ ¨ÁÁæÝ ¾Ý …满°ï.
¹ãæÎï± ¨¾ ÜUæ ãHæãH Ðè …æ„ï ‰æï, ±ñ¨ï „ê ½è ¨¾ ÜUæ
ãHæãH Ðè HïÝæ, ¥æñÚ ãHæãH ÎïÝï±æHæï´ ÜUæï ½è „ïÚï ‘¥´„Ú
ÜUæ ¥¹ë„’ ãè ÎïÝæ J’
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 249
‘„ïÚï Ðæ¨ …æï Ýãè´ ¥æ»¡°ï, ©‹ãï´ ½è }æ„ ½êHÝæ J’ :
¥´„ ¹ï´ °éL¹ãæÚæ… Ýï ÜUãæ, ‘¾ïÅæ, „ïÚï Ðæ¨ …æï ¥æ»¡°ï ©ÝÜïU
çH» „ê ¨¾ ÜéUÀ ÜUÚï°æ ãè J HïçÜUÝ „ïÚï Ðæ¨ …æï Ýãè´ ¥æ»¡°ï,
ÜéUÀ „ê ÜUÚ J’
°éL¹ãæÚæ… ÜUæ ¥æÎïàæ Ðê‡æü ãé¥æ J Ÿæè¹æïÅæ Ýï ±ã ¥ÐÝï Nβ
¹ï´ Ðíï¹Ðê±üÜU {æÚ‡æ çÜU²æ J
»ÜU „ÐS²æ ÐêÚè ãé§ü ‰æè ¥æñÚ ¥¾ Îê¨Úè àæéM ãé§ü ƒè J ÐãHè
„ÐS²æ ‰æè Š²ï²Ðíæç# ÜUè ¥æñÚ ¥¾ ²ã Îê¨Úè „ÐS²æ ‰æè ¥æÎïàæÐæHÝ
ÜUè J ÐãHè ©‹ãæï´Ýï ÐêÚè ÜUÚæ Hè ‰æè, ±ñ¨ï ãè ²ã ½è ±ï ÐêÚè ÜUÚæ
Hï´°ï »ï¨è ©‹ãï´ öÉG Ÿæhæ ‰æè J ‘ÝÚ ÜUæ ÝæÚæ²‡æ’ ÜUÚÝï ÜUè ¥¹æïÍæ
àæçv„ Ÿæè¨Îì°éL ¹ï´ ‰æè J ©ÝÜUè àæçv„ ¥¨è¹ ‰æè ¥æñÚ ‘¥¾ ½è
¹ñ´ ©¨ï ÐêÚè „Úã …æÝ Ýãè´ Ðæ²æ ãê¡,’ »ï¨æ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï H°„æ ‰ææ J
D D D
JJ ãçÚ:ú JJ
83. ¥Ýæ°íãè ¥æñÚ ¥Ýæ¨v„ Ÿæè¹æïÅæ
‘Ðíï¹Hÿæ‡ææ ½çv„’ ÜïU °è„ :
Ÿæè¹æïÅæ »ÜU ¾æÚ ÜUç± ‘¨æ°Ú’ ¨ï ç¹HÝï ©ÝÜïU °æ¡± ‘¨Ú¶ï…’
(ç…. ¥ã}æÎæÏææÎ, xæé…Úæ„) ¹ï´ °²ï J ç¹HÝï ÐÚ ÎæïÝæï´ ÜUæï ¾ãé„
¥æÝ´Î ãé¥æ J ÎæïÝæï´ ÜUæ ¨y¨´° ãé¥æ, ¥æ´„çÚÜU ¨æ{Ýæ ÜïU ¾æÚï ¹ï´
ÐíÎèÍæü ¥æñÚ °ãÚè ™™æü „‰ææ ç±™æÚç±çݹ² ãé¥æ J ¾æÎ ¹ï´ Ÿæè¹æïÅæ
Ýï ÜUç±±Ú ÜUæï ¶éÎ-S±²´ Ýï Ú™ï ãé» ‘Ðíï¹Hÿæ‡ææ ½çv„’ ÜïU ÜéUÀ
°è„ ¨éÝæ²ï J
±ï °è„ ¨éÝÜUÚ ÜUç±Úæ… Ýï ¥ÐÝæ ¹„ ÐíÎçàæü„ çÜU²æ, ‘„é}ãæÚï
Nβ ¹ï´ ç±àæéh ¥æñÚ ¥Ýæ¨v„ Ðíï¹ ãñ ¥æñÚ ±ã ¾ãé„-ãè ©ÓÓæ
250 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
ÜUæïçÅ ÜUæ ãñ, çÈUÚ ½è ¥æШï Ðíï¹½æ±Ýæ ÜïU ±àæ ãæïÜUÚ ÜUã„æ ãê¡
çÜU »ï¨ï ©ÓÓæ ÐíÜUæÚ ÜïU °è„æï´ ¹ï´ ¨ï ½è ¨é²æïx² ¨æÚ °íã‡æ ÜUÚÝï
ÜïU ¾…æ² Hæï° ¶éÎ-S±²´ ÜUè …è±Îàææ ÜUè ±ëçœæ ÜUæ ãè Ðæïcæ‡æ
ÜUÚï´°ï, §¨çH» ¥æÐ ²ï ¨½è Ú™Ý满 „æHæ¾ ¹ï´ ÈïU´ÜU Îæï J’
©ÝÜUæ ²ã Ðíç„ÐæÎÝ ¨éÝæ ¹æ~æ, ¥æñÚ »ÜU ÿæ‡æ ÜUæ ½è ç±H´¾
çÜU²ï ç¾Ýæ Ÿæè¹æïÅæ Ýï ±ã ¨¾ Ðæ¨ ÜïU „æHæ¾ ¹ï´ ÈïU´ÜU çλ J
ÜUç± ¨æ°Ú ©ÝÜUè ²ã ¥HæñçÜUÜU ÜëUç„ Îï¶ÜUÚ Î´° Úã °²ï J
Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ¨æ{ÝÜUæH ÜUè §Ý ÐéÚæÝè Ðíæ‰æüÝæ¥æï´ ¹ï´ ¨ï ¥Ëйæ~æ
ãè ¥¾ ¾™è ãñ J
…Ï„è (…#è) ÜïU ¨¹² ÜUæçÐ²æ¡ °æ²¾ :
S±æ„´~² ÜUè …´° ÜïU ¨¹² ÜU§²æï´ ÜUæï ÜUæÚæ±æ¨ S±èÜUæÚ ÜUÚÝæ
ÐÇG„æ ‰ææ J ©Ý çÎÝæï´ …é¹æüÝæ ½ÚÝï ÐÚ ¨ÚÜUæÚ ÜñUçβæï´ ÜUæï çÚãæ
ÜUÚ Îï„è ‰æè J ÜU½è-ÜU½è ÜïU±H …é¹æüÝæ ½ÚÝï ÜUè ãè ¨ÁGææ ÜUè
…æ„è ‰æè J çÈUÚ ½è ©¨ ¨¹² ‘¥¨ãÜUæÚ’ ÜUè ã±æ ™H„è ãæïÝï
¨ï …é¹æüÝï ÜUè ÚÜU¹ ½ÚÝæ ¥S±èÜUæÚ ÜUÚ ÜïU ¨ÁGææ ½é°„Ýæ ÜUÚè¾-
ÜUÚè¾ ¨½è …Ý ¹´…êÚ ÜUÚ„ï J
Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ¾æÚï ¹ï´ ½è »ï¨æ ÍæÅæ ‰ææ J …é¹æüÝæ Ý ½ÚÝï ÜïU
ÜUæÚ‡æ ©ÝÜïU ÍæÚ ¹ï´ ÜU¹-¨ï-ÜU¹ ™æÚ-Ðæ¡™ ¾æÚ …Ï„è ¥æ²è ‰æè
¥æñÚ ©¨ ¨¹² ©ÝÜïU çH¶ï ãé» Ðíæ‰æüÝæ°è„æï´ ÜUè ÜUÚè¾-ÜUÚè¾ ™æÚ
¾ÇGè ‰æñçH²æ¡ °æ²¾ ãæï °²è´ J ±ï °è„ çÈUÚ ÜU½è Ðíæ# Ýãè´ ãé» J
çÈUÚ ½è Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï „æï ©¨ÜUæ ÜéUÀ ½è ãcæü-àææïÜU Ýãè´ ãé¥æ J
±ï „ÅS‰æ ‰æï, çS‰æÚ ‰æï, ¨æÿæè ‰æï, …HÜU¹H±„ì J
D D D ãè HæñÅæ Îï, HïçÜUÝ ¹æñçHÜU ÜUæ²ü ÜUÚ J „êÝï …Ý¨ï±æ ¾ãé„
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 251
JJ ãçÚ:ú JJ
84. ‘„éÛæ ÐÚ ¨¹æ… ÜUæ «‡æ ãñ !’
Ÿæè¨Îì°éL ÜUæ ¥æÎïàæ :
1955 ¹ï´ »ÜU ¾æÚ Ÿæè¹æïÅæ …¾ ÝçDzæÎ ¥æŸæ¹ ¹ï´ ±Å±ëÿæ
ÜïU Ýè™ï ÛæêHï ÐÚ ¾ñÆï ãé» ‰æï, „¾ Ÿæè¨Îì°éL Ýï Ðíy²ÿæ Ðí°Å ãæïÜUÚ
©‹ãï´ ¥æÎïàæ çβæ: ‘„ê ¾ñÆæ v²æï´ Úãæ ãñ ? ÜéUÀ ÜUÚ J’
Ÿæè¹æïÅæ Ýï ©Ý¨ï ÐêÀæ, ‘v²æ ÜUM¡ ?’
Ÿæè¨Îì°éL Ýï ¾„æ²æ, ‘¨¹æ… ¨ï {Ý HïÜUÚ çÈUÚ ¨ï ¨¹æ…
ÜUæï ãè ¥Ðü‡æ ÜUÚ J’
²ã ¨éÝÝï ÐÚ Ÿæè¹æïÅæ Ýï ¥ÐÝï ç±™æÚ Ðí°Å çÜU²ï, ‘¹ñ´ ÜñU¨ï
¹æ¡°ê¡ ? ¹éÛæï ÜUæñÝ Îï°æ ? ¹ñ´ ãê¡ »ÜU ç±{±æ ¹æ¡ ÜUæ ¾ïÅæ, ¹ïÚè ¨¹æ…
¹ï´ ÜUæñÇGè ç…„Ýè ½è GÜU蹄 Ýãè´ ãñ J ¹ïÚè çS‰æç„ „æï §„Ýè Ü´U°æH
ãñ çÜU §¨ ÝçDzæÎ ¹ï´ ¹éÛæï ÜUæï§ü Ðæ¡™ LÐ²ï ½è ÜUÁGæïü ¹ï´ Ýãè´ Îï°æ J’
§¨ ÐÚ Ÿæè¨Îì°éL Ýï ©‹ãï´ çÝ:¨´çÎx{„æ ¨ï ÜUãæ, ‘„ê ¹æ¡°Ýæ
àæéM ÜUÚ J ¹ñ´ „ïÚï ÐèÀï ãê¡ J Hæï° „éÛæï Îï´°ï J’
‘ÎïÝï±æHæï´ ÜUæ «‡æ ÜñU¨ï ™éÜU檡 ?’ :
Ÿæè¹æïÅæ Ýï ÜUL‡ææçÝ{æÝ Ÿæè¨Îì°éL ÜUæï çÈUÚ ¨ï ÐêÀæ, ‘HïçÜUÝ
¹ñ´ ÎïÝï±æHæï´ ÜUæ «‡æ ÜñU¨ï ™éÜU檡 ?’
Ÿæè¨Îì°éL ÜïUàæ±æÝ´Î…è ¹ãæÚæ… Ýï öÉG S±Ú ¹ï´ ±™Ý çβæ,
‘±ã ç…}¹ïÎæÚè ¹ïÚè J „éÛæï ÎïÝï±æHæï´ ÜUæ «‡æ ¹ñ´ ¥Îæ ÜUM¡°æ, ¹ñ´
©‹ãï´ À°éÝæ ÜUÚ ÜïU Îê¡°æ J’
‘„ê ¨¹æ… ¨ï »ÜU ÜUÚæïÇG LÐ²ï …¹æ ÜUÚ ÜïU ¨¹æ… ÜUæï
ÜUè ãñ, §¨çH» ÚæïÅè ²ã „ïÚè ‘Ðï‹àæÝ’ ãñ, „ê ÚæïÅè ÜïU çH»
ç™´„æ Ý ÜUÚÝæ J’
252 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 ¥æÎïàæ ÎïÜUÚ ¥æñÚ Ðê‡æü„: ¥æES„ ÜUÚ ÜïU Ÿæè¨Îì°Lé ÜïUàæ±æÝ´Î…è
¹ãæÚæ… ¥öಠãæï °²ï J
Ÿæè¨Îì°éL ÜïU ¥æÎïàæÐæHÝ ÜïU çH» ¥¨è¹ ÐéLcææ‰æü :
¥ÐÝï Ÿæè¨Îì°éL ÜïU ¥æÎïàæ ÜUæ àæÏÎàæ: ¥æñÚ ¨´Ðê‡æü ÐæHÝ
ÜUÚÝæ ²ã Ÿæè¹æïÅæ ÜUæ ¨±üS± ‰ææ J ©¨ÜïU çH» ©‹ãæï´Ýï ¥ÐÝæ Ðê‡æü
ÐéLcææ‰æü Î桱 ÐÚ H°æ²æ J ±ñ¨ï „æï ©ÝÜïU ¾™ÐÝ ¨ï ãè ©ÝÜïU …è±Ý
¹ï´ ¨„„ ¥æñÚ ÜïU±H »ÜU ÐéLcææ‰æü ãè çζæ²è Îï„æ ãñ J ÜU½è ±ï
‰æ¹ °²ï ãæï¢, 籟ææ¹ ÜUÚ Úãï ãæï¢, »ï¨æ ÜU½è ½è çζæ²è Ýãè´ çβæ J
Ÿæè¨Îì°éL ÜïU ¥æÎïàææÝé¨æÚ ¨´ÜUçËЄ {ÝÚæçàæ …¹æ ÜUÚÝæ
²ãè ©ÝÜïU …è±Ý ÜUæ Hÿ² ¾Ý °²æ J çÈUÚ ©‹ãæï´Ýï ¥ÐÝï Hæÿæç‡æÜU
É´° ¹ï´ ÁGææçãÚ çÜU²æ, ‘ÜUæï§ü ¥æ¹´ç~æ„ ÜUÚ„æ ãæï ¥æñÚ Îçÿæ‡ææ Îï„æ
ãæï, „æï ©¨ÜïU ²ãæ¡ ¹éÛæï »ÜU çÎÝ ½æï…Ý ÜUÚÝï …æÝæ ãñ J’...çÈUÚ
„æï ©‹ãï´ ÍæÚ-ÍæÚ ¨ï çݹ´~æ‡æ Ðíæ# ãæïÝï H°ï J
àæéM-àæéM ¹ï´ Îçÿæ‡ææ ÜUæ ¥´ÜU ÀæïÅæ ‰ææ, HïçÜUÝ {èÚï-{èÚï
…ݹæݨ ÜUæï ©ÝÜUè NβS‰æ ½æ±Ýæ SÐàæü ÜUÚ„è °²è ¥æñÚ ½ï´Å
ÜUè …æÝï±æHè {ÝÚæçàæ ¹ï´ ±ëçh ãæï„è °²è J ¥ÐÝï ¥´ç„¹ çÎÝæï´
¹ï´ ±ï ÜU¹-¨ï-ÜU¹ »ÜU ã…æÚ Lвæï´ ÜUè Îçÿæ‡ææ Ý ãæï „æï …æ„ï
Ýãè´ ‰æï J HïçÜUÝ ™Ú‡æ±´ÎÝæ ÜUÚ„ï ¨¹² ‰ææHè ¹ï´ …æï ÚÜU¹ …¹æ
ãæï„è, ±ã ÜU§ü ¾æÚ Ðæ¡™-Ψ °éÝæ ½è ãæï„è ‰æè J
¥ÐÝï àæÚèÚ ¹ï´ çÝ±æ¨ ÜUÚÝï±æHè ¥¨´w² òæç{²æï´ ÜUè
©Ðïÿææ ÜUÚ ÜïU Ÿæè¹æïÅæ ÚæïÁGæ Îæï-¨æñ-Éæ§ü ¨æñ ¹èH ½è ¹æïÅÚ ¹ï´
Íæê¹ÜUÚ LÐ²ï …¹æ ÜUÚ„ï °²ï J ÎïÝï±æHæ …æï ã…æÚæï´ ãæ‰ææï´ ÜUæ
¹æçHÜU, ©¨ÜUè ÐíïÚ‡ææ ¨ï Hæï°æï´ Ýï S±ïÓÀæÐê±üÜU, Ðíï¹Ðê±üÜU ¥æñÚ
¥æÝ´ÎÐê±üÜU Lвæï´ ÜïU ÉïÚ ©ÝÜïU ™Ú‡ææï´ ¹ï´ ¥Ðü‡æ çÜU²ï J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 253
çÈUÚ çÝç{¨´°íã ÜïU çÝç¹œæ ¨ï Ÿæè¹æïÅæ Ýï …‹¹çÎÝ,
ÎèÿææçÎÝ ¥æñÚ ¨æÿææyÜUæÚçÎÝ ¹ÝæÝï ÜUè ½è ¥Ýé¹ç„ Îï Îè J
§Ý ©y¨±Ðí¨´°æï´ ¹ï´ S¹ëç„°í´‰æ ½è ÐíÜUæçàæ„ ãæïÝï H°ï J
Ÿæè¹æïÅæ ÜUè öçC ¨ï ¹ãœ± ©y¨±æï´ ÜUæ Ýãè´ ‰ææ, ¹ãœ± ‰ææ
ÜïU±H çÝç{¨´°íã ÜUæ J
ã…æÚæï´-Hæ¶æï´ Hæï°æï´ ÜUè ¨ãæ²„æ ¨ï HæïÜUÜU˲æ‡æ MÐè °æï±{üÝ
бü„ Ÿæè¹æïÅæMÐè ŸæèÜëUc‡æ Ýï ¥ÐÝè ¥mñ„ ÜUè Ýè´±MÐè ‘¥¡°éHè’
ÐÚ ©Ææ²æ ¥æñÚ çÈUÚ ©Ææ²ï ãè Ú¶æ, çÈUÚ ÜU½è ©¨ï Ýè™ï Ýãè´
Ú¶æ J
¥ÐÝï Îïãy²æ° ÜïU ÐãHï ãè ‘»ÜU ÜUÚæïÇG Ψ H涒 §„Ýè
¾ÇGè {ÝÚæçàæ ¨¹æ… ¨ï §ÜU_æ ÜUÚ ÜïU ©‹ãæï´Ýï ¨¹æ… ÜUæï ãè
¹æñçHÜU ÜUæ²æïZ ÜïU çH» Îï Îè J
°ãÝæï´ ¨ï ¨…ï ãé» Ÿæè¹æïÅæ :
¥ã¹Îæ¾æÎ ¹ï´, ¥´ç„¹ ©y¨± ¹ï´ Ÿæè¹æïÅæ Ýï ¥æuæÝ çÜU²æ,
‘¥æ… „ÜU ¥æÐ ¹éÛæï ¹év„ ãS„ ¨ï ½æ±Ðê±üÜU Îï„ï ¥æ²ï ãæï, HïçÜUÝ
¥æ… „æï ¹éÛæï ¥æÐÜïU °ãÝï ™æçã» J §¨çH» ¾ãÝæï´, ¥æÐ „ñ²æÚ
ÚãÝæ J ¹ñ´ ¥æÐ¨ï ²ï ¹æ¡° Úãæ ãê¡, v²æï´çÜU ¥æÐÜUæ Nβ §¨¹ï´ ãñ J
¹éÛæï „æï ¥æÐÜUæ Nβ ™æçã» J’
©ÝÜïU §Ý àæÏÎæï´ ¨ï ¨½è Îí籄 ãæï °²ï ¥æñÚ çÈUÚ „æï ÜU§ü
½ç°çݲæï´ Ýï ¥ÐÝï °ãÝï ©„æÚÜUÚ ©ÝÜïU ™Ú‡ææï´ ¹ï´ ¨æñ´Ð çβï J
©¨ÜïU ¾æÎ ½æ± ¨ï ¥æñÚ Ðíï¹ ¨ï ¨æñ´Ðï ãé» ±ï °ãÝï ÐãÝÜUÚ Ÿæè¹æïÅæ
…¾ ¥ÐÝï S‰ææÝ ÐÚ ç±Úæ…¹æÝ ãé», „¾ ©Ý ™¹ì™¹ì ÜUÚÝï±æHï
°ãÝæï´ ¨ï ¨éàææï罄 ãæïÜUÚ ¨é´ÎÚ„æ ¨ï ¨…ï ãé» ‰æï J
¥¡°éçH²æï´ ¹ï´ ¨æïÝï ÜUè ¥¡°êçƲæ¡, ãæ‰ææï´ ¹ï´ Ü´U°Ý, ¾æãé ¹ï´
¾æ…é¾´Î, ÜUæÝæï´ ¹ï´ ÜU‡æüÈêUH, °Hï ¹ï´ „Úã-„Úã ÜïU ãæÚ, ÐñÚæï´ ÜUè
¥¡°éçH²æï´ ¹ï´ ÀÌï...»ï¨ï ¥ÝïÜUç±{ ÐíÜUæÚ ÜïU ¨æïÝï ÜïU ¥æ½êcæ‡ææï´ ¨ï
254 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
¨…ÜUÚ ±ï ¨é´ÎÚ çζ Úãï ‰æï J °ãÝï ²ã ç¨ÈGU UüU 盲æï´ ÜUæ ãè ÆïÜUæ
Ýãè´ ãñ, ²ã ©‹ãï´ Îï¶ÜUÚ Ðí„è„ ãæï„æ ‰ææ, ç¨h ãæï„æ ‰ææ J
àææ²Î ©¨ ±v„ ¨½è ÜUæï H°æ ãæï°æ çÜU, ‘°ãÝï °²ï J...’
HïçÜUÝ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ©ÝÜUæ HæH™ Ýãè´ ‰ææ J ©‹ãæï´Ýï ±ï ¨æÚï °ãÝï
ç…Ý-ç…ÝÜïU ‰æï, ©‹ãï´ HæñÅæ çÎ²ï ¥æñÚ ©Ý °ãÝæï´ ÜUè GÜU蹄 ç…„Ýï
LÐ²ï ©Ý¨ï Hï çH²ï J
©ÎæÚ„æÐê±üÜU ÎæÝ ÎïÝï±æHï §Ý ¨½è ÜïU ¨¹Ðü‡æ ¥æñÚ y²æ°
ÜïU ÜU‡ææï´ ¨ï ãè ±ã °æï±{üÝ Ð±ü„ ©Ææ²æ °²æ ‰ææ ¥æñÚ ©¨ÜïU ÐíïÚÜU
‰æï Ÿæè¹æïÅæ ¥æñÚ ©ÝÜïU Ÿæè¨Îì°éL J Ÿæè¹æïÅæ Ýï ¾æÎ ¹ï´ Îïãy²æ°
çÜU²æ, çÈUÚ ½è ©ÝÜUæ ÜUæ²ü „æï ¥¾ ½è ¥¶´çÇ„ MÐ ¨ï ™H
ãè Úãæ ãñ J
Ÿæè¹æïÅæ Ýï S‰ææÐÝ çÜU²ï ãé» ãçÚ:ú ¥æŸæ¹æï´ mæÚæ ¨¹æ…
ÜUæï ¨ï±æÎæÝ MÐ ¹ï´ 31 ¹æ™ü 1995 „ÜU Îè °²è {ÝÚæçàæ
¨æÉGï Ýæñ ÜUÚæïÇG Lвï ç…„Ýè ãæï °²è ãñ J ¥æñÚ ÜUæH™ÜUí …ñ¨ï-
…ñ¨ï Íæê¹„æ …æ»°æ ±ñ¨ï-±ñ¨ï ²ã ¥´ÜU „æï ¾ÉG„ï ãè …æÝï±æHæ ãñ J
ÐêÁ²Ÿæè ¥ÝïÜU ¾æÚ ÜUãæ ÜUÚ„ï ‰æï : ‘Îï¶Ýæ J ¹ïÚæ àæÚèÚ …æÝï ÜïU
¾æÎ ¥æŸæ¹ ÜïU ÎÚ±æÁGæï ÐÚ Ðñ¨æï´ ÜUæ ÉïÚ …¹ …æ»°æ J’ ©ÝÜUæ
½ç±c²ÜU‰æÝ ¥æ… ²‰ææ‰æü ¨æ羄 ãé¥æ ãñ J
©ÝÜUæ ²ã ÎæÝÜéU´½ ²æÝè »ÜU ¥ÿæ²Ðæ~æ ãè ãñ J
D D D
JJ ãçÚ:ú JJ
85. ‘¹éÛæï ¨¹æ… ÜUæï ¾ñÆæ ÜUÚÝæ ãñ !’
‘¹æÚï ¨¹æ…Ýï ¾ïÆæï ÜUÚ±æï Àï J’-²ã Ÿæè¹æïÅæ ÜUæ ¨ÐÝæ ‰ææ J
©‹ãæï´Ýï ¥ÐÝï àæÏÎæï´ ¹ï´ ÜUãæ ãñ, ‘¨æ´Ðí„’ ¨¹æ… ¹ï´ …æï
S±æ‰æü±ëçœæ ¨±ü~æ çζæ²è Îï„è ãñ, ±ã ÎêÚ ãæïÜUÚ ¨¹æ… ÜïU
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 255
©y‰ææÝ ÜïU çH» …¾ „ÜU Ðí²Õ ãæï„ï Ýãè´ ãñ´, „¾ „ÜU §¨
Ðæ²ï ãé» S±ÚæÁ² ÜUæ ÜUæï§ü ¥‰æü Ýãè´ J §¨ HêHï-д°é ¨¹æ…
¹ï´ ¹ÎæüÝ°è, ¨æã¨, çã´¹„, àææñ²ü, çÝDæ, ©ÎæÚ„æ, {ñ²ü,
¨ãÝàæèH„æ, Ðíæ}ææç‡æÜU„æ, öÉG„æ, Ûææï´ÜU ÎïÝï ÜUè ±ëçœæ »ï¨ï
°é‡æ ©yÐóæ ãæï„ï Ýãè´ ãñ´, „¾ „ÜU ÜïU±H ¥SЄæH, ¹´çÎÚ ¥æñÚ
{¹üàææHæ¥æï´ ÜUæï ¹ÎÎ ÜUÚ ÜïU ²æ ©‹ãï´ ™HæÜUÚ ÜéUÀ ©Ð²æï°
Ýãè´ ãæï°æ, ©¨ÜUæ ÜUæï§ü ¥‰æü Ýãè´ J’
¨¹æ… ÜUæï ÜUæ²üÐí±‡æ ¾ÝæÝï ÜïU çH» ¥æñÚ ©¨¹ï´ ݲè Ðíæ‡æ™ï„Ýæ
ÇæHÝï ÜïU çH» Ÿæè¹æïÅæ ¥ç±Ú„ ÜUæ²üàæèH Úãï, ¨„„ ÐéLcææ‰æü ÜUÚ„ï
Úãï J
¥ÐÝæ S±ŒÝ Ðíy²ÿæ ÜUÚÝï ÜïU çH» ©‹ãæï´Ýï ¶êÝШèÝæ »ÜU
çÜU²æ J ¥ÐÝæ „Ý-¹Ý ¥Ðü‡æ ÜUÚ ÜïU ©Æ„ï-¾ñÆ„ï, ¨æï„ï-…æ°„ï,
çÎÝ-Úæ„ ©‹ãæï´Ýï ¥ÐÝè ¥´ç„¹ ¨æ¡¨ „ÜU S±æS‰²-¥S±æS‰² ÜUè
çGÈUÜUí çÜU» ç¾Ýæ ¥ÜU‰æ ¥æñÚ ¥‰æÜU ÐçÚŸæ¹ çÜU» J
‘°é‡æ’ ¥æñÚ ‘½æ±’ §ÝÜUæ ç±ÜUæ¨ Ý ãæï „æï д°éÐÝ:
Ÿæè¹æïÅæ ÜUè öÉG {æÚ‡ææ ‰æè çÜU ç…¨ ¨¹æ… ¹ï´ ‘°é‡ææï´’
ÜUæ ¥æñÚ ‘½æ±’ ÜUæ ç±ÜUæ¨ Ý ãé¥æ ãæï, ±ã ¥æŠ²æçy¹ÜU öçC
¨ï д°é ¨¹æ… ãñ J
‘½æ±’ ¥æñÚ ‘°é‡ææï´’ ÜïU ç±ÜUæ¨ ÜïU çH» ©‹ãæï´Ýï „Úã-„Úã
ÜUè ¨´SÜUæÚ±{üÜU-½çv„±{üÜU çÜU„æ¾ï´, ¾æH¨æçãy², ™çÚ~æ,
¿ææÝÜUæïàæ ¥æçÎ ÜUæ ÐíÜUæàæÝ ¥æñÚ Ðí¨æÚ çÜU²æ J*
‘½æ±’ ÜUæ ¹ãœ± SÐC ÜUÚ„ï ãé» ±ï ÜUã„ï ãñ´, ‘¥°Ú ½æ±
Ý ãæï, „æï ¨´¾´{æï´ ÜUæ ÜUæï§ü ¥‰æü Ýãè´ J ¨´¾´{ …è±´„-…æ°ë„’
ãæï„ï ãñ´ „æï ÜïU±H ‘½æ±’ ÜïU ÜUæÚ‡æ ãè J
* ç±S„ë„ …æÝÜUæÚè ÜïU çH» ‘¶¢Ç Îæï-ÐíÜUÚ‡æ ÏææÚã’ Îï綻 J
256 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 °é‡æ ¥æñÚ ½æ± ÜUæ ¹ãœ± :
Ÿæè¹æïÅæ Ýï ÜUãæ ãñ, ‘…è±Ýç±ÜUæ¨ ÜïU çH» Nβ ¹ï´ Nβ ¨ï,
©yÜUÅ-¨ï-©yÜUÅ ½æ± Ðí°Å ãæï„ï ãè °é‡æ ¥ÐÝï-¥æÐ Ðí°Å ãé»
ç¾Ýæ Úã„ï Ýãè´, »ï¨æ ¹ïÚæ S±²´ ÜUæ çÝ…è ¥Ýé½± ãñ J °é‡ææï´ ÜUæ
¹ãœ± ãñ, ²ã ç¾HÜéUH ¨™ ãñ J HïçÜUÝ ã¹ï´ °é‡ææï´ ¨ï ½è,
…è±Ýç±ÜUæ¨ ÜïU Ðíç„-²æÝè çÜU Nβ ÜUæ ½æ± Ðí°Å ÜUÚÝï ÜïU Ðíç„,
ç±àæïcæ ¹ãœ± Ðí°Å ÜUÚÝæ ãñ J v²æï´çÜU ½æ± ¹ï´ ¨ï ãè ©¨-©¨ÜïU
²æïx² ¨¾ ÜéUÀ ¥ÐÝï-¥æÐ Ðí°Å ãæï„ï …æ„ï ãñ¢, ²ã ½è ¥Ýé½±
ÜUè ãè ¾æ„ ãñ J’
…æ°ëç„-²æï°
§¨ „Úã »ÜU „ÚÈU ½æ± ÜUæï ¹ãœ± Îï-ÎïÜUÚ °é‡ææï´ ÜUæï Ðíæ#
ÜUÚÝæ ãñ, ¥æñÚ ¨æ‰æ-¨æ‰æ ½æ± Ðí°Å ãæï ¨ÜïU »ï¨è ¨æ{Ýæ ÜïU
¥|²æ¨ ¹ï´ ¥ÐÝæ ç™œæ ¨„„ »ÜU¨è »ÜU„æÝ„æ ¨ï çÐÚæï²æ ãé¥æ
Úãï, §¨ ÐíÜUæÚ ÜUè …æ°ëç„ ÜUè ½è ¥ç„ ¥æ±à²ÜU„æ ãñ J §¨ï
ãè ¹ñ´ ‘…æ°ëç„-²æï°’ »ï¨æ Ýæ¹ Îï„æ ãê¡ J …æ°ëç„ ‘…è±´„-…æ°ë„’
Ðí°Å Úã„è ãæï, „æï ãè ©¨ ÐíÜUæÚ ÜïU Ðí²Õ ¨´½± ãñ´ J
‘…æ°ëç„ ç¾Ýæ ÜïU Ðí²Õ, àææ²Î ãæï„ï ½è ãæï¢, „æï ½è ©ÝÜUæ
²æïx² ÐçÚ‡ææ¹ Ýãè¢ ¥æ ¨ÜU„æ ãñ J’-§¨ „Úã …æ°ëç„ ÜUæ ¥y²ç{ÜU
¹ãœ± Ÿæè¹æïÅæ Ýï SÐC çÜU²æ ãñ J
‘¹ñ´ ›èÎïã ¹ï´ …‹¹ HïÝï±æHæ ãê¡ J’
Ÿæè¹æïÅæ Ýï ¾„æ²æ ãñ, ‘¹éÛæï 盲æï´ ÜïU çH» 盲æï´ ¹ï´ ÚãÜUÚ
ÜUæ²ü ÜUÚÝæ ãñ J §¨ ÐéLcæÎïã ¹ï´ ÚãÜUÚ ¹ñ´ ©ÝÜïU çH» ‘ÜUÚÝæ
™æçã» ©„Ýæ’ ÜUæ²ü ÜUÚ Ýãè´ ¨ÜUæ, §¨çH» ¹ñ´ ›èÎïã ¹ï´ …‹¹
Hê¡°æ, HïçÜUÝ „éÚ´„ ãè Ýãè´ J’...©‹ãæï´Ýï ¥æ°ï ¾„æ²æ ãñ çÜU §¨ …‹¹
ÜïU ©ÝÜïU ½v„æï´ ÜUæï ½è ±ï ¨æ‰æ Hï ¥æÝï±æHï ãñ´ ¥æñÚ §¨èçH»
±ï ÜéUÀ ÜUæH ÜïU ¾æÎ ãè ²ã ›è…‹¹ Hï´°ï J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 257
‘±ã ¾ÓÓææï´ ÜUæï …‹¹ ÎïÝï±æHè ›è Ýãè´, ¾çËÜU ¥ÐæÚ
„ï…S±è S±MбæÝ ¥æÜUçcæü„ àæÚèÚ ãæï°æ J ç…¨¨ï ¶æ¨ÜUÚ
‘ÐéLcæ …è±’ ¹ïÚï MÐ ¨ï HæHæ粄 ãæïÜUÚ ¹ïÚï Ðæ¨ ¥æ²ï´°ï,
©ÝÜUæï ¹ñ´ ½°±æÝ ÜUè àæçv„ ¨ï ½çv„¹æ°ü ÐÚ }ææïÇG Îê´°æ¡ J’
D D D
JJ ãçÚ:ú JJ
86. Ðíï¹SÐàæü
»ÜU ¾æÚ ¥æ¡¶ï´ HæH¾é´Î ãæï °²æ ãé¥æ çÐÀÇGè …æç„ ÜUæ »ÜU
¥æιè ÜUíæï{ ¨ï ‰æÚ‰æÚ ÜUæ¡Ð„ï ãé» Ÿæè¹æïÅæ ÜïU Ðæ¨ ¥æ²æ J ±ã
¾è™-¾è™ ¹ï´ ©ÝÜïU Ðæ¨ ¥æ²æ ÜUÚ„æ ‰ææ J ¥æÜUÚ Ÿæè¹æïÅæ ÜïU
™Ú‡ææï´ ¹ï´ Ðí‡ææ¹ ÜUÚ ÜïU ±ã ÜUÇG±æãŽÚè ¥æ±æ… ¹ï´ ©‹ãï´ ¾„æÝï
H°æ, ‘¹æïÅæ, ¥æ… ¹ñ´ ¥ÐÝè ÐÕè ÜUæï ¹æÚ ÇæHï ç¾Ýæ ÚãÝï±æHæ
Ýãè´ ãê¡, ¥¾ ¹éÛæï ©¨ÜUè ÜUæï§ü …MÚ„ Ýãè´ J’
‘¥Úï ½Hï ¥æιè, »ï¨æ ãé¥æ v²æ ? ¾„æ»°æ „æï ãè wG²æH
¹ï´ ¥æ»°æ Ý ?’-Ÿæè¹æïÅæ Ýï ¾ãé„ àææ´ç„ ¨ï ¥æñÚ Ðíï¹ ¨ï ©¨¨ï ÐêÀæ J
‘v²æ ¾„檡 ¹æïÅæ ? ¾„æÝï ÜUæï ½è àæ¹ü ¥æ„è ãñ J ©¨ÜïU
Úæ§ü-Úæ§ü ç…„Ýï ÅéÜUÇGï çÜU²ï „æï ½è ÐæÐ Ýãè´ H°ï°æ, ¹ïÚæ ¨±üÝæàæ
çÜU²æ ©¨Ýï J’
‘ÆèÜU ãñ, ¹æÚ ÇæHÝæ, ÜUÚÝæ ÅéÜUÇGï-ÅéÜUÇGï, HïçÜUÝ »ÜU Ïææ„
ÐêÀê¡ ?’
‘ãæ¡, ÐêÀæï Ý J’
‘„ïÚï ¾ÓÓæï ãñ´ ?’
‘ãæ¡ J’
‘çÜU„Ýï ?’
258 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 ‘™æÚ J’
‘„ïÚè ÍæÚ±æHè ©‹ãï´ ÆèÜU ¨ï ç¶Hæ„è-çÐHæ„è ãñ ?’
‘ãæ¡ „æï, Îï„è ãñ, HïçÜUÝ ©¨¨ï v²æ ãé¥æ ?’
‘„ïÚï ¾ÓÓææï´ ÜUæ ÆèÜUÆæÜU ¨ï HæHÝ-ÐæHÝ ÜUÚ„è ãñ ?’
‘ãæ¡, ±ã „æï ÜUÚï°è ãè, ©¨¹ï´ ç±àæïcæ v²æ ?’
‘¥¾ „ê ãè Îï¶, „ïÚï §„Ýï ¾ÓÓæï ãñ¢, ¥æñÚ ©ÝÜUæï ±ã ç¶Hæ„è-
çÐHæ„è ãñ, ÍæÚ ™Hæ„è ãñ, „æï çÈUÚ ¥¾ ¥æñÚ v²æ ™æçã» ?’
Ÿæè¹æïÅæ Ýï Ðíï¹ ¨ï ÐëÓÀæ ÜUè J
‘HïçÜUÝ ¹æïÅæ, ¥°Ú ±ã ¹éÛæ ¨ï ±GÈUæÎæÚ Ýãè´ ãñ „æï ±ã ÜñU¨ï
¨ã Hê¡ ?’-©¨Ýï …±æ¾ çβæ J ©¨ÜUæ °éS¨æ ¥¾ {èÚï-{èÚï Æ¢Çæ
ãæï Úãæ ‰ææ J
‘„ïÚæ ÜUãÝæ ÆèÜU ãñ ½ñ²æ’, ±ã S±²´ ç±™æÚ ÜUÚï §¨çH»
àæÏÎæï´ ÐÚ ½æÚ ÎïÜUÚ Ÿæè¹æïÅæ ¥æ°ï ¾æïHÝï H°ï, ‘HïçÜUÝ àææ´ç„ ¨ï
¨æï™ J ¥°Ú „ê °éS¨æ ãæïÝï±æHæ Ý ãæï, „æï »ÜU ¾æ„ ÐêÀê¡ ?’
‘ÐêÀæï ¹æïÅæ, ¾ïàæÜU ÐêÀæï J’
‘„æï çÈUÚ, ¥¾ ¹éÛæï ¾„æ çÜU ¥æ…ÜUH „êÝï »ÜU ½è ¾éÚæ ÜUæ¹
Ýãè´ çÜU²æ ?’
‘ãæ¡ ½°±Ýì, çÜU²æ ãñ,’ °ÎüÝ ÛæéÜUæÜUÚ ÝÚ¹ ÐÇGè ãé§ü ¥æ±æÁGæ
¹ï´ ©¨Ýï ÜUãæ J
‘„æï çÈUÚ, ¥¾ „ê ©¨ï ¹æÈGU U ÜUÚ ÎïÝæ, çÈUÚ ½°±æÝ ¨½è
ÜUæï ¹æÈGU U ÜUÚ Îï°æ J’ Ÿæè¹æïÅæ Ýï ©¨ÜïU Nβ ÜUæï Àê çH²æ J
ÜéUÀ ½è ¾æïHï ç¾Ýæ ©¨è „Úã °ÎüÝ ÛæéÜUæÜUÚ ±ã ¾ñÆæ Úãæ J
©¨ÜUè ¥æ¡¶æï ¨ï ¥æ¡¨é¥æï´ ÜUè {æÚ满 ¾ãÝï H°è J Ÿæè¹æïÅæ Ýï ©¨ÜUæ
¹Ý ¶æHè ãæïÝï „ÜU ÚæïÝï çβæ J
±ã àææ´„ ãæï …æÝï ÜïU ¾æÎ ¨ï¾ ÜïU Îæï ÅéÜUÇGï Îï„ï ãé» Ÿæè¹æïÅæ
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 259
Ýï ©¨ï ÜUãæ, ‘»ÜU ¥ÐÝè ÍæÚ±æHè ÜUæï ÎïÝæ ¥æñÚ »ÜU „ê ¶æÝæ J’
‘¹æïÅæ Ýï Îè ãé§ü Ðí¨æÎè ãñ’ »ï¨æ ¥ÐÝè ÍæÚ±æHè ¨ï ÜUãÝæ ¥æñÚ
ÎæïÝæï´ ç¹HÜUÚ ¶æÝæ J ¥æñÚ ãæ¡, ‘„êÝï ©¨ï ¹æÈGU U çÜU²æ ãñ’ ²ã ©¨ï
¾„æÝï ÜUè …MÚ„ Ýãè´ J …æ, ½°±æÝ ÜUæ Ýæ¹ Hï„ï ÚãÝæ J
Ÿæè¹æïÅæ ÜïU Ð桱 ÐÇGÜUÚ ©¨Ýï ©ÝÜUæï Ðí‡ææ¹ çÜU²æ J Ÿæè¹æïÅæ
Ýï Ðíï¹ ¨ï ©¨ÜUè ÐèÆ ‰æЉæÐæ²è J ¥æ¡¶ï´ Ðæï´À„ï-Ðæï´À„ï, àææ´„ ãæïÜUÚ
±ã ÍæÚ ™Hæ °²æ J
Ÿæè¹æïÅæ ÜïU Ðíï¹SÐàæü ¨ï NβÐçÚ±„üÝ ãæïÜUÚ »ÜU ÍæÚ ©…ÇG
…æÝï ¨ï ¾™ °²æ ‰ææ J
D D D
JJ ãçÚ:ú JJ
87. Ðíï¹è ¨´„
ÁGæé˹è ç¾íçÅàæÚæï´ ÜïU ¥y²æ™æÚ ÜUæ ç±Úæï{ ÜUÚÝï ÜïU çH»
°æ´{è…è Ýï ¥æÁGææÎè ÜïU çH» ¥¨ãÜUæÚ ÜUè ÁGæ´° ÀïÇGè J ©ÝÜUæ
¥æuæÝ S±èÜUæÚÜUÚ ±ÇæïÎÚæ ÜUæçH… ¨¾ ¨ï ÐãHï ÀæïÇæG Îæï ç±læ‰æèü²æï´
Ýï »ÜU Ÿæè¹æïÅæ ¥æñÚ Îê¨Úï ŸæèÐæ´ÇéÚ´° ±fæ¹ï (ÝæÚïEÚ ÜïU Ÿæè Ú¢xæ
¥±{ê„…è) J ÎæïÝæï´ ¾æÎ ¹ï´ ‘°é…Úæ„ ç±læÐèÆ’ ¹ï´ ½„èü ãé»,
HïçÜUÝ ±ãæ¡ ½è ±ï ÁG²æÎæ ¨¹² „ÜU çÅÜU Ý ¨ÜïU J
Ÿæè Ðæ´ÇéÚ´° ±fæ¹ï Ýï ¾æÎ ¹ï´ ¥Š²æÐÝ ÜUæ²ü S±èÜUæÚ çÜU²æ,
HïçÜUÝ ©¨¹ï´ ½è ¨¹æ{æÝÐíæç# Ý ãæïÝï ¨ï ©ÓÓæ Š²ï² ¨ï ÐíïçÚ„
ãæïÜUÚ ©‹ãæï´Ýï ÍæÚ ÜïU ¾æãÚ ÜUι Ú¶æ J ½°±æÝ Î~ææ~æï² ÜUè
¥æÚæ{Ýæ ÜUÚ ÜïU ©ÝÜïU ÜëUÐæàæè±æüÎ Ðíæ# ÜUÚÝï ÜïU çH» ¥æñÚ
¨æÿææyÜUæÚÐíæç# ÜïU ãï„é ¨ï ©‹ãæï´Ýï ÍæÚ¾æÚ ÀæïÇG çβæ J °LÇGïEÚ ÜïU
Îœæ汄æÚè ÐêÁ² Ÿæè±æ¨éÎï±æÝ´Î ¨ÚS±„è ¹ãæÚæ… ¨ï ©‹ãï´ Îèÿææ Ðíæ#
260 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
ãé§ü ¥æñÚ ÜUæHÜUí¹æÝé¨æÚ ¨æ{Ýæ ÈUHè½ê„ ãæïÜUÚ ©‹ãæï´Ýï ¥ÐÝæ
Hÿ² Ðæ çH²æ J ¾æÎ ¹ï´ ±ï ÝæÚïEÚ ¹ï´ ŸæèÚ´° ¥±{ê„ ¹ãæÚæ…
§¨ Ýæ¹ ¨ï ç±w²æ„ ãé» J °é…Úæ„ ½êç¹ ¹ï´ ¥æñÚ ¾æãÚ ½è
‘¥±{ê„…è’ §¨ HæÇGHï Ýæ¹ ¨ï ©ÝÜUè ÜUèç„ü çΰ´„ Ðãé¡™è J
©‹ãæï´Ýï °éL™çÚ~æ¨æÚMÐ çH¶è ãé§ü ‘Îœæ¾æ±Ýè’ ÜïU ÜUæÚ‡æ „æï ±ï
¨¾ ÜïU Nβ稴ãæ¨Ý ÐÚ ¥æMÉG ãæï °²ï J
»ï¨ï §Ý ¥±{ê„…è ÜUæ ¥æñÚ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæ °ãÚæ Nβ¨´¾´{
‰ææ J ÎæïÝæï´ »ÜUÎê¨Úï ¨ï ¨¹²-¨¹² ÐÚ ç¹Hæ ÜUÚ„ï ‰æï J
»ÜU ¾æÚ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ¹æHê¹ ãé¥æ çÜU ¥±{ê„…è ¨éÚ„ ¥æ²ï
ãé» ãñ¢ J Ÿæè¹æïÅæ Ýï ½è ©¨ ±v„ „ÜU ¥ÐÝæ §çŒ¨„ ¨æŠ² ÜUÚ
ÜïU Ÿæè¨Îì°éL ÜïU ¥æÎïàæ ¨ï ¹æñݹ´çÎÚæï´ ÜUè Ú™Ýæ ÜUè ‰æè J ©¨
¨¹² ±ï ¨éÚ„ ÜïU ãè ãçÚ:ú ¥æŸæ¹ ¹ï´ Úãæ ÜUÚ„ï ‰æï J ¥ÐÝï
ÜéUÀ S±…Ýæï´ ÜïU ¨æ‰æ ±ï ŸæèÚ´° ¥±{ê„…è ¨ï ç¹HÝï çÝÜUH ÐÇGï J
¥±{ê„…è ÜïU ¥æ°¹Ý ÜUè ¶¾Ú ãæï„ï ãè Hæï°æï´ ÜïU Ûæé¡ÇG ©ÝÜïU
ÎàæüÝ ÜïU çH» ©¹ÇG ÐÇG„ï J 癩¡çŲæï´ ÜUè „Úã Hæï° ½èÇG ÜUÚ„ï J
S±²´¨ï±ÜU Hæï°æï´ ÜUæï ÜU„æÚæï´ ¹ï´ ¶ÇGæ ÜUÚ ÜïU ¾æÚè-¾æÚè ¨ï ÎàæüÝ
ÜïU çH» ÀæïÇGæ ÜUÚ„ï J
Ÿæè¹æïÅæ …¾ Ðã¡é™ï „¾ ½è ã…æÚæï´ ÜUè ¨´w²æ ¹ï´ …ݨ¹éÎæ²
§ÜU_æ ãé¥æ ‰ææ J §„Ýè ½èÇG ¹ḯ ¨ã…„æ ¨ï Ú´°¥±{ê„…è „ÜU Ðãé¡™Ýæ
¨´½± Ý ‰ææ J Ÿæè¹æïÅæ ÜUè ¨æÎè ÐæïàææÜU ÜïU ÜUæÚ‡æ ¥æñÚ ¥æÇ´¾ÚÚãèÝ
ÚãÝè ÜïU ÜUæÚ‡æ S±²´¨ï±ÜU …æÝ Ý Ðæ²ï çÜU ²ï ÜUæï§ü ¾ÇGï ¨´„ ãñ´ J
¶éÎ-S±²´ ÜUæ ÐçÚ™² ÜUÚæÝï ÜUè Ÿæè¹æïÅæ ÜUè ±ëçœæ ç¾HÜéUH Ýãè´
‰æè J çÈUÚ ½è ©ÝÜïU ¥æ#…Ýæï´ ¹ï´ ¨ï »ÜU Úãæ Ý °²æ J ©¨Ýï ¥ÐÝè
¾éçh ™HæÜUÚ »ÜU „ÚÜUè¾ ¨æï™è ¥æñÚ ç™nè çH¶ÜUÚ »ÜU
S±²´¨ï±ÜU ÜUæï ±ã ¥±{ê„…è ÜUæï ÎïÝï ÜUè Ðíæ‰æüÝæ ÜUè J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 261
§„Ýè ½èÇG ¹ï´ ¥ÐÝæ ÜéUÀ ™HÝï±æHæ Ýãè´ ãñ »ï¨æ ¨æï™ÜUÚ
Ÿæè¹æïÅæ „éÚ´„ ãè ¥æŸæ¹ HæñÅ ¥æ²ï J ¥±{ê„…è „ÜU ç™_è Ðãé¡™„ï-
Ðãé¡™„ï ãè Íæ´Åæ-ÇïÉG Íæ´Åæ ¾è„ °²æ J ç™_è ÐÉG„ï ãè ¥±{ê„…è
Ýï Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ¾éHæ±æ ½ï…æ, HïçÜUÝ ±ï „æï ÜU½è ÜïU ™Hï °²ï ‰æï J
§¨ÜUè …æÝÜUæÚè ãæï„ï ãè ¥±{ê„…è ÜUæï ¾ãé„ ¥ÈGU U¨æï¨ ãé¥æ ¥æñÚ
©‹ãæï´Ýï „éÚ´„ ãè Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï Hï ¥æÝï ÜïU çH» »ÜU ¹æïÅÚ ¥æñÚ ¥ÐÝï
»ÜU ½v„ ÜUæï ãçÚ:ú ¥æŸæ¹ ¹ï´ ½ï…æ J çÈUÚ ©¨ ¹æïÅÚ ¨ï Ÿæè¹æïÅæ
ÜUæ ¥æ°¹Ý ãé¥æ ¥æñÚ ±ï ¥±{ê„…è ÜïU Ðæ¨ Ðãé¡™ °²ï J
Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï Îﶄï ãè ŸæèÚ´° ¥±{ê„…è Ýï ©‹ãï´ ¥æçH´°Ý
çÜU²æ J ÎæïÝæï´ ÜUæï ¾ãé„ ¥æÝ´Î ãé¥æ ¥æñÚ ½ÚÐêÚ ¾æ„™è„ ¥æñÚ
¨y¨´° ãé¥æ J
¾æ„æï´-¾æ„æï´ ¹ï´ Ÿæè¹æïÅæ Ýï ¥±{ê„…è ¨ï ÜUãæ, ‘¾æÐ…è, ¥æÐÜUæï
ç¹HÝï ¥æÝæ ²ã „æï ¾ãé„ ãè ÜUçÆÝ ãñ J ÎàæüÝæ‰æèü ½v„æï´ ÜUè §„Ýè
¾ÇGè ÜU„æÚ ãæï„è ãñ çÜU ã¹æÚï …ñ¨æï´ ÜUæ „æï Єæ ãè Ý ™Hï J’ §¨
ÐÚ ç¶Hç¶HæÜUÚ ã¡¨„ï ãé» ¥±{ê„…è ¾æïHï, ‘HïçÜUÝ ¹æïÅæ,
ÜU„æÚ ¥æÎç¹²æï´ ÜïU çH» ãñ, ¨´„æï´ ÜïU çH» Ýãè´ J çÈUÚ ©‹ãæï´Ýï
S±²´¨ï±ÜU ÜUæï ¾éHæÜUÚ ¾„æ²æ, ‘Îï¶æï, ¹éÛæï ç¹HÝï ¥æÝï±æHï Hæï°æï´
ÜUæï ½Hï ãè ÜU„æÚ ¹ï´ ¶ÇGæ ÜUÚæï, HïçÜUÝ ¨´„æï´ ÜUæï ÜU½è ½è ÜU„æÚ
¹ï´ ¶ÇGæ Ý ÜUÚÝæ J’ S±²´¨ï±ÜU ‘ãæ¡’ ÜUãÜUÚ ™Hæ °²æ J
‘Ÿæè¹æïÅæ ±ãæ¡ ¥æÝï ÜUæï ÜUæÈGU Uè ¨¹² ¾è„ ™éÜUæ ‰ææ J ç¾Îæ§ü
Hï„ï ãé» Ÿæè¹æïÅæ Ýï ¥±{ê„…è ¨ï ÜUãæ, ‘¾æÐ…è, ¥¾ ¹ñ´ ÚÁGææ Hï„æ
ãê¡ J ¹ïÚï ÜUæÚ‡æ ¾ï™æÚï ÎàæüÝæç‰æü²æï´ ÜUæï ÎàæüÝ ¹ï ¾æ{æ Ý ãæï J’
ÀæïÅï ¾æHÜU ÜUè „Úã ¹év„ ãæS² ÜUÚ„ï ãé» ¥±{ê„…è Ýï
¹æç¹üÜU ©Îì°æÚ Ðí°Å çÜU²ï, ‘¹æïÅæ, §„Ýï Hæï° v²æ ¹ïÚæ ÎàæüÝ ÜUÚÝï
¥æ„ï ãñ´ ? ±ï ¹æ‰ææ ÎïÝï ÜUæï Ýãè´, ¾çËÜU HïÝï ÜUæï ¥æ„ï ãñ´ J’ §„Ýæ
262 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
ÜUãÜUÚ ¥±{ê„…è çÈUÚ ¨ï 㡨Ýï H°ï J ¥±{ê„…è ÜUè 㡨è ÜUæï
Ÿæè¹æïÅæ Ýï ½è ¨æ‰æ çβæ J
çÈUÚ Ÿæè¹æïÅæ ¥æŸæ¹ HæñÅ ¥æ²ï J
ÜUæHÐí±æã ¾ã„æ °²æ J
¥ÐÝï …è±Ý ÜUè ¥´ç„¹ ÜUæHæ±ç{ ¹ï´ »ÜU ¾æÚ ŸæèÚ´° ¥±{ê„-
¹ãæÚæ… Ÿæè¹æïÅæ ¨ï ç¹HÝï ÝçDzæÎ ¥æŸæ¹ ¹ï´ ¥æ²ï J ¨y¨´°,
¾æ„™è„ ãé§ü ¥æñÚ çÈUÚ ‰ææïÇGè °´½èÚ„æ ¨ï ãè Ÿæ襱{ê„…è Ÿæè¹æïÅæ
ÜUæï ¾æïHï, ‘™Hæï ¹æïÅæ, ¹ñ´ „é¹¨ï ½è ç¹H ™éÜUæ, ç¹HÝæ ãæï °²æ J’
©ÝÜïU àæÏÎæï´ ÜïU ÐèÀï °êÉG„æ ÜUæ ¥æñÚ çÝÚæHïÐÝ ÜUæ ¥æ½æ¨
ãæïÜUÚ Ÿæè¹æïÅæ ÜUè ¥æ¡¶æï´ ¹ï´ ¥æ¡¶ï´ ÇæHÜUÚ ¹´Î-¹´Î ¹éSÜUÚæ„ï ãé»
ŸæèÚ´° ¥±{ê„…è ¾æïHï, ‘¹ïÚè °æÇGè ¥¾ ãçÚmæÚ …æÝï ÜUè „ñ²æÚè
¹ï´ ãñ J’
‘„æï çÈUÚ ¹éÛæï ½è ¥ÐÝï ¨æ‰æ Hï ™Hæï ¾æÐ…è’-Ÿæè¹æïÅæ Ýï
ÜUãæ J
ÛæÅì ¨ï Ÿæ襱{ê„…è ¾æïHï, ‘Ýãè´, Ýãè´ J „ïÚï çH» ÎïÚè ãñ J’
¹ñ´ …æÜUÚ „ïÚè …°ã ¾Ý檡°æ ¥æñÚ ¾æÎ ¹ï´ ¾éH檡°æ, „¾ „ê ¥æÝæ J
‘¨±ü~æ Íæê¹ÜUÚ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæ ¥æŸæ¹ Ÿæ襱{ê„…è Ýï °æñÚ ¨ï
Îï¶ çH²æ J ¹æñݹ´çÎÚæï´ ÜïU ÜU¹Úï Îï¶ÜUÚ ¾æïHï, ‘„êÝï „ïÚï ¹æñݹ´çÎÚæï´
ÜUæ ¥ÓÀæ-¶æ¨æ ¥æ²æï…Ý çÜU²æ ãñ, …æï ¥æ» ©¨ï ¥´ÎÚ ¾´Î ÜUÚÝï
ÜUæ J §üEÚÐíæç# ÜïU çH» …æï ÐéLcææ‰æü ÜUÚï°æ, ±ã Ðæ»°æ, ±ÚÝæ, ‘ÆÝì
ÆÝì °æïÐæH !...¶æHè ãæ‰æ ãè ¾æãÚ ¥æÝæ ÐÇGï°æ J’
§¨ „Úã ÜUè 㡨è-}æ…GæÜU ¹ï´-çÈUÚ ½è ¥‰æüÐê‡æü ¾æ„™è„ ±ï
¨Îæ ãè çÜU²æ ÜUÚ„ï ‰æï J
ÜUÚè¾-ÜUÚè¾ Éæ§ü Íæ´Åï ŸæèÚ´° ¥±{ê„…è ÝçDzæÎ ¥æŸæ¹ ¹ï´
‰æï J ¥æŸæ¹ ¨ï HæñÅÝï ÜïU ÜéUÀ çÎÝæï´ ¾æÎ ±ï ãçÚmæÚ °²ï J °²ï
„æï °²ï J çÈUÚ HæñÅÜUÚ ¥æ²ï ãè Ýãè´ J ±ãæ¡ çÝÚ´…Ýè ¥¶æÇGæ ¹æ°ü
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 263
¥æ²üçÝ±æ¨ ¹ï´ Ðæ±Ý xæ¢xææ}æñ²æ ÜïU „Å ÐÚ ©‹ãæï´Ýï ¥æÝ´ÎÐê±üÜU
Îïãy²æ° çÜU²æ J
D D D
JJ ãçÚ:ú JJ
88. ±æШè ÜUè „ñ²æÚè
¥ã¹Îæ¾æÎ ¹ï´ 1975 ÜUæ Úæ¹Ý±¹è ÜUæ ©y¨± ÅæªÝ ãæòH
¹ï´ ¹Ýæ²æ °²æ J ¥æŸæ¹ ÜUè ¥ÝïÜUç±{ ²æï…Ýæ¥æï´ ÜïU çH» Hæï°æï´
Ýï ©ÎæÚ„æ ¨ï çÝç{ Îè J ©¨ ¥±¨Ú ÐÚ ¥ÐÝæ ¹Ýæï½æ± òv„
ÜUÚ„ï ãé» Ÿæè¹æïÅæ Ýï ¾„æ²æ, ‘¥¾ ÜUæï§ü ©y¨± Ýãè´ ãæï°æ J ¹ï´
¥æŸæ¹ ÜïU ¾æãÚ Ýãè´ çÝÜUHê¡°æ J ¹éÛæ ¨ï ç¹HÝï ÜUæï§ü ½è ¥æŸæ¹
¹ï´ Ý ¥æ» J ¥æÝï ÜUè §ÓÀæ ¥°Ú ãæï ãè …æ», „æï ©¨ ¨ÈGU UÚ
ÜïU çÜUÚæ²ï-ç…„Ýï LÐ²ï ¹çÝ¥æòÇüÚ ¨ï ½ï… ÎïÝæ, ¨¹æ…ÜU˲æ‡æ
ÜïU ÜUæ²ü ¹ï´ ±ï ©Ð²æï°è ãæï´°ï J’
²ã ¨éÝÝï ÐÚ ¨½è Îí籄 ãæï °²ï J ©ÝÜUè „ç¾²„ §„Ýè
ãÎ „ÜU ç¾°ÇGè ãæï°è §¨ÜUæ çÜU¨èÜUæï wG²æH ½è Ýãè´ ‰ææ J
àæÚèÚ ÜUè §¨ ……üÚ ¥±S‰ææ ¹ï´ ¥¾ ¥ÐÝæ àæÚèÚ HæïÜUÜU˲æ‡æ
ÜïU ÜUæ²æïZ ÜïU çH» ©Ð²æï°è Ýãè´ Úãæ ãñ, §¨ÜUæ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï »ã¨æ¨
ãæïÝï H°æ ‰ææ J
‘1976 ÜUè °éLÐêç‡æü¹æ ÜUæï ¹ñ´ ¥¿ææ„ S‰ææÝ ¹ï´ …æÝï±æHæ ãê¡,
§¨çH» ÜUæï§ü ½è ¹éÛæ ¨ï ç¹HÝï Ý ¥æ»’ »ï¨æ Ÿæè¹æïÅæ Ýï ¾„æ²æ J
Îçÿæ‡æ ½æÚ„ ¹ï´ …æÝï ÜUè ©ÝÜUè §ÓÀæ ‰æè, HïçÜUÝ »ïÝ ±v„ ÐÚ
©ÝÜUè „¾è¥„ çÈUÚ ¨ï ç¾°ÇG °²è ¥æñÚ …æÝï ÜUæ ç±™æÚ ÀæïÇG
ÎïÝæ ÐÇGæ, ¨éÚ„ ¹ï´ ãè LÜUÝæ ÐÇGæ J ©ÝÜïU LÜUÝï ¨ï ¥Ýæ²æ¨ ãè
©ÝÜUæ ¨æçó抲 Ðíæ# ãæïÝï ÐÚ 11 …éHæ§ü ÜïU çÎÝ °éLÐêç‡æü¹æ ÜUæ
Ðê…Ý Hæï°æï´ Ýï ±ãè´ ¨éÚ„ ¹ï´ ãè çÜU²æ J
264 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 12 …ééHæ§ü, 1976 ÜïU çÎÝ Ÿæè¹æïÅæ Ýï ¨é¾ã ¹ï´ ãè, ¹æïÅÚ
¹ï´ ¾ñÆÜUÚ ¨éÚ„ ¨ï ÝçDzæÎ ÐíS‰ææÝ çÜU²æ J Ðãé¡™„ï-Ðãé¡™„ï àææ¹
ÜïU ¨æ„ ¾… °²ï J }æé¨Hæ{æÚ ¾æçÚàæ ¨ï ¨½è ÜïU ÜUÐÇGï ÐæÝè ¹ï´
½è° °²ï ¥æñÚ ¨æ¹æÝ ½è ÐêÚè „Úã ½è° °²æ J ¨½è ‰æÜUÜUÚ
™êÚ™êÚ ãæï °²ï J
Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ÜU§ü ¾è¹æçÚ²æ¡ ‰æè J çÜU¨ ±v„ ÜUæñÝ-¨è ¾è¹æÚè
¥ÐÝæ ¨Ú ©Ææ»°è ±ã ÜUãæ Ýãè´ …æ ¨ÜU„æ ‰ææ, §¨çH» ¾ãé„-
¨æÚè Î±æ§²æ¡ ¨æ‰æ ¹ï´ ãè Ú¶Ýè ÐÇG„è ‰æè´ J
…¾-…¾ Ÿæè¹æïÅæ ¨éÚ„ ¨ï ÝçDzæÎ ¥æŸæ¹ ¹ï´ ™Hï ¥æ„ï,
„¾-„¾ ç±læÝ°Ú ¨ï ÇæòvÅÚ ÜUæ´„æ¾ãÝ ¥æñÚ ©ÝÜïU Ðç„ Úæ¹½æ§ü
½è ©ÝÜUè çÝ°ÚæÝè ÜïU çH» ¨æ‰æ ¥æ²æ ÜUÚ„ï ‰æï J §¨¨ï ±ï ©ÝÜUè
¨ï±æ ½è ÜUÚ Ðæ„ï ‰æï ¥æñÚ …MÚ„ ÐÇGÝï ÐÚ ¥æ±à²ÜU α槲æ¡
½è Îï ¨ÜU„ï ‰æï J
§¨ ¾æÚ ÝçDzæÎ ¥æÝï ÐÚ Ÿæè¹æïÅæ ¾ãé„ ¥S±S‰æ ‰æï, ©ÝÜUè
„¾è¥„ ÜéUÀ ÁG²æÎæ-ãè ÝÚ¹ H° Úãè ‰æè J §¨ÜUæ v²æ ÜUæÚ‡æ
ãæï°æ ²ã ©Ý ÎæïÝæï´ ÜïU ½è wG²æH ¹ï´ Ýãè´ ¥æ²æ J
¥ÐÝï ÜUæï v²æ ãæï Úãæ ãñ ²ã ¶éÎ-S±²´ ¾„æ ÎïÝï ÜUè Ÿæè¹æïÅæ
ÜUè ±ëçœæ Ýãè´ ‰æè J §¨çH» ¹æ¹Hæ „æï ¥æñÚ ½è ÜUçÆÝ ‰ææ J ¨ÈGU UÚ
ÜïU Ÿæ¹ ÜïU ÜUæÚ‡æ ãè ²ã ãæï„æ ãæï°æ »ï¨æ ©‹ãæï´Ýï ¹æÝ çH²æ J
¥æ… Ÿæè¹æïÅæ Ýï ½æï…Ý ½è ¾ãé„ ÜU¹ çH²æ ‰ææ J ‘ÐïÅ ¹ï´
¾ãé„ ÐèÇGæ ãæï Úãè ãñ, ¨ãæ Ýãè´ …æ„æ,’ »ï¨æ ±ï ¾è™-¾è™ ¹ï´
¾„æ²æ ÜUÚ„ï ‰æï J ÐïÅ ÜUè ãè ÜéUÀ „ÜUGU UHèÈGU U ‰æè ²ã çÝçp„ J
ÜUæ´„æ¾ãÝ ÜUè α槲æï´ ¨ï ÈUæ²Îæ ½è ãæï„æ ‰ææ, HïçÜUÝ ÜéUÀ ÎïÚ
ÜïU ¾æÎ çÈUÚ ¨ï „ÜUGU UHèÈGU U àæéM ãæï …æ„è ‰æè J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 265
§¨è „Úã …éHæ§ü ÜUè 13, 14 ¥æñÚ 15 „æÚè¶ ½è ©HÅ
°²è¢ J
16 …éHæ§ü ¨ï Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï Ðïàææ¾ ÜUè „ÜUGU UHèÈGU U àæéM ãé§ü J
ÐïÅ ¹ï´ …æïÚæï´ ¨ï ÐèÇGæ ãæï Úãè ‰æè J ‘Ðïàææ¾ ãæï …æ»°æ’ »ï¨æ ¨„„
H° Úãæ ‰ææ, HïçÜUÝ ¾ãé„ Ðí²æ¨ ÜUÚÝï ÐÚ ½è çÝÜUH„æ Ýãè´ ‰ææ J
Ÿæè¹æïÅæ ç…¨ ¶æÅ ÐÚ ¨æï²ï ãé» ‰æï, ©¨ÜUè ¾xæH ¹ï´ ãè SÅêH
ÐÚ Ðïàææ¾ ÜïU çH» §‹„ÁGææ¹ çÜU²æ ‰ææ J ±ï ©ÆÜUÚ ¾ñÆ °²ï ¥æñÚ
Ðí²Õ çÜU²ï, çÈUÚ ½è Ðïàææ¾ Ýãè´ ãé¥æ J çÈUÚ ©‹ãï´ ÎæïÝæï´ ãæ‰ææï´ ¨ï
ÐÜUÇGÜUÚ ¶ÇGæ çÜU²æ °²æ ¥æñÚ ¾æÎ ¹ï´ ©‹ãæï´Ýï çÈUÚ ¨ï ÜUæïçàæàæ
ÜUè, ±ã ½è ÝæÜUæ¹²æ¾ Úãè J ÜñU¨ï ½è ÐçÚ‡ææ¹ àæꋲ ãè ¥æ Úãæ
‰ææ J »ÜU ¾ê¡Î ½è Ðïàææ¾ ¥æ„æ Ýãè´ ‰ææ J ²ã ¨æïÝæ, ¾ñÆÝæ, ©ÆÝæ
¥æñÚ ÜUæïçàæàæ ÜUÚÝæ çÎÝ½Ú ™H„æ Úãæ J ÐçÚçS‰æç„ ÜUæÈGU Uè °´½èÚ
ãæï °²è ãñ, ²ã ¨æÈGU U çζæ²è Îï Úãæ ‰ææ J
Àœæè¨ Íæ´Åï ãæïÝï ÐÚ ½è Ðïàææ¾ ÜUæ »ÜU ¾ê¡Î „ÜU çÝÜUHæ Ýãè´,
²ã Îï¶ÜUÚ ÜUæ´„æ¾ãÝ ¥S±S‰æ ãæï °²è´ J ±ï ÇæòvÅÚ ‰æè´, §¨çH»
…æÝ„è ‰æè´ çÜU Ðïàææ¾ ¥ÅÜU …æÝï ÐÚ ©¨ÜïU ¥´ÎÚ Úãï ãé» ç±cæñHï
ÍæÅÜUÎíò ¶êÝ ¹ï´ ¨ï ¨æÚï àæÚèÚ ¹ï´ ÈñUHÜUÚ ‘²éÚïç¹²æ’ ãæïÜUÚ
‘ÜUæï¹æ’ ¹ï´ …æÝï ÜUè ¨´½æ±Ýæ Úã„è ãñ J ±ã ÅæHÝï ÜïU çH» çÜU¨è
½è ãæH„ ¹ï´ Ðïàææ¾ ãæïÝæ ¥çݱæ²ü ‰ææ, ¥‹²‰ææ Ÿæè¹æïÅæ ÜUè …æÝ
ÜUæï ¶„Úæ ‰ææ J ©‹ãæï´Ýï °´½èÚ„æÐê±üÜU Ÿæè¹æïÅæ ¨ï ÐêÀæ, ‘¹æïÅæ, ¾ÇGï
ÇæòvÅÚæï´ ÜUæï ¾éH满 ?
Ÿæè¹æïÅæ ÜUè …¾æÝ ÐÚ „æï »ÜU ãè àæÏÎ ‰ææ-‘Ýæ’...±ï ½Hï
ãè §ÝÜUæÚ ÜUÚï, çÈUÚ ½è ÇæòvÅÚ ÜUæï Hï ¥æÝæ ¥çݱæ²ü ‰ææ J
¥æç¶Ú ÜUæ´„æ¾ãÝ ¥æŸæ¹ ÜïU ÜU„æü-ã„æü ¥æñÚ ‘Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ¥´„Ú´°
¨æ‰æè’ Ý´Îé½æ§ü ¨ï ç¹Hè´ ¥æñÚ ©‹ãï´ ¨¾ ÜéUÀ ç±S„æÚÐê±üÜU ¾„æÜUÚ
266 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
Ÿæè¹æïÅæ ÜUè çS‰æç„ ÜUæ °æ´½è²ü ¨¹ÛææÜUÚ ç±àæïcæ¿æ ÇæòvÅÚ ÜUæï
¾éHæÝï ÜUè ¥Ýé¹ç„ ¹æ¡°è J ©‹ãæï´Ýï ¨´¹ç„ Îï Îè J
ÝçDzæÎ ÜïU ¨éÐíç¨h ²éÚæòHæòç…SÅ Çæò. ±èÚï´Îí Îï¨æ§ü ÜïU ¾æÚï
¹ï´ ÐêÀ„æÀ ÜUÚÝï ÐÚ ¹æHê¹ ãé¥æ çÜU ±ï ¾æãڰ桱 °²ï ãé» ‰æï J
¥æç¶Ú ÝçDzæÎ ÜïU ãè Îæï ÇæòvŨü-Çæò. ç±ÝæïΙ´Îí ¥¹èÝ
¥æñÚ Çæò. ÐÅïH ¥æŸæ¹ ¹ï´ ¥æÝï ÜUæï çÝÜUH ÐÇGï J àæïÉGè ÝÎè }æï¢ï
¾æÉG ¥æÝï ¨ï ¨ÇGÜU ¨ï ¥æŸæ¹ „ÜU ÜUæ ÚæS„æ ¾éÚè „Úã ©¶ÇG
°²æ ‰ææ ¥æñÚ ¶Úæ¾ ãæï °²æ ‰ææ, çÈUÚ ½è çÜU¨è-Ý-çÜU¨è „Úã
±ï ÎæïÝæï´ ¥æ Ðãé¡™ï J ÎæïÝæï´ ¥æ²ï ¨ãè, HïçÜUÝ Ðïàææ¾ çÝÜUæHÝï ÜUæ
ÜUæï§ü ¨æ{Ý ¨æ‰æ Hæ²ï Ýãè´ ‰æï, §¨çH» ©ÝÜUæ ¥æÝæ ò‰æü ¨æ羄
ãé¥æ ¥æñÚ ÐêÁ²Ÿæè ÜUè „¾è¥„ ¥æñÚ ç¾°ÇG °²è J
§œæÈGU UæÜUGU U ¨ï ¥æñÚ ½°±ÎìÜëUÐæ ¨ï §¨ ç±cæ² ÜïU ç±àæïcæ¿æ
ÇæòvÅÚ ±èÚï´Îí Îï¨æ§ü Îê¨Úï çÎÝ °æ¡± ¨ï HæñÅ ¥æ²ï ¥æñÚ Ÿæè¹æïÅæ
ÜïU àæÚèÚ ÜUè ãæH„ ÜUè ¶¾Ú Ðíæ# ãæï„ï ãè, Ðïàææ¾ çÝÜUæHÝï ÜïU
¨½è ¨æ{Ý ¨æ‰æ HïÜUÚ, ÐêÚè „ñ²æÚè ¨ï, àææ¹ ÜUæï ÜUÚè¾ ™æÚ ¾…ï
¥æŸæ¹ ¥æÝï çÝÜUH ÐÇGï J ¾æÉG ÜUæ ÐæÝè ¥æñÚ ½è ¾ÉGÝï ¨ï ¨ÇGÜU
ÜUæ ÚæS„æ Ðê‡æü„: ¾´Î ãæï °²æ ‰ææ, §¨çH» ¶ï„æï´ ÜUè ÜUè™ÇG ãÅæ„ï-
ãÅæ„ï ÚæS„æ ¾ÝæÜUÚ ±ï ¾ÇGè ¹éçàÜUH ¨ï ¥æŸæ¹ ¹ï´ ¥æ ¨ÜïU J
¥æÝï ÐÚ ÇæòvÅÚ ±èÚï´Îí½æ§ü Ýï ãæ‰æ-Ð桱 {æïÜUÚ ÐãHï Ÿæè¹æïÅæ
ÜUæï Ðí‡ææ¹ çÜU²æ ¥æñÚ çÈUÚ ç±Ý¹í„æ ¨ï ÐêÀæ, ‘¹æïÅæ, ¥°Ú ¥æÐ
¥Ýé¹ç„ Îï´, „æï ¥æÐ ÜUæï ÜéUÀ ½è „ÜUGU UHèÈGU U Ý ãæï §¨ Úèç„ ¨ï,
ÜòU‰æïÅÚ ¨ï Îæï ç¹çÝÅ ¹ï´ ãè Ðïàææ¾ çÝÜUæH Hê¡°æ ¥æñÚ çÈUÚ ¥æÐÜUæï
¥æÚæ¹ ãæï …æ²ï°æ J ¾æÎ ¹ï´ ¥æÐ …æï ÜUãï´°ï ±ñ¨æ ¹ñ´ ÜUM¡°æ J’
¨¾ ‘§üEÚïÓÀæ’ ¹æÝÜUÚ Ÿæè¹æïÅæ Ýï ÇæòvÅÚ ÜUæï ¥Ýé¹ç„
Îï Îè J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 267
Îæï ç¹ÝÅ ¹ï´ ãè ÇæòvÅÚ Ýï ÜòU‰æïÅÚ ¥´ÎÚ ÇæHæ ¥æñÚ „éÚ´„ ãè
‰æñHè ¹ï´ Ðïàææ¾ {ÇGæ{ÇG …¹æ ãæïÝï H°æ J ÜUÚè¾ Éæ§ü-„èÝ HèÅÚ
ç…„Ýæ, ¥ÅÜUæ ãé¥æ Ðïàææ¾ ¾æãÚ ¥æ °²æ ¥æñÚ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ÜéUÀ
¥æÚæ¹ ãé¥æ J ÐïÅÐèÇGæ ½è ÜU¹ ãæï °²è J ‘v²æ ÜUÚÝæ’, ‘v²æ
Ý ÜUÚÝæ’ §¨ÜïU ¾æÚï ¹ï´ ¨½è ¨ê™Ý满 ÎïÜUÚ ‘ÜUH çÈUÚ ¥æª¡°æ’
»ï¨æ ÜUãÜUÚ ÇæòvÅÚ Ýï ç¾Îæ§ü Hè J
Ðïàææ¾ çÝÜUæHÝï ¨ï Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ¥æÚæ¹ „æï ãæï °²æ, HïçÜUÝ
©¨è ±v„ ©‹ãï´ ¥ÐÝï Ÿæè¨Îì°éL ÜUæ ¥æÎïàæ ²æÎ ¥æ °²æ-‘…¾
„ê ÐÚ±àæ ãæï …æ»°æ ¥æñÚ Hæ™æÚ ÐçÚçS‰æç„ ¹ï´ ãæï°æ, „¾ „ê „ïÚï
àæÚèÚ ÜUæï y²æ° ÎïÝæ J’ ÜòU‰æïÅÚ ÜUæ §S„ï¹æH ÜUÚÝæ ²ã ¥Ýñ¨ç°üÜU
ãè ‰ææ, ÐÚ±àæ„æ ãè ‰æè J
¥¾ v²æ ÜUÚÝæ ãñ ²ã Ÿæè¹æïÅæ ¨ï çÝçp„ ãæï °²æ-‘¥¾ àæÚèÚ
Ú¶Ýï ÜUæ ÜUæï§ü Ðí²æï…Ý Ýãè´ Úãæ J Ÿæè¨Îì°éL ÜUæï ç…„Ýæ §¨ àæÚèÚ
mæÚæ ÜUÚ±æÝæ ‰ææ, ±ã ÐêÚæ ãæï °²æ J ©ÝÜUè ¥æ¿ææÝé¨æÚ ¥æŸæ¹
S‰ææÐÝ çÜU²æ, ¨¹æ… ÜUæï ¾ñÆæ ÜUÚÝï ÜUæ Ðí²æ¨ çÜU²æ J ±ñ¨ï „æï
¹ïÚè »ï¨è ÜUæï§ü ½è §ÓÀæ Ýãè´ ‰æè, çÈUÚ ½è ÜïU±H ‘ÜU¹ü’ §¨
½æ±Ýæ ¨ï ãè ÜUÚ„æ ¥æ²æ J HïçÜUÝ ¥æ… ±ã ½è Ðê‡æü ãæï °²æ J
§¨ àæÚèÚ ÜUæ Ðí²æï…Ý ¥¾ wGy}æ ãé¥æ J д™¹ãæ½ê„ ÜUæ ²ã àæÚèÚ
¥¾ ©‹ãï´ ¨æñ´ÐÝæ ãè ™æçã» J’
àæÚèÚ ÀæïÇGÝï ÜUæ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæ çÝp² ±ÁæíHïÐ ãæï °²æ J
Îê¨Úï çÎÝ, 19 …éHæ§ü ÜïU Úæï…, ¨é¾ã ¹ï´ S±ãS„æÿæÚ ¹ï´ çH¶æ
ãé¥æ ÜUæ°GÁGæ Ÿæè¹æïÅæ Ýï Ý´Îé½æ§ü ÜUæï ¨éÐêÎü çÜU²æ J ©¨¹ï´ çH¶æ
ãé¥æ ‰ææ :
…æï-…æï ÜUæï§ü ¨´¾´ç{„ ãñ ©ÝÜïU çH»:
‘¹ñ´, ™éÝèHæH ¥æàææÚæ¹ ½°„ ©ÈüU ¹æïÅæ, Úã±æ¨è ãçÚ:ú’
268 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
¥æŸæ¹ ÝçDzæÎ, §¨ÜïU mæÚæ …æçãÚ ÜUÚ„æ ãê¡ çÜU ¹ïÚè ÚæÁGæè¶éàæè
¨ï, ¹ñ´ S±²´ ¹ïÚè …ÇG Îïã ÜUæï ÀæïÇGÝæ ™æã„æ ãê¡ J ²ã Îïã ÜU§ü
Úæï°æï´ ¨ï çÍæÚè ãé§ü ãñ ¥æñÚ ¥¾ HæïÜUÜU˲æ‡æ ÜïU ÜUæ¹ ¹ï´ ¥æ» »ï¨è
Úãè Ýãè´ ãñ J ²ï Úæï° ÎêÚ ãæïÝï ÜUè ½è ¥æàææ Ýãè´ ãñ, §¨çH»
¥æÝ´ÎÐê±üÜU àæÚèÚ ÀæïÇGÝæ ãè ©œæ¹ ãñ ¥æñÚ ‘©¨ÜïU çH» ²æïx² ÿæ‡æ
Ðíæ# ãé¥æ ãñ, »ï¨æ H°„ï ãè’ ¹ñ´ ±ñ¨æ ÜUM¡°æ J
¹ïÚï àæ± ÜUæ ¥çxݨ´SÜUæÚ »ÜUæ‹„ ¹ï´, àææ´„ …°ã ÐÚ ¹ëy²éS‰ææÝ
ÜïU ÝÁGæÎèÜU ãè ÜUÚÝæ J ¥æñÚ ±ã ½è ¥æÐ À Hæï°æï´ ÜUè ©ÐçS‰æç„
¹ï´ ãè ÜUÚÝæ J ¾ãé„-¨æÚï Hæï°æï´ ÜUæï §ÜU_æ Ýãè´ ÜUÚÝæ, »ï¨æ ¹ñ´ ¹ïÚï
¨ï±ÜUæï´ ÜUæï ÈU¹æü„æ ãê¡ J ¹ïÚè ¥çS‰æ²æ¡ ½è ¨´Ðê‡æü„: ÝÎè ¹ï´ ÇæH
ÎïÝæ J
¹ïÚï Ýæ¹ ÜUæ §ZÅ-™êÝï ÜUæ çÜU¨è ÐíÜUæÚ ÜUæ S¹æÚÜU Ýãè´
¾ÝæÝæ J ¹ïÚï ¹ëy²éçÝç¹œæ …æï ÜéUÀ çÝç{ …¹æ ãæï°è, ©¨ÜUæ ©Ð²æï°
°æ¡±æï´ ÜUè ÐæÆàææHæ ÜïU ÜU¹Úï ¾æ¡{Ýï ÜïU çH» ©Ð²æï° ¹ï´ HæÝæ J
™éÝèHæH ¥æàææÚæ¹ ½°„ ©ÈüU ¹æïÅæ J’
çÎ. 19-7-76
D D D
JJ ãçÚ:ú JJ
89. Îïãy²æ°
Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï 22 …éHæ§ü ÜïU Úæï…, ¨é¾ã ¹ï´ ÝçDzæÎ ¨ï ÈUæ…HÐéÚ
ÁGææÝæ ‰ææ J
21 …éHæ§ü ÜUæï àææ¹ ÜïU ±v„ Ÿæè¹æïÅæ Ýï ©ÝÜUè ¨ï±æ ¹ï´
ÚãÝï±æHï Úæ…ê½æ§ü ÜUæï ¾éHæÜUÚ ¾„æ²æ, ‘¹éÛæï ÜéU¨èü°æÇGè ¹ï´ ç¾ÆæÜUÚ
¨æÚï ¥æŸæ¹ ¹ï´ Íæé¹æÝæ J’
¥æ¿ææÝé¨æÚ Úæ…é½æ§ü Ýï ©‹ãï´ ÜéU¨èü°æÇGè ¹ï´ ç¾Ææ²æ J °æÇGè
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 269
™HÝï H°è J ¥æŸæ¹ ÜUè ¨½è ±S„é¥æï´ ÜUæï Ÿæè¹æïÅæ ¥ÐÝï ÎæïÝæï´
ãæ‰æ …æïÇGÜUÚ Ðí‡ææ¹ ÜUÚ Úãï ‰æï J ±ÝSÐç„, H„满, ÐïÇG, дÀè,
ÜU¹Úï ¨½è ÜUè ¹æÝæï ±ï ç¾Îæ§ü Hï Úãï ‰æï J ²ã ¨¾ v²æ ãæï Úãæ
ãñ, ²ã Úæ…ê½æ§ü ¨¹Ûæ Ýãè´ Ðæ²ï, çÈUÚ ½è ÜéUÀ „æï ¥H° ÍæÅ Úãæ
ãñ, §¨ÜUæ çÜ´Uç™„ì ¥æ½æ¨ …MÚ ãé¥æ J
¥´„ ¹ï´, Ÿæè¹æïÅæ ç…¨ ž ¹ï´ ÚæïÁGæ SÝæÝ çÜU²æ ÜUÚ„ï ‰æï, ©¨ÜïU
¾æÚï ¹ï´ ©‹ãæï´Ýï Úæ…ê½æ§ü ÜUæï ¨ê™Ýæ Îè, ‘Îï¶, ²ã ž ±ñÜ´UéÆÜUæÜUæ
ÜUæ ãñ J ÜUH …ËÎ-¨ï-…ËÎ ©‹ãï´ Ðãé¡™æ ÎïÝæ J’
Úæ…ê½æ§ü „éÚ´„ ¾æïH ©Æï, ‘HïçÜUÝ ¹æïÅæ, ã¹ HæñÅ ¥æ»¡°ï „¾
…MÚ„ Ýãè´ ÐÇGï°è ?’
‰ææïÇGè ¨è ¨Gw„ ¥æ±æ… ¹ï´ Çæ¡Å„ï ãé» Ÿæè¹æïÅæ ¾æïHï, ‘²ã
ÐêÀ„æÀ ÜUæ Ûæ¢ÛæÅ ÀæïÇGÜUÚ …æï ¹ñ´ ÜUã„æ ãê¡ ±ñ¨æ ÜUÚ Ýæ J ¥æ»¡°ï
„¾ çÈUÚ ¨ï ¹¡°±æ Hï J’
ç±cæ² ±ãè´ ¶Gy}æ ãé¥æ ¥æñÚ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ©ÝÜïU M¹ ¹ï´ Hï
…æ²æ °²æ J 21 …éHæ§ü ÜUè Úæ„ °éÁGæÚ °²è J
22 …éHæ§ü ÜïU ÚæïÁGæ Ðíæ„: Îæï-ÉGæ§ü ¾…ï ¨ï ãè Ÿæè¹æïÅæ ÜUæ´„æ¾ãÝ
ÜUæï ©ÆæÝï H°ï J S±²´ ½è, ¨¾ ÜéUÀ …ËÎ ãè çݾÅæÜUÚ „ñ²æÚ
ãæï °²ï J ¨¾ Hæï° „ñ²æÚ ãæï °²ï ¥æñÚ °æÇGè ¹ï´ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæ ¨æ¹æÝ
Ú¶ÜUÚ ©ÝÜïU ¾éHæ±ï ÜUè Úæã Îï¶Ýï H°ï J ¨æÚè Úæ„ Ðæ°H ÜUè
½æ¡ç„ ¾æçÚàæ ãæï Úãè ‰æè ¥æñÚ ¥¾ ½è …H{æÚ满 ¹ê¨Hæ{æÚ ¾Ú¨
Úãè ‰æè´ J §„Ýï ¹ï´ …æïÚæï ¨ï ¹ïÍæ°…üÝæ ãæïÜUÚ ÜUãè´ ç¾…Hè ç°Úè J
¨ëçC ¹æÝæï´ ÜUíéh ãæï °²è ‰æè ¥æñÚ ©¨ÜUæ „æ¢Ç±Ýëy² àæéM ‰ææ J
Hÿæ‡æ ÜéUÀ ÆèÜU Ýãè´ H°„ï ‰æï J ¨¾ Hæï° ç™´ç„„ ãæï °²ï J
§„Ýï ¹ï´ …æïÚ ¨ï ¥æ±æÁGæ ÎïÜUÚ Ÿæè¹æïÅæ Ýï Úæ¹ ¥æñÚ Úæ…ê½æ§ü
ÜUæï ¾éHæ²æ ¥æñÚ ¾„æ²æ, ‘¹éÛæï ç„ÚÐæH ÜïU Ýè™ï ¨ï Hï ™Hæï ¥æñÚ
270 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
„éÚ´„ ¹æïÅÚ ¹ï´ ç¾Ææ Îæï J ÛæÅ ¨ï J y±Úæ ÜUÚæï, ‰ææïÇGè ½è ÎïÚ
}æ„ ÜUÚæï J
™æÚ Ã²çv„²æï´ Ýï ç„ÚÐæH ÜUæï Àæ„ï ÜUè „Úã ÐÜUÇG Ú¶æ ¥æñÚ
©¨ÜïU Ýè™ï ¨ï Ÿæè¹æïÅæ ÜUè ÜéU¨èü°æÇGè ÜUæï }æ<¨ÇèÛæ ÜUæÚ „ÜU Hï
…æ²æ °²æ, y±Úæ ÜUÚ ÜïU ÛæÅ ¨ï °æÇGè ¹ï´ ç¾Ææ²æ ½è °²æ J
Ðíæ„: ÜïU Ðæ¡™ ¾… ™éÜïU ‰æï J ÐêÁ²Ÿæè ÜïU ¨æ‰æ °æÇGè ¹ï´ Úæ¹½æ§ü
¥æñÚ Ý´Îé½æ§ü ¾ñÆ °²ï J Çæò. ÜUæ‹„æ¾ãÝ ¥æñÚ Úæ…ê½æ§ü ²ï ÎæïÝæï´
ÜUæ‹„æ¾ãÝ ÜUè çÈU²æÅ °æÇGè ¹ï´ ¾ñÆï J Ðæ²HÅ ÜUæÚ ÜUè „Úã
ÜUæ‹„æ¾ãÝ ÜUè °æÇGè ¥æ°ï ‰æè J
}æé¨Hæ{æÚ ¾Ú¨Ýï±æHè ¾æçÚàæ ÜUæï °æÇGè ÜUè ç¶ÇGÜUè ¨ï
Îï¶ÜUÚ Ÿæè¹æïÅæ ç±™æÚ ÜUÚ Úãï ‰æï, ‘§„Ýè „êGÈUæÝè ¾æçÚàæ ¹ï´ ¥°Ú
Ú¹‡æ½æ§ü ÜïU ÈUæ¹ü ã橨 ÜUè ¥æïÚ …æÝï±æHæ ÚæS„æ ÐæÝè ½Ú …æÝï
¨ï ¾´Î ãæï °²æ, „æï ¹éçàÜUH ¶ÇGè ãæï°è J’ §¨è ÜUæÚ‡æ ãè „æï ©‹ãæï´Ýï
y±Úæ ÜUÚ ÜïU °æÇGè ¾æãÚ çÝÜUæHÝï ÜUæï ÜUãæ ‰ææ J
…ñ¨ï ãè Ÿæè¹æïÅæ ÜUè °æÇGè ™æHê ãæïÜUÚ °ïÅ ¨ï ¾æãÚ ÚæS„ï ÐÚ
°²è, „éÚ´„ ãè ¥æŸæ¹ ÜUè ç¾…Hè ™Hè °²è J ™æÚæï´ „ÚÈU ¥´{ïÚæ
Àæ °²æ J ¥æŸæ¹ ÜUè ç¾…Hè °íèÇ ¨ï ãè ¨è{è Hæ§üÝ ¨ï Ðíæ#
ãé§ü ‰æè, §¨çH» §¨ „Úã çÏæ…Hè …æÝæ ±ñ¨ï „æï ¹é¹çÜUÝ Ýãè´ ‰ææ J
§¨ ¥ÜUçËЄ ÍæÅÝæ ¨ï, ½ç±c² ¹ï´ ÜéUÀ ¥àæé½ ¥æñÚ ¥ÍæçÅ„
ÍæÅÝï±æHæ ãñ, §¨ÜUæ àæÜU ¨½è ÜïU ¹Ý ¹ï´ ãé¥æ J
°æïÚ{Ý™æ™æ ÜïU ¹é¶ ¨ï ¥Ýæ²æ¨ àæÏÎ ¾æãÚ ÐÇGï, ‘¥¾
¹æïÅæ ¥æŸæ¹ ¹ï´ HæñÅÜUÚ Ýãè´ ¥æ»¡°ï J’
°æÇGè ‘¨´„Úæ¹ ç±nH ÜU‹²æ ç±læH²’ ÜïU ÚæS„ï ¨ï ãæ§ü±ï ÐÚ
çÝÜUH °²è J ÜU§ü S‰ææÝæï´ ÐÚ ÐæÝè ½Úæ ãé¥æ ‰ææ, çÈUÚ ½è ÜéUÀ
ç±ÍÝ ©ÐçS‰æ„ Ýãè´ ãé¥æ J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 271
ÜUæÚ ¹ï´ ãè Ÿæè¹æïÅæ Ýï Ý´Îé½æ§ü ¨ï ÜUãæ, ‘½æ§ü, „é¹ Ú¹‡æ½æ§ü
¨ï ¾æ„ ÜUÚ Hæï ¥æñÚ ¥°Ú ©ÝÜUè ¨´¹ç„ Ýãè´, „æï çÈUÚ ¨è{ï ¨éÚ„
ÜïU ¥æŸæ¹ ¹ï´ …æÜUÚ ¹ñ´ ±ãæ¡ Îïãy²æ° ÜUM¡°æ J’ Ÿæè¹æïÅæ Îïãy²æ°
ÜUÚÝï±æHï ãñ¢, ²ã ¾æ„ „¾ „ÜU Ý´Îé½æ§ü ÜïU ¥Hæ±æ ¥æñÚ ÜUæï§ü ½è
…æÝ„æ Ýãè´ ‰ææ, ¨½è Ðê‡æü„: ¥Ýç½¿æ ‰æï J
ÈUæ…HÐéÚ ¹ï´ ŸæèÚ¹‡æ½æ§ü ¥æñÚ Ÿæè}æ„è {èÚ…¾ãÝ ¨é¾ã À
¾…ï S±æ°„ ÜïU çH» ©ÐçS‰æ„ ‰æï J Ÿæè¹æïÅæ ÜUè ¨ê™ÝæÝé¨æÚ Ý´Îé½æ§ü
Ýï Ú¹‡æ½æ§ü ÜUæï Ðæ¨ ¹ï´ ¾éHæÜUÚ ¾æ„ ÜUÚ Hè J-‘¹æïÅæ ¥æÐÜïU
ÈUæ¹ü ã檨 ¹ï´ Îïã ÀæïÇGÝæ ™æã„ï ãñ´ J ¥æÐÜUè ¨´¹ç„ ãæï°è „æï
ãè ±ï ±ñ¨æ ÜUÚï´°ï J ¥æÐÜUè ¨´¹ç„ Ý ãæï „æï çÈUÚ ¨éÚ„ ¥æŸæ¹
…æÜUÚ ±ãæ¡ Îïã ÀæïÇG Îï´°ï J’
²ã ¨éÝÜUÚ ŸæèÚ¹‡æ½æ§ü ÐÚ ¹æÝæï ±ÁæíæÍææ„ ãé¥æ J ©Îæ¨
ãæïÜUÚ ±ï ¾æïHï, ‘ÍæÚ ÐêÁ²Ÿæè ÜUæ ãè ãñ J ©ÝÜUè …ñ¨è §ÓÀæ ãæï
±ñ¨æ ÜUÚï´ J’ ¥æ… ãè Îïã ÀæïÇGÝï ÜUæ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæ ç±™æÚ Ú¹‡æ½æ§ü
ÜUæï ¿ææ„ Ýãè´ ‰ææ J
©¨ çÎÝ ÐêÁ²Ÿæè Ýï ¨¾ ÜïU ¨æ‰æ ½æï…Ý Ýãè´ çH²æ J ©‹ãæï´Ýï
ÜUæ‹„æ¾ãÝ ÜUæï, ÜéUÀ ¾ÝæÜUÚ Hï ¥æÝï ÜUæï ÜUãæ J ©‹ãæï´Ýï ¨êÚ‡æ ÐæÝè
}æï¢ ©ÏææH ÜUÚ çβæ J Ÿæè¹æïÅæ ÜïU±H Îæï-™æÚ ÅéÜUÇGï ãè ¶æ ¨ÜïU J
ŸæèÚ¹‡æ½æ§ü ¨ï ¨´¹ç„ Ðíæ# ãæïÝï ÐÚ ¥¾ Ÿæè¹æïÅæ Ýï çÝçp´„„æ
¨ï ¥ÐÝæ ™à¹æ, °Hï ÜUè Ü´UÆè ¥æñÚ ÍæÇGè çÝÜUæHÜUÚ Úæ¹½æ§ü ÜUæï
Îè ¥æñÚ ¾æïHï, ‘½æ§ü ÜUæï Îï ¥æÝæ J’ ¨¾ ±S„黡 Ý´Îé½æ§ü „ÜU Ðãé¡™
°²è´ J
±ñ¨ï „æï ÚæïÁGæ, ÜéUÀ ÜUæ¹ ãæï „æï Ÿæè¹æïÅæ ¥ÐÝè ±S„黡 ¨ï±æ
¹ï´ ÚãÝï±æHï òçv„ ÜUæï çβæ ÜUÚ„ï ‰æï ¥æñÚ ÜUæ¹ Ðê‡æü ãæï„ï ãè ©¨¨ï
272 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
¹æ¡° çH²æ ÜUÚ„ï ‰æï J ‘¥æ… »ï¨æ Ý ÜUÚ ÜïU, ²ï ±S„黡 Ý´Îé½æ§ü
ÜUæï v²æï´ Îè °²è´ ?’ ¨½è ÜïU ¹Ý ¹ï´ ÐíÔAæ ¶ÇGæ ãé¥æ, HïçÜUÝ ÐêÀÝï
ÜUè çÜU¨èÜUæï çã}¹„ Ýãè´ ãé§ü J ÜéUÀ çÝÚæHæ ÍæÅ Úãæ ãñ, ²ã ±ï
…æÝ Ðæ²ï, ÐÚ ©¨ÜUæ ¥‰æü Єæ Ýãè´ H°æ J
Ý´Îé½æ§ü „éÚ´„ Ÿæè¹æïÅæ ÜïU Ðæ¨ ¥æ °²ï J Ÿæè¹æïÅæ Ýï ©Ý¨ï ÜUãæ,
‘½æ§ü, ¥æ… ™æÚ ¾…ï ÜïU ¾æÎ ¹ñ´ Îïã ÀæïÇG Îê¡°æ J’
²ã ¨éÝÜUÚ {ëC„æÐê±üÜU Ý´Îé½æ§ü Ýï ÐêÀæ, ‘¹æïÅæ ! §„Ýè …æïÚæï´
¨ï ¾æçÚàæ ãæï Úãè ãñ, „æï ©¨¨ï Îïã ÜïU ¥çxݨ´SÜUæÚ ÜUæï „ÜUGU UHèÈGU U
ãæï°è J ¹ãè ÝÎè ¹ï´ ½æÚè ¾æÉG ãñ J Îæï-„èÝ çÎÝ LÜU Ýãè´ ¨ÜU„ï?’
öÉG S±Ú ¹ï´ ÐêÁ²Ÿæè Ýï ©‹ãï´ ¨éÝæ²æ, ‘¥çxݨ´SÜUæÚ ÜUÚÝæ
¨´½± Ýãè´ ãé¥æ „æï §¨ Îïã ÜUæï ÝÎè ¹ï´ ÀæïÇG ÎïÝæ J ¹ñ´Ýï ç݇æü²
Hï çH²æ ãñ J This is not a matter of discussion.*
¥¾ ¥æ°ï ÜéUÀ ½è ¾æïHÝï ÜUæï ¾æÜUè Ýãè´ Úãæ J Ý´Îé½æ§ü ™éÐ
ãæï °²ï, ©ÝÜUæ ™ïãÚæ ©„Ú °²æ J
ÈUæ…HÐéÚ ÜïU ŸæèÚ¹‡æ½æ§ü ÜïU ‘ÈUæ¹ü ã檨’ ÜUè Ýæ¹Ðç^ÜUæ
ç±ç{ ¥¾ „ÜU ãé§ü Ýãè´ ‰æè J ݲæ Ýæ¹ çH¶è ãé§ü Ýæ¹Ðç^ÜUæ
ÜU½è ÜUè ¥æ ÐÇGè ‰æè J Ýæ¹ ‰ææ ‘ãçÚS¹ëç„ J’ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ±ã
Ýæ¹Ðç^ÜUæ çζæ§ü °²è J ©‹ãæï´Ýï ÜUãæ, ‘¥½è „éÚ´„ ãè H°æ Îæï J’
Ýæ¹Ðç^ÜUæ „éÚ´„ H° °²è ¥æñÚ ‘ÈUæ¹ü ã檨’ ‘ãçÚS¹ëç„’ ¾Ý
°²æ J Ÿæè¹æïÅæ ÜïU Ðí²æ‡æ ÜïU çÎÝ ãè ²ã Ýæ¹Ðç^ÜUæ H°è ²ã ÜñU¨æ
¥…è¾ §œæÈGU UæÜUGU U !
ÜUÚè¾ „èÝ ¾…ï Ÿæè¹æïÅæ Ýï ŸæèÚ¹‡æ½æ§ü ÜUæï ÈUæïÝ ÜUÚ ÜïU,
* ²ã Ïæ㨠ÜUÚÝï ÜUæ 籯² Ýãè¢ ãñ J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 273
±ÇæïÎÚæ ¨ï ¾éHæ HïÝï ÜUæï ÜUãæ J ÐêÁ²Ÿæè ÜUæï ç¹HÝï ŸæèÚ¹‡æ½æ§ü
ÜïU ÐçÚ±æÚ ÜïU ¨½è ¨ÎS² ¥æ °²ï J ©Ý¨ï Ðíï¹Ðê±üÜU ¾æ„™è„
ÜUÚ ÜïU Ÿæè¹æïÅæ Ýï ©‹ãï´ …Úæ …ËÎè-ãè ç¾Îæ çÜU²æ J
™æÚ ¾…ï ©‹ãæï´Ýï ¥ÐÝè àæÚèÚ ÜUæï ¾Úæ¹Îï ¨ï ©ÆæÜUÚ ¥´ÎÚ
ÜU¹Úï ¹ï´ Ú¶Ýï ÜUè ¥æ¿ææ ÜUè J ¾æÎ ¹ï´ Ý´Îé½æ§ü ÜUæï ÜU¹Úï ¹ï´
¾éHæÜUÚ ©Ý¨ï ¥ÜïUHï ¹ï´ Ðæ¡™-À ç¹ÝÅ ¾æ„™è„ ÜUè J ©¨
±v„ Ý´Îé½æ§ü ¨ã…SÈéUçÚ„ ¥´„:ÐíïÚ‡ææ ¨ï ¾æïH °²ï, ‘„é}ãæÚï
ÐèÀï ¹ñ´ ¥æŸæ¹æï´ ¹ï´ Úãê¡°æ ¥æñÚ ¥æŸæ¹æï´ ÜUæ Š²æÝ Ú¶ê¡°æ J’
Ÿæè¹æïÅæ Ýï ¥æ¡¶æï´ mæÚæ ãè ¥ÐÝæ ¨´„æïcæ Ðí°Å çÜU²æ J
Ý´Îé½æ§ü ¨ï ¾æ„™è„ Ðê‡æü ãæï„ï ãè ©‹ãæï´Ýï ŸæèÚ¹‡æ½æ§ü, Ÿæè}æ„è
{èÚ…¾ãÝ, Ÿæè}æ„è ÜUæ´„æ¾ãÝ, ŸæèÚæ…ê½æ§ü ¥æñÚ ŸæèÚæ¹½æ§ü ÜUæï ½è
ÜU¹Úï ¹ï´ ¾éH±æ²æ ¥æñÚ çÈUÚ ¨¾ ÜUæï ¨ê™Ýæ Îè, ‘„é}ãï´ ¥´ÎÚ ¾ñÆÝæ
ãæï „æï ¥´ÎÚ ¾ñÆæï, ¾æãÚ ¾ñÆÝæ ãæï „æï ¾æãÚ ¾ñÆæï J ¥xæÚ ¥¢ÎÚ
ÏæñÆÝæ ãñ „æï |æxæ±æÝ ÜUæ S}æÚ‡æ ÜUÚÝæ J ¥¾ ¹éÛæï ÜUæï§ü ½è Ý
¾éHæ» J §¨ ÜòU‰æïÅÚ ÜUæï ¹ïÚï àæÚèÚ ¨ï ÎêÚ Ýãè´ ÜUÚÝæ J ²ã ¹ïÚæ
…è±Ý¨æ‰æè ãñ J’-ÐêÁ²Ÿæè ÜïU ²ï ¥´ç„¹ àæÏÎ ‰æï J
¨½è Ýï ÜU¹Úï ¹ï´ ¾ñÆÝæ ãè Ш´Î çÜU²æ J ÜU¹Úæ ¾´Î ÜUÚ ÜïU ¨¾
²ãæ¡-±ãæ¡ ¾ñÆÜUÚ ‘ãçÚ:ú’ ÜUæ …æÐ ÜUÚÝï H°ï J Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ÜUÚè¾
SÅêH ÐÚ ¾ñÆÜUÚ Ý´Îé½æ§ü ½è ¥æ¡¶ï´ ¾´Î ÜUÚ ÜïU …æÐ ÜUÚ Úãï ‰æï J
Úæ„ ÜïU ÜUÚè¾ ¾æÚã ¾…ï Ý´Îé½æ§ü ÜïU ¹Ý ¹ï´ ¨ã…SÈéUÚ‡æ ãé¥æ
çÜU, ‘²æï°è Ÿæè¥Úç±´Î ÜUæï …æï ¾è¹æÚè ‰æè ±ãè ‘ÐíæïSÅïÅ xHñ¢Ç’ ÜUè
¾è¹æÚè Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ½è ãñ, Ÿæè¥Úç±´Î Ýï àæÚèÚ ÀæïÇGæ ‰ææ àæéÜUí±æÚ
ÜUæï ¥æñÚ ¥æ… ½è àæéÜUí±æÚ ãè ãñ J ©‹ãæï´Ýï ¥ÐÝæ àæÚèÚ Úæ„ ÜUæï
ÇïÉG ¾…ï ÀæïÇGæ ‰ææ J §¨çH» Ÿæè¹æïÅæ ½è àææ²Î ©¨è ¨¹² àæÚèÚ
ÀæïÇG Îï´°ï »ï¨è ¥ç{ÜU ¨´½æ±Ýæ ãñ J’
274 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 Úæ„ ÜUæï ¨æÉGï ¾æÚã ¾…ï Çæò. ÜUæ‹„æ¾ãÝ Ýï ÝæÇGè ÜïU ÆæïÜïU
ç°Ýï „æï „è¨-Ðñ´„è¨ ‰æï J »ÜU ¾…ÜUÚ Ð´Îíã ç¹ÝÅ ÐÚ Úæ¹½æ§ü
ÜUæï Ÿæè¹æïÅæ ÜUæ àæÚèÚ Sдç΄ ãæï„æ çζæ²è çβæ J
Çæò. ÜUæ‹„æ¾ãÝ Ýï 1.25 ÜUæï …¾ ÝæÇGè Îï¶è „¾ ÆæïÜïU
ç¾HÜéUH Ýãè´ ‰æï, Nβ ÐÚ SÅï‰ææïSÜUæïÐ H°æ²æ „æï Nβ ½è ¾´Î
ãè ‰ææ J çÝçp„ ãè àæÚèÚ Ðíæ‡æç±ãèÝ ãæï °²æ ‰ææ J
22 …éHæ§ü ÎæïÐãÚ ™æÚ ¾…ï ÜïU ¥æ¨Ðæ¨ àæéM ãæï °²è ãé§ü
Îïãy²æ° ÜUè çÜUí²æç±ç{ 23 …ééHæ§ü 1976 ÜïU Ðíæ„: 1.25 ¾…ï
Ðê‡æü ãé§ü ‰æè J
д™¹ãæ½ê„æï´ ÜUæï HæñÅæÝï ÜïU çH» ¥ÐÝæ àæÚèÚ Ÿæè¹æïÅæ Ýï
¶æHè ÜUÚ çÎ²æ ‰ææ J
D D D ‰æï ¥æñÚ ¥æ… ©ÝÜUæ àæÚèÚ ‰ææïÇGè ÎïÚ ¹ï´ ãè ¥öಠãæïÝï±æHæ ãñ,
JJ ãçÚ:ú JJ
90. ‘¥xݲï S±æãæ !...’
Ÿæè¹æïÅæ ÜïU àæÚèÚ ÜUè ÎãÝçÜUí²æ ¨é¾ã À ¾…ï Ú¶è °²è J
¥½è „æï ¨é¾ã ÜïU ÇïÉG ãè ¾…ï ‰æï J Ðæ¡™-¨æÉGï Ðæ¡™ „ÜU ¾ãé„
¨ï ¹ãœ± ÜïU ÜUæ}æ ¶Gy}æ çÜU²ï …æ ¨ÜU„ï ‰æï, ¥æñÚ ¶Gy}æ ÜUÚÝæ
…MÚè ½è ƒæ J
¥ÐÝï Nβ ¹ï´ ©¹ÇGæ ãé¥æ Îé:¶ ÜUæ ¨æ°Ú ÐèÜUÚ Ý´Îé½æ§ü
Ÿæè¹æïÅæ ÜïU S±…Ýæï´ ÜUæï, Ðíï¹è…Ýæï´ ÜUæï wGæ„æï´ mæÚæ ¥æñÚ „æÚ mæÚæ ¨´Îïàæ
Ðãé¡™æÝï ÜïU ÜUæ¹ ¹ï´ …éÇG °²ï J }æàæèÝ ÜUè „Úã ©ÝÜUè ¥¡°éçH²æ¡
™HÝï H°è´ J ‘çÜU¨ï ¥æñÚ v²æ çH¶Ýæ’ ±ã ©ÝÜïU ¥´„Ú ¹ï´ ¨êÛæ„æ
°²æ ¥æñÚ ÛæÚÛæÚ ÜUH¹ ¨ï ÜUGU UæxæGÁGææï´ ÐÚ àæÏξh ãæï„æ °²æ J Ÿæè¹æïÅæ
ÜUè ãè àæçv„ ²ã ¨¾ ©ÝÜïU ¹æŠ²¹ ¨ï çH¶±æ Úãè ‰æè ¥æñÚ
ÜUÚ±æ Úãè ‰æè, §¨¹ï´ ©‹ãï´ ÜUæï§ü ¨´Îïã Ýãè´ ‰ææ J ½æïÚ ÜïU Ðæ¡™-
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 275
¨æÉGï Ðæ¡™ „ÜU Ý´Îé½æ§ü ÜUæ ²ãè ÜUæ¹ ™H„æ Úãæ J ¨æ´¨ HïÝï ÜUè
½è ÈéU¨ü„ Ý ‰æè J ¥¾ „ÜU Úæ„ ÜUè ÜUæçH¶ ÜUæï Ðæï´ÀÜUÚ ÐíÜUæàæ
ÜUè çÜUÚ‡æï´ Ð뉱è ÐÚ {èÚï-{èÚï ©„ÚÝæ ÐíæÚ´½ ãæï °²è¢ ƒè¢ J
Ÿæè¹æïÅæ ÜïU àæÚèÚy²æ° ÜïU ¾æÎ „éÚ´„ ãè ŸæèÚ¹‡æ½æ§ü Ýï ‘ÈUæ¹ü
ã檨’ ÜïU ò±S‰ææÐÜU ŸæèÀ°Ý½æ§ü ÜUæï ™æÚ ¾…ï ¾éHæÜUÚ ¥çxݨ´SÜUæÚ
ÜïU çH» ¨ê¶è HÜUçÇG²æï´ ÜUæ §‹„ÁGææ¹ ÜUÚÝï ÜUæ ¨ê™Ý çÜU²æ ‰ææ J
¾æçÚàæ ÜïU çÎÝæï´ ¹ï´ ¨ê¶è HÜUçÇG²æ¡ ÐæÝæ ÜUÚè¾-ÜUÚè¾ ¥¨´½± ãñ
»ï¨æ ŸæèÀ°Ý½æ§ü ÜUæï H°æ, çÈUÚ ½è дÎÚã-¾è¨ ¹Ý HÜUçÇG²æ¡ ÜUè
ò±S‰ææ ¨ã…„æ ¨ï ãæï °²è¢, ²ã »ÜU ¥æp²ü ãè ‰ææ J
¹ãè ÝÎè ÜïU Ðæ¨ ¹ï´ ãè 癄æ ÜUæï Ú™æ °²æ J ‘ÜUH §¨è
±v„ ½æïÚ ¹ï´ Ÿæè¹æïÅæ ÝçDzæÎ ¨ï ÈUæ…HÐéÚ …æÝï ÜUæï çÝÜUH ÐÇGï
Á±æHæ¥æï´ ÜïU ¥{èÝ ãæïÝï±æHæ ãñ’, §¨ ç±™æÚ ¨ï ¨½è ÜïU Nβ
½æÚè ãæï °²ï ‰æï, ¥æ¡¶æï´ ÜUè ÐHÜïU´ ½è°è ãæï °²è ƒè¢ J
‘¥æ… ã¹ ¥Ýæ‰æ ãæï °²ï, ¹æ¡ ã¹ï´ ÀæïÇGÜUÚ ™Hè °²è’ §¨
½æ± ¨ï ¨½è ÜïU Nβ ¥æÜUí´Î ÜUÚ Úãï ‰æï J
»ÜU-Îæï ÍæçÇG²æï´ ¹ï´ ãè ÐêÁ²Ÿæè ÜUæ àæÚèÚ ¥æ¡¶æï´ ¨ï ¥æïÛæH
ãæïÝï±æHæ ãñ, §¨ ÐÚ çÜU¨èÜUæï ç±Eæ¨ Ýãè´ ãæï Úãæ ‰ææ J ‘¨¹²
§„Ýè …ËÎè °éÁGæÚ °²æ ? ÐêÁ²Ÿæè ÜUæ ¥çS„y± ²ã v²æ ¨ÐÝæ
ãè ‰ææ ? ¥½è-¥½è „æÚ …éÇGÝï H°ï ‰æï, ¨´°è„ Ðí°Å ãæï Úãæ ‰ææ
¥æñÚ ¥™æÝÜU „æÚ ÅêÅ °²ï ?...Ýãè´ ! ©ÝÜUæ ¥çS„y± ÜUæï§ü
¨ÐÝæ Ýãè´ ‰ææ, ±ï „æï ¶éÎ-S±²´ ãè ¥¾ ¥çS„y± ¾Ý °²ï
ãñ´, ©ÝÜUæ ™ñ„‹² ¨±üòæÐè ãæï °²æ ãñ J §¨ àæÚèÚ ¹ï´ Úã„ï
ãé» ½è ±ï àæÚèÚ ¹ï´ Ýãè´ ‰æï, ±› ÜUè „Úã ©‹ãæï´Ýï àæÚèÚ ç¨ÈGU UüU
{æÚ‡æ çÜU²æ ‰ææ, ±ï „æï ¨±ü~æ ãñ´, ²ãæ¡-±ãæ¡ ¨±ü~æ ãñ´ ¥æñÚ ã¹æÚï
276 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
Nβ ¹ï´ ½è ãñ´ J HïçÜUÝ ©ÝÜUæ ²ã ¨é´ÎÚ àæÚèÚ ¥¾ ÝÁGæÚ Ý
¥æ»°æ J...’ ¨¾ ÜïU Nβ Úæï Úãï ‰æï, ÜUæñÝ çÜU¨ï ¨æ´y±Ýæ Îï°æ ?...
¥ÐÝï ¹Ý ÐÚ ÜUæ¾ê Ú¶ÜUÚ Ÿæè¹æïÅæ ÜUè Îïã ÜUæ Sд煴° çÜU²æ
°²æ J Ðíæ‡æç±ãèÝ ÜUHï±Ú ¨½è Ýï ©Ææ²æ ¥æñÚ ¾æÚè-¾æÚè ¨ï Ü´U{æ
ÎïÜUÚ ©ÝÜïU ½æÚè ÜUι ÝÎè ÜUè Úï„è ¹ï´ ©ÆÝï H°ï J ™H„ï-™H„ï
¥æ¡¶æï´ ¨ï ÅÐÜUÝï±æHï ¥æ¡¨ê ¾æçÚàæ ¨ï ÐãHï ãè ½è°è ãé§ü Úï„è ¹ï´
ç°Ú Úãï ‰æï J {Ú‡æè¹æ„æ ½è Îí籄 ãæï °²è ‰æè, ²ã ½è°è Úï„è
¾„æ Úãè ‰æè J
ÍæÅÝï±æHè ÍæÅÝæ ÜUæ Ðê±æü½æ¨ ãæïÝï ¨ï ¹ïÍæÚæ… „æï ÐãHï ãè
Úæï ™éÜïU ‰æï ¥æñÚ ¥¾ ¨ê¶è ¥æ¡¶æï´ ¨ï ±ï ©¨ àæÚèÚ ÜUæï Îï¶ Úãï
‰æï J ‘S±ïÓÀæ ¨ï ¥ÐÝï àæÚèÚ ÜUæ ±› ©„æÚÝï±æHï ç±{æ„æ ÜïU §¨
HæÇGHï Ý‹ãï¢ ¾ÓÓæï ÜïU ¥çxݨ´SÜUæÚ ÜïU ¨¹², ¹éÛæï ½è ¥ÐÝæ Îé:¶
½êHÜUÚ àææ´„ ÚãÝæ ™æçã» ¥æñÚ ¹êÜU ÚãÜUÚ ±ã Îï¶Ýæ ™æçã»’,
²ã ¨¹Ûæ ©¨ ¹ïÍæÚæ… ÜUæï ½è ‰æè J
ãæ‰æ ¹ï´ ¥çxÝ HïÜUÚ ŸæèÚ¹‡æ½æ§ü ÐêÁ²Ÿæè ÜïU àæÚèÚ ÜïU Ðæ¨
°²ï J 癄æ ÐÚ Ú¶ï ãé» Ÿæè…è ÜïU àæÚèÚ ÜUæï ¥çxÝ Ýï ÜUæï¹H„æ
¨ï SÐàæü çÜU²æ, çÛæÛæÜU„ï-çÛæÛæÜU„ï SÐàæü çÜU²æ ¥æñÚ çÈUÚ ‰ææïÇGï ãè
¨¹² ¹ï´ Hæñ-Hæñ ÜUÚ„è Á±æH满 ¥æÜUæàæ ¹ï´ ªÐÚ-ªÐÚ ©ÆÜUÚ
¥æ¨¹æÝ ÜUæï ÀêÝï H°è J ‘§Î´ Ý ¹¹...’ ÜUã„ï ãé» Ÿæè¹æïÅæ Ýï Îè
ãé§ü ¥ÐÝï àæÚèÚ ÜUè ¥´ç„¹ ¥æãéç„ ½è ¥çxÝÎï± Ýï S±èÜUæÚ ÜUè
‰æè J §„Ýï Ðç±~æ àæÚèÚ ÜUè ¥æãéç„ ©¨ï ÜU§ü çÎÝæï´ ÜïU ¾æÎ Ðíæ#
ãé§ü ‰æè J ©¨Ýï ±ã ¥æÝ´ÎÐê±üÜU ‘™Å™Å’ ÜUÚ„ï S±æãæ ÜUÚÝæ àæéM
çÜU²æ ¥æñÚ ±ã ÜUæ²æ ½S¹è½ê„ ãæïÝï H°è J
¥æ¡¶æï´ ¹ï´ Ðíæ‡æ HæÜUÚ ¾æÚã ¥æ¡¶ï´ ²ã ¨¾ Îï¶ Úãè ‰æè´ J
Ÿæè¹æïÅæ ÜUãæ ÜUÚ„ï ‰æï, ‘ç…Ý ¾æ„æï´ ÜUæ ÜUæï§ü ¨æÿæè Ýãè´, ©ÝÜïU ¾æÚï
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 277
¹ï´ ¹ñ´ ÜU½è ¾æïH„æ Ýãè´ !...’ ÜïU±H À òçv„²æï´ ÜUè ©ÐçS‰æç„
¹ï´ ©ÝÜUæ àæÚèÚ ½S¹è½ê„ ãé¥æ, §¨ÜUè ¨æÿæè ‰æè ±ï ¾æÚ㠥桶ï´,
д™¹ãæ½ê„ ¥æñÚ ¨æÚè ¨ëçC !
§¨ ÍæÅÝæ ÜUæ …°„ ÜUæï çÜ´Uç™„ì ½è ¥æ½æ¨ ãæï„æ, „æï ¹ïHï
ÜUè „Úã Hæï°æï´ ÜUè ½èÇG …¹ …æ„è, Hæï°æï´ ÜïU Ûæé¢Ç ™Hï ¥æ„ï J
HïçÜUÝ ãæÚ°éÓÀ, S¹àææݲæ~ææ, ÝæÚï¾æ…è, ½æcæ‡æ, S¹æÚÜU §Ý ¨¾
¨ï ²ã ¨è{æ-¨æÎæ ¹ãæÝ çÎòæy¹æ ÎêÚ ‰ææ, Hæ¶æï´-ÜUÚæïÇGæï´ ¹èH
ÎêÚ ‰ææ, ¥SÐçàæü„ ‰ææ J
Îæï Íæ´Åæï´ ¹ï´ ãè ¥ÐÝè ¥æãéç„ °íã‡æ ÜUÚ ÜïU ¥çxÝÎï± ¥¾
àææ´„ ãæï °²ï ‰æï J ¨¾ ¥çS‰æ²æ¡ ¥æñÚ Úæ¶ ÜUæï §ÜU_æ çÜU²æ °²æ
¥æñÚ ¹ãè ÝÎè ¹ï´ ©‹ãï´ ç±¨ç…ü„ çÜU²æ °²æ J ±ï çÎò ¥çS‰æ²æ¡
¥æñÚ ±ã Ðæ±Ý Úæ¶ ¥ÐÝï ¹ï´ ¨¹æÜUÚ ¹ãè ÝÎè ÜUæ ½è àæéçhÜUÚ‡æ
ãæï °²æ J
Ÿæè¹æïÅæ Ýï ¥ÐÝæ àæÚèÚ Ð´™¹ãæ½ê„æï´ ÜUæï Ðê‡æüMÐ ¨ï HæñÅæ
çÎ²æ ‰ææ J ©ÝÜïU àæÚèÚ ÜUè ™éÅÜUè½Ú Úæ¶ ½è ÐèÀï Ýãè´ Úãè J
ÐèÀï Úã °²æ ç¨ÈGU UüU ©ÝÜUæ Ýæ¹, ©ÝÜUæ ÜUæ¹, ©ÝÜUæ ‘¹ñ´ ¨±ü~æ
ç±l¹æÝ ãê¡’ ²ã ¥æEæ¨Ý, ©ÝÜUæ ç±EòæÐè ™ñ„‹² ¥æñÚ ½v„æï´
ÜïU Nβ ¹ï´ Úãæ ãé¥æ ©ÝÜUæ ¥ÅH S‰ææÝ !
»ÜU ÐçÚÐê‡æü ÜU¹ü²æï°è ÜïU çÝcÜUæ¹ ÜU¹ü²æï° ÜUè Ðê‡ææüãéç„ ãæï
°²è ‰æè J
JJ ãçÚ:ú JJ
D D D
278 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 JJ ãçÚ:ú JJ JJ ãçÚ:ú JJ

¶¢Ç Îæï

ÐçÚçàæC ‘}æéÛæï ¨}ææ… ÜUæï ÏæñÆæ ÜUÚÝæ ãñ !’

- }ææïÅæ

ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 279 280 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 JJ ãçÚ:ú JJ
1. Ÿæè¨Îì°éL ÜïU ¾æÚï ¹ï´-ÐêÁ² Ÿæè¹æïÅæ ÜïU àæÏÎæï´ ¹ï´!
- ‘¨¹‰æü Ÿæè¨Îì°éL’ :
Ÿæè¹æïÅæ Ýï ¾„æ²æ ãñ, ‘Ðí½éÜëUÐæ ¨ï ‘§¨ …è±’ ÜïU Ÿæè¨Îì°éL
§„Ýï ¨¹‰æü ‰æï çÜU ¥°Ú ±ï ™æã„ï „æï ²ã ‘°{æàæ´ÜUÚ’ ©ÝÜUè ¨ã…ÜëUÐæ
ÜïU ÜïU±H §àææÚï ¨ï ãè ™ñ„‹² ¹ï´ çS‰æÚ ãé¥æ …æ ¨ÜU„æ ‰ææ J
‘°éL Ýï ¹éÛæï ÐÜUÇGæ’ :
ÜU§ü ¾æÚ Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï ½v„æï´ mæÚæ ÐêÀæ …æ„æ ‰ææ, ‘¥æÐ ¥ÐÝï
°éL ÜïU ¾æÚï ¹ï´ ¾„æÝæ J
„¾ ±ï ÜUã„ï, ‘°éL Ýï ¹éÛæï ÐÜUÇGæ ‰ææ, ¹ñ´Ýï „æï °éL ÜUæï ÐÜUÇGæ
Ýãè´ ‰ææ J’
‘²é±æ±S‰ææ ÜïU ¥æÚ´½ ÜïU ¨¹² „ÜU §¨ ¹æ°ü ¹ï´ …æÝï ÜUè
§ÓÀæ ²æ ç…¿ææ¨æ Ðí°Å Ýãè´ ãé§ü ‰æè J’
‘½ê°½ü ¹ï´ ¥°Ú ÐïÅîæïH ãæï, „æï ãè ¾æãÚ ¥æ ¨ÜU„æ ãñ, ±ñ¨ï
ãè ¹éÛæ ¹ï´ Îïàæ¨ï±æ ÜUÚÝï ÜUè …æï ÁGæ¾ÚÎS„ {éÝ ‰æè, ©¨èÜUæï
°éL¹ãæÚæ… Ýï ¨æ{Ýæ¹æ°ü ¹ï´ ¹æïÇG çβæ J’
‘àæéM-àæéM ¹ï´ °éL ÜUè ¹ÎÎ ÜUæ ¥æñÚ ©ÝÜUè àæçv„ ÜUæ, ÜUHæ
ÜUæ ¹éÛæï ÜéUÀ ½è ½æÝ Ýãè´ ‰ææ J ©‹ãæï´Ýï ¹éÛæï ç¨ÈGU UüU ¨æ{Ýæ ¾„æ²è:
S¹Ú‡æ, Ðíæ‰æüÝæ, ½…Ý-ÜUè„üÝ, ¥æy¹çݱïÎÝ ¥æñÚ ¨¹Ðü‡æ
ÜUÚÝæ, ¥½², ݹí„æ, ¹æñÝ, »ÜUæ‹„±æ¨ ¥æçÎ Ðí°ÅæÝæ J’
‘¹ïÚï ¨ÓÓæï °éL ÜïUàæ±æÝ´Î…è-{êÝè±æHï ÎæÎæ…è’ :
‘¹éÛæï ¨æ{Ýæ ¹ï´ Ðí‰æ¹ Ðí±ïàæ ÜUÚæÝï±æHï ¾æH²æï°è ¹ãæÚæ… ãè
‰æï J ÜéU´½¹ïHæ ¹ï´ ©Ý¨ï ãè ç¹HÝï ÎæñÇG„æ °²æ ‰ææ J’
‘¹ïÚï ¨ÓÓæï °éL „æï ÜïUàæ±æÝ´Î…è-{êÝè±æHï ÎæÎæ…è ãè ãñ´ J
HïçÜUÝ ÜïUàæ±æÝ´Î…è, ¨æ¡§ü¾æ¾æ...¥æçÎ »ÜU ãè ™ñ„‹² ÜUæ ¥æç±½æü±
ãñ, »ï¨æ ÎæÎæ ¨ï ¾æïH„ï ãé» ¹ñ´Ýï ¨éÝæ ãñ J’
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 281
‘±ï ¨¾ ¹ñ´ ãè ãê¡ J’ :
àæéM-àæéM ¹ï´ …¾ ¹ïÚæ °éL¹ãæÚæ… ÜïU ²ãæ¡ …æÝæ ãé¥æ ‰ææ,
„¾ ©‹ãï´ ÜU§ü ¾æÚ ¾æïH„ï ãé» ¹ñ´Ýï ¨éÝæ ãñ, ‘¹ñ´ ¥vÜUHÜUæïÅ S±æ¹è
ãê¡ J ©Ðæ¨Ýè¾æ¾æ ãê¡, ¨æ¡§ü¾æ¾æ ãê¡...’ »ï¨ï ÜU§ü Ýæ¹ ±ï ¥ÐÝï ¹é¶
¨ï Hï„ï ‰æï ¥æñÚ çÈUÚ ¨ï ÜUã„ï ‰æï, ‘±ï ¨¾ ¹ñ´ ãè ãê¡ J’
‘Ÿæè¨Îì°éL ½æ±ÝæMÐ, ™ñ„‹²MÐ ãñ, S‰æêH Ýãè´ J’ :
‘Ÿæè¨Îì°éL ²ã S‰æêHMÐ Ýãè´, ¾çËÜU ™ñ„‹²MÐ, ½æ±ÝæMÐ
ãñ¢’ §¨ ÐíÜUæÚ ¨ï ©ÝÜUæ S¹Ú‡æ, ©ÝÜUæ ™ñ„‹²½æ± ¥ÐÝï ç±™æÚ,
ÜU¹ü, ò±ãæÚ, ¨´¾´{ ¥æçÎ ¹ï´ …è±´„ Úãï°æ »ï¨æ ¥|²æ¨ ÜUÚ„ï
Úãæï°ï „æï ¥ÐÝï Nβ ¹ï´ ©ÝÜUè ©ÐçS‰æç„ ÜUæ ¥Ýé½± ãæï°æ ãè J
‘°éL àæÚèÚ{æÚè ãæï„ï ãé» ½è, òçv„ ãæï„ï ãé» ½è, òçv„
Ýãè´ ãñ¢ J’ :
‘°éL ÜUæï çÁGæ´Îæ Ú¶Ýæ-¥æ{æÚ ¨æ{ÜU ÐÚ’ :
‘°éL ÜUæï çÁGæ´Îæ Ú¶Ýæ ²æ ¹éÎïü …ñ¨æ Ú¶Ýæ ²ã ¨æ{ÜU ÜïU ²æ
½v„ ÜïU ¥æ{æÚ ÐÚ ãè çݽüÚ ãñ J’
‘...¥‹²‰ææ °éL ½è HêHï-д°é ãæï„ï ãñ´ J’ :
‘¥ÐÝï ¥æ{æÚ ÜïU ãÚ»ÜU ‘...ÜUÚ‡æ’ ¹ï´ …¾ „ÜU ©ÝÜïU Ðíç„
…è±´„-…æ°ë„ ½æ± ¨¹Ðü‡æ½æ± ¨ï Ýãè´ ãñ, „¾ „ÜU °éL ½è HêHï-
д°é ãæï„ï ãñ´ J’
‘°éL ÜUæï ¨çÜUí² Ú¶æï’ :
‘°éL ÜUæï ¨çÜUí² Ú¶Ýï ÜïU çH» ¨ÓÓæï Nβ ¨ï ã¹ï´ ¥ÐÝï Nβ
¹ï´ °éL ¨ï »ÜUMÐ ãæï …æÝæ ™æçã», „æï ãè ²æïx² °éL ²æïx² ¨æ{ÜU
ÜUæï °ç„¹æÝ ÜUÚ ¨ÜU„ï ãñ´ J’
‘Nβ ¨ï …éÇG …æ„ï ãè, çÈUÚ Ÿæè¨Îì°éL ÜïU S‰æêH ¨´ÐÜüU
ÜUè ¥æ±à²ÜU„æ Úã„è Ýãè´ ãñ J’ :
282 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 ‘Ðíï¹½çv„Ðê±üÜU Nβ ¨ï …éÇG …æ„ï ãè çÈUÚ Ÿæè¨Îì°éL ÜïU
S‰æêH ¨´ÐÜüU ÜUè ¥æ±à²ÜU„æ Úã„è Ýãè´ ãñ J’
‘…æï Ÿæè¨Îì°éL ÜUæï S‰æêH Úèç„ ¨ï Îﶄæ ãñ, ±ã ¨ÓÓææ ¨æ{ÜU
ãè Ýãè´ ãñ J’
‘°é‡æ ¥æñÚ ½æ± ÜUæ ç±ÜUæ¨ ¥æ±à²ÜU ãñ ãè’ :
‘Ðíæ# ÜU¹æïü ÜUæï ÜUÚ„ï-ÜUÚ„ï °é‡ææï´ ÜUæ ¥æñÚ ½æ± ÜUæ ç±ÜUæ¨
ÜUÚæï°ï „æï ãè ¥æŠ²æçy¹ÜU ¨æ{Ýæ ÜUè ½æ±Ýæ ÜUæ ç±ÜUæ¨ ãæï°æ J’
‘¥ÐÝï ¥æ{æÚ*’ ¹ï´ Ÿæè¨Îì°éL ÜUæï …è±´„ ÜUÚæï :
Ÿæè¹æïÅæ ÜUãæ ÜUÚ„ï ‰æï, ‘°éL ²ã àæÚèÚ{æÚè ãæï„ï ãé» ½è,
òçv„ ãæï„ï ãé» ½è òçv„ Ýãè´ ãñ¢ J’
‘°éL ÜUè ¹ÎÎ ²ã »ÜU ±æS„ç±ÜU„æ+ ãñ, ¨y² ãñ ¥æñÚ ±ã
Ðíæ# ãæï ¨ÜU„è ãñ, ç¨ÈGU UüU ¥°Ú ã¹ ¥ÐÝï ‘¥æ{æÚ’ ¹ï´ ©‹ãï´ …è±´„
ÜUÚ ¨ÜU„ï ãñ´, „æï ãè J’
²ã ÜñU¨ï ÜUÚÝæ ? :
‘¥°Ú ¶éÎ ÜUæï °éL ÜUè ¹ÎÎ ÜUè ¥æ±à²ÜU„æ ãæï, „æï ¶éÎ-
S±²´ ÜïU ¥æ{æÚ ¹ï´ Ÿæè¨Îì°éL ÜUæï …è±´„ ÜUÚÝæ ™æçã»’, ²ã ¨¹Ûæ
¹éÛæï Ÿæè¨Îìì°éL ¨ï Ðíæ# ãé§ü, »ï¨æ Ÿæè¹æïÅæ ÜUãæ ÜUÚ„ï ‰æï J
²ã ÜUÚÝï ÜïU çH» àæéM-àæéM ¹ï´ Ÿæè¹æïÅæ °éL¹ãæÚæ… ÜUæ
S±MÐ ¥ÐÝè ¥æ¡¶æï´ ÜïU ¨æ¹Ýï ¨„„ Ú¶ÜUÚ ©Ý¨ï ¾æïHÝï H°ï,
çݱïÎÝ ÜUÚÝï H°ï ¥æñÚ §¨ „Úã ÚæïÁGæ ¨ñ´ÜUÇGæï´ ¾æÚ ©¨ S±MÐ ÜUæï
¥´„™üÿæé¥æï´ ¨ï Îï¶Ýï H°ï J
{èÚï-{èÚï ÜUÚ„ï-ÜUÚ„ï ãè °éL¹ãæÚæ… ÜïU S±MÐ ÜUæ ¨êÿ¹
½æ± ©ÝÜïU S±²´ ÜïU ¥æ{æÚ ¹ï´ Ðí°Å ãæïÝï H°æ J
* ¥¢„:ÜUÚ‡æ-}æÝ, Ïæéçh, 癜æ, Ðíæ‡æ ¥æñÚ ¥ã}æì... ‘¶éÎ S±²¢’ ²ã Ý袱 J
+ Reality
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 283
‘Ÿæè¨Îì°éL ÜUæ ¨æÜUæÚ S±MÐ Ðí°Å ÜUÚÝæ ¨Îñ± ÜUÚ
Ðæ²æ ãê¡ J’ :
Ÿæè¹æïÅæ Ýï ÜUãæ ãñ, ‘¹ïÚï Ÿæè¨Îì°éL ‘…è±´„ ¨¹‰æü’ ãñ¢ J ©‹ãæï´Ýï
Ðíï¹½æ± ¨ï ¹ïÚæ ãæ‰æ ÐÜUÇGæ ãé¥æ ãñ J
‘Ðí½éÜëUÐæ ¨ï ¹ïÚï Nβ ¹ï´ Úãï ãé» ½æ± ÜïU ÜUæÚ‡æ, ©ÝÜUæ
¨æÜUæÚ S±MÐ Ðí°Å ÜUÚÝæ ¨Îñ± ÜUÚ Ðæ²æ ãê¡ J’
‘±ñ¨ï ãè, ‘¥´„Ú ¹ï´ ½è ©‹ãï´ …°æÝæ ¥æñÚ ©ÝÜUè ¹ÎÎ ¥æñÚ
ÐíïÚ‡ææ Ðíæ# ÜUÚÝæ’ ÜUÚ Ðæ²æ ãê¡ J
‘Ÿæè¨Îì°éL ÜUæ Ðíï¹½çv„-¿ææݽçv„²év„ ¥±H´¾Ý ¥æñÚ ©¨¹ï´
¨ï Ðíæ# ãæïÝï±æHæ ½æ± ¥æñÚ àæçv„, ²ã ¨¾ ¥Ýæï¶æ ãè ãæï„æ ãñ J’
¾™ÐÝ ¹ï´ çã¹æH² ÜïU ¨ÐÝï :
‘¾™ÐÝ ¹ï´ ¹éÛæï çã¹æH² ÜïU ¨ÐÝï ¥æ²æ ÜUÚ„ï ‰æï J çã¹æH²
¹ï´ …æÝï ÜUè ¾æÚ-¾æÚ ÐíïÚ‡ææ ãé¥æ ÜUÚ„è ‰æè J §„Ýæ ãè Ýãè´, ¾æÎ
¹ï´ ¨æ{ÝæÜUæH ¹ï´ ½è ±ñ¨è ÐíïÚ‡ææ ãé¥æ ÜUÚ„è ‰æè J çÈUÚ °éL¹ãæÚæ…
Ýï ¨Îì½æ±Ýæ Ðí°Å ÜUè çÜU ‘„é… ™Ú‡æï’ ÜUè Ðíæ‰æüÝæ ÀбæÜUÚ ©Ý
Ðñ¨æï´ ¨ï çã¹æH² ÜUè ²æ~ææ ÜUÚÝæ J’
°éL¹ãæÚæ… ÜUæ S±ŒÝæï´ }æï¢ ÎàæüÝ ¥æñÚ ¨æ{Ýæ ÜUæ
¹æ°üÎàæüÝ :
Ÿæè¹æïÅæ ÚæïÁGæ Úæ„ S¹àææÝ ¹ï´ ¨æïÝï …æ²æ ÜUÚ„ï ‰æï, „¾ »ÜU
¾æÚ ©‹ãï´ S±ŒÝ ¹ï´ °éL¹ãæÚæ… ÜUæ ÎàæüÝ ãé¥æ ¥æñÚ ©‹ãæï´Ýï Ÿæè¹æïÅæ
ÜUæï ÜéUÀ ¨æ{Ýæ ¾„æ²è J
S±ŒÝ 繉²æ ãñ »ï¨æ ¹æÝÜUÚ Ÿæè¹æïÅæ Ýï ©¨ï ¹ãœ± Ýãè´
çβæ J Îê¨Úï, „è¨Úï, ™æñ‰æï çÎÝ ½è ±ãè S±ŒÝ ¥æ²æ „æï ½è ©‹ãæï´Ýï
Š²æÝ Ýãè´ çβæ J ¹æ~æ Ðæ¡™±ï çÎÝ ½è ±ãè S±ŒÝ ¥æÝï ÐÚ Ÿæè¹æïÅæ
ÜUæï H°æ, ‘¨„„ »ÜU ãè ÐíÜUæÚ ÜUæ S±ŒÝ ¥æ Úãæ ãñ, §¨ÜUæ çÝçp„
284 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
ãè ÜéUÀ ¥‰æü ãæïÝæ ™æçã» J ©¨ S±ŒÝ ÜïU ¥Ýé¨æÚ ÜUÚ Îï¶Ýï ¹ï´
v²æ …æ„æ ãñ?’-»ï¨æ ¨æï™ÜUÚ ©‹ãæï´Ýï ©¨ S±ŒÝ ÜïU ¥Ýé¨æÚ ¨æ{Ýæ
ÜUÚÝï ÜUè àæéM¥æ„ ÜUè J Ðæ¡™ ¾æÚ S±ŒÝ ¹ï´ ¾„æÝï ÜïU ¾æÎ ¹éÛæï
§¨ÜUæ ¹ãœ± ¨¹Ûæ ¹ï´ ¥æ²æ J §¨ÜUæ ¥‰æü ¹ïÚè °íã‡æàæçv„
(çÚ¨ïçŒÅç±Åè) ¾ãé„ ÜU¹ ãñ, ²ã ©‹ãï´ ©¨ ¨¹² ¾ãé„ ™é½æ ¥æñÚ
©yÜUÅ Ðíæ‰æüÝæ½æ± ½è Ðí°Å ãé¥æ J
¾æÎ ¹ï´ S±ŒÝ mæÚæ °éL¹ãæÚæ… Ýï ©‹ãï´ ÜU§ü ÐíÜUæÚ ÜUè ¨æ{Ý满
¾„æ²è´, ¥æñÚ çÈUÚ ©ÝÜUè ¨¹Ûæ ¹ï´ ¥æ²æ, ‘¥Úï, °éL ²ã çÜU„Ýè
¾ÇGè ¥æŠ²æçy¹ÜU àæçv„ ãñ J’
‘Ÿæè¨Îì°éL „é}ãæÚï ¥´ÎÚ ¾ñÆï ãé» ãñ´ J’ :
»ÜU ¾æÚ çÜU¨è Ýï Ÿæè¹æïÅæ ¨ï ÐêÀæ, ‘¹æïÅæ, °éL ÜUÚÝï ÜUè
…MÚ„ ãñ v²æ ?’
ÐêÁ² Ÿæè¹æïÅæ Ýï …±æ¾ çβæ, ‘°éL „æï „é}ãæÚï ¥´ÎÚ ¾ñÆï ãé»
ãñ´ J ±ïÎæ‹„ ÜUè öçC ¨ï ÜUãï´ „æï °éL ¶æï…Ýï ÜUãè´ …æÝï ÜUè …MÚ„
Ýãè´ ãñ J ¨ÓÓæè ç…¿ææ¨æ …æ°ë„ ãæï °²è ãæï, „æï ¨¾ ÜéUÀ ¥ÐÝï-
¥æÐ ãH ãæï …æ»°æ ¥æñÚ ÚæS„æ çζæ²è Îï°æ J ¥|²æ¨ ÜUÚæï J
°è„æ¹æ„æ Ýï ¨¾ ¾„æ²æ ãñ J ¨„„ ¥|²æ¨ ÜUÚ„ï Úãæï... J ¾™æ±
ÜïU çH» ç¨ÈGU UüU ±æÎç±±æÎ ãè ÜUÚÝæ ãæï „æï ÆèÜU ãñ, çÈUÚ ÜéUÀ ÜUÚÝï
ÜUè …MÚ„ Ýãè´ ãñ, …ãæ¡ ãæï, ±ãè´ ÆèÜU ãæï J...¥æÐÜUæï v²æ ¾ÝÝæ
ãñ, ©¨ÜUæ ¥æÎàæü „æï ¨æ¹Ýïï ãñ ãè Ýãè´ J ò‰æü ¾æ„ï´ ãè ÜUÚÝï ¨ï
ÜéUÀ Ýãè´ ãæï°æ J’ ‘Úæ¹ Úæ¹’ ÜUÚæï J...
Ÿæè¨Îì°éL çÜU¨çH» ? :
ÐêÁ² Ÿæè¹æïÅæ çH¶„ï ãñ´, ‘ç…¨-ç…¨ ½í¹ ¹ï´ ¥æñÚ ¥ã¹ì ÜïU
ÜéU´Ç ¹ï´ ã¹ ÐÇGï ãé» ãñ´, ©Ý¨ï ¹év„ ÜUÚÝï ÜïU çH» ã¹æÚæ ÐÚSÐÚ
¨´¾´{ ãñ J ¥‹²‰ææ §¨ ¨´¾´{ ÜUæ ÜéUÀ ½è ¥‰æü Ýãè´ J „é¹ ç¨ÈGU UüU
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 285
‘§¨ …è±’ ÜUæï (Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï) ÜïU±H ¾ãé¹æÝ Îæï ¥æñÚ ±æ‡æè ¨ï
²æ ©ç¹ü ÜïU ¥æ±ï° ¨ï ÜéUÀ òv„ ÜUÚæï, „æï ©¨¨ï ²ã ¨´¾´{ ÈUçH„
Ýãè´ ãæï ¨ÜU„æ ãñ J …è±Ýç±ÜUæ¨ ÜïU ãï„é ÜUè ½æ±Ýæ …è±Ý ¹ï´
¥¶´çÇ„„æ ¨ï Ðí°Å Úãï ¥æñÚ ©¨¹ï´ ±ã (¨æ{ÜU) HèÝ Úãï ²ã
Îï¶Ýæ ãñ J
‘¥æÍææ„ ÎïÝï ÜUæï Ÿæè¨Îì°éL çã™çÜU™æ„ï Ýãè´’ :
‘©¨¹ï´ ½è, …¾ ¥æñÚ ç…¨ ¥æ¨çv„-¹¹y± ¹ï´ ¾¡{ …æÝï ÜUè
¨´½æ±Ýæ ãæï, ±ãæ¡ ¥æ±à²ÜU ±ã ÜUÚÝï ¹ï´ ¥æñÚ …MÚ„ ãæï „æï
¥æÍææ„ ÎïÝï ¨ï ¥æñÚ ¥æÍææ„ ÜUæï ±æ‡æè ¹ï´ ²æ çH¶æ§ü ¹ï´ ¨wG„ Úèç„
¨ï ÜUíæï{ ÜUè ½æcææ ¹ï´ Ã²v„ ÜUÚÝï ¨ï ©¨ S±…Ý ÐÚ ¥æñÚ ¥‹²
…è±æï´ ÐÚ v²æ ¥¨Ú ãæï°æ ¥æñÚ ±ï v²æ ç±™æÚ ÜUÚï´°ï §¨ÜïU ¾æÚï
¹ï´ ¨æï™Ýï ÜUè çÈU URUGU U ãæï„è Ýãè´ J’
Ÿæè¨Îì°éL ÜUæ ÜUæ²ü :
‘¹ïÚï °éL¹ãæÚæ… „æï ¹éÛæï àæ~æé ÜUè „Úã ç™ÐÜïU ãé» ‰æï ¥æñÚ
ÜU§ü ¾æÚ ÜUÇG±è °æïçH²æ¡ ©‹ãæï´Ýï ¹éÛæ¨ï çÝ°H±æ²è ãñ´ J §„Ýæ
ÜéUÀ ¥æñÚ »ï¨æ ÜéUÀ ÜUÚæ çH²æ ãñ çÜU ç…¨¨ï „é¹ „æï ½æñ™Pï
ãè Úã …æ¥æï°ï J’
‘Ÿæè ½°±æÝ ÜëUÐæHé ãñ¢ J ¥ÐÝè ¥æ¡¶ï´ ¥æñÚ Nβ ¶æïHÝï ÜïU
çH» ±ï ¨Îññ± …è±´„ ãñ¢ J ©ÝÜUæ ÚæS„æ ½è ‹²æÚæ ãñ J §¨ …è±
ÜUæï Ðí½éÜëUÐæ ¨ï §„Ýæ Îé:¶ çÎ²æ °²æ, „æï ½è ±ã ¥æÝ´Î ÜUæ ãè
¥Ýé½± ÜUÚ„æ Úãæ J’
‘Îé:¶ …è±Ýç±ÜUæ¨ ÜïU çH» ãñ J’ :
‘Îé:¶ ã¹ï´ Îé:¶ ÜUè „Úã H°„æ ãñ, HïçÜUÝ ±ã „æï …è±Ý-
ç±ÜUæ¨ ÜïU çH» ãñ’ §¨ ¾æ„ ÜUæ S±èÜUæÚ ÜUÚæï°ï „æï Îé:¶ Îé:¶
Ý H°ÜUÚ ©¨¹ï´ ½è Ðí¨óæ„æ ãè Ðí°Å ãæï°è J’
286 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 ‘Ÿæè¨Îì°éL ÜïU Ðíç„ Ðíï¹½æ± Ðí°Å ãé» ç¾Ýæ …è±Ýç±ÜUæ¨
¥¨´½±’ :
‘™ñ„‹²çÝD ÐéLcæ ÜïU Ðíç„ (Ÿæè¨Îì°éL ÜïU Ðíç„) ¿ææÝ ÜUè
½æ±Ýæ ¨ï ¥æñÚ ãï„é ÜïU ¿ææݽæÝ ¨ï Ðíï¹½æ± Ðí°Å ãæï„æ Ýãè´ ãñ,
„¾ „ÜU Ÿæè¨Îì°éL ÜUè …è±Ýç±ÜUæ¨ ÜUè ¨æ{Ýæ ÜUè ½æ±Ýæ ÜUæï
ã¹ ÛæïH Ýãè¢ ¨ÜU„ï J’
‘Ÿæè¨Îì°éL ÜïU Ðíç„ Ðíï¹½æ± ¥æñÚ ©¨ÜUæ ãï„é :
ÐêÁ² Ÿæè¹æïÅæ ÜUã„ï ãñ´, ‘…°„ ¹ï´ ¾ÇGï-¨ï-¾ÇGæ ™¹yÜUæÚ ÜUæï§ü
ãæï „æï Ðíï¹ ÜUè àæçv„ ÜUæ ãñ J Ÿæè¨Îì°éL ÜïU Ðíç„ Ðíï¹ ÜUæ ãï„é ¥ÐÝè
™ï„Ýæ (Consciousness) …°æÝï ÜUæ, …°æÜUÚ çRU²æy¹ÜU ¾ÝæÝï
ÜUæ ¥æñÚ ±ñ¨æ ãæï„ï-ãæï„ï S±²´ ÜUæ ¨¾ „Úã ¨ï ¥æñÚ ¨´Ðê‡æü çÎò
MÐæ´„Ú‡æ Ðíæ# ÜUÚÝï ÜUæ ãñ J’
°éLÜëUÐæ :
‘¨æ{ÜU ÜïU çÝDæÐê±üÜU Ðí²Õ °éLÜëUÐæ ÜUæï ¶è´™ H满°ï J °éL
ÜUè ÜëUÐæ ²ã „æï ¨æ{ÜU mæÚæ ãæïÝï±æHï ÐéLcææ‰æü ÜUè ½æ±Ýæ
¹ï´ ¨ï ÈUçH„ ãæïÝï±æHæ ½æ± ãñ J ÎæïÝæï´ »ÜUMÐ„æ ¨ï ÐÚSÐÚ
…éÇGï ãé» ãñ´ J ÜëUÐæ ¹ï´ ÐéLcææ‰æü ãñ, ÐéLcææ‰æü ¹ï´ ÜëUÐæ ãñ J’
Ÿæè¨Îì°éL ÜñU¨ï ÜUæ²ü ÜUÚ„ï ãñ´ ? :
ÐêÁ² Ÿæè¹æïÅæ ÜUã„ï ãñ´, ‘Ÿæè¨Îì°éL ÜïU ¨æ‰æ S‰æêH ÐçÚ™²
Ú¶Ýï ¨ï „æï ¨êÿ¹ ½æ±Ýæ ¨ï ©ÝÜïU ¨æ‰æ ¥ÐÝæ ¨´ÐÜüU ¾ÉGï, §¨ÜUæ
¥y²ç{ÜU ¹ãœ± ãñ J... Ÿæè¨Îì°éL ±æ‡æè mæÚæ ©ÐÎïàæ Îï ²æ Ý Îï,
¨æ{ÜUæï´ ÜUæï ¥ÐÝï S‰æêH ¨æ繌² ¹ï´ Ú¶ï ²æ ÎêÚ Ú¶ï, „æï ½è
¥æŠ²æçy¹ÜU àæçv„ ÜïU ¥æ´ÎæïHÝ ÜUæï ±ï ¨„„ ¾ãæ„ï ÜUÚ„ï Úã„ï
ãñ´ J »ï¨ï ¥æ´ÎæïHÝ ¨æ{ÜU ÜïU òçv„y± ¹ï´ °ãÚæ§ü „ÜU Ðí±ïàæÜUÚ
©¨ÜUæ ÐçÚ±„üÝ ÜUÚÝæ àæéM ÜUÚ„ï ãñ¢ J ¨æ{ÜU ÜUè çÝÎíæ±S‰ææ ÜïU
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 287
¨¹² …¾ ©¨ÜïU ¥´„Ú¨œ± (Inner Being) „ÜU Ðãé¡™Ýæ ÜéUÀ
ÁG²æÎæ ¨é°¹ ãæï„æ ãñ, „¾ ½è Ÿæè¨Îì°éL »ï¨ï ¥æ´ÎæïHÝæï´ ÜUæ ©Ð²æï°
ÜU§ü ¾æÚ ÜUÚ„ï ãæï„ï ãñ´ J’
Ÿæè¨Îì°éL ¨ï S±ŒÝ mæÚæ ½è Ðíæç# ¨´½± ãñ :
‘ÜU§ü ¨æ{ÜUæï´ ÜUæï Ÿæè¨Îì°éL ÜUè ¥æïÚ ¨ï S±ŒÝ mæÚæ ½è
¥Ýé½± ¥æñÚ ¿ææÝ ÜUè Ðíæç# ãæï ¨ÜU„è ãñ J’
‘¹æ¡ ÜUè „Úã Ÿæè¨Îì°éL ÜUè öçC ¨„„ ãñ J’ :
‘¾æHÜU ™æãï ÜUãè´ ½è ¶ïH„æ ãæï, „æï ½è ¹æ¡ ÜïU ¥´´„Ú ¹ï´
©¨ÜUæ ¨êÿ¹ ½æÝ Úãæ ÜUÚ„æ ãè ãñ, ©¨è „Úã °éL ÜUæ ½æ± ¨æ{ÜU
ÜUè ãÚ»ÜU ¥±S‰ææ ¹ï´ ©¨ÜïU ÐèÀï Úãæ ÜUÚ„æ ãè ãñ J’
‘½°±æÝ ÜUæ ½æ± »ÜUι „yÿæ‡æ Ðí°Å ãæïÝæ ¨´½±
Ýãè´ ãñ J’ :
‘ÜUæï§ü ½è ¨´„ ²æ °éL ™¹yÜUæÚ ²æ …æÎê ¨ï çÜU¨è ½è …è±
¹ï´ ½°±æÝ ÜUæ ½æ± »ÜUι „yÿæ‡æ Ðí°Å ÜUÚæ Ýãè´ ¨ÜU„ï ãñ¢ J
»ï¨è ¨´½æ±Ýæ ½è Ýãè´ ãñ J... ¥æŠ²æçy¹ÜU ¹æ°ü ÜUæ ½è »ÜU
çÝçp„ ±ñ¿ææçÝÜU àææ› ãñ J’
‘ÐéLcææ‰æü ¥y²´„ ¥æ±à²ÜU’ :
‘Ðíæ¹æç‡æÜU„æ ¨ï ÐéLcææ‰æüÚ„ ÚãÝï ¨ï ãè »ÜU çÎÝ ¨ÓÓæè
Ðíæ‡æ™ï„Ýæ çÝçp„ ãè Ðí°Å ãæïÝï±æHè ãè ãñ J …æï ÐéLcææ‰æü ÜUÚ Úãæ
ãñ, ±ã Š²ï² Ðíæ# ÜUÚÝï ÜïU Љæ ÐÚ ãè ãñ J’
‘…è±Ý¨æ{Ýæ ²ã ÜéUÀ 㡨è-}æ…GæÜU Ýãè´ ãñ, ²ã „æï ¹Ú-
ç¹ÅÝï ÜUæ ¹æ°ü ãñ J àæéM-àæéM ¹ï´ ÆèÜU „Úã ¨ï ÎèÍæüÜUæH „ÜU
Ðí™´Ç ÐéLcææ‰æü ÜUè ¥y²´„ ¥æ±à²ÜU„æ ãñ J’
‘Ÿæè¨Îì°éL ÜïU ÜUæ²ü ÜUæ ¨ÓÓææ ½æÝ S±²´ ¹ï´ Ðí°Å ãæï J’:
‘ã¹ ¶éÎ ÜUæï-…ãæ¡ ãñ¢, ±ãæ¡ ãè çS‰æÚ ÚãÜUÚ ©‹ãï´ çãHæÝæ ãñ,
288 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
…æ°ë„ ÜUÚÝæ ãñ ¥æñÚ ©ÝÜUæ ¥±H´¾Ý HïÝæ ãñ J HïçÜUÝ §¨ÜUæ
¨ÓÓææ ½æÝ ¥°Ú ã¹ S±²´ ¹ï´ Ðí°Å Ý ÜUÚ ¨ÜïU, „æï ±ï v²æ ÜUÚ
¨ÜU„ï ãñ´ ?’
ÜUL‡ææ¹² Ÿæè¨Îì°éL :
‘ã¹ ÜU§ü ¾æÚ ¹æÝç¨ÜU MÐ ¹ï´ Ÿæè¨Îì°éL ÜUæï ÀæïÇG Îï„ï ãñ´,
§„Ýæ ãè Ýãè´, ©ÝÜUè ©Ðïÿææ ÜUÚ„ï ãñ´ ²æ y²æ° Îï„ï ãñ´, ©Ý¨ï ¥ÐÝï
…è±Ý ÜUæ ÜéUÀ ½è HïÝ-ÎïÝ Ýãè´ ãñ J §¨ ÐíÜUæÚ ¨ï ¾„æü± ÜUÚ„ï
ãñ´, çÈUÚ ½è ±ï ã¹ï´ ÜUÎæçÐ ÀæïÇG„ï Ýãè´ ãñ¢ J çÜU¨è-Ý-çÜU¨è Ðí¨´°
¨ï ±ã …è±Ý ÜïU ãï„é ÜUæ ½æÝ ã¹æÚï ¥´„Ú ¹ï´ Ðí°Å ÜUÚ ÜïU ±ï
ã¹ï´ …è±Ýç±ÜUæ¨ ÜïU ¹æ°ü ÐÚ Hï …æ„ï ãñ´ J’
¨æ{ÜU ÜUæ ½æ± Ÿæè¨Îì°éL „ÜU Ðãé¡™„æ ãñ ²æ Ýãè´ ?:
‘¥ÐÝæ ½æ± Ÿæè¨Îì°éL „ÜU Ðãé¡™„æ ãñ ²æ Ýãè´ »ï¨æ ç±™æÚ
¥æ„ï ãè ©¨ï ÛæÅÜU ÎïÝæ J §¨ÜUæ ç±™æÚ ÜUÚÝæ ²ã ¨æ{ÜU ÜUæ
ÜUæ¹ Ýãè´ ãñ, ¥æñÚ ±ã …æÝÝï²æïx² àæçv„ ½è ©¨¹ï´ ãæï„è Ýãè´ ãñ J
Nβ ÜUæ ½æ± ©‹¹œæ Îàææ ¹ï´ ¥æñÚ ©ÓÓ愹 ÜUÿææ ¹ï´ Ðãé¡™ï, „æï
ãè ²ã ¨´½± ãñ´ J’
‘ç…ÝÜUæï ã¹æÚï Nβ ÜUæ Ðíï¹½çv„½æ± Ðãé¡™æÝï ÜUè ¥ÐÝè
NβS‰æ ½æ±Ýæ ãñ, ©ÝÜïU (Ÿæè¨Îì°éL ÜïU) Nβ ¹ï´ ã¹æÚæ Nβ
Ðíï¹½çv„Ðê±üÜU çãH-ç¹HÜUÚ ¨¹æ °²æ ãæï, »ÜU ãæï °²æ ãæï, ¥æñÚ
±ñ¨æ ÐÚSÐÚ „æÎæy}² Ðí°Å ãæï °²æ ãæï, „æï ãè »ï¨è àæçv„ Ðí°Å
ãæï„è ãñ J’
‘ç…¨ÜUæ ¨æÿæè Ýãè´, ±ã ¾æïHæ Ýãè´ J’ :
ÐêÁ² Ÿæè¹æïÅæ ¨ï ¨Îïã ç¹HÜUÚ ¨æ{Ýæ ¹ï´ Ðíy²ÿæ ¹ÎÎ
ÜUÚÝï±æHï S±æ¹è ¨¹‰æü ¥vÜUHÜUæïÅ ¹ãæÚæ… ¥æñÚ „æÁ…éçgÝ ¾æ¾æ
(Ýæ°ÐéÚ ÜïU) §ÝÜïU ¾æÚï ¹ï´ ©‹ãæï´Ýï, ç…ÝÜïU ¨æ‰æ ©ÝÜUæ Nβ¨´¾´{
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 289
‰ææ, ±ñ¨ï Ý´Îé½æ§ü …ñ¨ï òçv„ ÜUæï ½è ¾æ„æ²æ Ýãè´, v²æï´çÜU ç…¨ÜUæ
¨æÿæè Ýãè´ ãñ, ±ã Ýãè´ ¾„æÝæ, »ï¨æ ©ÝÜïU Ÿæè¨Îì°éL ÜUæ ¥æÎïàæ ‰ææ J
‘Ÿæè¨Îì°éL ÜUæ ãév¹ Ýãè´ ãñ §¨çH»...’ :
©‹ãæï´Ýï ¥æñÚ ½è ÜUãæ ãñ, ‘…è±Ý ¹ï´ ÜU§ü Úæï¹æ´™ÜU ¥Ýé½±
¥æ²ï, Ÿæè¨Îì°éL Ýï ÜUè ãé§ü ÜëUÐæ, ¹ÎÎ §ÝÜïU ¾æÚï ¹ï´ ¾ãé„-¨è
ÍæÅÝ满 ÍæÅè´, HïçÜUÝ …¾ „ÜU ™ñ„‹²½æ± ¹ï´ Ðê‡æü„: çÝDæ Ðíæ# ãæï
°²æ ãé¥æ òçv„ ç¹H„æ Ýãè´, „¾ „ÜU çH¶Ýï ÜUæ Ÿæè¨Îì°éL ÜUæ
¥æÎïàæ Ýãè´ ãñ J
D D D
JJ ãçÚ:ú JJ
2. ¨æ{Ýæ ÜïU ¾æÚï ¹ï´—ÐêÁ² Ÿæè¹æïÅæ ÜïU àæÏÎæï´ ¹ï´
‘¨æ{Ýæ ¹ï´ »ÜUæŸæ²è Úãæï, °éL½æ± öÉG ÜUÚæï J’ :
‘¨æ{Ýæ ¹ï´ »ÜUæŸæ² ÜUè ç±àæïcæ ¥æ±à²ÜU„æ ãñ J ç…¨ï °éL
¹æÝæ ãñ, ©¨èÜïU ¥{èÝ ÚãÝæ ¥æñÚ ©¨èÜïU ¹æ°üÎàæüÝ ¨ï …æ„ï ÚãÝæ
¥ÐÝï çH» çã„ÜUæÚÜU ãñ J HïçÜUÝ ¥ÐÝè öçcÅ ¥æñÚ ¹Ý ¨´ÜéU癄
¾Ý …æ» »ï¨æ §¨ÜUæ ¥‰æü Ýãè´ ãñ J’
‘¥‹² ¹ãæy¹æ¥æï´ ÜïU Ðíç„ ¥‹²‰ææ½æ±* Ýãè´ ãæïÝæ ™æçã» J
Ðí¨´°æïÐæ„ ¥Ýæ²æ¨ çÜU¨è ¨æ{é¹ãæÚæ… ÜïU ²ãæ¡ …æÝæ ãé¥æ „æï ©Ý¹ï´
½è ‘°éL½æ± öÉG ÜUÚÝæ ™æçã»+ J’ çÈUÚ ½è ²ãæ¡-±ãæ¡ ÎæñÇGæÎæñÇG
ÜUÚÝï ÜUè …MÚ„ Ýãè´ J
‘¹æïÅæ= ©Ðæ¨Ýè¾æ¾æ ¥æçÎ ç…Ý-ç…Ý ¨´„æï´ ÜïU Ðæ¨ …æ„ï ‰æï,
* ÜU}æ-Á²æÎæ |ææ±
+ ‘¥ÐÝï ãè Ÿæè¨ÎìxæéL ÜUæ ™ñ„‹² §¨ ¥æÜUæÚ }æï¢ ãñ J »ï¨æ |ææ± Ú¶ÜUÚ xæéLçÝDæ
}æï¢ çSƒÚ ÚãÝæ ™æçã» J’
= S±²¢ ÜUæï çÝÎïüçàæ„ ÜUÚÜïU Ÿæè}ææïÅæ ÜUæ ±QUò J
290 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
±ï ¥æy¹SÈéUÚ‡ææÝé¨æÚ ¥‰æ±æ °éL¹ãæÚæ… ÜïU ¥æÎïàææÝé¨æÚ ãè …æ„ï
‰æï ¥æñÚ ©Ý¹ï´ °éL¹ãæÚæ… ÜUæ ãè ÎàæüÝ ÜUÚ„ï ‰æï J
‘¨æÐïÿæ Úèç„ ¨ï Îï¶Ýï ÐÚ ¨½è ¨´„æï´ ¹ï´ »ÜU ãè ™ñ„‹²
ç±H¨ Úãæ ãæï„æ ãñ J çÈUÚ ½è ¨æ{ÜU ÜUæï HÐïÅÜUÚ Úãï ãé» ¥æ±Ú‡æ
…¾ „ÜU ÎêÚ ãæï„ï Ýãè´, „¾ „ÜU ©¨ï ¥ÐÝï ¨Îì°éL ¹ï´ ãè ¨¾
ÜUæï ¨¹æ HïÝï ÜïU çH» »ÜUæŸæ² ÜUè ç±àæïcæMÐ ¨ï ¥æ±à²ÜU„æ ãñ J’
‘H°Ýè* çݹæü‡æ ãæïÝè ™æçã» :’
‘…¾ „ÜU §üEÚÐíæç# ÜïU çH» …è±´„, ™ñ„‹²æy¹ÜU ©yÜUÅ
ç…¿ææ¨æ …æ°ë„ ãæï„è Ýãè´ ãñ, „¾ „ÜU ÜïU±H ‘çàæ±æïùã´, çàæ±æïùã´’
ÜUÚ ÜïU ¥æñÚ ‘¥æy¹æ-¥Ýæy¹æ’ §ÝÜUæ ±æ™Ý ÜUÚ ÜïU ÜéUÀ ½è
©Ð²æï° (¥‰æü) Ýãè´ ãñ J
‘¥æÎíü Ðí¾H ½æ±, ©yÜUÅ„æ, Ûææï´ÜU ÎïÝï ÜUè ±ëçœæ ¥æñÚ ‘H°Ýè’
çݹæü‡æ ãæï„è Ýãè´ ãñ´, „¾ „ÜU …æÝ HïÝæ çÜU ã¹ ¥æ°ï Ýãè´ °²ï
ãñ´ J
‘ÜUæïÚï ¿ææÝ ÜUæ ÜéUÀ ½è ©Ð²æï° Ýãè´, ©¨ï ÜëUç„ ¹ï´-
¥æ™Ú‡æ }æï¢ HæÝæ ¹ãœ± ÜUæ ãñ J’
¨æ{Ýæ ¹ï´ ç™œæàæéçh ¥çݱæ²ü :
‘…¾ „ÜU ÜUæ¹ÜUíæï{æçÎ çÚÐé Nβ ¨ï …æ„ï Ýãè´ ãñ´, „¾ „ÜU
ÜUæï§ü ½è ¨æ{Ýæ ¹ï´ ¥æ°ï Ýãè´ …æ ¨ÜU„æ ãñ J ¥°Ú ¨æ{Ýæ Ý ÜUÚ
¨ÜU„ï ãæï, „æï ¹ãæy¹æ¥æï´ ÜïU ¨æ‰æ ¹ñ~æè Ú¶æï, ¨y¨´° ÜUÚæï J ¨´„æï´
ÜïU ¨æ‰æ ¹ñ~æè Ú¶Ýï ¨ï ©ÝÜïU Ðç±~æ ¨´SÜUæÚ ¥ÐÝï ¥´„Ú ¹ï´ °ãÚæ§ü
„ÜU ãæïÜUÚ, ÎèÍæü ¨¹² ÜïU ¾æÎ çÝçp„ ãè ©Î² ãæï´°ï ¥æñÚ ±ï
…è±Ýç±ÜUæ¨ ¹ï´ ¹ÎÎ ÜUÚï´°ï J’
* HxæÝ, òæÜéUf„æ, ¥|æ茨æ J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 291
¥æàæè±æüÎ ¥æñÚ ÜëUÐæ ÜU¾ Ðíæ# ãæï´°ï ? :
‘¨æ{騴„æï´ ÜïU Ðæ¨ ÎæñÇG„ï ãé» …æÜUÚ Hæïxæ ¥æàæè±æüÎ ¥æñÚ
ÜëUÐæ ÜUè ²æ™Ýæ ÜUÚ„ï ãñ´ ²ã ¹æ~æ ¹ê¶ü„æ ãñ J ÜéUÀ ½è Ý ÜUÚ
ÜïU, ¥æàæè±æüÎ ¥æñÚ ÜëUÐæ ÜUè ¹æ¡° ÜUÚÝï ÜïU ÜUæÚ‡æ ãè ¨¹æ… HêHæ
ãæï °²æ ãñ J ¥æàæè±æüÎ ÎïÝï ¨ï ±ã çÎ²æ °²æ ãñ, »ï¨æ ÍæÅ„æ Ýãè´
ãñ J ±ã ¨ã… ãè ¾ã„æ ãñ, ¨êÚ… ÜUè ÚæïàæÝè ÜUè „Úã J ±ã Ðíæ#
ÜUÚÝï ÜïU çH» ÐãHï Ðæ~æ„æ, ²æïx²„æ Ðíæ# ÜUÚæï, çÈUÚ ±ã ¥ÐÝï-
¥æÐ ãè Ðí°Å ãæï°æ J’
ÜëUÐæ ÜUæ ¥±„Ú‡æ :
‘…ñ¨ï §üEÚ çÝçÚÓÀ ãñ, ±ñ¨ï ãè ¹ãæy¹æ ½è ãæï„ï ãñ´ J ©‹ãï´
çãHæ¥æï°ï „æï çãHï´°ï ¥æñÚ ™Hæ²ï´°ï „æï ™Hï´°ï J ¨ê²üÐíÜUæàæ ÜUè „Úã
ãè ¥æy¹çÝD ¨´„ ¨½è ÐÚ ÜëUÐæ ¾Ú¨æ„ï Úã„ï ãñ´, HïçÜUÝ ¥°Ú
ã¹ ãè ÐÚÎï H°æÜUÚ ¨æï …æ»¡, „æï ÐíÜUæàæ ÜñU¨ï Ðíæ# ãæï°æ ? ¥ã´ÜUæÚ
¥æñÚ ½² ÀæïÇGÜUÚ ¨±ü½æ±* ¨ï Ðí½é ÜUè àæÚ‡æ ¹ï´ …æ¥æï°ï,
Ðí½é¨¹æÝ ¹ãæy¹æ¥æï´ ÜUè àæÚ‡æ ¹ï´ …æ¥æï°ï, „æï „é}ãï´ ÜëUÐæÐí¨æÎ
çÝçp„ ãè Ðíæ# ãæï°æ J’
™ñ„‹²çÝD ÐéLcææï´ ÜïU Hÿæ‡æ :
¨±ü~æ ç±l}ææÝ, ¨±ü àæçQU}ææÝ ¥æñÚ ¨±ü¿æ ãæï J ¨¢Ðçœæ, ¨œææ
¥æñÚ ç±¯²±æ¨Ýæ ¨ï ÐÚ ãæï J ‘¨æÿæè½æ±, „æÎæy}²½æ± ¥æñÚ
ÜUL‡ææ ²ï „èÝ Ðí¹é¶ °é‡æ ãñ¢ J’
Ýæ¹S¹Ú‡æ-»ÜU ¥¶´Ç …в¿æ :
‘Ðí½é ÜUæ Ýæ¹S¹Ú‡æ-¥¶´Ç Ýæ¹S¹Ú‡æ-…в¿æ ²ã Ÿæè¹æïÅæ
ÜUè ¨æ{Ýç¨çh ÜUè ¥Ýé½±Ðí¨æÎè ãñ J’
Ðíæ‡æ ÜUè àæçv„¥æï´ ÜïU MÐæ´„Ú‡æ ÜïU çH» Ýæ¹S¹Ú‡æ :
‘¥ÐÝï ¹„æ°íã, ¹ãœ±æÜUæ´ÿææ, HæH¨æ, Hæï½, ¹æïã, ÜUæ¹Ýæ,
ÜUæ¹±ëçœæ ¥æçÎ Ðíæ‡æ ÜUè àæçv„¥æï´ ÜUæï ÐÚ¹ ™ñ„‹² ÜïU ¥Ýé½±
* ¨¢Ðê‡æü |ææ± ¨ï
292 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
ÜïU çH» MÐæ´„çÚ„ ÜUÚÝï ÜïU ãï„é ¨ï Ýæ¹S¹Ú‡æ ¥æñÚ Ðíæ‰æüÝæ ÜïU ½æ±
ÜUæ ©Ð²æï° ÜUÚÝæ ãñ J’
‘Ýæ¹S¹Ú‡æ mæÚæ ¹Ý ÜUè àæçv„ ÜUæ ©Ð²æï° ÜUÚÝæ ãñ J
…è±Ýç±ÜUæ¨ ÜïU ãï„é ÜUæï Š²æÝ ¹ï´ Ú¶ÜUÚ ¨´¨æÚ ÜïU ò±ãæÚ
¹ï´ ç…„Ýæ …MÚè ãñ, ©„Ýæ ãè ¹Ý ÜUæï òS„ Ú¶Ýæ ãñ ¥æñÚ ±ã
½è °æñ‡æ„æ ¨ï òS„ Ú¶Ýæ ãñ ¥æñÚ Ã²±ãæÚ ÜUæ ÜUæ¹ ½°±æÝ
ÜïU ÜUæ¹ ÜïU MÐ ¹ï´ S±èÜUæÚ ÜUÚÝæ ãñ J ¥ÐÝï ¥æ°íã, ±ëçœæ
¥æçÎ ÜUæï …¾ÚÝì ‰ææïÐÝæ Ýãè´ ãñ J §¨ ÐíÜUæÚ ÜïU ¥|²æ¨ ¨ï ©ÎæÚ„æ,
¹„æ´„Ú, ¨çãc‡æé„æ ¥æñÚ ¥æ´„çÚÜU àææ´ç„ ÜUæ ¥Ýé½± ãæï°æ J’
…æ°ë„ Úãæï, ¥æy¹çÝÚèÿæ‡æ ÜUÚæï :
‘ç±™æÚæï´ ÜUè ÐÜUÇG ¥æñÚ ±ëçœæ²æï´ ÜïU ¥æRU¹‡æ ÜïU Ðíç„
¨æ{ÜU ÜUæï …æ°ë„ ÚãÝæ ™æçã» ¥æñÚ §¨ÜïU çH» ¨„„
¥æy¹çÝÚèÿæ‡æ ÜUÚ„ï ÚãÝæ ™æçã» J’
¹æñÝ-»ÜUæ´„ ÜUæ ¹ãœ± :
‘Ýæ¹S¹Ú‡æ ÜïU ¨æ{Ý ¨ï ¥æñÚ …æ°ë„ ÚãÜUÚ ¥æy¹çÝÚèÿæ‡æ
¨ï, ¹æñÝ-»ÜUæ´„ ¹ï´, ¥ÐÝï ãè ¥´„ÚS±MÐ ¨ï ¹éÜUæ¾Hæ ÜUÚÝæ ãñ J
¹æñÝ ²ã „æï ¹ãæàæçv„ ãñ J ¹æñÝ mæÚæ ½æ±Ýæ ¥æñÚ ¥´„Ú¹´‰æÝ ÜUæï
°ç„ Ðíæ# ãæï„è ãñ J ݹí„æ, çÝÚæ°íã, ¥Ýæ¨çv„, „ÅS‰², ç±±ïÜUàæçv„
…ñ¨ï °é‡ææï´ ÜUæ ç±ÜUæ¨ ¨æ{æ …æ ¨ÜU„æ ãñ J çÝçcRU²„æ ¥æñÚ
¥æHS² …ñ¨ï „¹æï°é‡æ ÜUæ²ü ÜUæï ÐíïçÚ„ ÜUÚÝï±æHï Ú…æï°é‡æ ¥æñÚ
¥½², àææ´ç„ ¥æçÎ ¨œ±°é‡æ §ÝÜUæ ãï„éÐê±üÜU MÐæ´„Ú‡æ ÜUÚ ÜïU
…è±Ý ¹ï´ ¨„ì-癜æì ¥æñÚ ¥æÝ´Î ÜUæ ¥Ýé½± ¹æñÝ-»ÜUæ´„ ¹ï´ Ðíæ#
çÜU²æ …æ ¨ÜU„æ ãñ J’
…Ð, Š²æÝ, {æÚ‡ææ :
‘…Ð ÜUæ ©Îì½±S‰ææÝ Nβ ãñ J …Ð ½è ¥æç¶Ú »ÜU ½æ±
ãè ãñ J ¥°Ú ã¹ …Ð Nβ ÜïU SдÎÝæï´ ÜïU ¨æ‰æ ÜUÚï´, „æï Š²æÝ
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 293
½è ¥ÐÝï-¥æÐ ±ãè ãæï°æ ãè J ²ã ¥|²æ¨ çS‰æÚ ãæï„ï ãè …Ð
Nβ ¹ï´ S±„´~æ„æ ¨ï ãæï„ï Úãï°æ ¥æñÚ ¥°Ú ©¨¹ï´ ½æ± ½è Ðíæ#
ãæï …æ», „æï {æÚ‡ææ ½è Úãï°è J §¨ „Úã „èÝæï´-…Ð, Š²æÝ ¥æñÚ
{æÚ‡ææ »ÜU ¨æ‰æ ãè ÍæÅï´°ï J’
‘¹´~æ »ÜU ãè Ú¶æï, ¨æ„y², çS‰æÚ„æ, ½æ± §‹ãè´ ÜUæ
¹ãœ± ãñ J’
‘¾æÚ-¾æÚ ¹´~æ Ýãè´ ¾ÎHÝæ J »ÜU ãè öÉG„æ ¨ï ÐÜUÇG Ú¶æï J
…Ш´w²æ ÐÚ Á²æÎæ ½æÚ Ýãè´ ÎïÝæ J ©¨¹ï´ ‘¨æ„y²’ ÚãÝæ
¹ãœ± ÜUæ ãñ J Nβ ¹ï´ ‘½æ±’ çS‰æÚ ÚãÜUÚ ±ã ¥ÅHMÐ ¨ï
Ðí°Å ãæï, ²ãè ¨¾ ¨ï ¹ãœ± ÜUæ ãñ J’
‘Ýæ¹, …Ð, Š²æÝ ÜñU¨ï ÜUÚÝæ ? ¹Ý:àææ´ç„ ÜñU¨ï Ðíæ#
ãæï°è ?’
‘¨¾ ¨ï ÐãHï ¥àææ´ç„ çݹæü‡æ ãæïÝï ÜUæ ÜUæÚ‡æ ¶æï… HïÝæ
™æçã» J Îê¨Úæï´ ÜïU Ðíç„ S±²´ ¹ï´ Úãè ãé§ü §ÓÀæ-¥çÝÓÀæ, ¹Ý
ÜUè °æ¡Æï´, ™æã-¥™æã, ¥Ðïÿææ §ÝÜïU ÜUæÚ‡æ ãè ¥àææ´ç„ ©yÐóæ
ãæï„è ãñ J Ðíæ# ãæï °²æ ãé¥æ ÜUæ²ü Ðí½éÐíèy²‰æü ÜUÚæï°ï, „æï
¥àææ´ç„ ©yÐóæ Ýãè´ ãæï°è J çÈUÚ ½è ¥àææ´ç„ ©yÐóæ ãæï, „æï
Ðíæ‰æüÝæ ÜUÚæï, Ýæ¹S¹Ú‡æ ÜUÚæï J’
‘òæÐæÚ ÜïU çH» Ðê¡…è ÜUè ¥æ±à²ÜU„æ ãæï„è ãñ J ¨¾ ¨ï
ÐãHï ¹Ý ÜUè »ÜUæ°í„æ Ðíæ# ÜUÚÝï ÜïU çH» Ýæ¹S¹Ú‡æ ÜUè ¥æ΄
¾ÝæÝæ J Ýæ¹…Ð »ÜU ãè S‰ææÝ ¹ï´, çÝçp„ ¨¹² ÐÚ, çÝçp„ ÜUè
ãé§ü ¥±ç{ „ÜU, çݲ繄„æ ¨ï, »ÜU ãè ¥æ¨Ý ÐÚ ¾ñÆÜUÚ ÜUÚæï J
©¨¹ï´ »ÜUæ°í„æ Ðíæ# ãæïÝï ÜïU ¾æÎ ÐíæÚ´½ ¹ïï´ »ÜU ãè ç±™æÚ ÐÚ, ¹êç„ü
ÐÚ, ²æ „æï ¥ÐÝï §C°éL ÐÚ Š²æÝ ÜïU´çÎí„ ÜUÚÝæ ™æçã» J çÈUÚ
{èÚï-{èÚï àææ´ç„ Ðíæ# ãæï°è J’
294 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 ‘½çv„ ÜUæ ¥æ{æÚ ½æ± ãñ, ¾éçh Ýãè´ J’
‘…¾ ‘½æ±’ …æ°ë„ ãæï„æ ãñ, „½è ¨ÓÓæè ½çv„ ãæï„è ãñ ¥æñÚ
…¾ ¨ÓÓæè ½æ±Ðê±üÜU ½çv„ ãæï„è ãñ, „¾ ©¨ÜUæ ÈUH Ðíæ#
ãæïÝï±æHæ ãè ãñ, ²ã öÉG„æ ¨ï …æÝ Hæï J ½çv„ ²ã Nβ ÜUæ
ÜUæ²üÿæï~æ ãñ, ¾éçh ÜUæ Ýãè´ J’
‘Îé:¶ ÜUæ ÜUæÚ‡æ-S±²´ ãè, ±ëçœæ ãè J’ :
‘Îê¨Úæï´ ÜïU ÜUæÚ‡æ ã¹ Îé:¶è ãæï„ï ãñ´, §¨ {æÚ‡ææ ¹ï´ Îæïcæ ãñ J
¨™ „æï ²ã ãñ çÜU ã¹ ¶éÎ S±²´ ÜUè ÐíÜëUç„ ¥æñÚ S±½æ± ÜïU ÜUæÚ‡æ
ãè Îé:¶è ãæï„ï ãñ´ J ã¹ ¾çã¹éü¶„æ ÜïU ÜUæÚ‡æ ç…¨-焨 ¹ï´ ¥¹éÜU-
¥¹éÜU ÐíÜUæÚ ¨ï Îï¶Ýæ-¹æÝÝæ-¨¹ÛæÝæ ¥æñÚ ©¨ „Úã ¹ê˲æ´ÜUÝ
ÜUÚÝæ …æÚè Ú¶„ï ãñ´ ¥æñÚ ‘¥¹éÜU »ï¨æ ¾„æü± ÜUÚ„æ ãñ ¥æñÚ ©¨ÜUæ
¾„æü± ²æïx² Ýãè´ ãñ’, »ï¨æ ¹æÝ„ï ãñ¢ ¥æñÚ ©¨è ÜUæÚ‡æ Îé:¶è ãæï„ï
ãñ¢ J
‘Îé:¶ ÜUæï ÎêÚ ÜUÚÝï ÜUæ ©Ðæ² Ðñ¨æ Ýãè´, ¾çËÜU ±ëçœæ ãñ J’
‘ç½óæ-ç½óæ ÐíÜUæÚ ÜUè …è±Îàææ ÜUè ¥ÝïÜU ÐíÜUæÚ ÜUè ±ëçœæ²æï´
ÜïU ÜUæÚ‡æ ¥æñÚ ©Ý¨ï Ðí°Å ãæïÝï±æHï ¥¨´„æïcæ ÜïU ÜUæÚ‡æ ¹Ýéc²
Îé:¶è ãæï„æ ãñ J’
‘±ëçœæ ²ãè Îé:¶ ÜUæ ¹êH ÜUæÚ‡æ ãñ J’
‘S±²´ ¹ï´ Úãï ãé» Îæïcæ Îï¶æï’ :
‘òçv„²æï´ ÜUè ç½óæ-ç½óæ ÐíÜëUç„ ÜïU ÜUæÚ‡æ ¥æñÚ ¨´¨æÚ-
ò±ãæÚ ÜïU ÜUæÚ‡æ ¥°Ú ¨´Íæcæü çݹæü‡æ ãæï „æï ¨ÓÓææ ¨æ{ÜU ©¨
±v„ S±²´ ¹ï´ Úãï ãé» Îæïcæ Îﶄæ ãæï„æ ãñ J ©¨ÜïU Nβ ¹ï´ Úãï
ãé» ¨Îì½æ± ¥æñÚ Ðíï¹ ¥°Ú »ï¨ï ¨´Íæcæü ¹ï´ ç±àæïcæMÐ ¨ï …æ°ë„
¥æñÚ „ï…S±è ¾Ý …æ„ï ãæï´°ï „æï ¨é¨´±æÎ ¥æñÚ ¹Ýæïç¹HÝ Ðí°Å ãæï°æ
ãè, ²ã öÉG …æÝæï J’
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 295
‘¥ÐÚæ ÐíÜëUç„ ÜUè Ðí±çœæ ÜUè ‘Ýè´Î‡æè’ (çÝÚæ§ü, ÝHæ§ü)
ÜUÚæï J’ :
Ÿæè¹æïÅæ Ýï ÜUãæ ãñ, ‘§¨ …è±’ ÜUæï ¥ÐÚæ ÐíÜëUç„ ÜUè Ðí±ëçœæ²æ¡
ÜéUÀ ÜU¹ Ýãè´ ‰æè J Ðí½éÜëUÐæ ¨ï ©‹ãï´ ¶æï…„æ Úã„æ, ©¨ÜïU çH»
¨„„ Ðíæ‰æüÝæ½æ± ¹ï´ Çê¾æ Úã„æ J …è±½æ± ÜUè ±ëçœæ²æï´ ÜUæï
¶æï…ÜUÚ ©ÝÜUè ‘Ýè´Î‡æè’ ÜUÚÝæ ¥æ±à²ÜU ãñ J’
‘Ýè´Î‡æè’ ²æÝï v²æ ? : ‘Ýè´Î‡æè’ ²æÝï ©¨ÜUè çÝ´Îæ ÜUÚÝæ
§„Ýæ ãè Ýãè´, ¾çËÜU ©¨ï ©¶æÇGÜUÚ ÈïU´ÜUÝæ ½è ãñ J
‘Ýè´Î‡æè’ ÜU¾ ãæï°è ? : ‘…¾ çÜU¨æÝ ÜUè ¨¹Ûæ ¹ï´ ¥æ„æ
ãñ çÜU ‘…æï ¨æ‰æü ãñ, ©¨ÜïU ¨æ‰æ ãè ò‰æü ½è ©°æ ãé¥æ ãñ, ±ã
©¶æÇGÜUÚ ÈïU´ÜU Îï„æ ãñ—§¨ï ãè ‘Ýè´Î‡æè’ ÜUãæ °²æ ãñ J
‘Ýè´Î‡æè’ ÜUÚÝï ÜUè çRU²æ ¨æ{ÜU ÜUæï …æ°ëç„Ðê±üÜU ÜUÚ„ï ÚãÝæ
¥y²æ±à²ÜU ãñ J
¨¹Ðü‡æ :
‘…è±Ý ¹ï´ ãæï„ï Úã„ï ¨½è ÐíÜUæÚ ÜïU ÜU¹ü, ç±™æÚ, ±æ‡æè, ±ëçœæ,
ªç¹ü, ½æ±Ýæ, ¨´¾´{, ¨´ÐÜüU - ²ã ¨¾ ÜéUÀ ãè ã¹ï´ ¿ææݽçv„Ðê±üÜU
©¨ÜïU ™Ú‡æÜU¹Hæï´ ¹ï´ ¨„„ »ÜU¨æ ¨¹çÐü„ ÜUÚ„ï ÚãÝæ ãñ J’
‘…è±Ýç±ÜUæ¨ ÜUè ¨æ{Ýæ ÜUÚÝï±æHï ¨æ{ÜU ÜUæï ²ã ¨¹Ðü‡æ²¿æ
½æ±Ýæ ÿæ‡æÿæ‡æ ¹ï´ »ÜU¨æ …æÚè Ú¶Ýæ ™æçã», „æï ãè ±ã ½°±æÝ
ÜUæ ½v„ ¾Ý ¨ÜU„æ ãñ J …æï ÜéUÀ ½è ÍæÅï, ±ã „éÚ´„ ãè ©¨ï (Ðí½é
ÜUæï) ²æÎ ÜUÚ ÜïU ©¨ÜïU ™Ú‡ææï´ ¹ï´ ¨æñ´Ð ÎïÝæ ãñ J’
‘½æ± ÜUè »ÜUæ°í„æ ¥æ±à²ÜU J’ :
‘±„ü¹æÝ ¹ï´ ½°±æÝ ÜïU ½æ± ¹ï´, ¿ææݽçv„Ðê±üÜU ݹí„æ Ðí°Å
ÜUÚ ÜïU, ¨½æÝ„æ ¨ï ŸæèÐí½é ¹ï´ 癜æ H°æÜUÚ, Nβ ¨ï …éÇGÜUÚ,
±ñ¨æ ½æ±Ðê±üÜU ¥æ™Ú‡æ Ðí°Å ãæïÝæ ™æçã» J’
296 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 ‘ÜU¹ü ÜUÚ„ï ¨¹² …æï ç±™æÚ, ±ëçœæ, ªç¹ü ½æ±Ýæ Ðí°Å„ï ãñ´,
©Ý ÐÚ ¨ï ½æ±Ýæ ÜUæñݨè ÜUÿææ ¹ï´ ¥æñÚ ÜñU¨è Ðí°Å ãé§ü ãñ, ²ã
ã¹ …æÝ Ðæ„ï ãñ´ J ½æ±Ýæ Ðí°Å ãæï„ï ãè °é‡æàæçv„ Ðí°Å ãé» ç¾Ýæ
Úã„ï Ýãè´ J’
‘½°±æÝ ÜUè ÜëUÐæàæçv„ ÜïU ¥ÝéÜêUH ¾Ý …æ¥æï J’
‘Ÿæè½°±æÝ ÜUè ÜëUÐæàæçv„ ¥¨è¹ ¥æñÚ ¥ÐæÚ ãñ J HïçÜUÝ
©¨ ÜëUÐæàæçv„ ÜïU ¥ÝéÜêUH …èÝæ ¥°Ú ã¹ ¨ï ¾Ý„æ Ýãè´ „æï
©¨ÜUè ÜëUÐæ ÜUè àæçv„ ÜUæ S±èÜUæÚ ½è ã¹ ¨ï Ýãè´ ãæï°æ J’
‘Ðí½é ÜUè ÜëUÐæàæçv„ ÜUæï ÜUæ¹ ÜUÚÝï ÜïU çH», ‘¥æ{æÚ’ ã¹ï´
¥ÐÝï ¥´ÎÚ Ðí°Å ÜUÚÝæ ™æçã» J ¥ÐÝï ç™œæ ¹ï´ …è±Ýç±ÜUæ¨
ÜïU çH» ½æ±Ýæ ¨™¹é™ ãè Ðí°Å ãé§ü ãæï „æï ãè Ÿæè¨Îì°éL ÜUæï Nβ
¹ï´ Ðí°Å ÜUÚ ÜïU ©ÝÜUè ½æ±Ýæ ÈUçH„ ãæïÝï ÜïU çH» ¿ææݽçv„Ðê±üÜU
¨Îéвæï° ãæï ¨ÜU„æ ãñ J’
‘¹ãœ± ÜëUÐæ ÜUæ ãè ãñ J’
¥ÐÝæ ‘ÜU„ëüy±ÐÝ’, ¥ÐÝæ ¾H, S±²´ ¨ï ãæïÝï±æHæ ÐéLcææ‰æü
§ÝÜUæ ©¨ÜUè (Ðí½é ÜUè-Ÿæè¨Îì°éL ÜUè) ÜëUÐæ ÜïU ¨æ¹Ýï ÜéUÀ ½è
¹ê˲ Ýãè´ ãñ J §¨ÜUæ SÐC ½æ± ¥ÐÝï ¥´ÎÚ …æ°ë„ ãæïÝæ ™æçã» J’
‘¥ã´ÜUæÚ Ðê‡æü„: °HÝæ ™æçã» J’
‘§¨ÜUæ ¥‰æü »ï¨æ Ýãè´ çÜU ²ã ¨¾ ÜUÚÝæ Ýãè´ ãñ, ¾çËÜU
…¾ „ÜU ¨êÿ¹ ‘¥ã´ÐÝ’ °H …æ„æ Ýãè´ ãñ, „¾ „ÜU ½°±æÝ ÜUæ
½æ± Hæ¶æï´ ©Ðæ² ÜUÚÝï ÐÚ ½è Ðíæ# ãæïÝï±æHæ Ýãè´ ãñ J
‘¥ã´ÐÝ’ ÜUæï-¥ã´ÜUæÚ ÜUæï …ÇG¹êH ¨ï ©¨ÜUè (Ðí½é ÜUè)
àæꋲ„æ ¹ï´ çÐÍæHæÝï ÜïU çH» ¥æñÚ ½°±æÝ ÜUè ½æ±Ýæ ÜUæï Ðíæ# ÜUÚÝï
ÜïU çH» ã¹ï´ ¥ã}æì ÜUæ çÎò MÐæ´„Ú‡æ ÜUÚ ÜïU ©¨ÜUæ ¿ææݲév„
¨Îéвæï° ÜUÚÝæ ãñ J’
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 297
‘¥ã}æì ¨êÿ¹ ¥æñÚ ¨êÿ¹ ãæï„æ …æ„æ ãñ J’ :
‘…ñ¨ï-…ñ¨ï …è±Ý ÜUè ©ÓÓæ„Ú ¥æñÚ ©ÓÓ愹 ÜUÿæ满 Ðí°Å ãæïÝï
H°„è ãñ´, ±ñ¨ï-±ñ¨ï ¥ã}æì ÜUæ ¨êÿ¹„Ú ¥æñÚ ¨êÿ¹„¹ S±MÐ
¾ÎH„æ Úã„æ ãñ J’
‘çÀóæç½óæ ãæï °²æ ãé¥æ ¥æñÚ ÅêÅæ ãé¥æ H°Ýï ÐÚ ½è ݲï-
Ý²ï ±ïàæ {æÚ‡æ ÜUÚ ÜïU ݲï MÐ ¹ï´ ±ã ¥ã´ÜUæÚ Ðí°Å ãæï„æ ãñ J’
‘¨æ{Ýæ ÜïU ½æ± ÜUè ¥¶´Ç„æ Ðí°Å ãæï„è ãñ, „¾ ©¨¹ï´ ¨ï
ÈUçH„ ãæï °²ï ãé» ç±±ïÜU ¨ï ã¹ §¨ ¥ã}æì ÜUæï ÐÜUÇG ¨ÜU„ï ãñ´
¥æñÚ ©¨ï ²æïx² ÐíÜUæÚ ÜUè çÎàææ Ðí½éÜëUÐæ ¨ï Îï ¨ÜU„ï ãñ¢ J’
ÜU¹ü ÜUæ Ðíï¹½çv„ ¨ï S±èÜUæÚ
‘Ðíæ# ãæï °²æ ãé¥æ ÜU¹ü ¥ÐÝï …è±Ýç±ÜUæ¨ ÜïU ãï„é ¨ï
Ðíï¹½çv„½æ± ¨ï S±èÜUæÚ çÜU²æ …æ», ²ã ¨æ{Ýæ ¹ï´ ¥ç„ ¥æ±à²ÜU
ãñ J Nβ ¹ï´ ©yÜUÅ ½æ± Ðíæ# ÜUÚ ÜïU ©œæ¹ Úèç„ ¨ï ÜU¹ü ÜUÚÝï
¨ï, ¥æñÚ ©¨¹ï´ (ÜU¹ü ¹ï´) Ðí½éÐíèy²‰æü ÜUè ½æ±Ýæ ÜUæï ¥¶´ÇMÐ
¨ï …è±´„-…æ°ë„ Ú¶Ýï ¨ï, °é‡æ ¥æñÚ àæçv„ ÎæïÝæï´ Ðí°Å ãæï„ï ãñ´ J’
‘ÜU¹ü¹æ~æ ½æ±Ýæ ÜUæï Ðíæ# ÜUÚÝï ÜïU çH» ãñ J ÜU¹ü ¨ï ½æ±Ýæ
¨æÜUæÚ ãæï„è ãñ J §¨çH» …è±Ý ÜUæï ©óæ²Ý ÜUÚÝï ¹ï´ ÜU¹ü
ÜUè ç±àæïcæ„æ ãñ J’
¨æ{Ýæ ÜUè öçC ¨ï ‘¹Ú‡æ’
‘¹Úï ç¾Ýæ ÜUæï§ü S±°ü Ýãè´ …æ ¨ÜU„æ ãñ J ã¹ï´ ½è ¹ÚÝæ ãñ
ãè, ¥æñÚ ±ã ç…„Ýæ …ËÎè ãæï, ©„Ýæ ¥ÓÀæ J’
‘²ãæ¡ ‘¹ÚÝï’ ÜUæ ¥‰æü ãñ—¥ã´àæꋲ ãæïÝæ ¥æñÚ m´mæ„è„ »±¢
°é‡ææ„è„ ãæïÝæ J ©¨ÜïU ¾æÎ …æï ÐéÝ…èü±Ý Ðíæ# ãæï„æ ãñ, ¥æñÚ
±ãè ‘¨ÓÓææ …è±Ý’ ÜUãæ …æ„æ ãñ J ¨æ´Ðí„ ÜUæ ¥ÐÝæ …è±Ý
„æï m´mæy¹ÜU ¥æñÚ °é‡ææy¹ÜU ãñ J’
298 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 H°ï Úãæï :
‘„é¹ ¨¾ ÜUæï çH¶-çH¶ÜUÚ ½è v²æ ãæï°æ ? ¾ãé„ ÜéUÀ
çH¶æ ½è ãñ J HïçÜUÝ …ãæ¡ Š²ï² ¹ï´ ãè ¹´Î„æ ãæï ¥æñÚ Š²ï² ÜUè
¨ÓÓæè ¥æñÚ çÝ„æ´„ ¥çݱæ²ü„æ Ðí°Å ãé§ü ãè Ýãè´ ãæï, ±ãæ¡ ©Ðæ²
½è ¹´Î ãè ãæï´°ï J çÈUÚ ½è ¹ïÚè ¥æШï Ðíæ‰æüÝæ ãñ çÜU çÜU¨è-Ý-
çÜU¨è „Úã ¨æ{Ýæ ÜïU ¥|²æ¨ ¹ï´ H°ï Úãæï ¥æñÚ ©¨¹ï´ ½æ± Ðí°Å
ãæï §¨ÜUæ ½æÝ Ú¶æï J’
D D D …æÝ ¨ÜU„æ ãñ J
JJ ãçÚ:ú JJ
3. Ðíæ‰æüÝæ ÐêÁ² Ÿæè¹æïÅæ ÜïU àæÏÎæï´ ¹ï´
¥´„¹éü¶„æ, àæçv„, ¥æy¹ç±Eæ¨ Ðí°Å ÜUÚÝï ÜïU çH»
Ðíæ‰æüÝæ:
‘Ðíæ‰æüÝæ …ñ¨æ ¨ÚH ¥æñÚ ¨ã… Îê¨Úæ ÜUæï§ü ½è ¨æ{Ý Ýãè´
ãñ J ¥´„Ú ¹ï´ ¨ï ¥æÎíü ¥æñÚ ¥æ„ü ½æ± ¨ï Ðí°Å ãæï °²è ãé§ü Ðíæ‰æüÝæ
àæçv„S±MÐ ¾Ý …æ„è ãæï„è ãñ J Ðíæ‰æüÝæ ¥°Ú ©¨ÜïU ¨ÓÓæï ¥‰æü
¹ï´ ¥æñÚ ½æ± ¹ï´ Ðí°Å ãé§ü ãæï „æï ±ã ÜUÎæçР繉²æ ç¨h ãæï ¨ÜU„è
Ýãè´ ãñ J Ðíæ‰æüÝæ Š²ï² ÜïU ãï„é ÜUæï ¨Îñ± …è±´„ Ú¶„è ãñ ¥æñÚ Š²ï²
ÜUæï ¨æÜUæÚ ÜUÚ„è ãñ J’
‘¨ÓÓæï Nβ ¨ï ¥æÎíü ¥æñÚ ¥æ„ü ½æ± ¨ï ÜUè ãé§ü Ðíæ‰æüÝæ ¥´„¹éü¶„æ
Ðíæ# ÜUÚæ Îï„è ãñ J Ðíæ‰æüÝæ ‘…è±’ ÜUè S±²´ ÜUè àæçv„ ÜUæï Ðí°Å ÜUÚ
ÜïU ©¨¹ï´ ¥æy¹ç±Eæ¨ ÜUæ …‹¹ ÜUÚæ„è ãñ J’—»ï¨è Ðíæ‰æüÝæ ‘²ã
Hï¶ÜU’ (ÐêÁ² Ÿæè¹æïÅæ) ÚæïÁGæ ¥æñÚ ÚæïÁGæ çÜU²æ ÜUÚ„æ ‰ææ J’
Ðíæ‰æüÝæ ÜU¾ Ðí°Å ãæï„è ãñ ? ÜU¾ ÈUHè½ê„ ãæï„è ãñ ? :
…¾ ¨æ{Ýæ ¹ï´ Lç™ çݹæü‡æ ãæïÜUÚ ¥ÐÝæ Nβ ±ãæ¡ ¶è´™æ
…æÝï H°„æ ãñ ¥æñÚ ã¹ çÐÍæHÝï H°„ï ãñ´, „¾ ¥ÐÝï ¥´ÎÚ »ÜU
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 299
ÐíÜUæÚ ÜUæ ©yÜUÅ ¥æ„ü½æ± ¥æñÚ ¥æÎíü½æ± Ðí°Å ãæï„æ ãñ ¥æñÚ „¾
¥ÐÝè ªŠ±ü°ç„ ãæïÝï ¹ï´ …æï-…æï ¥ÇG™ÝMÐ H°„æ ãæï„æ ãñ, ±ã
§„Ýæ ™é½„æ ãñ ¥æñÚ §„Ýè „è±í„¹ ±ïÎÝæ Ðí°Å ãæï„è ãñ çÜU ©¨¨ï
¹év„ ãæïÝï ÜïU çH» Ðíæ‡ææ´ç„ÜU Ðí²Õ çÜU²ï …æ„ï ãñ´ J ±ñ¨ï Ðí²Õ ¹ï´
…¾ Ðíæ¹æç‡æÜU„æ, ±ÈGU UæÎæÚè, çÝDæ ¨´Ðê‡æü„: Ðí°Å ãæï„ï ãñ´, „¾ ±ñ¨è
Nβ ¹ï´ ãæïÝï±æHè Ðíæ‰æüÝæ ÜUè ÐéÜUæÚ ¨ï …è±Ýç±ÜUæ¨ ÜUè ½æ±Ýæ
ÜïU çH» ¾H-SÈêUç„ü-°ç„ Ðí°Å ãæï„ï ãñ´, ç…¨ï ÜïU±H ¥Ýé½±è ãè
‘Ðíæ‰æüÝæ ¹ï´ …è±´„-…æ°ë„ ÐéLcææ‰æü Ðí°Å ãæïÝæ ™æçã» J’:
‘…¾ „ÜU Ðíæ‰æüÝæ ¹ï´ Nβ ¨ï ¨ÓÓææ ¥æñÚ ¨´Ðê‡æü …è±´„-…æ°ë„
ÐéLcææ‰æü Ðí°Å ãæï„æ Ýãè´ ãñ, „¾ „ÜU ±ñ¨è Ðíæ‰æüÝæ …è±Ýç±ÜUæ¨
ÜUè ¨æ{Ýæ ¹ï´ ÈUHè½ê„ Ýãè¢ ãæï ¨ÜU„è ãñ J’
‘¥´„Ú ¨ï Ðí°Å ãæïÝï±æHè ¥æ„ü ¥æñÚ ¥æÎíü Ðíæ‰æüÝæ ãè ¨éÝè
…æ„è ãñ J’ :
¥ÐÝï ¥´„Ú ¹ï´ Ðí°Å ãæï °²ï ãé» ©yÜUÅ ¥æñÚ ¥æ„ü-¥æÎíü ½æ±
ÜUè Ðíæ‰æüÝæ ãè ÈUçH„ ãæï„è ãñ, ±ãè Ðíæ‰æüÝæ ¨éÝè …æ„è ãñ J ÜïU±H
ªç¹üÐí{æÝ ¨æçãçy²ÜU Ðíæ‰æüÝæ ¨ï …è±Ýç±ÜUæ¨ Ýãè¢ ¨æ{æ …æ
¨ÜU„æ ãñ, ²ã öÉG ¹æÝÝæ J ÜïU±H „yÜUæHèÝ ªç¹ü…‹² Ðíæ‰æüÝæ
¨ï ¨æ{Ýæ ¹ï´ ç±àæïcæ ÜéUÀ Ýãè¢ ÍæÅ ¨ÜU„æ ãñ J
‘Ðíæ‰æüÝæ »ÜU ÐíÜUæÚ ÜUæ ¨æÜUæÚ Š²æÝ J’ :
‘Ðíæ‰æüÝæ ½è »ÜU ÐíÜUæÚ ÜUæ Š²æÝ ãñ J Ðíæ‰æüÝæ ¨æÜUæÚ
ãñ, Š²æÝ çÝÚæÜUæÚ ãñ J’
‘Ðíæ‰æüÝæ ¨ï ¨¾ ¨´½± J’ :
‘ÎèÍæüÜUæH ÐéLcææ‰æü ÜUÚ ÜïU …æï ÜUæ¹ ¨æŠ² ãæï ¨ÜU„ï ãñ´, ±ï
²æ ÐéLcææ‰æü ÜUÚ ÜïU ½è ¥¨´½± H°Ýï±æHï ÜUæ¹, ²ï ¨¾ ÜïU±H
300 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
Ðíæ‰æüÝæ ¨ï y±çÚ„ ¨æŠ² ãæï ¨ÜU„ï ãñ´ J HïçÜUÝ ¨ÓÓæè Ðíæ‰æüÝæ ÜUè
¥çݱæ²ü MÐ ¨ï ¥æ±à²ÜU„æ çݹæü‡æ ãæïÜUÚ ±ã ¥´ÎÚ ¨ï …æ°ë„
ãæï …æÝè ™æçã» J’
‘¥ÐÝï Nβ ¹ï´-NβÐê±üÜU ¥æñÚ ¨ÓÓæï ‘½æ±’ ÜUæ ¥æŸæ² ÜUÚ
ÜïU ¥æ„ü„æ ¨ï ¥æñÚ ¥æÎíü„æ ¨ï-…æï ‘…è±’ Ðíæ‰æüÝæ ÜUæ ¥±H´¾Ý
ÜUÚ„æ ãñ, ©¨ï ±ã ÜU½è ½è çÝÚæàæ ÜUÚ„è Ýãè´ ãñ J’
‘Ðíæ‰æüÝæ ÜUÚÝï ÜUè ÜUHæ Ðíæ# ãæï °²ï ãé» ¨æ{ÜU ÜUæï …è±Ý
¹ï´ ¾H, ÐíïÚ‡ææ, ¨ãæÝé½êç„, {ñ²ü, çã´¹„ ¥æçÎ Ðíæ# ãæï„ï ãñ´ J’
‘Ðíæ‰æüÝæ ÜïU »ÜU¨æ ½æ±Ðê‡æü ¥|²æ¨ ¨ï ÜU¹æïü ¹ï´ Úãï ãé» Îæïcæ
ÜU¹ ãæï„ï ãñ´ ¥æñÚ ¨Îìç±™æÚæï´ ÜïU çH» ÐíïÚ‡ææ Ðíæ# ãæï„è ãñ J Ðíæ‰æüÝæ
¨ï ¨¾ ÜéUÀ ÍæÅ ¨ÜU„æ ãñ J Ðíæ‰æüÝæ ÜUæï§ü ½è ÜUæ¹ ÜUÚ„ï ãé» ÜUè
…æ ¨ÜU„è ãñ J’
‘Ðíæ‰æüÝæ ²ã »ÜU ¨ÚH, ¨ã… ¥æñÚ ©œæ¹ ¨æ{Ý ãñ J’
¥æy¹çݱïÎÝ
‘¥æy¹çݱïÎÝ ¹ï´ Nβ ¹ï´ Úãï ãé» ½æ± ÜUæ ¹ãœ± ãñ J
¥æy¹çݱïÎÝ ¨ï ¥ÐÝæ Nβ ½°±æÝ ÜïU Nβ ¨ï …éÇG …æ„æ
ãñ J’
‘±ã ¹ÝæçÎ ÜUæ ¹ñH {æï ÇæHÝï ÜïU çH» Ðí½é ÜïU ™Ú‡æÜU¹Hæï´
¹ï´ çÜU²æ °²æ ãé¥æ çݱïÎÝ ãñ J ©¨¹ï´ ¨ï ‘ݹí„æ’ ¥æñÚ ‘àæçv„’
Ðí°Å ãæïÝè ™æçã» J ç…¨ÜUæ çݱïÎÝ çÜU²æ °²æ, ±ñ¨ï ÐíÜUæÚ ÜUæ
ÜU¹ü ã¹ ¨ï çÈUÚ ¨ï Ý ãæï, §¨ÜUè ‘¿ææݲév„ …æ°ëç„’ Ðí°Å ãæïÝè
™æçã», „æï ãè ©¨ ¥æy¹çݱïÎÝ ÜUæ ÜéUÀ ¥‰æü ãñ J’
½…Ý :
½…Ý °æÝï ÐÚ ¥°Ú ±ñ¨æ ©yÜUÅ ½æ± ¥´„Ú ¹ï´ çݹæü‡æ ãæï„æ
ãæï „æï ãè ©¨ï °æÝï ÜUæ ©Ð²æï° J
D D D ‘Š²æÝ ¹ï´ …æï-…æï ç±™æÚ ©Æï¢ ©‹ãï´-ÝÎè ÜïU çÜUÝæÚï ÐÚ ¾ñÆÜUÚ
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 301
JJ ãçÚ:ú JJ
4. Š²æÝ—ÐêÁ² Ÿæè¹æïÅæ ÜïU àæÏÎæï´ ¹ï´
Š²æÝ ÜUæ ãï„é
‘Š²æÝ ¹ï´ ¾ñÆÝï ÜUæ »ÜU ãï„é ÝèÚ±„æ Ðí°Å ÜUÚÝï ÜUæ ãñ ¥æñÚ
Îê¨Úæ ãï„é ‘±ã ÝèÚ±„æ ÜUè çS‰æç„ ¥ÐÝï ÚæïÁGæ ÜïU ÜU¹üò±ãæÚ ãæï„ï
ãé» ½è Ý ÉHï ¥æñÚ ÜU¹ü ¥ÐÝï¥æÐ ¨ã…„æ ¨ï ãé¥æ ÜUÚ »ï¨è
àæçv„ …æ°ë„ ÜUÚÝï ÜUæ ãñ J’
»ÜUæ°í„æ ÜUè Ðíæç# ç¾Ýæ Š²æÝ ¥¨´½±
‘…ñ¨ï òæÐæÚ ÜUÚÝï ÜïU çH» Ðê¡…è ÜUè çÝ„æ´„ ¥æ±à²ÜU„æ ãñ,
±ï¨ï ãè àæéM-àæéM ¹ï´ ¹ÝæçÎÜUÚ‡ææï´ ¹ï´ »ÜUæ°í„æ Ðíæ# ÜUÚÝæ ½è Š²æÝ
ÜïU çH» ¥æ±à²ÜU ãñ J »ÜUæ°í„æ Ðíæ# çÜU²ï ç¾Ýæ Š²æÝ H°Ýï ÜUè
¨´½æ±Ýæ ç¾HÜéUH Ýãè´ ãñ J’
Š²æÝ
‘Š²æÝ ÜUæ ÜUæï§ü »ÜU ãè ÐíÜUæÚ ãæï„æ Ýãè´ ãñ J’
‘¥ÐÝï …è±Ý ÜUè ½êç¹ÜUæ ¹ï´ ¥¶´çÇ„„æ ¨ï »ÜUæ°í„æ ÜUæ
½æ± Ðí°Å ãé» ç¾Ýæ Š²æÝ ¨´½± Ýãè´ ãñ J’
‘Š²æÝ v²æ ãñ, ±ã çÜU¨ÜUæ, çÜU¨çH» ¥æñÚ ÜñU¨ï ÜUÚÝæ
§¨ÜUè ¨¹Ûæ ¾ãé„ ÜU¹ Hæï°æï´ ÜUæï ãæï„è ãñ J’
‘¥æ¡¶ï´ ¾´Î ÜUÚ ÜïU ¾ñÆÝæ ©¨ï ãè ¥æ…ÜUH Š²æÝ ÜUãÝï
H°ï ãñ´, ±ñ¨æ Ýãè´ ãñ J’
‘Š²æÝ ÜïU çH» çÝçp„ ¨¹², çÝçp„ S‰ææÝ ¥æñÚ ç±çàæC ÐíÜUæÚ
ÜUè ¥¶´Ç »ÜUæ°í„æ²év„ ¹ÝæïÎàææ §Ý ¨¾ ÜUè ¥ç„ ¥æ±à²ÜU„æ ãñ J’
‘ç±™æÚæï´ ÜUæï ¨æÿæè½æ± ¨ï Îﶄï Úãæï J’
302 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
ã¹ ©¨ÜïU ÐæÝè ÜUæï ¾ã …æ„ï ãé» Îﶄï Úã„ï ãñ´-±ñ¨ï ãè ç±™æÚæï´
ÜUæï ¨æÿæè½æ± ¨ï ç¨ÈGU UüU Îﶄï ÚãÝæ ãñ J’
‘»ÜU ÜïU ¾æÎ »ÜU ç±™æÚ ¥æÜUÚ ™Hæ …æ» „æï ÜUæï§ü
ãÁGæü Ýãè´, HïçÜUÝ ©¨ ç±™æÚ ¹ï´ Ú¨Ðê±üÜU ½æ° Ý HïÝæ J
¥æÜUæàæ ÜïU ¾æÎHæï´ ÜUè „Úã ¥ÐÝæ ¥´„Ú ©Ý¨ï çÍæÚ Ý …æ» §¨
ÐÚ Š²æÝ Ú¶Ýæ ™æçã» J’
‘Š²æÝ ¹ï´ …æï ç±™æÚ ¥æ»¡ ©‹ãï´ ¥æÝï ÎïÝæ, ©Ý¹ï´ Ú¨ çH²ï
ç¾Ýæ ¨æÿæè½æ± ¨ï ©‹ãï´ Îﶄï ÚãÝï ÜUæ ¥|²æ¨ ÜUÚ„ï ÚãÝæ J
…æï ÜéUÀ ¥æ²ï—¥ÓÀæ ²æ ¾éÚæ—©¨ÜUæ Ðíï¹½çv„½æ± ¨ï,
ãï„é ÜïU ¿ææݽæÝ ÜïU ¨æ‰æ ¨¹Ðü‡æ ÜUÚ„ï ÚãÝæ J §¨ ÐíÜUæÚ
¨ï ©¨-©¨ ç±™æÚ ÜïU ¨¹Ðü‡æ ÜUè ¥¶´Ç ãæÚ¹æHæ ™H„è
Úãï, ±ã ½è »ÜU ÐíÜUæÚ ÜUæ Š²æÝ ãñ J’
Ÿæè¨Îì°éL ÜUæ Š²æÝ :
‘Îê¨Úï »ÜU ÐíÜUæÚ ÜïU Š²æÝ ¹ï´ ã¹ ¥ÐÝï Ÿæè¨Îì°éL ÜïU Nβ
ÜïU Ðíç„ »ÜUæ°í ¥æñÚ ÜïU´çÎí„ ÚãÝï ÜUæï ¨„„ Ðí²ÕàæèH Úã„ï ãñ´ ¥æñÚ
±ñ¨æ ½æ± „¾ ¥¶´çÇ„„æ ¨ï »ÜU¨æ ‘…è±´„ …æ°ë„’ Ðí°Å ãæï„æ
Úã„æ ãñ J’
àæꋲy± ÜUæ Š²æÝ :
‘¥æñÚ »ÜU Š²æÝ àæꋲy± ÜUæ ½è ãæï ¨ÜU„æ ãñ J çÈUÚ ½è ±ã
àæꋲy± M¶æ-¨ê¶æ ²æ ¥½æ±æy¹ÜU (½æ±ç±ãèÝ) Ýãè´ ãæï„æ ãñ J
àæꋲæ±ÜUæàæ ²æÝè ‘ÜéUÀ ½è Ýãè´’ »ï¨æ Ýãè´, ¾çËÜU ©¨¹ï´ ½è »ÜU
ÐíÜUæÚ ÜUæ °êÉG ½æ± òæÐÜUÚ Úãæ ãé¥æ ãæï„æ ãñ J’
Š²æÝ ÜUæ ÐçÚ‡ææ¹ :
‘Š²æÝ ¨ï »ÜUæ°í„æ ¥æñÚ ÜïU´çÎí„„æ Ðí°Å ãæï„è ãñ, §„Ýæ
ãè Ýãè´, ¾çËÜU „ÅS‰æ„æ, ¨¹„æ, Ðí¨óæ„æ ¥æçÎ ½è Ðí°Å ãæï„ï
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 303
ãñ´ J §¨ÜUæ ©Ð²æï° ÚæïÁGæ ÜïU …è±Ý ÜïU ±„üÝ-ò±ãæÚ ¹ï´ ¨¹ÛæÐê±üÜU
ÜUÚÝæ ãñ J ²æÝè çÜU ã¹ …æï ÜéUÀ ÜUæ²ü ÜUÚ„ï ãñ´, ±ã àææ´ç„ ¨ï,
Ðí¨óæ„æ ¨ï, ¨¹„æ ¨ï, „ÅS‰æ„æ ¨ï ÜUÚ„ï Úãï¢ „æï Š²æÝ ¹ï´ ½è °ãÚï
¥æñÚ °ãÚï …æ ¨ÜU„ï ãñ´ J’
‘¨é¾ã ¹ï´ Íæ´Åæ-¥æ{æ Íæ´Åæ Š²æÝ çÜU²æ „æï ¶Gy}æ ãé¥æ’, »ï¨æ
ÜU§ü Hæï° ¹æÝ„ï ãñ´, ±ã ²æïx² Ýãè´ ãñ J’
‘Š²æÝ ÜïU ÐçÚ‡ææ¹æï´ ÜUæï …è±Ýò±ãæÚ ¹ï´ Ðí°Å ÜUÚ„ï Úãæï J’
‘Š²æÝ ¨ï ÈUçH„ ãæïÝï±æHï ÐçÚ‡ææ¹ ÜUæï ¥ÐÝï ò±ãæÚ-±„üÝ
¹ï´ Ðí°Å ÜUÚ„ï Úãï¢ ¥æñÚ Š²æÝ ¨ï ÈUçH„ ãæïÝï±æHè ½æ±Ýæ ÜUæï ½è
ò±ãæÚ-±„üÝ ¹ï´ ãæïàæÐê±üÜU Ðí°Å ÜUÚ„ï Úãï¢ „æï ©¨¨ï Š²æÝ ¹ï´ »ÜU
ÐíÜUæÚ ÜUè ¥¶´Ç„æ Ðí°Å Úã„è ãñ J’
‘ÎèÍæüÜUæH ¨Îì½æ±Ðê±üÜU ¨ï±Ý çÜU²ï ãé» çÝÚ´„Ú ¥|²æ¨ ¨ï
Š²æÝ ¹ï´ ½æ±æy¹ÜU àæꋲæ±ÜUæàæ ÜUæ ¥Ýé½± ãæï„æ ãñ J’
‘Îê¨Úï ÜUè ¥æïÚ Ý Îï¶æï—¥´„¹éü¶ ãæï …æ¥æï J’:
‘Îê¨Úï ÜUè ¥æïÚ Îï¶Ýï ¨ï ã¹ Îé:¶è ãæï …æ„ï ãñ´ J Îê¨Úæï´ ÜUæ
¨æ{Ý ¥ÓÀæ ãæï Úãæ ãñ, ²ã Îï¶ÜUÚ ‘HÍæé„æ°í´ç‰æ’ Ðí°Å ãæï ¨ÜU„è
ãñ´ J ‘ã¹ ÝæHæ²ÜU ãè ç¨h ãé»’ »ï¨æ H°æÜUÚ Îé:¶è ãæï …æÝï
ÜUè ¨´½æ±Ýæ Úã„è ãñ J
‘Îê¨Úï …ñ¨æ ¾ÝÝï ÜUè HæH¨æ Ý ãæï J’ :
‘ã¹ï´ ¥ÐÝè §ÓÀæàæçv„ ÜUæï ¨àæv„ ÜUÚÝæ ãñ, çm{æ±ëçœæ
ÀæïÇGÝæ ãñ J çÜU¨è Îê¨Úï …ñ¨æ ¾ÝÝï ÜUè HæH¨æ ãæï„è ãæï „æï ©¨ï
…ÇG¹êH ¨ï ©¶æÇGÜUÚ ÈïU´ÜU ÎïÝæ ™æçã» J’
‘¶éÎ ÜUæ ¥æy¹çÝÚèÿæ‡æ ÜUÚæï J’ :
‘ã¹ S±²´ …ãæ¡ ¶ÇGï ãñ´, ±ãæ¡ ¨ï ¥æ°ï ¾ÉGÝï ÜïU çH» ¶éÎ
ÜïU ãè Îæïcææï´ ÜUæ çÝÚèÿæ‡æ ÜUÚ ÜïU ©Ý¨ï ¹év„ ãæïÝï ÜïU çH» ã¹ï´
304 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
©Ý ÐíÜUæÚ ÜïU Ðí²Õæï´ ÜïU ¨æ‰æ ãè Ðíæ‰æüÝæ¨æ{Ý ÜUæ ½è ©Ð²æï°
ÜUÚÝæ ãñ J’
D D D Ý ãæïÜUÚ ©‹ãæï´Ýï ©¨ÐÚ »ÜU ÜUæò Ú™æ J ©¨ÜUæ ½æ±æ‰æü ‰ææ-
JJ ãçÚ:ú JJ
5. ÐêÁ² Ÿæè¹æïÅæ —— »ÜU ¾ãéÚ´°è òçv„œ±
Ÿæè¹æïÅæ ÜïU òçv„y± ÜïU ÜU§ü ÐãHê ãñ´, ©Ý¹ï´ ¨ï ÜéUÀ ÐãHé¥æï´
ÜUæ ¨´çÿæ# ÐçÚ™² ÜUÚæÝæ …MÚè ãñ J
1. HæïÜUHÁÁææ ¥æñÚ HæïÜUçÝ´Îæ ¨ï ¹év„ :
ÝæÇG ÜUè ãæÈUÐï¡Å, ¹æ‰æï ÐÚ L¹æH HÐïÅæ ãé¥æ ¥æñÚ ¾æÜUè
àæÚèÚ ¶éHæ-§¨ ÐæïàææÜU ¹ï´ Íæê¹Ýï ¹ï´ ©‹ãï´ ¨´ÜUæï™ Ýãè´ ãæï„æ ‰ææ J
…¾ ‘ãçÚ…Ý ¨ï±æ ¨´Íæ’ ÜïU }æ¢~æè ‰æï, „¾ ½è ©ÝÜUè ÐæïàææÜU »ï¨è
ãè Úã„è ‰æè J àææÎè ¹ï´ ¥æñÚ ¾æãÚ ½è §¨è ÐæïàææÜU ¹ï´ Íæê¹„ï ‰æï J
ÜU½è-ÜU½è Hé´°è ÜUè „Úã {æï„è HÐïÅÜUÚ ¥æñÚ ¹æ‰æï ÜUæï ¨æÇGè
HÐïÅÜUÚ Úã„ï ‰æï J
™êçÇG²æ¡ ÐãÝÜUÚ Ðí±æ¨ :
}æ…GæÜU-}æ…GæÜU ¹ï´ ÐãÝÝï ÜUæï Îè ãé§ü ¨æïÝï ÜUè ™êçÇG²æ¡ ©‹ãæï´Ýï
ÐãÝÜUÚ çζæ²è¢, §„Ýæ ãè Ýãè´, àæ„ü ÜïU ¥Ýé¨æÚ ÜéU´½ÜUæï‡æ¹,
ç~æ™è, ¹Îíæ¨, ¾´¾§ü, ¥ã¹Îæ¾æÎ »ï¨æ ¨ÈGU UÚ ½è ©‹ãæï´Ýï ™êçÇG²æ¡
ÐãÝÜUÚ ãè çÜU²æ, v²æï´çÜU ±ñ¨æ ÜUÚÝï ¨ï ±ï ™êçÇG²æ¡ ©‹ãï´ ç¹HÝï±æHè
‰æè J àæ„ü ÜïU ¥Ýé¨æÚ …è„è ãé§ü ±ï ™êçÇG²æ¡ ©‹ãæï´Ýï ¨æ¾Ú¹„è ¥æŸæ¹
ÜUæï ¨¹æ…¨ï±æ ÜïU çH» Îï Îè´ J
盲æï´ ÜïU ÜUÐÇGï ÐãÝÜUÚ ¹´çÎÚ ¹ï´ :
盲æï´ ÜUè ½æ±Ýæ Ðí°Å ãæï, §¨ ãï„é ¨ï ¥æñÚ „‹¹²„æ Ðí°Å
ÜUÚÝï ÜïU çH» ÜU‹²æÜéU¹æÚè ¹æ„æ ÜUæ ÎàæüÝ ÜUÚ„ï ¨¹² ±ï 盲æï´
ÜUè ÐæïàææÜU ÐãÝÜUÚ ãè °²ï ‰æï J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 305
‘¹ñ´ °{æ ãê¡ J’ :
…¾ ç™ÉGÜUÚ çÜU¨è Ýï ©Ý¨ï ÜUãæ, ‘¥æÐ °{ï ãñ´ J-„¾ °éS¨æ
‘¹ñ´ °{æ ãê¡, v²æï´çÜU ¹ñ´ §üEÚ ÜUæï ½êH °²æ ãê¡ J’
2. Íæë‡ææ ¨ï ¹év„ :
»ÜU ¾æÚ ±ï »ÜU ¹ãèÝæ ¨æ{Ýæ ãï„é ¹Š²ÐíÎïàæ ¹ï´ °²ï ‰æï J
±ãæ¡ ™^æÝæï´ ¹ï´ »ÜU ÜéU»¡ …ñ¨è …°ã ‰æè, …ãæ¡ …æÝæ ¾ãé„ ÎécÜUÚ
‰ææ J ±ï ±ãæ¡ ÚS¨è ÜUè ¨ãæ²„æ ¨ï ¥´ÎÚ ©„Úï ¥æñÚ ÜéUÀ ¥æãæÚ
çH²ï ç¾Ýæ ÜïU±H S±¹ê~æ ¥æñÚ S±ç±cÅæ ¶æÜUÚ ™æñ¾è¨-ÐÓÓæè¨
çÎÝ Úãï J ©¨ ¨¹² ±ï ÜéUÀ ¶æ„ï Ýãè´ ‰æï, „æï ½è ÚæïÁGæ ¹H ¾æãÚ
çÝÜUH„æ ‰ææ J ‘Îé°Z{ Ýãè´ ‰æè ¥æñÚ °æï¾Ú …ñ¨æ S±æÎ ‰ææ,’ »ï¨æ
©‹ãæï´Ýï ¾„æ²æ J
‘Íæë‡ææ Ýãè´ ãé§ü J Íæë‡ææ, S±æÎ-¥S±æÎ, ¨é´ÎÚ„æ-¥¨é´ÎÚ„æ
§Ý m´mæï´ ÜïU ÐæÚ ãæïÝæ ²ã ãï„é ‰ææ J ¥ç„àæ² ©yÜUÅ ½æ±Ýæ ÜïU
¥æ±ï° ¹ï´ ²ã ÍæÅæ J §¨ï ‘¥ÍææïÚ Ð´‰æè ¨æ{Ýæ’ ½è ÜUã ¨ÜU„ï
ãñ´ J ¹éÛæï S±²´ ÜUæï ¨êÛææ, §¨çH» ¹ñ´Ýï ²ã çÜU²æ, çÜU¨è ÜïU ¥æÎïàæ
¨ï Ýãè´ J-»ï¨æ ½è Ÿæè¹æïÅæ Ýï ÜUãæ ãñ J
3. çS‰æ„Ðí¿æ :
ÝçDzæÎ ÜïU ãçÚ:ú ¥æŸæ¹ ¹ï´ 8×10 ÈUèÅ §„Ýï ÀæïÅï ¨ï
ÜU¹Úï ¹ï´ ±ï Úãæ ÜUÚ„ï J ¥æŸæ¹ ÜïU çݲ¹æÝé¨æÚ ©¨¹ï´ д¶æ ½è
Ýãè´ ‰ææ J àæéM-àæéM ¹ï´ ½æÚè ¾æïÛæ ¨ï ½Úæ ãé¥æ ¨´ÎêÜU ç¨Ú ÐÚ
Ú¶ÜUÚ ±ï ÜU§ü ¾æÚ ¥æŸæ¹ ¨ï ÚïH±ï SÅïàæÝ „ÜU Ðæ¡™ ¹èH ™HÜUÚ
…æ²æ ÜUÚ„ï ‰æï J ‘¥æŸæ¹ ÜUæï ¶™ü ÜUæ ½æÚ Ý ãæï’ ²ã ãï„é ½è
©¨ÜïU ÐèÀï Úã„æ ‰ææ ¥æñÚ ¨ã… „Ð ½è ãæï …æ„æ ‰ææ J
306 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 4. ݹí„æ ¥æñÚ ¨ï±æ±ëçœæ :
ݹí„æ : ¥ÐÝï ãè ¨ãÜUæçÚ²æï´ ÜUæ ½æÚè ¨æ¹æÝ, Åî´v¨, §.
Hï …æÝæ, ‘ãçÚ…Ý ¨ï±æ ¨´Íæ’ ¹ï´ ¹ÁGæÎêÚ ÜUè „Úã ÜUæ¹ ÜUÚÝæ,
¹H¹ê~æ ¨æÈGU U ÜUÚÝæ ²ã ½è ÜU§ü ¾æÚ ÍæÅæ ãñ J
¨ï±æ±ëçœæ : ¾è¹æÚ Ã²çv„ ÜUè Úæ„-Úæ„ …æ°ÜUÚ ¨ï±æ ÜUÚÝæ,
çÝ°ÚæÝè Ú¶Ýæ, S±…Ýæï´ ÜUæ ¥æñÚ ¨ï±ÜU±°ü ÜUæ wG²æH Ú¶Ýæ, ±ñ¨ï
ãè ©ÝÜUè Ðí¨´°æïÐæ„ ¨ï±æ ÜUÚÝæ, ¥æÝ´ÎÐê±üÜU çÜU²æ ÜUÚ„ï ‰æï J
ݱ±cæü ÜUè ½ï´Å : ¥ÐÝï ¨ãÜUæÚè òçv„* ÜUæ ÏæïÅæ ¹æïãÝ-
§¨Ýï ݱ±cæü ÜïU çÎÝ }æ…GæÜU ¹ï´ Îè ãé§ü ™éÅÜUè½Ú {êH ©‹ãæï´Ýï
½æ±Ðê±üÜU Ðí¨æÎ½æ± ¨ï °íã‡æ ÜUè J ½°±æÝ Ýï ãè ©¨ÜïU MÐ ¹ï´
§¨ çÝç¹œæ ¨ï Ðí¨æÎè Îè ãñ »ï¨æ ½æ± ‰ææ, ݹí„æ Ðíæ# ÜUÚÝï ÜUæ
Ðí²Õ ‰ææ J
‘àææñ™ ÜUæï Ý …æÝæ’ : àææñ™ …æ„ï ¨¹² ¥ã¹Îæ±æÎ ÜïU
¨æ¾Ú¹„è ¥æŸæ¹ ¹ï´ ‘ãçÚ…Ý ÜU‹²æ Àæ~ææH²’ ÜUè ÀæïÅè-ÀæïÅè
HÇGçÜU²æ¡ ÜU§ü ¾æÚ ©‹ãï´ ¹…GæÜU ¨ï ÜUã„è, ‘™éÝè½æ§ü, àææñ™ ÜUæï Ý
…æÝæ J’-„¾ ±ï, ‘»ï¨æ ãñ ? ÆèÜU J’ ÜUãÜUÚ HæñÅ …æ„ï J
S±²´ ÜUè {æÚ‡æ满, ¹„, ¥æ°íã §y²æçÎ „æïÇGÝæ ²ã ãï„é Úã„æ
‰ææ, ¨æ{Ýæ ÜUæ ½æ± Úã„æ ‰ææ J ݹí„æ ÜUæï ¥´ç„¹ ãÎ „ÜU-àæꋲ
„ÜU Hï …æÝï ÜUæ ©ÝÜUæ Ðíæ¹æç‡æÜU Ðí²Õ Úã„æ ‰ææ J
5. ÝæñÜUÚ-™æÜUÚæï´ ÜïU Ðíç„ ¨¹æÝ„æ :
±ï °æÇGè ¹ï´ ¨Îæ Çîæ§±Ú ÜïU Ðæ¨ ¹ï´ ãè ¾ñÆ„ï ‰æï J ¨ïÆ ¥æñÚ
Çîæ§±Ú »ï¨æ ½ïÎ ¹Ý ¹ï´ ÜU½è Ýãè´ Ú¶„ï ‰æï J ¨¾ ¨ï Ðíï¹Ðê±üÜU
¥æñÚ ¨¹½æ± ¨ï ¾æ„ï´ çÜU²æ ÜUÚ„ï ‰æï J
*
Ÿæè ÝÚãçÚ|ææ§ü ÐÚè¶
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 307
6. ÝæñÜUÚ-™æÜUÚæï´ ÜïU Ðíç„ ©ÎæÚ„æ ± ÿæ¹æàæèH„æ :
ÝæñÜUÚ-™æÜUÚæï´ Ýï ™æïÚè ÜUè, ²æ ©Ý¹ï´ Îê¨Úï Îæïcæ ãæï, „æï ½è
©ÝÜUæ ÜU½è y²æ° Ýãè´ çÜU²æ, ¾çËÜU ¥ç{ÜU Ðíï¹ ÎïÜUÚ ¥ÐÝæ²æ J
Ðíï¹ ¨ï ¨½è ÜUæï …è„æ, ©ÝÜUè °G H焲æï´ ÜUæï ÿæ¹æ çÜU²æ J
7. ¹æ¡ ¥æñÚ çàæÿæÜU :
»ÜU ¹æ¡ ÜUè ½æ¡ç„ ±ï ÏææHÜU ÜUæ ¹H¹ê~æ ¨æÈGU U ÜUÚ„ï ‰æï, ©¨ï
¨AæÝ ÜUÚæ„ï ‰æï, ©¨ÜïU ¨æ‰æ ¶ïH„ï ‰æï, ©‹ãï´ Íæê¹æÝï ÜUæï Hï …æ„ï ‰æï J
§„Ýæ ãè Ýãè´ ¨¾ ÜïU ¨æ¹Ýï ©¨ÜUæ ‘ÍææïÇGæ’ ¾ÝÝï ¹ï´ ½è ©‹ãï´ àæ¹ü
Ýãè´ ¥æ„è ‰æè J ÏææHÜU ÜUè Ðçã²æï´ ÜUè ¾æ¾æ°æÇGè S±²´ ¶è´™„ï
ãé» ¾æÁGææÚ …æÝï ¹ï´ ©‹ãï´ HÁÁææ-¨´ÜUæï™ ãæï„æ Ýãè´ ‰ææ J ¹æ¡ ÜUè „Úã
±ï ¾æHÜU ÜUæï °æïÎ ¹ï´ HïÜUÚ ¨æï²æ ÜUÚ„ï ‰æï J
¹æ¡ ÜUè ½êç¹ÜUæ çݽæÝï ÜïU ¥Hæ±æ ©¨ï ÐÉGæÝæ, 稶æÝæ ½è
Ÿæè¹æïÅæ ¥æÝ´ÎÐê±üÜU çÜU²æ ÜUÚ„ï ‰æï J §¨ „Úã ±ï ÏææHÜU ÜUè ¹æ¡
½è ‰æï ¥æñÚ çàæÿæÜU ½è J
8. °é# ¨æ{Ýæ :
ç…ÝÜïU ¨æ‰æ Ÿæè¹æïÅæ Ýï ÜU§ü ¨æH ¨ï±æÜUæ²ü çÜU²æ, ±ï
ŸæèÆPÚ¾æŒÐæ, ŸæèÐÚèçÿæ„HæH }æ…}æéÎæÚ, Ÿæèãï¹´„½æ§ü ÝèHÜ´UÆ …ñ¨ï
¨ãÜUæÚè ç¹~æ, …ïH ¹ï´ ¨ãÜUæÚè òçv„-§Ý ¨¾ ÜUæï ‘Ÿæè¹æïÅæ ¨æ{ÜU
ãñ¢ ¥æñÚ ¨æ{Ýæ ÜUÚ Úãï ãñ´’ §¨ÜUè çÜ´U癄ì¹æ~æ ½è …æÝÜUæÚè ÜU§ü
¨æHæï´ „ÜU Ýãè´ ‰æè J ¾ãé„ ÎïÚ Ðà™æ„ì ©‹ãï´ ²ã ¨¾ ¿ææ„ ãé¥æ J
9. çàæc² Ýãè´ ¾Ýæ²ï :
ÜU½è, çÜU¨è ÜUæï ½è çàæc² Ýãè´ ¾Ýæ²æ ²æ çàæc² ¾ÝÝï ÜïU
çH» ÜU½è ¨éÛææ± ½è Ýãè´ çβæ J çÈUÚ ½è, ¨æ{Ýæ ¹ï´ ©óæç„
ÜUÚÝïï ÜUè ç…ÝÜUè NβÐê±üÜU ¨ÓÓæè ½æ±Ýæ ‰æè, ©‹ãï´ Ðíï¹ ¨ï ¹ÎÎ
ÜUè J
308 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 ‘¹ñ´ °éL Ýãè´ ãê¡’ »ï¨æ ãè ±ï ¨„„ ÜUãæ ÜUÚ„ï ‰æï J
10. ¥½² :
¥½²Ðíæç# ÜUè ÜU¨æñÅè ÜïU çH» ±…é½æ§ü …æÝè ÜïU ¨æ‰æ
ç°ÚÝæÚ ÜïU ÍæÝï …´°H ¹ï´ 稴ãæï´ ÜïU ¾è™ ¨æ„ çÎÝ „ÜU Úãï ‰æï J
11. Hÿ¹è ÜUæ ©Ð²æï° çÜU²æ, ©Ð½æï° Ýãè´ çÜU²æ :
Hÿ¹è ÜUè ÜU½è ©Ðïÿææ Ýãè´ ÜUè J ±ã ‘àæçv„’ ãñ, »ï¨æ ±ï
¹æÝ„ï ‰æï J HïçÜUÝ ç…ÝÜïU …è±Ý ¹ï´ ‘°é‡æ’ ¥æñÚ ‘½æ±’ Ðí°Å Ýãè´
ãé» ãñ´, ©Ý …ñ¨æï´ ÜUæï Ðíæ# ãæï °²è ãé§ü Hÿ¹è …è±Ý ÜUæ ©yÜU¯ü
Ýãè´ ÜUÚæ ¨ÜU„è ãñ, »ï¨æ ©ÝÜUæ ÜUãÝæ ‰ææ J
12. ‘Éæï´°è ¨´„ ?’ :
»ÜU ¾æÚ ¹é´¾§ü ÜïU »ÜU S±…Ý Ÿæè çÎHèнæ§ü ¹ç‡æ²æÚ Ýï
©Ý¨ï ÜUãæ, ‘¹æïÅæ, ¥æÐÜUæï Úæï°-¾æï° ÜéUÀ Ýãè´ ãñ J ²ã ¨¾
çζæ±ï ÜUæ ãñ, Éæï´° ãñ J’ »ÜU Îæï ¾æÚ çÈUÚ ¨ï ±ãè ±v„ò ÜUÚÝï
ÜïU ¾æÎ, ©¨ÜUæ ±ã ±æv² ÐÜUÇGÜUÚ ±ï ¾æïHï, ‘„ê »ÜU ¨æïÝï ÜUæ
¹éÜéUÅ ¾Ý±æ Hï ¥æñÚ ©¨ ÐÚ ¾ÇGï ¥ÿæÚæï´ ¹ï´ ‘Éæï´°è ¨´„’ çH¶±æ
Hï J ¹ñ´ ©¨ï ÁGææçãÚ Úèç„ ¨ï ¨¾ ÜïU ¨æ¹Ýï ÐãÝê¡°æ, çÈUÚ Hæï°æï´
ÜUæï §¨ÜUè …æÝÜUæÚè ãæï°è J’
¾æïHÝï±æHï ÜUæï ¾ãé„ ÐÀ„æ±æ ãé¥æ ¥æñÚ ©¨Ýï ¹æÈGU Uè ¹æ¡°è,
HïçÜUÝ ±ï ÐèÀï Ýãè´ ãÅï ¥æñÚ ©¨ï }æéÜéUÅ ¾ÝæÜUÚ HæÝæ ÐÇGæ J ÁGææçãÚ
¨¹æÚ´½ ¹ï´ ¨¾ ÜïU ¨æ¹Ýï Ÿæè}ææïÅæÝï ©¨ï ÐãÝ çH²æ J §¨ Ðí¨´°
ÜïU ÈUæïÅæï ½è ©ÐHÏ{ ãñ´ J
13. ½æ±æïÎíïÜU :
ÜU§ü ¾æÚ S±…Ýæï´ ¨ï ç¹H„ï ¨¹² ²æ ¹æ~æ ©‹ãï´ Îﶄï ãè,
±ï °Îì°Î ãæï …æ„ï ‰æï, ¥æ¡¶æï´ ¹ï´ ¥æ¡¨ê ½Ú ¥æ„ï ‰æï ¥æñÚ ½æ±ç±|ææïÚ
ãæï …æ„ï ‰æï J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 309
©ÝÜUæ ÜUãÝæ ‰ææ, ‘¥°Ú ‘½æ±’ Ý ãæï, „æï ¨´¾´{æï´ ÜUæ ÜUæï§ü
¥‰æü Ýãè´ ãñ J ¨´¾´{ ‘…è±´„-…æ°ë„’ ãæï„ï ãñ´ „æï ÜïU±H ‘½æ±’ ÜïU
ÜUæÚ‡æ ãè J’
14. ±ëÿæÐíï¹è :
ÝçDzæÎ, ÜéU´½ÜUæï‡æ¹ì, ¨æ¾Ú¹„è ¥æñÚ ¨éÚ„ ¥æŸæ¹ ¹ï´, ±ñ¨ï
ãè, ¥æñÚ ½è ÜU§ü S‰ææÝæï´ ¹ï´ ±ëÿææï´ ÜUæ ¨´±{üÝ çÜU²æ, ÜU§ü Ý²ï ±ëÿæ
H°æ²ï J ±ï ¥æŸæ¹ ÜïU ±ëÿæ ÜUæÅÝï ÜUæï ¨´¹ç„ Ýãè´ Îï„ï ‰æï J
ÝçDzæÎ ¥æŸæ¹ ¹ï´ ±Å±ëÿæ ÜUè ¾ÉGè ãé§ü ݲè àææ¶æ¥æï´ ÜUæï …¹èÝ
¹ï´ °ãÚæ§ü „ÜU °ÇG±æÜUÚ ©‹ãæï´Ýï ©¨ÜUæ ç±S„æÚ ¾ÉGæ²æ J
°é…Úæ„ ÜïU ¨¾ ¨ï ÐéÚæÝï ¥æñÚ ½æ±Ýæ ÜUè öçcÅ ¨ï ¥ç„ ¹ãœ±
ÜïU ‘ÜU¾èڱŒ (}æ¢xæHïEÚ, „æ.ç…. |æL™, xæé…Úæ„) ÜUæ (½v„
ÜU¾èÚ …¾ °é…Úæ„ ¹ï´ ¥æ²ï ‰æï, „¾ ©ÝÜïU ™Ú‡ææ¹ë„ ¨ï ±Å ÜUè
¨ê¶è ÇæHè ¥´ÜéUçÚ„ ãé§ü ‰æè J) Úÿæ‡æ çÜU²æ, ©¨ÜïU ÐéÝLhæÚ ÜïU
çH» ¹ïãÝ„ ÜUè ± çÝç{ Îè J
15. ÀæïÅæï´ ÜUè ÜUÎí :
ÝæñÜUÚ-™æÜUÚ ¥æñÚ ¾ÓÓææï´ ¨ï ©ÝÜUæ ¨¹æÝ„æ ÜUæ, ¨}¹æÝ ÜUæ
¥æñÚ Ðíï¹Ðê‡æü ¾„æü± Úã„æ ‰ææ J ¨¾ »ÜU ãè дçv„ ¹ï´ ½æï…Ý çH²æ
ÜUÚ„ï, çÈUÚ ±ã ¨ïÆ ãæï, Çîæ§±Ú ãæï, ¹ÁGæÎêÚ ãæï, ãÁ…æ}æ ãæï ²æ ½´°è
ãæï J
16. Ðíæ‰æüÝæ :
±ï ¨æ{Ýæ ÜïU ÐíæÚ´½ ¨ï ãè Ðíæ‰æüÝæ ÐÚ ¾ãé„ ½æÚ Îï„ï ‰æï J
‘çÝ…è ÐíÔAæ, ¨¹S²æ»¡, ¨æ{Ýæ ÜUè ¾æ{满 §Ý ¨¾ ÜUæ ãH Ðíæ‰æüÝæ
¨ï ¥æñÚ ¨æ{Ýæ ¨ï ãè Ðíæ# ãæï°æ,’ »ï¨æ ±ï ÜUãæ ÜUÚ„ï ‰æï J
‘¹ñ´ ½°±æÝ ÜUæ ÝæñÜUÚ ãê¡, ™æÜUÚ ãê¡, ¹éÝè¹ ãê¡ J ¹ñ´ Ðíæ‰æüÝæ
mæÚæ ©ÝÜïU ™Ú‡æ ¹ï´ ¨¾ çݱïÎÝ ÜUM¡°æ,’ »ï¨æ Ÿæè¹æïÅæ
¥æÝï±æHï ¨½è ¨ï ÜUã„ï J
310 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 17. àæÚèÚ ÜU§ü Úæï°æï´ ÜUæ ÍæÚ, çÈUÚ ½è ÜUæ²üÚ„ :
©ÝÜUè ÜU¹Ú ÜïU ™æÚ-Ðæ¡™ ¹ÝÜïU ÜUÚè¾-ÜUÚè¾ ÝC ãæï °²ï
‰æï J ¥æç¶Úè ÜU§ü ±cææïZ ¹ï´ ±ï ™H ½è Ýãè´ ¨ÜU„ï ‰æï J ©‹ãï´ ©ÆæÜUÚ
ÜéU¨èü°æÇGè ¹ï´ ç¾ÆæÜUÚ Íæé¹æÝæ ÐÇG„æ ‰ææ J ÜU¹Ú ÜïU ¹ÝÜUæï´ ¹ï´ ¨„„
çÐÝ ÜïU ™é½Ý …ñ¨è „è±í ÐèÇGæ ãæï„è Úã„è J
¨Ðüδàæ ÜUè °Ú¹è ½è àæÚèÚ ¹ï´ ‰æè ãè J
‘xHêÜUæï¹æ’ ÜUè ±…ã ¨ï ¥¨ãÝè² ç¨ÚÎÎü ¨„„ Úã„æ ‰ææ,
»ç¨çÇÅè, ¨´°íã‡æè, àæÚèÚ ¹ï´ ÐæÝè ½Ú …æÝæ, xæHï }æï¢ ÎÎü, ™¹ÇGè
ÜUè »H…èü, ¶æ…... ¥æçÎ ¨¾ ÐíÜUæÚ ÜUè òæç{²æ¡ ¥æñÚ ÐèÇG满
‰æè´ J
¥™æÝÜU ã¹Hæ ÜUÚÝï±æHè ιæ ÜUè ¾è¹æÚè Ýï ½è ÜU§ü ¨æH
„ÜU ¨æ‰æ çβæ J ¾ãé„ ¾æÚ ¥æòçv¨…Ý HïÝæ ÐÇG„æ ‰ææ J
‘ÐíæïSÅïÅ xHï‹Ç ÜUè ¾è¹æÚè, ¹ê~æçÐ´Ç ÜUè ¾è¹æÚè, ¾±æ¨èÚ
(¥àæü) Ýï ½è ©ÝÜïU àæÚèÚ ¹ï´ ÍæÚ çÜU²æ ‰ææ J
ÿæ², Çæ²æÏæèçŨ ½è ÜU§ü çÎÝæï´ „ÜU ‰æï J
±…Ý ÍæÅæÝï ¨ï Çæ²æ¾èçŨ ÜU¹ ãæï ¨ÜU„æ ãñ, ²ã ÇæòvÅÚæï´
Ýï ¾„æ²æ, „¾ ©‹ãæï´Ýï дÎíã çÎÝ ¹ï´ дÎíã ¨ïÚ ±…Ý ÍæÅæ²æ ¥æñÚ
Çæ²æÏæèçŨ ¨ï ¹év„ ãæï °²ï J
¾è¹æçÚ²æï¡ ÜUæ ÜUæÚ‡æ :
™ñ„‹²çS‰æ„ ÐéLcææï´ ÜïU ¨´ÐÜüU ¹ï´ …æï-…æï òçv„ ¥æ„ï ãñ´, ©ÝÜïU
Ðíç„ ÜUæï§ü çÝç}æœæ ¨ï „æÎæy}²½æ± çݹæü‡æ ãæïÝï ÜïU ÜUæÚ‡æ, ©¨-
©¨ òçv„ ÜUè ÐèÇ满-Úæï°-½æï°, ©¨ ¨´„ÐéLcæ ÐÚ ¥¨Ú ÜUÚ„ï
ãñ´ J ÜéUÀ àæÚèÚ ¹ï´ ¨ï °é…Ú …æ„ï ãñ´, ÜéUÀ àæÚèÚ ÜUæï ç™ÐÜïU
Úã„ï ãñ´ J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 311
„æÎæy}²½æ± ¨ï Úæï°-ÜéUÀ ©ÎæãÚ‡æ :
¨´„ ¾è¹æçÚ²æ¡ ¥ÐÝï àæÚèÚ ÐÚ Ýãè¢ Hï Hï„ï J HïÝï ¹ï´ „æï
Ðí²Õ ãæï„æ ãñ´ J ±ã „æï ÍæÅ„æ ãñ çÝç¹œæ ¨ï, ¨ã… ãè J …ñ¨ï -
1. Ÿæè¹æïÅæ ÜUè ½„è…è …¾ ÿæ² ¨ï ¾ãé„ ¾è¹æÚ ‰æè, „¾
©¨ÜïU çH» ©‹ãæï´Ýï ½°±æÝ ¨ï Ðíæ‰æüÝæ ÜUè ¥æñÚ ©‹ãï´ ¶æ¡¨è ¥æñÚ
¶êÝ ÜUè ©HçÅ²æ¡ ãæïÝï H°è J
2. …²æ¾ãÝ …æÝè ÜUæï Ðí¨ê„è ÜïU ¨¹² ¥¨ãÝè² Ðí¨ê„èÐèÇGæ
ãæï Úãè ‰æè, „¾ ©‹ãæï´Ýï ±ã ÐïÅÐèÇGæ ¨ã Hè ¥æñÚ …²æ¾ãÝ ÜUæï
¥æÚæ¹ ãæï °²æ J
3. °æ´{è…è ÜUæï ™Ú‡æSÐàæü ÜUÚ ÜïU ݹSÜUæÚ ÜUÚÝï ÜïU ¾æÎ
©ÝÜïU Ðïàææ¾ ÜïU …ãÚèHï ÜUèÅæ‡æé Ÿæè¹æïÅæ ÜïU Ðïàææ¾ ¹ï´ çζæ²è çβï
¥æñÚ ÜU§ü çÎÝ ¹ê~æçдÇæï´ ÜUè ¾è¹æÚè ‰æè J
4. ‘Çæ²æÏæèçŨ’... ¥æñÚ
5. ‘SÐæ¡çÇHæ²çŨ’ Ÿæè}æ„è ÜU梄æÏæãÝ (Ÿæè Ý¢Îé|ææ§ü ÜUè ÐÕè)
çÝç}æœæ ƒè¢ J ²ï ÎæïÝæï´ ¾è¹æçÚ²æ¡ ½è ©¨è „Úã „æÎæy}²½æ± ¨ï ãè
ãé§Z J
çÜU„æ¾ ÜUè ÐëD¹²æüÎæ ÜUæ ½æÝ Ú¶ÜUÚ, ¨´ÿæïÐ ¹ï´ Ÿæè¹æïÅæ ÜïU
ÜéUÀ ÐãHé¥æï´ ÐÚ ÐíÜUæàæ ÇæHÝï ÜUæ çÜ´U癄ì Ðí²Õ çÜU²æ ãñ J ‘ÜU‡æ
¨ï ¹Ý ÜUè ÐÚèÿææ’ §¨ ‹²æ² ¨ï ¥Ðí°Å »ï¨æ ©ÝÜUè …è±Ýè ÜUæ
¥æñÚ Ã²çv„y± ÜUæ ½æ°, ãÚ»ÜU ¥ÐÝï-¥ÐÝï ¥´„Ú ÜUè °ãÚæ§ü ¹ï´
¹æñÝ ¹ï´ …æÝ Hï ²ãè ©ç™„ ãñ J
D D D
JJ ãçÚ:ú JJ
6. ÐêÁ² Ÿæè¹æïÅæ ÜUæ ¨æçãy² ¥æñÚ ÐlçH¶æ§ü
‘…æï ¥Ýé½± çÜU²æ, ±ãè çH¶æ ãñ J :’
Ÿæè¹æïÅæ Ýï S±²´ ÜUãæ ãñ, ‘Ðí½éÜëUÐæ ¨ï ‘²ã …è±’ (Ÿæè¹æïÅæ)
312 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
…æï ¥Ýé½± ÜUÚ„æ ãñ, ±ãè çH¶„æ ãñ, çÈUÚ ½Hï ãè ©¨¹ï´ Îê¨Úï
çÜU¨è ¨¹‰æü ÜUè ²æ ¨yÐéLcæ ÜUè ±æ‡æè ¨ï ¨æ}² ãæï ²æ Ý ãæï J
‘§¨ …è±’ Ýï ÜéUÀ ÐÉGæ Ýãè´ ãñ, çÜU²æ Ýãè´ ãñ J ¹ãæy¹æ ÐéLcææï´
ÜïU ÜU§ü ±™Ýæï´ ÜïU ¨æ‰æ ‘§¨ …è±’ ÜUè çH¶æ§ü ¹ï´ ¨æ}², ÜU§ü
S‰ææÝæï´ ÐÚ Ðí°Å ãé¥æ çζæ²è Îï„æ ãñ, HïçÜUÝ ©¨¨ï „æï »ï¨æ
ÜUÎæçÐ Ý ¹æÝæ …æ»°æ çÜU ±ã ¨¾ ¹ïÚæ Ýãè´ ãñ J’
‘…æï ¨¹Ûæ Ðí°Å ãé§ü, ©¨ ÐíÜUæÚ ¨ï çH¶„æ °²æ J’:
‘…è±Ýç±ÜUæ¨ ÜUè ¨æ{Ýæ ¹ï´ ¨ï …æï-…æï ¨¹Ûæ Ðí°Å ãæï„è °§ü
©¨-©¨ ÐíÜUæÚ ¨ï ¹ñ´ çH¶„æ °²æ J ãÚ»ÜU ÜUæ ¥Ýé½± ç½óæ ½è
ãæï ¨ÜU„æ ãñ J ¨y²MÐè ãèÚï ÜïU ÐãHê ¥Ý´„ ãñ´ ¥æñÚ ãÚ»ÜU
¥ÐÝï¥æÐ ÜUæï Ðíæ# ãæï °²ï ãé» ¥Ýé½±-ÐãHé¥æï´ ÜïU ¥Ýé¨æÚ ãè,
©¨ÜïU ¾æÚï ¹ï´ çH¶„æ ãæï„æ ãñ J’
‘¹éÛæï ¨¹ÛææÝæ ¥æ„æ Ýãè´ ãñ J ¨½è ÐçÚçS‰æ焲æï´ ¹ï´ ™ñ„‹²²év„
¿ææÝÐê±üÜU „ÅS‰æ„æ ¥æ±à²ÜU ãæï„è ãñ J ÜïU±H ™™æü ¹ï´ ¹éÛæï Ú¨
Ýãè´ ¥æ„æ ãñ J’
‘¹ïÚè çH¶æ§ü ¨è{è-¨æÎè ãñ, v²æï´çÜU ¥æŠ²æçy¹ÜU ¨æçãy²
ÜïU àææ›è² àæÏÎæï´ ÜUè ¹éÛæï …æÝÜUæÚè Ýãè´ ‰æè J’
‘¹ïÚæ …è±ÝŠ²ï² …æï çÝçp„ çÜU²æ ‰ææ, ©¨ÜUè „ÚÈGU U …æÝï ÜUè
‘½æ±Ýæ ¥æñÚ {æÚ‡ææ²év„ ÐéLcææ‰æü’ ¨„„ ãæï„æ ‰ææ ¥æñÚ ©¨ÜïU çH»
¨„„ …æï ç…¿ææ¨æ-Á±H´„„æ …æ°ë„ Úã„è ‰æè, ©ÝÜUè „ÚÈGU U öçC
Ú¶ÜUÚ ãè çH¶„æ ãê¡ J’
‘°è„æ ÜïU ¥Hæ±æ ¥æñÚ ÜUæï§ü àææ› ÐÉGæ Ýãè´, ¨¾
Ðí½éÜëUÐæ ¨ï ¥±„Ú‡æ J’ :
±ñ¨ï „æï Ÿæè¹æïÅæ ÜUè ÐÉGæ§ü °é…Úæ„è ç±cæ² HïÜUÚ ¾è.». „ÜU
ãé§ü ‰æè, çÈUÚ ½è çÀ²æ¨Æ (66) çÜU„æ¾ï´ çH¶è ãñ´ J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 313
°è„æ ÜïU ¥Hæ±æ ¥æñÚ ÜUæï§ü àææ› ©‹ãæï´Ýï ÐÉGæ Ýãè´, çÈUÚ ½è
½°±„ÜëUÐæ ¨ï ²ã ¨¾ ‘¥±„Ú‡æ’ ãé¥æ J
©ÝÜUè çH¶è ÐéS„ÜïU´ àæéM-àæéM ¹ï´ ç¾Ýæ Ýæ¹ ÜïU ãè ÀЄè
‰æè´ J ©‹ãæï´Ýï S±…Ýæï´ ÜUæï çH¶ï ãé» wGæ„æï´ ÜUæ ¨¹æ±ïàæ ÜU§ü °í´‰ææï´
¹ï´ ãñ J ÜUæò, Ðíæ‰æüÝæ, ½…Ý, °…GH S±MÐæï´ ¹ï´ ½è °í´‰æ ãñ¢ J
©ÝÜïU ©ÐHÏ{ ¾æïH, §‹ÅÚòê…G, ¥Ðíç¨h wGæ„, Ðí±™Ý, ÅïÐ
ÜUè ãé§ü ÐíÔAææïœæÚè...¥æçÎ ÜUè ÐéS„ÜïU´ ½è ÐíÜUæçàæ„ ãæï Úãè ãñ´ J
çÜU¨è Ýï ¨éÛææ± çÎ²æ ¥æñÚ ¶™ü ÜUè ç…}¹ïÎæÚè Hè, „¾-
„¾ çH¶„ï °²ï :
ç…¨ Ýï ç…¨ ÜUæ ¨éÛææ± çÜU²æ ¥æñÚ ÀÐæ§ü ÜïU ¶™ü ÜUè
ç…}¹ïÎæÚè S±èÜUæÚ ÜUè, „¾-„¾ ©Ý-©Ý ç±cæ²æï´ ÐÚ çH¶„ï °²ï J
½æ±, ç…¿ææ¨æ, Ÿæhæ, çÝ繜æ, Úæ°mïcæ, ÜU¹ü©Ðæ¨Ýæ, ÜëUÐæ,
S±æ‰æü, Ðíï¹, ¹æïã...»ï¨ï ÜU§ü |ææ±±æãè ç±cæ²æï´ ÐÚ çH¶„ï °²ï J
‘²ã ¨¾ ½°±æÝ ÜUæ Ðí„æÐ J’ :
©‹ãæï´Ýï ÜUãæ ãñ, ‘²ã ¨¾ ¹ïÚæ Ýãè´ ¾çËÜU ½°±æÝ ÜUæ Ðí„æÐ
ãñ J °éL¹ãæÚæ… »ÜU ¾æÚ ¹éÛæï ¾æïHï ‰æï, ‘„ê ½°±æÝ ÜUæ ‘Ýæ¹’ ÆèÜU
¨ï Hï, ¥æñÚ çÈUÚ Îï¶, „éÛæ ¹ï´ ÜñU¨è àæçv„ …æ°ë„ ãæï„è ãñ ±ã J’
...¹ïÚï °éL¹ãæÚæ… ÜïU ²ï àæÏÎ ¥æ… ¶Úï ¨æ羄 ãé» ãñ´ J
‘©‹ãæï´Ýï ¨¾ çH¶±æ çH²æ J’ :
‘¹ïÚè ¨æ{Ýæ ÜUè çÜU„æ¾ï´ ½è ©‹ãæï´Ýï ãè ¹éÛæ ¨ï çH¶±æ Hè
ãñ´ J...¹ïÚï àæÚèÚ ¹ï´ ÜU§ü Úæï° ‰æï ¥æñÚ Nβ çÝ™æïÇGæ …æ» »ï¨è °ãÝ
ÐèÇGæ Úã„ï ãé» ½è ½…Ý çH¶ï °²ï, ±ï, ÜUæï§ü ¥´ÎÚ …æ°ë„ ÚãÜUÚ,
çH¶±æ Hï„æ Ý ãæï, „æï ÜñU¨ï ¨´½± ãñ ?’
±ï ¥æñÚ ½è ÜUã„ï ãñ´, ‘½°±æÝ Ýï ¹éÛæï ‘¾éhê ÜUæ ç±mæÝ’
¾Ýæ²æ ãñ ²ã ¾æ„ ÛæêÆè Ýãè´ ãñ J …ñ¨ï ¹ïÚæ S¹Ú‡æ {æÚ汄ì
314 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
(¥ç±Ú„) àæéM ãñ, ±ñ¨ï ãè ¹ïÚè çH¶æ§ü ½è {æÚ汄ì ãè …æÚè ãñ J’
D D D ¨ï ¨´½± Ýãè´ ãñ J Ðí½éÜëUÐæ ¨ï ç…¨-ç…¨ ¨¹² …æï-…æï ¨æ{Ý
JJ ãçÚ:ú JJ
ÐêÁ² Ÿæè¹æïÅæ ÜUè ÐlçH¶æ§ü
ÐêÁ² Ÿæè¹æïÅæ ÜUè ÐlçH¶æ§ü ²ã »ÜU çÝÚæHæ ãè ç±S„ë„
ç±cæ² ãñ ¥æñÚ ©¨ï ¨´ÿæïÐ ¹ï´ òv„ ÜUÚÝæ ²ã ¥¨´½± ãñ J
©‹ãæï´Ýï ²ï ÜUæò ½é…´°è, ±¨´„ç„HÜUæ, ¹´ÎæRUæ´„æ, àææÎêüH-
ç±RUèçÇG„, çàæ¶çÚ‡æè, ¥ÝéCéÐ »ï¨ï ¥ÝïÜUç±{ À´Îæï´ ¹ï´ çH¶ï´ ãñ´ J
ÜU§ü ¹év„ÜU ÜUæò (¹év„ ÜUæò) ãñ´ J
ÜU§ü xæ…GH S±MÐ ¹ï´ òv„ çÜU²ï °²ï ãñ´ J ©ÝÜïU ÜUæò ÜUè
¥ç½Ã²çv„ ¹ï´ ÜUæñÝ-ÜUæñÝ ¨ï ç±cæ² ¨¹æç±C ãé» ãñ´, ²ã Îï¶Ýï
ÐÚ ¹æÝ±è ¹Ý ™çÜU„ ãæï …æ„æ ãñ J
¹ÝÝï (¹Ý ÜUæï), „é… ™Ú‡æï („ïÚï ™Ú‡ææï´ ¹ï´), ²æ™Ýæ, Ÿæhæ,
Š²ï²Hçÿæ„æ, àæÚ‡ææ°ç„, …è±-çàæ±, ÜëUÐæ Îï, ÜU¾, çݱïÎÝ,
¥æy¹çÝÚèÿæ‡æ, ¨æ{Ýæ, NβÐéÜUæÚ, Ÿæè °´°æ™Ú‡æï, ¹æ¡ ÜUæï ¥´…çH,
¨ÓÓæè §üEÚ½çv„, ¨æ{Ýæ ÜUè ÐæÚæàæèàæè, ÐíïÚ‡ææ, Îé:¶, Îé:¶¹¹ü,
Îé:¶-Ðí½é ÜUæ ¥æàæè±æüÎ, °êÉ„G œ±, ÐéLcææ‰æü, H°Ýè, ¨ÓÓæè …è±ÝöçC,
àæꋲ, »ÜU ¥æy¹çݱïÎÝ, Ýæ¹S¹Ú‡æ, °éL¹æãæy}², ¨æ{Ýæ ¥çݱæ²ü,
S±ŒÝ ¹ï´ ¨æ{Ýæ, ¹æ²ÜUæ, …è±Ý{´{æ, ¨¹Ðü‡æ, S±…Ý, ½æ±, ¹æïã,
ç±ÍÝ, ²éh, ¹æݱÎïã, °êÉG„æ, ¥æy¹çÝD... »ï¨ï ¥Ýç°Ý„ ç±cæ²æï´
ÜïU ÜUæòæï´ ÜUæ ‘¥±„Ú‡æ’ ãé¥æ ãñ J
ÐêÁ² Ÿæè¹æïÅæ ¥ÐÝï ãè àæÏÎæï´ ¹ï´ ÜUã„ï ãñ´, ‘…æï ÜéUÀ ÐlçH¶æ§ü
ãñ, ©¨ï ÜUç±„æ „æï ¹æÝ„æ Ýãè´, ç¨ÈGU UüU ‘„éÜUÏæ¢Îè’ ãè ¹æÝ„æ ãê¡ J
©¨ çH¶æ§ü ¹ï´ ¹ÁGææ ¥æ„æ ãñ J …æï ÜUãÝæ ãñ, ±ã SÐC„æ ¨ï ¥æñÚ
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 315
Ææï¨MÐ ¨ï òv„ ÜUÚÝæ ¾Ý ¨ÜUæ ãñ J ±ã °l ¹ï´ ©„Ýè Ðê‡æü„æ
Ðíæ# ãé», ©ÝÜUæ ¿ææÝ½æ± ¨ï ©Ð²æï° ÜUÚÝï ÜUè öçC ¨ï ©Ý¹ï´ …éÇGæ
Úãæ ãê¡ ²æ Ýãè´, §„Ýæ ãè ‘²ã …è±’ (Ÿæè¹æïÅæ) Îﶄæ Úã„æ ‰ææ J’
D D D
JJ ãçÚ:ú JJ
7. ÐêÁ² Ÿæè¹æïÅæ ÜUæ »ÜU wGæ„
ç…¨ ‘…è±’ ¹ï´ …è±Ýç±ÜUæ¨ ÜUè ©yÜUÅ-¨ï-©yÜUÅ H°Ýè
…°è ãé§ü ãñ, ç…¨ Ýï ŸæèÐí½é ÜUè àæÚ‡æ ÜUæ ¥±H´¾Ý Nβ ¹ï´ Nβ
¨ï S±èÜUæÚ ÜUÚ çH²æ ãñ, ±ñ¨ï ‘…è±’ ÜUæï ãè ÜëUÐæ ÜUè ÜéUÀ ¨¹Ûæ
ãæï„è ãñ ¨ãè J ¾æÜUè ÜïU ‘…è±æï´’ ÜUæï „æï ÜëUÐæ ²æÝè v²æ §¨ÜUæ
ÜéUÀ ½è ¿ææݽæÝ ãæï„æ Ýãè´ ãñ J ç…¨ ±S„é ÜUæ ÐçÚ™² ãè Ýãè´,
ç…¨ÜUæ ¥Ýé½± ãè Ýãè´, ©¨ÜïU ¾æÚï ¹ï´ ±ã v²æ ¨¹Ûæ ÐæÝï±æHæ
ãñ ? §¨ÜïU çH» „æï Ðí‰æ¹ Nβ ¹ï´ ±ñ¨æ ¥|²æ¨ Ðíæ# ÜUÚÝæ …MÚè
ãñ J àæéM-àæéM ¹ï´ ¨æ{ÜU ÜïU çH» Ðí™´Ç ÐéLcææ‰æü ¥æ±à²ÜU ãñ J
±ã ÐéLcææ‰æü ãæï„æ Úãï ¥æñÚ ‘©¨ÜUè ÜëUÐæ’ ÜUè Ðíæ‰æüÝæ ÜUÚ„æ Úãï,
ÜëUÐæ ÜïU ¹ÎÎ ÜUè Nβ ¨ï ²æ™Ýæ ÜUÚ„æ Úãï, ²ã ½è ¥y²´„ ¹ãœ±
ÜUæ ãñ J HïçÜUÝ »ï¨æ Ý²æ ¨æ{ÜU àæéM-àæéM ¹ï´ ÜïU±H ÜëUÐæ ÜïU
¥±H´¾Ý ÐÚ ãè Úã ¨ÜïU, §„Ýè àæçv„ ¥æñÚ ±ñ¨è çS‰æç„ ©¨¹ï´
…æ°ë„ ãé§ü ãæï„è Ýãè´ ãñ J §¨çH» ©¨ï …MÚè ãñ çÜU ¶éÎ-S±²´
ãè ÜëUÐæàæçv„ ÜUæï {èÚï-{èÚï S±²´ ¹ï´ Ðí°Åæ-Ðí°ÅæÜUÚ ¶éÎ ¨ï
ç…„Ýæ ãæï ¨ÜïU ©„Ýæ ¥æy²´ç„ÜU ÐéLcææ‰æü ÜUÚÝï ¹ï´ ãè ¨²æÝæÐÝ
¥æñÚ ç±±ïÜU Úãæ ãé¥æ ãñ J ²‰ææ²æïx² ¥æñÚ ½æ±Ðê‡æü àæÚ‡ææ°ç„ ÜUè
316 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
Îàææ ‘…è±’ ÜUæï …¾ Ðíæ# ãæï„è ãñ, „¾ ±ñ¨è Îàææ ¹ï´ ãè ÜëUÐæ ÜUæ
¥±H´¾Ý ‘…è±’ ÜUæï Ðíæ# ãæï ¨ÜU„æ ãñ, ©¨ÜïU ç¾Ýæ ±ã ÜUÎæçÐ
¨´½± Ýãè´ ãñ´ J
ÜëUÐæ ÜUæ ¥±H´¾Ý ½è ç…¨ ‘…è±’ ÜUæï àæéM-àæéM ¹ï´ HïÝæ
ãñ, ±ñ¨ï ‘…è±’ ¹ï´ ±ã Ðíæ# ÜUÚÝï ÜUè Ðíï¹½çv„²év„ Ðí™´Ç ½æ±Ýæ
Nβ ¹ï´ ¥ÐÚ´ÐæÚ ¨„„ …æ°„è Úãï „æï ãè ²ã ÍæÅ ¨ÜU„æ ãñ J
©¨ÜïU çH» ©¨ÜïU Nβ ÜUæ Ðíæ‰æüÝæ½æ± ¨¾ ÜéUÀ ÜUÚ„ï-ÜUÚ„ï ½è
(ÜUæï§ü ½è ÜU¹ü ÜUÚ„ï ¨¹²) ¥´„Ú ¹ï´ …æ°ë„ Úãï ²ã ¥æ±à²ÜU
ãñ J ÜëUÐæ ÜïU ¥±H´¾Ý ÜUæï ¹æÝÝï±æHï ‘…è± ÜUæï’ ‰ææïÇGæ¨æ ½è
¥ã´ÜUæÚ ¶éÎ ¹ï´ Úãæ ãé¥æ ãñ’ §¨ÜUæ ½æÝ ãæï„ï ãè ©¨ ¾æ„ ÜUæ
çÜU„Ýæ °ãÚæ Îé:¶ ãæï„æ ãñ, ²ã „æï ©¨ÜUæ ¥Ýé½±è ãè …æÝ ¨ÜU„æ
ãñ J ÜëUÐæ ÜïU ¥±H´¾Ý ÜUæï ¹æÝÝï±æHï ‘…è±’ ÜïU ¹Ý ¹ï´ çÜU¨è
½è ÐíÜUæÚ ÜïU „Ú´°, ç±™æÚ, ¹¹„æ-¥æ¨çv„, ±ëçœæ ¥æçÎ ©yÐóæ
ãæï„ï ãè, ¶éÎ-S±²´ ÜUæï …æï ÜëUÐæ ÜïU ¥±H´¾Ý²æïx² ¹æÝ„æ ãæï„æ
ãñ, ±ã 繉²æ ç¨h ãæï …æ„æ ãñ J ©¨ï S±²´ ÜUæï ½è —»ï¨æ ÍæÅ„ï
ãè, ±ã S±²´ ½è ÛæêÆæ ç¨h ãæï„æ ãñ, §¨ÜUæ ©¨ï „è±í ¿ææݽæÝ
…°„æ ãñ, ©¨ ¨¹² ±ã ©¨ÜïU §¨ ÐíÜUæÚ ÜïU …è±S±½æ± ¥æñÚ
ÐíÜëUç„ ÜïU ¾ãæ± ¨ï „éÚ´„ ãè ÐèÀï HæñÅ„æ ãæï„æ ãñ, ¥æñÚ ÜëUÐæ ÜUæï
ÐéÜUæÚ„æ ãæï„æ ãñ çÜU ‘„ïÚæ ¥±H´¾Ý çH²æ ãñ, „æï ¥¾ ÜëUÐæ ÜUÚ
ÜïU ‘²ã ¨¾ …æï ãæï Úãæ ãñ’ §¨¨ï ¾æãÚ ¥æÝï ÜïU çH» ¥æñÚ ‘„ïÚï
¥æŸæ² ¨ï ãè ¨´Ðê‡æü„: …è ¨ÜêU¡’ »ï¨æ ÚãÝï ÜïU çH» ÐíïÚ‡ææy¹ÜU
¾H, çã´¹„, ±ñ¨è ¹Ý-¾éçh-Ðíæ‡æ ¥æñÚ ¥ã´ ÜUè Îàææ »ï¨è Ú¶Ýæ
çÜU ç…¨¨ï ¹ñ´ „ïÚè ÜëUÐæ ÜïU ²æïx² ¾Ý …檡 J „ïÚè ÜëUÐæ ÜïU ²æïx²
¹ÝÝ, ç™´„Ý §¨ ‘…è±’ ¹ï´ Úãï, §¨ÜUæ Š²æÝ ¥æñÚ ±ñ¨è ™ï„Ýæ²év„
…æ°ëç„ Úãï »ï¨è ÐíïÚ‡ææ ÎïÝæ J §¨ „Úã ÜëUÐæ ÜïU ²æïx² çS‰æç„ Ý
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 317
ÚãÝï ÐÚ çÈUÚ ¨ï ±ã …æ°ë„ ¾Ý„æ ãñ ¥æñÚ S±²´ ÜUæï ©¨ ²æïx²
¾ÝæÝï ÜïU çH» ÜëUÐæ ÜïU ¹ÎÎ ÜUè Ðíæ‰æüÝæ ÜUÚ-ÜUÚ ÜïU ©¨ï ÐéÜUæÚ„æ
ãæï„æ ãñ J ‘…è±’ ÜUæï ç…¨-ç…¨ ÐíÜUæÚ ¨ï ¹Ý-¾éçh-Ðíæ‡æ ¥æñÚ
¥ã}æì ¶è´™ÜUÚ Hï …æ„ï ãñ´, ©¨ ÐíÜUæÚ ¨ï Íæ¨èÅ„ï ãé» …æ„ï ¨¹²
½è, Nβ ¹ï´ Ðíæ‰æüÝæ ÜUÚ-ÜUÚ ÜïU, ¹ÎÎ ÜïU çH» ÜëUÐæ ÜUæ ¥±H´¾Ý
çH²æ …æ ¨ÜU„æ ãñ J ÜëUÐæ ÜUæ ¥±H´¾Ý …æï Hï„æ ãñ, ±ã „æï ÜëUÐæ
ÜïU ½æ± ¹ï´ ãè …è±´„ ÚãÝï ÜUè ¥½èŒ¨æ ÜUÚ„æ ãæï„æ ãñ J ¥°Ú
©¨¨ï »ï¨æ ãæï Ý Ðæ„æ ãæï, ¥æñÚ ¶éÎ-S±²´ ÜïU …è±S±½æ± ¥æñÚ
ÐíÜëUç„ ÜïU ¾ãæ± ¹ï´ ãè §{Ú-©{Ú ÅÜUÚæ„æ Úã„æ ãæï, „æï ©¨Ýï
¿ææݽçv„Ðê±üÜU ÜëUÐæ ÜUæ ¥±H´¾Ý çH²æ Ýãè´ ãñ, »ï¨æ ¨¹ÛæÝæ
¥æñÚ ¹æÝÝæ J
„éÛæ …ñ¨æï´ ¹ï´ ¹ïÚæ …è± Ðí½éÜëUÐæ ¨ï Úã„æ ãñ J („éÛæ …ñ¨æï´ ¨ï
¹ñ´ …éÇGæ ãé¥æ Úã„æ ãê¡), HïçÜUÝ …æï …è± ¶éÎ-S±²´ ÜïU …è±Ý ¹ï´,
½æ±Ýæ ÜïU ÜUæÚ‡æ ¨êÿ¹„æ ¨ï Úãï ãé» ¥æñÚ Ðíy²ÿæ ÜUæ²ü ÜUÚÝï±æHï
Ÿæè¨Îì°éL ÜïU ãæ‰æ ÜUæï Ðã™æÝ Hï„æ ãñ, ¥æñÚ ±ñ¨ï ¿ææÝ ÜïU ¥Ýé½±
¨ï ç…¨ÜïU Nβ ¹ï´ ©y¨æã ¾ÉG„æ ãñ, çã´¹„, ¨æ㨠¥æçÎ Ðí°Å
ãæï„ï ãñ´, ¹æ‰æï ÐÚ ¨¹‰æü ¥æ{æÚ ãñ, »ï¨æ Ðíy²ÿæ ¥Ýé½±¿ææÝ ±ã
Ðíæ# ÜUÚ„æ ãñ, „¾ ±ñ¨ï ‘…è±’ ÐÚ ¨Îì°éL ¾ãé„-¾ãé„ Ðí¨óæ ãæï„ï
ãñ´ J ç…¨ÜUæï …æï (…è±) ç…¨ „Úã ¹æÝ„æ ãñ, ©¨ÜUæ㠩¨
ÐíÜUæÚ ¨ï Ðã™æÝ„æ ãñ ¥æñÚ ¥Ýé½±„æ ãñ J
§¨çH» „éÛæï çÝÚæàææ ÜïU ÐH ¹ï´, ¥‹²æ² ãæïÝï ÐÚ ²æ »ï¨æ
ãè Îê¨Úæ ÜéUÀ ãæï„ï ãè-©ÝÜïU Ðíç„ çÜU¨ ÐíÜUæÚ ÜUè öçC, ±ëçœæ ¥æñÚ
¾ãæ± Ú¶Ýï ¨ï àææ´ç„, ¨¹„æ, „ÅS‰æ„æ, {ñ²ü, ç±±ïÜU ¥æçÎ ¹ï´ ~æéçÅ
Ý Úãï, §¨ÜïU ¾æÚï ¹ï´ ç±™æÚ ÜUÚ-ÜUÚ ÜïU ©¨ ÿæ‡æ ¹ï´ ¨Îì°éL ÜUè
™ñ„‹²½æ±Ýæ ÜUæï Nβ ¹ï´ Ðíæ‰æüÝæ½æ± ¨ï ÐéÜUæÚ-ÐéÜUæÚÜUÚ, ÜëUÐæ¹ÎÎ
ÜUæï Nβ ¹ï´ ¥æ¹´ç~æ„ ÜUÚ-ÜUÚ ÜïU ¨Îñ± …æ°ë„ ÚãÝæ ãñ J ¨æ{ÜU
318 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
ÜUæï Îé¾üH ÿæ‡ææï´ ÜUæ ¨æ¹Ýæ ÜUÚÝæ ÐÇG„æ ãè Ýãè´, »ï¨æ Ýãè´ ãñ J
¥°Ú ±ñ¨è ÐçÚçS‰æç„ ¥æ …满¡ ¥æñÚ ©¨ ¨¹² ±ã ã„æàæ ãæï …æ»¡,
S±²´ ¨æ±{æÝ Ý Úãï, „æï ±ñ¨æ ‘…è±’ Íæ¨èÅ„ï ãé» ¶è´™æ …æÝï±æHæ
ãè ãñ J (…è±ÐíÜëUç„ ÜïU ±àæ ãæïÝï±æHæ ãè ãñ J) ©¨ ¨¹² „ê „ïÚï
¨Îì°éL ÜUæï Nβ ¹ï´ …è±´„ v²æï´ ÜUÚ„è Ýãè´ ? ¥°Ú »ï¨æ Ý ÜUÚï´,
„æï ¨Îì°éL ÜUæï ½è çÜU„Ýæ Îé:¶ ãæï„æ ãñ J ¥ÐÝï ÜUÚè¾ ãè ¹ÎÎ
ãæï ¥æñÚ …è± ¥°Ú ©¨ï Ý Hï„æ ãæï, ¥æñÚ Îé:¶, vHïàæ, ©mï°,
¥‹²‰ææ½æ± §y²æçÎ ÜUæï ¥ÐÝï ¹ÝæçÎ ‘ÜUÚ‡ææï´’ ¹ï´ ¾ãÝï Îï„æ ãæï
„¾ v²æ ¨Îì°éL ÐÚ ÜéUÀ ½è ¥¨Ú Ýãè´ ãæï°æ ? „æï çÈUÚ ¨Îì°éL
çÜU²æ ãè çÜU¨çH» J Ûæ¶ ¹æÚÝï ?
¨Îì°éL ²ã ÜïU±H àææï½æ ÜUæ Ðé„Hæ Ýãè´ ãñ J ¥°Ú ©ÝÜUæ
¿ææݽçv„Ðê±üÜU ©Ð²æï° çÜU²æ Ý …æ„æ ãæï, ±ñ¨æ ¨êÛæ„æ Ý
ãæï, „æï ©‹ãï´ Ã²‰æü ãè ç¨ÈGU UüU ÐÜUÇGï ÚãÝï ÜUæ ÜUæï§ü ¥‰æü Ýãè´,
±ã 繉²æ ãñ J ¨æ{ÜU ÜUæï ¨Îì°éL ÜUè Ðíy²ÿæ ¹ÎÎ Ðíæ# ÜUÚÝï
ÜUè ÜUHæ …è±Ý ¹ï´ ¥Ýé½± ÜUÚ-ÜUÚ ÜïU, ±ñ¨æ ¥Ýé½±¿ææÝ
Ðíæ# ÜUÚ ÜïU, …è±´„ ÜUÚÝè ™æçã» J ¥°Ú „ê »ï¨æ ÜUÚï, ÜUÚ„è
Úãï, „æï ¥ÐÝï Nβ ¹ï´ ©ÝÜUè ™ñ„‹²½æ±Ýæ …æ°ë„ ãæï°è J ¥°Ú
©Ý¹ï´ (¨Îì°éL ¹ï´) ™ñ„‹² …æ°æ ãé¥æ ãæï „æï, ¥æñÚ ¥°Ú „ê
¿ææݽçv„Ðê±üÜU ©Ð²æï° ÜUÚÝï ÜïU ½æ± ¨ï ©ÝÜUæ Nβ ¹ï´ ¥Ýé½±
ÜUÚ„è Úãï, „æï ãè ±ï „éÛæï ÜéUÀ ¹ÎÎ ÜUÚ ¨ÜïU´°ï Ý ? ‘¥ÜïUHè ãê¡,
¥ÜïUHè ãê¡’ »ï¨æ ÜUã„ï ÚãÝï ¨ï ¥æñÚ §¨ „Úã òv„ ÜUÚÝï ¨ï Îé:¶
„éÛæï Ýãè´ ¾çËÜU ¨Îì°éL ÜUæï ãæï„æ ãñ çÜU, ‘¥ÚïÚï ! ²ã ‘…è±’ ¥ÐÝï
Nβ ÜïU ½æ± ÜUæï ¨Îì°éL ¹ï´ Ðê‡æü„: çS‰æÚ ÜUÚ„æ Ýãè´ ãñ ¥æñÚ ©ÝÜïU
(¨Îì°éL ÜïU) ¨æ‰æ ¥ÐÝï ‘-ÜUÚ‡ææï´’ ¨ï çãH-ç¹HÜUÚ ¨¹æ Ýãè¢
…æ„æ ãñ (»ÜUMÐ ãæï„æ Ýãè´ ãñ), ¥ÐÝï …è±Ý ÜUè ¹êH½æ±Ýæ ÜïU
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 319
¨æ‰æ Nβ ¨ï çãH-ç¹H …æ„æ Ýãè´ ãñ ¥æñÚ çÈUÚ ç™Ìæ„æ ãñ çÜU
‘¥ÜïUHæ ãê¡, ¥ÜïUHæ ãê¡’ „æï ±ñ¨ï ¨æ{ÜU ÜïU çH» ©¨ ¨Îì°éL ÜUæï
¥°Ú ¾éÚæ H°ï „æï ©¨¹ï´ ¥æp²ü ÜñU¨æ ? §¨çH» ÜëUÐæ ÜUÚ ÜïU
¨Îì°éL ÜUæï ¥ÐÝï Nβ ¹ï´ …è±´„ ÜUÚÝæ ãñ J
¨Îì°éL ²æÝè ©ÝÜUè çζæ²è ÎïÝï±æHè ¥æÜëUç„ Ýãè´
¾çËÜU ©ÝÜïU Nβ ¹ï´ Úãè ãé§ü ™ñ„‹²½æ±Ýæ çÜU ç…¨ÜUè ¹ÎÎ
HïÜUÚ ªÐÚ ¥æ ¨ÜU„ï ãñ´ J ©¨ àæçv„ ÜUæï ¥æuæÝ ÜUÚ-ÜUÚ
ÜïU (¥H¾œææ, Nβ ÜïU Ðíæ‰æüÝæ½æ± ¨ï) ã}æï¢ …è±ÐíÜëUç„ ¨ï
¹éÜUæ¾Hæ ÜUÚ ÜïU çÅÜïU ÚãÝæ ãñ J „ê Îé¾üH„æ çÀÐæ„è ãñ, »ï¨æ
¹ïÚæ ÜUãÝæ Ýãè´ ãñ J HïçÜUÝ ±ñ¨è Îé¾üH„æ ÜUè ÐHæï´ ¹ï´ „êÝï çÜU„Ýè
¥æñÚ ÜñU¨è …æ°ëç„, ¨…°„æ, ¨æ±{æÝè Ú¶-Ú¶ÜUÚ ²éh ÜUÚ ÜïU
©¨ÜUæ ¹éÜUæ¾Hæ çÜU²æ ãñ, ±ã ¹ñ´ …æÝÝæ ™æã„æ ãê¡ J ‘NβÐéÜUæÚ’
¹ï´ v²æ ¥ÐÝè Îé¾üH„满 ¾„æÝè Ýãè´ ãñ´ ? HïçÜUÝ ±ã „æï, ½°±æÝ
ÜUæï ¥ÐÝï Nβ ¹ï´ …æ°ë„ ÜUÚÝï ÜïU çH», ¥æñÚ ½æ±Ðê±üÜU ©¨¨ï
(Îé¾üH„æ¥æï´ ¨ï) ²éh ÜUÚ-ÜUÚ ÜïU ¹év„ ãæïÝï ÜïU çH», ±ñ¨è ½æ±Ýæ
¨ï, Nβ ¹ï´ Nβ ¨ï Ðíæ‰æüÝæ ÜUè ÐéÜUæÚ ÜUè ãé§ü ãæï„è ãñ J
‘¾æHÜU ‘¹æ¡ ! ¹æ¡ !’ ÜUÚ„æ ãè Úãï, „æï v²æ ¹æ¡ °éS¨æ ãæïÜUÚ
©¨ï {éyÜUæÚÜUÚ ãÜUæH Îï°è ?-»ï¨è ¨¹Ûæ ¥æŠ²æçy¹ÜU ÿæï~æ ¹ï´
Hæ°ê ãæï„è Ýãè´ ãñ J ÐãHï „æï ¥ÐÝï ¥´ÎÚ ¾æHÜU …ñ¨è ¨ã…
çÝÎæïücæ„æ, ¨ÚH„æ Ðí°Å Ýãè´ ãé§ü ãñ J ¾æHÜU ¹ï´ …¾ „ÜU çÝÎæïücæ„æ
ãñ, ç±±ïÜU ÜUè ÜéUÀ ¨¹Ûæ Ðí°Å Ýãè´ ãé§ü ãñ, „¾ „ÜU ©¨Ýï ÜUè
ãé§ü „æïÇGÈUæïÇG ½è ¹æ¡ ÜUæï ¥ÓÀè H°„è ãñ J ±ñ¨ï „æï ¾ãé„-¨è ¹æ¡»¡
©¨ÜïU çH» ¾æHÜU ÜUæï ÜUæï¨„è ½è ãñ´ ¥æñÚ ¹æÚ„è ½è ãñ, HïçÜUÝ
±ã ¨ã¨æ ÍæÅ„æ Ýãè´ ãñ J HïçÜUÝ ¾æHÜU ¾ÇGæ ãæïÝï ÐÚ ¥°Ú ²æïx²
Úèç„ ¨ï ¾„æü± Ú¶„æ Ý ãæï, „æï ¹æ¡ ©¨ ÐÚ ÜUíæï{ ½è ÜUÚ„è ãñ J
320 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
HïçÜUÝ ¥æŠ²æçy¹ÜU ÿæï~æ ¹ï´ ¥°Ú ¨æ{ÜU ¶éÎ ÜUæï …æÝï-¥Ý…æÝï
¹ï´ {æï¶æ Îï„æ Úãï ¥æñÚ ¨Îì°éL ²æ °éL ÜUÚÝï ÐÚ ½è ©ÝÜïU Ðíç„
Nβ ¹ï´ ÜéUÀ ½è {æÚ‡æ ÜUÚ„æ Ý ãæï, ¨Îì°éL ÜUè ½æ±Ýæ …è±Ý
¹ï´ ¾éÝÝï ÜUæ ¥|²æ¨ ç…¨ÜUæ Ýãè´±„ì ãñ ¥æñÚ ç…¨ï ¨æ{Ýæ ÜïU ½æ±
¨ï ¥æñÚ ¨æ{Ýæ ÜUæ ãï„é ÈUçH„ ãæïÝï ÜïU çH» вæü# Ðí¹æ‡æ ¹ï´ ÜéUÀ
½è ÜUÚÝæ Ýãè´ ãñ, Nβ ¹ï´ Nβ ¨ï ¨æ{Ýæ ãæï ¨ÜïU ±ñ¨è …æ°ëç„,
¨æ±{æÝè Ú¶Ýè Ýãè´ ãñ, ¥æñÚ Ú¶ ¨ÜU„æ Ýãè´ ãñ, „æï ¨Îì°éL ¾„æ-
¾„æÜUÚ, çH¶-çH¶ÜUÚ çÜU„Ýè ½è Ðæïç‰æ²æ¡ ½Ú Îï, „æï ½è ©¨¨ï
v²æ ãæïÝï±æHæ ãñ ? v²æï´çÜU Nβ ¹ï´ Nβ ¨ï ¨êÿ¹½æ± ÜUæ S±èÜUæÚ
ÜUÚÝï ÜUè ÜUHæ „æï ¥¾ „ÜU ©¨ï Ðíæ# ãè Ýãè´ ãé§ü ãñ——²æÝè
çÜU S‰æêH Úèç„ ¨ï …æï ¾„æ²æ …æ„æ ãæï, ±ã ¥°Ú ÆèÜU ¨ï
¨æ±{æÝèÐê±üÜU ©¹´° ¨ï, ©y¨æã ¥æñÚ S±²´ ÜïU …è±Ýç±ÜUæ¨ ÜïU
ãï„é ¨ï ©¨ÜUè H°Ýè ÜUæï ¾ÉGæ-¾GÉGæÜUÚ ¿ææݽçv„Ðê±üÜU ±„üÝ ¹ï´
Ú¶„æ Ý ãæï, ¥æñÚ ¨æ{ÜU Ðíç„ ÜUè °éL ÜUè ½æ±Ýæ ÜUæ Nβ ¨ï
S±èÜUæÚ ãæï„æ Ý ãæï, ¨æ{ÜU ÜUæ çÎH ¨Îì°éL ÜïU Nβ ¹ï´ Úã„æ
ãè Ý ãæï, ‘S±²´ ¨æ{Ýæ ÜUL¡°æ’ »ï¨æ Ûæ¢Çæ HïÜUÚ ¾ñÆæ ãæï, ¨æ{Ýæ
ÜUæï ¥æñÚ ¨æ{Ýæ ÜïU ½æ± ÜUæï „æï S±²´ Ýï Åæ¡Ç ÐÚ (ÜUãè¢ ÜUæïÝï
¹ï´) Ú¶ çβæ ãæï, (¨´Ðê‡æü ©Ðïÿææ ÜUÚ„æ ãæï) „æï ©¨ ¨¹² Îæï ãæ‰æ
ÈñUHæÜUÚ ¨Îì°éL v²æ ©¨ï °Hï H°æÝï …æ»¡°ï ? ¨Îì°éL ÜUæ Ðíï¹½æ±
繉²æ Ýãè´ ãñ, HïçÜUÝ ¥°Ú ©Ý ÎæïÝæï´ ÜïU Nβ »ÜUÎê¨Úï ¹ï´ çãH-
ç¹H ¨ÜïU §¨ÜïU çH», ¨æ{ÜU ÜïU çÎH ¹ï´ ¨Îì°éL ÜïU Ðíç„ Nβ
ÜUæ Ðí°Å ¨Îì½æ± ¥æñÚ ©yÜUÅ Ðíï¹½æ± ©yÐóæ ãé¥æ ãæï »ï¨è
½êç¹ÜUæ±æHæ ±ã …¾ „ÜU Nβ ¹ï´ ¾Ýæ ãé¥æ Ýãè´ ãñ, „¾ „ÜU
ÜéUÀ ½è ÍæÅ ¨ÜU„æ Ýãè´ ãñ´, ¨æ{ÜU ¥°Ú ±ñ¨æ-ÜUæ-±ñ¨æ ãè Úã„æ
ãæï, „æï °éL ½è ¨æ{ÜU ¹ï´ ¨ï ¥ÐÝï (°éL ÜïU) Nβ ÜUæ ¨ãÜUæÚ
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 321
¶è´™ Hï„ï ãæï„ï ãñ´, ¥æñÚ ±ñ¨è ©¨ÜïU (¨æ{ÜU ÜïU) ¹Ý ¹ï´ ™é½Ý
çݹæü‡æ ãæïÝï Îï„ï ãñ´ çÜU ç…¨¨ï ±ã çÈUÚ ¨ï ¥ÐÝï Nβ ¹ï´ Nβ
¨ï ¨Îì°éL ÜUè „ÚÈGU U ¹éÇG ¨ÜïU J
¥¾ ½è ÜUã„æ ãê¡ çÜU ¨æ{Ýæ ²ã ÐÚæÜUí¹è …è± ¨ï ãè ãæï
¨ÜU„è ãñ ²ã çÝçp„ J ¨æ{Ýæ ÜUÚÝï±æHæ ‘…è±’ çÜU¨èÜïU ½è
Ðí½æ± ¹ï´ ¥æ„æ Ýãè´ ãñ, çÜU¨è ¨ï ½è ¥æ±ëœæ ãæï„æ Ýãè´ ãñ,
²æ çÜU¨è ¨ï ½è ξ …æ„æ Ýãè´ ãñ J àæéM-àæéM ¹ï´ àææ²Î ±ã
±ñ¨æ ãæï ½è …æ», „æï ½è ©¨¹ï´ ¾ã„ï-¾ã„ï, Ç꾄ï-Ç꾄ï,
¶è´™ï …æ„ï ãé» ½è-ç…„Ýæ ¶éÎ ¨ï ¾Ý ¨ÜïU ©„Ýæ ©¨ÜUæ
¹éGÜUæ¾Hæ çÝçp„ ãè ÜUÚ„æ ãæï„æ ãñ J »ï¨ï ãè, ¨ã… ãè ±ã
ãæÚ ¹æÝ„æ Ýãè´ ãñ J ¨æ{ÜU ÜïU çH» S±²´ ÜUè ÐíÜëUç„ ¥æñÚ
…è±S±½æ± ÜïU ¾ãæ±æï´ ÜUæ §ÝÜUæÚ ÜUÚ„ï ÚãÝæ ¾ãé„ ãè ¥æ±à²ÜU
ãñ J …¾-…¾ ±ï ©Æï, „¾-„¾ ©‹ãï´ çÜU¨è ÐíÜUæÚ ¨ï ¨æ‰æ Ý çβæ
…æ», ©¨ ÐíÜUæÚ ÜUè „ÅS‰æ„æ, ¨¹„æ ¥æçÎ ÜUæï ©¨Ýï ¥|²æ¨Ðê±üÜU
Ú¶æ ÜUÚÝæ ãè ãñ, ¥æñÚ ±ñ¨æ ÜUÚ„ï-ÜUÚ„ï ±ã Nβ ¹ï´ Nβ ¨ï
Ðíæ‰æüÝæ ÜUÚ-ÜUÚ ÜïU Ðí½éÜëUÐæ¹ÎÎ ÜUè ²æ™Ýæ ÜUÚ„æ ãæï„æ ãñ J
…°„ ¹ï´, ¨´¨æÚ-ò±ãæÚ ¹ï´ ÐæÐ-Ð釲, ¨é¶-Îé:¶, Ýèç„-
¥Ýèç„, ‹²æ²-¥‹²æ² ¥æçÎ m´m „æï ÚãÝï±æHï ãè ãñ¢ J ã¹ ¥°Ú
©ÝÜïU Ðí½æ± ¹ï´ ¥æÜUÚ ©ÝÜUè Úèç„ ¨ï ±„üÝï …æ»¡°ï „æï ©¨¨ï ©HÅæ
¥ç{ÜU ~ææ¨, RUæï{, Îé:¶, „ÜUGU UHèÈGU U, ©Ðæç{ ¥æçÎ ©yÐóæ ãæïÝï±æHï
ãè ãñ´, …è± ÜUæï ©Ý¨ï ÜU½è ½è, çÜU¨è ½è ÐíÜUæÚ ÜUè àææ´ç„-Ðí¨óæ„æ
¥æçÎ Ðíæ# ãæï ¨ÜUÝï±æHï Ýãè´ ãñ J ©Ý ¨¾ ¨ï …è± ÜUè Úèç„ ¨ï
(…è±½æ± ¨ï) ¹éGÜUæ¾Hæ ÜUÚÝï ¨ï v²æ ãæïÝï±æHæ ãñ ? ©¨¨ï „æï
©HÅæ ã¹ ‘…è±ÐÝæ’ ÜïU Ðí½æ±ÿæï~æ ¹ï´ ¥æñÚ ¥ç{ÜU Ðí±ïàæ ÜUÚï´°ï,
322 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
¥æñÚ ¥ç{ÜU Úæ°mïcæ ÜïU m´m ¹ï´ Ðè¨ï …满°ï, §¨çH» »ï¨è ÍæÇGè ©HÅæ ©ÝÜUè ¹æ~ææ ¹ï´ ±ëçh ãè ãæï, §¨ ÐíÜUæÚ ¨ï ¨æ{ÜU ÜUæï ±„üÝ
¹ï´ ¹év„ ãæïÝï ÜUæ ©Ðæ² …è±ÐÝæ ¨ï ±„üÝ ÜUÚÝï ¹ï´ Ýãè´ ãñ, ¾çËÜU Ú¶Ýï ÜUæ ¿ææÝÐê±üÜU ¥|²æ¨ Ðíæ# ÜUÚ„ï ÚãÝæ ™æçã» J
‘…è±ÐÝæ’ ÜïU ¥Hæ±æ ¥‹² Úèç„ ¨ï ±„üÝï ¨ï ãè ©¨ÜUæ ²æïx² ¹æïÅæ
ÐíÜUæÚ ¨ï ¹éGÜUæ¾Hæ çÜU²æ …æ ¨ÜïU°æ J ¥‹²æ² ÜUæ ¹éGÜUæ¾Hæ ‘…è±Ý¨æïÐæÝ’
©ÎæÚ„æ ¨ï ±„üÝï ¹ï´ ãæï„æ ãñ J ¥æ±ëçœæ Ðí‰æ¹ (ÐëD 305 ¨ï 307)
¥‹²æ², Îé:¶, ~ææ¨ ©yÐóæ ÜUÚÝï±æHï Ðí¨´°æï´ ¹ï´-±ï-±ï Ðí¨´° D D D
…è±Ý ÜUæï ¥æÜUæÚ ÎïÝï ÜïU çH» ÐÚ¹ ÜëUÐæ ¨ï Ðíæ# ãé» ãñ´, ‘¥¹éÜU- JJ ãçÚ:ú JJ
¥¹éÜU °é‡æ, {ñ²ü, ¨ãÝàæèH„æ, ©ÎæÚ„æ, ¨çãc‡æé„æ »ï¨ï »ï¨ï ¥ÝïÜU 8. ãçÚ:ú ¥æŸæ¹
°é‡ææï´ ÜUè Ðíæç# ÜïU çH» ±ñ¨ï-±ñ¨ï Ðí¨´° Ðíæ# ãé» ãñ´, »ï¨æ Ðíy²ÿæ
°éL¹ãæÚæ… ÜUæ ¥æÎïàæ :
¿ææݽæÝ …è± ¥°Ú Ú¶ ¨ÜïU, „æï ±ñ¨ï Ðí¨´°æï´ ¹ï´ ©¨ï ¾ãé„ ÜéUÀ
Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï »ÜU ¾æÚ °éL¹ãæÚæ… Ýï ¥æÎïàæ çβæ, ‘„êÝï
Ðíæ# ãæï ¨ÜU„æ ãñ, ©¨¹ï´ ©¨ï „æï ¥æÝ´Î-¥æÝ´Î ãè Ðíæ# ãæï„æ Úã„æ
Îïàæ¨ï±æ ¾ãé„ ÜUè, ¥¾ ¹æݱæï´ ¹ï´ ‘°é‡æ’ ¥æñÚ ‘½æ±’ §ÝÜUæ
ãñ J
ç±ÜUæ¨ ãæï, »ï¨è ¨ï±æ ÜUÚ J’ °éL¹ãæÚæ… Ýï Ÿæè¹æïÅæ ÜUæï Ç¢Çæ ÎïÝï
HïçÜUÝ ‘…è±’ ¥°Ú ±ñ¨æ Ý ÜUÚ ÜïU ¹Ý ¨ï ÅêÅ …æ» ²æ
ÜUè §ÓÀæ ½è òv„ ÜUè J
Ýæ¹Îü ¾ÝÜUÚ çÝçcRU²-…ÇG±„ì ¾Ý …æ» ¥æñÚ ©¨ „Úã ÜïU ç±™æÚ Ç´Çæ HïÝï ¨ï §ÝÜUæÚ :
ÜUÚï, „æï ©¨ ¨¹² ¨Îì°éL ¨ï v²æ ¾ñÆæ Úãæ …æ ¨ÜïU°æ ? ©¨ °éL¹ãæÚæ… ©‹ãï´ Ç´Çæ ÎïÝï ™æã„ï ‰æï, çÈUÚ ½è Ÿæè¹æïÅæ Ýï ©¨ï
¨¹² „æï °éS¨æ ÜUÚ ÜïU ½è ±ï ¨æ{ÜU ÜUæï ™ï„æ±Ýè Îï„ï ãè Úã„ï §ÝÜUæÚ çÜU²æ J ±ï ¾æïHï, ‘¹ñ´ ¨´¨æÚ ¹ï´ ÚãÝï±æHæ ãê¡, §¨çH» Ç´Çæ
ãñ´ J ©¨ï ½Hï ãè ¾éÚæ v²æï´ Ý H°ï, çÈUÚ ½è ¨y² çS‰æç„ ÜUè HïÜUÚ Hæï°æï´ ÜUæï ¨ãè ÚæS„ï ÐÚ Ý Hï …æ Ý ¨ÜêU¡°æ, Ðíï¹ ¨ï ãè
Ðã™æÝ „æï ÜUÚæ Îï„ï ãè ãñ´ J ¨æ{ÜU ÜUæï …è±ÐíÜëUç„ ÜïU ¾ãæ±æï´ ©‹ãï´ §¨ ÚæS„ï ÐÚ Hï …æ ¨ÜêU¡°æ J
ÜUæ ¿ææÝÐê±üÜU …æ°ëç„ ¨ï §ÝÜUæÚ, ¥æñÚ ±ã ½è ¨Gw„ Úèç„ Ÿæè¹æïÅæ Ýï ÜUãæ ãñ, ‘¾™ÐÝ ¨ï ãè ¨´‹²æ¨ HïÝï ÜUæ ç±™æÚ
¨ï, ÜUÚ„ï ÚãÝæ ™æçã» J ¨´¨æÚ-ò±ãæÚ ÜïU ±„üÝ ÜïU Ðí¨´°æï´ ¹Ý ¹ï´ ÜU½è Ýãè´ ¥æ²æ J ‘…è±Ý ÜUæ ¨¹°í S±èÜUæÚ’ ²ã {æÚ‡ææ
¹ï´ ‘…è±ÐÝæ’ ÜUè Úèç„ ¨ï (…è±½æ± ¨ï) ÜU½è ½è ¨æ{ÜU ÐãHï ¨ï ãè ¥´„Ú ¹ï´ ‰æè J’-§¨èçH» ©‹ãæï´Ýï Ç´Çæ HïÝï ¨ï §ÝÜUæÚ
ÜUæ ±„üÝ Ý ãæï J ¾çËÜU, ©Ý ¨¾ ¹ï´ …è±Ýç±ÜUæ¨ ÜïU ¨æ{Ýæ çÜU²æ J
ÜUè ½æ±Ýæ çÜU¨ „Úã ¥æñÚ …è±´„ ¾Ýï ¥æñÚ çÜU¨ „Úã àææ´ç„- °éL¹ãæÚæ… Ýï ©ÝÜUæ ÜUãÝæ ¹æÝ çH²æ ¥æñÚ ¹æñݹ´çÎÚ S‰ææÐÝ
¨¹„æ-Ðí¨óæ„æ ¥æçÎ ¹ï´ ¶´çÇ„„æ Ðíæ# Ý ãæï, §„Ýæ ãè Ýãè´ ¾çËÜU, ÜUÚÝï ÜUæ ÚæS„æ ¾„æ²æ J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 323 324 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 «‡æ ÜñU¨ï ™éÜU檡°æ ?
¥æÎïàæ ãæïÝï ÜïU ¾æÎ Ðí‰æ¹ ¨æ¾Ú¹„è ¥æŸæ¹ ¹ï´ ãè
Ÿæè¹æïÅæ ‘¹èÚæÜéUÅèÚ’ ¹ï´ ¹æñݹ´çÎÚ ™HæÝï H°ï J Ü¢U„æÝ ÜïU ÐÎïü
¨ï »ÜU ÜU¹Úï ÜïU Îæï ½æ° ¾ÝæÜUÚ »ÜU ¹ï´ ¾ñÆÝï ÜUè ¥æñÚ
Îê¨Úè ¥æïÚ ¹H¹ê~æ 籨…üÝ ÜUè ò±S‰ææ ÜUè ‰æè J ±ãæ¡ ¹æñÝ
¹ï´ ¾ñÆÝï±æHæï´ ÜUæ wG²æH Ú¶Ýæ ¥æñÚ ¹H¹ê~æ ¨æÈGU U ÜUÚÝæ ½è
±ï ¶éÎ ãè çÜU²æ ÜUÚ„ï ‰æï J
{èÚï-{èÚï Ÿæè¹æïÅæ Ýï ¥æŸæ¹ ÜïU çH» S±…Ýæï´ ¨ï çÝç{ …¹æ
ÜUè, HïçÜUÝ ‘¹ñ´ ©ÝÜUæ «‡æ ÜñU¨ï ™éÜU檡 ?’ §¨ ÐíÔAæ ÜUæ ©œæÚ
¥´„Ú ¹ï´, Nβ ¹ï´ Ðíæ# Ý ãæïÝï ¨ï §ÜU_æ çÜU²ï ãé» ¨¾ Lвï-ÜUÚè¾
ÜUÚè¾ »ÜU Hæ¶-Lвï-ç…ÝÜïU ‰æï ©‹ãï´ HæñÅæ çβï J
‘¹ñ´ «‡æ ™éÜU檡°æ J’ :
»ÜU çÎÝ ÜéU´½ÜUæï‡æ}æì ¹ï´ ÜUæ±ïÚè ÝÎè ÜïU çÜUÝæÚï ÐÚ ©‹ãï´
Ÿæè¨Îì°éL ÜUæ ¥æÎïàæ Ðíæ# ãé¥æ, ‘¥æŸæ¹ ÜUæï …æï ÜUæï§ü Îï°æ, ©¨ÜUæ
«‡æ ¹ñ´ ™éÜU檡°æ, „ê ¥æŸæ¹ S‰ææÐÝ ÜUÚ J’
¥æŸæ¹ ÜUè àæéM¥æ„ :
¥æÎïàæ Ðíæ# ãæïÝï ÐÚ 1950 ¹ï´ ÜéU´½ÜUæï‡æ}æì ¹ï´ ãè ÜUæ±ïÚè ÝÎè
ÜïU çÜUÝæÚï ÐÚ ÐãHæ ¥æŸæ¹ S‰ææÐÝ ãé¥æ, ¾æÎ ¹ï´ ÝçDzæÎ ¹ï´
1954 ¹ï´ àæïÉGè ÝÎè ÜïU çÜUÝæÚï ÐÚ ¥æñÚ 1956 ¹ï´ ¨éÚ„ ¹ï´ „æÐè
ÝÎè ÜïU çÜUÝæÚï ÐÚ »ï¨ï „èÝ ¥æŸæ¹ S‰ææÐÝ ãé» J
¹æñݹ´çÎÚæï´ ÜUæ ãï„é :
Ÿæè¹æïÅæ Ýï ¾„æ²æ ãñ, ‘¹æñݹ´çÎÚæï´ ¹ï´ 羄æ²æ ãé¥æ ¨¹² ²æÝè,
¹ïÚï ¹„æÝé¨æÚ, §¨ ‘…è±’ ¨ï (Ÿæè¹æïÅæ ¨ï) ©¨ ‘…è±’ ÜUè
(¨æ{Ýæ ÜUè) …éÇGï ÚãÝï ÜUè çÜUí²æ ãñ J ¥°Ú »ï¨æ Ý ãæï„æ, „æï
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 325
¥æÐ ¹ï´ ¨ï ÜUæï§ü ½è …è± ¹ïÚï ¨æ‰æ Úã Ý ¨ÜU„æ...ãÚ »ÜU ‘…è±’
ÜUæ ¹æñÝ-»ÜUæ´„ ÜUæ ¨¹² ²ã ¥¹ê˲ »ï¨æ ¨¹² ãñ J’
©‹ãæï´Ýï ¥æñÚ ½è ¾„æ²æ, ‘±ï ãè Hæï° ²ãæ¡ ¥æ»¡°ï, ç…ݨï
¹ïÚæ ‘çÝç¹œæ’ ãñ J’-¹„H¾ çÜU ‘çÝç¹œæ’ ±ï S±²´ ¥æñÚ ÜU„æü-
ÜUÚæ„æ §üEÚ, ²ãè ½æ± §¨¹ï´ òv„ ãñ J
¹´çÎÚ ¹ï´ ¹êç„ü ÜUè Ðíæ‡æÐíç„Dæ ÜUè …æ„è ãñ, ±ñ¨ï ãè Ÿæè¹æïÅæ
Ýï §Ý ¹æñݹ´çÎÚæï´ ÜUè Ðíæ‡æÐíç„Dæ ÜUè ãñ J §¨çH» ¹æñݹ´çÎÚ
¶æHè Ýãè´ ãñ, ¾çËÜU Ÿæè¹æïÅæ ¥æñÚ ©ÝÜïU Ÿæè¨Îì°éL ÜUè ™ï„Ýæ
¨ï ½Úï ãé» ãñ´ J ©ÝÜUè ±æ‡æè, ¥æÎïàæ, SÐàæü, ÎàæüÝ...§¨ „Úã ÜïU
ÜU§ü ÐíÜUæÚ ÜïU ¥Ýé½± ¹æñݹ´çÎÚæï´ ¹ï´ ¾ñÆï ãé» ¨æ{ÜUæï´ ÜUæï ¥æ… ½è
Ðíæ# ãæï„ï ãñ´ J
¹æñݹ´çÎÚæï´ ¹ï´ v²æ ÍæÅ„æ ãñ ? :
²ãæ¡ ¨æ{ÜUæï´ ÜUæï ©ÝÜïU ‘¥{ü…æ°ë„ ¥æñÚ ¥…æ°ë„ ¹Ý’ ¹ï´
°ãÚæ§ü ¹ï´ Úãï ãé» ç½óæ-ç½óæ çÎàææ¥æï´ ÜïU Ðí±æã ¥æñÚ ©ÝÜUè ¥ÐÝè
‘ÐíÜëUç„’ ±ñ¨ï ãè ‘S±½æ±’ §ÝÜUæ …è±Ý ¹ï´ ÐãHè ¾æÚ SÐC„æ ¨ï
»ã¨æ¨ ãæï„æ ãñ, …æÝÜUæÚè ãæï„è ãñ, ÎàæüÝ ãæï„æ ãñ ¥æñÚ ©Ý¹ï´ ãæïàæ
…°„æ ãñ J
¥¾ „ÜU ¨écæé# Úãï ãé» ¹Ý, ¾éçh, 癜æ, Ðíæ‡æ ¥æñÚ ¥ã¢ ¹ï´,
¹æÝæï „êÈGU UæÝ ¥æÜUÚ, ©Ý¹ï´ °ãÚæ§ü ¹ï´ ξï ãé» ¨´SÜUæÚ, ±ëçœæ²æ¡ ¥æñÚ
¥æ±ï° ªÐÚ ¨„ã ÐÚ ©½ÚÝï H°„ï ãñ´, ²¹éÝæ ÜïU …H ¹ï´ Úãï ãé»
ÜUæçH²æ ÜUæï ¾æHÜëUc‡æ Ýï ÀïÇGæ ‰ææ, ©¨è „Úã J
…Ð ¨æïHã-¨æïHã Íæ´Åæï´ „ÜU ½è …æÚè Úã„æ ãñ, çÈUÚ ½è àæÚèÚ
ÜUæï ‰æÜUæÝ ¹ã¨ê¨ ãæï„è Ýãè´ ãñ ²æ Ÿæ¹ ½è H°„æ Ýãè´ ãñ J
§¨ „Úã ÎèÍæüÜUæH „ÜU »ÜUæ°í„æ ¨ï ãæï °²æ ãé¥æ ‘…в¿æ’
¨æ{ÜU ÜïU ¨œ± …è±ÜUæïàæ ÐÚ (²æÝè ‘¥æ{æÚ’* ÐÚ) çàæHæHï¶
*
¥¢„:ÜUÚ‡æ-}æÝ, Ïæéçh, 癜æ, Ðíæ‡æ ¥æñÚ ¥ã}æì
326 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
ÜUè „Úã °ãÚï ¨´SÜUæÚ çݹæü‡æ ÜUÚ„æ ãñ J ²ï ¨´SÜUæÚ Ðæï´Àï …æ„ï Ýãè´
ãñ´ ¥æñÚ ¨¹² Ðv± ãæï„ï ãè, ±ï ©Î² ãæïÜUÚ ¨æ{ÜU ÜUæï çÝçp„
ãè ©Š±ü°ç„ Îï„ï ãè ãñ´ J
§¨ÜïU ¥Hæ±æ çÎò ÎàæüÝ, çÎò Š±çݟ汇æ, ÐíÜUæàæÎàæüÝ,
½ç±c²¨ê™ÜU ç™~æ ²æ S±ŒÝ, Ÿæè¹æïÅæ ÜUè ©ÐçS‰æç„ ÜUæ ¥Ýé½±
(Š±çÝ, SÐàæü, S±ŒÝ-ÎàæüÝ, Ðíy²ÿæ ÎàæüÝ) »ï¨æ ÜéUÀ-Ý-ÜéUÀ
¥Ýé½± ¥´ÎÚ ¾ñÆï ãé» ÜU§ü ç…¿ææ¨é ¥æñÚ ¹é¹éÿæé ¨æ{ÜUæï´ ÜUæï Ðíæ#
ãæï„æ ãñ J
½ê„ÜUæH ¹ï´ ¾Ýï ãé» Ðí¨´°, ç±™æÚ, ½æ±Ýæ¥æï´ ÜïU ¥æÍææ„ ¹ê„ü
S±MÐ ¹ï´ ç¨Ýï¹æ ÜïU ç™~ææï´ ÜUè „Úã öಹæÝ ãæï„ï ãñ´ J ©¨¹ï´ ¨ï
ãè ÐpæœææÐ ÜUè ÐéÝè„ {æÚæ ¾ãÝï H°„è ãñ J
…è±Ýç±ÜUæ¨ ÜïU çH», §üEÚ¹² …è±Ý ÜïU çH» ¹æñݹ´çÎÚ:
‘…è±Ýç±ÜUæ¨ ÜïU çH» ²æÝè çÜU §üEÚ¹² …è±Ý …èÝï ÜïU
çH» ¹æñݹ´çÎÚ ãñ´ J ç…¨ ‘…è±’ ÜUæï …è±Ý ÜïU ¾æÚï ¹ï´ ¹ÝÝ, ç™´„Ý
¥æñÚ çÝçΊ²æ¨Ý ÜUÚÝæ ãñ, ©¨ï …è±Ý ¹ï´ ©„æÚÝæ ãñ, ¹´‰æÝ ÜUÚÝæ
ãñ, ¥ÐÝï …è±Ý ÜïU ¾æÚï ¹ï´ °ãÚæ§ü „ÜU Ðë‰æP Ú‡æ ÜUÚ ÜïU ¶éÎ S±²´
ÜUè ¶æï… ÜUÚÝè ãñ, ©ÝÜïU çH» ãè ²ã S‰ææÝ ãñ’, »ï¨æ Ÿæè¹æïÅæ
Ýï S±²´ ¾„æ²æ ãñ J
‘…è± ÐÇGï Ý Úãï´ J’ :
‘¹æñݹ´çÎÚ ÐÇGï Úãï¢ (¶æHè Úãï¢) „æï ½è ãÁGæü Ýãè´ (¥æÐçœæ
Ýãè´), HïçÜUÝ ‘…è±’ ¥°Ú ÐÇGï Úãï¢ (çÝçcRU² Úãï¢) „æï çÈUÚ Ÿæè¹æïÅæ
ÜUæï ¾ãé„ ãè ¥æÐçœæ ãñ’-±ñ¨è ™ï„æ±Ýè ÎïÜUÚ Ÿæè¹æïÅæ Ýï ‘…æ°ëç„Ðê±üÜU
¨æ{Ýæ ¨ï …éÇGï ÚãÝæ ãè ™æçã»’ §¨ ÐÚ ½æÚ çβæ ãñ J
çÜUÝÜïU çH» ¹æñݹ´çÎÚ ? :
¨½è {¹æïü ÜïU ¥æñÚ ¨½è …æ焲æï´ ÜïU ›è-ÐéLcæ ¥´ÎÚ ¾ñÆÜUÚ
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 327
¥ÐÝè-¥ÐÝè §C¨æ{Ýæ ÜUÚ ¨ÜU„ï ãñ¢ J ©¹í ÜUè Ðæ¾´Îè Ýãè´ ãñ J
¨æ„ ¾Ú¨ ¨ï HïÜUÚ ¥S¨è-ÝÏ¾ï ¾Ú¨ ÜUè ©¹í ÜïU òçv„ ½è
¹æñÝ ¹ï´ ¾ñÆ ¨ÜU„ï ãñ´, ¾ñÆï ãñ´ J
¥´ÎÚ §‹„ÁGææ¹ ÜñU¨æ ? :
ÜïU±H Ðæ¡™ Lвï Ðíç„çÎÝ §¨ çã¨æ¾ ¨ï ÐãHï ¨ï ¥æÚÿæ‡æ
ÜUÚæÜUÚ ¨æ{ÜU »ÜU ã#ï ¨ï HïÜUÚ, Îæï-„èÝ ²æ ™æãï ç…„Ýï ã#æï´
„ÜU ½è, ¹æñÝ ¹ï´ ¾ñÆÜUÚ ¥ÐÝè §C¨æ{Ýæ ÜUÚ ¨ÜU„æ ãñ J
¥´ÎÚ çÝçp„ ¨¹² ÐÚ Îê{, ™æ² ²æ ÜUæòÈUè, ½æï…Ý Ðíæ# ãæï„æ
ãñ J HïçÜUÝ ½æï…Ý ÎïÝï±æHæ ¥æñÚ HïÝï±æHæ »ÜUÎê¨Úï ÜUæï Îï¶ Ý
Ðæ» §¨ „Úã ÜUæ §‹„ÁGææ¹ Úã„æ ãñ J ¨AæÝ, àææñ™ ¥æçÎ ÜUè ò±S‰ææ
ÜU}æÚï ÜïU ¥´ÎÚ ãè Úã„è ãñ J ¥¶¾æÚ, ÇæÜU ¥æçÎ ¾æsÐí±ëçœæ ¨ï
òçv„ ¹év„ Úã„æ ãñ J
¥´ÎÚ ÐêÁ² Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ¨½è °í´‰æ ãæï„ï ãñ´ J ¥ÐÝè S±²´ ÜUè Lç™
ÜïU {æç¹üÜU °í´‰æ Hï …æÝï ÜUè ½è ¥Ýé¹ç„ ãñ J {æç¹üÜU çH¶æ§ü-ÐÉGæ§ü
ÐÚ ÚæïÜU-ÅæïÜU Ýãè´ ãñ J ¥´ÎÚ çÜU¨è ½è ÐíÜUæÚ ÜUæ ¨æ{Ýæ ÜUæ
±ñ²çv„ÜU ¹æ°üÎàæüÝ Ã²çv„ ÜUæï çÎ²æ …æ„æ Ýãè´ ãñ J çÈUÚ ½è,
¥´ÎÚ Úãè ãé§ü ÐêÁ² Ÿæè¹æïÅæ ÜUè ™ï„Ýæàæçv„ ÐíïÚ‡æ满-àæçv„-
¹æ°üÎàæüÝ-SÈêUç„ü §. ÐíÎæÝ ÜUÚ„è ãñ¢ ¥æñÚ ¨æ{Ýæ ÜUÚæ Hï„è ãñ¢ J
¥´ÎÚ Ýæ¹S¹Ú‡æ, ½…Ý, Ðíæ‰æüÝæ, ¥æy¹çݱïÎÝ, ÐæÚ沇æ,
¥ÝéDæÝ, ¨Îì°í´‰æ ±æ™Ý ¥æçÎ çÜU¨è ½è ÐíÜUæÚ ¨ï ¥ÐÝè Lç™Ýé¨æÚ
¨æ{Ýæ ÜUÚ ¨ÜU„ï ãñ´ J
ãçÚ:ú ¥æŸæ¹æï´ ÜïU Єï :
¨æ´Ðí„ Îæï ¥æŸæ¹ ÜUæ²üÚ„ ãñ¢ J
1. ÝçDzæÎ }æï¢ : ãçÚ:ú ¥æŸæ¹
ÐæïSÅ ¾æòv¨ Ý´. 74, ÝçDzæÎ-387 001, °é…Úæ„
ÎêÚ½æcæ RU. : 0268 3246288
328 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 2. ¨éÚ„ }æï¢ : (ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ) ãçÚ:ú ¥æŸæ¹
ÜéULÿæï~æ, }æãæÎï± }æ¢çÎÚ ÜïU Ðæ¨, …ãæ¡°èÚÐéÚæ,
¨éÚ„-395005 °é…Úæ„.
ÎêÚ½æcæ : +91 8758026811
¹æñݹ´çÎÚæï´ ÜUæ ¥ÝéÜUÚ‡æ :
§¨è „Úã ¥æñÚ ÜU§ü …°ã ÐÚ ¹æñݹ´çÎÚ S‰ææçЄ ãé» ãñ´ J
1. Ÿæèã´¨Îï± ¥æŸæ¹, ݹüÎæ¹ñ²æ ÜUæ Îçÿæ‡æ „Å, ÚïH±ï ÐéH
ÜïU ÝÁGæÎèÜU, ¾æïÚ½æÆæ¾ïŰ桱, „æ. ¥´ÜUHïEÚ, ç…. ½M™. (}ææñÝ}æ¢çÎÚ
}æï¢ Ð¢¶ï ÜUè ¨éç±{æ ãñ J)
2. ¥ã¹Îæ¾æÎ ÜïU Ðæ¨ ‘¨æïHæ’ ¹ïï´-Ÿæè ½æ°±„ ç±læÐèÆ ¹ï´ J
3. ¨æñÚæcÅî ¹ï´-¨éÚï‹ìÎíÝ°Ú ¹ï´ ‘¹æݱ¹´çÎÚ ÅîSÅ’ mæÚæ J
4. ÝçDzæÎ ¹ï´-‘¨´„Úæ¹ ¹´çÎÚ’ ¹ï´ Îæï }ææñÝ}æ¢çÎÚ ãñ¢ J
5. ¥ã¹Îæ¾æÎ ¹ï´ ‘±æÇ…’ ÿæï~æ ¹ï´ »ÜU Ú‡æÀæïÇG…è ÜUæ ¹´çÎÚ
ãñ, ç…¨ÜUæ ò±S‰ææÐÝ ç›²æ¡ ãè ÜUÚ„è ãñ´ J
6. ¾Ýæ¨ÜUæ´Ææ ç…Hï ¹ï´ ‘¥´¾æ…è’ ²ã ¥´¾æ¹æ„æ ÜUæ ¨éÐíç¨h
àæçv„S‰ææÝ ãñ, ±ãæ¡ Ðê. ãñÇGæ¶æݱæHï ¾æ¾æ ÜUè ÐíïÚ‡ææ ¨ï S‰ææçЄ
‘ÜñUHæ¨ ¥æŸæ¹’ ¹ï´ ½è ¹æñݹ´çÎÚ ãñ¢ J
7. ÐæHæ±æ¨‡ææ-¹ãï¨æ‡ææ ²ãæ¡ ‘¥æïàææï ÜU}²éÝ’ mæÚæ „èÝ
¹æñݹ´çÎÚ ãñ´ J ±ãæ¡ Ð™æ¨ Lвï Ðíç„çÎÝ ÎïÝï ÐÇG„ï ãñ´ J
8. Ÿæè ²æïxæïEÚ…è }æãæÚæ…, …² çàæ± ¥æŸæ}æ, „æÐè}æñ²æ ÜïU „Å
ÐÚ, ÅêÅï ÐéH ÜïU Ðæ¨, }ææ¢Ç±è (ç…. ¨éÚ„) ÈUæï. 099092 10279
8 }ææñÝ}æ¢çÎÚ ãñ J çÝ:àæéËÜU ¨ï±æ Îè …æ„è ãñ J (}ææñÝ}æ¢çÎÚ }æï¢
Т¶ï ÜUè ¨éç±{æ ãñ J)
9. ¨éÚ„ ¥æñÚ ¥ã¹Îæ¾æÎ ¹ï´ Ðê. ¥æ¨æÚæ¹…è ¾æÐê ÜïU ¥æŸæ¹
¹ï´ ½è ¹æñݹ´çÎÚæï´ ÜUæ ¥æ²æï…Ý ãñ J
10. ¹ãæÚæcÅî ¹ï´ §°„ÐéÚè ¹ï´ ¥æñÚ ¥‹²~æ, ±ñ¨ï ãè ç±Îïàææï´ ¹ï´
¥ÝïÜUæï¢ …°ã Ÿæè. ¨y²ÝæÚæ²‡æ °æ林ÜUæ mæÚæ S‰ææçЄ ¹æñݹ´çÎÚæï´ ÜUè
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 329
òÃæS‰ææ ãñ J ²ãæ¡ ç±Ðà²Ýæ ÜUæ ¨æ¹êçãÜU ¥æñÚ ±ñ²çv„ÜU ¹æ°üÎàæüÝ
½è çÎ²æ …æ„æ ãñ J
§¨è „Úã ¥æñÚ ÜU§ü S‰ææÝæï´ ÐÚ ¹æñݹ´çÎÚæï´ ÜUæ ãæïÝæ ¨´½± ãñ J
D D D
JJ ãçÚ:ú JJ
9. ¥¹ë„ç¾´Îé
• Ðí½éÐíæç# ÜUæ ãï„é S‰æêH ²æ ¨êÿ¹ Hæ½ Ðíæ# ÜUÚÝæ ²ã Ý
ãæï J Ðí½é ÜïU çH» ãè Ðí½é ÜUæï Ðíæ# ÜUÚÝæ ãñ J
• Ðê±ü ¹ï´ ¨è¶æ ãé¥æ ¨¾ ½êHÝæ ÐÇGï°æ J
• ¥ÐÝï ¥æ°íã, ç±™æÚ, {æÚ‡æ满, ¹„ §y²æçÎ Îê¨Úæï´ ÐÚ Ý
‰ææïÐæï J Ðíï¹Ðê±üÜU ¾„æ¥æï J ãÚ»ÜU ÜUæï ¥ÐÝï-¥ÐÝï É¡° ¨ï ¥ÐÝï
±æ„æ±Ú‡æ ¹ï´ ãè S±„´~æ„æ ÜUæ ç±ÜUæ¨ ÜUÚÝï Îæï J
• ÜUæï§ü ½è ½æ±Ýæ ²æ ªç¹ü ©ÆÝï ÐÚ ©¨ÜUæ Ýæ¹S¹Ú‡æ ÜUè
°ç„ ÜïU çH» ©Ð²æï° ÜUÚ HïÝï ÜUæï Ýãè´ ½êHÝæ J
• ¨¹ÛæÐê±üÜU, ¿ææÝÐê±üÜU ¥æ°ï …æÝæ ãñ, ¥´{Ÿæhæ ¨ï Ýãè¢ J
• ¹Ý ÜUè öçC, ±ëçœæ ¥æñÚ çÎàææ ¾çã¹éü¶ ãæï„ï ãè ©¨ï
ÈUÅÜUæÚÝæ, ¨¹ïÅ HïÝæ ¥æñÚ ¥´„¹éü¶ ÜUÚÝæ J HïçÜUÝ ²ã ‘™ñ„‹²Ðê‡æü
…æ°ëç„’ ÜïU ç¾Ýæ ¨´½± Ýãè´ ãñ ¥æñÚ ±ã ãæïÝï ÜïU çH» Ðí¶Ú ¥æñÚ
Ðí™´Ç ¨æ{Ýæ²év„ ÐéLcææ‰æü ¥æ±à²ÜU ãñ J
• S±²´ ¹ï´ Úãè ãé§ü Îé¾üH„æ, Îæïcæ ¥æñÚ ç±ÜëU„ Ðí±ëçœæ ²ã ¾ÇGè
¾æ{æ ãñ ¥æñÚ ²ã …¾ „ÜU ™é½„è Ýãè´, „¾ „ÜU ©¨¨ï ¹év„ Ýãè´
ãæï ¨ÜU„ï ãñ´ J
• ÜU¹æïü ÜïU ¨´SÜUæÚ ç™œæ ÐÚ ÐÇG„ï Úã„ï ãè ãñ´ ¥æñÚ ÐÇGï Úã„ï
ãñ´ J ±ï ÜU¾ ªÐÚ ¥æ»¡°ï ²ã çÝçp„MÐ ¨ï ÜUãæ Ýãè´ …æ„æ ãñ J
330 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 ` ¨æ{ÜU °G Hç„²æ¡ „æï ÜUÚÝï±æHæ ãè ãñ, HïçÜUÝ ¥°Ú ©¨¹ï´
½è ±ã ¨æ{Ýæ ÜUè ½æ±Ýæ ÜUæï ¨„„ …è±´„ Ú¶„æ ãæï°æ, „æï ©¨ï
¥ÐÝè ½êHï´ wG²æH ¹ï´ ¥æ»¡°è ãè ¥æñÚ ©Ý¨ï ±ã ÐèÀï ¹éÇGï°æ ãè J
• …è±Ý ¹ï´ ¨´Íæcæü ÜïU ¨¹² ãè Nβ¹´‰æÝ ãæï„æ ãñ ¥æñÚ §¨
¹´‰æÝ ¨ï ãè ݱÝè„ Ðíæ# ÜUÚÝï ÜUè ÜUHæ ¥çݱæ²ü ãñ J ÐéLcææ‰æèü
¨æ{ÜU ÜUæï ±ã ¥ÐÝï¥æÐ ¨êÛæ„æ ãñ J
• ¨´¨æÚ ÜUæï ÀæïÇG ÎïÝï ¨ï ©¨ï ÀæïÇGæ Ýãè´ …æ ¨ÜU„æ ãñ J ¨´¨æÚ
ã}æ ¨ï ç™ÐÜUæ ãé¥æ Ýãè´ ãñ, ¾çËÜU ã¹ ãè ¨´SææÚ ÜUæï ç™ÐÜïU ãé»
ãñ´, §¨çH» ÜïU±H ¹Ý ÜUè çS‰æç„ ÜUæï ãè ÐHÅÝæ ãñ ¥æñÚ ©¨ÜïU
çH» ãè ¨æ{Ýæ ÜUè ¥æ±à²ÜU„æ ãñ J
• ãÚ»ÜU ¹Ýéc² ¹ï´ §üEÚ ÜUè ¥æïÚ …æÝï ÜUè àæçv„ ãñ,
§„Ýæ ãè Ýãè´, ±ã §üEÚ ½è ã¹ï´ ÐéÜUæÚ Úãæ ãæï„æ ãñ, ã¹ ãè
©¨ÜUè ¥æïÚ …æ„ï Ýãè´ ãñ´ J
• ¨æ{Ýæ¹æ°ü ¹ï´ ¨¾ ÐíÜUæÚ ¨ï ¥æñÚ ¨´Ðê‡æü„: 罶æÚè ãæïÝæ
ÐÇGï°æ J
• ¹Ý ¨ï ç…„Ýæ ½ÅÜU„ï Úãæï°ï, ©„Ýæ ãè ¥y²ç{ÜU ÝéÜU¨æÝ
ãñ J
• ãÚ»ÜU ÿæ‡æ ¹ï´ çÜU²æ …æÝï±æHæ ÜUæ²ü ¥ÐÝï ¥´„Ú ÜïU
¥æŠ²æçy¹ÜU ¥æñÚ Îñ±è ™ñ„‹² ÜUæï ¹ÎÎMÐ ãæï Úãæ ãñ ²æ Ýãè´
§¨ÜUæ Š²æÝ Ú¶Ýæ, ©¨è ÜUæ Ýæ¹ ‘…æ°ëç„’ J
• ¹Ý ¹ï´ ÜUæï§ü ½è ¾æ„, ¥ç½Ðíæ², {æÚ‡ææ, ¹„ §y²æçÎ
¨ï ¾¡{ …æÜUÚ ¨´°íã Ý çÜU» …满 J ²ã ½è ‘¥ÐçÚ°íã’ ÜUæ
»ÜU ©œæ¹ ¥‰æü ãñ J
• …Ïæ ã¹ ¶éÎ-S±²´ ÜUæï ãè Ðê‡æü„: ¨¹Ûææ Ýãè¢ ¨ÜU„ï „æï
çÈUÚ ‘Îê¨Úæ ÜUæï§ü ¥ÐÝæ ÜUãÝæ ¹æÝï°æ’ ²ã ½í¹ ãæïÝæ, ²ã ¹ê¶ü„æ
ãñ J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 331
• Ðí½é ¹ï´ ã¹ …¾ ½æ±Ðê±üÜU HèÝ ãæï …æ»¡°ï, „½è ¨´SÜUæÚæï´
ÜUæ H² ãæï°æ J
• ç…¨ „Úã Hæñã™é´¾ÜU ©¨ÜUè ãÎ ¹ï´ ¥æÝï±æHï ¨æÚï Hæïãï
ÜUæï ¥ÐÝï S±½æ±æÝé¨æÚ ¶è´™„æ ãè ãæï„æ ãñ, ©¨è „Úã §üEÚ ½è
ã¹ï´ ¶è´™Ýï ÜïU çH» „ñ²æÚ ãñ, HïçÜUÝ ±ã ã¹ï´ ¶è´™ ¨ÜïU »ï¨è
ãÎ „ÜU …æÝæ ²ã S±²´ ÐÚ çݽüÚ ãñ J
• çÝ:¨´° ²æÝè ¥æÎç¹²æï´ ¨ï ÎêÚ »ï¨æ Ýãè´, ¾çËÜU ±ëçœæ,
ç±™æÚ, ½æ±Ýæ, ¨é¶, Îé:¶ ¥æçÎ çÜU¨è ½è ÐíÜUæÚ ÜUè
½æ±Ýæ ¨ï ¥æñÚ ¥æ´„çÚÜU ¹ÝæçÎÜUÚ‡ææï´ ÜUè Ðí±ëçœæ²æï´ ¨ï
¥çH#„æ J
• ‘¾æçãÚ’ ¹ï´ »ÜU-öçcÅ ÚãÝï ÜïU çH» ‘½çv„’ ÜUè
¥æ±à²ÜU„æ ãñ ¥æñÚ ¥´„Ú ¹ï´ »ÜU ãæïÝï ÜïU çH» ‘Š²æÝ’ ÜUè
¥æ±à²ÜU„æ ãñ J
• …è±Ý ÜUæ Ú¨ ¨´¨æÚ ¹ï´ Ýãè´ ãñ, ¾çËÜU ¥´„Ú ¹ï´ ãñ J òçv„
ÜUæ ãè ç±S„æÚMÐ ²æÝè ¨´¨æÚ ãñ J
• ±ëçœæ ²ã àæçv„S±MÐ ãñ, ¥°Ú ¿ææݽçv„Ðê±üÜU ©¨ÜUæ
©Ð²æï° ãæï„æ ãæï, „æï J
• ¨æ{Ýæ ÜUæ ÈUH ²æÝè ÐíÜëUç„ ¥æñÚ S±½æ± ÜUæ MÐæ´„Ú‡æ J
• ¨½è ÜUæ ¹êH ¾è… ¥ÐÝè S±²´ ÜUè ÐíÜëUç„ ãñ J Îê¨Úï
ÜïU Îæïcæ çζæ²è ÎïÝæ ²æ Îê¨Úï ÜUæï Îæïcæ ÎïÝæ ²ã ¥ÐÝè Ðæ¹Ú„æ
¥æñÚ Îé¾üH„æ ãñ J ã¹ï´ ‘…æ°ë„’ ÚãÝï ÜïU çH» Ðí²ÕàæèH ÚãÝæ
™æçã» ¥æñÚ ¶éÎ-S±²´ ÜïU ãè Îæïcæ çζæ²è ÎïÝï ™æçã» J
• …¾ „ÜU ã¹ ¨ï ãæïÝï±æHï ÐéLcææ‰æü ¹ï´ ¥ÐÝæ Nβ ¨´Ðê‡æü„:
ÇæHæ …æ„æ Ýãè´ ãñ, „¾ „ÜU ±ñ¨æ ÐéLcææ‰æü ¨´Ðê‡æü„: ÈUçH„ ãæï
¨ÜU„æ Ýãè´ ãñ J
332 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 • Ðí²Õæï´ ÜïU ¨æ‰æ ãè ½°±æÝ ÜUè ÜëUÐæ ÜUè—¹ÎÎ ÜUè ²æ™Ýæ
¨„„ ÜUÚÝè ™æçã» J
• ¾éçh ²ã ¿ææÝ ÜUæ ¨æ{Ý ãñ ¥æñÚ ½æ±Ýæ-¨ãæÝé½êç„ ²ã
½æ± ÜUæ ¨æ{Ý ãñ J …è±Ýç±ÜUæ¨ ÜïU ¹æ°ü ¹ï´ ¾éçh ¥æñÚ ½æ±
§Ý ÎæïÝæï´ ÜUè ¥æ±à²ÜU„æ ãñ J
• ¹æñÝ-»ÜUæ´„ ÜUæ ãï„é ‘H°Ýè’ çݹæü‡æ ãæïÝæ ²ã ãñ ¥æñÚ
¨æ{Ýæ ¹ï´ ç±àæïcæ »ÜUæ°í„æ, ÜïU´çÎí„„æ çݹæü‡æ ãæïÝï ÜïU çH» ãñ J
• S±²´ ¹ï´ ç…¨-ç…¨ ÐíÜUæÚ ÜïU ç±™æÚ, ±ëçœæ ¥æñÚ Ðí±ëçœæ
©Îì½± ãæï„è ãñ, ©¨¨ï ãè ã¹ï´ ¥ÐÝè ÜUÿææ ÜUæ wG²æH ãæïÝæ ™æçã» J
• Íæë‡ææ, βæ, HÁÁææ, ½², àææïÜU, çÝ´Îæ, ÜéUHæç½¹æÝ „‰ææ
àæèH, S±½æ± ¥æñÚ …æç„ ÜUæ ¥ç½¹æÝ ²ï ¨½è »ÜU ÐíÜUæÚ ÜïU
¨´ÜUæï™ ãñ´, ©Ý¨ï ¹év„ ãæïÝæ ãè ™æçã» J
• àæéM-àæéM ¹ï´ ¨æ{ÜU ÜUæï ÎèÍæüÜUæH „ÜU S±Ðí²Õ ¥çݱæ²ü
ãñ J ¹ê¶ü ¥æñÚ ¥¿ææÝè Hæïxæ ‘¨¾ ÜéUÀ °éL ãè ÜUÚ Îï´°ï’ »ï¨æ
¹æÝÜUÚ ÜéUÀ ½è çÜU²ï ç¾Ýæ „¹¨ ÜUè ÐíïÚ‡ææ ¨ï …ñ¨ï ãæï´°ï ±ñ¨ï
ãè ÐÇGï Úã„ï ãñ´ J
• S±Ðí²Õ ¹ï´ ¥ã´ÜUæÚ Ý ¥æ²ï §¨ÜUæ Š²æÝ Ú¶Ýæ J
• ¨æ{ÜU ÜUæ ¹ãœ± ÜUæ »ÜU Hÿæ‡æ Ðí¨óæ癜æ„æ ãñ J
• ¥|²æ¨ ¾ÉG„ï-¾ÉG„ï ãè ±ñÚæx² …æ°ë„ ãæïÝï±æHæ ãñ J
• çÜU¨èÜUæ ½è Nβ …è„Ýæ ²ã ¨´Ðê‡æü ݹí„æ Ðí°Å ãé» ç¾Ýæ
ÍæÅ ¨ÜU„æ Ýãè´ ãñ J
• ¨ÓÓææ S±èÜUæÚ ±ãè ãñ çÜU …¾ S±èÜUæÚ ãæïÝï ÜïU ¾æÎ ©¨¨ï
ÜUι ÐèÀï çH²æ …æ²æ Ý ãæï J
• ¨æ{Ýæ ¹ï´ çÝçp´„„æ, çݲ繄„æ ¥æñÚ çÝÚ´„Ú„æ Ðí°Å ÜUÚÝè
™æçã», ãæïÝè ™æçã» J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 333
• ݹí„æ Ðí°Å ÜUÚÝæ ¥æñÚ çÝÚæ°íãè, çÝÚæ¨v„ ¾ÝÝæ ¥y²´„
¥æ±à²ÜU ãñ J
• S±{¹ü ÜïU ²‰ææ‰æü ÐæHÝ ¨ï ãè ç±àææH„æ ÜUæ …‹¹ ãæï„æ ãñ J
• ç±àææH öçC ç¾Ýæ ÜUè ¨æ{é„æ çÝÚ‰æüÜU ãñ, ±ã ¨æ{é„æ ãè
Ýãè´ ãñ J
çÜU¨è ½è ÐíÜUæÚ ÜUæ Ðê±ü°íã Ú¶Ýæ ²æÝè …è±Ý ÜïU ç±ÜUæ¨
¹ï´ ¾æ{æ çݹæü‡æ ÜUÚÝæ J
• ãÚ»ÜU ¨´„æy¹æ ÜUè …è±Ý¨Ú‡æè ¥H°-¥H° ãæï„è ãñ,
»ÜUÎê¨Úï ¨ï „éHÝæ ÜUÚÝæ ²ã ç¾HÜéUH ÆèÜU Ýãè´ ãñ J
• ÜU¨æñÅè ¥æñÚ ¹´‰æÝ …è±Ýç±ÜUæ¨ ÜïU çH» ¥y²´„ ¹ãœ±
ÜïU ¥´° ãñ´, ©ÝÜïU ç¾Ýæ …è±Ý ÜUæ ¨ÓÓææ ¨æÚ (¨œ±) …æÝæ-ÐÚ¶æ
…æ ¨ÜU„æ Ýãè´ ãñ J
• Ðí½é¹² …è±Ý ²æÝè ÐãHï ¨æ眱ÜU …è±Ý ÜUæ ç±ÜUæ¨ J
• ãÚ ¾æ„ ¹ï´ …éÇG …æÝï ÜUè—¨ã½æ° HïÝï ÜUè §ÓÀæ ãæï„è
ãæï, „æï …æÝ Hæï çÜU ±ã ¥ã´ÜUæÚ ãñ J
• ¹ñHï ÜUÐÇGæï´ ÜUæï Ú´° ÆèÜU ¨ï H° ¨ÜU„æ Ýãè´ ãñ J ÜUÐÇGæï´
ÜUæï Ú´°æÝï ÜïU çH» ÐãHï ©¨ÜUæ ¨¾ ¹ñH çÝÜUæH ÎïÝæ ÐÇG„æ ãñ,
©¨è „Úã ¥´„:ÜUÚ‡æ ÜUè ¥æñÚ ¥æ{æÚ ÜïU ¨¾ ‘-ÜUÚ‡ææï´’ ÜUè àæéçh
ÜïU ¾æÚï ¹ï´ …æÝÝæ J
• …è±Ý ÜUè ¨¹S²æ¥æï´ ÜUæ ãH ¾éçh ÜïU ç݇æü² ¨ï
ÜUÚÝï ÜïU ¾…æ² Nβ ¨ï Ðíæ# ÜUÚÝï ÜïU çH» ¨æ{ÜU ÜUæï
¥ç{ÜUæç{ÜU ¥´„¹éü¶„æ Ðíæ# ÜUÚÝè ™æçã» J
• ¥´„¹éü¶„æ ¨´Ðê‡æü„: Ðíæ# çÜU²ï ç¾Ýæ ¾éçh ¹ï´ ¨¹„æ Ðí°Å
ãæï ¨ÜU„è ãè Ýãè´ ãñ J
• ÜïU±H ÐéLcææ‰æü ÜUæ ©Ð²æï° Ýãè´ ãñ ¥æñÚ ÜïU±H ÜëUÐæ ½è
©Ð²æï°è Ýãè´ ãñ J
334 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 • ¨Îì°éL ÜUæï ¥ÐÝï Nβ ¹ï´ …è±´„ ÜUÚÝæ ãñ J ¨Îì°éL
²æÝï çζæ²è ÎïÝï±æHè ©ÝÜUè àæÚèÚæÜëUç„ Ýãè´, ¾çËÜU ©ÝÜïU
(¨Îì°éL ÜïU) Nβ ¹ï´ Ðí°Å »ï¨è ™ñ„‹²½æ±Ýæ, ç…¨ÜUè
¹ÎÎ ¨ï ãè ã¹ ªÐÚ ¥æ ¨ÜU„ï ãñ´ J
• Nβ ÜUè ¨ÓÓæè ݹí„æ ½ïçÇG²æï´ …ñ¨è Ýãè´ ãæï„è ãñ, ©¨¹ï´
„æï ¥çxÝ ÜUæ Ðí™´Ç „ï… ¥æñÚ àæçv„ ½Úè ãé§ü ãæï„è ãñ J
• ¨æ{ÜU ÜUæï ¥ÐÝè ¥æ΄ï´, {æÚ‡ææ, ¹æ‹²„æ, ¥æ°íã, ¹„-
¹„æ´„Ú, Îæïcæ, ¾éÚè ¥æ΄ï´, ¥æàææ, §ÓÀæ, ÜUæ¹Ýæ, „ëc‡ææ, ÜUæ¹,
ÜUíæï{, Hæï½, ¹Î, ¹æïã ¥æñÚ ¹y¨Ú §y²æçÎ ÜUæ S±èÜUæÚ ÜUÚÝæ ãñ,
HïçÜUÝ ±ã S±èÜUæÚ ©ÝÜïU ÐæÚ ãæïÝï ÜïU çH» ãñ J
• ¥Ýé½± ÜïU ÜU‰æÝ ÜïU ÐèÀï ¥æy¹ç±Eæ¨ ÜUæ ™ñ„‹² ãæï„æ
ãñ J
• ç…¨ …è±æy¹æ ÜUæ ¥ã¹ì çÐÍæH °²æ ãñ, ©¨ï ÜUãè´ ½è
ç±Úæï{ ãæï„æ Ýãè´, Ýæ ©¨ÜïU çH» ç±Úæï{ »ï¨æ ÜéUÀ ¾æÜUè ãè Úã„æ
Ýãè´ J
• ÜU¹ü ÜUæ ¹ãœ± ½æ± ÜïU ÜUæÚ‡æ ãñ J
• ¿ææÝ ¥æ™Ú‡æ ¹ï´ Hæ²ï ç¾Ýæ ¹æïÿæ Ýãè´ J
• ¥¹éÜU ¨´Ðê‡æü„: ²æïx² ãñ ¥æñÚ ¨±ü¨¹‰æü ¥æñÚ ¨±üŸæïD ãñ
»ï¨æ ¥Š²æçy¹ÜU ÿæï~æ ÜïU …è±Ý ¹ï´ ãæï Ýãè´ ¨ÜU„æ ãñ J
• ¥ÐÝè §¨ ½± ÜUè Ðí±ëçœæ²æï´ ÜUè °ç„ ¥æñÚ çÎàææ ç…¨
ÐíÜUæÚ ÜUè ãæï°è, ©¨ ÐíÜUæÚ ÜUæ ¥ÐÝæ ÐéÝ…ü‹¹ ãæï„æ ãñ J
• …ñ¨ï H±‡æç±ãèÝ ½æï…Ý, ±ñ¨ï ãè ½æ±ç±ãèÝ ¨æ{Ýæ J
• ™™æü ¨ï ¹„æ°íã ¾ÉG„æ ãñ ¥æñÚ ¥ã¹ì ½è J
• °éL ÜUÚ ÜïU ¥°Ú …è±Ý ÜUæ ç±ÜUæ¨ ¨æ{ Ýãè´ ¨ÜïU „æï
±ñ¨æ °éL ÜUÚÝæ ÜïU±H ò‰æü ãè ãñ J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 335
• ‘H°Ýè’ ÜïU ç¾Ýæ Ú¨ ©yÐóæ ãæï ¨ÜU„æ Ýãè´ ãñ ¥æñÚ Ú¨
Ý ãæï „æï ¹Ý çS‰æÚ ãæï ¨ÜU„æ Ýãè´ ãñ J
• ¨¾ ÐíÜUæÚ ÜïU ¨´ÜUæï™ ÜUæï ¥æñÚ HÁÁææ ÜUæï ¨æ{ÜU ÜUæï ÎêÚ-
ÎêÚ ÈïU´ÜU ÎïÝæ ™æçã», HïçÜUÝ ©¨ÜïU ãï„é ÜUæ ¿ææݽæÝ Ú¶ÜUÚ ãè J
• ½êH ãæïÝï ÜïU ¾æÎ ©¨ÜUè ç™´„æ ÜUÚ„ï ÚãÝæ ²ã „æï ¥æñÚ
½è ¾éÚæ ãñ J ²ã „æï ©HÅæ ¥´{ïÚï ¹ï´ ÅP Ú Îï„ï ÚãÝï …ñ¨æ ãñ J
• …æï …è± …æ°ë„ Úã„æ ãæï„æ ãñ, ±ã ç°Úï „æï ½è ¶ÇGæ
ãæïÝï±æHæ ãè ãñ J
• …è±Ý ÜUæï ¨±ü„æï¹é¶è (ç±àææH) ¾ÝæÝæ ãñ, Ý çÜU ÜéU»¡
ÜïU ¹ï´ÉÜU ÜïU …ñ¨æ J
• ÝÜUæÚæy¹ÜU çS‰æç„ ÜUæ »ã¨æ¨ ãæïÝï ÐÚ ½è ©¨¹ï´ ãè ¾ã„ï
ÚãÝæ ²ã „æï ¹æ~æ Ðæ¹Ú„æ ãñ J
• ¨Îì°éL ÜïU Ðíç„ NβÐê±üÜU Ðíï¹½çv„ Nβ洄Úè Ðí°Å ãé»
ç¾Ýæ ¨Îì°éL ½è ¥ÐÝï ¥´ÎÚ …è±Ýç±ÜUæ¨ ÜUè ½æ±Ýæ ÜUæ ¾è…
¾æï Ýãè´ ¨ÜU„ï ãñ´ J
• ¹éz„ ãè ÜéUÀ ãæï ¨ÜU„æ ãñ ²ã ¹ñ´ ¹æÝ„æ Ýãè´, ãÚ»ÜU ÜUè
GÜU蹄 ÎïÝè ãè ÐÇG„è ãñ J …è±Ý ¹ï´ ²æ …°„ ¹ï´ ²æ ò±ãæÚ ¹ï´
ÜéUÀ ½è »ï¨ï ãè Ðíæ# ãæï„æ Ýãè´ ãñ J
• ¥æy¹çݱïÎÝ ²æÝè S±²´ ÜUæï ™ñ„‹² ÜïU ½æ± ¨ï …æïÇG
ÎïÝï±æHè çÎò Ôæë´¶Hæ J
• çÜU¨è Ýï ¥‹²æ² çÜU²æ ãæï „æï ©¨ÜUæ S¹Ú‡æ ½è Ý Úãï,
§„Ýæ ãè Ýãè´, ¾çËÜU ©¨ ÐÚ ©ÐÜUæÚ ÜUÚÝï ÜUè ½æ±Ýæ Ðíy²ÿæ
…è±´„ Úãï, §¨ÜUè ¥æïÚ ¨æ{ÜU ÜUæ Š²æÝ ãæïÝæ ™æçã» J
• …æï ‘…è±’ Îé:¶ ¹ï´ ¨é¶ Îﶄæ ãñ ¥æñÚ ¨é¶ ¹ï´ Îé:¶ …éÇGæ
ãé¥æ Îﶄæ ãñ, ±ã ‘…è±’ §Ý ÎæïÝæï´ ¨ï ¥çH# Úã ¨ÜU„æ ãñ J
336 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 • ¨êÿ¹½æ± ¨ï Îï¶æ …æ» „æï °éL ÜUè ¨¹èÐ„æ ¥æñÚ ÎêÚè ãæï„è
ãè Ýãè´ ãñ, v²æï´çÜU °éL „æï ½æ±MÐ ãñ J
• çÜU¨è Ýï ¥ÐÝï Îæïcæ çζæ²ï, „æï ©¨ï ¨ÓÓææ °éL ¹æÝÝæ J
©¨ ¨¹² Nβ ¹ï´ ½æ± Ðí°Å ãæï, „æï ±ã ¨ÓÓææ ¨æ{ÜU ãñ J
• …¾ „ÜU ¥æàææ, „ëc‡ææ, ÜUæ¹, RUæï{, ¹Î, ¹æïã, Hæï½,
}æy¨Ú, ÜUæ¹Ýæ, Úæ°-mïcæ, ¥ã´ÜUæÚ ¥æçÎ ÜUæï çÝÜUæH ÎïÝï ÜUè ²æ
©‹ãï´ ÿæè‡æ ÜUÚÝï ÜUè òæÜéUH„æÐê±üÜU ¨¹Ûæ ¥´„Ú ¹ï´ çݹæü‡æ ãæï„è
Ýãè´ ãñ, „¾ „ÜU »ï¨ï ‘…è±’ ÜUæï ©ÓÓæ °ç„ ÎïÝï ÜUæï ¨æÿææ„ì ½°±æÝ
½è ¨¹‰æü Ýãè´ ãñ J
• ã¹ï´ Îê¨Úæ çÜU¨èÜUæ ¨æ¹Ýæ ÜUÚÝæ Ýãè´ ãñ, ¨æ¹Ýæ …æï ÜUÚÝæ
ãñ, ±ã „æï ÜïU±H ¥´„Ú ¹ï´ Úãè ãé§ü ¥æ´„çÚÜU ±ëçœæ²æï´ ÜUæ J
• ¿ææݽçv„Ðê±üÜU ¥æy²´ç„ÜU ¨´Ðê‡æü ¥æy¹¨¹Ðü‡æ ãé¥æ Ýãè´
ãñ, „¾ „ÜU ¶éÎ-S±²´ ÜïU ±ñ²çv„ÜU ÐéLcææ‰æü ÜUè ¾ãé„ ¥æ±à²ÜU„æ
ãñ J
• ¨Îì°éL ÜUè ¨ÓÓæè Ðã™æÝ ¾æs S„Ú ÐÚ ÜUÎæçÐ ãæï ¨ÜU„è
Ýãè´ ãñ, ±ã „æï, ¾æÎ ¹ï´ ¥´„Ú ¹ï´ ‘¥´„¹éü¶„æ ¹ï´ ãè’ ãæï„è …æ„è
ãñ J §¨ „Úã Ðí°Å ãæï °²æ ãé¥æ ¥Ýé½± ãè ¨ÓÓææ ¥Ýé½± ãñ J
• °Úè¾æï´ ÐÚ ‘Î²æ’ ¹„ ÜUÚæï J βæ ÜUÚÝï±æHï ã¹ ÜUæñÝ ?
±ã Î²æ ¹æ¡°„æ Ýãè´ ãñ, ±ã ¹æ¡°„æ ãñ ‘‹²æ²’ J Îï ¨ÜU„ï ãæï „æï
±ã ÎïÝæ J βæ ÜUè ½æ±Ýæ ¹ï´ ¨êÿ¹ ¥ã´ÜUæÚ çÀÐæ ãé¥æ ãñ J
• Îé:¶ S±²´ ÜUæï ¨¹Ûæ HïÝï ÜïU çH» ²æïx² ¥æ§üÝæ ãñ J
• …è± ¥æñÚ ÐíÜëUç„ ÜUæ ™ñ„‹² ¹ï´ ¿ææÝÐê±üÜU H² Ðíæ#
ãæïÝæ ©¨è ÜUæ Ýæ¹ ‘¹ÚÜïU …‹¹ HïÝæ J’
• §ÓÀæàæçv„ ÜUæ ¾H ²ã ±ëçœæ, ç±™æÚ ²æ ±æ¨Ýæ ¨ï ÜU§ü
°éÝæ ÁG²æÎæ ãñ J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 337
• ã¹ï´ Ðíæ# ãæï °²æ ãé¥æ …°, àæÚèÚ, ¹æ„æ-çЄæ, çÚà„ïÎæÚ,
½æ§ü-¾´{é, Ðç„-ÐÕè, ç¹çËÜU²„, ¨´²æï°, ÐçÚçS‰æç„ ¥æñÚ §Ý ¨¾
ÜïU ¥Hæ±æ ²ã …è±Ý ½è ÜïU±H ¨æ{Ýæ ÜïU ©Ð²æï° ÜïU çH» ãè
Ðíæ# ãé¥æ ãñ J
• …°„ 繉²æ Ýãè´ ãñ, ¥¨y² Ýãè´ ãñ, ¾çËÜU …°„ ÜUæï
Îï¶Ýï ÜUè ¥ÐÝè öçC ¥¨y² ãñ J …¾ ã¹ ½æ±Ýæ¹² ¾Ý
…æ„ï ãñ´, „¾ …°„ ²ã ‘…°„’ Úã„æ Ýãè´ ãñ, ‘½°±æÝ ÜUæ
òv„ S±MÐ ãñ’, §¨ ÐíÜUæÚ ¨ï ±ã ã¹ï´ çζæ²è Îï„æ ãñ J
• ¿ææÝ ÜUæ ¨ÓÓææ ¥‰æü ÜïU±H ¨¹Ûæ Ýãè´, ¾çËÜU ©¨
ÐíÜUæÚ ÜUæ …è±Ý ãñ J
• Ðíæ‰æüÝæ ½è »ÜU ÐíÜUæÚ ÜUæ Š²æÝ ãñ J Ðíæ‰æüÝæ ¨æÜUæÚ
ãñ, Š²æÝ çÝÚæÜUæÚ ãñ J
• Îæïcææï´ ÜUæ ¾æÚ-¾æÚ ç±™æÚ ¹„ ÜUÚæï J ©¨¨ï „æï, ‘½°±æÝ
ÜUè ½çv„ ¹ï´ ¹Ý ¨´HxÝ ÚãÝæ’ ²ã ¥ç{ÜU ©œæ¹ ãñ J
• àæꋲ„æ ²ã ݹí„æ ÜUæ ¥´ç„¹ ÝæÐ ãñ J àæꋲ„æ ²æÝè
¥ã´ÜUæÚ ÜUæ ¨´Ðê‡æü Ýæàæ !
• ¥ã´ÜUæÚ ÜU½è-ÜU½è ݹí„æ ÜUæ S±æ´° ¨…ÜUÚ ¥æ„æ ãñ J
• ¥ÐÝæ ²ã S±½æ± ãè ¾Ý °²æ ãñ çÜU …æï ¥ÐÝæ ¹„
¹æÝ„æ Ýãè´, ©¨ï ã¹ ç±Úæï{è ¹æÝ„ï ãñ´ J ²ã ¥¨çãc‡æé„æ ÜUæ ãè
MÐ ãñ J
• ¨yÜU¹ü ÜUæ ¾ÎHæ ¨yÜU¹ü ãè Îï„æ ãñ, ©¨¹ï´ ¥Ðïÿææ ÜUæï
S‰ææÝ Ýãè´ ãæï„æ ãñ J
JJ ¹æïÅæ JJ
D D D
338 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 JJ ãçÚ:ú JJ
10. ¨æ{Ýæ¹¹ü
(1) ¹é¶ ¨ï ²æ ¹Ý ¹ï´ …æ°ëç„Ðê±üÜU ‘…Ð’, ©¨è ÜïU ¨æ‰æ
NβÐíÎïàæ ¹ï´ ‘Š²æÝ’, ¥æñÚ ™ñ„‹² ÜïU ç™´„Ý ÜïU ¨æ‰æ ½æ±æy¹ÜU
‘½æ± ÜUæ ÚÅÝ’ J
(2) ãÚ»ÜU ÿæ‡æ ¹ï´ ¨„„ ¨¹Ðü‡æ-¥ÓÀæ »±¢ ¾éÚæ, ÎæïÝæï´ ÜUæ J
(3) ¨æÿæè½æ±, …æ°ëç„, ç±™æÚæï´ ÜUè Ôæë´¶Hæ çݹæü‡æ ãæïÝï Ý
Îæï J
(4) ãæï ¨ÜïU ©„Ýæ ÁG²æÎæ-¨ï-ÁG²æÎæ ±æç™ÜU ¥æñÚ ¹æÝç¨ÜU
¹æñÝ Ú¶æï, Ðíæ# ÜUÚæï, ¥æñÚ …è±Ý ¹ḯ ¶ê¾-¶ê¾ àæÚ‡æ½æ± ™ñ„‹²Ðê±üÜU
ÜUè …æ°ëç„ ¨ï ç±ÜU稄 ÜUÚæï J
(5) Ðí½éç™´„Ý ÜïU ¥Hæ±æ ¾æÜUè ¨¾ ¥æ°íã ÀæïÇG Îæï, ݹí„æ
Ðíæ# ÜUÚæï, àæꋲ ãæïÝï ÜUæ Š²ï² Ú¶æï J
(6) ¾ãé„ ½æ±Ðê±üÜU NβS‰æ ÚãÜUÚ ¥æÎíü ¥æñÚ ¥æ„ü½æ± ¨ï
Ðíæ‰æüÝæ ÜUÚæï, ½°±æÝ ÜUæï ¨¾ ¨é¶-Îé:¶ çݱïÎÝ ÜUÚ„ï Úãæï, ©¨ÜïU
¨æ‰æ-¨æ‰æ ãè ¥æy¹çݱïÎÝ mæÚæ òçv„°„ °æÉG ¨´¾´{ ÐíS‰ææçЄ
ÜUÚæï, ¹Ý ¹ï´ ÜéUÀ ½è ½Úæ ãé¥æ Ý Úãï, ©¨ï ¶æHè ÚãÝï Îæï J
(7) Ðíæ# ãæï °²ï ãé» ÜU¹ü Ðí½é ÜïU ¨¹ÛæÝæ, ‰ææïÇGè-¨è ½è
çàæÜU沄 çÜU²ï ç¾Ýæ ±ï ¾ãé„ Ðíï¹Ðê±üÜU ÜUÚæï J ãÚ»ÜU Ðí¨´°-ÍæÅÝæ
¥ÐÝï ÜU˲æ‡ææ‰æü ãè ãñ ¥æñÚ ãÚ»ÜU Ðí±ëçœæ ‘¥ÐÝï S±²´ ÜïU ãè
ç±ÜUæ¨æ‰æü’ ãè ãæï, §¨ÜïU ¾æÚï ¹ï´ ¨…° ÚãÝæ J ãÚ»ÜU Ðí¨´° ÜïU
ÐèÀï Ðí½é ÜUæ °êÉG, àæé½ ¨´ÜïU„ ãè ãæï„æ ãñ J
(8) ¥æy¹Hÿæè-¥´„¹éü¶è ¾Ýæï, ç¨ÈGU UüU ¥ÐÝè ãè ÎéçÝ²æ ¹ï´
Úãæï J …æݾêÛæÜUÚ, ¥ÜUæÚ‡æ ¶éÎ ÜUæï çÜU¨è ¹ï´ ©HÛææ Ý ÎïÝæ J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 339
(9) ÐÚ (ÐÚæ²ï ÜUè) ¨ï±æ Ðí½é ÜUè ¨ï±æ ¹æÝæï J ¨ï±æ
HïÝï±æHæ ¨ï±æ ÎïÝï±æHï ÐÚ ¨ï±æ ÜUÚÝï ÜUæ ¹æñÜUæ ÎïÜUÚ ©ÐÜUæÚ
ÜUÚ„æ ãñ J Úæ¹ Ýï çβæ ãñ ¥æñÚ Úæ¹ ÜUæï ãè Îï„ï ãñ¢, ±ãæ¡ ‘¹ïÚæ-
¹ïÚæ’ ÜUãæ¡ Úãæ ? „ïÚæ §¨ …°„ ¹ï´ ãñ ½è v²æ ?
(10) ãÚ»ÜU ÜUæ²ü, ãÚ»ÜU ¾æ„™è„, ò±ãæÚ ¥ÐÝï ¶éÎ ÜïU
Š²ï² ÜUæï °ç„ Îï §¨ Hÿ² ¨ï, Hÿ² ÜUæ ©gïಠ…è±´„ Ú¶ÜUÚ
ÜUÚæï J çH¶„ï-ÐÉG„ï ãé» ¥æñÚ ãÚ»ÜU ÜU¹ü ÜUÚ„ï ãé» ÿæ‡æ-ÿæ‡æ ¹ï´
½æ± ÜUè S¹Ú‡æ{æÚæ ÜUæ ¥|²æ¨ ç±ÜU稄 ÜUÚæï J
(11) ±ëçœæ ÜUè …ÇG ¶æï…æï, ©¨ÜUæ Ðë‰ævÜUÚ‡æ ÜUÚæï J ©¨¹ï´
¾ã Ý …æ„ï ãé», ©¨ÜUæ „ÅS‰æ„æÐê±üÜU ¥æñÚ S±S‰æ„æÐê±üÜU ¥±HæïÜUÝ
ÜUÚæï J
(12) Ðí½é ÜUè ãÚ»ÜU ÜUHæ, ¨æñ´Î²ü, Ú}²„æ, ç±àæéh„æ ¥æçÎ
Ðí¨æÎè ¹ï´ Úãï ãé» ½æ± ÜUæ, ©¨-©¨ ÜïU ¥ÝéMÐ ½æ± ÜUæ, ¥ÐÝï
¹ï´ „¾ ¥±„Ú‡æ ãæïÝï ÜïU çH» Ðíæ‰æüÝæ ÜUÚæï J
(13) ªç¹ü, ¥æ±ïàæ, ½æ±Ýæ ±ñ¨ï ãè ¾ã …æÝï Ý Îæï, ±ñ¨ï
ãè ©¨¹ï´ ¾ã ½è Ý …æÝæ J ©¨ÜUæ ¨æ{Ýæ ¹ï´ ©Ð²æï° ÜUÚæï,
„ÅS‰æ„æ ç±ÜU稄 ÜUÚæï J
(14) ½æï…Ý ÜUÚ„ï ¨¹², ÐæÝè Ðè„ï ¨¹² …è±Ý ¹ï´
™ñ„‹²àæçv„ ÜïU ¥±„Ú‡æ½æ± ÜUè Ðíæ‰æüÝæ ÜUÚæï, ¹H¹ê~ææçÎ çÜUí²æ
ÜUÚ„ï ¨¹² ç±ÜUæÚ, Îé¾üH„æ §y²æçÎ ÜïU 籨…üÝ½æ± ÜUè Ðíæ‰æüÝæ
ÜUÚæï J
(15) S‰æêH ÜUæ wG²æH ÀæïÇGÜUÚ ¨êÿ¹-„œ± ÜUè ¥æïÚ öçC
Ú¶æï J ±ëçœæ ÜUè àæéçh ÜUÚæï J ½æ± ÜUè ±ëçh ÜUÚæï J
(16) Ðí½é ¨™Úæ™Ú ãñ J ‘¥æy¹±„ì ¨±ü½ê„ïcæé’ ÜUè ½æ±Ýæ
ç±ÜU稄 ÜUÚæï J
340 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 (17) ãÚ»ÜU òçv„ ¥æñÚ ±S„é ÜïU ÐíÜUæàæ¹æÝ ÐãHê ÜUæï
Îï¶æï J çÜU¨è ÜïU ½è ÜUGæÁGæè ¹„ ¾Ýæï J çÜU¨è ÐÚ ½è ÛæÅÐÅ ¨ï
¥ç½Ðíæ² Ý Îæï, ±æÎ-ç±±æÎ }æ„ ÜUÚæï, ¥ÐÝæ ¥æ°íã ¹„ Ú¶æï,
Îê¨Úæï´ ¹ï´ àæé½ ãï„é¥æï´ ÜUæ ¥æÚæïÐÝ ÜUÚæï, …è±Ý ¹ï´ ¹æÝç¨ÜU ¥æñÚ
¨æ±üç~æÜU ©ÎæÚ„æ Ðí°Å ãæïÝï Îæï, ¶ê¾-¶ê¾ Ðíï¹½æ± ç±ÜU稄 ÜUÚæï,
ÐíÜëUç„ ÜUæ MÐæ´„Ú‡æ ÜUÚÝæ ãñ, ©¨ï Š²æÝ ¹ï´ Ú¶ÜUÚ ÐíÜëUç„ ÜïU
¥{èÝ Ý ãæïÜUÚ ©¨ÜUæ ¥ç„RU¹‡æ ÜUÚÝï ÜïU çH» ãè ÜU¹ü ÜUÚæï,
ÈUH ÜUè ¥æ¨çv„ ÀæïÇGæï, S±²´ ÐÚ ãæïÝï±æHï ¥‹²æ², ¥æ²ï ãé»
Îé:¶ ¥æçÎ ÜUè …ÇG ‘S±²´ ¹ï´ ãè’ ãñ, ²ã öÉG ÜUÚæï J °éL ¹ï´
Ðíï¹½çv„½æ± öÉG„Ú ÜUÚ„ï Úãæï J ¥½èŒ¨æ, §ÝÜUæÚ ¥æñÚ ¨¹Ðü‡æ
ÜïU ç~æ±ï‡æ訴°¹ ÜUæ ©Îì½± ãæïÝï Îæï, ¨Îñ± Ðí¨óæ„æ Ú¶æï, ÜëUÐæ ¥æñÚ
ÐéLcææ‰æü ÜïU ²é°H ÜUæï …è±Ý ¹ï´ ©„æÚæï, ãÚ»ÜU ÜU¹ü ÜïU ¥æÚ´½ ¹ï´,
¹Š² ¹ï´ ¥æñÚ ¥´„ ¹ï´ Ðí½é ÜUè S¹ëç„ Ðí°Å ÜUÚæï, ¹Ý çÝ:SдΠÜUÚæï,
Úæ°-mïcæ çݹêüH ÜUÚÝï ÜïU çH» …æ°ëç„ Ú¶æï; Ðíæ# ãé» ¥æŠ²æçy¹ÜU
¥Ýé½± ÚæïÁGæ ÜïU ò±ãæÚ ¹ï´ Ðíy²ÿæ …è±´„ ÜUÚæï; ÜUãè´ ½è çÜU¨è
¹ï´ ¨ï ½æ°Ýæ Ýãè¢, ²öÓÀæ …æïï ÜéUÀ Ðíæ# ãæï, ©¨ï Ðí½éÐí¨æÎè ¹æÝÜUÚ
©¨ÜUæï S±èÜUæÚ ÜUÚæï J ÜUãè´ ½è, çÜU¨èÜUè ½è „éHÝæ Ý ÜUÚæï;
¥ÝéÜêUH-Ðíç„ÜêUH ÐçÚçS‰æç„ ²ã ¹Ý ÜUæ ½í¹ ãñ, …è±Ý¨æ{Ýæ
ÜUÚÝï±æHï ÜUæï ¨¾ ÜéUÀ ¨æÝéÜêUH ãè ãæï„æ ãñ; Ðí½é¹²—‘©¨ÜUæ
¹êÜU ²´~æ’ ¾ÝÝï ÜUè »ÜU¹ï± ©œæï…Ýæ ¥¾ …è±Ý ¹ï´ Ú¶æï J
(18) ÜU¹ü ¹ï´, ÜU¹ü ÜUæ ¹ãœ± Ýãè´ ãñ, ¾çËÜU …è±Ý ÜïU ½æ±
ÜUæ ¨„„ »ÜU¨æ, …è±´„ ç™´„Ý çÅÜUæ ÚãÝæ §¨ÜUæ ¨ç±àæïcæ„æ ¨ï
¹ãœ± ãñ J ÜU¹ü ÜUÚ„ï ¨¹² ãÚ»ÜU ÿæ‡æ ¹ï´ ±ñ¨æ …è±´„ ¥|²æ¨
ç±ÜU稄 ÜUÚæï J
D D D Ðíæç# ÜïU çH» …è±Ý ¹ï´ ¥æ™Ú‡æ ãæï, ¥æñÚ ™ñ„‹² ¨ï ÎêÚ Hï
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 341
JJ ãçÚ:ú JJ
11. ‘ú àæÚ‡æ ™Ú‡æ Hï…æï J’-¥æÚ„è
ÐêÁ² Ÿæè¹æïÅæ Ú癄 ¥æÚ„è ÜUæ ½æ±æ‰æü :
úÜUæÚ MÐ ãï Ðí½é ! ¹ñ´ „ïÚè àæÚ‡æ ¹ï´ ¥æ²æ ãê¡, ¹éÛæï ¥ÐÝï
™Ú‡ææï´ ¹ï´ Hï Hï, ¹ñ´ Ðç„„ „ïÚï mæÚ ÐÚ ¥æ²æ ãê¡, ¹ïÚæ ©hæÚ ÜUÚ,
¹éÛæï ¾™æ Hï, ¹éÛæï „ê ¥ÐÝï ãæ‰ææï´ ¨ï ©ÆæÜUÚ ¥ÐÝï Nβ ¨ï H°æ
Hï J J{íé J J
ãï Ðí½é ! ¹ïÚï ¹Ý ¹ï´ ¥æñÚ ±æ‡æè ¹ï´ ½æ± çݹæü‡æ ãæïÜUÚ ±ã
½æ± ¹ïÚï ÜU¹æïZ ¹ï´ Ðí°Å ãæïÝï Îï ¥æñÚ ¹ïÚæ ¹Ý, ±æ‡æè ¥æñÚ Nβ
§Ý „èÝæï´ ÜUæï „ê ¥ÐÝè ÜëUÐæ ¨ï »ÜU ÜUÚ J ...ú àæÚ‡æ ™Ú‡æ...(1)
ãï Ðí½é ! ¹éÛæ ¨ï ç¹HÝï ¥æÝï±æHï ãÚ»ÜU ÜïU Ðíç„ ¹ïÚï Nβ
¹ï´ ¨Îì½æ± ãè ©yÐóæ ãæïÝï Îï, ¥æñÚ …ãæ¡ (ç…ݨï) ¥Ð¹æÝ ãé¥æ
ãæï, ±ãæ¡ ½è (©ÝÜïU Ðíç„ ½è) ¹ïÚï ¥´„Ú ¹ï´ ½æ± ÜUè ãè ±ëçh ãæïÝï
Îï J ...ú àæÚ‡æ ™Ú‡æ...(2)
¹ïÚï ¥´„Ú ¹ï´ Úãè ãé§ü çÝ}Ý ÐíÜUæÚ ÜUè ±ëçœæ²æï´ ÜUæ ªŠ±ü°¹Ý
ÜUÚÝï ÜïU çH», ãï Ðí½é, „ïÚè ÜëUÐæàæçv„ ÜïU ¾H ¨ï ãè ¹ñ´ ÐéLcææ‰æü
ÜUÚ ÜïU ©¨ÜïU mæÚæ „ïÚï ™Ú‡ææï´ ¹ï´ àæÚ‡ææ°ç„ S±èÜUæÚ ¨Ü¡Uê »ï¨æ ÜUÚ J
...ú àæÚ‡æ ™Ú‡æ...(3)
ãï Ðí½é ! ¹ïÚï ¹Ý ¹ï´ Úãï ãé» ¨¾ ç±ÜUæÚ, Ðíæ‡æ ¹ï´ ¨ï ¾ãÝï±æHè
¨¾ ±ëçœæ²æ¡ ¥æñÚ ¾éçh ¹ï´ çݹæü‡æ ãæïÝï±æHè ¨¾ àæ´ÜU满 „ïÚï
™Ú‡æÜU¹Hæï´ ¹ï´ °H …满, »ï¨æ ÜUÚ J ...ú àæÚ‡æ ™Ú‡æ...(4)
ãï Ðí½é ! ¹ñ´ ‘…ñ¨æ ãê¡ ±ñ¨æ’ ¶éÎ-S±²´ ÜUæï Îï¶Ýï ÜïU çH»,
SÐC MÐ ¨ï ÐÚ¶ HïÝï ÜïU çH», ¹ïÚè ¾éçh ¶éHè (çÚv„) ÜUÚ J
...ú àæÚ‡æ ™Ú‡æ...(5)
ãï Ðí½é ! ¹ïÚï Nβ ¹ï´ „ê …æï ™ñ„‹²MÐ ¹ï´ ½Úæ ãé¥æ ãñ, ©¨ÜUè
342 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
…æÝï±æHæ-çÝ}Ý°æ¹è »ï¨æ ¥æ™Ú‡æ ¹éÛæ ¨ï Ý ãæï, »ï¨è ¾éçh „ê
¹éÛæï ÎïÝæ J ...ú àæÚ‡æ ™Ú‡æ...(6)
ãï Ðí½é ! …ãæ¡-…ãæ¡ ‘°é‡æ’ ¥æñÚ ‘½æ±’ ãñ, ±ãæ¡-±ãæ¡ ¹ïÚæ Nβ
çS‰æÚ ãæïÝï Îï ¥æñÚ ©Ý °é‡ææï´ ÜïU Ðíç„ ¥æñÚ ©Ý ½æ±æï´ ÜïU Ðíç„ ¹ïÚï
Nβ ¹ï´ ½çv„ ÜUæ ¨´™æÚ ãæïÝï Îï J ...ú àæÚ‡æ ™Ú‡æ...(7)
ãï Ðí½é ! „ïÚï Ðíç„ ©yÐóæ ãæï °²ï ãé» ‘½æ±’ ¹ï´ ¹ïÚæ ¹Ý, ¾éçh
¥æñÚ Ðíæ‡æ, ²ï ¨¾ çÐÍæH …æÝï Îï ¥æñÚ Nβ ¹ï´ „ïÚè ãè ½çv„
ÜUè ¾æÉG ¥æÝï Îï J ...ú àæÚ‡æ ™Ú‡æ...(8)
- ¹æïÅæ
D D D ÚãÝï±æHæ ãñ, ²ã Ÿæè¹æïÅæ ÜUè {æÚ‡ææ ãñ J
²ã ½æ±Ðê‡æü Ðíæ‰æüÝæMÐ ¥æÚ„è ÐêÁ² Ÿæè¹æïÅæ ÜïU ãÚ»ÜU ½v„
ÜUæï, ¥æŒ„…Ý ÜUæï Ðê‡æü„: ¨éÐçÚ癄 ãñ J ÜU§ü²æï´ ÜUæï ±ã Ü´UÆS‰æ
½è ãñ J
ãçÚ:ú ¥æŸæ¹ ÜïU ¹æñݹ´çÎÚ ¹ï´ Ðí±ïàæ ÜUÚÝï ¨ï ÐãHï
¨æ¹êçãÜU Ýæ¹S¹Ú‡æ ‘ãçÚ:ú’ ¹ãæ¹´~æ ÜUæ ãæï„æ ãñ J ©¨ÜïU ¾æÎ
ÜéUÀ ÿæ‡ææï´ ÜïU ¹æñÝ ç±Úæ¹ ÜïU ¾æÎ ‘ãçÚÝï ½…„æ ã…è ÜUæï§üÝè Hæ…
…„æ´ Ý‰æè …æ‡æè Úï’ (ãçÚ ÜUæï ½…Ýï±æHï çÜU¨è ÜUè ½è ¥æ¾M
°²è ãæï, »ï¨æ ¥æ… „ÜU …æÝæ Ýãè´ J) ²ã ½…Ý °æÜUÚ ¥´„ ¹ï´
ÐêÁ² Ÿæè¹æïÅæ Ú癄 ªÐÚçÝçÎüC ¥æÚ„è °æ²è …æ„è ãñ ¥æñÚ ¾æÎ
¹ï´ ãÚ»ÜU ¨æ{ÜU ¹æñÝ ¹ï´ Ðí±ïàæ ÜUÚ„æ ãñ J
D D D ÐíÎæÝ ÜUè ãñ´ J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 343
JJ ãçÚ:ú JJ
12. ¨ï±æÜUæ²ü ¥æñÚ ÎæÝ°´°æ
ãçÚ:ú ¥æŸæ¹ mæÚæ HæïÜUÜU˲æ‡ææ‰æü …æÚè Úãï ãé» ¨½è ÜUæ²ü
çÜU¨è ÐíÜUæÚ ÜUæ ½è {¹ü-¨´ÐíÎæ²-…æ„-Ðæ„ ÜUæ ½ïÎ½æ± Ý Ú¶„ï
ãé» ¥¶´Ç ™H Úãï ãñ´ J
ãï„é :
©ÝÜUè ÎæÝÐí±ëçœæ ÜïU ÐèÀï »ÜU-ãè-»ÜU ãï„é ãñ ¥æñÚ ±ã
ãñ ¨¹æ… ¹ï´ ‘°é‡æ’ ¥æñÚ ‘½æ±’ §ÝÜUæ ç±ÜUæ¨ J °é‡æ ¥æñÚ
½æ± ÜïU ç±ÜUæ¨ ç¾Ýæ ¨¹æ… ¥æŠ²æçy¹ÜU öçC ¨ï д°é ãè
©ÝÜïU ¥æŸæ¹æï´ mæÚæ ÜUæ²üÚ„ ÎæÝÐí±ëçœæ §„Ýè ç±àææH ãñ çÜU
©¨ÜïU çH» »ÜU S±„´~æ ÐéçS„ÜUæ ÜUè …MÚ„ ÐÇGï°è, çÈUÚ ½è ¨´ÿæïÐ
¹ï´ ©ÝÜïU ¾æÚï ¹ï´ …æÝ HïÝæ ©ç™„ ãæï°æ J
ç½óæ-ç½óæ ÿæï~ææï´ ¹ï´ ©yÜëUC ¨´àææï{Ý ÜïU ÐæçÚ„æïçcæÜUæï´ ÜïU
çH» J
§¨ÜUæ Hæ½ ¹ïçÇÜUH ÜUæªç‹¨H ¥æòÈU §´çDzæ, ²éçݱç¨üÅè
°íæ‹Å¨ ÜUç¹àæÝ, ãéÇÜUæï (ÎïãHè), ¥¨æï稻àæÝ ¥æòÈU ¨…ü‹¨
(¹Îíæ¨), °é…Úæ„ ÜUè ¨½è ²éçݱç¨üçÅ²æ¡ ¥æçÎ ÜUæï Ðíæ# ãé¥æ ãñ J
±ÝSÐç„ ¨´Úÿæ‡æ ¥æñÚ ¨´±{üÝ, Ú¨æ²Ýàææ›, ¨¹éÎíàææ›,
ÐéÚæ„œ±ç±læ, ¨¹æ…àææ›, çÈUç…v¨, ¾æ²æïÜïUç¹SÅîè, ç…¥æïÜïUç¹SÅîè,
ªc‡æÜUçž´{ ÜUè ¾è¹æçÚ²æ¡, §´ç…çݲçÚ´° ¥æñÚ ÅïçvÝÜUH ÜïU
ç±cæ², Ú´° ¥æñÚ Ú´°æï´ ÜUè çÝç¹üç„, ¥æ²é±ïüÎ, ¾æ°æ²„, ¶ï„è 籿ææÝ-
§Ý ¨¾ ÿæï~ææï´ ¹ï´ ¨´àææï{Ý ãï„é ÐæçÚ„æïç¯ÜUæï¢ ÎïÝï ÜïU çH» {ÝÚæçàæ²æ¡
Ðí焽æàææï{ ÜïU çH» :
çã´Îè, ¥´°íï…è „‰ææ 籿ææÝ ÜUè Ðí焽æàææï{ ÜïU çH» ç±ç±{
²éçݱç¨üçŲæï´ ÜUæï ÎæÝ çβæ ãñ J
344 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 SÐ{æü :
¨¹é´ÎÚ ¹ï´ ¥æñÚ ÝÎè ¹ï´ „ñÚÝï ÜUè SÐ{æü, Ýæ±SÐ{æü, §ÝÜïU
çH» J çS±ç¹´°ÐéH ¾æ¡{Ýï ÜïU çH» J
¨´SÜUæÚÐæïcæÜU, °é‡æ-½æ± ç±ÜUæ¨ÜU ¨æçãy² ÜïU ÐíÜUæàæÝæï´
ÜïU çH» :
ÜU§ü ¨´S‰ææ¥æï´ ÜUæï §¨ ãï„é ÎæÝ çÎ²æ °²æ ãñ J
»Ý¨æ²vHæïÐèDzæ ç¾íÅæçÝÜUæ …ñ¨æ °é…Úæ„è ½æcææ ¹ï´
¿ææݨ´°íãÜUæïàæ, ¿ææÝ°´°æï~æè, çÜUàææïÚ½æÚ„è, ¾æH½æÚ„è, çàæàæé½æÚ„è,
¨±ü{¹ü„œ±¿ææÝ ÎàæüÝ, 籿ææÝ ÅïvÝæòHæò…è ÜïU ¨´Î½ü °í´‰æ, ¥´°íï…è
¥æñÚ °é…Úæ„èÜUæïàæ, òæ²æ¹ÜUæïàæ, 籿ææÝ Ÿæï‡æè, …è±Ý™çÚ~æ °í́‰æŸæï‡æè,
¾æH±æ„æü °í´‰æŸæï‡æè, ¨æã¨-àææñ²üÜU‰ææ-§„Ýè ¥æñÚ »ï¨è ÜU§ü çÜU„æ¾ï´-
°í´‰æ-¨´Î½ü°í´‰æ-ÜUæïàæ-™çÚ~ææï´ ÜïU çH» ÎæÝ°´°æ ¾ãæ²è °²è ãñ J
òæw²æݹæH满 :
¹ïÍææ‡æè, ݹüÎ, Ÿæè¥Úç±´Î, Ðíï¹Úæ² ¾æÐé, ¹ç‡æ½æ§ü ݽé½æ§ü,
¾æHæàæ´ÜUÚ, °æï±{üÝÚæ¹ Ã²æw²æݹæHæ¥æï´ ÜïU çH» ½è {ÝÚæçàæ²æ¡
ÐíÎæÝ ÜUè ãñ¢ J
S~æè¨æÿæÚæï´ ÜUè ¹æñçHÜU ÜëU焲æï´ ÜïU çH» : ±ñ¨ï ãè ¾ãÝæï´
ÜUè àææñ²ü-¹ÎæüÝ°è ÜUè „æHè¹ ÜïU çH» ‘¹ãæ…Ý àæçv„ÎH ÅîSÅ’
mæÚæ J
ç±læç‰æü²æï´ ÜïU çH» : вüÅÝ, ÐñÎH ¨ÈGU UÚ, ¨æ§çÜUçH´°
SÐ{æü, ÎæñÇGÝï ÜUè Ðí焲æïç°„æ, бü„æÚæïã‡æ, òæ²æ¹, ¾æïçÅ´°, ¹ÎæüÝ°è
ÜïU ¶ïH J
±ï{àææHæ ÜïU çH» :
HæïÜU½æÚ„è, °´°æ…fæ J ¥æçÎ °íæ¹ç±læÐèÆæï´ ÜïU çH» J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 345
ÎæÝ ÜUè Ðhç„ :
ÎæÝ ÜUè ãé§ü }æêH ÚÜU¹ ÜUæ²¹ Ú¶ÜUÚ ©¨ÜïU ¨æHæÝæ ϲæ…
¹ï´ ¨ï ²ï ÐæçÚ„æïçcæÜU, çàæc²±ëçœæ²æ¡ ¥æçÎ Îè …æ„è ãñ´ J ãÚ»ÜU ¨´S‰ææ
ÜUæï §¨ÜUæ çã¨æ¾-çÜU„æ¾ Ú¶Ýæ ÐÇG„æ ãñ ¥æñÚ ¨æHæÝæ ±ã
ãçÚ:ú ¥æŸæ¹ ÜUæï ½ï…Ýæ ÐÇG„æ ãñ J
¥°Ú „èÝ ¨æH „ÜU ÚÜU¹ ç¾Ýæ ©Ð²æï° ÜïU ÐÇGè Úãï, „æï
Ï²æ… ÜïU ¨æ‰æ ãçÚ:ú ¥æŸæ¹ ÜUæï HæñÅæÝè ÐÇG„è ãñ J
D D D
Ðíæ‰æç¹ÜU ÐæÆàææHæ¥æï´ ÜïU çH» ÜU¹Úï :
ãçÚ:ú ¥æŸæ¹ ÜUè ¥æïÚ ¨ï ÀæïÅï-ÀæïÅï °æ¡±æï´ ¹ï´ Ðíæ‰æç¹ÜU
ÐæÆàææHæ ÜïU »ÜU-»ÜU ÜU¹Úï ÜïU çH» HæïÜUçÝç{MÐ ¹ï´ 31 ¹æ™ü
1995 „ÜU ÎæÝ ÜUè ãé§ü {ÝÚæçàæ :
ÜéUH ç…Hï : 18 ¨ï ½è Á²æÎæ J
Ýæ¹ : ¥ã}æÎæ¾æÎ, ¥¹ÚïHè, ÜUÓÀ, ¶ïÇGæ, °æ´{èÝ°Ú, …êÝæ°ÉG,
…æ¹Ý°Ú, д™¹ãæH, ¾Ýæ¨ÜUæ´Ææ, ½M™, ½æ±Ý°Ú, ¹ïã¨æ‡ææ,
Úæ…ÜUæïÅ, ±ÇæïÎÚæ, ±H¨æÇ, ¨éÚ„, ¨æ¾ÚÜUæ´Ææ, ¨éÚï´ÎíÝ°Ú J
ÜéUH ÜU¹Úï : 8732
ÐíÎæÝ ÜUè °²è ÚÜU¹ : L. 3,95,79,706 (ÜéUH LÐ²ï „èÝ
ÜUÚæïÇG д™æݾï Hæ¶, ©óææ¨è ã…æÚ ¨æ„¨æñ À ÜïU±H)
D D D
çÎ. 31 ¹æ™ü, 1995 „ÜU ãçÚ:ú ¥æŸæ¹ ÜUè ¥æïÚ ¨ï °é…Úæ„
ÜUæï ¥Ðü‡æ ÜUè °²è ÚÜU¹ ÜUæ ç±±Ú‡æ §¨ „Úã :
Lвï
1. ãçÚ:ú ¥æŸæ¹ ÜïU ÐíæÚ´½ ¨ï 1975 „ÜU 83,63,598
346 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
2. °é…Úæ„ ÜïU 18 ç…Hï ¹ï´ Ðíæ‰æç¹ÜU 1922 : çÈUÅì¨ ÜUè ¾è¹æÚè ¨ï ª¾ÜUÚ °LÇïEÚ ÜïU Ðæ¨
ÐæÆàææHæ¥æï´ ÜïU ÜU¹Úï : 8752 3,95,79,706 ݹüÎæ ¹ï´ ¥æy¹Íææ„ ÜUæ Ðí²Õ, Îñ±è ¾™æ±, ‘ãçÚ:ú’ …Ð ¨ï Úæï°
3. ¥‹² °íæ¹è‡æ àæñÿæç‡æÜU ¨´S‰ææ¥æï´ ÜïU ÎêÚ ÜUÚÝï ÜUæ ¨ÈUH Ðí²æ¨ J
Àæ~ææH², ç±læH² §ÝÜïU çH» 4,25,21,103 1923 : ‘„é… ™Ú‡æï’ ¥æñÚ ‘¹Ý Ýï’ ÜUè Ú™Ýæ, ±¨´„д™¹è
4. ¥ç„±ëçC ¥æñÚ ¥ÜUæH ÜïU ¨¹² ÜUæï Ðê. ¾æH²æï°è ¹ãæÚæ… mæÚæ Îèÿææ J {êÝè±æHï ÎæÎæ…è-ÐêÁ² Ÿæè
Úæã„ ÜUæ²æïü ÜïU çH» 43,23,417 ÜïUàæ±æÝ´Î…è ÜïU ÎàæüÝ ãï„é ‘¨æ¡§¶
ü Ç
ï æ’(„æ. xææÇÚ±æÇæ, ç…. ÝÚô¨ãÐéÚ,
ÜéUH L. 9,47,87,824 }抲ÐíÎïàæ) °²ï, Úæ„ ¹ï´ S¹àææÝ ¹ï´ ¨æ{Ýæ ¥æñÚ çÎÝ½Ú Ðí½éÐíèy²‰æü
(ÜéUH Lвï Ýæñ ÜUÚæïÇG ¨ñ´„æHè¨ Hæ¶, ¨„æ¨è ã…æÚ, ¥æƨæñ ãçÚ…Ý ¨ï±æ J
™æñ¾è¨ ÜïU±H) 1926 : ç±±æã-ãS„ç¹HæÐ ÜïU ¨¹² ½æ±¨¹æç{ J
D D D 1927 : ‘ãçÚ…Ý ¥æŸæ¹’ ¹ï´ ‘¾æïÎæH’ ¹ï´ ¨Ðüδàæ, ÐçÚ‡ææ¹
JJ ãçÚ:ú JJ S±MÐ ‘ãçÚ:ú’ …Ð ¥¶´Ç ãé¥æ J
1928 : ¨æÜUæïÚè ÜïU Ðê. ©Ðæ¨Ýè¾æ¾æ ÜUæ ÝçDzæÎ ¹ï´
13. ÐêÁ² Ÿæè¹æïÅæ ÜïU …è±Ý ÜUè }æ㜱Ðê‡æü ç„ç‰æ²æ¡ ¥æ°¹Ý J ©ÝÜïU ¥æÎïàææÝé¨æÚ ¨æÜUæïÚè ¹ï´ …æÝæ ãé¥æ-±ãæ¡ ¹H¹ê~æ
çÎ. 4 稄´¾Ú 1898 : ÐêÁ² Ÿæè¹æïÅæ ÜUæ …‹¹ ÜïU ç¾ÀæñÝï ¹ï´ ¨æ„ çÎÝ, Îïãàæéçh, ¨¹æç{ J
…‹¹S‰ææÝ : ¨æ±Hè, ç…. ±ÇæïÎÚæ (°é…Úæ„) 1929 : Ðí‰æ¹ çã¹æH² ²æ~ææ J
Ýæ¹ : ™éÝèHæH 1930 : ¹Ý ÜUè ÝèÚ±„æ ÜUæ ¨æÿææyÜUæÚ J
¹æ„æ : ¨êÚ…¾æ çЄæ : ¥æàææÚæ¹ ½°„* 1930 ¨ï 1932 „ÜU : ¨æ¾Ú¹„è, 籨æÐéÚ, ÝæçàæÜU, ²ïÚ±Çæ,
1916 : çЄæ ÜUæ S±°ü±æ¨ J ¶ïÇGæ ¨¾…ïH ¹ï´ J ãï„é-Îïàæ¨ï±æ ÜUæ Ýãè´, ¾çËÜU ¨æ{Ýæ ÜUæ J
1905 ¨ï 1918 : ¾è™-¾è™ ¹ï´ ÐÉGæ§ü ¥æñÚ ÜUÇGè ¹…ÎêÚè J ÜUÆæïÚ ÐçÚŸæ¹ J ¥æñÚ HæÆè¹æÚ ÜïU ¨¹² Ðí½éS¹Ú‡æ, ¹æñÝ J
1919 : ¹ñçÅîÜU Ðæ¨ J ç±læ<ƒ²æï´ ÜUæï ¨¹ÛææÝï ÜïU çH» 籨æÐéÚ ÁGæïH ¹ï´ ¨ÚH xæé…Úæ„è
1919-20 : ±ÇæïÎÚæ ÜUæçH… ¹ï´ J ½æcææ ¹ï´ Ÿæè¹Îì ½°±Îì °è„æ çH¶è-‘…è±Ý°è„æ’ J
1921 : À ¥ÐíñH-ÜUæçH… y²æ° J 1934 : ¨°é‡æ ¾íræ ÜUæ ¨æÿææyÜUæÚ J
1921 : ‘°é…Úæ„ ç±læÐèÆ’ ¹ï´ Ðí±ïàæ, ç±læÐèÆ ÜUæ y²æ°, 1934 ¨ï 1939 „ÜU : çã¹æH² ¹ï´ ¥ÍææïÚè ¾æ¾æ ÜïU Ðæ¨
ãçÚ…Ý ¨ï±æ ÜUæ ¥æÚ´½ J °²ï, ‘{é¥æ¡{æÚ’ °éÈUæ ¹ï´ ¨æ{Ýæ, ™ñ„ ¹ãèÝï ¹ï´ „# çàæHæ¥æï´ ÐÚ
* ©ÐÝæ}æ (Surname) |æ汨æÚ ƒæ, çÈUÚ |æè çЄæ…è ÜïU ¥æñÚ ÎæÎæ…è ÜïU ¾ñÆÜUÚ ç„Ú¨Æ {êçݲæï´ ÜïU ¾è™ ÝxÝ ¾ñÆÜUÚ ÜUÇGè {êÐ ¹ï´ ¨æ{Ýæ,
|æ…ÝæÝ¢Îè S±|ææ± ÜïU ÜUæÚ‡æ ‘|æxæ„’ ²ã ©ÐÝæ}æ Ðí™çH„ ãé¥æ J ÜUÚæ™è }æï¢ çàæÚÇè ÜïU ¨æ¡§ü¾æ¾æ ÜUæ Ðíy²ÿæ ÎàæüÝ-¥æÎïàæ-¹æ°üÎàæüÝ J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 347 348 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„
 1939 : 29 ¹æ™ü 1939-Úæ¹Ý±¹è-¨´±„ 1995 ¹ï´ ÜUæàæè
¹ï´ çÝ°éü‡æ ¾íræ ÜUæ ¨æÿææyÜUæÚ, ‘ãçÚ…Ý ¨ï±ÜU ¨´Íæ’ ¨ï y²æ°Ð~æ J
1939 ¨ï 1976 : ¨æ{ÜUæï´ ÜUæï òçv„°„ ¹æ°üÎàæüÝ J
1940 : ã±æ§ü …ãæÁGæ ¨ï ¥ã¹Îæ¾æÎ ¨ï ÜUÚæ™è …æÝï ÜUæ °êÉG
ãév¹ J
1940 : ¨êÚ…¾æ ÜUæ S±°ü±æ¨ J
1942 : ‘ãçÚ…Ý ¨ï±ÜU ¨´Íæ’ ¨ï ç±½v„ ‰æï, çÈUÚ ½è
‘ãçÚ…Ý ÜU‹²æ Àæ~ææH²’ ÜïU çH» ¾´¾§ü ¹ï´ çÝç{ …¹æ ÜUè J Îæï
¾æÚ ÐéçH¨ mæÚæ Ðæàæ±è ¹æÚÐèÅ-Îïãæ„è„ ¥±S‰ææ ÜUæ ¨¾ê„ J
1943 : ÈUÚ±Úè ¹ï´ °æ´{è…è ÜïU Ðïàææ¾ ÜïU ÁGæãÚèHï ÜUèÅæ‡æé¥æï´
ÜUæ ¥ÐÝï Ðïàææ¾ ¹ï´ ÎàæüÝ-Ýñç¹çœæÜU „æÎæy}² ÜUæ ¥Ýé½± J
1945 : çã¹æH² ÜUè „è¨Úè ²æ~ææ-ÜU§ü ¥jé„ ¥Ýé½± J
1946 : ¥ã¹Îæ¾æÎ ¹ï´ ãçÚ…Ý ¥æŸæ¹ ¹ï´-¹èÚæÜéUçÅÚ ¹ï´
¹æñÝ-»ÜUæ´„ ÜUæ ¥æÚ´½ J
1950 : Îçÿæ‡æ ½æÚ„ ¹ï´ ÜéU´½ÜUæï‡æ}æì ¹ï´ ÜUæ±ïÚè ÝÎè ÜïU çÜUÝæÚï
ÐÚ ãçÚ:ú ¥æŸæ¹ ÜUè S‰ææÐÝæ J (1976 ¹ï´ ¥æŸæ¹ ¾´Î çÜU²æ)
1954 : ¨éÚ„ ¹ï´ …ãæ¡°èÚÐéÚæ, ÜéULÿæï~æ S}æàææÝ |æêç}æ ¹ï´ »ÜU
ÜU¹Úï ¹ï´ ¹æñÝ-»ÜUæ´„ ÜUæ ¥æÚ´½ J
1955 : ÝçDzæÎ ¹ï´ àæïÉGè ÝÎè ÜïU çÜUÝæÚï ÐÚ ãçÚ:ú ¥æŸæ¹
ÜUè S‰ææÐÝæ J
1956 : ¨éÚ„ ¹ï´ …ãæ¡°èÚÐéÚæ, ÜéULÿæï~æ ¹ï´ ãçÚ:ú ¥æŸæ¹ ÜUè
S‰ææÐÝæ J
1962 : ¨ï ãçÚ:ú ¥æŸæ¹ mæÚæ HæïÜUÜU˲æ‡æ ÜïU ÜUæ²æïZ ÜUæ
¥æÚ´½ J
ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„ o 349
1964 : çÝç{¨´°íã ÜïU çÝç¹œæ ¨ï ©y¨± ¹ÝæÝï ÜUè ¥Ýé¹ç„ J
1968 ¨ï 1975 : àæÚèÚ ¹ï´ ÜU§ü Úæï°-¨„„ ¨ÈGU UÚ ¥æñÚ ¨æ‰æ-
¨æ‰æ ãè ¨ñ´„è¨ ¥æŠ²æçy¹ÜU ¥Ýé½±°í´‰ææï´ ÜUæ Hï¶Ý ¥æñÚ ÐíÜUæàæÝ J
1976 : ÈUæ…HÐéÚ-¹ãè ÝÎè ÜïU çÜUÝæÚï ÐÚ Ÿæè Ú¹‡æ½æ§ü
¥¹èÝ ÜïU ÈUæ¹üã檨 ¹ï´ çÎ. 23 …éHæ§ü, 1976 ÜïU Úæï… ÜïU±H
À òçv„²æï´ ÜUè ©ÐçS‰æç„ ¹ï´ ¥æÝ´ÎÐê±üÜU Îïãy²æ°, §ZÅ-™êÝæ ÜUæ
S±²´ ÜUæ S¹æÚÜU Ý ¾ÝæÝï ÜUæ ¥æÎïàæ ¥æñÚ §¨ çÝ繜æ Ðíæ#
ãæïÝï±æHè ÚÜU¹ ÜUæ ©Ð²æï°, °é…Úæ„ ÜïU ¥´„½æü° ¹ï´ Úãï ãé» çÐÀÇGï
ãé» °æ¡±æï´ ¹ï´ Ðíæ‰æç¹ÜU ÐæÆàææHæ¥æï´ ÜïU ÜU¹Úï ¾æ¡{Ýï ÜïU çH»
HæïÜUçÝç{ ¹ï´ ÜUÚÝï ÜUè ¨ê™Ýæ J
„èÝ ©y¨± çÎÝ :
1. …‹¹çÎÝ (½æÎæï´ ÜëUc‡æ-Ðÿæ ™æñ‰æ)
2. ÎèÿææçÎÝ (±¨´„-д™¹è)
3. ¨æÿææyÜUæÚçÎÝ (Úæ¹Ý±¹è)
JJ ãçÚ:ú JJ
D D D
350 o ÐêÁ² Ÿæè}ææïÅæ - »ÜU ¨¢„