Gujarat University

SIDDHARTHA LAW COLLEGE

GANDHINAGAR
SECTOR 16

RANAVADIYA MANOJKUMAR J L.L.M STUDENTS SIDDHARTHA LAW COLLEGE

GANDHINAGAR

MASTER OF LAWS ( L.L.M ) SEMESTER- III

GUJARATI MEDIUM

GROUP – B (CRIMINAL LAWS)

PAPER

502 ECL LAW OF EVIDENCE

Prepared By

RANAVADIYA MANOJKUMAR J

Cot No. 9924840059

LAW 502 ECL LAW OF EVIDENCE OBJECTIVES OF THE COURSE:

The law of evidence, is an indispensable part of both substantive and Procedural lawsuit

imparts credibility to the adjudicatory process by indicating the degree of veracity to be

attributed to 'facts' before the forum. This paper enables the student to appreciate the concepts

and principles underlying the law of evidence and identify the recognized forms of evidence and

its sources. The subject seeks to impart to the student the skills of examination and appreciation

of oral and documentary evidence in order to find out the both. The art of examination and

cross-examination and cross-examination and the shifting nature of border of proof are crucial

topics. The concepts brought in by amendments to the law of evidence are significant parts of

study in this course.

 SYLLABUS :

1. CENTRAL CONCEPTIONS IN LAW OF EVIDENCE

 Facts : Section 3 definition : distinction - relevant facts/facts in issue

 Evidence : Oral and documentary

 Circumstantial evidence and direct evidence

 Presumption (Section 4)

 "Proving""Not providing" and "Disproving “Witness

 Appreciation of evidence

2. ADMISSIONS AND CONFESSIONS :

 General principals concerning admission (Section 17,23)

 Differences between "admission " and "confession"

 The problems of non - admissibility of confessions caused by "any

 inducement, threat of promise " (Section 24)

 Inadmissibility of confession made before a police officer

 (Section25)

 Admissibility of custodial confessions (Section 26)

 Admissibility of "information" received from accused person in custody with special

deference to the problem of discovery based on

 "Joint statement” (Section 27 )

 Confession by co-accused (Section 30)

 The problems with the judicial action based on a "retracted confession”

3. ORAL AND DOCUMENTARY EVIDENCE &EXPERTS EVIDENCE:

 General principles concerning oral evidence (Section 59-60)

 General Principles concerning Documentary Evidence (Section 67- 90)

 General Principles Regarding Exclusion of Oral by Documentary

 Evidence Special problems re-hearing evidence

  General Principles

 Types of expert evidence

 Opinion on relationship especially proof of marriage (Section 50)

 The problems of judicial defense to expert testimony

 Dying Declaration

4. WITNESSES, EXAMINATION AND CROSS

EXAMINATION

 Competency to testify (Section 118)

 State privilege (Section 123)

 Professional Privilege (Section 126,127,128)

 Approval testimony (Section 133)

 General Principles of examination and cross examination (Section 135-166)

 Leading questions (Section 141-143)

 Lawful questions in cross - examination (Section - 146)

 Compulsion to answer questions put to witness

 Hostile witness (Section 154)

 Impeaching of the standing or credit of witness (Section 155)

5. BURDEN OF PROOF:

 The general conception of onus probed (Section 101)

 General and special exceptions to onus probed

 The Justification of presumption and of the doctrine of judicial notice

 Justification as to presumptions as to certain offences (Section 111A)

 Presumption as to dowry death (Section 113-B)

 The Scope of the doctrine of judicial notice (Section 114)

 અભ્યાસક્રમ :

1. પુરાવાના કાયદામાં કે ન્દ્રીય ખ્યાલો

તથ્યો : વિભાગ 3 વ્યાખ્યા : ભેદ-સંબંધિત તથ્યો/ મુદ્ દામાં તથ્યો.
• પુરાવા: મૌખિક અને દસ્તાવેજી.
• સંજોગોવશાત્ પુરાવા અને પ્રોત્યક્ષ પુરાવા.
• અનુમાન (વિભાગ 4)
• "સાબિત કરવું" "પૂરતું નથી" અને "અસ્વીકાર્ય" સાક્ષી પુરાવાની પ્રોશંસા.
2. પ્રોવેશ અને કબૂલાત :
• પ્રોવેશ સંબંધિત સામાન્ય આચાર્યો (કલમ 17,23)
• "પ્રોવેશ" અને "કબૂલાત" વચ્ચેનો તફાવત
• "કોઈપણ પ્રોલોભન, વચનની ધમકી" (કલમ 24)ને કારણે કબૂલાતની અસ્વીકાર્યતાની સમસ્યાઓ
• પોલીસ અધિકારી સમક્ષ કરેલી કબૂલાતની અસ્વીકાર્યતા (કલમ 25)
• કસ્ટોડિયલ કબૂલાતની સ્વીકાર્યતા (કલમ 26)
• કસ્ટડીમાં આરોપી વ્યક્તિ પાસેથી મળેલી "માહિતી" ની સ્વીકાર્યતા પર આધારિત શોધની સમસ્યાના વિશેષ સંદર્ભ
સાથે.
• "સંયુક્ત નિવેદન" (કલમ 27)
• સહ-આરોપી દ્વારા કબૂલાત (કલમ 30) "પાછી લીધેલ કબૂલાત" પર આધારિત ન્યાયિક કાર્યવાહીમાં સમસ્યાઓ

3.મૌખિક અને દસ્તાવેજી પુરાવા અને નિષ્ણાતો પુરાવા:

• મૌખિક પુરાવા સંબંધિત સામાન્ય સિદ્ધાંતો (કલમ 59-60)
• દસ્તાવેજી પુરાવાને લગતા સામાન્ય સિદ્ધાંતો (કલમ 6790)
• દસ્તાવેજી દ્વારા મૌખિકને બાકાત રાખવા અંગેના સામાન્ય સિદ્ધાંતો
પુરાવા પુનઃ સુનાવણીમાં વિશેષ સમસ્યાઓ
• સામાન્ય સિદ્ધાંતો
• નિષ્ણાત પુરાવાના પ્રોકાર
• સંબંધ પર અભિપ્રાય ખાસ કરીને લગ્નનો પુરાવો (કલમ 50)
• નિષ્ણાત જુબાની માટે ન્યાયિક સંરક્ષણની સમસ્યાઓ મૃત્યુની ઘોષણા.

4. સાક્ષીઓ, પરીક્ષા અને ક્રોસ એક્ઝામિનેશન

• સાક્ષી આપવાની યોગ્યતા (કલમ 118)

• રાજ્ય વિશેષાધિકાર (કલમ 123)
• વ્યવસાયિક વિશેષાધિકાર (કલમ 126,127,128)
• મંજૂરીની જુબાની (કલમ 133)
• પરીક્ષા અને ક્રોસ પરીક્ષાના સામાન્ય સિદ્ધાંતો (કલમ 135-166)
• અગ્રણી પ્રોશ્નો (કલમ 141-143)
• ઊલટતપાસમાં કાયદે સર પ્રોશ્નો (કલમ-146)
• પ્રોતિકૂ ળ સાક્ષી (કલમ 154)
• સ્ટે ન્ડિંગ અથવા સાક્ષીના ક્રેડિટ પર મહાભિયોગ (કલમ 155)
5. પુરાવાનો બોજ:

• ઓનસ પ્રોબન્ડીની સામાન્ય વિભાવના (કલમ 101)

• ઓનસ પ્રોબન્ડી માટે સામાન્ય અને ખાસ અપવાદો.
• ધારણા અને ન્યાયિક સૂચનાના સિદ્ધાંતનું સમર્થન.
• અમુક ગુનાઓ (કલમ 111A) માટે ધારણાઓનું સમર્થન
• દહે જ મૃત્યુની ધારણા (કલમ 113-બી)
• ન્યાયિક સૂચનાના સિદ્ધાંતનો અવકાશ (કલમ 114)
 પુરાવાનો કાયદો
1. પુરાવાના કાયદામાં કે ન્દ્રીય ખ્યાલો
અભ્યાસક્રમનો પરિચય
દરેક સંસ્કારી કાનૂની પ્રોણાલીમાં આપણે કાયદાઓને બે શ્રેણીઓમાં વર્ગીકૃત કરી શકીએ છીએ
1. મૂળ કાયદો
2. પ્રોક્રિયાગત
પુરાવાનો કાયદો એ પ્રોક્રિયાગત કાયદાનો સૌથી મહત્વપૂર્ણ ભાગ છે. પુરાવાનો કાયદો ન્યાયિક પ્રોણાલીની
અસરકારક કામગીરીમાં ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે. પુરાવાનો કાયદો એ બંને મૂળ અને પ્રોક્રિયાગત
કાયદાનો અનિવાર્ય ભાગ છે. તે ફોરમ સમક્ષ 'તથ્યો'ને આભારી હોવાની સત્યતાની ડિગ્રી દર્શાવીને નિર્ણય પ્રોક્રિયાને
વિશ્વસનીયતા આપે છે. આ પેપર વિદ્ યાર્થીને પુરાવાના કાયદા હે ઠળના ખ્યાલો અને સિદ્ધાંતોની પ્રોશંસા કરવા અને
પુરાવાના માન્ય સ્વરૂપો અને તેના સ્ત્રોતોને ઓળખવા માટે સક્ષમ બનાવે છે . આ વિષય વિદ્ યાર્થીને પરીક્ષાનું કૌશલ્ય
અને સત્ય શોધવા માટે મૌખિક અને દસ્તાવેજી પુરાવાઓની પ્રોશંસા કરવાનો પ્રોયાસ કરે છે. પરીક્ષા અને ઊલટતપાસની
કળા અને પુરાવાના બોજની બદલાતી પ્રોકૃતિ એ નિર્ણાયક વિષયો છે. પુરાવાના કાયદામાં સુધારા દ્વારા લાવવામાં
આવેલ વિભાવનાઓ આ અભ્યાસક્રમમાં અભ્યાસના મહત્વપૂર્ણ ભાગો છે.
સામગ્રી
1. પરિચય (7 વ્યાખ્યાન)
1.1 પ્રોસ્તાવના.
1.2 ટૂં કું શીર્ષક, હદ અને પ્રારંભ.
1.3 અધિનિયમો જે પુરાવા સાથે કામ કરે છે.
1.4 એવિડન્સ એક્ટની લાગુ પડતી.
1.4.1 ન્યાયિક કાર્યવાહી.
1.4.2 કોર્ટ.
1.4.3 કોર્ટ માર્શલ.
1.4.4 ટ્ રિબ્યુનલ.
1.4.5 તપાસ પંચ.
1.4.6 આર્બિટ્ રેશન.
1.4.7 એફિડે વિટ.
1.4.8 કોર્ટની અવમાનના.
આ પ્રોકરણ ભારતમાં વૈધાનિક પુરાવા કાયદાના ઇતિહાસ સાથે સંબંધિત છે.
- ભારતીય પુરાવા અધિનિયમ, 1872 પહે લા અને પછીની વાસ્તવિકતાઓ
- ન્યાયતંત્રની ભૂમિકા, ખાસ કરીને એવિડન્સ કાયદાના નિયમોને ન્યાયિક સર્જનાત્મકતા દ્વારા અપ-ડે ટિં ગ કરવામાં
અપીલ ન્યાયતંત્ર,પુરાવાના કાયદાને લગતા સામાન્ય મુદ્ દાઓ અને અધિનિયમના ઉદ્ દે શ્ય અને અધિનિયમની લાગુતા
સાથે પણ વ્યવહાર કરે છે.
2. પુરાવાના કાયદામાં કે ન્દ્રીય વિભાવનાઓ (7 વ્યાખ્યાન)
2.1. હકીકતો: વ્યાખ્યા (વિભાગ 3)
2.2. પુરાવા: અર્થ અને પ્રોકારો (વિભાગ 3)
2.3. અનુમાન (વિભાગ 4) 1/3
2.4. "સાબિત", "અયોગ્ય" અને "સાબિત નથી" (કલમ 3)
2.5. સાક્ષી.
2.6. પુરાવાની પ્રોશંસા.
આ પ્રોકરણ ખ્યાલોની સમજ સાથે કામ કરે છે જેમ કે , 'તથ્યો', 'સમસ્યામાં હકીકત', 'સંબંધિત હકીકત', 'પુરાવા-
કાયદાની કલમ 3 અને 4 હે ઠળ મૌખિક અને દસ્તાવેજી', 'સાબિત', 'અયોગ્ય' અને 'સાબિત નથી'.
3. તથ્યોની સુસંગતતા (7- પ્રોવચનો)
3.1. રેસ ગેસ્ટે ટનો સિદ્ધાંત (કલમ 6, 7, 8, 10)
3.2. સામાન્ય હે તુનો પુરાવો (વિભાગ 10)
3.3. હકીકતો અન્યથા સંબંધિત નથી (કલમ 11)
3.4. કસ્ટમના પુરાવા માટે સંબંધિત હકીકતો (કલમ 13)
3.5. શરીર અને માનસિક સ્થિતિ સંબંધિત હકીકતો (કલમ 14, 15)
આ પ્રોકરણ તેના પર ભાર મૂકે છે: તાર્કિક રીતે સંબંધિત તથ્યો - કલમ 5-9, 11 અને કાવતરાને લગતા સંબંધિત
તથ્યોના વિશેષ વર્ગ સાથે પણ વ્યવહાર કરે છે - કલમ 10
4. પ્રોવેશ અને કબૂલાત (8- પ્રોવચનો)
4.1. પ્રોવેશ સંબંધિત સામાન્ય સિદ્ધાંતો (વિભાગ 17, 23)
4.2. "પ્રોવેશ" અને "કબૂલાત" વચ્ચેનો તફાવત
4.3. "કોઈપણ પ્રોલોભન, ધમકી અથવા વચન" (કલમ 24)ને કારણે કબૂલાતની અસ્વીકાર્યતા
4.4. પોલીસ અધિકારી સમક્ષ કરેલી કબૂલાતની અસ્વીકાર્યતા (કલમ 25)
4.5. કસ્ટોડિયલ કબૂલાતની સ્વીકાર્યતા (કલમ 26)
4.6. આરોપી વ્યક્તિ પાસેથી મળેલી "માહિતી"ની સ્વીકાર્યતા (કલમ 27)
4.7. સહ-આરોપી દ્વારા કબૂલાત (કલમ 30)
4.8. પ્રોવેશ એ સ્વીકારવામાં આવેલી બાબતોનો નિર્ણાયક પુરાવો નથી (કલમ 31)
પ્રોકરણ 4 પુરાવાના કાયદા અને મૂળ કાયદાઓ (ગુનાહિત અને નાગરિક કાયદા) અને પ્રોક્રિયાગત કાયદાઓ
(ફોજદારી કાર્યવાહીની સંહિતા અને સિવિલ પ્રોસિજર કોડ) વચ્ચેના સંબંધને સમજાવે છે.
કે સો:-
ભુબોની સાહુ વિ. ધ કિં ગ, AIR 1949 PC 257 158;
હારૂન હાજી અબ્દુલ્લા વિ. મહારાષ્ટ્ર રાજ્ય, AIR 1975 SC 856 163;
રવિન્દર સિંઘ વિ. હરિયાણા રાજ્ય, AIR 1975 SC 856 169
5. મૃત્યુની ઘોષણાઓ (3- પ્રોવચનો)
5.1. મૃત્યુની ઘોષણાઓની સુસંગતતા (કલમ 32)
5.2. મૃત્યુની ઘોષણાઓના પુરાવા મૂલ્યને લગતા ન્યાયિક ધોરણો.
6. ચુકાદાઓની સુસંગતતા (2- પ્રોવચનો)
6.1. સામાન્ય સિદ્ધાંતો
6.2. સિવિલ અને ફોજદારી બાબતોમાં ચુકાદાઓની સ્વીકાર્યતા (કલમ 43)
6.3. "છેતરપિંડી" અને "મિલન" (કલમ 44)
7. નિષ્ણાતની જુબાની (3- પ્રોવચનો)
7.1. સામાન્ય સિદ્ધાંતો.
7.2. નિષ્ણાત કોણ છે? : નિષ્ણાત પુરાવાના પ્રોકાર
7.3. સંબંધ પર અભિપ્રાય ખાસ કરીને લગ્નનો પુરાવો (કલમ 50)
7.4. નિષ્ણાતની જુબાની માટે ન્યાયિક સંરક્ષણની સમસ્યાઓ.
8. પાત્રની સુસંગતતા (2- પ્રોવચનો)
8.1 સિવિલ કે સમાં (કલમ 52)
8.2 સિવિલ ફોજદારી કે સોમાં (કલમ 53)
8.3 પહે લાનું ખરાબ પાત્ર (વિભાગ 54)
9. મૌખિક અને દસ્તાવેજી પુરાવા (5- પ્રોવચનો)
9.1. મૌખિક પુરાવા સંબંધિત સામાન્ય સિદ્ધાંતો (વિભાગો 59-60)
9.2. દસ્તાવેજી પુરાવા સંબંધિત સામાન્ય સિદ્ધાંતો (વિભાગો 67-90)
9.3. દસ્તાવેજી પુરાવા દ્વારા મૌખિકને બાકાત રાખવા અંગેના સામાન્ય સિદ્ધાંતો.
9.4. ખાસ સમસ્યાઓ: પુનઃસુનાવણી પુરાવા 2/3
9.5. મુદ્ દો એસ્ટોપલ
9.6. ટે નન્સી એસ્ટોપલ (કલમ 116)
કે સો:-
આર. એસ. મદનપ્પા વિ. ચંદ્ રમા (1965) 3 SCR 283 114.
માધુરી પટે લ વિ. એડલ. કમિશનર, આદિજાતિ વિકાસ, AIR 1995 SC 94 120.
સનાતન ગૌડા વિ. બેરહામપુર યુનિવર્સિટી, AIR
2. પ્રોવેશ અને કબૂલાત :
"કબૂલાત"
ભારતીય પુરાવા અધિનિયમની કલમ 24 માં પ્રોથમ વખત "કબૂલાત" શબ્દ દે ખાય છે. આ વિભાગ પ્રોવેશના
શીર્ષક હે ઠળ આવે છે તેથી તે સ્પષ્ટ છે કે કબૂલાત એ પ્રોવેશની માત્ર એક જાત છે. કાયદામાં કબૂલાતની વ્યાખ્યા
કરવામાં આવી નથી. શ્રી જસ્ટિસ સ્ટીફન તેમના ડાયજેસ્ટ ઓફ લો ઓફ એવિડન્સમાં કબૂલાતને વ્યાખ્યાયિત કરે છે
કે "કબૂલાત એ કોઈ પણ સમયે ગુનાનો આરોપ મૂકનાર વ્યક્તિ દ્વારા કરવામાં આવેલ કબૂલાત છે કે તેણે તે ગુનો
કર્યો હોવાનું અનુમાન દર્શાવતું અથવા સૂચવે છે."
પાકલામાં નારાયણ સ્વામી વિરુદ્ધ સમ્રાટ ભગવાન એટકીનનું અવલોકન કર્યું
“ કબૂલાતમાં કાં તો ગુનો અથવા કોઈપણ દરે નોંધપાત્ર રીતે તમામ હકીકતો કે જે ગુનો બને છે તે સ્વીકારવી
જોઈએ. ગંભીર રીતે દોષિત હકીકતની કબૂલાત, નિર્ણાયક રીતે દોષિત હકીકત પણ પોતે કબૂલાત નથી.
પલવિંદર કૌર વિરુદ્ધ પંજાબ રાજ્યના કે સમાં સુપ્રીમ કોર્ટે પાકલા નારાયણ સ્વામીના કે સમાં પ્રિવી કાઉન્સિલના
નિર્ણયને બે સ્કોરથી મંજૂર કર્યો હતો.
સૌપ્રોથમ, જો કબૂલાતની વ્યાખ્યા એ છે કે તેણે કાં તો અપરાધને શરતોમાં કબૂલ કરવો જોઈએ અથવા
ગુનાની રચના કરતી તમામ હકીકતોને નોંધપાત્ર રીતે સ્વીકારવી જોઈએ. બીજું, મિશ્રિત નિવેદન કે જેમાં કે ટલાક
કબૂલાતના નિવેદનો હોવા છતાં તે નિર્દોષ છૂટ તરફ દોરી જશે, તે કબૂલાત નથી. આમ, એક નિવેદન કે જેમાં સ્વ-
અનુમાનજનક બાબત હોય કે જે જો સાચી હોય તો તે બાબત અથવા ગુનાને નકારી શકે , તે કબૂલાતનું પ્રોમાણ ન
હોઈ શકે .
જો કે નિશિકાંત ઝા વિરુદ્ધ બિહાર રાજ્યના કે સમાં સર્વોચ્ચ અદાલતે ધ્યાન દોર્યું હતું કે કબૂલાતના
નિવેદનના એક ભાગ પર અને બાકીનાને નકારી કાઢવામાં કં ઈ ખોટું નથી અથવા તેના પર આધાર રાખ્યો નથી, અને
આ હે તુ માટે , કોર્ટે અંગ્રેજી સત્તાવાળાઓ પાસેથી સમર્થન મેળવ્યું. જ્યારે આરોપી વ્યક્તિના નિવેદનોના દોષિત ભાગને
નકારવા માટે પૂરતા પુરાવા હોય, ત્યારે કોર્ટ દોષિત ભાગ પર આધાર રાખી શકે છે.
પ્રોવેશ અને કબૂલાત
વિભાગ 17 થી 31 સામાન્ય રીતે પ્રોવેશ સાથે સંબંધિત છે અને તેમાં વિભાગ 24 થી 30 નો સમાવેશ થાય છે જે
પ્રોવેશથી અલગ તરીકે કબૂલાત સાથે વ્યવહાર કરે છે.
કબૂલ પ્રોવેશ
કબૂલાત 1. કબૂલાત એ આરોપી વ્યક્તિ દ્વારા કરવામાં આવેલ નિવેદન છે જે તેના દ્વારા ગુનાનું કમિશન
સ્થાપિત કરવા માટે ફોજદારી કાર્યવાહીમાં તેની સામે સાબિત કરવાની માંગ કરવામાં આવે છે.
પ્રોવેશ 1. પ્રોવેશ સામાન્ય રીતે નાગરિક વ્યવહાર સાથે સંબંધિત હોય છે અને તેમાં કલમ 17 હે ઠળ
વ્યાખ્યાયિત કરાયેલ અને કલમ 18, 19 અને 20 હે ઠળ ઉલ્લેખિત વ્યક્તિ દ્વારા કરાયેલા પ્રોવેશની રકમના તમામ
નિવેદનોનો સમાવેશ થાય છે.
કબૂલાત 2. કબૂલાત જો ઇરાદાપૂર્વક અને સ્વૈચ્છિક રીતે કરવામાં આવી હોય તો કબૂલાત કરેલી બાબતોના
નિષ્કર્ષ તરીકે સ્વીકારી શકાય.
પ્રોવેશ 2. પ્રોવેશ એ એસ્ટોપેલ તરીકે કામ કરી શકે છે તે સ્વીકારવામાં આવેલી બાબતો માટે નિર્ણાયક
નથી.
કબૂલાત 3. કબૂલાત હંમેશા જે વ્યક્તિ બનાવે છે તેની વિરુદ્ધ જાય છે
પ્રોવેશ 3. પુરાવા અધિનિયમની કલમ 21 ના અપવાદ હે ઠળ પ્રોવેશ આપનાર વ્યક્તિ વતી ઉપયોગ કરી
શકાય છે.
કબૂલાત 4. એક અથવા બે અથવા વધુ આરોપીઓ દ્વારા એક જ ગુના માટે સંયુક્ત રીતે અજમાવવામાં
આવેલ કબૂલાત સહ-આરોપી સામે ધ્યાનમાં લઈ શકાય છે (કલમ 30)
 પ્રોવેશ 4. દાવામાં કે ટલાક પ્રોતિવાદીઓમાંથી એક દ્વારા પ્રોવેશ અન્ય પ્રોતિવાદીઓ સામે કોઈ પુરાવા નથી.
કબૂલાત 5. કબૂલાત એ લેખિત અથવા મૌખિક નિવેદન છે જે દાવાની સીધી પ્રોવેશ છે.
પ્રોવેશ 5. પ્રોવેશ એ મૌખિક અથવા લેખિત નિવેદન છે જે પ્રોવેશ કરનાર વ્યક્તિની જવાબદારી વિશે
અનુમાન આપે છે.
એસિડ ટે સ્ટ જે કબૂલાતને કબૂલાતથી અલગ પાડે છે તે એ છે કે જ્યાં દોષિત ઠરાવ એકલા નિવેદન પર
આધારિત હોઈ શકે છે, તે કબૂલાત છે અને જ્યાં દોષિત ઠરાવીને અધિકૃ ત કરવા માટે કે ટલાક પૂરક પુરાવાની જરૂર
હોય, તો તે રામ સિંહ વિ. રાજ્યમાં જણાવ્યા મુજબ પ્રોવેશ છે. બીજી કસોટી એ છે કે જો ફરિયાદી નિવેદન સાચા હોવા
પર આધાર રાખે છે તો તે કબૂલાત છે અને જો નિવેદન ખોટા હોવાને કારણે તેના પર આધાર રાખે છે તો તે
કબૂલાત છે. ફોજદારી કે સોમાં આરોપી દ્વારા નિવેદન, કબૂલાતની રકમ નહીં પરંતુ આરોપીએ ગુનો કર્યો હશે તેવું
અનુમાન ઊભું કરવું એ તેની કબૂલાત છે.
કબૂલાતના સ્વરૂપો
કબૂલાત ઘણા સ્વરૂપોમાં થઈ શકે છે. જ્યારે તે કોર્ટમાં જ કરવામાં આવે ત્યારે તે ન્યાયિક કબૂલાત
કહે વાશે અને જ્યારે તે કોર્ટની બહાર કોઈની સામે કરવામાં આવશે, તો તે કિસ્સામાં તે વધારાની ન્યાયિક કબૂલાત
કહે વાશે. તેમાં પોતાની જાત સાથેની વાતચીતનો પણ સમાવેશ થઈ શકે છે , જે બીજા દ્વારા સાંભળવામાં આવે તો પુરાવા
તરીકે રજૂ કરી શકાય છે . ઉદાહરણ તરીકે , સાહૂ વિ. રાજ્યમાં યુ.પી. જેની સાથે તે હંમેશા ઝઘડો કરતો હતો તે તેની
પુત્રવધૂની હત્યાનો આરોપ મૂકનાર આરોપી હત્યાના દિવસે ઘરની બહાર નીકળતો જોવા મળ્યો હતો અને અસરના
શબ્દો કહે તા હતા: “મેં તેને સમાપ્ત કરી દીધી છે અને તેની સાથે રોજના ઝઘડાઓ." નિવેદનને પુરાવામાં સંબંધિત
કબૂલાત તરીકે રાખવામાં આવ્યું હતું, કારણ કે કબૂલાતની સુસંગતતા માટે તે જરૂરી નથી કે તે કોઈ અન્ય વ્યક્તિને
જણાવવામાં આવે.
ન્યાયિક કબૂલાત - તે છે જે કાનૂની કાર્યવાહી દરમિયાન મેજિસ્ટ્ રેટ સમક્ષ અથવા કોર્ટમાં કરવામાં આવે છે.
ન્યાયિક કબૂલાતનો અર્થ "વ્યવસ્થા પર દોષિત ની અરજી (કોર્ટ સમક્ષ કરવામાં આવે છે) જો કોઈ વ્યક્તિ દ્વારા
મનની યોગ્ય સ્થિતિમાં મુક્તપણે કરવામાં આવે તો તે માટે વ્યાખ્યાયિત કરવામાં આવી છે.
એક્સ્ટ્ રા-જ્યુડિશિયલ કબૂલાત - તે છે જે આરોપીઓ દ્વારા મેજિસ્ટ્ રેટ અથવા કોર્ટમાં કરતાં અન્યત્ર
કરવામાં આવે છે. તે જરૂરી નથી કે નિવેદનો કોઈ ચોક્કસ વ્યક્તિને સંબોધવામાં આવ્યા હોવા જોઈએ. તે પ્રાર્થનાના
રૂપમાં થયું હશે. તે ખાનગી વ્યક્તિ માટે કબૂલાત હોઈ શકે છે. એક્સ્ટ્ રા-જ્યુડિશિયલ કબૂલાતનો અર્થ એવો થાય છે
કે "પોતાની સામેના આરોપમાં જજ અથવા મેજિસ્ટ્ રેટ સિવાયની વ્યક્તિઓ સાથેની વાતચીત દરમિયાન ગુનાનો આરોપી
વ્યક્તિ દ્વારા અપરાધની મુક્ત અને સ્વૈચ્છિક કબૂલાત. ગુનો કર્યા પછી કોઈ વ્યક્તિ તેના સંબંધી અથવા મિત્રને પત્ર
લખીને આ બાબતે દુઃખ વ્યક્ત કરી શકે છે. આ કબૂલાત સમાન હોઈ શકે છે. એક્સ્ટ્ રા-જ્યુડિશિયલ કબૂલાત સ્વીકારી
શકાય છે અને જો તે વિશ્વસનીયતાની કસોટીમાંથી પસાર થાય તો તે દોષિત ઠરાવનો આધાર બની શકે છે. એક્સ્ટ્ રા-
જ્યુડિશિયલ કબૂલાત સામાન્ય રીતે ખાનગી વ્યક્તિ સમક્ષ કરવામાં આવે છે જેમાં તેની ખાનગી ક્ષમતામાં ન્યાયિક
અધિકારીનો પણ સમાવેશ થાય છે. તેમાં મેજિસ્ટ્ રેટનો પણ સમાવેશ થાય છે જેને Cr.P.C.ની કલમ 164 હે ઠળ
કબૂલાત રેકોર્ડ કરવાની સત્તા નથી. અથવા મેજિસ્ટ્ રેટને આટલા અધિકાર આપવામાં આવ્યા છે પરંતુ કલમ 164 લાગુ
ન હોય તેવા તબક્કે કબૂલાત મેળવવી.
ક્રિમિનલ પ્રોસિજર કોડની કલમ 164-
ન્યાયિક અને વધારાની ન્યાયિક કબૂલાત વચ્ચેનો તફાવત-
ન્યાયિક કબૂલાત એક્સ્ટ્રા-જ્યુડિશિયલ કબૂલાત
ન્યાયિક કબૂલાત 1. ન્યાયિક કબૂલાત એ છે જે Cr.P.C.ની કલમ 164 હે ઠળ ન્યાયિક મેજિસ્ટ્ રેટ
સમક્ષ કરવામાં આવે છે. અથવા પ્રોતિબદ્ધ કાર્યવાહી દરમિયાન અથવા ટ્ રાયલ દરમિયાન કોર્ટ સમક્ષ.
 એક્સ્ટ્રા-જ્યુડિશિયલ કબૂલાત 1. એક્સ્ટ્ રા-જ્યુડિશિયલ કબૂલાત એ છે કે જે કબૂલાત લેવા માટે કાયદા
દ્વારા અધિકૃત વ્યક્તિઓ સિવાય અન્ય કોઈપણ વ્યક્તિને કરવામાં આવે છે. તે ગુનાની તપાસ દરમિયાન કોઈપણ
વ્યક્તિ અથવા પોલીસને કરી શકાય છે.
ન્યાયિક કબૂલાત 2. ન્યાયિક કબૂલાત સાબિત કરવા માટે જે વ્યક્તિને ન્યાયિક કબૂલાત કરવામાં આવી
હોય તેને સાક્ષી તરીકે બોલાવવાની જરૂર નથી.
એક્સ્ટ્રા-જ્યુડિશિયલ કબૂલાત 2. એક્સ્ટ્ રા-જ્યુડિશિયલ કબૂલાત એ વ્યક્તિને સાક્ષી તરીકે બોલાવીને સાબિત કરવામાં
આવે છે જેની સમક્ષ એક્સ્ટ્ રા-જ્યુડિશિયલ કબૂલાત કરવામાં આવે છે.
ન્યાયિક કબૂલાત 3. જો કોર્ટમાં તે સ્વૈચ્છિક અને સાચા હોવાનું જણાય તો આરોપી વ્યક્તિ સામેના
અપરાધના પુરાવા તરીકે ન્યાયિક કબૂલાત પર આધાર રાખી શકાય છે.
એક્સ્ટ્રા-જ્યુડિશિયલ કબૂલાત 3. માત્ર એકસ્ટ્ રા-જ્યુડિશિયલ કબૂલાત પર ભરોસો કરી શકાતો નથી તેને
અન્ય સહાયક પુરાવાઓની જરૂર છે.
ન્યાયિક કબૂલાત 4. દોષિત ઠરાવ ન્યાયિક કબૂલાત પર આધારિત હોઈ શકે છે.
એક્સ્ટ્રા-જ્યુડિશિયલ કબૂલાત 4. વધારાની ન્યાયિક કબૂલાતના આધારે દોષિત ઠરાવવું અસુરક્ષિત છે.
સ્વૈચ્છિક અને બિન-સ્વૈચ્છિક કબૂલાત- આરોપીની કબૂલાતને સ્વૈચ્છિક અને બિન-સ્વૈચ્છિક કબૂલાતમાં
વર્ગીકૃ ત કરી શકાય છે. પોલીસ અધિકારી સમક્ષ કબૂલાત એ પોલીસ અધિકારીની કસ્ટડીમાં હોય ત્યારે આરોપી દ્વારા
કરવામાં આવેલી કબૂલાત છે અને તે ક્યારેય સંબંધિત નથી અને કલમ 25 અને 26 હે ઠળ ક્યારેય સાબિત થઈ
શકતી નથી. હવે આરોપી દ્વારા કરવામાં આવેલ વધારાની ન્યાયિક કબૂલાત અને કબૂલાત માટે કે ટલાક મેજિસ્ટ્ રેટ કે
જેમને પોલીસ દ્વારા તપાસ દરમિયાન આ હે તુ માટે મોકલવામાં આવ્યા છે , તેઓ ત્યારે જ સ્વીકાર્ય છે જ્યારે તેઓ
સ્વેચ્છાએ કરવામાં આવે. જો કોર્ટમાં કબૂલાતની રજૂઆત કોઈ પ્રોલોભન, ધમકી અથવા વચનને કારણે કરવામાં આવી
હોય તેવું લાગે છે કે જે આરોપી વ્યક્તિ વિરુદ્ધ સત્તામાં રહે લી વ્યક્તિ તરફથી કાર્યવાહી કરવામાં આવે છે અને
આરોપી વ્યક્તિને કારણ આપવા માટે કોર્ટના અભિપ્રાય પર્યાપ્ત છે, જે તેને ટે કો આપવા માટે વાજબી લાગશે કે તેને
બનાવીને તે કોઈ ફાયદો મેળવશે અથવા તેની સામેની કાર્યવાહીના સંદર્ભમાં અસ્થાયી પ્રોકૃ તિની કોઈપણ અનિષ્ટને
ટાળશે, તે સુસંગત રહે શે નહીં અને નિવેદન કરનાર વ્યક્તિ સામે તે સાબિત થઈ શકશે નહીં. પુરાવા અધિનિયમની
કલમ 24 એ કબૂલાતને બાકાત રાખવા માટે નો નિયમ મૂકે છે જે બિન-સ્વૈચ્છિક રીતે કરવામાં આવે છે.
ભારતીય પુરાવા અધિનિયમની કલમ 24 - પ્રોલોભન, ધમકી અથવા વચનને કારણે કબૂલાત, જ્યારે ફોજદારી
કાર્યવાહીમાં અપ્રોસ્તુત હોય - આરોપી વ્યક્તિ દ્વારા કરવામાં આવેલ કબૂલાત ફોજદારી કાર્યવાહીમાં અપ્રોસ્તુત છે, જો
કબૂલાત કોર્ટમાં કરવામાં આવી હોવાનું જણાય છે. કોઈપણ પ્રોલોભન, ધમકી અથવા વચન દ્વારા, આરોપી વ્યક્તિ સામેના
આરોપના સંદર્ભમાં, સત્તાવાળા વ્યક્તિ પાસેથી કાર્યવાહી કરીને અને કોર્ટના અભિપ્રાય મુજબ, આરોપી વ્યક્તિને તેના
સમર્થન માટે વાજબી લાગતા હોય તેવા આધારો આપવા માટે તેને બનાવીને તે કોઈપણ લાભ મેળવશે અથવા તેની
સામેની કાર્યવાહીના સંદર્ભમાં ટે મ્પોરલ પ્રોકૃ તિની કોઈપણ અનિષ્ટને ટાળશે.
જો કબૂલાત કલમ 24 ના ચાર ખૂણામાં આવે તો તે અપ્રોસ્તુત છે અને નિર્માતા વિરુદ્ધ તેનો ઉપયોગ કરી શકાતો
નથી.
કલમ 24 ના ઘટકો
કલમ 24 માં ઘડવામાં આવેલ પ્રોતિબંધને આકર્ષવા માટે નીચેની હકીકતો સ્થાપિત કરવી આવશ્યક છે:
• કે પ્રોશ્નમાં નિવેદન એક કબૂલાત છે,
• આરોપી દ્વારા આવી કબૂલાત કરવામાં આવી છે,
• તે અધિકૃત વ્યક્તિ માટે કરવામાં આવ્યું છે,
• તે કબૂલાત કોઈ પ્રોલોભન, ધમકી અથવા વચનને કારણે, સત્તાધિકારી વ્યક્તિ પાસેથી કાર્યવાહી કરીને મેળવવામાં
આવી છે,
• આવા પ્રોલોભન, ધમકી અથવા વચનનો આરોપી સામેના આરોપનો સંદર્ભ હોવો જોઈએ, અને
• કોર્ટના મતે પ્રોલોભન, ધમકી અથવા વચન આરોપીને કારણ આપવા માટે પૂરતું હોવું જોઈએ, જે તેને વાજબી લાગશે,
તેને સમર્થન આપવા માટે કે તેને બનાવીને તે કોઈ ફાયદો મેળવશે અથવા સંદર્ભમાં ટે મ્પોરલ પ્રોકૃતિની કોઈપણ
અનિષ્ટને ટાળશે. તેની સામેની કાર્યવાહી માટે .
1. પ્રોલોભન, ધમકી અથવા વચન દ્વારા કરવામાં આવેલ કબૂલાત- કબૂલાત મફત અને સ્વૈચ્છિક હોવી જોઈએ. “જો તે
પસ્તાવો અને ગુના માટે વળતર આપવાની ઇચ્છાથી આગળ વધે છે, તો તે સ્વીકાર્ય છે. જો તે આશા અથવા ભયથી વહે
છે, સત્તાવાળા વ્યક્તિ દ્વારા ઉત્સાહિત છે, તો તે અસ્વીકાર્ય છે. પ્રોલોભન શબ્દમાં દોષ કબૂલ ન કરવામાં આવે તો
કાર્યવાહીની ધમકી અને જો તેમ કરવામાં આવે તો માફીનું વચન સામેલ છે. પ્રોલોભન શું છે તે અંગે કોઈપણ સખત
અને ઝડપી નિયમ મૂકવો ખૂબ જ મુશ્કે લ છે. દરેક કે સમાં નિર્ણય લેવાનું કામ જજનું છે. પ્રોલોભન વ્યક્ત અથવા
ગર્ભિત હોઈ શકે છે, તે સત્તાવાળા વ્યક્તિ પાસેથી સીધા જ આરોપીને કરવાની જરૂર નથી. કબૂલાત આ રીતે પ્રાપ્ત
થાય તે પહે લાં, તે દર્શાવવું આવશ્યક છે કે તે મુક્તપણે અને સ્વેચ્છાએ કરવામાં આવ્યું હતું. આનો અર્થ એ છે કે
કબૂલાત કોઈપણ પ્રોકારની ધમકી અથવા હિંસા દ્વારા પ્રાપ્ત થવી જોઈએ નહીં, પ્રોત્યક્ષ અથવા પરોક્ષ, વ્યક્ત અથવા
ગર્ભિત કોઈપણ વચન દ્વારા નહીં, જો કે તેનાથી ઉત્પન્ન થતી આશા અથવા ડર સહે જ પણ હોય, પ્રોભાવના પ્રોયાસ
દ્વારા નહીં. જે આધાર પર આરોપી દ્વારા તરફે ણના વચનો અથવા ઈજાની ધમકીઓ હે ઠળ કરવામાં આવેલી કબૂલાત
પુરાવામાંથી બાકાત રાખવામાં આવે છે તે કારણ કે દાવો કરતાં આરોપી સાથે કોઈ ખોટું કરવામાં આવ્યું નથી, પરંતુ
કારણ કે તે અપરાધ કબૂલ કરવા માટે આશા અથવા ડરના દબાણ દ્વારા પ્રેરિત થઈ શકે છે. રાહત મેળવવા અથવા
ભયજનક જોખમને ટાળવા માટે તેમના સત્યને ધ્યાનમાં લીધા વિના. આમ તે સ્પષ્ટ છે કે જો કબૂલાત મેળવવા માટે
સત્તાવાળા વ્યક્તિઓ તરફથી ધમકી અથવા વચનનો ઉપયોગ કરવામાં આવે તો તેને પુરાવા તરીકે લેવામાં આવશે નહીં.
દરેક ધમકી અથવા પ્રોલોભન આરોપીને અપરાધ કબૂલ કરવા માટે પ્રેરિત કરવા માટે પૂરતું નથી. કબૂલાતને બાકાત
રાખતા પહે લા યોગ્ય પ્રોશ્ન એ છે કે શું કે દીને આપવામાં આવેલ પ્રોલોભન તેની કબૂલાતને અસત્ય બનાવવા માટે
ગણવામાં આવી હતી. ખરી તપાસ એ છે કે શું એવો કોઈ ખતરો હતો કે જેના ડરથી કે દીએ ખોટું કહ્યું હોય. જો એમ
હોય તો, કબૂલાત સ્વીકારવી જોઈએ નહીં.
સામાન્ય કબૂલાતના કિસ્સામાં પ્રોસિક્યુશન પર એ સાબિત કરવા માટે કોઈ પ્રારંભિક બોજ નથી કે જે કબૂલાત
સાબિત કરવા માંગવામાં આવી છે તે પ્રોલોભન, ધમકી વગેરે દ્વારા મેળવવામાં આવી નથી. કબૂલાતને બાકાત રાખવાનો
આરોપીનો અધિકાર છે અને તે જ રીતે તેની ફરજ છે . કોર્ટ તેને સુઓ મોટો પણ બાકાત રાખે છે . એવી અપેક્ષા
રાખવી નિષ્ક્રિય છે કે આરોપી મારપીટ કે દબાણ અંગે ચોક્કસ પુરાવા રજૂ કરે. પરંતુ તેણે કે ટલાક પુરાવા અથવા
સંજોગો દર્શાવવા જોઈએ કે જેના આધારે ઓછામાં ઓછું સારી રીતે અનુમાન લગાવવામાં આવે છે કે ત્યાં મારપીટ
અથવા દબાણ વ્યાજબી રીતે આધારિત હોઈ શકે છે.
2. પ્રેરિતમાં આરોપનો સંદર્ભ હોવો જોઈએ- પ્રેરિતમાં આરોપી વ્યક્તિ સામેના આરોપનો સંદર્ભ હોવો જોઈએ જે ફોજદારી
અદાલતોમાં ગુનાનો આરોપ છે અને આરોપમાંથી છટકી જવાના સંદર્ભમાં આરોપીના મનને અનુમાનિત કરે છે . ચાર્જમાંથી
બચવા માટે પ્રોલોભનનો સંદર્ભ હોવો આવશ્યક છે. આમ, કબૂલાત માટે તે પુરાવામાંથી બાકાત રાખવા માટે જરૂરી છે કે
આરોપીએ પ્રોભાવ હે ઠળ કામ કરવું જોઈએ કે પ્રોશ્નના આરોપના સંદર્ભમાં તેની સ્થિતિ સારી કે ખરાબ હશે કારણ કે
તે કબૂલાત કરે છે કે નહીં. અન્ય ગુનાઓ અથવા બાબતો અથવા અન્ય લોકો દ્વારા આચરવામાં આવેલા ગુનાઓના
સંદર્ભમાં પ્રોલોભન કબૂલાતની માન્યતાને અસર કરશે નહીં આમ, જ્યાં હત્યાનો આરોપ મૂકવામાં આવેલ વ્યક્તિને
પંચાયત સમક્ષ કબૂલાત કરવા માટે કહે વામાં આવ્યું હતું, જેણે તેને જીવન માટે જાતિમાંથી કાઢી નાખવાની ધમકી આપી
હતી, તે કબૂલાત હતી. સંબંધિત હોવાનું માનવામાં આવે છે, કારણ કે ધમકીને ચાર્જ સાથે કોઈ લેવાદે વા નથી.
પ્રોલોભન આવશ્યકપણે વ્યક્ત કરવું જરૂરી નથી. તે અધિકૃત વ્યક્તિના વર્તન, કે દીની ઘોષણા અથવા કે સના
સંજોગોમાંથી ગર્ભિત હોઈ શકે છે . તેવી જ રીતે તે કે દીને સીધું કરવાની જરૂર નથી; તે તેની જાણમાં આવે તે પૂરતું છે
જો કે તે કબૂલાત માટે પ્રેરિત હોય તેવું લાગે.
3. સત્તામાં રહે લી વ્યક્તિ તરફથી ધમકી, પ્રોલોભન અને વચન- ધમકી, પ્રોલોભન અને વચન જેના કારણે આરોપી
અપરાધ કબૂલ કરે છે તે એવી વ્યક્તિ તરફથી આવવો જોઈએ કે જેને આ બાબત પર થોડો અધિકાર મળ્યો હોય.
પ્યારે લાલ વિ. રાજસ્થાન રાજ્યમાં જણાવ્યા મુજબ અલગ-અલગ વચનો આપનાર, આરોપીને ધમકાવનાર અથવા તેને
કબૂલાત કરવા માટે પ્રેરિત કરનાર વ્યક્તિ અધિકૃત વ્યક્તિ હોવી જોઈએ. જો આરોપીનો મિત્ર તેને કબૂલાત કરવા
અથવા સંબંધ બાંધવા માટે પ્રેરિત કરે છે જો તે તેને વચન આપે છે કે જો તે કબૂલાત કરશે તો તે તેને છોડી દે શે
અથવા જો તે તેને ધમકી આપે અને તે એકાઉન્ટ પરનો આરોપી તેનો ગુનો કબૂલ કરે તો પણ આ નિવેદન હશે નહીં.
કલમ 24 દ્વારા બાકાત રાખવામાં આવે છે કારણ કે ધમકી, પ્રોલોભન અથવા વચન સત્તામાં રહે લા વ્યક્તિ તરફથી
બહાર આવતા નથી.
જો આરોપી એવું વિચારીને કબૂલાત કરે છે કે આમ કરવાથી સત્તાવાળાઓ તેના પ્રોત્યેનું વલણ નરમ કરશે,
તો કબૂલાત બિન-સ્વૈચ્છિક કહી શકાય નહીં.
કલમ 24 ના અર્થમાં "અધિકૃત વ્યક્તિ" શબ્દને આરોપી સામેના આરોપમાં દખલ કરવાનો અધિકાર હોય તેવો
માનવામાં આવતો હતો. જો આ વ્યાખ્યા સ્વીકારવામાં આવે તો "અધિકૃત વ્યક્તિ" શબ્દનો અર્થ માત્ર પોલીસ જે તપાસનો
હવાલો સંભાળે છે અને મેજિસ્ટ્ રેટ કે જેઓ કે સ ચલાવવાના છે. આ દૃશ્ય ખૂબ પ્રોતિબંધિત લાગે છે. એવું લાગે છે કે
કલમ 24 ના અર્થમાં સત્તામાં રહે લી વ્યક્તિ એવી હોવી જોઈએ કે જે તેના પદના આધારે આરોપી પર અમુક પ્રોકારનો
પ્રોભાવ ધરાવે છે.
જે વ્યક્તિની સામે કબૂલાત કરવામાં આવી છે તે વ્યક્તિ સત્તાધિકારી વ્યક્તિ છે કે કે મ તે પ્રોશ્ન સ્વાભાવિક
રીતે દરેક કે સના સંજોગો પર આધાર રાખે છે કે જેની સામે કબૂલાત કરવામાં આવી હોય તે વ્યક્તિના સંબંધમાં
આરોપીની સ્થિતિને ધ્યાનમાં રાખીને. હાઉસ સર્જન એ જ હોસ્પિટલની નર્સના સંબંધમાં સત્તામાં રહે લી વ્યક્તિ છે.
4. પ્રોલોભન, ધમકી અથવા વચનની પર્યાપ્તતા- કબૂલાતને બાકાત રાખવામાં આવે તે પહે લાં, પ્રોલોભન, ધમકી અથવા
વચન કોર્ટના મતે આરોપી વ્યક્તિને તે કારણ આપવા માટે પૂરતું હશે જે આરોપીને એવું માની લેવા માટે વાજબી લાગશે
કે કબૂલાતથી તે લાભ મેળવશે અથવા વિભાગમાં ચિંતિત પ્રોકૃતિની દુષ્ટતાને ટાળશે. પરિણામે આરોપીની માનસિકતાનો
ન્યાય કરવો પડે છે અને સત્તાવાળા વ્યક્તિએ નહીં. આ કિસ્સામાં, માત્ર વાસ્તવિક શબ્દો જ નહીં, પરંતુ સત્તાવાળા
વ્યક્તિના કૃ ત્યો અથવા વર્તન દ્વારા અનુસરવામાં આવેલા શબ્દો, જે આરોપી વ્યક્તિ દ્વારા પ્રોલોભન, ધમકી અથવા
વચન તરીકે લેવામાં આવી શકે છે, તે લેવા પડશે. ખાતા માં. એક સંપૂર્ણ નિર્દોષ અભિવ્યક્તિ, આસપાસના સંજોગો સાથે
સત્તામાં રહે લા વ્યક્તિના કૃ ત્યો અથવા આચરણ સાથે પ્રોલોભન, ધમકી અથવા વચન સમાન હોઈ શકે છે . તે ચોક્કસ
શબ્દોનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો હશે તે અંગે વળતો નથી, પરંતુ દરેક કિસ્સામાં જે પણ શબ્દોનો ઉપયોગ કરવામાં
આવે છે તે ન્યાયાધીશે ધ્યાનમાં લેવાનું છે કે શું વપરાયેલ શબ્દો એવા હતા કે જેમ કે તે વ્યક્તિના મનને સંબોધિત
કરે છે. કે તેણે ગુનો કબૂલ કરવો તે તેના માટે વધુ સારું રહે શે અથવા જો તે નહીં કરે તો તેના માટે વધુ ખરાબ
રહે શે. અભિવ્યક્તિ, "તમે જે પણ કહો છો તેનો ઉપયોગ તમારી વિરુદ્ધ પુરાવા તરીકે કરવામાં આવશે" કબૂલાતને
બાકાત રાખશે નહીં. બીજી તરફ, “તમે જેલમાં જવા કરતાં પૈસા ચૂકવો તે વધુ સારું છે”, “જો તમે મને જણાવો કે
મારો માલ ક્યાં છે તો હું તમને અનુકૂ ળ કરીશ”, “જો તમે મને સત્ય કહે શો તો હું તમને છોડાવીશ”, પકડવામાં
આવ્યા છે. કબૂલાત કરીને તે લાભ મેળવશે અથવા દુષ્ટતાને ટાળશે તેવું માનીને આરોપીને આધાર આપવા માટે પૂરતું
છે.
તે ધ્યાનમાં રાખવું જોઈએ કે મેળવેલ લાભ અથવા અનિષ્ટ ટાળવામાં આવે છે તે અસ્થાયી પ્રોકૃતિનું હોવું
જોઈએ તેથી ઈનામ અથવા સજાની ભાવિ સ્થિતિનો સંદર્ભ ધરાવતી કોઈપણ પ્રોલોભન કબૂલાતની સ્વીકાર્યતાને અસર
કરતું નથી. નૈતિક અથવા ધાર્મિક ઉપદે શ દ્વારા આરોપી દ્વારા મેળવેલ કબૂલાતને બાકાત રાખવામાં આવશે નહીં.
અભિવ્યક્તિ "સારા છોકરાઓ સત્ય કહે છે તેટલું સારું હતું", "સર્વશક્તિમાનની હાજરીમાં ઘૂંટણિયે પડીને મને સત્ય
કહો", કોઈ ક્ષણિક લાભ આપશો નહીં અને તેથી આ કબૂલાત પર મેળવેલ કબૂલાત કલમ 24 દ્વારા બાકાત નથી.
પંચો દ્વારા આરોપ પર મેળવેલ કબૂલાત કે જો આરોપી કબૂલાત ન કરે તો તેને બહિષ્કૃત કરવામાં આવશે તે
કબૂલાતને બાકાત રાખશે નહીં. તે ધ્યાનમાં રાખવું જોઈએ કે લાભ અથવા અનિષ્ટ તેની સામેની કાર્યવાહીના સંદર્ભમાં
હોવું જોઈએ.
કબૂલાતનું પ્રોમાણિક મૂલ્ય
ન્યાયિક કબૂલાતનું મૂલ્ય- જ્યાં કોર્પસ ડિલિક્ટીનો કોઈ પુરાવો ન હોય તેવા કે સને બીજા જ્યાં તે સાબિત
થાય છે તેનાથી અલગ પાડવો આવશ્યક છે. કોર્પસ ડે લિક્ટીની ગેરહાજરીમાં માત્ર એક કબૂલાત જ પ્રોતીતિને ન્યાયી
ઠેરવવા માટે પૂરતું નથી.
આરોપીએ મેજિસ્ટ્ રેટ સમક્ષ આપેલું કબૂલાતભર્યું નિવેદન એ સારો પુરાવો છે અને તેના આધારે આરોપીને
દોષિત ઠેરવવામાં આવે છે. કબૂલાતનો ઉપયોગ તેના નિર્માતા સામે દે ખીતી રીતે થઈ શકે છે અને તે તેની પ્રોતીતિને
સમર્થન આપવા માટે પૂરતો છે. રાજસ્થાન હાઈકોર્ટે એમ પણ કહ્યું છે કે આરોપી વ્યક્તિની કબૂલાત એ સાર્થક પુરાવા
છે અને દોષિત ઠરાવ ફક્ત કબૂલાતના આધારે થઈ શકે છે.
જો એવું જાણવા મળે કે કબૂલાત કરવામાં આવી હતી અને તે મુક્ત, સ્વૈચ્છિક અને વાસ્તવિક હતી, તો
દોષિત ઠરાવવા માટે ફરિયાદ પક્ષ દ્વારા કં ઈ કરવાનું બાકી રહે શે નહીં. જો કોર્ટને લાગે છે કે આરોપીએ ગુનો કર્યો છે
તે સાચું છે તેનો અર્થ એ છે કે આરોપી દોષિત છે અને કોર્ટે તેને દોષિત ઠે રવવા અને સજા કરવા સિવાય બીજું કં ઈ
કરવાનું નથી. આ કિસ્સામાં સમર્થનનો કોઈ પ્રોશ્ન જ નથી. સામાન્ય રીતે કથિત હત્યાની કબૂલાતના આધારે હત્યા માટે
દોષિત ઠેરવવા માટે કાયદાની જોગવાઈ ન હોય તો સમજદારીની બાબત તરીકે તે તદ્ દન સલામત નથી. જ્યારે કબૂલાત
ટીકાના સારા સોદા માટે ખુલ્લી હોય અને પર્યાપ્ત કારણ વિના જેલમાં લઈ જવામાં આવી હોય અને જ્યારે કબૂલાતમાં
આપવામાં આવેલી હત્યાની વાર્તા પર વિશ્વાસ કરવો કં ઈક અંશે મુશ્કે લ હોય ત્યારે આવું કરવું અત્યંત અસુરક્ષિત હશે.
આ અવલોકન સર્વોચ્ચ અદાલત દ્વારા કરવામાં આવ્યું હતું અને તેથી ન્યાયિક કબૂલાતના કિસ્સામાં તેને સારો કાયદો
કહી શકાય નહીં.
હવે સ્થાયી કાયદો એ છે કે જો તે સ્વૈચ્છિક અને સાચી સાબિત થાય તો જ કબૂલાતના આધારે દોષિત
ઠરાવી શકાય. જો સમર્થનની જરૂર હોય તો તે પૂરતું છે કે કબૂલાતના સામાન્ય વલણને કે ટલાક પુરાવાઓ દ્વારા
સમર્થન આપવામાં આવે છે જે કબૂલાતની સામગ્રી સાથે મેળ ખાય છે. સામાન્ય સમર્થન પૂરતું છે.
એક્સ્ટ્ રા-જ્યુડિશિયલ કબૂલાતનું મૂલ્ય- એક્સ્ટ્ રા-જ્યુડિશિયલ કબૂલાતને સામાન્ય રીતે તરફે ણમાં ગણવામાં
આવતી નથી પરંતુ તેનો અર્થ એ નથી કે આવી કબૂલાત એવી વ્યક્તિ તરફથી આવી છે કે જેની પાસે ખોટું નિવેદન
આપવાનું કોઈ કારણ નથી અને જેની સામે તે તેના નિવેદનને સમર્થન આપે તેવા સંજોગોમાં કરવામાં આવી છે . માનવું
જોઈએ નહીં.
એક્સ્ટ્ રા-જ્યુડિશિયલ કબૂલાતનો પુરાવો એ પુરાવાનો નબળો ભાગ છે. વિશેષ-ન્યાયિક કબૂલાત મહાન કે સ
અને સાવધાની સાથે પ્રાપ્ત થવી જોઈએ. જ્યારે તે સ્પષ્ટ, સુસંગત અને ખાતરીપૂર્વક હોય ત્યારે જ તેના પર વિશ્વાસ
કરી શકાય છે. અદાલતે નક્કી કરવાનું છે કે જે વ્યક્તિની સમક્ષ પ્રોવેશ આપવામાં આવ્યો હોવાનું કહે વાય છે તે
વિશ્વાસપાત્ર સાક્ષી છે કે કે મ. એક્સ્ટ્ રા-જ્યુડિશિયલ કબૂલાત એ સાક્ષીની ગેરસમજને કારણે ભૂલના ભય માટે ખુલ્લી છે
કે જેમની સમક્ષ કબૂલાત શબ્દોના દુરુપયોગ માટે કરવામાં આવી હતી અને પક્ષ દ્વારા પોતાનો અર્થ વ્યક્ત કરવામાં
નિષ્ફળતા આપવામાં આવી હતી. આ અન્ય પ્રોકારના જોખમ માટે પણ ખુલ્લું છે . ત્યાં કોઈ રેકોર્ડ નથી અને તેની
પાછળ કોઈ મંજૂરી નથી, ફરિયાદ પક્ષ માટે કોઈ પણ સાક્ષીને પકડવાનું ખૂબ જ સરળ છે જે આવીને જુબાની આપી
શકે કે આરોપીએ કોઈ ચોક્કસ સમયે તેની હાજરીમાં પોતાનો ગુનો કબૂલ કર્યો. તે કારણોને લીધે અદાલતો માટે
અદાલતો માટે વધારાની કબૂલાતના એકમાત્ર આધાર પર દોષિત ઠરાવવાનું ખૂબ જોખમી છે. સામાન્ય રીતે અને
સાવધાનીની બાબત તરીકે અદાલતોને વધારાની-ન્યાયિક કબૂલાતના નિવેદનના સમર્થન માટે કે ટલીક સામગ્રી સમર્થનની
જરૂર હોય છે જે આરોપી વ્યક્તિને પ્રોશ્નમાં રહે લા ગુના સાથે જોડે છે.
એક્સ્ટ્ રા-જ્યુડિશિયલ કબૂલાત ખૂબ જ સાવધાની અને કાળજી સાથે મેળવવાની હોય છે અને જ્યારે દોષિત ઠરાવનો
પાયો આરોપી દ્વારા કથિત કબૂલાત હોય છે, ત્યાં ત્રણ બાબતો છે જે ફરિયાદ પક્ષે સ્થાપિત કરવી જોઈએ. પ્રોથમ,
કબૂલાત કરવામાં આવી હતી, બીજું, તેના પુરાવા આપી શકાય છે કે તે સ્વૈચ્છિક હતું અને ત્રીજું કે તે સાચું છે. આવી
કબૂલાત સ્વતંત્ર અથવા સંતોષકારક પુરાવા દ્વારા સાબિત થવી જોઈએ.
કર્ણાટક રાજ્ય વિ. એ.બી. નાગ રાજમાં એવો આક્ષેપ કરવામાં આવ્યો હતો કે મૃતક છોકરીની તેના પિતા અને સાવકી
માતાએ નેશનલ પાર્કમાં હત્યા કરી હતી. કથિત એક્સ્ટ્ રા-જ્યુડિશિયલ કબૂલાત આરોપીઓએ ફોરેસ્ટ ઓફિસમાં
અટકાયત દરમિયાન કરી હતી. પોલીસને આપેલા અહે વાલમાં કબૂલાતનો ઉલ્લેખ નથી કે ત્યાં હાજર કોઈ સાક્ષીએ પણ
તે જ કબૂલાતનો ઉલ્લેખ કર્યો નથી. આ એક્સ્ટ્ રા-જ્યુડિશિયલ કબૂલાત પર આધાર રાખી શકાય નહીં.
એક્સ્ટ્ રા-જ્યુડિશિયલ કબૂલાત પર આધાર રાખતા પહે લાં, કબૂલાત ખરેખર કરવામાં આવી હતી કે કે મ તે
ધ્યાનમાં લેવું આવશ્યક છે. આરોપીએ કબૂલાત વિશે જણાવતા સાક્ષીઓ પર શા માટે વિશ્વાસ મૂક્યો તે પણ ધ્યાનમાં લેવું
જોઈએ. એવો આક્ષેપ કરવામાં આવ્યો હતો કે આરોપીએ એક સાક્ષી સમક્ષ કબૂલાત કરી હતી જે કાવતરાખોરોમાંની
એકની વિધવા હતી અને તેના પતિને ભાલા અને અન્ય શસ્ત્રો બનાવવામાં મદદ કરતી હતી. એવું માનવામાં આવ્યું હતું
કે કબૂલાત વિશ્વસનીય નથી.
પાછી ખેંચેલી કબૂલાતનું મૂલ્ય- પાછી ખેંચી લેવાયેલી કબૂલાત એ ટ્ રાયલ શરૂ થાય તે પહે લાં આરોપી
વ્યક્તિ દ્વારા કરવામાં આવેલું નિવેદન છે જેના દ્વારા તેણે ગુનો કર્યો હોવાનું કબૂલ્યું છે પરંતુ તે ટ્ રાયલ વખતે તેને
રદિયો આપે છે. ગંભીર ગુનો કર્યા પછી કે ટલાક પોલીસ અધિકારી આ બાબતની તપાસ કરે છે , સાક્ષીઓ અને
આરોપીઓની તપાસ કરે છે. જો તેના મતે આરોપીએ ગુનો કર્યો હોવાનું સાબિત થાય, તો તે આ બાબતમાં અધિકારક્ષેત્ર
ધરાવતા મેજિસ્ટ્ રેટને અહે વાલ સુપરત કરે છે. કોર્ટ પુરાવા લે છે અને આરોપીની તપાસ કરે છે . જો તપાસ દરમિયાન,
પોલીસ અધિકારી દ્વારા તપાસ કરવામાં આવતા આરોપી ગુનો કબૂલ કરવા તૈયાર હોય તો પોલીસ અધિકારી આરોપીને
તેનું નિવેદન નોંધવા માટે કે ટલાક મેજિસ્ટ્ રેટ પાસે મોકલે છે. મેજિસ્ટ્ રેટ સંતુષ્ટ થયા પછી કે આરોપી તેના નિવેદનમાં
ગુનો કબૂલ કરે છે, મેજિસ્ટ્ રેટ દ્વારા નોંધાયેલ નિવેદન ટ્ રાયલમાં સાબિત થઈ શકે છે. જ્યારે ટ્ રાયલ શરૂ થાય ત્યારે
આરોપીને પૂછવામાં આવે કે તેણે ગુનો કર્યો છે કે કે મ તે કહી શકે છે કે તેણે ગુનો નથી કર્યો. તેની સામે ફરી પ્રોશ્ન
ઉઠી શકે છે કે શું તેણે તપાસ દરમિયાન મેજિસ્ટ્ રેટ સમક્ષ ગુનો કબૂલ્યો હતો. તે નિવેદન આપવાનો બિલકુ લ ઇનકાર
કરી શકે છે અથવા તે કહી શકે છે કે તેણે પોલીસના અયોગ્ય પ્રોભાવને લીધે તે નિવેદન આપ્યું હતું. આ કે સમાં
ટ્ રાયલ શરૂ થાય તે પહે લાં આરોપીએ મેજિસ્ટ્ રેટ સમક્ષ કરેલી કબૂલાતને પાછી ખેંચેલી કબૂલાત કહે વાય છે.
પાછી ખેંચી લીધેલી કબૂલાત પર દોષિતને આધાર રાખવો અસુરક્ષિત છે સિવાય કે તે વિશ્વાસપાત્ર પુરાવા
દ્વારા સમર્થન આપવામાં આવે. એવો કોઈ ચોક્કસ કાયદો નથી કે પાછી ખેંચી લીધેલી કબૂલાત એ દોષિત ઠરાવનો
આધાર હોઈ શકે નહીં, પરંતુ તે પ્રેક્ટિસના નિયમ અને સમજદારી તરીકે નિર્ધારિત કરવામાં આવ્યું છે કે જ્યાં સુધી
સમર્થન ન હોય ત્યાં સુધી પાછી ખેંચેલી કબૂલાત પર આધાર ન રાખવો. અદાલતોએ પાછી ખેંચેલી કબૂલાત પર
વ્યક્તિઓને દોષિત ઠેરવ્યા છે જ્યારે તેઓનો અભિપ્રાય હતો કે કબૂલાત જ્યારે કરવામાં આવી હતી ત્યારે તે સ્વૈચ્છિક
અથવા સુસંગત અને સાચી હતી પરંતુ પાછી ખેંચેલી કબૂલાત વિશે કાયદાનો વાસ્તવિક નિયમ એ છે કે " જ્યાં પાછી
ખેંચેલી કબૂલાત એ એકમાત્ર પુરાવો છે. ઓછી કિં મતની ખાસ કરીને જ્યારે માફી માટે ની સ્પર્ધા દરમિયાન કરવામાં આવે
છે જે કે ટલીકવાર એવું બને છે જ્યાં સંખ્યાબંધ વ્યક્તિઓ ગુનાની શંકા કરે છે .” ઘણી વાર એવું બને છે કે
સંખ્યાબંધ વ્યક્તિઓ પર હત્યા કે લૂંટ અથવા અન્ય કોઈ ગુનાનો આરોપ મૂકવામાં આવે છે . પ્રોત્યક્ષ અને સ્વતંત્ર
પુરાવાના આધારે તપાસનો હવાલો સંભાળનાર વ્યક્તિ તેને કે સમાં સાક્ષી બનાવવાના વચન પર દોષ કબૂલ કરવા માટે
કે ટલાક આરોપીઓને પસંદ કરે છે. દબાણ કે ડરના કારણે કોઈ યુવાનને કોઈ અપરાધ કબૂલ કરવામાં આવે તેવા
કિસ્સાઓ ભાગ્યે જ જોવા મળતા નથી.
આરોપી માટે તપાસ અધિકારી સમક્ષ કબૂલાત કરવી ખરેખર ખૂબ જ વિચિત્ર છે કે તેણે હત્યા કરી છે . જો
તે નિવેદન કોઈપણ દબાણ, ભય અથવા આશા વિના કરવામાં આવે તો તે કાં તો પસ્તાવો અથવા ઈશ્વરીય ડરને કારણે
હોવું જોઈએ અથવા તે એટલા માટે છે કારણ કે આરોપી હરીશચંદ્ ર અને યુધિષ્ઠિર જેટલો જ સત્યવાદી છે . જો આવું
હોય અને જો નિવેદન આપવામાં આવ્યું હતું કારણ કે સાક્ષીએ પસ્તાવો કર્યો હતો અથવા તેણે ભગવાનના ડરને લીધે
કબૂલાત કરી હતી અથવા કારણ કે તે સત્યવાદી હતો ત્યારે જ્યારે તેની પર સુનાવણી કરવામાં આવે ત્યારે તે શા
માટે તે નિવેદનથી દૂર રહે છે તેનું કોઈ કારણ નથી. આ શંકાને લીધે, પાછી ખેંચી લેવાયેલી કબૂલાત હંમેશા સત્તામાં
રહે લી કોઈ વ્યક્તિ દ્વારા દબાણ, અયોગ્ય પ્રોભાવ, પ્રોલોભન અથવા ધમકી દ્વારા લેવામાં આવી હોવાની શંકા કરી
શકાય છે.
ન્યાયિક કબૂલાતનો પુરાવો- પુરાવા અધિનિયમની કલમ 80 હે ઠળ કાયદા અનુસાર મેજિસ્ટ્ રેટ દ્વારા
નોંધાયેલ કબૂલાત સાચી હોવાનું માનવામાં આવશે. જો રેકોર્ડ કરેલ ન્યાયિક કબૂલાત કોર્ટ સમક્ષ દાખલ કરવામાં આવે
તો તે પૂરતું છે. કબૂલાતને સાબિત કરવા માટે મેજિસ્ટ્ રેટની તપાસ કરવી જરૂરી નથી કે જેણે તેને રેકોર્ડ કર્યું. પરંતુ
આરોપીની ઓળખ સાબિત કરવી પડશે.
એક્સ્ટ્ રા-જ્યુડિશિયલ કબૂલાતનો પુરાવો- એક્સ્ટ્ રા-જ્યુડિશિયલ કબૂલાત લેખિત અથવા મૌખિક હોઈ શકે છે .
લેખિત કબૂલાતના કિસ્સામાં લખાણ જ શ્રેષ્ઠ પુરાવો હશે પરંતુ જો તે ઉપલબ્ધ ન હોય અથવા જેની સમક્ષ કબૂલાત
કરવામાં આવી હોય તે વ્યક્તિ ગુમ થઈ જાય તો આરોપીએ તેની સમક્ષ નિવેદન આપ્યું હોવાની રજૂઆત કરવા માટે
રજૂ કરવામાં આવે. જ્યારે કબૂલાત નોંધવામાં આવી ન હોય, ત્યારે જે વ્યક્તિ કે વ્યક્તિઓ સમક્ષ આરોપીએ નિવેદન
આપ્યું હતું તેમને કોર્ટમાં રજૂ કરવા જોઈએ અને તેઓએ આરોપીએ આપેલા નિવેદનને સાબિત કરવું જોઈએ.
પોલીસ સમક્ષ કબૂલાત
કલમ 25 - પોલીસ અધિકારીની કબૂલાત સાબિત ન કરવી.
પોલીસ અધિકારી સમક્ષ કરાયેલી કબૂલાત કોઈપણ ગુનાના આરોપી વ્યક્તિ સામે સાબિત થશે નહીં.
પોલીસ સમક્ષ કબૂલાતને બાકાત રાખવાના કારણો- અન્ય પ્રોકારની કબૂલાત કે જે પુરાવા અધિનિયમ હે ઠળ અનૈચ્છિક
તરીકે ગણવામાં આવે છે તે કર્મચારીઓને કરવામાં આવે છે. કલમ 25 સ્પષ્ટપણે જાહે ર કરે છે કે આવી કબૂલાત
સાબિત થશે નહીં.
જો પોલીસ સમક્ષ કરેલી કબૂલાતને પુરાવામાં સાબિત કરવાની મંજૂરી આપવામાં આવે, તો પોલીસ આરોપીને
ત્રાસ આપશે અને આ રીતે તેને એવા ગુનાની કબૂલાત કરવા દબાણ કરશે જે તેણે કદાચ કર્યો ન હોય. તેથી પ્રાપ્ત
થયેલ કબૂલાત સ્વાભાવિક રીતે અવિશ્વસનીય હશે. તે સ્વૈચ્છિક ન હોત. આવી કબૂલાત તેનું સ્વરૂપ, પ્રોત્યક્ષ, સ્પષ્ટ,
ગર્ભિત અથવા આચરણ પરથી અનુમાનિત હોય તે અપ્રોસ્તુત હશે. 1872 માં કાયદો પસાર થયો ત્યારે આ નીતિ
અપનાવવામાં આવી હતી તે કારણો કદાચ હજુ પણ માન્ય છે.
દગડુ વિ. મહારાષ્ટ્ર રાજ્યમાં, A.I.R. 1977 S.C. 1579, સર્વોચ્ચ અદાલતે નોંધ્યું:
હૂક દ્વારા અથવા ક્રૂક દ્વારા કબૂલાત મેળવવાનો પ્રાચીન પ્રોયાસ પોલીસ તપાસનો સંપૂર્ણ અને અંતનો હોય
તેવું લાગે છે. પોલીસે યાદ રાખવું જોઈએ કે કબૂલાત હંમેશા ઉકે લ માટે ટૂં કો રસ્તો ન હોઈ શકે . કબૂલાતથી "પ્રારંભ"
કરવાનો પ્રોયાસ કરવાને બદલે તેઓએ તેના પર "આગમન" કરવાનો પ્રોયત્ન કરવો જોઈએ. અન્યથા, જ્યારે તેઓ
તેમના સફળતાના ટૂં કા માર્ગ પર વ્યસ્ત હોય છે , ત્યારે વાસ્તવિક સંકે તો પ્રોત્યે બેદરકારીને કારણે સારા પુરાવા
અદૃશ્ય થઈ શકે છે. એકવાર કબૂલાત મેળવ્યા પછી, કબૂલાતના કે સને સ્થાપિત કરવા માટે , પછીથી, એક યા બીજા
કારણોસર અસ્વીકાર્ય હોવાના કારણે, કોર્ટમાં કે સ ભંડોળ પૂરું પાડવાના હે તુથી સંપૂર્ણ અને તપાસ દ્વારા ઘણીવાર
ઉત્સાહનો ધ્વજ આપવામાં આવે છે.
આર વિ. મુરુગન રામસેમાં, (1964) 64 C.N.L.R. 265 (P.C.) 268 પર
પોલીસ સત્તા પોતે, જો કે , સાવચેતીપૂર્વક નિયંત્રિત, અચાનક તેના પડછાયા હે ઠળ લાવવામાં આવેલા લોકો માટે જોખમ
વહન કરે છે અને કાયદો આવા વ્યક્તિઓ સત્તાને ખુશ કરવાના હે તુથી અને તેઓ શું છે તેની સત્યતાને ધ્યાનમાં
લીધા વિના ગુનાહિત કબૂલાત કરે છે તેના જોખમને ઓળખે છે અને તેની સામે પ્રોદાન કરે છે. કહે તા
પોલીસની હાજરીની અસર
માત્ર પોલીસકર્મીની હાજરીથી આ અસર થવી જોઈએ નહીં. જ્યાં કબૂલાત અન્ય કોઈને આપવામાં આવી રહી
હોય અને પોલીસમેન ફક્ત આકસ્મિક રીતે હાજર હોય અને તેને સાંભળે છે જે કબૂલાતની સ્વૈચ્છિક પ્રોકૃ તિને નષ્ટ
કરશે નહીં. પરંતુ જ્યાં તે વ્યક્તિ કબૂલાત મેળવવાના હે તુથી નિયુક્ત પોલીસનો ગુપ્ત એજન્ટ હોય, તે પોલીસ સમક્ષ
કબૂલાત હોવાના દોષથી પીડાશે.
 એક જગ્યાએ અસામાન્ય કે સમાં, આરોપીએ તેના પીડિતાના મૃતદે હની પાસે તેની કબૂલાતની નોંધ કરતો એક
પત્ર છોડી દીધો હતો કે તે પોલીસ દ્વારા શોધવી જોઈએ, સર્વોચ્ચ અદાલતે કબૂલાતને સુસંગત ગણાવી હતી. જ્યારે પત્ર
લખવામાં આવી રહ્યો હતો, અને રોપવામાં આવી રહ્યો હતો ત્યારે એક પોલીસકર્મીનો પડછાયો પણ નહોતો.
માત્ર કન્ફે શનલ સ્ટે ટમેન્ટનો બાકાત
બાકાતનો આ સિદ્ધાંત ફક્ત તે નિવેદનને લાગુ પડે છે જે કબૂલાતની રકમ છે . જો નિવેદન કબૂલાતથી
ઓછું પડે છે, એટલે કે , તે તમામ હકીકતો કે જે ગુનો બનાવે છે તે શરતો અથવા ટકાઉપણામાં દોષ કબૂલ કરતું
નથી, તો તે પોલીસકર્મીને આપવામાં આવે તો પણ સ્વીકાર્ય રહે શે, ઉદાહરણ તરીકે , આરોપીનું નિવેદન પોલીસને કે તેણે
હત્યારાને પ્રોશ્નમાં જોયો હતો. કબૂલાત ન હોવાનું નિવેદન તેની સામે પુરાવા તરીકે પ્રાપ્ત થયું હતું, કારણ કે તે સ્થળ
પર તેની હાજરી દર્શાવે છે.
તપાસ દરમિયાન અને આરોપ મૂકતા પહેલા નિવેદનો
કોઈ પણ ગુનાનો આરોપ મૂકતા પહે લા જ વ્યક્તિ દ્વારા પોલીસ સમક્ષ આપેલું કબૂલાતનું નિવેદન પણ એટલું
જ અપ્રોસ્તુત છે. કલમ સ્પષ્ટપણે કહે છે કે આ પ્રોકારનું નિવેદન કોઈપણ ગુનાના આરોપી વ્યક્તિ વિરુદ્ધ સાબિત
કરી શકાય નહીં. મતલબ કે નિવેદન પછી આરોપ લાગે તો પણ નિવેદન સાબિત કરી શકાતું નથી.
કન્ફે શનલ ફિર
કબૂલાતના ફર્સ્ટ ઇન્ફર્મેશન રિપોર્ટનો માત્ર તે જ ભાગ સ્વીકાર્ય છે જે કબૂલાતની રકમ નથી અથવા જે
કલમ 27 ના દાયરામાં આવે છે. એફઆઇઆરના બિન કબૂલાતના ભાગનો ઉપયોગ કલમ 8 હે ઠળ તેનું વર્તન દર્શાવતા
આરોપી વિરુદ્ધ પુરાવા તરીકે કરી શકાય છે. .
નિવેદન કબૂલાતની રકમ નથી
એક નિવેદન કે જે કબૂલાત માટે નું પ્રોમાણ નથી તે કલમના બાર દ્વારા અસર પામતું નથી. તપાસ
દરમિયાન એક નિવેદન હતું કે ડિઝાઇન યોજના અનુસાર હાથ ધરવામાં આવી હતી. નિવેદનમાં હત્યામાં સંડોવાયેલા
વ્યક્તિઓનો ઉલ્લેખ નથી, કે નિવેદનના નિર્માતાએ પોતાનો ઉલ્લેખ કર્યો નથી. આ એક કબૂલાત નિવેદન ન હોવાનું
માનવામાં આવે છે. તેથી, કલમ 25 દ્વારા ફટકો પડતો નથી. નિરીક્ષક (ગુનાઓ) નું નિવેદન કે આરોપીએ તેમની સમક્ષ
સ્વીકાર્યું હતું કે તેને કોઈ અજાણી વ્યક્તિ પાસેથી નકલી ચલણી નોટો મળી હતી પરંતુ આરોપીએ આવું કહે વાનો
ઇનકાર કર્યો હતો, તે પુરાવામાં સ્વીકાર્ય ન હતું.
આરોપી દ્વારા કબૂલાતના નિવેદનનો ઉપયોગ
જો કે કબૂલાત કરનાર આરોપીએ પોલીસને આપેલા નિવેદનોનો ઉપયોગ તેની વિરુદ્ધ પુરાવામાં કરી શકાતો
નથી, તે પોતે તેના બચાવમાં તે નિવેદનો પર વિશ્વાસ કરી શકે છે . FIR માં આરોપીનું નિવેદન કે તેણે તેની પત્નીને
જીવલેણ ફટકો આપીને મારી નાખ્યો હતો જ્યારે તેણીના અવિવેકના કે ટલાક નક્કર પુરાવા ઉપલબ્ધ હતા તે તેનો
અપરાધ સ્થાપિત કરવા માટે તેની સામે ઉપયોગી ન હતો. પરંતુ એક વખત અન્ય પુરાવાઓ દ્વારા તેનો અપરાધ
પ્રોસ્થાપિત થઈ ગયા પછી, તેને તેના નિવેદન પર આધાર રાખવાની પરવાનગી આપવામાં આવી હતી જેથી તે દર્શાવી
શકાય કે તે ગંભીર અને અચાનક ઉશ્કે રણી હે ઠળ કામ કરી રહ્યો હતો. પુરાવા અધિનિયમમાં એવું કં ઈ નથી કે જે
આરોપી વ્યક્તિને તેના પોતાના હે તુઓ માટે તેના પોતાના કબૂલાતના નિવેદનો પર આધાર રાખવાથી અટકાવે.
ખાસ કાયદો
ખાસ કાયદો પોલીસ કબૂલાતને બાકાત રાખવાની સિસ્ટમમાં ફે રફાર કરી શકે છે. ઉદાહરણ તરીકે ,
ટે રિટોરિસ્ટ્ સ એન્ડ ડિસપ્ટિવ એક્ટિવિટીઝ (પ્રિવેન્શન) એક્ટ, 1987, (S15) હે ઠળ કબૂલાતના નિવેદનોને એ
આધાર પર પુરાવામાંથી બાકાત રાખવામાં આવ્યાં નથી કે તેમને બનાવનાર વ્યક્તિઓ પોલીસ કસ્ટડીમાં હતા. કોર્ટે
અન્ય એક કે સમાં જણાવ્યું હતું કે કલમ 15 એ સામાન્ય કાયદાથી મહત્વપૂર્ણ પ્રોસ્થાન હતું અને તે અર્થઘટન મેળવવું
જોઈએ જે તે જોગવાઈના ઉદ્ દે શ્યને હાંસલ કરશે તે એ હતું કે TADA ના S.15 હે ઠળ નોંધાયેલ કબૂલાત એ
પુરાવાનો એક મહત્વપૂર્ણ ભાગ છે અને તે હોઈ શકે છે. સહ-આરોપી સામે પણ વપરાય છે.
કલમ 26- પોલીસની કસ્ટડીમાં હોય ત્યારે આરોપી દ્વારા કબૂલાત તેની સામે સાબિત ન થાય.
પોલીસ અધિકારીની કસ્ટડીમાં હોય ત્યારે કોઈપણ વ્યક્તિ દ્વારા કરવામાં આવેલ કોઈ કબૂલાત, જ્યાં સુધી તે
મેજિસ્ટ્ રેટની તાત્કાલિક હાજરીમાં કરવામાં ન આવે ત્યાં સુધી, આવી વ્યક્તિ વિરુદ્ધ સાબિત થશે નહીં.
ઑબ્જેક્ટ- પુરાવા અધિનિયમની કલમ 26 નો ઉદ્ દે શ્ય પોલીસ દ્વારા તેમની સત્તાનો દુરુપયોગ અટકાવવાનો છે, અને
તેથી આરોપી વ્યક્તિઓ દ્વારા પોલીસની કસ્ટડીમાં કરવામાં આવેલી કબૂલાત જ્યાં સુધી મેજિસ્ટ્ રેટની હાજરીમાં કરવામાં
ન આવે ત્યાં સુધી તેમની વિરુદ્ધ સાબિત કરી શકાતી નથી. પોલીસ અધિકારીની કસ્ટડી તેના વિરુદ્ધ પુરાવામાં મળેલા
કોઈપણ અયોગ્ય પ્રોભાવ દ્વારા આરોપી વ્યક્તિઓ પાસેથી મેળવેલી કબૂલાત માટે બળજબરી કરવાની સરળ તક પૂરી
પાડે છે.
પોલીસ કસ્ટડીમાં રહેલા આરોપીની અન્ય કોઈ સામે કબૂલાત-
કલમ 26 એવી જોગવાઈ કરે છે કે પોલીસ અધિકારીની કસ્ટડીમાં કરાયેલી કબૂલાત તેની સામે સાબિત કરી
શકાતી નથી. સિવાય કે તે મેજિસ્ટ્ રેટ સમક્ષ કરવામાં આવે.
કિશોર ચંદ વિ. હિમાચલ પ્રોદે શ રાજ્યમાં, પ્રોધાનને વધારાની ન્યાયિક કબૂલાત કરવામાં આવી હતી, જેની સાથે પોલીસ
(પૂછપરછ) અધિકારી હતા. કે સના સંજોગોમાંથી એક માત્ર હસ્તક્ષેપ કરી શકાય છે, તે એ છે કે કબૂલાત તે સમયે
કરવામાં આવી હતી જ્યારે આરોપી પોલીસની કસ્ટડીમાં હતો અને તે આરોપી સામે સાબિત થઈ શક્યો ન હતો. એવું
માનવામાં આવતું ન હતું કે , જ્યારે પોલીસ અધિકારીએ આરોપીને છેલ્લા પ્રોસંગે મૃતક સાથે જોયો હોય, ત્યારે તે
આરોપીને કસ્ટડીમાં નહીં લે.
કે સમાં તે સ્પષ્ટ છે કે પોલીસ અધિકારીએ એક દ્ રશ્ય બનાવ્યું છે અને કલમ 25 અને 26 ટાળવા માટે ,
પોલીસ અધિકારીએ આરોપીને ગામના વડા માણસ (પ્રોધાન)ની કસ્ટડીમાં છોડી દીધો છે.
આ કે સમાં પોલીસ અધિકારીને આરોપીને જ્યુડિશિયલ મેજિસ્ટ્ રેટ સમક્ષ લઈ જવા અને Cr.PC ની કલમ
164 હે ઠળ એક્સ્ટ્ રા-જ્યુડિશિયલ કબૂલાત લેવામાં કોઈ મુશ્કે લી નથી, જે વધુ સંભવિત મૂલ્ય ધરાવે છે અને તે જરૂરી
ચેતવણી આપવાની તક આપે છે , કે આ આરોપી સામે કબૂલાતનો ઉપયોગ કરવામાં આવશે અને આ ચેતવણી પછી તે
કબૂલાત રેકોર્ડ કરે છે. કલમ 26 હે ઠળ, પોલીસ અધિકારીની કસ્ટડીમાં હોય ત્યારે કોઈ પણ વ્યક્તિ સામે આરોપી
દ્વારા કરવામાં આવેલ કોઈ કબૂલાત તેની વિરુદ્ધ સાબિત થઈ શકશે નહીં.
પોલીસ કસ્ટડી
કસ્ટડી શબ્દ અહીં વ્યાપક અર્થમાં વપરાયો છે . પોલીસકર્મી વ્યક્તિ પર હાથ મૂકી શકે છે, તેને હાથથી કફ
કરી શકે છે અથવા તેની કમરને દોરડાથી બાંધી શકે છે અને તેને પોતાની સાથે લઈ જઈ શકે છે . ફરી એક પોલીસ
અધિકારી કોઈ વ્યક્તિને સ્પર્શ પણ ન કરી શકે પણ તેના પર એવો અંકુ શ રાખી શકે છે કે આટલો નિયંત્રિત
વ્યક્તિ તેને ગમે તે રીતે જઈ શકે નહીં. તેની હિલચાલ પોલીસ અધિકારીના નિયંત્રણમાં છે. એક પોલીસ અધિકારી A
પાસે આવે છે અને તેને પોલીસ સ્ટે શનમાં આવવાનું કહે છે કારણ કે તે લૂંટના કે સમાં વોન્ટે ડ છે . એ તેને અનુસરે છે.
તે પોલીસ અધિકારીની કસ્ટડીમાં છે.
આમ તે પતાવટ કરવામાં આવે છે કે "સેક્શન 26, એવિડન્સ એક્ટના હે તુ માટે પોલીસ અધિકારીની
કસ્ટડી એ માત્ર શારીરિક કસ્ટડી નથી." એક વ્યક્તિ પોલીસ અધિકારીની કસ્ટડીમાં હોઈ શકે છે જો કે અન્ય
વ્યક્તિ કબૂલાત કરનાર આરોપીની વ્યક્તિના કબજામાં ન હોઈ શકે . કસ્ટડીની રચના કરવા માટે બે બાબતો હોવી
જોઈએ. પ્રોથમ, કબૂલાત કરનારની હિલચાલ પર અમુક નિયંત્રણ લાદવામાં આવવું જોઈએ, તેને ગમે તે રીતે જવાની
સ્વતંત્રતા ન હોઈ શકે , બીજું, આ પ્રોકારનું નિયંત્રણ અમુક પોલીસ અધિકારી દ્વારા આડકતરી રીતે લાદવામાં આવવું
જોઈએ. નિર્ણાયક કસોટી એ છે કે જે સમયે કોઈ વ્યક્તિ કબૂલાત કરે છે કે તે એક મુક્ત માણસ છે અથવા
છુપાયેલા હિલચાલને પોલીસ દ્વારા નિયંત્રિત કરવામાં આવે છે અથવા આવા કબૂલાતને સુરક્ષિત કરવાના હે તુ માટે તેમના
દ્વારા કાર્યરત અન્ય એજન્સી દ્વારા નિયંત્રિત કરવામાં આવે છે. આ નીચેના વિભાગમાં 'કસ્ટડી' શબ્દનો અર્થ
ઔપચારિક કટોડી એવો નથી પરંતુ તેમાં એવી સ્થિતિનો સમાવેશ થાય છે કે જેમાં આરોપી પોલીસ અધિકારીના હાથમાં
આવ્યો હોવાનું કહી શકાય અથવા અમુક પ્રોકારની દે ખરેખ હતી તેમ કહી શકાય. અથવા પ્રોતિબંધ.
 આર. વિ. લેસ્ટરમાં, પોલીસ કોન્સ્ટે બલ દ્વારા આરોપીને ટોંગામાં લઈ જવામાં આવી રહ્યો હતો. કોન્સ્ટે બલની
ગેરહાજરીમાં આરોપીએ ટેંગા-ડ્ રાઇવર સમક્ષ ગુનો કબૂલ્યો હતો. કબૂલાત પોલીસ કસ્ટડીમાં રાખવામાં આવી હતી કારણ
કે આરોપી કોન્સ્ટે બલની કસ્ટડીમાં હતો અને તેની કામચલાઉ ગેરહાજરીથી કોઈ ફરક પડ્ યો નથી. જ્યાં એક મહિલા,
તેના પતિની હત્યાના આરોપમાં, પોલીસની કસ્ટડીમાં લેવામાં આવી હતી, મહિલાનો એક મિત્ર પણ તેની સાથે હતો.
પોલીસકર્મી મહિલાને તેના મિત્ર સાથે છોડીને એક તાજો ઘોડો લેવા ગયો. જ્યારે પોલીસ કર્મચારી દૂર હતો ત્યારે
મહિલાએ તેના મિત્ર સમક્ષ પોતાનો ગુનો કબૂલ કર્યો હતો. આરોપી સામે કબૂલાત સ્વીકાર્ય રહે શે નહીં કારણ કે કે દી
થોડા સમય માટે ગેરહાજર હોવા છતાં પોલીસની કસ્ટડીમાં ગણવો જોઈએ. પરંતુ જ્યાં આરોપીની ધરપકડ કરવામાં આવી
નથી અથવા તે દે ખરેખ હે ઠળ નથી અને માત્ર અમુક સંજોગોને સમજાવવા માટે તેને આમંત્રિત કરવામાં આવ્યો છે, તે
વધુ આગળ વધશે કે તે પોલીસ કસ્ટડીમાં હોવાનું માનવામાં આવે છે તે આધારે તેણે આપેલા નિવેદનને બાકાત
રાખવાની કલમ વોરંટ આપે છે.
જ્યાં આરોપીએ ઝેર પી લીધું હતું અને તેથી તેણીને સારવાર માટે હોસ્પિટલમાં ખસેડવામાં આવી હતી અને
તેણીને હોસ્પિટલમાં દાખલ કર્યા પછીથી ત્યાંથી તેને રજા આપવામાં આવી ત્યાં સુધી પોલીસ કર્મચારી જે રૂમમાં આરોપીને
સારવાર માટે રાખવામાં આવ્યો હતો ત્યાં ન તો હાજર હતા. હોસ્પિટલની આજુબાજુમાં કે તેઓ વારંવાર હોસ્પિટલની
મુલાકાત લેતા ન હતા, એવું કહી શકાય નહીં કે આરોપીની હિલચાલ પ્રોતિબંધિત હતી અથવા તેણીને કોઈ પ્રોકારની
પ્રોત્યક્ષ કે પરોક્ષ પોલીસ દે ખરેખમાં રાખવામાં આવી હતી અને તે કલમ 26 ના હે તુસર પોલીસ કસ્ટડીમાં હતી. પુરાવા
અધિનિયમ.
કલમ 27- આરોપી પાસેથી કે ટલી માહિતી મળી તે સાબિત થઈ શકે છે:
જો કે , પોલીસ અધિકારીની કસ્ટડીમાં, કોઈ ગુનાના આરોપી વ્યક્તિ પાસેથી મળેલી માહિતીના પરિણામે જ્યારે
કોઈ હકીકત જાણવામાં આવે છે , ત્યારે આવી ઘણી બધી માહિતી, પછી ભલે તે કબૂલાતની રકમ હોય કે ન હોય, જે
સ્પષ્ટ રીતે સંબંધિત હોય. ત્યાંથી શોધાયેલ હકીકત સાબિત થઈ શકે છે.
સિદ્ધાંત- અધિનિયમની આ કલમ એ સિદ્ધાંત પર આધારિત છે કે જો આરોપીની કબૂલાતને હકીકતની શોધ દ્વારા
સમર્થન આપવામાં આવે છે, તો તે સાચું હોવાનું માની શકાય છે અને કાઢવામાં આવ્યું નથી. તે માત્ર કાર્યરત થાય છે-
• જો અને જ્યારે પોલીસ કસ્ટડીમાં આરોપી વ્યક્તિ પાસેથી મળેલી માહિતીના પરિણામ સ્વરૂપે અમુક તથ્યો જાહે ર
કરવામાં આવે છે, અને
• જો માહિતી શોધાયેલ હકીકત સાથે સ્પષ્ટ રીતે સંબંધિત હોય.
આ વિભાગ એ દૃષ્ટિકોણ પર આધારિત છે કે જો આપેલી માહિતીના પરિણામ સ્વરૂપે હકીકત શોધી
કાઢવામાં આવે છે, તો કે ટલીક બાંયધરી આપવામાં આવે છે કે માહિતી સાચી હતી અને તે મુજબ પુરાવા તરીકે સુરક્ષિત
રીતે મંજૂરી આપી શકાય છે. પરંતુ સ્પષ્ટપણે સ્વીકાર્ય માહિતીની હદ એ હકીકતની ચોક્કસ પ્રોકૃતિ પર આધાર રાખે છે
કે જેની સાથે આ પ્રોકારની માહિતી સંબંધિત હોવી જરૂરી છે . માટે જોગવાઈ તરીકે ઘડવામાં આવે છે. કલમ 25 અને
26 ની કલમોની જોગવાઈઓ, જે પોલીસ કસ્ટડીમાં હોય ત્યારે આરોપીઓ દ્વારા પોલીસ સમક્ષ અથવા કોઈપણ સમયે
કરવામાં આવેલી કોઈપણ કબૂલાતની સ્વીકાર્યતા પર સંપૂર્ણ પ્રોતિબંધ લાદવામાં આવે છે. તેમ છતાં, જો નિવેદન તથ્યોની
શોધ સાથે સ્પષ્ટ રીતે સંબંધિત હોય તો પ્રોતિબંધ ઉઠાવી લેવામાં આવશે. કલમ 27 માં જોગવાઈ કરવાનો ઉદ્ દે શ્ય
આરોપી દ્વારા પોલીસ અધિકારીને આપેલા નિવેદનના અમુક હિસ્સાને પુરાવામાં માન્ય રાખવાની મંજૂરી આપવાનો હતો કે
પછી આવા નિવેદન કબૂલાત અથવા બિન કબૂલાત છે.
સ્કોપ- એવિડન્સ એક્ટની કલમ 24, 25 અને 26 અમુક કબૂલાતને બાકાત રાખે છે. કલમ 24 એ
જણાવે છે કે જો કબૂલાત કોઈ સત્તાવાળા વ્યક્તિ તરફથી ધમકી, વચન અથવા પ્રોલોભન દ્વારા કરવામાં આવી હોવાનું
જણાય તો તે અપ્રોસ્તુત રહે શે અને કબૂલાત કરનાર સામે સાબિત કરી શકાશે નહીં. કલમ 25 પોલીસ અધિકારી
સમક્ષ કરેલી કબૂલાતને બાકાત રાખે છે . કલમ 26 એ જણાવે છે કે જો કોઈ વ્યક્તિ પોલીસ કર્મચારીની કસ્ટડીમાં
હોય, તો મેજિસ્ટ્ રેટ ન હોવાના કારણે અન્ય કોઈ વ્યક્તિ સમક્ષ પોતાનો ગુનો કબૂલ કરે છે, તો તેનું સમાધાન તેની
વિરુદ્ધ સાબિત થશે નહીં.
 કલમ 27 એ જણાવે છે કે જ્યારે કોઈપણ ટ્ રાયલ વખતે, પુરાવાને અસર થાય છે કે પોલીસ અધિકારીની
કસ્ટડીમાં ગુનાના આરોપી દ્વારા આપવામાં આવેલી માહિતીના પરિણામે કે ટલીક હકીકત શોધી કાઢવામાં આવી હતી,
એટલી બધી માહિતી હકીકતો સાથે સંબંધિત છે. તે માહિતી દ્વારા શોધાયેલ, તે માહિતી દ્વારા શોધાયેલ તથ્યોને ધ્યાનમાં
લીધા વિના સાબિત થઈ શકે છે , તે હકીકતોને ધ્યાનમાં લીધા વિના સાબિત થઈ શકે છે કે તે માહિતી કબૂલાતની
રકમ છે કે નહીં.
વિભાગ હે ઠળ જરૂરીયાતો- કલમ 27 લાગુ કરવા માટે જરૂરી શરતો છે:
1. આરોપી પાસેથી મળેલી માહિતીના પરિણામે હકીકત શોધી કાઢવામાં આવી હશે.
2. માહિતી આપનાર વ્યક્તિ પર ગુનાનો આરોપ હોવો જોઈએ.
3. તે પોલીસ અધિકારીની કસ્ટડીમાં હોવો જોઈએ
4. માહિતીનો તે ભાગ જે શોધાયેલ હકીકત સાથે સ્પષ્ટ રીતે સંબંધિત છે તે જ સાબિત કરી શકાય છે . બાકીનું
અસ્વીકાર્ય છે.
5. નિવેદન સાબિત થાય તે પહે લાં, કોઈએ જુબાની આપવી જોઈએ કે આરોપી પાસેથી મળેલી માહિતીના પરિણામે લેખો
મળી આવ્યા હતા. ઉપર આપેલા ઉદાહરણમાં, આરોપીનું નિવેદન પુરવાર થાય તે પહે લાં, કોઈએ, આવા સબ-ઇન્સ્પેક્ટરે
એવી દલીલ કરવી જોઈએ કે આરોપીએ આપેલી માહિતીના પરિણામે, કે ટલીક હકીકતો મળી આવી હતી.
6. શોધાયેલ હકીકત એ સંબંધિત હકીકત હોવી જોઈએ, એટલે કે , તે પ્રોશ્નમાં ગુનાના કમિશન સાથે સંબંધિત હોવું
જોઈએ.
સુરેશચંદ્ ર બહારી વિ. બિહાર રાજ્યમાં, મૃતદે હને વીંટાળવામાં ઉપયોગમાં લેવાતી ચીજવસ્તુઓ અને મૃતકની
સાડીના ટુકડાઓ એક આરોપીના કહે વા પર જપ્ત કરવામાં આવ્યા હતા. પ્રાપ્ત થયેલા લેખો ન તો દે ખાતા હતા અને
ન તો લોકો માટે સુલભ હતા પરંતુ તે જમીનની નીચે છુપાયેલા હતા. આ વતી ફરિયાદ પક્ષ દ્વારા કોઈ જાહે ર સાક્ષીની
તપાસ કરવામાં આવી ન હતી. જો કે , તપાસ અધિકારીના પુરાવા કોઈ શંકા કે નબળાઈથી પીડાતા ન હતા. શોધાયેલ
લેખો સાક્ષી દ્વારા યોગ્ય રીતે ઓળખવામાં આવ્યા હતા. એવું માનવામાં આવ્યું હતું કે આ સંજોગોમાં, નિવેદનની જાહે રાત
નોંધવામાં તપાસ અધિકારીની નિષ્ફળતા જીવલેણ નથી.
મહારાષ્ટ્ર રાજ્ય વિ. ભરત એહગન લાલ રાઘાણીમાં, સુપ્રીમ કોર્ટ દ્વારા એવું નક્કી કરવામાં આવ્યું હતું કે ,
પોલીસ દ્વારા પ્રેસ કોન્ફરન્સમાં જપ્ત કરાયેલા હથિયારો દર્શાવવામાં આવ્યા હતા તે હકીકત પુનઃપ્રાપ્તિની હકીકતને
અવિશ્વાસ કરવા માટે નું કારણ નથી.
કલમ 28- પ્રોલોભન, ધમકી અથવા વચનને લીધે થયેલી છાપને દૂર કર્યા પછી કરવામાં આવેલ કબૂલાત,
સંબંધિત:
જો કલમ 24 માં ઉલ્લેખિત આવી કબૂલાત કોર્ટના અભિપ્રાય મુજબ, આવા કોઈપણ પ્રોલોભન, ધમકી અથવા
વચનને લીધે ઉભી થયેલી છાપ પછી કરવામાં આવી હોય, તો તે સુસંગત છે.
ધમકી અથવા વચનને દૂર કર્યા પછી કબૂલાત - કલમ 24 હે ઠળ અમે જોયું છે કે જો કોર્ટના અભિપ્રાય
મુજબ કબૂલાત કોઈ પ્રોલોભન, ધમકી અથવા વચનના સંદર્ભમાં સત્તાવાળા વ્યક્તિના આરોપ અને કાર્યવાહીને કારણે થઈ
હોવાનું જણાય છે, તો તે છે અપ્રોસ્તુત અને કબૂલાત કરનાર વ્યક્તિ સામે પણ સાબિત થઈ શકતું નથી, કલમ 28
એવી જોગવાઈ કરે છે કે જો આરોપીને તેની પાસેથી અપરાધની કબૂલાત મેળવવા માટે પ્રોલોભન, ધમકી અથવા વચન
આપવામાં આવ્યું હોય, પરંતુ કબૂલાત આવા કોઈપણ કારણે થયેલી છાપ પછી કરવામાં આવે છે . પ્રોલોભન, ધમકી અથવા
વચન, કોર્ટના મતે સંપૂર્ણપણે દૂર કરવામાં આવ્યું છે, કબૂલાત સંબંધિત હશે તે પૂર્વ અને સ્વૈચ્છિક બને છે.
તે ધ્યાનમાં રાખવું જોઈએ કે પ્રોલોભનનો પ્રોભાવ ખરેખર બંધ થઈ ગયો હોવાના મજબૂત અને સચોટ પુરાવા
હોવા જોઈએ. એક મહિલા નોકર પર પૈસાની ચોરીની શંકા હતી. સોમવારે તેની રખાતએ તેને કહ્યું હતું કે જો તે સાચું
કહે શે તો તે તેને માફ કરી દે શે. મંગળવારે તેણીને મેજિસ્ટ્ રેટ સમક્ષ લઈ જવામાં આવી હતી અને કોઈએ તેની વિરુદ્ધ
કોઈ પુરાવા ન હોવાને કારણે તેણીને છોડી દે વામાં આવી હતી. બુધવારે તેની ફરી ધરપકડ કરવામાં આવી હતી. પોલીસ
અધિક્ષક તેની રખાત સાથે બ્રાઇડવેલમાં ગયા અને તેણીની તેણીની રખાતની હાજરીમાં તેણીને કહ્યું કે "જ્યાં સુધી
તેણીને પસંદ ન હોય ત્યાં સુધી તેણી કં ઈપણ કહે વા માટે બંધાયેલી નથી અને જો તેણીને કં ઈ કહે વાનું હોય, તો તેણીની
રખાત તેણીને સાંભળશે." તેણે તેણીને કહ્યું ન હતું કે તેણીએ નિવેદન આપ્યું છે જે તેણીની વિરુદ્ધ પુરાવા તરીકે
આપવામાં આવી શકે છે. કે દીએ પછી નિવેદન આપ્યું કે તે તેના વિરુદ્ધ પુરાવા તરીકે આપવામાં આવી શકે છે કે દીએ
પછી ગુનો કબૂલ કરતું નિવેદન આપ્યું. એવું માનવામાં આવતું હતું કે આ પુરાવા પુરાવામાં સ્વીકાર્ય નથી કારણ કે
રખાતનું વચન નિવેદન સમયે કે દીના મગજ પર કાર્ય કરે છે તેવું માનવામાં આવવું જોઈએ. જો રખાત સ્થળ પર
હાજર ન હોત તો કદાચ અન્યથા હોત.
વચન અથવા ધમકી દ્વારા ઉત્પાદિત છાપ દૂર થઈ શકે છે
• સમય વીતી જવાથી, અથવા
• પ્રોલોભન રાખનાર વ્યક્તિને ઉચ્ચ અધિકારીની કોઈ વ્યક્તિ દ્વારા આપવામાં આવતી દરમિયાનગીરીની સાવચેતી
દ્વારા, જ્યાં એક કે દીએ વચનના કે ટલાક મહિના પછી અને ચેતવણી પછી તેની કબૂલાત પ્રાપ્ત થઈ હતી.
કલમ 29-કબૂલાત અન્યથા સિક્રેક્યુ, વગેરેના વચનને કારણે અપ્રોસ્તુત ન બનવા માટે સંબંધિત:
આવી કબૂલાત અન્યથા સંબંધિત હોય છે, તે માત્ર એટલા માટે અપ્રોસ્તુત બની જતી નથી કારણ કે તે ગુપ્તતાના
વચન હે ઠળ કરવામાં આવી હતી, અથવા તે મેળવવાના હે તુથી આરોપી વ્યક્તિ પર આચરવામાં આવેલ છેતરપિંડીનાં
પરિણામે, અથવા જ્યારે તે નશામાં હતો, અથવા કારણ કે તે તે પ્રોશ્નના જવાબમાં કરવામાં આવ્યો હતો જેનો તેણે
જવાબ આપવાની જરૂર નથી, તે પ્રોશ્નોનું સ્વરૂપ ભલે ગમે તે હોય, કારણ કે તેને ચેતવણી આપવામાં આવી ન હતી
કે તે આવી કબૂલાત કરવા માટે બંધાયેલ નથી, અને તે પુરાવા જો તેની વિરુદ્ધ આપવામાં આવે તો.
ગુપ્તતાના વચન પર કબૂલાત, ETC- કલમ 29 દર્શાવે છે કે જો કબૂલાત સંબંધિત હોય, એટલે કે , જો તે ભારતીય
પુરાવા અધિનિયમની અન્ય કોઈ જોગવાઈ દ્વારા સાબિત થવાથી બાકાત ન હોય, તો જો તે આરોપી પાસેથી લેવામાં
આવી હોય તો તે સંબંધિત હોઈ શકે નહીં. દ્વારા:
1. તેને ગુપ્તતાનું વચન આપવું, અથવા
2. તેને છેતરીને, અથવા
3. જ્યારે તે નશામાં હતો, અથવા
4. કારણ કે તે પ્રોશ્નના જવાબમાં સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યું હતું જેનો તેણે જવાબ આપવાની જરૂર નથી, અથવા કારણ
કે કોઈ ચેતવણી આપવામાં આવી ન હતી કે તે કં ઈપણ કહે વા માટે બંધાયેલા નથી અને તે જે કહે શે તેનો ઉપયોગ
તેની વિરુદ્ધ કરવામાં આવશે.
કલમ 24 એ જણાવે છે કે એક કબૂલાત કે જે પ્રોલોભન, ધમકી અથવા સત્તાવાળા વ્યક્તિ તરફથી વચનનું
પરિણામ છે તે સુસંગત રહે શે નહીં. કલમ 25 જણાવે છે કે પોલીસ અધિકારી સમક્ષ કબૂલાત અપ્રોસ્તુત છે. કલમ 26
પોલીસ કસ્ટડીમાં રહે લા આરોપીનું મેજિસ્ટ્ રેટ સિવાયના અન્ય કોઈ વ્યક્તિના નિવેદનને બાકાત રાખે છે . કલમ 29 એ
જણાવે છે કે જો કબૂલાતને કલમ 24, 25 અથવા 29 દ્વારા બાકાત રાખવામાં ન આવે તો તેને ગુપ્તતાના વચન
અથવા છેતરપિંડી અથવા નશામાં હોવાના, અથવા પ્રોશ્નના જવાબમાં અથવા ચેતવણી આપ્યા વિના કરવામાં આવી હોવાના
આધારે બાકાત રાખવામાં આવશે નહીં. તેની સામે પુરાવા તરીકે ઉપયોગ કરવામાં આવશે.
કલમ 29 ધારે છે કે અગાઉની કોઈપણ જોગવાઈ, જેમ કે , કલમ 24 થી 26 થી ઉદ્ ભવતા પ્રોશ્નમાં
કબૂલાતની સ્વીકાર્યતા પર કોઈ અવરોધ નથી અને તે પછી તે અમાન્ય અથવા નકારાત્મક અન્ય હકારાત્મક વાંધાઓ
અથવા બારો તરફ આગળ વધે છે જે તેની સામે ઉઠાવવામાં આવી શકે છે. સ્વીકાર્યતા
સામાન્ય રીતે જ્યારે માણસ નશામાં હોય ત્યારે તે અપરાધની કબૂલાત કરે છે. જો કબૂલાતાત્મક નિવેદન
કોઈ આરોપી વ્યક્તિ દ્વારા જ્યારે તે દારૂના નશામાં હતો ત્યારે આપેલું હોય, તો તે સ્વીકાર્ય ગણાશે જો તે તે
કારણસર તદ્ દન અણસમજુ ન બન્યો હોય કે તે પ્રોલોભન અથવા ધમકી દ્વારા પ્રાપ્ત કરવામાં આવ્યો નથી જ્યારે તે
કસ્ટડીમાં હતો. પોલીસ અધિકારી.
જ્યારે કોઈ સત્તાવાળા માણસ તરફથી પ્રોલોભન, ધમકી અથવા વચન વિના સ્વેચ્છાએ નિવેદન આપવામાં આવે
છે; અને જ્યારે તે પોલીસ અધિકારીને આપવામાં આવ્યું ન હોય, ત્યારે તે સ્વીકાર્ય છે તે હકીકત હોવા છતાં કે જે
વ્યક્તિએ કબૂલાતનું નિવેદન લીધું હતું તેણે આરોપીને ચેતવણી આપી ન હતી કે તે નિવેદન આપવા માટે બંધાયેલો છે
અને જો તેણે આમ કર્યું હોય, તો તેનો પુરાવામાં ઉપયોગ થઈ શકે છે. તેની સામે અને તેના પર તેને દોષિત ઠે રવવામાં
આવી શકે છે.
ચેતવણીની ઇચ્છા:
સ્વૈચ્છિક કબૂલાત સ્વીકાર્ય છે, જો કે એવું દે ખાતું નથી કે કે દીને ચેતવણી આપવામાં આવી હતી, અને તેમ છતાં તે
વિપરીત દે ખાય છે કે તેને ચેતવણી આપવામાં આવી ન હતી.
કલમ 30- સાબિત કબૂલાતની વિચારણા જે તે બનાવનાર વ્યક્તિને અસર કરે છે અને અન્ય લોકો સમાન
ગુના માટે સંયુક્ત રીતે ટ્ રાયલ હે ઠળ છે-
જ્યારે એક જ ગુના માટે એક કરતા વધુ વ્યક્તિઓ સામે સંયુક્ત રીતે કે સ ચલાવવામાં આવતો હોય અને આવી એક
વ્યક્તિ દ્વારા પોતાને અને આવી કે ટલીક અન્ય વ્યક્તિઓને અસર કરતી કબૂલાત પુરવાર થાય, ત્યારે કોર્ટ આવી
કબૂલાતને અન્ય વ્યક્તિ તેમજ વ્યક્તિ વિરુદ્ધ ધ્યાનમાં લઈ શકે છે. જે આવી કબૂલાત કરે છે.
અંતર્ગત સિદ્ધાંત:
જ્યારે એકથી વધુ વ્યક્તિઓ પર એક જ ગુના માટે સંયુક્ત રીતે કે સ ચલાવવામાં આવે છે , ત્યારે તેમાંથી
એક દ્વારા કરવામાં આવેલી કબૂલાત, જો પુરાવામાં સ્વીકાર્ય હોય તો, તમામ આરોપીઓ સામે ધ્યાનમાં લેવી જોઈએ, અને
એકલા વ્યક્તિની વિરુદ્ધ નહીં. એક વ્યક્તિની કબૂલાત બીજી વ્યક્તિની સામે ધ્યાનમાં લેવામાં આવે તે ખૂબ જ વિચિત્ર
લાગે છે. જ્યાં એક આરોપીની કબૂલાત ટ્ રાયલમાં પુરવાર થાય છે, અન્ય આરોપીઓને તેની ઉલટ તપાસ કરવાની બીજી
કોઈ તક નથી. નિવેદન આપનાર વ્યક્તિની તપાસ કરવાની તક આપ્યા વિના વ્યક્તિ વિરુદ્ધ નિવેદનનો ઉપયોગ
કરવો એ ન્યાયશાસ્ત્રના સિદ્ધાંતનો વિરોધ છે. આ વિભાગ એ નિયમનો અપવાદ છે કે એક વ્યક્તિની કબૂલાત બીજી
વ્યક્તિ સામે સંપૂર્ણપણે સ્વીકાર્ય છે.
કાશ્મીરા સિંહ વિ. એમપી રાજ્યમાં, આરોપી કાશ્મીરા કે જેઓ સહાયક ખાદ્ ય પ્રાપ્તિ નિરીક્ષક હતા, અન્ય
ફૂ ડ ઇન્સ્પેક્ટર સાથેની તેમની સેવાઓ ખાદ્ ય અધિકારીના અહે વાલ પર સમાપ્ત કરવામાં આવી હતી જ્યારે તેઓ રાઇસ
મિલમાં ચોખા પોલિશ કરી રહ્યા હતા. કાશ્મીરાને બે વાર એવું કહે તા સાંભળવામાં આવ્યા કે તે ફૂ ડ ઓફિસરને પાઠ
ભણાવીશ. થોડા મહિના પછી ફૂ ડ ઓફિસરનો પુત્ર ગુમ થયો હતો અને તેની લાશ કૂ વામાંથી મળી આવી હતી. આ કે સમાં
કાશ્મીરા, કાશ્મીરાના ગુરુદયાલ ભાઈ, ગુરુદયાલના પુત્ર પૃથ્વીપાલ અને એક રિક્ષાચાલક ગુરુબચન વિરુદ્ધ કાવતરું
રચીને બાળકની હત્યા કરવાનો પ્રોયાસ કરવામાં આવ્યો હતો. ફરિયાદની કહાની એવી હતી કે પૃથ્વીપાલ જ્યારે
બાળકને ગુરુદ્વારા પાસે રમી રહ્યો હતો, ત્યારે તે થોડાક અંતરે લઈ ગયો હતો અને પછી કાશ્મીરા બાળકને સાયકલ
પર એક ઘરે લઈ ગયો હતો જ્યાં તેની હત્યા કરવામાં આવી હતી. એસસીના ચુકાદા મુજબ ગુરુબચન વ્યવસાયે
રિક્ષાચાલક ન હતા અને મૃતકના મૃતદે હના નિકાલ માટે તે રાત માટે જ રિક્ષા ભાડે રાખવામાં આવી હતી.
આથી એક આરોપીની કબૂલાત અન્ય સામે ધ્યાનમાં લેવામાં આવે તે પહે લાં, તે બતાવવાનું રહે શે કે :
(1) કબૂલાત કરનાર વ્યક્તિ અને અન્ય લોકો પર સંયુક્ત રીતે પ્રોયાસ કરવામાં આવી રહ્યો છે.
(2) તેમના પર સમાન ગુના માટે કે સ ચાલી રહ્યો છે.
(3) કબૂલાત કબૂલાત કરનાર અને અન્યોને અસર કરે છે.
નિષ્કર્ષ
એવિડન્સ એક્ટમાં આ ફે રફાર જરૂરી છે જેથી ભારતના લોકોનો ન્યાયતંત્રમાં વિશ્વાસ અને વિશ્વાસ
જગાડવામાં આવે કે તેમને કોઈપણ વ્યક્તિ દ્વારા તેમની સાથે કરવામાં આવેલા અન્યાયનો ઝડપી ન્યાય આપવામાં
આવશે. ક્રિમિનલ લૉ (એમેન્ડમેન્ટ) બિલ, 2003 ના મુસદ્ દામાં તેના ઑબ્જેક્ટ્ સ અને કારણોના નિવેદનમાં ઉલ્લેખ
કરવામાં આવ્યો છે કે અદાલતોમાં ફોજદારી ટ્ રાયલનો નિકાલ કરવામાં ઘણો સમય લાગે છે અને ઘણા કે સોમાં આરોપી
પછી 3 થી 5 વર્ષ સુધી ટ્ રાયલ શરૂ થતી નથી. ન્યાયિક કસ્ટડીમાં મોકલવામાં આવ્યો હતો. તેના બદલે, તે યોગ્ય છે
કે ફોજદારી કાયદાની જોગવાઈઓમાં ફે રફાર કરવામાં આવે જેથી સામાન્ય વ્યક્તિને ન્યાય મેળવવા માટે જરૂરી સમય
ઓછો થાય. છેવટે , "ન્યાય માત્ર થવો જોઈએ નહીં, પણ થતો જોવો જોઈએ".
[1] A.I.R. 1939 P.C. 47
[2] A.I.R. 1952 એસસી 354
[૩] 1959 S.C.R. 1033
[4] A.I.R. 1959 Alld. 518
[5] A.I.R. 1966 એસસી 40
[૬] કે વ જે, આર વિ. થોમ્પસનમાં, (1893) 2 પ્રો.બ. 12
[7] મહારાણી વિ. મોહન લાલ (1881) I.L.R. 4 બધા. 46
[8] A.I.R. 1963 એસસી 1094
[૯] આર.કે . દાલમિયા વિરુદ્ધ દિલ્હી એડમિનિસ્ટ્ રેશન A.I.R. 1962 એસસી 1821
[૧૦] મોતીલાલ વિ. કૈ લાશ નારાયણ A.I.R. 1960 MP 132
[૧૧] વિરાનવલ્લી વિ. રાજ્ય, A.I.E 1961 JK
[૧૨] એમ્પેરો વિ. પંચકૌરી A.I.R 1925 Cal 587
[૧૩] પુનઃ કરુમારી ચીનમાં મલય્યા A.I.R. 1948 મેડ 324
[૧૪] બિરે સિંઘ વિ. રાજ્ય 1951 ઓલ
[૧૫] રાજ્ય વિ. બાલચંદ A.I.R. 1960 રાજ 101
[૧૬] માડી ગંગા વિ. ઓરિસ્સા રાજ્ય 1981 Cr LJ 628 SC
[૧૭] રામ સિંહ વિ. યુ.પી. A.I.R. 1967 SC 152
[૧૮] A.I.R. 2003 SC 666
[19] કાનન વિ. કે રળ રાજ્ય A.I.R. 1979 SC 1127
[૨૦] કાશ્મીરા સિંઘ વિ. રાજ્યનું એમ.પી. A.I.R. 1952 SC 159
[21] સમ્રાટ વિ. હર પિયારી, A.I.R. 1926 બધા, 737.
[૨૨] સીતા રામ વિ. રાજ્ય (1966) સપ્લાય. S.C.R. 265
[૨૩] રાણી-મહારાણી વિ. લેગ્રુપ, I.L.R (1885) 7 બધા. 646
[24] રમેશ ચંદ્ ર મહેતા વિ. પશ્ચિમ બંગાળ રાજ્ય, A.I.R 1970 S.C. 940
[૨૫] રાજન જોન્સનભાઈ વિ. ગુજરાત રાજ્ય, 1997 કરોડ. L.J. 3702 (ગુજ.)
[૨૬] રી: અધમમાં, 1992 કરોડ. L.J. 2012 (મેડ.)
[૨૭] મદૈયા વિ. રાજ્ય, 1992 કરોડ. L.J. 502 (કર્ણ)
[28] લાલ સિંહ વિ. ગુજરાત રાજ્ય A.I.R 2001 S.C. 746
[૨૯] એસ.એન. દુબે વિ. એન.બી. ભોઇર A.I.R. 2000 S.C. 776
[૩૦] AIR 1990 SC 2140
[૩૧] કુ . મહારાણી વિ. સમ્રાટ, AIR 1948 All.7
[૩૨] ILR(1985)20 બોમ 165.
[૩૩] રામ સિંહ વિ. સોનિયા, AIR 2007 SC 1218 p. 1224.
[૩૪] AIR 2002 SC 739
[૩૫] મો. ઇનાયતુલ્લા વિ. મહારાષ્ટ્ર રાજ્ય, AIR 1976 SC 483
[૩૬] AIR 1994 SC 2420
[૩૭] AIR 2002 SC 1409
[૩૮] રંગપા હનમ્પા વિ. સ્ટે ટ, એઆઈઆર 1954 બોમ. 285.
[૩૯] AIR 1952 SC 159
3. મૌખિક અને દસ્તાવેજી પુરાવા અને નિષ્ણાતો પુરાવા:
ન્યાયિક રીતે નોંધનીય હકીકતો અને સ્વીકારવામાં આવેલ હકીકતો સાબિત કરવાની જરૂર નથી. મૌખિક
અને દસ્તાવેજી evi માત્ર સાબિતીનું માધ્યમ નથી. આ પ્રોકરણ અમે ફક્ત મૌખિક પુરાવાઓ વિશે જ વાત કરીએ
છીએ. તે મૌખિક પુરાવાઓ માટે બે વ્યાપક નિયમો ઘડે છે : પ્રોથમ, વિવાદાસ્પદ દસ્તાવેજો સિવાયની તમામ હકીકતો
મૌખિક પુરાવા દ્વારા સાબિત થઈ શકે છે, અને બીજું, તે મૌખિક પુરાવા તમામ કે સોમાં સીધી સુનાવણી હોવા જોઈએ.
અભિવ્યક્તિ "મૌખિક પુરાવા" નો અર્થ ભારતીય પુરાવા અધિનિયમની કલમ 3 માં "પુરાવા" ની વ્યાખ્યા સાથે આપવામાં
આવ્યો છે: "પુરાવા" નો અર્થ છે અને તેમાં સમાવેશ થાય છે
મૌખિક પુરાવા સંબંધિત સામાન્ય સિદ્ધાંતો (કલમ 59-60)
S-59 કહે છે કે તમામ હકીકતો - દસ્તાવેજોની સામગ્રી સિવાય - મૌખિક પુરાવા દ્વારા સાબિત થઈ શકે
છે. જો કોઈ હકીકત મૌખિક પુરાવા દ્વારા સાબિત કરવાની હોય, તો પુરાવા એ વ્યક્તિનો હોવો જોઈએ કે જેણે તે
હકીકતો સીધી રીતે અનુભવી હોય જે તેણે સાક્ષી આપી હોય અથવા જેને હકીકતોની વ્યક્તિગત જાણકારી હોય એટલે
કે મૌખિક પુરાવા 'પ્રોત્યક્ષ' હોવા જોઈએ. (S-60) S-3 એ પ્રોદાન કરે છે કે "પૂછપરછ હે ઠળની હકીકતની
બાબતોના સંબંધમાં કોર્ટ જે નિવેદનોને મંજૂરી આપે છે અથવા તેની સમક્ષ સાક્ષીઓ દ્વારા કરવાની જરૂર છે " - મૌખિક
પુરાવા કહે વાય છે.
દાવો અથવા કાર્યવાહીમાં પક્ષકારો દ્વારા કરવામાં આવેલા તથ્યોના નિવેદનો અને સાક્ષીઓ મૌખિક પુરાવાની રચના કરે
છે.
હાવભાવ દ્વારા કરવામાં આવેલ નિવેદનો મૌખિક પુરાવા તરીકે ગણી શકાય. ઉદા. આર. વિ. અબ્દુલ્લા.
S-3: દસ્તાવેજ
કોઈપણ પદાર્થ પર અક્ષરો, આકૃ તિઓ દ્વારા અથવા જેનો ઉપયોગ કરી શકાય તે બાબતને રેકોર્ડ કરવાના હે તુથી
વ્યક્ત કરવામાં આવે અથવા તેનું વર્ણન કરવામાં આવે.
ઉદા. લેખન એ એક દસ્તાવેજ છે.
મુદ્ રિત, લિથોગ્રાફ્ડ અથવા ફોટોગ્રાફ કરેલા શબ્દો દસ્તાવેજો છે.
નકશો અથવા યોજના એક દસ્તાવેજ છે;
મેટલ પ્લેટ અથવા પથ્થર પર એક શિલાલેખ એક દસ્તાવેજ છે.
કે રિકે ચર એ એક દસ્તાવેજ છે.
આમ આ શબ્દમાં એવા તમામ ભૌતિક પદાર્થોનો સમાવેશ થાય છે કે જેના પર પુરુષોના વિચારો લેખન દ્વારા
અથવા અન્ય કોઈપણ પરંપરાગત કાર્ય અથવા પ્રોતીક દ્વારા રજૂ કરવામાં આવે છે.
VOX AUDIT PETIT - Litera SCRIPTA MANET - પુરાવાનો કાયદો મૌખિક પુરાવાની સામે દસ્તાવેજી
પુરાવાની શ્રેષ્ઠ વિશ્વસનીયતાને માન્યતા આપે છે.
દસ્તાવેજી પુરાવા સંબંધિત સામાન્ય સિદ્ધાંતો (કલમ 67- 90)
S-61 કહે છે કે દસ્તાવેજની સામગ્રી પ્રાથમિક અથવા ગૌણ પુરાવા દ્વારા સાબિત થઈ શકે છે.
S-62: પ્રાથમિક પુરાવાનો અર્થ છે 'કોર્ટના નિરીક્ષણ માટે રજૂ કરાયેલ દસ્તાવેજ'.
સમજૂતી-1.
જ્યાં દસ્તાવેજ ઘણા ભાગોમાં છે, દરેક ભાગ પ્રાથમિક પુરાવા છે. જો સમકક્ષોમાં ચલાવવામાં આવે છે , તો દરેક પ્રોતિરૂપ
પ્રાથમિક પુરાવા છે.
સમજૂતી-2:
જ્યાં દસ્તાવેજોને એક સમાન પ્રોક્રિયા બનાવવામાં આવે છે, એટલે કે પ્રિન્ટિં ગ, લિથોગ્રાફ અથવા ફોટોગ્રાફી, દરેક
દસ્તાવેજોની સામગ્રીનો પ્રાથમિક પુરાવો છે.
S-63 - ગૌણ પુરાવાનો અર્થ છે અને તેમાં સમાવેશ થાય છે -
(i) મૂળ દસ્તાવેજોની પ્રોમાણિત નકલો.
(Ii) યાંત્રિક પ્રોક્રિયા દ્વારા મૂળમાંથી બનાવેલ નકલો જે નકલની ચોકસાઈની ખાતરી આપે છે,
(Iii) મૂળમાંથી બનાવેલી અથવા તેની સરખામણીમાં નકલો,
(Iv) જે પક્ષકારે તેના પર હસ્તાક્ષર કર્યા નથી તેની સામેના દસ્તાવેજનો કાઉન્ટરપાર્ટ,
(V) કોઈ વ્યક્તિ દ્વારા આપવામાં આવેલ દસ્તાવેજની સામગ્રીનો મૌખિક હિસાબ જેણે પોતે દસ્તાવેજ જોયો હોય.
આ વિભાગ તમામ પ્રોકારના ગૌણ પુરાવા માટે સંપૂર્ણ નથી.
S-65 પ્રોદાન કરે છે કે નીચેના કે સોમાં ગૌણ પુરાવા આપવામાં આવી શકે છે: -
(i) જ્યારે દસ્તાવેજ કબજામાં હોય -
(a) જેની સામે તે સાબિત થવાનું છે તે વ્યક્તિ
(b) કોઈપણ વ્યક્તિ પહોંચની બહાર અથવા કોર્ટની પ્રોક્રિયાને આધીન નથી
(c) કાયદે સર રીતે રજૂ કરવા બંધાયેલી વ્યક્તિ નોટિસ પછી પણ રજૂ કરતી નથી.
(Ii) જ્યારે પક્ષકાર દ્વારા જેની સામે સાબિત થવાનું હોય ત્યારે મૂળની સામગ્રી લેખિતમાં સ્વીકારવામાં આવે,
(Iii) જ્યારે કોઈની પોતાની બેદરકારીને કારણે મૂળ ખોવાઈ જાય અથવા નાશ પામે,
(Iv) જ્યારે મૂળ સરળતાથી ખસેડી શકાય તેવું ન હોય,
(V) જ્યારે મૂળ સાર્વજનિક દસ્તાવેજ હોય,
(Vi) જ્યારે અધિનિયમ દ્વારા મૂળની પ્રોમાણિત નકલની પરવાનગી આપવામાં આવે,
(Vii) જ્યારે મૂળમાં અસંખ્ય એકાઉન્ટ્ સ હોય અને અવલોકન માટે અણઘડ હોય, ત્યારે આવા દસ્તાવેજોનું સારાંશ
પરિણામ.
Ss-45 થી 51 'એક્સપર્ટ એવિડન્સ' સાથે વ્યવહાર I.E.Act,1872 ના S-5 ના સુસંગતતાના નિયમનો અપવાદ
છે.
S-45 આપે છે કે જ્યારે અદાલતે કોઈ મુદ્ દા પર અભિપ્રાય લેવાનો હોય
(i) વિદે શી કાયદો
(ii) વિજ્ઞાન અથવા કલાનું
(iii) હાથના લખાણની ઓળખ
(iv) આંગળીની છાપ તે મુદ્ દા પર 'વિશેષ કુ શળ વ્યક્તિઓ'ના અભિપ્રાયોને સુસંગત ગણવામાં આવશે.
આવી વ્યક્તિઓને એક્સપર્ટ કહે વામાં આવે છે.
ઉદા.: શું વ્યક્તિનું મૃત્યુ ઝેરને કારણે થયું છે? ઝેરથી ઉત્પન્ન થતા લક્ષણો અંગે નિષ્ણાત ડૉક્ટરનો અભિપ્રાય સુસંગત
ગણી શકાય.
સોનાની શુદ્ધતા અંગે વ્યાવસાયિક સુવર્ણકારનો અભિપ્રાય નિષ્ણાત પુરાવા તરીકે સંબંધિત હોઈ શકે છે. (અબ્દુલ
રહે માન વિ. મૈસુર રાજ્ય- (1972)
મુસ્લિમ કાયદો ભારતમાં વિદે શી કાયદો નથી.
S-46 કહે છે કે નિષ્ણાતોના અભિપ્રાય પર આધારિત તથ્યો સુસંગત છે.
ઉદા. A ને ચોક્કસ ઝેરથી ઝેર આપવામાં આવ્યું હતું કે કે મ તે પ્રોશ્ન. એ હકીકત એ છે કે જે વ્યક્તિઓ સમાન
ઝેરથી ઝેર પામ્યા હતા તેઓએ સમાન લક્ષણો દર્શાવ્યા હતા.
S-47 કહે છે કે હસ્તલેખન અંગેનો અભિપ્રાય ક્યારે સુસંગત રહે શે. - જે વ્યક્તિએ લખેલું અથવા સહી કર્યું હોવાનું
માનવામાં આવે છે તેના હસ્તાક્ષરથી પરિચિત કોઈપણ વ્યક્તિનો અભિપ્રાય સુસંગત છે.
સાબિત થઈ શકે છે -
(i) લેખકના પુરાવા દ્વારા
(Ii) નિષ્ણાતના અભિપ્રાય દ્વારા
(Iii) પ્રોશ્નમાં વ્યક્તિના હસ્તાક્ષરથી પરિચિત વ્યક્તિના પુરાવા દ્વારા, અને
Iv) કલમ-73 હે ઠળ કોર્ટ દ્વારા પોતે જ પ્રોશ્નમાં રહે લા હસ્તાક્ષરને સાબિત થયેલ હસ્તલેખન સાથે સરખાવી.
ડિજિટલ હસ્તાક્ષરના કિસ્સામાં, પ્રોમાણિત અધિકારીના અભિપ્રાય દ્વારા.
S-48 એ દરેક પુત્રોના અભિપ્રાયોને સુસંગત બનાવે છે જેઓ સામાન્ય અધિકાર અથવા રિવાજના અસ્તિત્વને જાણે
છે.
S-49 ઉપયોગો, સિદ્ધાંતો વગેરે અંગેના અભિપ્રાયોનો સંદર્ભ આપે છે - તેના પર જ્ઞાનના વિશેષ માધ્યમો ધરાવતા
વ્યક્તિઓના અભિપ્રાયો સુસંગત છે.
S-50 કહે છે કે જ્યારે અદાલતે એક વ્યક્તિ સાથેના સંબંધ વિશે અભિપ્રાય બનાવવો પડે છે, ત્યારે કુ ટું બના
કોઈપણ સભ્ય અથવા તે વિષય પર વિશેષ જ્ઞાન ધરાવતી વ્યક્તિ દ્વારા આવા સંબંધ વિશે વર્તન દ્વારા વ્યક્ત કરાયેલ
અભિપ્રાય સુસંગત છે.
ઉદા. શું A એ B નું કાયદે સરનું બાળક હતું.
શું A અને B ના લગ્ન થયા હતા.
S-51 કહે છે કે જ્યારે પણ કોઈ વ્યક્તિનો અભિપ્રાય સુસંગત હોય છે, ત્યારે આવા અભિપ્રાયના આધારો પણ
સુસંગત હોય છે.
S-74 કહે છે કે નીચેના દસ્તાવેજો જાહે ર દસ્તાવેજો છે: -
1) કૃત્યો અથવા કૃત્યોના રેકોર્ડ બનાવતા દસ્તાવેજો -
(i) સાર્વભૌમ સત્તાનો,
(Ii) સત્તાવાર સંસ્થાઓ અને ટ્ રિબ્યુનલ, અને
(Iii) ભારતના અથવા કોમનવેલ્થ અથવા વિદે શી દે શના જાહે ર અધિકારીઓ, કાયદાકીય, ન્યાયિક અને કારોબારી.
(2) જાહે ર રેકોર્ડ ખાનગી દસ્તાવેજોની કોઈપણ સ્થિતિમાં રાખવામાં આવે છે.
ઉદા. કં પનીના રજિસ્ટ્ રાર સાથે નોંધાયેલ કં પનીના લેખોનું મેમોરેન્ડમ.
સબ-રજિસ્ટ્ રારની ઓફિસમાં નોંધાયેલ ખાનગી વકફ ડીડ જાહે ર દસ્તાવેજ છે.
સાઈટ ઈન્સ્પેક્શન મેપ અને સાઈટ મેમોમાં પોલીસ અધિકારી દ્વારા કરાયેલી એન્ટ્ રીઓ જાહે ર દસ્તાવેજો તરીકે રાખવામાં
આવી છે.
રાષ્ટ્રીયકૃત બેંકોના બેંકર્સના પુસ્તકો જાહે ર દસ્તાવેજો છે.
પરંતુ સરકારમાં લાયસન્સ માટે ની અરજી દાખલ કરવામાં આવી હતી. જાહે ર દસ્તાવેજ નથી.
એ જ રીતે ડૉક્ટરને પુરાવામાં રજૂ કર્યા વિના પોસ્ટમોર્ટમ રિપોર્ટ મૃતકોની ઓળખના પુરાવા તરીકે જાહે ર દસ્તાવેજ
નથી.
SEC-75 કહે છે કે અન્ય તમામ દસ્તાવેજો ખાનગી દસ્તાવેજો છે.
ગૌણ પુરાવા/પ્રોમાણિત નકલો દ્વારા જાહે ર દસ્તાવેજોનો પુરાવો.
S-76 કહે છે કે સાર્વજનિક દસ્તાવેજની કસ્ટડી ધરાવનાર દરેક જાહે ર અધિકારીએ આવા દસ્તાવેજની તપાસ
કરવાનો અધિકાર ધરાવતા દરેક વ્યક્તિને કાયદાકીય ફી ચૂકવવા પર તેની એક નકલ માંગણી પર આપવી જોઈએ.
આવી નકલના તળિયે સમર્થન કે તે આવા દસ્તાવેજની સાચી નકલ છે , અને તેના પર હસ્તાક્ષર, તારીખ અને સત્તાવાર
શીર્ષક સાથે ચોંટાડવામાં આવશે અને સીલ કરવામાં આવશે.
S-77 પૂરી પાડે છે કે આવી પ્રોમાણિત નકલો સાર્વજનિક દસ્તાવેજોની સામગ્રી અથવા તેના ભાગના પુરાવા તરીકે
રજૂ કરી શકાય છે.
ખેતીના રજીસ્ટર, ગ્રામ સહાયકો દ્વારા તૈયાર કરાયેલ ડાંગર ઉત્પાદકોના રજીસ્ટર ગૌણ પુરાવા દ્વારા સાબિત થાય છે.
S-78 અન્ય સત્તાવાર દસ્તાવેજોના પુરાવા સાથે વ્યવહાર કરે છે -
કે ન્દ્ રીય અધિનિયમો, આદે શો અથવા સૂચનાઓ - સંબંધિત વિભાગોના વડાઓ દ્વારા પ્રોમાણિત.
વિધાનસભાઓની કાર્યવાહી - તે સંસ્થાઓના જર્નલ્સ અથવા સરકાર દ્વારા છાપવામાં આવેલી નકલો.
હર મેજેસ્ટી અથવા પ્રિવી કાઉન્સિલ દ્વારા જારી કરાયેલી ઘોષણાઓ, આદે શો અથવા નિયમો - લંડન ગેઝેટના અર્કની
નકલો દ્વારા.
વિદે શી કાયદાકીય અધિનિયમો - વિદે શી સત્તા દ્વારા પ્રોકાશિત જર્નલ્સ, આવા વિદે શી દે શના સાર્વભૌમની સીલ હે ઠળ
પ્રોમાણિત નકલ.
મ્યુનિસિપલ કાર્યવાહી - આવા સંસ્થાના પ્રોકાશનો તેમના કાનૂની રક્ષક દ્વારા પ્રોમાણિત
વિદે શી દે શમાં કોઈપણ અન્ય વર્ગના જાહે ર દસ્તાવેજો દસ્તાવેજના કાનૂની રક્ષક દ્વારા જારી કરાયેલી અસલ અથવા
પ્રોમાણિત નકલ દ્વારા પ્રોમાણપત્ર અને નોટરી પબ્લિક અથવા ભારતીય સલાહકાર અથવા રાજદ્વારી એજન્ટના સીલ
સાથે સાબિત થઈ શકે છે.
કલમ-79 થી 90 દસ્તાવેજો મુજબના અનુમાન સાથે વ્યવહાર કરો.
S-79 - પ્રોમાણિત નકલોની વાસ્તવિકતા અંગેની ધારણા - અદાલતો ધારણા કરશે.
S-80 - અદાલત પુરાવાના રેકોર્ડ તરીકે રજૂ કરાયેલા દસ્તાવેજોની વાસ્તવિકતાનું અનુમાન કરશે - સાક્ષીની જુબાની,
જજ અથવા મેજિસ્ટ્ રેટ સમક્ષ આરોપીનું કબૂલાત નિવેદન
S-81 - અદાલત ગેઝેટ, અખબારો, સંસદના ખાનગી અધિનિયમો અને અન્ય દસ્તાવેજો વગેરેની અસલિયત અંગે ધારણા
કરશે.
S-81-એ ઇલેક્ટ્ રોનિક સ્વરૂપોમાં ગેઝેટ તરીકે ની ધારણા.
S-82 - કોર્ટ સીલ અથવા સહીના પુરાવા વિના ઇંગ્લેન્ડમાં સ્વીકાર્ય દસ્તાવેજોની વાસ્તવિકતાનું અનુમાન કરશે.
S-83 - સરકારની સત્તા હે ઠળ જારી કરાયેલા નકશા અને યોજનાઓ અંગેની ધારણા - અદાલતો તેમની અસલિયતનું
અનુમાન કરશે.
S-84 - અદાલતો કાયદાના સંગ્રહની વાસ્તવિકતા અને વિદે શી દે શના નિર્ણયોના અહે વાલોનું અનુમાન કરશે.
S-85 - પાવર એટર્ની, ઇલેક્ટ્ રોનિક કરારો અને ડિજિટલ હસ્તાક્ષરોની ધારણા. - ધારવું પડશે.
S-86 - વિદે શી ન્યાયિક રેકોર્ડની પ્રોમાણિત નકલો તરીકે ની ધારણા - અદાલતો ધારણા કરશે.
S-87 - પુસ્તકો, નકશા અને ચાર્ટ્સ વિશે અનુમાન - ધારણા કરી શકે છે.
S-88 - ટે લિગ્રાફિક સંદે શાઓ માટે અનુમાન - ધારણા કરી શકે છે.
S-89 - અદાલત યોગ્ય સૂચના પછી પણ રજૂ ન કરાયેલ દસ્તાવેજોની યોગ્ય અમલીકરણની ધારણા કરશે.
S-90 - 30 વર્ષ જૂના દસ્તાવેજોની ધારણા - કદાચ ધારણા.
4. સાક્ષીઓ, પરીક્ષા અને ક્રોસ એક્ઝામિનેશન
સાક્ષી આપવાની યોગ્યતા (કલમ 118)
સાક્ષીઓ અને દસ્તાવેજ પુરાવાના મુખ્ય સ્ત્રોત છે. સાક્ષી એવી વ્યક્તિ છે જે કોઈપણ કોર્ટ સમક્ષ જુબાની
અથવા પુરાવા આપે છે. વાસ્તવમાં દરેક વ્યક્તિ પુરાવા આપવા માટે સક્ષમ છે પરંતુ અમુક સંજોગોમાં તેને પુરાવા આપવા
માટે ફરજ પાડવામાં આવી શકે નહીં. સાક્ષી પાસે વિશેષાધિકાર છે એટલે કે પ્રોશ્નનો જવાબ આપવાનો ઇનકાર કરવાનો
અધિકાર. કે ટલીક વ્યક્તિઓ છે જેઓ ચોક્કસ વિશેષાધિકારનો આનંદ માણે છે અને તેઓને જુબાની આપવા માટે ફરજ
પાડી શકાતી નથી.
સાક્ષીઓની યોગ્યતા- સાક્ષી સક્ષમ કહે વાય છે જ્યારે તેને કોર્ટમાં હાજર થવાથી અને પુરાવા આપતા
અટકાવવા માટે કાયદામાં કં ઈ ન હોય. શું સાક્ષી સક્ષમ છે, તે તેને પૂછવામાં આવેલ પ્રોશ્નને સમજવાની તેની ક્ષમતા અને
તેના તર્કસંગત જવાબો આપવાની ક્ષમતા પર આધાર રાખે છે . એસ.એસ. 118 થી 121 અને S.133 સાક્ષી તરીકે
હાજર થઈ શકે તેવા વ્યક્તિઓની યોગ્યતા સાથે વ્યવહાર કરે છે.
સાક્ષીની ફરજિયાતતા- સાક્ષી સક્ષમ હોઈ શકે છે અને છતાં અનિવાર્ય નથી તેની પાસે પ્રોશ્ન સમજવાની
શક્તિ હોઈ શકે છે અને તે તેના તર્કસંગત જવાબો આપી શકે છે , પરંતુ તે કોર્ટની સત્તાને આધીન ન હોઈ શકે ; એટલે
કે કોર્ટ તેને હાજર રહે વા અને તેની સમક્ષ જુબાની આપવા દબાણ કરી શકે નહીં. વિદે શી રાજદૂતો અને સાર્વભૌમને
પુરાવા આપવા માટે કોર્ટ સમક્ષ હાજર રહે વાની ફરજ પાડી શકાતી નથી. તેઓ એવી વ્યક્તિઓ છે, જે જુબાની આપવા
માટે સક્ષમ છે પરંતુ તેઓ કોર્ટ દ્વારા ફરજિયાત નથી. સામાન્ય રીતે સક્ષમ સાક્ષી ફરજિયાત હોઈ શકે છે . ફરીથી સાક્ષી
સક્ષમ છે અને ફરજીયાત પણ હોઈ શકે છે છતાં કાયદો તેને અમુક પ્રોશ્નોના જવાબ આપવા દબાણ કરી શકે નહીં.
આને પ્રોતિબંધિત અનિવાર્યતા અથવા વિશેષાધિકાર કહે વામાં આવે છે. મેજિસ્ટ્ રેટ, વકીલો, પતિ-પત્ની વગેરે, જ્યારે
તેઓને સાક્ષી તરીકે તપાસવામાં આવે ત્યારે ચોક્કસ પ્રોશ્નના જવાબો આપવાથી રક્ષણ મેળવવાનો અધિકાર છે,
એસ.એસ. 124 થી 132 વિશેષાધિકાર સાથે વ્યવહાર.
S.118 પૂરી પાડે છે: તમામ વ્યક્તિઓ જુબાની આપવા માટે સક્ષમ હશે સિવાય કે કોર્ટ માને છે કે તેઓને
પૂછવામાં આવેલા પ્રોશ્નોને સમજવામાં અથવા તે પ્રોશ્નોના તર્કસંગત જવાબો આપવાથી, નાજુક વર્ષો, અતિશય વૃદ્ધાવસ્થા,
રોગ, શરીરના સંબંધમાં અથવા મન, અથવા સમાન પ્રોકારનું અન્ય કોઈ કારણ.
સમજૂતી- પાગલ સાક્ષી આપવા માટે અસમર્થ નથી, સિવાય કે તેને તેના પાગલપણા દ્વારા તેને પૂછવામાં આવેલા પ્રોશ્નોને
સમજવા અને તેના તર્કસંગત જવાબો આપતા અટકાવવામાં ન આવે.
યોગ્યતાનો અર્થ અને કસોટી:-
યોગ્યતાનો અર્થ: પુરાવા આપવા માટે યોગ્યતાનો અર્થ એ છે કે કોર્ટમાં જુબાની આપવા માટે સંબંધિત વ્યક્તિ
સામે કોઈ કાનૂની અવરોધ નથી. આ વિભાગ તમામ વ્યક્તિઓને તેમને પૂછવામાં આવેલા પ્રોશ્નોની સાક્ષી આપવા અથવા
તે પ્રોશ્નોના તર્કસંગત જવાબો આપવા માટે સક્ષમ બનાવે છે (a) નાજુક વર્ષોથી, (b) આત્યંતિક વૃદ્ધાવસ્થા અથવા
(c) રોગ. આમ સમજણ એ યોગ્યતાની એકમાત્ર કસોટી છે. અદાલતે એ સુનિશ્ચિત કરવું પડશે કે , તે શ્રેષ્ઠ રીતે કરી
શકે છે, શું તે બૌદ્ ધિક ક્ષમતા અને સમજણની મર્યાદાથી તેણે ખાસ પ્રોસંગે જે જોયું કે સાંભળ્યું અથવા કર્યું તેનો
તર્કસંગત હિસાબ આપવા સક્ષમ છે.
યોગ્યતાની કસોટી:
સક્ષમતાની કસોટી એ પ્રોશ્નોને સમજવાની અને તર્કસંગત જવાબો આપવાની ક્ષમતા છે . કાયદાની બાબત તરીકે
સાક્ષી તેની જુબાનીને નકારવા માટે . પાગલ અને શરાબીઓ પણ તેમના સ્પષ્ટ અંતરાલમાં સાક્ષી આપવા માટે સક્ષમ છે
જો તેઓ તેમને પૂછવામાં આવેલા પ્રોશ્નોને સમજવા અને તર્કસંગત જવાબો આપવા સક્ષમ હોય.
સાક્ષીઓની યોગ્યતાની વિવિધ જોગવાઈઓ:-
(a) પાગલ:
પાગલ તે છે જે સમજ ધરાવે છે પરંતુ રોગ, દુઃખ અથવા અન્ય અકસ્માત દ્વારા તેના કારણોનો ઉપયોગ
ગુમાવ્યો છે જ્યાં સુધી બુદ્ ધિનું નિલંબન ચાલુ રહે છે, પાગલ સાક્ષી આપવા માટે અસમર્થ છે, પરંતુ તેની યોગ્યતા સ્પષ્ટ
અંતરાલ દરમિયાન પુનઃસ્થાપિત થાય છે . કલમ 118 ની સમજૂતી કહે છે , “પાગલ સાક્ષી આપવા માટે અસમર્થ નથી,
સિવાય કે તેને પાગલપણા દ્વારા તેને પૂછવામાં આવેલા પ્રોશ્નોને સમજવામાં અને તેના તર્કસંગત જવાબો આપવાથી
અટકાવવામાં ન આવે. "વધુમાં, વિકલાંગતા અમુક અભૌતિક બાબત તરીકે મોનોમેનિયા સુધી વિસ્તરતી નથી અને જ્યાં
કોઈ વ્યક્તિને સાક્ષી તરીકે રજૂ કરવામાં આવે છે જે મોનોમેનિયાથી પીડિત હોય છે , પ્રારંભિક, પુરાવા આપવાની તેની
ક્ષમતા અંગેની તપાસ શરૂ કરવી જોઈએ અને તેણે પોતે જ ફરજિયાત હોવું જોઈએ. તપાસવામાં આવે.
તેથી પાગલ અને શરાબીઓ પણ તેમના સ્પષ્ટ અંતરાલમાં સાક્ષી આપવા માટે સક્ષમ છે . જો તેઓ તેમને પૂછવામાં આવેલા
પ્રોશ્નોને સમજવામાં અને તેમના તર્કસંગત જવાબો આપવા સક્ષમ હોય.
(b) બાળ સાક્ષી અથવા બાળકની જુબાની:
કલમ 118 હે ઠળ, બાળક સક્ષમ સાક્ષી બની શકે છે. બાળકના નિવેદનને સ્વીકારતા અથવા રેકોર્ડ કરતા
પહે લા, અદાલતે પોતાને સંતુષ્ટ કરવું આવશ્યક છે કે :
i સાક્ષી પ્રોશ્નો સમજે છે, અને
ii.તેની બૌદ્ ધિક ક્ષમતા અને સમજણની મર્યાદાથી તે કોઈ ખાસ પ્રોસંગ પર તેણે જે જોયું, સાંભળ્યું કે કર્યું તેનો
તર્કસંગત હિસાબ આપવા સક્ષમ છે કે કે મ તે શ્રેષ્ઠ રીતે ખાતરી કરો. જો કોમળ વર્ષની વ્યક્તિ જરૂરિયાતોને સંતોષી
શકે , તો સાક્ષી તરીકે તેની યોગ્યતા સ્થાપિત થાય છે.
કોઈ શંકા નથી કે ભારતીય શપથ અધિનિયમની કલમ 5 હિતાવહ છે પરંતુ તે અધિનિયમની કલમ 13 એ
જોગવાઈ આપે છે કે કોઈપણ શપથ લેવાની કોઈ અવગણના કાર્યવાહીને અમાન્ય બનાવે છે અથવા પુરાવાને અસ્વીકાર્ય
બનાવે છે. કાનૂની દિશાની કોઈ નિશ્ચિત અવધિ નથી કે જેના હે ઠળ શિશુને અસમર્થ સાક્ષી પર પ્રોતિબંધ મૂકવામાં
આવે. નિયમ કે જેના દ્વારા સાત વર્ષથી ઓછી ઉંમરનું શિશુ ગુનો કરી શકે નહીં, કારણ કે કાયદો તેને ધારે છે કે તે
કૃત્ય માટે પૂરતી બુદ્ ધિ નથી, પુરાવાના કાયદામાં કોઈ સામ્યતા નથી. તેના પુરાવા નોંધતા પહે લા, અદાલતે પોતાને
સંતુષ્ટ કરવા માટે પ્રોશ્નો પૂછવા જોઈએ કે સાક્ષી પૂછેલા પ્રોશ્નોને સમજે છે અને તર્કસંગત જવાબો આપે છે, જો કે
આવા પ્રોશ્નો પૂછવાનું છોડી દે વાથી ટ્ રાયલ ખરાબ થશે નહીં. તેની ધાર્મિક માન્યતા સાથે કે આ જગતના કે પછીના
જૂઠાણાના પરિણામના તેના વિચાર સાથે તેને કોઈ લેવાદે વા નથી.
તે જરૂરી નથી કે બાળકને શપથની પ્રોકૃ તિ અને તેના પરિણામો વિશે પૂરતું જ્ઞાન હોવું જોઈએ. આ મુદ્ દા
પર, ભારતમાં કાયદો ઇંગ્લેન્ડ કરતાં અલગ છે . ઈંગ્લેન્ડમાં સક્ષમ સાક્ષી બનવા માટે બાળકે જૂઠું બોલવા બદલ
ભવિષ્યની તારીખમાં સજામાં વિશ્વાસ રાખવો જોઈએ. ભારતમાં એક બાળક, જો કે , તે શપથના નૈતિક સૂચિતાર્થને સમજી
શકતો નથી, તે પુરાવા આપી શકે છે. આવા કિસ્સામાં, તેમને કોઈ શપથ લેવડાવવામાં આવશે નહીં.
તેની જુબાની નોંધનાર મદદનીશ સેશન્સ જજ દ્વારા પરીક્ષા સમયે યુવતીની ઉંમર સાત કે એંસી વર્ષ હોવાનું જણાવવામાં
આવ્યું હતું. તેણે પ્રોમાણિત કર્યું કે તેણી શપથની પવિત્રતાને સમજી શકતી નથી અને તે મુજબ તેણીને શપથ લીધા
નથી. તેણે પ્રોમાણપત્ર આપ્યું ન હતું કે બાળક સાચું બોલવાની ફરજ સમજે છે.
યુવતીના પુરાવાની સ્વીકૃ તિ પર પ્રોશ્ન ઊભો થયો.
ભારતીય શપથ અધિનિયમ, 1873 ના S.5 ની જોગવાઈ નીચે મુજબ સૂચવે છે:
'પરંતુ કે જ્યાં સાક્ષી બાર વર્ષથી ઓછી ઉંમરનું બાળક હોય, અને અદાલત અથવા આવા સાક્ષીને તપાસવાની સત્તા
ધરાવતી વ્યક્તિનો અભિપ્રાય એવો હોય કે આવા સાક્ષીને તપાસવાની સત્તા હોય તો તે સાચું બોલવાની ફરજ સમજતો
હોવા છતાં, તે પ્રોતિજ્ઞાની શપથની પ્રોકૃ તિને સમજી શકતો નથી. આ કલમની ઉપરોક્ત જોગવાઈઓ અને શપથ
અધિનિયમની કલમ S.6 ની જોગવાઈઓ, આવા સાક્ષીને લાગુ પડશે નહીં, પરંતુ આવા કોઈ પણ કિસ્સામાં શપથ અથવા
પ્રોતિજ્ઞાની ગેરહાજરી આવા સાક્ષી દ્વારા રાજ્યને આપેલા કોઈપણ પુરાવાને અસ્વીકાર્ય બનાવશે નહીં. સત્ય઼.'
ઉપર દર્શાવેલ જોગવાઈ એવિડન્સ એક્ટના S.118 અને શપથ અધિનિયમના S.13 સાથે નીચે મુજબ વાંચવી
આવશ્યક છે: 'કોઈપણ શપથ લેવા અથવા કોઈ ખાતરી કરવા માટે કોઈ ચૂક નહીં - અને કોઈપણ અનિયમિતતા,
જેમાંથી તેમાંના કોઈપણ એકનું સંચાલન કરવામાં આવે છે , કોઈપણ કાર્યવાહીને અમાન્ય બનાવશે અથવા કોઈપણ
પુરાવાને અસ્વીકાર્ય રેન્ડર કરશે.
SC એ દલીપ સિંહ વિ. પંજાબ સ્ટે ટ, AIR 1979,1176 માં નોંધ્યું છે કે જો કિશોરવયના બાળકોના
સંસ્કરણ પરથી એવું જણાય છે કે તે એટલું સત્ય છે કે જે યોગ્ય રીતે માની શકાય છે, તો બાળકો જેવી દલીલો
શીખવવામાં આવી હતી અથવા ફરિયાદી સંસ્કરણ આપવામાં આવ્યું હતું. પોપટ જેવા. સ્વીકાર્ય નથી.
S.C દ્વારા એવું માનવામાં આવે છે કે શપથ લેવાનું ચૂકવું, પુખ્ત વયના લોકો માટે પણ, માત્ર સાક્ષીની
વિશ્વસનીયતા પર જ જાય છે અને તેની યોગ્યતા પર નહીં .યોગ્યતાનો પ્રોશ્ન એવિડન્સ એક્ટના S.118 માં
ઉકે લવામાં આવ્યો છે. તે જોવામાં આવશે કે જ્યાં સુધી કોર્ટ અન્યથા ધ્યાનમાં ન લે ત્યાં સુધી હકીકતમાં હંમેશા યોગ્યતા
હોય છે. આગળ એવું પણ રાખવામાં આવ્યું છે કે બાળ સાક્ષીની તપાસ કરતી સત્તાધિકારીની અદાલતની અવગણના,
ઔપચારિક રીતે નોંધવા માટે કે તેના મતે સાક્ષી સત્ય બોલવાની ફરજ સમજે છે , જો કે તે શપથનું સ્વરૂપ સમજી
શકતો નથી અથવા પ્રોતિજ્ઞા, તે સાક્ષી દ્વારા આપવામાં આવેલ પુરાવાની સ્વીકાર્યતાને અસર કરતું નથી. S.C એ જો
કે , નીચે મુજબ અવલોકન કર્યું:
"જ્યારે બાળકની તપાસ કરવામાં આવે ત્યારે તે ઇચ્છનીય છે કે ન્યાયાધીશો અને મેજિસ્ટ્ રેટ હંમેશા તેમનો
અભિપ્રાય રેકોર્ડ કરે કે બાળક સત્ય બોલવાની ફરજ સમજે છે અને શા માટે તેઓ વિચારે છે કે અન્યથા સાક્ષીની
વિશ્વસનીયતા પર ગંભીર અસર થઈ શકે છે, જેથી કે ટલાક કિસ્સાઓમાં રેકોર્ડ પર અસર કરતા પુરાવાને નકારવા
જરૂરી બની શકે છે.”
બાળક સક્ષમ સાક્ષી હોઈ શકે છે, તેમ છતાં તેને સ્વીકારવામાં આવે તે પહે લાં તેના પુરાવાની નજીકથી તપાસ
સ્વીકાર્ય છે. બાળકની યોગ્યતા સુસંગત ન હતી અને સંભવતઃ સ્વીકાર કર્યા પછી તેણીની કલ્પના પર દોરવામાં આવી
હતી. પુરાવા આપવા માટે બાળકની યોગ્યતા વય દ્વારા નિયંત્રિત થતી નથી, પરંતુ તેની પાસે રહે લી સમજણની ડિગ્રી
દ્વારા તેનું નિયમન કરવામાં આવે છે અને તેની જુબાનીને જે ક્રેડિટ આપવામાં આવે તે અંગે કોઈ નિશ્ચિત નિયમ
નક્કી કરી શકાતો નથી. આ પ્રોશ્ન સંખ્યાબંધ સંજોગો પર આધાર રાખે છે જેમ કે પુરાવાની સુસંગતતા શીખવવાની
સંભાવના, તે ક્રોસ એક્ઝામિનેશનની કસોટીમાં કે ટલી હદ સુધી ઊભો રહ્યો અને બાકીના પુરાવા સાથે તે કે ટલો મેળ
ખાય છે.
મહારાષ્ટ્ર રાજ્ય વિ. દામા ગોપીનાથ શિંદે , AIR 2000 SC 1691 માં, સુપ્રીમ કોર્ટ દ્વારા એવું નક્કી
કરવામાં આવ્યું હતું કે સાત વર્ષ પહેલાંની એક છોકરીએ તેના પાડોશી અને રમતના સાથી, મૃતકને ગુમાવ્યો છે, જ્યારે
તેઓ સાથે રમતા હતા. બાદમાં મૃતકની લાશ મળી આવી હતી. સર્વોચ્ચ અદાલત દ્વારા એવું નક્કી કરવામાં આવ્યું હતું
કે બાળકની જુબાનીનો અસ્વીકાર ફક્ત આ આધાર પર કે તે વયના બાળક માટે ત્રણ વર્ષ પહે લાં જે બન્યું હતું તે
યાદ રાખવું શક્ય નથી.
(c) બહેરા અને મૂંગા:
S.119 હે ઠળ, એક વ્યક્તિ, જે બહે રા અને મૂંગા છે તે પણ સક્ષમ સાક્ષી બની શકે છે, જો કે તે પ્રોશ્નને
સમજે છે અને લેખિત, ચિહ્નો અથવા અન્ય કોઈપણ રીતે જવાબ આપવા સક્ષમ છે કે જેમાં તે પોતાને સમજી શકે .
બહે રા અને મૂંગાના કિસ્સા બાળક કરતા નીચેની બે રીતે અલગ પડે છે:
(a) બહે રા અને મૂંગાઓએ કૃ ત્યનું સ્વરૂપ સમજવું જોઈએ. બાળકને સમજવાની જરૂર નથી.
(b) બહે રા અને મૂંગા 119 હે ઠળના સંકે તો દ્વારા તેના પુરાવા આપી શકે છે.
 બહે રા અને મૂંગા વ્યક્તિઓને અગાઉ મૂર્ખ માનવામાં આવતા હતા અને તેથી, આધુનિક સિદ્ધાંત દ્વારા સાક્ષી
આપવા માટે અસમર્થતા એ છે કે તેઓ પૂરતી સમજ ધરાવતા હોય છે , તેઓ સંકે તો દ્વારા અથવા દુભાષિયા દ્વારા
અથવા લેખિતમાં પુરાવા આપી શકે છે.
દરેક વ્યક્તિ પુરાવા આપવા માટે સક્ષમ છે , જો કે તેણે તેને પૂછેલા પ્રોશ્નોને સમજવામાં સક્ષમ હોવાની કસોટી
સંતોષી હોય, અને તે તે પ્રોશ્નોના તર્કસંગત જવાબો આપી શકે તેવી સ્થિતિમાં હોય. કોઈપણ વ્યક્તિ જે આ પરીક્ષણોને
સંતોષે છે તે સાક્ષી આપવા માટે સક્ષમ હશે. બાળક, બહે રા અને મૂંગા વ્યક્તિઓ પુરાવા આપી શકે છે.
રાજ્ય વિશેષાધિકાર (કલમ 123)
તિલકા અને Ors. 20 જૂન, 1958 ના રોજ રાજ્ય વિરુદ્ધ
સમકક્ષ અવતરણો: AIR 1959 બધા 543, 1959 Cri LJ 1035
લેખકઃ એ શ્રીવાસ્તવ
બેંચ: એ શ્રીવાસ્તવ
ઓર્ડર એ.પી. શ્રીવાસ્તવ, જે.
1. અરજદારોએ એક પોલીસ અધિકારી મુન્શી સિંઘ સામે ચોક્કસ ફરિયાદ કરી હતી અને તે ફરિયાદના આધારે મુનશી
સિંઘ સામે પોલીસ અધિનિયમની કલમ 7 હે ઠળ કે સ ચલાવવામાં આવ્યો હતો. તે કે સમાં અમુક સાક્ષીઓની તપાસ કરવામાં
આવી હતી અને અમુક ઘટનાઓ અંગે જુબાની આપવામાં આવી હતી. ત્યારપછી અરજદારોને કલમ 147 અને 323,
325 અને 332 હે ઠળ કલમ 149, I.P.C. સાથે વાંચવામાં આવતા શિક્ષાપાત્ર ગુનાઓ માટે પડકારવામાં આવ્યો
હતો. અને કલમ 7 હે ઠળની કાર્યવાહીમાં જે સાક્ષીઓની તપાસ કરવામાં આવી હતી તે જ સાક્ષીઓની ફોજદારી
સુનાવણીમાં તપાસ કરવામાં આવી હતી. અરજદારો પોલીસ અધિનિયમની કલમ 7 હે ઠળની કાર્યવાહીમાં આપેલા તેમના
અગાઉના નિવેદનોના આધારે તે સાક્ષીઓની ઊલટતપાસ કરવા માગતા હતા કારણ કે તે તેમનો કે સ હતો કે ટ્ રાયલ
વખતે સાક્ષીઓએ સાક્ષી આપતી વખતે એવી બાબતો કહી હતી, જે સીધી રીતે વિરોધાભાસી હતી. પોલીસ અધિનિયમની
કલમ 7 હે ઠળની કાર્યવાહી દરમિયાન તેઓએ શું જણાવ્યું હતું. સાક્ષીઓના અગાઉના નિવેદનો સાથે તેઓનો મુકાબલો
થાય અને તે રીતે વિરોધાભાસ થાય તે હે તુથી, અરજદારોએ પોલીસ અધિનિયમની કલમ 7 હે ઠળની કાર્યવાહીનો રેકોર્ડ
મંગાવ્યો જેમાં સાક્ષીઓના અગાઉના નિવેદનો હતા. પોલીસ અધિક્ષક પાસેથી રેકોર્ડ મંગાવવામાં આવ્યો હતો. તેણે
મેજિસ્ટ્ રેટને સીલબંધ કવરમાં રેકોર્ડ મોકલ્યો અને ભારતીય પુરાવા અધિનિયમની કલમ 123 અને 124 હે ઠળ
વિશેષાધિકારનો દાવો કર્યો, મેજિસ્ટ્ રેટે વિશેષાધિકારનો દાવો સ્વીકાર્યો અને નક્કી કર્યું કે અરજદારો તે નિવેદનો રજૂ
કરવા માટે હકદાર નથી. અરજદારો અધિક જિલ્લા મેજિસ્ટ્ રેટની ઝૂંપડીમાં સુધારો કરવા ગયા અને તેમણે હસ્તક્ષેપ
કરવાનો ઇનકાર કર્યો અને વિદ્વાન મેજિસ્ટ્ રેટના અભિપ્રાય સાથે સંમત થયા. તેથી, અરજદારોએ આ કોર્ટમાં રિવિઝનમાં
આવીને એવી દલીલ કરી છે કે પોલીસ અધિક્ષક દ્વારા કરવામાં આવેલા વિશેષાધિકારના દાવા સંદર્ભે નીચેની બે
અદાલતો દ્વારા લેવામાં આવેલો અભિપ્રાય ખોટો છે અને તેઓ આ કે સનો રેકોર્ડ રાખવા માટે હકદાર હતા. સાક્ષીઓના
અગાઉના નિવેદનો ઉલટતપાસ દરમિયાન તે નિવેદનો સાથે સાક્ષીઓનો મુકાબલો કરી શકશે. કલમ 123, પુરાવા
અધિનિયમ આપે છે:---
"સંબંધિત વિભાગના વડાના અધિકારીની પરવાનગી સિવાય, રાજ્યની કોઈપણ બાબતોને લગતા અપ્રોકાશિત
સત્તાવાર રેકોર્ડ્સમાંથી મેળવેલા પુરાવા આપવાની કોઈને પણ પરવાનગી આપવામાં આવશે નહીં, જે તેને યોગ્ય લાગે તેવી
પરવાનગી આપશે અથવા અટકાવશે." કલમ 124 પછી નીચે મૂકે છે-
"કોઈપણ જાહે ર અધિકારીને સત્તાવાર વિશ્વાસમાં તેને કરવામાં આવેલ સંદે શાવ્યવહાર જાહે ર કરવા માટે ફરજ પાડવામાં
આવશે નહીં, જ્યારે તે માને છે કે જાહે ર હિતોને જાહે ર કરવાથી નુકસાન થશે." પુરાવા અધિનિયમની કલમ 162 પૂરી
પાડે છે કે -"દસ્તાવેજ રજૂ કરવા માટે સમન્સ કરાયેલા સાક્ષીએ, જો તે તેના કબજામાં અથવા સત્તામાં હોય, તો તેને
કોર્ટમાં લાવવો જોઈએ, તેના ઉત્પાદન અથવા તેની સ્વીકાર્યતા પર કોઈ પણ વાંધો હોવા છતાં. આવા કોઈપણ વાંધાની
માન્યતા પર નિર્ણય લેવામાં આવશે ન્યાયાલય.
"કોર્ટ, જો તે યોગ્ય જણાશે, તો દસ્તાવેજનું નિરીક્ષણ કરી શકે છે, સિવાય કે તે રાજ્યની બાબતોનો સંદર્ભ આપે,
અથવા તેની સ્વીકૃ તિ નક્કી કરવા માટે તેને સક્ષમ કરવા માટે અન્ય પુરાવા લે."
વિભાગમાં ત્રીજી કલમ પણ છે, પરંતુ તે આપણા વર્તમાન હે તુઓ માટે મહત્વની નથી.
2. કલમ 123 નું વિશ્લેષણ દર્શાવે છે કે જો બે સંજોગો અસ્તિત્વમાં છે, એટલે કે .
(1) રાજ્યના પ્રોણયને લગતો અપ્રોકાશિત સત્તાવાર રેકોર્ડ છે, અને
(2) કોઈ વ્યક્તિ તે પ્રોકારના રેકોર્ડમાંથી મેળવેલા પુરાવા આપવાનો પ્રોયાસ કરી રહી છે, વિભાગ તે પ્રોદાન કરે છે
(3) આવા પુરાવા સંબંધિત વિભાગના વડાની પરવાનગી સિવાય રજૂ કરવાની પરવાનગી આપવામાં આવશે નહીં.
પરવાનગી આપવી કે અટકાવવી તે તેના વિવેકબુદ્ ધિમાં રહે શે.
3. પ્રોશ્નમાંનો રેકોર્ડ રાજ્યની કોઈપણ બાબતને લગતો અપ્રોકાશિત અધિકૃત રેકોર્ડ છે કે કે મ તે પ્રોશ્ન સંબંધિત
વિભાગના વડા દ્વારા કલમ 123 નો લાભ લઈ શકાય તે પહે લાં પ્રોથમ નિર્ણય લેવો જોઈએ. તે પ્રોશ્ન વિભાગના વડા
પોતે નક્કી કરી શકતા નથી. તે કોર્ટ છે જેણે નિર્ણય લેવો જોઈએ કે શું પ્રોશ્નમાંનો રેકોર્ડ અપ્રોકાશિત રેકોર્ડ છે અને
શું તે રાજ્યના પ્રોણય સાથે સંબંધિત છે. પુરાવા અધિનિયમની કલમ 162 હે ઠળ જ્યારે રેકોર્ડ રજૂ કરવો જરૂરી હોય
ત્યારે તે રજૂ કરવું આવશ્યક છે . પ્રોશ્નનો નિર્ણય લેવા માટે કોર્ટ દસ્તાવેજનું નિરીક્ષણ કરી શકે છે સિવાય કે તે
રાજ્યના કોઈ મામલા સાથે સંબંધિત હોય. પછીના કિસ્સામાં તેણે દસ્તાવેજની પ્રોકૃ તિને લગતા અન્ય પુરાવા લેવા પડશે.
પરંતુ દસ્તાવેજ રાજ્ય સાથે સંબંધિત કોઈ અપ્રોકાશિત રેકોર્ડ છે કે કે મ તે નક્કી કરવાનો વિશેષાધિકાર કોર્ટનો છે,
અને તે એકલી કોર્ટ જ તે બાબતનો સામનો કરી શકે છે (પબ્લિક પ્રોસિક્યુટર વિ. વેંકટ નરસૈયા, AIR 1957 અંધ
પ્રા. 486). જો કોર્ટ, તે જરૂરી ગણે તેવા પુરાવા પછી અથવા દસ્તાવેજ જોયા પછી, એવા નિષ્કર્ષ પર આવે છે કે
દસ્તાવેજ અપ્રોકાશિત સત્તાવાર રેકોર્ડ નથી, અથવા તે રાજ્યની બાબત સાથે સંબંધિત નથી, તો ત્યાં સમાપ્ત થાય છે.
બાબત અને કલમ 123 લાગુ થવાનું બંધ કરે છે.
જો, બીજી બાજુ, કોર્ટ એવા નિષ્કર્ષ પર આવે છે કે પ્રોશ્નમાંનો દસ્તાવેજ કલમ 123 માં ઉલ્લેખિત પ્રોકારનો
છે, એટલે કે , તે રાજ્યના કોઈપણ મામલાને લગતો અપ્રોકાશિત સત્તાવાર રેકોર્ડ છે , તો પછી, પરવાનગી આપવી જોઈએ
કે કે મ. તે દસ્તાવેજના આધારે કોઈને પુરાવા આપવા તે સંબંધિત વિભાગના વડાની વિવેકબુદ્ ધિ પર આધારિત છે. તે
એકલા તે જ નક્કી કરી શકે છે કે તે કિસ્સામાં તે પરવાનગી આપશે કે તે આપવાનો ઇનકાર કરશે. ભલે તે તે
વિવેકબુદ્ ધિનો ઉપયોગ એક રીતે કરે કે બીજી રીતે તે તેની પોતાની દે ખરેખ છે. કોર્ટ તેને કોઈ ચોક્કસ રીતે તે
વિવેકબુદ્ ધિનો ઉપયોગ કરવા દબાણ કરી શકે નહીં.
4. પુરાવા અધિનિયમની કલમ 124 જાહે ર અધિકારીને તેને સત્તાવાર વિશ્વાસમાં કરવામાં આવેલા સંદે શાવ્યવહારને
જાહે ર કરવા માટે ફરજ પાડવાથી પ્રોતિબંધિત કરે છે, જો તેને લાગે કે આવા જાહે રાતથી જાહે ર હિતને નુકસાન થશે.
આ કલમ લાગુ કરવા માટે પહે લો પ્રોશ્ન જે નક્કી કરવાનો છે તે એ છે કે શું સંદે શાવ્યવહાર જે જાહે ર કરવાનો છે તે
અધિકારીને જાહે ર વિશ્વાસમાં કરવામાં આવ્યો હતો. જો આ પ્રોકારનો સંદે શાવ્યવહાર હોય તો તે જાહે ર કરવાના કારણે
જાહે ર હિતને નુકસાન થશે કે નહીં તે નક્કી કરવાનું સંબંધિત અધિકારીનું રહે શે અને જો તે વિચારે છે કે તેને
નુકસાન થશે, તો હોને તે સંદે શાવ્યવહાર જાહે ર કરવાની ફરજ પાડી શકાય નહીં.
5. હવે, હાલના કે સમાં પોલીસ અધિનિયમની કલમ 7 હે ઠળની કાર્યવાહીનો રેકોર્ડ સીલબંધ કવરમાં મેજિસ્ટ્ રેટને
મોકલવામાં આવ્યો હતો. મેજિસ્ટ્ રેટે પોતે રેકોર્ડની તપાસ કરી ન હતી. તેણે તેના સમાવિષ્ટો વિશે કોઈ પુરાવા લીધા હોય
તેવું પણ લાગતું નથી. તેથી, મેજિસ્ટ્ રેટ સમક્ષ એવી કોઈ સામગ્રી ન હતી કે જેના આધારે તે આ તારણને રેકોર્ડ કરી
શકે કે કે મ તે પ્રોશ્નમાંનો રેકોર્ડ રાજ્યને લગતા કોઈ અપ્રોકાશિત રેકોર્ડ છે કે કે મ કે વિદ્વાન મેજિસ્ટ્ રેટે તે અસર
માટે કોઈ તારણો રેકોર્ડ કર્યા નથી. પોલીસ અધિક્ષકે સીલબંધ કવર પર શું નોંધ્યું હતું તે જ તેણે સ્વીકાર્યું છે. તેથી,
વિદ્વાન મેજિસ્ટ્ રેટ, તે સત્તાનો ઉપયોગ કરવામાં નિષ્ફળ ગયા કે જે તે નક્કી કરવાની તેમની પાસે હતી કે શું
પ્રોશ્નમાંનો રેકોર્ડ વાસ્તવમાં રાજ્યના મામલાને લગતો અપ્રોકાશિત રેકોર્ડ છે, અને તે પ્રોશ્નનો નિર્ણય કર્યા વિના તેઓ
દ્વારા કરવામાં આવેલા વિશેષાધિકારના દાવાને સ્વીકારી શક્યા નહીં. પોલીસ અધિક્ષકને કે તે રેકોર્ડના આધારે પુરાવા
આપવા દે શે નહીં. એવો દાવો કરવાનો તબક્કો કે વિશેષાધિકાર મેજિસ્ટ્ રેટે નક્કી કર્યા પછી આવ્યો હશે કે રેકોર્ડ એ
રાજ્યના પ્રોણયને લગતો અપ્રોકાશિત રેકોર્ડ છે. જો પ્રોશ્ન પર તેમનો નિર્ણય નકારાત્મક હોત તો કલમ 123 હે ઠળ
વિશેષાધિકારનો દાવો કરવાનો પ્રોશ્ન જ ઊભો ન થયો હોત.
6. હાલના કે સમાં એવિડન્સ એક્ટની કલમ 124 લાગુ કરવાનો કોઈ પ્રોશ્ન જ નહોતો. કોઈ પણ જાહે ર અધિકારીને
સત્તાવાર વિશ્વાસમાં તેમને કરેલા સંદે શાવ્યવહારને જાહે ર કરવા માટે ફરજ પાડવામાં આવી ન હતી. અગાઉ આપેલા
સાક્ષીઓના નિવેદનો ફક્ત તે સાક્ષીઓના પોતાના વિરોધાભાસ માટે જરૂરી હતા. તેમ જ એવું કહી શકાય નહીં કે
નિવેદનો કોઈ જાહે ર અધિકારીને સત્તાવાર વિશ્વાસમાં આપવામાં આવ્યા હતા અને અન્ય વ્યક્તિઓ જાણતા ન હતા.
અરજદારો પોતે પોલીસ અધિનિયમની કલમ 7 હે ઠળની કાર્યવાહીમાં પક્ષકાર હતા કારણ કે તેમની પોતાની ફરિયાદ પર
કાર્યવાહી શરૂ કરવામાં આવી હતી. અરજદારો માટે વિદ્વાન કાઉન્સેલ મને કહે છે કે તે કાર્યવાહી દરમિયાન જ્યારે
સાક્ષીઓની તપાસ કરવામાં આવી ત્યારે અરજદારો હાજર હતા. તે કિસ્સામાં અરજદારોએ જાણવું જ જોઇએ કે નિવેદનો
શું છે, અને નિવેદનો કોઈને વિશ્વાસમાં લેવાનો કોઈ પ્રોશ્ન નથી. જાહે ર હિતને અસર કરતી કોઈપણ રીતે તેમના
ખુલાસાનો પ્રોશ્ન પણ હોઈ શકે નહીં. તેઓ પહે લાથી જ ઓછામાં ઓછા અરજદારો અને તે વ્યક્તિઓ કે જેઓ તે
નિવેદનો આપવામાં આવ્યા હતા તે સમયે હાજર હતા તે પહે લાથી જ જાહે ર કરવામાં આવ્યા હતા.
7. નીચેની અદાલતો, તેથી, પોલીસ અધિક્ષકને આ ચોક્કસ રેકોર્ડના સંદર્ભમાં કોઈ વિશેષાધિકારનો દાવો કરવાની મંજૂરી
આપવા માટે ગેરવાજબી જણાય છે કે શું તે રેકોર્ડ રાજ્યના સંબંધને લગતો અપ્રોકાશિત રેકોર્ડ હતો કે કે મ.
વિશેષાધિકારનો દાવો કરવાની મંજૂરી આપતો હુકમ, તેથી, મારા મતે, એક બાજુએ મુકવો જોઈએ અને કે સ વિદ્વાન
મેજિસ્ટ્ રેટને પાછો મોકલવો જોઈએ જેથી કરીને તે પહે લા નક્કી કરી શકે કે પ્રોશ્નમાંનો રેકોર્ડ એ અફે ર સંબંધિત
અપ્રોકાશિત રેકોર્ડ છે કે કે મ. રાજ્ય તે પ્રોશ્નનો નિર્ણય કરતી વખતે વિદ્વાન મેજિસ્ટ્ રેટ હરબન્સ સહાય વિ. સમ્રાટ,
13 Cri LJ 445 ના કે સમાં કોલકાતા હાઈકોર્ટ દ્વારા કરવામાં આવેલા અવલોકનોને ધ્યાનમાં લઈ શકે છે. જો વિદ્વાન
મેજિસ્ટ્ રેટ નિર્ણય કરે છે કે પ્રોશ્નમાંનો રેકોર્ડ કલમના કાર્યક્ષેત્રમાં આવે છે ભારતીય પુરાવા અધિનિયમના 123, તે
પોલીસ અધિક્ષક માટે રહે શે, જે વિભાગના વડા છે, તે નક્કી કરવા માટે કે તે દસ્તાવેજોનો ઉપયોગ કરવાની મંજૂરી
આપશે કે નહીં. જો, જો કે , મેજિસ્ટ્ રેટ નક્કી કરે છે કે દસ્તાવેજો એવા નથી કે જે કલમ 123 દ્વારા આવરી લેવામાં
આવ્યા હોય, તો તે વિશેષાધિકારનો દાવો કરવાનો પ્રોશ્ન જ ઊભો થશે નહીં.
8. પુનરાવર્તનમાં અરજીને, તેથી, ઉપરોક્ત હદ સુધી માન્ય છે. કાયદા અનુસાર કાર્યવાહી કરવા માટે રેકોર્ડ નીચેની
કોર્ટમાં પાછો મોકલવા દો વ્યવસાયિક વિશેષાધિકાર (કલમ 126,127,128)એવું અવલોકન કરવામાં આવ્યું છે કે
ન્યાયના વહીવટની સાઉન્ડ સિસ્ટમમાં ત્રણ ઘટકો હોવા જોઈએ, એટલે કે સામાજિક ન્યાયની સમજદાર વિભાવનાઓ પર
આધારિત કાયદાનું સુઆયોજિત જૂથ, બેન્ચ અને બારની બનેલી ન્યાયિક વંશવેલો, કાયદામાં શીખેલી અને પ્રેરિત.
વ્યાવસાયિક આચરણના ઉચ્ચ સિદ્ધાંતો અને ન્યાયી ટ્ રાયલ સુનિશ્ચિત કરવા માટે યોગ્ય પેઢીના અસ્તિત્વ દ્વારા.
"વિશેષાધિકૃ ત વ્યાવસાયિક સંચાર" એ કાનૂની સલાહકાર અને ગ્રાહક વચ્ચેના સંચારને આપવામાં આવતું રક્ષણ છે . તે
ન્યાયના હિતના સંદર્ભમાં છે, જે અદાલતોની પ્રેક્ટિસમાં ન્યાયશાસ્ત્રમાં કુ શળ પુરુષોની સહાય વિના આગળ વધી શકતું
નથી, અને અધિકારો અને જવાબદારીઓને અસર કરતી બાબતોમાં, જે તમામ ન્યાયિક કાર્યવાહીનો વિષય બને છે. જો
વિશેષાધિકાર બિલકુ લ અસ્તિત્વમાં ન હોત, તો દરેકને તેના પોતાના કાનૂની સંસાધનો પર ફેંકવામાં આવશે. તમામ
વ્યાવસાયિક સહાયથી વંચિત, એક માણસ કોઈપણ કુ શળ વ્યક્તિની સલાહ લેવાનું સાહસ કરશે નહીં, અથવા ફક્ત
તેના વકીલને તેનો અડધો કે સ કહે વાની હિંમત કરશે. નીચેની ચર્ચા ભારત અને ઈંગ્લેન્ડમાં વિશેષાધિકૃત સંદે શાવ્યવહાર
સાથે સંકળાયેલા કાયદાઓની તુલના કરે છે.
ભારતીય કાયદો:
ભારતમાં, ભારતીય પુરાવા અધિનિયમ, 1872 ની કલમ 126 થી 129 વિશેષાધિકૃ ત સાથે વ્યવહાર કરે
છે જે કાનૂની સલાહકાર અને ગ્રાહક વચ્ચે વ્યાવસાયિક સંચાર સાથે જોડાયેલ છે . કલમ 126 અને 128 એવા
સંજોગોનો ઉલ્લેખ કરે છે કે જેના હે ઠળ કાનૂની સલાહકાર આવા વ્યાવસાયિક સંચારનો પુરાવો આપી શકે છે . કલમ
127 એ જોગવાઈ કરે છે કે દુભાષિયા, કારકુ ન અથવા કાનૂની સલાહકારના નોકરોને તે જ રીતે પ્રોતિબંધિત
કરવામાં આવે છે. કલમ 129 કહે છે કે જ્યારે કાનૂની સલાહકારને તેની અને તેના ક્લાયન્ટ વચ્ચે થયેલી ગોપનીય
વાતચીતને જાહે ર કરવા માટે ફરજ પાડી શકાય છે.
કલમ 126 જણાવે છે કે કોઈપણ બેરિસ્ટર, એટર્ની, વકીલ અથવા વકીલને કોઈપણ સમયે પરવાનગી આપવામાં આવશે
નહીં
1. તેના ક્લાયન્ટ દ્વારા અથવા તેના વતી તેને કરવામાં આવેલ કોઈપણ સંદે શાવ્યવહાર અથવા કોર્સમાં અને તેના
રોજગારના હે તુ માટે તેના ક્લાયન્ટને આપેલી કોઈપણ સલાહ જાહે ર કરો;
2. કોઈપણ દસ્તાવેજની સામગ્રી અથવા શરતો જણાવવા કે જેની સાથે તે અભ્યાસક્રમમાં અને તેના રોજગારના હે તુથી
પરિચિત થયો હોય. આ નિયમમાં અમુક અપવાદો છે. આ વિભાગ જાહે રાતથી રક્ષણ આપતું નથી:
1. કોઈપણ ગેરકાયદે સર હે તુને આગળ વધારવા માટે કરવામાં આવેલ કોઈપણ સંદે શાવ્યવહાર;
2. રોજગાર દરમિયાન અવલોકન કરાયેલ કોઈપણ હકીકત દર્શાવે છે કે રોજગારની શરૂઆત થઈ ત્યારથી કોઈપણ
ગુનો અથવા છેતરપિંડી કરવામાં આવી છે.
ક્રિમિનલ પ્રોસિજર કોડની કલમ 91[3] હે ઠળ દસ્તાવેજો રજૂ કરવાના આદે શ સામે આ કલમ હે ઠળ
અપાયેલ રક્ષણ મેળવી શકાતું નથી. દસ્તાવેજ રજૂ કરવો આવશ્યક છે, અને પછી, આ અધિનિયમની કલમ 162[4]
હે ઠળ, તે કોર્ટ માટે , દસ્તાવેજોની તપાસ કર્યા પછી, જો તે યોગ્ય લાગે તો, તેના ઉત્પાદન અથવા સ્વીકાર્યતા અંગેના
કોઈપણ વાંધાઓને ધ્યાનમાં લેવા અને તેનો નિર્ણય લેવાનો રહે શે.
કલમ 126 હે ઠળ, એવું નથી કે વ્યક્તિ દ્વારા તેના કાનૂની સલાહકાર સાથે કરવામાં આવેલ દરેક
સંદે શાવ્યવહારને જાહે રાતથી સુરક્ષિત કરવામાં આવે છે પરંતુ વ્યાવસાયિક સલાહ મેળવવાના હે તુથી ગોપનીય રીતે
કરવામાં આવેલ સંદે શાવ્યવહારને વિશેષાધિકાર આપવામાં આવે છે . એ પણ યાદ રાખવું જોઈએ કે વિશેષાધિકાર પ્લીડર-
ક્લાયન્ટ સંબંધની રચના પછી જ વિસ્તરે છે અને તે પહે લાં નહીં. ઉપરાંત, વકીલ સાથે તેમની ક્ષમતામાં એક
વ્યાવસાયિક સલાહકાર તરીકે વાતચીત કરવી જોઈએ અને મિત્ર તરીકે નહીં.
આ નિયમના અપવાદને ધ્યાનમાં લેતા, ગેરકાયદે સર હે તુનું અસ્તિત્વ કોઈપણ સંચાર સાથે જોડાયેલ કોઈપણ
વિશેષાધિકારને અટકાવશે. આમ, છેતરપિંડી કરવા માટે કરવામાં આવેલ સંદે શાવ્યવહાર વિશેષાધિકૃ ત નથી.
કલમ 126, 27 અને 128 નો અવકાશ કલમ 129 કરતા અલગ છે. અગાઉના વિભાગો કાનૂની સલાહકારને
વ્યાવસાયિક સંચાર જાહે ર કરવાથી અટકાવે છે. કલમ 129 લાગુ થાય છે જ્યાં ગ્રાહકની પૂછપરછ કરવામાં આવે છે,
પછી ભલે તે દાવોનો પક્ષકાર હોય કે ન હોય. કલમ 129 જણાવે છે કે કોઈપણ વ્યક્તિને કોર્ટમાં તેની અને તેના
કાનૂની સલાહકાર વચ્ચેની કોઈપણ વાતચીત જાહે ર કરવા માટે ફરજ પાડવામાં આવશે નહીં સિવાય કે તે પોતાને સાક્ષી
તરીકે રજૂ કરે. આમ, કલમ 129 વ્યક્તિને ફરજિયાત પ્રોક્રિયાથી રોગપ્રોતિકારક બનાવે છે. આ પ્રોતિરક્ષા તૃતીય
પક્ષો સુધી વિસ્તરી શકે છે, જેમ કે કન્સલ્ટન્ટ કે જેમને ટ્ રાયલ માટે કે સની તૈયારીમાં મદદ કરવા માટે ભરતી કરવામાં
આવે છે. જો કે , એકવાર સામગ્રી બહાર આવી જાય, પછી તેને તેના ગોપનીય સ્વભાવને કારણે કોર્ટની બહાર અન્ય
કોઈપણ ગોપનીય બાબત કરતાં વધુ રાખવો જોઈએ નહીં. ઉપરાંત, જો કોઈ પક્ષકાર તેની પોતાની મરજીથી સાક્ષી બને
તો તે, જો કોર્ટ જરૂરી છે, તેની જુબાનીની સાચી સમજણ માટે જરૂરી બધું જ જાહે ર કરવામાં આવે.
તાજેતરના કે સમાં, વકીલ-આરોપી દ્વારા તેમના અસીલ-આતંકવાદીને ફરાર રહે વા માટે કથિત રીતે લખવામાં
આવેલ એક સહી વિનાનો અને અનડેટે ડ પત્ર પ્રોફે શનલ કોમ્યુનિકે શન હોવાનું માનવામાં આવતું હતું અને 'ઉશ્કે રણી'
નથી અને તેથી તેનો ઉપયોગ એડવોકે ટ સામે થઈ શકતો નથી] પરંતુ અન્ય એક કે સમાં, ગુજરાત હાઇકોર્ટે જણાવ્યું હતું
કે ક્લાયન્ટ બનાવટી પ્રોમિસરી નોટના આધારે પૈસા માટે ડિક્રી મેળવવા ઇચ્છતો હોય ત્યાં ડિસ્ક્લોઝરની મંજૂરી
આપવામાં આવી હતી.
આ નિયમ વકીલના નહીં પણ ક્લાયન્ટના રક્ષણ માટે સ્થાપિત કરવામાં આવ્યો છે , અને વ્યાવસાયિક સહાય
વિના કાનૂની વ્યવસાય ચલાવવાની અશક્યતા પર અને આવશ્યકતાના આધારે, તે સહાયને અમલમાં મૂકવા માટે , સંપૂર્ણ
અને અસુરક્ષિત સંભોગની સેવા આપવા માટે તેની સ્થાપના કરવામાં આવી છે. બે
અંગ્રેજી કાયદો:
ઈંગ્લેન્ડમાં, સંદે શાવ્યવહાર માટે આપવામાં આવતા વિશેષાધિકારની મુખ્ય શ્રેણી કાનૂની વ્યાવસાયિક
વિશેષાધિકાર છે. આગળ બે પ્રોકારના કાનૂની વ્યાવસાયિક વિશેષાધિકાર છે:
1. કાનૂની સલાહ વિશેષાધિકાર:
તે વકીલ અને તેના ક્લાયન્ટ વચ્ચે તેની વ્યાવસાયિક ક્ષમતામાં સંચારનું રક્ષણ કરે છે , જો કે તે ગોપનીય
હોય અને કાનૂની સલાહ મેળવવા અથવા આપવાના હે તુ માટે હોય. આ પ્રોકારનો કાનૂની વિશેષાધિકાર ભારતીય પુરાવા
અધિનિયમની કલમ 126 હે ઠળ સમાન છે.
2. કાનૂની સલાહ વિશેષાધિકાર શું છે?
આ પ્રોશ્ન ખુલ્લો છોડી દે વામાં આવ્યો હતો પરંતુ કોર્ટે સૂચવ્યું હતું કે તપાસના સંદર્ભમાં કર્મચારીઓ અને
ભૂતપૂર્વ કર્મચારીઓની માહિતી મેળવવી એ કાયદાકીય સલાહ મેળવવાને બદલે તપાસમાં પુરાવા રજૂ કરવા સક્ષમ
કરવાના મુખ્ય હે તુ માટે હોઈ શકે છે, અને તેથી ફરીથી બહાર પડવું. વિશેષાધિકાર આમ, કાનૂની સલાહને વકીલ દ્વારા
પૂરી પાડવામાં આવતી સહાયતાના અન્ય સ્વરૂપોથી અલગ પાડવાની હતી.
3. શું સંદેશાવ્યવહાર પહેલા કર્મચારીઓ પાસેથી મેળવેલ પુરાવાની સામગ્રી વિશેષાધિકારમાંથી બાકાત છે?
અદાલતે પ્રારંભિક દસ્તાવેજોને કાચા માલ કરતાં વધુ ન હોવાનું માન્યું કે જેના પર ગ્રાહક ત્યારબાદ
કાનૂની સલાહ લઈ શકે . કોર્ટના નિર્ણયનું સ્પષ્ટ પરિણામ એ છે કે નીચેના તમામ સંચાર કાનૂની સલાહ વિશેષાધિકાર
દ્વારા સુરક્ષિત ન હોઈ શકે :
(i) કાનૂની સલાહ મેળવવાના મુખ્ય ઉદ્ દે શ્ય સાથે, ક્લાયન્ટના કર્મચારીઓ દ્વારા તૈયાર કરાયેલા સંદે શાવ્યવહાર અને
દસ્તાવેજો, જો ક્લાયન્ટ તરીકે ન માનવામાં આવે તો, પરંતુ ક્લાયન્ટના વકીલોને મોકલવામાં આવ્યા નથી;
(ii) ક્લાયન્ટના કર્મચારીઓ દ્વારા તૈયાર કરાયેલા સંદે શાવ્યવહાર અને દસ્તાવેજો, જો ગ્રાહક તરીકે ન માનવામાં આવે
તો, કાનૂની સલાહ મેળવવાના મુખ્ય હે તુ સાથે, જે ક્લાયંટના વકીલોને મોકલવાનો હે તુ છે અને હકીકતમાં મોકલવામાં
આવે છે;
(iii) સ્વતંત્ર તૃતીય પક્ષો જેમ કે નિષ્ણાત બિન-કાનૂની સલાહકારો, એટલે કે દલાલો, અર્થશાસ્ત્રી અથવા એકાઉન્ટન્ટ
(અને ભૂતપૂર્વ કર્મચારીઓ સહિત) દ્વારા કાનૂની સલાહ મેળવવાના મુખ્ય હે તુ સાથે તૈયાર કરાયેલા અથવા તેમના પાસેથી
મેળવેલ સંચાર અને દસ્તાવેજો, અને પછી ક્લાયન્ટને મોકલવામાં આવ્યા હતા, પરંતુ નહીં વકીલને મોકલેલ; અને
(iv) ક્લાયંટ માટે કાનૂની સલાહ મેળવવાના પ્રોબળ હે તુ સાથે સ્વતંત્ર તૃતીય પક્ષો (ત્રીજા મુદ્ દામાં ઉલ્લેખિત તે સહિત)
દ્વારા તૈયાર કરાયેલ સંદે શાવ્યવહાર અને દસ્તાવેજો અને તૃતીય પક્ષ દ્વારા ગ્રાહકના કાનૂની સલાહકારને પસાર
કરવામાં આવે છે.
વ્યવહારિક રીતે, આ નિયમોનો અમલ કરવા માટે , તપાસ અથવા નિયમનકારી કાર્યવાહી વિરોધી છે કે બિન-
વિરોધી છે તે જોવું પડશે. જો વિરોધી હોય, તો વ્યાપક મુકદ્ દમા વિશેષાધિકાર લાગુ થશે. જો બિન-વિરોધી હોય, તો
માત્ર કાનૂની સલાહ વિશેષાધિકાર લાગુ કરવામાં આવશે. અપીલની અદાલતે, જો કે , નોંધ્યું હતું કે કાનૂની સલાહનો
અવકાશ અપેક્ષા મુજબ સ્પષ્ટ નથી.
તુલનાત્મક સામ્યતાઓ:
ભારતમાં આવા કે સની અસર કાનૂની સલાહ વિશેષાધિકાર તરફના દૃષ્ટિકોણને બદલશે.
(i) કં પનીઓએ અગાઉથી સારી રીતે સ્થાપિત કરવું પડશે કે ગ્રાહક કોણ છે. જ્યારે કં પની ક્લાયન્ટ હોય ત્યારે એવું
માની શકાય નહીં કે તમામ કર્મચારીઓને કાનૂની સલાહ વિશેષાધિકારના હે તુ માટે ક્લાયન્ટ તરીકે ગણવામાં આવે છે .
આને પ્રોક્રિયાની શરૂઆતમાં વ્યાખ્યાયિત કરવાની જરૂર છે જેથી કરીને તપાસ સંભાળનારાઓને જાહે રાતથી રક્ષણનો
અવકાશ ખબર પડે .
(ii) માહિતી એકત્ર કરવા અને તે તપાસ માટે પ્રારંભિક દસ્તાવેજો બનાવવા માટે ની આંતરિક પ્રોક્રિયાઓને ધ્યાનમાં
લેવી યોગ્ય રહે શે. કર્મચારીઓ, ભૂતપૂર્વ કર્મચારીઓ અથવા સ્વતંત્ર તૃતીય પક્ષો દ્વારા ઉત્પાદિત દસ્તાવેજો, વકીલને
સંબોધવામાં આવ્યા હોય કે ન હોય, તે કદાચ સુરક્ષિત નથી અને અનુગામી મુકદ્ દમામાં જાહે ર કરવા પડશે.
(iii) અંદરના અને બહારના વકીલો પૂછપરછના સંદર્ભમાં તમામ નોંધો અને દસ્તાવેજો તૈયાર કરે તે સુનિશ્ચિત કરીને
સલામતી રાખવાની રહે શે. પરંતુ તે દર્શાવવું પડશે કે સામગ્રી તૈયાર કરવાનો મુખ્ય હે તુ કાનૂની સલાહ મેળવવાનો હતો.
(iv) સામાન્ય રીતે, કં પનીઓએ વકીલની મંજુરી વિના દસ્તાવેજો બનાવવા અથવા આંતરિક રીતે સંબંધિત માહિતી પસાર
કરવામાં સાવચેત રહે વું જોઈએ.
નિષ્કર્ષ:
વકીલની નૈતિક જવાબદારી હે ઠળ છે કે તે તેના પરના વિશ્વાસનું સન્માન કરે અને તેના અસીલ દ્વારા
અથવા તેના વતી, અથવા તેના વતી, કોર્સમાં અને તેના રોજગારના હે તુ માટે વ્યાવસાયિક વિશ્વાસમાં તેને કરવામાં
આવેલ સંદે શાવ્યવહાર જાહે ર ન કરે. દસ્તાવેજોની સામગ્રી અથવા શરતો જણાવો કે જેની સાથે તે તેના વ્યવસાયિક
રોજગાર દરમિયાન, તેના ગ્રાહકની સંમતિ વિના પરિચિત થયો છે . જો આવા સંદે શાવ્યવહાર સુરક્ષિત ન હોત, તો કોઈ
પણ વ્યક્તિ વ્યાવસાયિક સલાહકારની સલાહ લેવાની હિંમત કરશે નહીં, તેના બચાવને ધ્યાનમાં રાખીને, અથવા તેના
અધિકારોના અમલીકરણ માટે , અને કોઈ પણ વ્યક્તિ સુરક્ષિત રીતે કોર્ટમાં આવી શકશે નહીં, કાં તો નિવારણ મેળવવા
અથવા બચાવ કરવા માટે . પોતે.
આ નિયમનો સખત અમલ પ્રોસંગોપાત સત્યને બાકાત રાખવા માટે કાર્ય કરે છે ; પરંતુ જો કોઈ કાયદા
સુધારક આ જમીન પરના નિયમની નિંદા કરવાનું વલણ અનુભવે છે , તો તે સ્વર્ગસ્થ નાઈટ બ્રુસ, એલજેની છટાદાર
ભાષા પર પ્રોતિબિંબિત કરવાનું સારું કરશે, જેમણે અવલોકન કર્યું કે ,
"સત્ય, અન્ય બધી સારી વસ્તુઓની જેમ, અવિચારી રીતે પ્રેમ કરી શકાય છે, - ખૂબ આતુરતાથી પીછો કરી શકાય છે,
- ખૂબ ખર્ચાળ હોઈ શકે છે. અને ચોક્કસપણે તેના કાનૂની સલાહકારો સાથે માણસની ગોપનીય પરામર્શમાં ઝંપલાવવાની
નીચતા અને તોફાન, સામાન્ય દુષ્ટતા. જે સંચાર થવો જ જોઈએ તેમાં વિપરીતતા અને પ્રોસરણ, અસ્વસ્થતા, શંકા અને
ડરનો સમાવેશ કરવો, અને જે સંપૂર્ણ સુરક્ષાની સ્થિતિમાં નકામું અથવા ખરાબ થવું જોઈએ, તે સત્ય માટે ચૂકવણી
કરવા માટે ખૂબ મોટી કિં મત છે."
[1] સી.એલ. આનંદ, કાનૂની નીતિશાસ્ત્રના સામાન્ય સિદ્ધાંતો, પૃષ્ઠ. 39
[2] ગ્રીનફ વિ. ગાસ્કે લ (1833)1 માઇલ. & K. 98 Brougham L.C મુજબ.
[૩] ક્રિમિનલ પ્રોસિજર કોડની કલમ 91 જણાવે છે, "દસ્તાવેજ અથવા અન્ય વસ્તુ રજૂ કરવા માટે સમન્સ.
1. જ્યારે કોઈપણ કોર્ટ અથવા પોલીસ સ્ટે શનનો હવાલો ધરાવતો કોઈપણ અધિકારી માને છે કે આ કોડ હે ઠળની
કોઈપણ તપાસ, પૂછપરછ, ટ્ રાયલ અથવા અન્ય કાર્યવાહીના હે તુ માટે કોઈપણ દસ્તાવેજ અથવા અન્ય વસ્તુનું ઉત્પાદન
જરૂરી અથવા ઇચ્છનીય છે ત્યારે આવી કોર્ટ દ્વારા અથવા તે પહે લાં કચેરી, આવી અદાલત એવી વ્યક્તિ માટે સમન્સ
અથવા આવા અધિકારીને લેખિત આદે શ જારી કરી શકે છે કે જેના કબજામાં અથવા સત્તામાં આવા દસ્તાવેજ અથવા
વસ્તુ હોવાનું માનવામાં આવે છે, તેને હાજર રહે વાની અને તેને રજૂ કરવાની અથવા તે સમયે અને સ્થળે રજૂ કરવાની
આવશ્યકતા હોય છે. સમન્સ અથવા ઓર્ડરમાં જણાવ્યું છે.
2. આ કલમ હે ઠળ ફક્ત દસ્તાવેજ અથવા અન્ય વસ્તુ રજૂ કરવા માટે જરૂરી કોઈપણ વ્યક્તિએ વિનંતીનું પાલન
કર્યું હોવાનું માનવામાં આવશે, જો તે આ દસ્તાવેજ અથવા વસ્તુ રજૂ કરવા માટે વ્યક્તિગત રીતે હાજર રહે વાને બદલે
તેને રજૂ કરવાનું કારણ આપે છે.
3. ભારતીય પુરાવા અધિનિયમની કલમ 123 અને 124 ને અસર કરતું હોય તેવું આ વિભાગમાંનું કં ઈપણ માનવામાં
આવશે નહીં.
(1 of 1872) અથવા બેંકર્સ બુક એવિડન્સ એક્ટ (13 ઓફ 1891), અથવા b) ટપાલ અથવા ટે લિગ્રાફ
ઓથોરિટીની કસ્ટડીમાં પત્ર, પોસ્ટકાર્ડ, ટે લિગ્રામ અથવા અન્ય દસ્તાવેજો અથવા કોઈપણ પાર્સલ અથવા વસ્તુને અરજી
કરવા માટે .
[૪] ભારતીય પુરાવા અધિનિયમની કલમ 162 જણાવે છે કે , "દસ્તાવેજ રજૂ કરવા માટે બોલાવવામાં આવેલ સાક્ષીએ,
જો તે તેના કબજામાં અથવા સત્તામાં હોય, તો તેને કોર્ટમાં લાવવો જોઈએ, તેના ઉત્પાદન અથવા તેની સ્વીકાર્યતા પર
કોઈ વાંધો હોવા છતાં. આવા કોઈપણ વાંધાની માન્યતા અદાલત દ્વારા નક્કી કરવામાં આવશે. અદાલત, જો તે યોગ્ય
જણાશે, તો દસ્તાવેજનું નિરીક્ષણ કરી શકે છે, સિવાય કે તે રાજ્યની બાબતોનો સંદર્ભ આપે, અથવા તેની સ્વીકાર્યતા
નક્કી કરવા માટે તેને સક્ષમ કરવા માટે અન્ય પુરાવા લઈ શકે . જો આવા હે તુથી કોઈપણ દસ્તાવેજનું ભાષાંતર કરાવવું
જરૂરી છે, કોર્ટ, જો તેને યોગ્ય લાગે તો, અનુવાદકને સામગ્રી ગુપ્ત રાખવા માટે નિર્દેશિત કરી શકે છે , સિવાય કે
દસ્તાવેજ પુરાવા તરીકે આપવાનો હોય: અને, જો દુભાષિયા આવા નિર્દેશનો અનાદર કરે છે, તો તે ભારતીય દંડ
સંહિતાની કલમ 166 હે ઠળ ગુનો કર્યો હોવાનું માનવામાં આવશે."
[5] ગંગારામ વિ. હબીબ ઉલ્લાહ (1935)58 બધા 364
[૬] કલીકુ માર પાલ વિ. રાજકુ માર પાલ (1931)58 કે લ 1379
[7] વોલેસ વિ. જેફરસન 2B 452
[8] સ્મિથ વિ. ડ્ યુનિએલ 44LJCh 189
[9] ઓ’રર્કે વિ. ડાર્બીશાયર (1920) એસી 581
[૧૦] કે લક્રાફ્ટ વિ. ગેસ્ટ (1898)1 QB 759
[૧૧] મુનચેરશવ બેઝનજી વિ. ધ ન્યુ ધુરુમસે એસ. એન્ડ ડબલ્યુ. કં પની (188004 બોમ 576
[૧૨] ડી. વીરસેહરન વિ. તમિલનાડુ રાજ્ય 1992 કરોડ. L.J. 2168 (મેડ)
[૧૩] ગુરુનાનક પ્રોવિઝન સ્ટોર્સ વિ. દલહોનુમલ સાવનમલ એઆઈઆર 1994 ગુજ 31
[૧૪] જોન્સ વિ. ગ્રેટ સેન્ટ્ રલ રેલ્વે 1910 એસી 4
[15] [2003] EWCA Civ 474
[૧૬] પીઅર્સ વિ. પીઅર્સ 1846, 16 એલજેસીએચ 153
મંજૂરીની જુબાની (કલમ 133)
મંજૂર કરનારા
1. વ્યાખ્યા—“મંજૂર કરના શબ્દ ન તો ક્રિમિનલ પ્રોસિજર કોડમાં વ્યાખ્યાયિત કે ઉપયોગમાં લેવાયો છે, પરંતુ
સામાન્ય રીતે તે વ્યક્તિને લાગુ કરવામાં આવે છે, જે પ્રોત્યક્ષ કે આડકતરી રીતે સંબંધિત હોય અથવા કલમ 337
હે ઠળ માફી આપવામાં આવી હોય તેવા અપરાધની ખાનગી હોય. આ સંહિતા [નવા સંહિતાની કલમ 306] ગુના માટે
દોષિત અન્ય વ્યક્તિઓ સામે તેની જુબાની સુરક્ષિત કરવાના હે તુથી. કલમ 337 [નવા સંહિતાની કલમ 306] માં
નિર્ધારિત પ્રોક્રિયા ઘણીવાર આ રાજ્યમાં સંગઠિત અપરાધ જેવા કે સોમાં આશરો લે છે, જ્યારે ગુનેગારોને કે સમાં લાવવા
માટે કોઈ સ્વતંત્ર પુરાવા ઉપલબ્ધ નથી.
2. ક્ષમા ક્યારે અને કોના દ્વારા આપવામાં આવી શકે છે -
કલમ 337 [નવી સંહિતાની કલમ 306] નો વ્યાપ 1955 ના અધિનિયમ નંબર 26 દ્વારા કરવામાં
આવેલા સુધારા દ્વારા વિસ્તૃત કરવામાં આવ્યો છે. હવે પેટા-કલમ (1) માં ઉલ્લેખિત અન્ય ગુનાઓ ઉપરાંત સાત વર્ષ
કે તેથી વધુ કે દની સજા થઈ શકે તેવા તમામ ગુનાઓના કે સમાં માફીનું ટે ન્ડર કરી શકાય છે . પ્રોથમ વર્ગના
મેજિસ્ટ્ રેટ કરતા નીચી શક્તિનો ઉપયોગ કરતા મેજિસ્ટ્ રેટ માફી આપી શકતા નથી, અને પ્રોથમ વર્ગના મેજિસ્ટ્ રેટ તે
માત્ર ત્યારે જ કરી શકે છે જો કે સ તેની તપાસ અથવા ટ્ રાયલ હે ઠળ હોય અથવા (જિલ્લા મેજિસ્ટ્ રેટની મંજૂરી
સાથે) જો તેની પાસે તે સ્થાન પર અધિકારક્ષેત્ર છે જ્યાં ગુનાનો પ્રોયાસ થઈ શકે છે અથવા તેની પૂછપરછ થઈ શકે
છે, અને તે હજુ પણ તપાસ હે ઠળ છે.
3. માફી આપવાના કારણો નોંધવા જોઈએ અને ક્ષમાની હદ ઇચ્છિત મંજૂરકર્તાને સમજાવવી જોઈએ -
કોઈપણ વ્યક્તિને માફી આપવાના કારણો જણાવવા જોઈએ.
જે કે સોમાં માફી આપવામાં આવે છે તેમાં, ઇચ્છિત મંજૂરકર્તાને હંમેશા તેને આપવામાં આવેલી માફીની મર્યાદાને
સમજવા માટે સ્પષ્ટપણે જણાવવું જોઈએ: તેને સમજાવવું જોઈએ કે તેને માફી આપવામાં આવી રહી છે અને તેના
સંદર્ભમાં તેની સામે કાર્યવાહી કરવામાં આવશે નહીં. આવા અને આવા કે સ, અને અન્ય કોઈ નહીં.
4. માત્ર હાઈકોર્ટ અથવા સેશન્સ કોર્ટ અથવા સ્પેશિયલ જજ કે જેમાં માફી આપવામાં આવી હોય તેવા કે સ
ચલાવવા માટે -
જ્યારે મેજિસ્ટ્ રેટ કોઈપણ વ્યક્તિને માફી આપે છે અને આવી વ્યક્તિની તપાસ કરે છે , ત્યારે હાઈકોર્ટ
સિવાય અન્ય કોઈપણ કોર્ટ દ્વારા કે સ ચલાવી શકાશે નહીં અથવા સત્રની અદાલત અથવા ભારતીય દંડ સંહિતાની
કલમ 161 અથવા 165-A હે ઠળ અથવા ભ્રષ્ટાચાર નિવારણ અધિનિયમ, 1947 (II ઓફ 1947) હે ઠળ
સજાપાત્ર અપરાધોના કે સોમાં ફોજદારી કાયદા સુધારા હે ઠળ નિયુક્ત વિશેષ ન્યાયાધીશ સિવાયની કોઈપણ અદાલત
દ્વારા એક્ટ, 1952 (1952 નો XLV).
5. મંજૂર કરનારની જુબાનીમાં સામાન્ય રીતે પ્રોતીતિ માટે સમર્થનની જરૂર પડે છે -
મંજૂર કરનાર સાથીદાર હોવાનો પુરાવો એ કલંકિત પાત્રનો પ્રોથમ ચરિત્ર છે, અને તેથી અત્યંત કાળજી
સાથે તપાસ કરવી જોઈએ અને સાવધાની સાથે સ્વીકારવું જોઈએ [cf. 2 P. R. 1917 (Cr.)]. કાયદાની બાબત
તરીકે , શુદ્ધ અને સરળ, પ્રોતીતિ ખરાબ નથી માત્ર એટલા માટે કે તે
સાથીદારની અસમર્થિત જુબાની (ભારતીય પુરાવા અધિનિયમની કલમ 133 દ્વારા). પરંતુ હવે તે વ્યવહારનો લગભગ
સાર્વત્રિક નિયમ બની ગયો છે કે જ્યાં સુધી તે સામગ્રીની વિગતોમાં સમર્થન ન હોય ત્યાં સુધી સાથીદારની જુબાની
પર પ્રોતીતિનો આધાર ન રાખવો. સમર્થનની માત્રા માટે જે જરૂરી છે, કોઈ સખત અને ઝડપી નિયમ નક્કી કરી
શકાતો નથી. તે વિવિધ પરિબળો પર આધાર રાખે છે , જેમ કે ગુનાની પ્રોકૃ તિ, મંજૂરી આપનારના પુરાવાની પ્રોકૃતિ,
તેની સંડોવણીની હદ વગેરે. પરંતુ એક નિયમ તરીકે સમર્થન માત્ર મંજૂરી આપનારની સામાન્ય વાર્તાના સંદર્ભમાં જ
નહીં, પરંતુ કે દીની ઓળખ અને ગુનામાં તેની ભાગીદારી સ્થાપિત કરતી હકીકતોના સંદર્ભમાં જરૂરી માનવામાં આવે છે.
6. સમર્થન વિના મંજૂરકર્તાના પુરાવા સ્વીકારવાના જોખમને જ્યુરીને દર્શાવવું જોઈએ -
જ્યુરીની સહાયથી અજમાવવામાં આવેલા કે સોમાં, મંજૂરકર્તાના પુરાવાને ન્યાયાધીશના આવા નિર્દેશો અને
અવલોકનો વિના જ્યુરી પર છોડવા જોઈએ નહીં. કે સના સંજોગોમાં જરૂર પડી શકે છે, તેમને સમર્થનની ગેરહાજરીમાં
આવા પુરાવા સ્વીકારવાના જોખમ તરફ ધ્યાન દોરે છે . આમ કરવાની બાદબાકી એ સારાંશમાં ભૂલ છે અને જ્યારે
અપીલ કોર્ટ વિચારે છે કે કે દીને ત્યાં પૂર્વગ્રહ રાખવામાં આવ્યો છે અને ન્યાયની નિષ્ફળતા થઈ છે ત્યારે તે દોષિત
ઠરાવવાનું કારણ અપીલ પર છે.
7. જો મંજૂરકર્તા ખોટો પુરાવો આપે છે તો તેના પર ગુના માટે અને ખોટી જુબાની માટે પણ કે સ ચલાવી
શકાય છે -
મંજૂર કરનાર તેની માફીની શરત હે ઠળ ગુનાના સંબંધમાં તેની જાણમાં રહે લા સમગ્ર સંજોગોની સંપૂર્ણ અને
સાચી જાહે રાત કરવા માટે બંધાયેલા છે અને સંબંધિત દરેક અન્ય વ્યક્તિ માટે , પછી ભલે તે મુખ્ય હોય કે પ્રેરક
તરીકે , તેના કમિશનમાં. જો મંજૂરકર્તા આ શરતનું પાલન કરવામાં નિષ્ફળ જાય અને ખોટો પુરાવો આપે, તો તે જે
ગુનાના સંદર્ભમાં માફી આપવામાં આવી હતી અને ખોટી જુબાની માટે પણ તેની સામે કાર્યવાહી કરવા માટે જવાબદાર
છે. જો કે , કલમ 339 [નવા સંહિતાની કલમ 308 (1)] માં નિર્ધારિત સરકારી વકીલ દ્વારા આપવામાં આવેલ
પ્રોમાણપત્ર સિવાય, ભૂતપૂર્વ ગુના માટે તેની પર કે સ ચલાવી શકાય નહીં. ખોટા પુરાવા આપવા બદલ તેની કાર્યવાહી
માટે હાઈકોર્ટની મંજૂરી જરૂરી છે. ખોટા પુરાવા આપવા માટે , મંજૂરકર્તા પર કાર્યવાહી કરવા માટે મંજૂરી માટે હાઇકોર્ટમાં
અરજી રાજ્ય વતી ગતિવિધિ દ્વારા હોવી જોઈએ અને સંદર્ભ પત્ર દ્વારા નહીં (cf. 10 P. R. 1904).
8. ટ્રાયલની સમાપ્તિ સુધી મંજૂરી આપનારને ન્યાયિક કસ્ટડીમાં રાખવો જોઈએ -
કલમ 337, ક્રિમિનલ પ્રોસિજર કોડ [નવા કોડની કલમ 306] હે ઠળ માફી સ્વીકારનાર મંજૂરકર્તાને
ટ્ રાયલની સમાપ્તિ સુધી "કસ્ટડીમાં" અટકાયતમાં રાખવાની રહે શે. કલમ 337 (3) [નવા સંહિતાની કલમ 306(4)
(બી)], ક્રિમિનલ પ્રોસિજર કોડમાં વપરાયેલ "કસ્ટડી" શબ્દને કોડમાં ક્યાંય વ્યાખ્યાયિત કરવામાં આવ્યો નથી, પરંતુ
હાઇકોર્ટે તાજેતરમાં જ ઠરાવ્યું છે કે આ "કસ્ટડી ” એટલે ન્યાયિક અને પોલીસ કસ્ટડી નહીં. મંજૂરી આપનારની
અટકાયત, તેથી, કોઈપણ કોર્ટના આદે શ હે ઠળ ન્યાયિક લોક-અપમાં હોવી જોઈએ. મંજૂરી આપનારને પોલીસ કસ્ટડીમાં
રાખવાની પ્રોથા યોગ્ય નથી.
પરીક્ષા અને ક્રોસ પરીક્ષાના સામાન્ય સિદ્ધાંતો (કલમ 135-166)
ભારતીય પુરાવા અધિનિયમ - સાક્ષીઓની પરીક્ષા (ભાગ 1 માંથી 3)
પ્રોકરણ X પુરાવાઓની તપાસ સાથે સંબંધિત છે. આગળ પ્રોકરણ એ પણ વાત કરે છે કે પુરાવા કે વી રીતે રજૂ
કરવામાં આવે છે અને સાક્ષીઓ કોર્ટમાં તેમની જુબાની આપે છે તેમજ આવી બાબતોમાં ન્યાયાધીશોની સત્તાઓ પણ આપે
છે.
કલમ 135 ઓર્ડર ઓફ પ્રોડક્શન અને સાક્ષીઓની તપાસ વિશે વાત કરે છે . તે વાંચે છે કે જે ક્રમમાં
સાક્ષીને રજૂ કરવામાં આવે છે અને તેની તપાસ કરવામાં આવે છે તે અનુક્રમે સિવિલ અને ફોજદારી પ્રોક્રિયાને
લગતા કાયદા અને પ્રેક્ટિસ દ્વારા નિયમન કરવામાં આવશે અને, આવા કોઈ કાયદાની ગેરહાજરીમાં, કોર્ટના
વિવેકબુદ્ ધિથી.
જે ક્રમમાં સાક્ષીઓને પરીક્ષા માટે રજૂ કરવાના છે તે પુરાવાની આગેવાની કરનાર પક્ષ દ્વારા નક્કી કરવામાં આવે છે
અને કોર્ટ આદે શમાં દખલ કરવામાં ખૂબ જ ધીમી છે . જો કે , જ્યાં સુધી તેનો યોગ્ય રીતે ઉપયોગ કરવામાં આવે ત્યાં
સુધી કોર્ટને આમ કરવાની વિવેકબુદ્ ધિ છે.
કલમ 136 કહે છે કે પુરાવાની સ્વીકૃતિ અંગે નિર્ણય લેવાનો નિર્ણય ન્યાયાધીશ પર છે . વિભાગ નીચે
મુજબ વાંચે છે.
જ્યારે કોઈપણ પક્ષ કોઈ પણ તથ્યનો પુરાવો આપવાનો પ્રોસ્તાવ મૂકે છે, ત્યારે ન્યાયાધીશ કથિત હકીકત, જો સાબિત
થાય, તો તે સંબંધિત હશે તે રીતે પુરાવા આપવાનો પ્રોસ્તાવ મૂકનાર પક્ષને કહી શકે છે; અને ન્યાયાધીશ પુરાવા
સ્વીકારશે જો તે વિચારે કે હકીકત, જો સાબિત થાય, તો તે સંબંધિત હશે, અને અન્યથા નહીં.
જો સાબિત કરવાની દરખાસ્ત કરાયેલ હકીકત એ છે કે જેમાંથી કોઈ અન્ય હકીકતના પુરાવા પર જ પુરાવા
સ્વીકારવામાં આવે છે, તો આવી છેલ્લી ઉલ્લેખિત હકીકત પ્રોથમ ઉલ્લેખિત હકીકતનો પુરાવો આપવામાં આવે તે પહે લાં
સાબિત થવી જોઈએ, સિવાય કે પક્ષ આવી હકીકતનો પુરાવો આપવાનું બાંયધરી આપે. , અને કોર્ટ આવા બાંયધરીથી
સંતુષ્ટ છે.
જો એક કથિત તથ્યની સુસંગતતા બીજી કથિત હકીકત પ્રોથમ સાબિત થવા પર આધાર રાખે છે, તો
ન્યાયાધીશ, તેમની વિવેકબુદ્ ધિથી, કાં તો બીજી હકીકત સાબિત થાય તે પહે લાં પ્રોથમ હકીકતનો પુરાવો આપવાની
પરવાનગી આપી શકે છે, અથવા બીજી હકીકત સાબિત થાય તે પહે લાં પુરાવાની જરૂર પડે છે . પ્રોથમ હકીકતનો
પુરાવો આપવામાં આવે તે પહે લાં હકીકત.
ચિત્રો: X પર ચોરાયેલી મિલકત પ્રાપ્ત કરવાનો આરોપ છે કે તે ચોરી થઈ હોવાનું જાણીને. તે સાબિત કરવા માટે છે
કે તેણે મિલકતના કબજાનો ઇનકાર કર્યો હતો.
ઇનકારની સુસંગતતા મિલકતની ઓળખ પર આધારિત છે . કોર્ટ, તેના વિવેકબુદ્ ધિમાં, કબજાનો ઇનકાર
સાબિત થાય તે પહેલાં મિલકતની ઓળખ કરવાની જરૂર પડી શકે છે, અથવા મિલકતની ઓળખ થાય તે પહે લાં
કબજાના અસ્વીકારને સાબિત કરવાની પરવાનગી આપી શકે છે.
તે હકીકત (X) સાબિત કરવાની દરખાસ્ત છે જે મુદ્ દામાં હકીકતનું કારણ અથવા અસર હોવાનું કહે વાય છે. ત્યાં
ઘણા મધ્યવર્તી તથ્યો છે (T, U અને V) જે હકીકત (X) ને મુદ્ દામાં હકીકતનું કારણ અથવા અસર તરીકે ગણવામાં
આવે તે પહે લાં અસ્તિત્વમાં છે તે દર્શાવવું આવશ્યક છે . કોર્ટ કાં તો T, U અથવા V સાબિત થાય તે પહે લાં X ને
સાબિત કરવાની પરવાનગી આપી શકે છે અથવા X ના પુરાવાને મંજૂરી આપતા પહે લા T, U અને V ના પુરાવાની
જરૂર પડી શકે છે.
અધિનિયમની કલમ 5 ને ધ્યાનમાં રાખીને, ન્યાયાધીશ કોઈ પણ તથ્યનો પુરાવો આપવાનો પ્રોસ્તાવ મૂકનાર
પક્ષકારને કહી શકે છે કે જો સાબિત થાય તો કથિત હકીકત કઈ રીતે સુસંગત રહે શે. દસ્તાવેજને પુરાવામાં મૂકવા
માંગતા પક્ષકારે તે વિભાગ અથવા જોગવાઈઓ દર્શાવવી જોઈએ કે જેના હે ઠળ દસ્તાવેજ સ્વીકાર્ય છે.
કલમ 137 કહે છે કે એક્ઝામિન-ઇન-ચીફ એ સાક્ષીની તપાસ છે જે તેને બોલાવે છે અને પ્રોતિકૂ ળ પક્ષ દ્વારા
સાક્ષીની તપાસ તેની ઉલટ તપાસ કહે વાશે. સાક્ષીની તપાસ, તેને બોલાવનાર પક્ષ દ્વારા ઊલટતપાસ પછી, તેની પુનઃપરીક્ષા
કહે વાશે.
એક્ઝામિનેશન ઇન ચીફ એ સાક્ષી દ્વારા શપથ લીધા પછી અથવા પુષ્ટિ કર્યા પછીની પ્રોથમ પરીક્ષા છે. તે
પક્ષનો વિશેષાધિકાર છે કે જેમના દ્વારા સાક્ષીને તેની તપાસ કરવા માટે બોલાવવામાં આવ્યો છે જેથી કરીને આવા
પક્ષના કે સને સાબિત કરવા માટે તેની જાણમાં તમામ ભૌતિક હકીકતો મેળવી શકાય.
ક્રોસ-પરીક્ષા એ સાક્ષીની સત્યતા અને તેણે જે કહ્યું છે તેની સચોટતા અથવા સંપૂર્ણતા ચકાસવાનું એક શક્તિશાળી
સાધન છે. ક્રોસ-પરીક્ષા ક્યારેક આવા પ્રોશ્નોમાં જ અપેક્ષિત જવાબો સાથે સઘન પ્રોશ્નોત્તરીનું સ્વરૂપ લઈ શકે છે.
પરીક્ષા અને ઉલટતપાસ સંબંધિત તથ્યો સાથે સંબંધિત હોવા જોઈએ પરંતુ ઊલટતપાસ એ હકીકતો સુધી સીમિત હોવી
જરૂરી નથી કે જેના માટે સાક્ષીએ તેની પરીક્ષા-ઇન-ચીફ પર જુબાની આપી.
પુનઃપરીક્ષાને ઉલટ તપાસમાં ઉલ્લેખિત બાબતોના ખુલાસા માટે નિર્દેશિત કરવામાં આવશે; અને, જો નવી
બાબત, કોર્ટની પરવાનગી દ્વારા, પુનઃપરીક્ષામાં રજૂ કરવામાં આવી હોય, તો પ્રોતિકૂ ળ પક્ષ તે બાબતની વધુ ઉલટતપાસ
કરી શકે છે.
સિવિલ કે સોમાં, એડવોકે ટ અથવા કાઉન્સેલ કે સની હકીકતો વર્ણવે છે અને તેને દલીલની શરૂઆત તરીકે
ઓળખવામાં આવે છે. ફોજદારી કે સોમાં, અવરટના એક અધિકારી આરોપી સામેના આરોપ તેમજ તેની અરજીનો સારાંશ
વાંચે છે.
હવે સાક્ષીઓની તપાસમાં ત્રણ મૂળભૂત તબક્કાઓ મૂકી શકાય છે:
1. મુખ્ય તપાસ: જ્યાં સાક્ષીને બોલાવનાર પક્ષના વકીલ સાક્ષીનો પરિચય આપે છે અને તેની તપાસ કરે છે , પછી
ભલે તે વાદી કે પ્રોતિવાદી માટે હોય. તે એક vivavoce પરીક્ષા છે. અહીં પ્રોશ્નો સાક્ષી માટે છે અને તે તેના
જવાબો આપે છે અને જવાબો રેકોર્ડ કરવામાં આવે છે. અહીં કોઈ અગ્રણી પ્રોશ્નો પૂછવા જોઈએ નહીં. તે વધુ સારું છે
કે પ્રોશ્નો કાલક્રમિક ક્રમમાં ખસેડવામાં આવે જેથી પ્રોસ્તુત માહિતીને કે સ સાથે વધુ સારી રીતે જોડી શકાય. ફક્ત
સંબંધિત પ્રોશ્નો પૂછી શકાય છે. અહીં પ્રોશ્નો જવાબ ખાતર પૂછવામાં આવે છે, સામાન્ય રીતે એક જે સાક્ષીને બોલાવનાર
પક્ષ માટે કે સને સમર્થન અને સાબિત કરે છે.
2. ક્રોસ એક્ઝામિનેશન: ક્રોસ એક્ઝામિનેશનને એક્ઝામિનેશન એક્સડવર્સો પણ કહે વામાં આવે છે. તેનો ઉપયોગ
સાક્ષીની વિશ્વસનિયતા પર મહાભિયોગ કરવા તેમજ ચોક્કસ સાક્ષીના પુરાવાઓની અચોક્કસતાઓને છતી કરવા માટે થઈ
શકે છે.
જો પ્રોસિક્યુશનના સાક્ષી દ્વારા પરીક્ષા-ઇન-ચીફમાં જણાવવામાં આવેલ સંબંધિત તથ્યોને પડકારવામાં બચાવ નિષ્ફળ
જાય, તો કોર્ટ તેને ગણેશ જાધવ V સ્ટે ટ ઑફ આસામ 1995 માં નક્કી કરવામાં આવેલ આવા તથ્યોના સત્યની
સ્વીકૃતિ તરીકે લઈ શકે છે. સીઆર એલજે 111.
3. પુનઃપરીક્ષાઃ જો કાઉન્સેલને લાગે કે તે જરૂરી છે, તો તે કોર્ટની પરવાનગીથી પોતાના સાક્ષીની પુનઃ તપાસ
કરી શકે છે. પુનઃ-પરીક્ષાને અધિકારની બાબત તરીકે દાવો કરી શકાતો નથી અને તેનો હે તુ માત્ર નવા મુદ્ દાઓ
અથવા બાબતને સમજાવવાનો છે જે ઉલટતપાસમાં ઉભા થયા હોઈ શકે છે અને અન્ય કોઈ હકીકત સાબિત કરવાનો
નથી.
કોર્ટ દ્વારા પક્ષકારોની અરજી પર અથવા કોર્ટની પોતાની ગતિવિધિ દ્વારા પુનઃપરીક્ષાનો ઓર્ડર કરી શકાય
છે. જો ફરિયાદી પક્ષ તેના સાક્ષીની તપાસ કરતું નથી અને તેને ઉલટ તપાસ કરવાની ઓફર કરે છે , તો તે પોતાના
સાક્ષીને છોડી દે વા સમાન છે અને તેથી, સાક્ષી જ્યાં સુધી તેની પ્રોથમ તપાસ કરવામાં ન આવે ત્યાં સુધી તેને ઉલટ
તપાસ માટે ખુલ્લો મૂકી શકાય નહીં.
દરેક પ્રોશ્ને કાયદા પરના મંતવ્યો અથવા નિષ્કર્ષ માટે નહીં પણ હકીકતની માંગ કરવી જોઈએ.
કલમ 138 સાદા શબ્દોમાં સાક્ષીઓ અથવા વળાંકોની પરીક્ષાનો ક્રમ આપે છે. તે કહે છે કે સાક્ષીઓની પ્રોથમ તપાસ
કરવામાં આવશે, પછી (જો પ્રોતિકૂ ળ પક્ષ ઇચ્છે તો) ઉલટતપાસ કરવામાં આવશે, પછી (જો પક્ષ તેને ઇચ્છા કહે તો હોય
તો) ફરીથી તપાસ કરવામાં આવશે.
હવે ક્યારેક કોઈ વ્યક્તિને દસ્તાવેજ રજૂ કરવા માટે કોર્ટમાં બોલાવવામાં આવે છે . કલમ 139 કહે છે કે
આવી વ્યક્તિ માત્ર એ હકીકતથી સાક્ષી બની શકતી નથી કે તે તેને રજૂ કરે છે અને જ્યાં સુધી તેને સાક્ષી તરીકે
બોલાવવામાં ન આવે ત્યાં સુધી તેની ઉલટ તપાસ કરી શકાતી નથી. આ સિદ્ધાંત BIJOY BHARATI V
FAKRUL HUSSAIN 1976 3 SCC 642 માં પાછો ખેંચાયો હતો.
આગળની કલમ 140 કહે છે કે ચારિત્ર્યના સાક્ષીઓની ઊલટતપાસ અને પુનઃ તપાસ થઈ શકે છે.
પુરાવાના કાયદાનો આ એક મહત્વપૂર્ણ મૂળભૂત ખ્યાલ છે . આપણે અગ્રણી પ્રોશ્નો વિશે જાણવું પડશે. કલમ 141 કહે
છે કે કોઈપણ પ્રોશ્ન જે જવાબ સૂચવે છે તે વ્યક્તિ જે ઈચ્છે છે અથવા પ્રાપ્ત કરવાની અપેક્ષા રાખે છે તેને અગ્રણી
પ્રોશ્ન કહે વામાં આવે છે.
દ્ રષ્ટાંત: પરીક્ષા-ઇન-ચીફનો હે તુ એ છે કે સાક્ષી તેના પોતાના શબ્દોમાં સંબંધિત હકીકતો કહી શકે અને
તેને પોતાની સામે મૂકી શકે . એક અગ્રણી પ્રોશ્ન એ છે કે જ્યાં વ્યક્તિને આ સ્વતંત્રતા નથી. દાખલા તરીકે , જો કોઈ
સાક્ષીને પૂછવામાં આવે કે , "શું તમે XYZ પ્લેસ, City M ખાતે રહો છો?", તો તે માત્ર હા કે નામાં જવાબ આપશે
અને આમ, એવું કહે વાય છે કે અગ્રણી પ્રોશ્નો સાક્ષીઓના મુખમાં જવાબ આપે છે.
એક અગ્રણી પ્રોશ્ન પરીક્ષા-ઇન-ચીફ અથવા કોર્ટની પરવાનગી સાથે પુનઃપરીક્ષામાં મૂકી શકે છે . કલમ 142
મુજબ કોર્ટની પરવાનગી સિવાય, પ્રોતિકૂ ળ પક્ષ દ્વારા, એક્ઝામિન-ઇન-ચીફ દ્વારા અથવા પુનઃપરીક્ષામાં વાંધો ઉઠાવવામાં
આવ્યો હોય કે કે મ તે તેઓ પૂછી શકતા નથી. અદાલતો એવા મુદ્ દાઓ માટે અગ્રણી પ્રોશ્નોની પરવાનગી આપે છે જે
પ્રારંભિક અથવા નિર્વિવાદ, અથવા જે, તેના મતે, પહે લાથી જ પૂરતા પ્રોમાણમાં સાબિત થયા છે. કલમ 143 મુજબ
ક્રોસ એક્ઝામિનેશનમાં અગ્રણી પ્રોશ્ન પૂછવામાં આવી શકે છે.
કલમ 144 કહે છે કે કોઈ પણ સાક્ષીને પૂછવામાં આવી શકે છે , તપાસ દરમિયાન, શું કોઈ કરાર, અનુદાન
અથવા મિલકતનો અન્ય સ્વભાવ, જે તે પુરાવા આપી રહ્યો છે , તે દસ્તાવેજમાં સમાયેલ નથી, અને જો તે કહે છે કે તે
હતું, અથવા જો તે કોઈપણ દસ્તાવેજના સમાવિષ્ટો વિશે કોઈ નિવેદન આપવાનું છે, જે કોર્ટના મતે, રજૂ કરવું જોઈએ,
પ્રોતિકૂ ળ પક્ષ આવા દસ્તાવેજો રજૂ ન થાય ત્યાં સુધી અથવા તથ્યો સાબિત ન થાય ત્યાં સુધી આવા પુરાવા આપવા
સામે વાંધો ઉઠાવી શકે છે. જે સાક્ષીને બોલાવનાર પક્ષને તેનો ગૌણ પુરાવો આપવા માટે હકદાર બનાવે છે.
સરળ શબ્દોમાં કહીએ તો, સાક્ષી અન્ય વ્યક્તિઓ દ્વારા દસ્તાવેજોની સામગ્રી વિશે આપેલા નિવેદનોના મૌખિક પુરાવા
આપી શકે છે જો આવા નિવેદનો પોતાને સંબંધિત તથ્યો હોય.
દ્ રષ્ટાંત: પ્રોશ્ન એ છે કે , X એ વાય પર હુમલો કર્યો હતો કે કે મ. M એ જુબાની આપે છે કે તેણે X ને
N ને કહે તા સાંભળ્યા-"Y એ મારા પર ચોરીનો આરોપ મૂકતો પત્ર લખ્યો હતો, અને હું તેની પાસેથી બદલો લઈશ".
આ નિવેદન સંબંધિત છે, કારણ કે હુમલા માટે X નો હે તુ દર્શાવે છે, અને તેના પુરાવા આપવામાં આવી શકે છે, જોકે
પત્ર વિશે અન્ય કોઈ પુરાવા આપવામાં આવ્યા નથી.
કલમ 145 સાક્ષી દ્વારા લેખિતમાં આપેલા અગાઉના નિવેદનોના સંદર્ભમાં અથવા લેખિતમાં ઘટાડવામાં અથવા લેખિતમાં
ઘટાડી દે વાના સંદર્ભમાં, અને પ્રોશ્નમાંની બાબતો સાથે સંબંધિત, આવું લખાણ તેને બતાવવામાં આવ્યા વિના, અથવા
સાબિત થયા વિના, ઉલટ તપાસની મંજૂરી આપે છે; પરંતુ, જો લખાણ દ્વારા તેનો વિરોધાભાસ કરવાનો ઈરાદો હોય, તો
તેનું ધ્યાન, લેખન સાબિત થાય તે પહે લાં, તેના તે ભાગો તરફ બોલાવવું જોઈએ જેનો ઉપયોગ તેનો વિરોધાભાસ
કરવાના હે તુ માટે કરવામાં આવશે.
સામાન્ય નિયમ એ છે કે લેખનની સામગ્રીનો ઉપયોગ કરી શકાતો નથી સિવાય કે લેખન પોતે જ ઉત્પન્ન
થાય. આ વિભાગ આ નિયમનો અપવાદ છે. દરખાસ્ત બે ગણી છે, એક કે સાક્ષીની ક્રેડિટ પર મહાભિયોગ થઈ શકે
છે તેમજ નિવેદનનો ઉપયોગ લેખિતમાં સમાવિષ્ટ તથ્યોના હકારાત્મક પુરાવા તરીકે કરી શકાતો નથી. આ કલમ આદે શ
આપે છે કે જો સાક્ષીના અગાઉના નિવેદનમાં પુરાવામાં કોઈપણ વિરોધાભાસનો ઉપયોગ કરવાનો ઈરાદો હોય, તો સાક્ષીનું
ધ્યાન તેના અગાઉના નિવેદનના તે ચોક્કસ ભાગ તરફ દોરવું જોઈએ અને તેને યોગ્ય રીતે સાબિત કરવું જોઈએ.
આ વિભાગ માત્ર વિરોધાભાસને લાગુ પડે છે. પરંતુ જો અગાઉના નિવેદનોમાં એવી ભૂલો છે જે વિરોધાભાસ નથી પરંતુ
જે અવગણવામાં આવી હતી તેની સત્યતા પર થોડીક શંકા પેદા કરે છે, તો લક્ષ્મણ V રાજ્ય 1974 3 SCC 704
માં નક્કી કરવામાં આવ્યા મુજબ પુનઃપરીક્ષામાં પ્રોશ્નો દ્વારા અનિશ્ચિતતા દૂર કરવામાં સક્ષમ હોઈ શકે છે.
કલમ 146 કહે છે કે ઊલટતપાસ દરમિયાન સાક્ષીને, અહીં ઉલ્લેખિત પહેલાંના પ્રોશ્નો ઉપરાંત, કોઈપણ પ્રોશ્નો પૂછવામાં
આવી શકે છે જેમાં વલણ હોય છે:
(1) તેની સત્યતા ચકાસવા માટે .
(2) તે કોણ છે અને જીવનમાં તેનું સ્થાન શું છે તે શોધવા માટે , અથવા
(3) તેના ચારિત્ર્યને નુકસાન પહોંચાડીને, તેની શાખને હલાવવા માટે , જો કે આવા પ્રોશ્નોના જવાબો પ્રોત્યક્ષ કે
આડકતરી રીતે તેને અપરાધ કરી શકે છે અથવા પ્રોત્યક્ષ કે આડકતરી રીતે તેને દંડ અથવા જપ્તી માટે ખુલ્લા પાડી
શકે છે.
આવા પ્રોશ્નો પૂછી શકાય છે, જો જવાબ પ્રોત્યક્ષ કે આડકતરી રીતે સાક્ષીને દોષિત ઠે રવતો હોય અથવા તેને દંડ
અથવા જપ્તી માટે ખુલ્લા પાડતો હોય.
અગ્રણી પ્રોશ્નો (કલમ 141-143)
અગ્રણી પ્રોશ્નો
ગ્રિસોમ - હું લોકો પર વિશ્વાસ કરતો નથી. લોકો જૂઠું બોલે છે. પુરાવા જૂઠું બોલતા નથી.
સમગ્ર કોર્પસ જ્યુરીઓ (કાયદાઓનો મુખ્ય ભાગ) વ્યાપક રીતે 2 શ્રેણીઓમાં વર્ગીકૃત થયેલ છે, i) મૂળ
કાયદા અને ii) વિશેષણ કાયદા. મૂળ કાયદાઓ તે છે, જે અધિકારો, ફરજો અને જવાબદારીઓને વ્યાખ્યાયિત કરે છે,
જેની ખાતરી એ દરેક ન્યાયિક તપાસનો હે તુ છે . વિશેષણ કાયદાઓ તે છે, જે દલીલ અને પ્રોક્રિયાને વ્યાખ્યાયિત કરે
છે જેના દ્વારા વાસ્તવિક કાયદાઓ વ્યવહારમાં લાગુ કરવામાં આવે છે . ભારતીય પુરાવા અધિનિયમ એ વિશેષણ કાયદો
છે, જે સાર્થક કાયદાના અમલીકરણ માટે ના પગલાં છે. ન્યાયના વહીવટમાં પુરાવા સંબંધિત નિયમોનું ખૂબ મહત્વ છે.
પુરાવાના કાયદાના નિયમોની મદદ વિના કોઈ પણ સાર્થક કાયદો લાગુ કરી શકાતો નથી. પુરાવાનો કાયદો એ પાયો
તરીકે કહી શકાય કે જેના પર ન્યાયતંત્રનું સમગ્ર માળખું આધારિત છે. જો પાયો નબળો હોય તો માળખું તૂટી પડવાનું
બંધાયેલું છે. તેવી જ રીતે, જો પુરાવાના કાયદાના નિયમો યોગ્ય ન હોય તો ન્યાયનો વહીવટ ખોટે માર્ગે જાય છે.
અગ્રણી પ્રોશ્નો એવા પ્રોશ્નો છે જે એવી રીતે ઘડવામાં આવે છે કે જે પ્રોશ્ન કરવામાં આવી રહે લા વ્યક્તિ
તરફથી ચોક્કસ પ્રોતિભાવ ઉત્તેજીત કરે છે. અગ્રણી પ્રોશ્નો અંગેના મુદ્ દાઓ પત્રકારત્વના ઇન્ટરવ્યુ, કોર્ટ રૂમ અને
સર્વેક્ષણોમાં આવી શકે છે અને કે ટલાક કિસ્સાઓમાં, આવા પ્રોશ્નોના ઉપયોગને નૈતિકતા અને વ્યાવસાયીકરણની શાખા
તરીકે જોવામાં આવે છે. અગ્રણી પ્રોશ્નોનો ઉપયોગ વધુ કે ઝ્યુઅલ સેટિં ગમાં પણ થઈ શકે છે, જેમ કે મિત્રો, સંબંધીઓ
અથવા સહકાર્યકરો વચ્ચેની વાતચીત. અગ્રણી પ્રોશ્નમાં, પ્રોશ્નકર્તા એવી ભાષા વાપરે છે જે ચોક્કસ જવાબ સૂચવે છે.
ઉદાહરણ તરીકે , સ્ટે ન્ડ પરના સાક્ષીને પૂછવાને બદલે "તમે 20 મી ડિસેમ્બર, 1967 ની રાત્રે ક્યાં હતા," પ્રોશ્નકર્તા
કહે શે: "તમે 20 મી ડિસેમ્બર, 1967 ની રાત્રે મૈને જઈ રહ્યા હતા, શું તમે નહોતા?" આ બે ઉદાહરણો વચ્ચેનો
તફાવત એકદમ સ્પષ્ટ છે. પ્રોથમ પ્રોશ્ન ખુલ્લો છે, જ્યારે બીજો બંધ છે, ફક્ત હા અથવા ના જવાબની જરૂર છે.
ઘણા અગ્રણી પ્રોશ્નો હા અથવા ના પ્રોશ્નોના રૂપમાં બનાવવામાં આવે છે, જેમાં પ્રોશ્નોના વિષયને ચોક્કસ
જવાબમાં કોચ કરવામાં આવે છે . અન્ય ઓપન એન્ડે ડ હોઈ શકે છે, પરંતુ પ્રોશ્નકર્તા જે માહિતી મેળવવા માંગે છે તે
માહિતીને એમ્બેડ કરે તે રીતે ફ્રેમ કરવામાં આવે છે . હા કે ના પ્રોશ્નો હંમેશા અગ્રણી હોતા નથી, પરંતુ તે ઘણી વાર
હોય છે, તેથી તેઓ કાળજીપૂર્વક બાંધવા જોઈએ. અદાલતના ઓરડામાં, અગ્રણી પ્રોશ્નોના ઉપયોગ પર ભ્રમિત કરવામાં
આવે છે, કારણ કે લોકો માને છે કે તેઓ સાક્ષી સાથે ચેડા કરે છે અને તે અથવા તેણી પ્રોદાન કરે છે તે પુરાવાને
સંભવિતપણે કલંકિત કરે છે. આ પ્રોકારના પ્રોશ્નોને સામાન્ય રીતે ખૂબ જ ચોક્કસ પરિસ્થિતિઓમાં જ મંજૂરી આપવામાં
આવે છે, જેમ કે જ્યારે સાક્ષી અથવા તેણી પ્રોથમ સ્ટે ન્ડ પર આવે ત્યારે તેની જીવનચરિત્રાત્મક માહિતી સ્થાપિત
કરવી.
સર્વેક્ષણોમાં, અગ્રણી પ્રોશ્નો ખૂબ જ ખતરનાક હોઈ શકે છે , કારણ કે તે એવી રીતે ઘડી શકાય છે જે
પરિણામોને ત્રાંસી બનાવે છે, અને તે જ મીડિયા ઇન્ટરવ્યુમાં વપરાતા અગ્રણી પ્રોશ્નો માટે સાચું છે. કે ટલાક અગ્રણી
પ્રોશ્નો અનુમાનિત હોય છે, જેનો અર્થ છે કે પ્રોશ્નકર્તા પ્રોશ્નો પૂછવાની પ્રોક્રિયામાં ધારણા કરે છે. અન્યો સૂચિતાર્થોનો
ઉપયોગ કરે છે, અને કે ટલાક બળજબરીવાળા હોય છે, જે પસંદગીના જવાબને ભારપૂર્વક સૂચવવા માટે રચાયેલ છે.
અગ્રણી પ્રોશ્નો પણ સાક્ષીના મગજમાં ખોટી કડીઓ બનાવી શકે છે. કે ટલાક મનોવૈજ્ઞાનિક અભ્યાસોએ
દર્શાવ્યું છે કે અગ્રણી પ્રોશ્નોનો ઉપયોગ કરવાથી વાસ્તવમાં ખોટી યાદોના આરોપણ થઈ શકે છે. પ્રોશ્નો કે જે
વર્ણનાત્મક જવાબની માંગ કરે છે તે અગ્રણી પ્રોશ્નોના વધુ કે ઓછા વિપરીત હોય છે. પ્રોશ્નો કે જે વાર્તા માટે બોલાવે
છે તે ઘણીવાર લાંબા ભાષણો ઉત્પન્ન કરે છે જે કોર્ટ અને પક્ષકારોનો સમય બગાડે છે . આ પ્રોકારના પ્રોશ્નો અદાલતોમાં
ખૂબ જ અપ્રિય છે અને ટાળવા જોઈએ. ઊલટતપાસ દરમિયાન, એટર્ની માત્ર એવા વિષયો વિશે જ પૂછી શકે છે કે જે
સાક્ષીની સીધી પરીક્ષા પર ઉઠાવવામાં આવ્યા હતા, જેમાં વિશ્વસનીયતાનો પણ સમાવેશ થાય છે . જો ક્રોસ-પરીક્ષકો નવા
પ્રોસંગોચિત ક્ષેત્રમાં ભટકી જાય, તો ન્યાયાધીશ તેમને સમય અથવા કાર્યક્ષમતાના હિતમાં આમ કરવાની પરવાનગી આપી
શકે છે, પરંતુ સાક્ષીની પજવણીને કોઈપણ સંજોગોમાં મંજૂરી નથી.
ભારતીય પુરાવા અધિનિયમ હેઠળ વ્યાખ્યાયિત અગ્રણી પ્રોશ્ન
વિભાગ 141 અગ્રણી પ્રોશ્નો: -
કોઈપણ પ્રોશ્ન જે જવાબ સૂચવે છે તે વ્યક્તિ જે ઈચ્છે છે અથવા પ્રાપ્ત કરવાની અપેક્ષા રાખે છે તેને
અગ્રણી પ્રોશ્ન કહે વામાં આવે છે.
મુખ્ય પરીક્ષાનો હે તુ, એટલે કે , સાક્ષીને જે પક્ષે તેને બોલાવ્યો છે તેના દ્વારા તેની પૂછપરછ કરવી, સાક્ષી
તેના પોતાના મોઢે થી કોર્ટને કે સની સંબંધિત હકીકતો જણાવી શકે . તેને સંબંધિત તથ્યો વિશે પ્રોશ્ન પૂછવો જોઈએ અને
પછી તેની પાસે જે જ્ઞાન છે તેમાંથી પ્રોશ્નનો જવાબ આપવા માટે તેને સંપૂર્ણ સ્વતંત્રતા આપવી જોઈએ. જવાબ સૂચવવો
જોઈએ નહીં. જવાબ પણ સૂચવવા માટે પ્રોશ્ન ઘડવો જોઈએ નહીં. પ્રોશ્નમાં આંતરિક જવાબ ન હોવો જોઈએ. આવો
કોઈપણ પ્રોશ્ન જે સાક્ષીને જવાબ સૂચવે છે જે તે આપે તેવી અપેક્ષા છે તેને 'અગ્રણી પ્રોશ્ન' તરીકે ઓળખવામાં આવે
છે.
ઉદાહરણ તરીકે , સાક્ષી ક્યાં રહે છે તે અંગે કોર્ટને જણાવવું સુસંગત છે , તેને પૂછવામાં આવનાર પ્રોશ્ન "તમે ક્યાં રહો
છો" હોવો જોઈએ? અને પછી તે કહી શકે છે કે તે ક્યાં રહે છે . જો પ્રોશ્ન આ રીતે બનાવવામાં આવે છે , "શું તમે
આવા અને આવા સ્થળે રહો છો", તો સાક્ષી સંકે ત પસંદ કરશે અને ફક્ત "હા" અથવા "ના" નો જવાબ આપશે. આ
એક અગ્રણી પ્રોશ્ન છે. તે સાક્ષીના મોંમાં જવાબ મૂકે છે અને તેણે જે કરવાનું છે તે તેને પાછું ફેંકવું છે.
અંગ્રેજી ન્યાયશાસ્ત્રીઓએ આપેલી વિવિધ વ્યાખ્યાઓ:-
1) સ્ટીફનના મતે, "એક અગ્રણી પ્રોશ્ન એ છે જે કાં તો (a) ઇચ્છિત જવાબ સૂચવે છે અથવા (b) વિવાદિત
તથ્યોનું અસ્તિત્વ ધારે છે કે જેની સાક્ષી સાક્ષી આપવી છે."
2) બેલના જણાવ્યા મુજબ, "એક પ્રોશ્ન તે તરફ દોરી જાય છે જ્યાં પ્રોશ્ન કોઈપણ હકીકતને ધારે છે જે વિવાદમાં છે ,
જેથી જવાબ ખરેખર અથવા દે ખીતી રીતે તે હકીકતને સ્વીકારી શકે ."
3) લોર્ડ એલેન-બરોના જણાવ્યા મુજબ, "એક અગ્રણી પ્રોશ્ન એ એવી રીતે ઘડવામાં આવેલ પ્રોશ્ન છે કે તે પ્રોત્યક્ષ
અથવા પરોક્ષ રીતે સંકે ત આપે છે, અથવા પરીક્ષક સાક્ષી પાસેથી જે જવાબ મેળવવા માંગે છે તે સૂચવે છે."
4) બેન્થમ અનુસાર, "એક અગ્રણી પ્રોશ્ન એ અગ્રણી છે જ્યારે તે સાક્ષીને વાસ્તવિક અથવા માનવામાં આવેલ હકીકત
સૂચવે છે જેની પરીક્ષક જવાબ દ્વારા પુષ્ટિ કરવાની અપેક્ષા રાખે છે અને ઈચ્છે છે."
સાક્ષીને ઓળખાણ કરાવવા અને સાક્ષીના મનમાંથી ભય કે આશંકા વગેરે દૂર કરવા માટે અગ્રણી પ્રોશ્નો પૂછવામાં આવે
છે. પરિચય વધારવા માટે , તે મહે માન દ્વારા નાના બાળકને નાના શબ્દોથી પ્રેરિત કરવા જેવું છે. સાક્ષી સમક્ષ મુખ્ય
પ્રોશ્નો મૂકવાનો ઉદ્ દે શ્ય કોઈ જવાબ સૂચવ્યા વિના, કોઈ ચોક્કસ વિષય પર તેનું ધ્યાન દોરીને તેની યાદશક્તિને
પુનર્જીવિત અથવા તાજી કરવાનો છે.
ઉદાહરણ:-
(a) તમે 15 જુલાઈની રાત્રે ડફીના બારમાં હતા, શું તમે નથી?
તે સૂચવે છે કે સાક્ષી પ્રોશ્નની રાત્રે ડફીના બારમાં હતો. બિન-અગ્રણી સ્વરૂપમાં સમાન પ્રોશ્ન હશે:
(b) 15 જુલાઈની રાત્રે તમે ક્યાં હતા?
પ્રોશ્નનું આ સ્વરૂપ સાક્ષીને જવાબ આપવાનું સૂચન કરતું નથી જે પરીક્ષકની આશા છે.
અગ્રણી પ્રોશ્નો માટે સંબંધિત વિભાગો
કલમ 142:- જ્યારે તેમને પૂછવું ન જોઈએ
કલમ 143:- જ્યારે તેમને પૂછવામાં આવશે
કલમ 146:- ઊલટતપાસમાં કાયદે સરના પ્રોશ્નો
કલમ 147:- જ્યારે સાક્ષીઓને જવાબ આપવા માટે ફરજ પાડવામાં આવે છે
કલમ 148:- કોર્ટ નક્કી કરશે કે પ્રોશ્ન ક્યારે પૂછવામાં આવશે અને ક્યારે સાક્ષીને ફરજ પાડવામાં આવશે
કલમ 142 આદે શ આપે છે કે અગ્રણી પ્રોશ્નોને પરીક્ષામાં અથવા પુનઃપરીક્ષામાં પૂછવામાં ન આવે જો સામે પક્ષ દ્વારા
તેનો વાંધો હોય. જો વિરોધી પક્ષ વાંધો ઉઠાવે તો, કોર્ટ આ બાબતનો નિર્ણય લઈ શકે છે અને તેની વિવેકબુદ્ ધિથી કાં
તો અગ્રણી પ્રોશ્નને મંજૂરી આપી શકે છે અથવા તેને નામંજૂર કરી શકે છે . આ વિભાગ કોર્ટને એવી પણ આદે શ આપે
છે કે તે પ્રારંભિક અથવા નિર્વિવાદ છે, અથવા જે કોર્ટના મતે, પહે લાથી જ પૂરતા પ્રોમાણમાં સાબિત થઈ ચૂકી છે તેવા
મુદ્ દાઓ અંગેના અગ્રણી પ્રોશ્નોને મંજૂરી આપશે.
વર્કી જોસેફ વિ. કે રળ રાજ્યમાં, સર્વોચ્ચ અદાલતે નક્કી કર્યું હતું કે ફરિયાદીને એવી રીતે પ્રોશ્નો ઘડવાની
મંજૂરી આપવી જોઈએ નહીં, જેનો સાક્ષી 'હા' અથવા 'ના'માં જવાબ આપી શકે જેથી કરીને તેને આ પ્રોકારનો ખુલાસો
કરવામાં સક્ષમ બનાવી શકાય. જવાબો, જેની તે અપેક્ષા રાખે છે અથવા ઈચ્છે છે . તેમાં એવું પણ માનવામાં આવ્યું હતું
કે આવા અગ્રણી પ્રોશ્નોને મંજૂરી આપવાથી ભારતના બંધારણની કલમ 21 માં સમાવિષ્ટ ન્યાયી સુનાવણીના આરોપીના
અધિકારને નુકસાન થશે.
કલમ 143 જ્યારે તેમને પૂછવામાં આવી શકે છે: -
ઊલટતપાસમાં અગ્રણી પ્રોશ્નો પૂછવામાં આવી શકે છે
એક અગ્રણી પ્રોશ્ન પરીક્ષા-ઇન-ચીફ અથવા કોર્ટની પરવાનગી સાથે પુનઃપરીક્ષામાં મૂકી શકાય છે . કોર્ટ
પરિક્ષામાં મુખ્ય પ્રોશ્નો પૂછવા અથવા પરિચયાત્મક અથવા નિર્વિવાદ પ્રોકૃતિના હોય અથવા કોર્ટના અભિપ્રાયમાં જે
મુદ્ દાઓ પહે લાથી જ પૂરતા પ્રોમાણમાં સાબિત થયા હોય તેવા મુદ્ દાઓના સંદર્ભમાં પુનઃપરીક્ષાની મંજૂરી આપશે. પ્રોતિકૂ ળ
પક્ષ દ્વારા તેને ક્યાં વાંધો નથી તે પૂછી શકાય છે . જ્યારે પ્રોતિકૂ ળ પક્ષ તેની સામે વાંધો ઉઠાવે ત્યારે એક અગ્રણી
પ્રોશ્ન પણ મૂકી શકાય છે, પરંતુ જો કોર્ટના અભિપ્રાયમાં તે પ્રોશ્ન પ્રારંભિક અથવા નિર્વિવાદ છે અથવા જે પૂરતા
પ્રોમાણમાં સાબિત થયા છે તે બાબતોથી સંબંધિત છે, તો અદાલત વાંધાને દૂર કરે છે.
બરીન્દ્ રા વિ. આરમાં, એવું માનવામાં આવ્યું હતું કે અદાલતે નક્કી કરવાનું છે, વકીલે નહીં, કે શું અગ્રણી
પ્રોશ્નની પરવાનગી આપવી જોઈએ અને પરવાનગી માટે ની જવાબદારી અદાલતની છે.
આ વિભાગ હંમેશા ઉલટ તપાસમાં અગ્રણી પ્રોશ્નો મૂકવાની મંજૂરી આપે છે, કારણ એ છે કે ઊલટતપાસનો હે તુ
સાક્ષીઓની સત્યતા અને વિશ્વસનીયતાની ચકાસણી કરવાનો છે અને સાક્ષીઓની જુબાનીમાં અસ્તિત્વમાં રહે લી કોઈપણ
અચોક્કસતાને છતી કરવાનો છે, કારણ કે જે પક્ષ સાક્ષીને બોલાવે છે તે હંમેશા તેને અગાઉથી હકીકતો જણાવે છે , જેને
સાક્ષી કોર્ટમાં હાંકી કાઢે તેવી શક્યતા છે. પરિણામે સાક્ષી પ્રોતિકૂ ળ પક્ષ દ્વારા તેની ઊલટતપાસ કરવાના કારણ પ્રોત્યે
પ્રોતિકૂ ળ રહે શે અને તેને બોલાવનાર પક્ષની તરફે ણમાં પક્ષપાત કરશે.
કલમ 146 ઉલટ તપાસમાં કાયદે સરના પ્રોશ્નો: -
જ્યારે સાક્ષીની ઊલટતપાસ કરવામાં આવે છે, ત્યારે તેને, અહીં અગાઉ ઉલ્લેખિત પ્રોશ્નો ઉપરાંત, કોઈપણ પ્રોશ્નો પૂછવામાં
આવી શકે છે જેમાં વલણ હોય છે:
(1) તેની સત્યતા ચકાસવા માટે .
(2) કોણ છે અને જીવનમાં તેનું સ્થાન શું છે તે શોધવું
(3) તેના પાત્રને ઇજા પહોંચાડીને, તેની શાખને હલાવવા માટે , જો કે આવા પ્રોશ્નોના જવાબો પ્રોત્યક્ષ કે આડકતરી
રીતે તેને અપરાધ કરવા અથવા તેને દંડ અથવા જપ્ત કરવા માટે પ્રોત્યક્ષ કે આડકતરી રીતે ખુલ્લા પાડી શકે છે
અથવા વલણ ધરાવે છે:
(પરંતુ કે બળાત્કાર અથવા બળાત્કારના પ્રોયાસની કાર્યવાહીમાં, ફરિયાદીની ઊલટતપાસમાં તેના સામાન્ય
અનૈતિક ચારિત્ર્ય અંગે પ્રોશ્નો મૂકવાની પરવાનગી આપવામાં આવશે નહીં)
સાક્ષીની પ્રામાણિકતાના સંદર્ભમાં તેની સત્યતા ચકાસવા માટે પ્રોશ્નોને મંજૂરી આપવામાં આવે છે જેથી કોર્ટને ખાતરી થાય
કે સાક્ષી કે ટલી હદ સુધી વિશ્વસનીય અને ક્રેડિટ લાયક છે . આ વિભાગ સાક્ષીની ઓળખ અને તે જીવનમાં કે વું સ્થાન
ધરાવે છે તેની ખાતરી કરવાની પણ પરવાનગી આપે છે. આવા પ્રોશ્નોનો હે તુ એ સ્થાપિત કરવાનો છે કે સાક્ષી
પ્રોમાણિક સાક્ષી છે કે પૈસા માટે પુરાવા આપતો વ્યાવસાયિક સાક્ષી છે . સાક્ષીના ચારિત્ર્ય પર પ્રોશ્નો દ્વારા હુમલો
કરવામાં આવે છે જેથી તેની શાખ ડગમગી જાય જેથી તેની આદર છતી થાય.
કલમ 147 જ્યારે સાક્ષીને જવાબ આપવા માટે ફરજ પાડવામાં આવે છે: -
જો આવો કોઈ પ્રોશ્ન દાવો અથવા કાર્યવાહીને લગતી બાબતને લગતો હોય, તો તેના પર કલમની જોગવાઈઓ લાગુ
પડશે.
ફિપ્સન કહે છે, “સાક્ષી તેને ઊલટતપાસમાં પૂછવામાં આવતા દરેક પ્રોશ્નનો જવાબ આપવા માટે ફરજીયાત છે
જે મુદ્ દા સાથે સંબંધિત હોય, સિવાય કે જાહે ર નીતિ, અથવા વિશેષાધિકાર દ્વારા સુરક્ષિત હોય, અથવા જ્યાં સુધી કે સ
એવો ન હોય કે જેમાં મૌખિક પુરાવાને દસ્તાવેજી દ્વારા બાકાત રાખવામાં આવ્યા હોય. તમામ ઉલટતપાસ મુદ્ દા સાથે
અથવા સાક્ષીના ક્રેડિટ સાથે સંબંધિત હોવા જોઈએ.”
કલમ 147 કલમ 146 માં જોગવાઈને પૂરક બનાવે છે કે જો સાક્ષીને પૂછવામાં આવેલ પ્રોશ્ન સંબંધિત
હકીકત સાથે સંબંધિત હોય તો કલમ 132 ની જોગવાઈઓ લાગુ થશે. કલમ 132, જોગવાઈ કરે છે કે જો પ્રોશ્ન
સંબંધિત તથ્ય સાથે સંબંધિત હોય, તો સાક્ષી પ્રોશ્નનો જવાબ આપવા માટે બંધાયેલો રહે શે અને માત્ર આ આધાર પર
જવાબ આપવાથી તેને માફ કરી શકાશે નહીં કે જવાબ તેને અમુક નાગરિક અથવા ફોજદારી જવાબદારી માટે ખુલ્લા
પાડશે.[પરંતુ સાક્ષીને જે પણ જવાબ આપવા માટે ફરજ પાડવામાં આવશે તે પુરાવા તરીકે તેની વિરુદ્ધ ઉપયોગમાં
લેવાશે નહીં, સિવાય કે જો જવાબ ખોટો હોય તો સાક્ષી પર ખોટા પુરાવા આપવા બદલ કાર્યવાહી થઈ શકે છે.
દ્ રષ્ટાંત: - સાક્ષી તરીકે હાજર રહે લા જાહે ર સેવકને પૂછવામાં આવે છે કે શું તે સાચું નથી કે તે લાંચ લેવાની નિયમિત
આદતમાં છે. આ પ્રોશ્નનો હે તુ માત્ર સાક્ષીની શાખ ડગાવવાનો અને તેની વિશ્વસનીયતા પર આરોપ લગાવવાનો છે. જો કે
સાક્ષીને પ્રોશ્નનો જવાબ આપવાથી માફ કરવામાં આવતો નથી, જે તેના પાત્રને ઇજા પહોંચાડે છે . પરંતુ જો સાક્ષી પ્રોશ્નમાં
સમાવિષ્ટ આરોપને સ્વીકારીને હકારાત્મક રીતે પ્રોશ્નનો જવાબ આપે છે, તો જવાબનો ઉપયોગ તેને ધરપકડ કરવા
અથવા કોઈપણ દાવો અથવા કાર્યવાહીમાં પુરાવા તરીકે ઉપયોગ કરવાના હે તુ માટે કરી શકાતો નથી.
કલમ 148 કોર્ટ નક્કી કરે છે કે પ્રોશ્ન ક્યારે પૂછવામાં આવશે અને ક્યારે સાક્ષીને જવાબ આપવા માટે ફરજ
પાડવામાં આવશે: -
જો આવો કોઈ પ્રોશ્ન દાવો અથવા કાર્યવાહી સાથે સંબંધિત ન હોય તેવી બાબતને લગતો હોય, સિવાય કે તે
સાક્ષીના પાત્રને નુકસાન પહોંચાડીને તેની શાખને અસર કરે છે, તો અદાલત નક્કી કરશે કે સાક્ષીને તેનો જવાબ
આપવા માટે ફરજ પાડવામાં આવશે કે નહીં, અને જો તે યોગ્ય લાગે તો, સાક્ષીને ચેતવણી આપી શકે છે કે તે તેનો
જવાબ આપવા માટે બંધાયેલો નથી. તેના વિવેકબુદ્ ધિનો ઉપયોગ કરતી વખતે અદાલતે નીચેની બાબતોને ધ્યાનમાં લેવી
જોઈએ:
(1) આવા પ્રોશ્નો યોગ્ય છે જો તેઓ એવી પ્રોકૃ તિના હોય કે તેમના દ્વારા જણાવવામાં આવેલ આરોપનું સત્ય કોર્ટના
અભિપ્રાયને ગંભીરતાથી અસર કરે છે કારણ કે તે જે બાબતમાં સાક્ષી આપે છે તેના પર સાક્ષીની વિશ્વસનીયતા પર;
(2) આવા પ્રોશ્નો અયોગ્ય છે જો તેઓ જે આરોપ મૂકે છે તે સમયની એટલી દૂરની બાબતો અથવા એવા પાત્ર સાથે
સંબંધિત છે કે જે આરોપના સત્યને અસર કરશે નહીં અથવા થોડી માત્રામાં અસર કરશે, કોર્ટના અભિપ્રાય તે જે
બાબતોની સાક્ષી આપે છે તેના પર સાક્ષીની વિશ્વસનીયતા માટે ;
(3) આવા પ્રોશ્નો અયોગ્ય છે જો સાક્ષીના પાત્ર સામે કરવામાં આવેલા આરોપના મહત્વ અને તેના પુરાવાના મહત્વ
વચ્ચે મોટો અસમાનતા હોય;
(4) કોર્ટ, જો તેને યોગ્ય જણાશે, તો સાક્ષીના જવાબ આપવાના ઇનકાર પરથી અનુમાન લગાવી શકે છે કે જો જવાબ
આપવામાં આવે તો તે પ્રોતિકૂ ળ હશે.
કલમ 148-152 નો હે તુ સાક્ષીને અયોગ્ય ઉલટ તપાસ સામે રક્ષણ આપવાનો છે - એક રક્ષણ જે ઘણીવાર ખૂબ
જરૂરી હોય છે. કલમ 148 નો ઉદ્ દે શ્ય સાક્ષીના ભૂતકાળના ઇતિહાસને બિનજરૂરી ઉછાળવાથી રોકવાનો છે , જ્યારે
તે કે સમાં મુદ્ દા પરના પ્રોશ્નો પર ક્યારેય પ્રોકાશ ફેંકતો નથી. તે સાક્ષીને તેની ધિરાણની આડમાં અવિચારી અને
ગેરવાજબી ઉલટ તપાસની દુષ્ટતાઓથી રક્ષણ આપે છે.
કલમ 149 વાજબી આધારો વિના પ્રોશ્ન ન પૂછવો: -
કલમ 148 માં ઉલ્લેખિત એવો કોઈ પ્રોશ્ન પૂછવો જોઈએ નહીં; જ્યાં સુધી તે પૂછનાર વ્યક્તિ પાસે એવું વિચારવા માટે
વાજબી આધાર ન હોય કે તે જે આરોપ મૂકે છે તે સારી રીતે સ્થાપિત છે.
ઉદાહરણ:-
(1) વકીલ અથવા વકીલ દ્વારા બેરિસ્ટરને સૂચના આપવામાં આવે છે કે એક મહત્વપૂર્ણ સાક્ષી એક ડાકુ છે . આ
સાક્ષીને પૂછવા માટે નું વાજબી કારણ છે કે શું તે ડાકુ છે.
(2) કોર્ટમાં એક વ્યક્તિ દ્વારા વકીલને જાણ કરવામાં આવે છે કે એક મહત્વપૂર્ણ સાક્ષી એક ડાકુ છે . અરજદાર
દ્વારા પૂછપરછ કરવામાં આવતા માહિતી આપનાર, તેના નિવેદન માટે સંતોષકારક કારણો આપે છે. આ સાક્ષીને પૂછવા
માટે નું વાજબી કારણ છે કે શું તે ડાકુ છે.
(3) એક સાક્ષી, જેના વિશે કં ઈપણ જાણીતું નથી, તેને રેન્ડમ પૂછવામાં આવે છે કે શું તે ડાકુ છે . પ્રોશ્ન માટે કોઈ
વાજબી કારણો નથી.
(4) એક સાક્ષી, જેના વિશે કં ઈપણ જાણીતું નથી, તેના જીવનશૈલી અને જીવનશૈલી વિશે પૂછપરછ કરવામાં આવે છે, તે
અસંતોષકારક જવાબો આપે છે. તેને પૂછવા માટે આ વાજબી કારણ હોઈ શકે છે કે શું તે ડાકુ છે.
સેક્શન ડ્ રાઇવ હોમમાં સેક્શનના પાઠ સાથે જોડાયેલ ચિત્ર. જો કોઈ સાક્ષી વિશે કં ઈપણ ખબર ન હોય અને તેને
અચાનક પ્રોશ્ન પૂછવામાં આવે કે શું તે ડાકુ છે. પ્રોશ્ન યોગ્ય રીતે સ્થાપિત નથી. પરંતુ જો સાક્ષીને તેની આજીવિકાના
માધ્યમો સમજાવવા માટે કહે વામાં આવે અને તે અસંતોષકારક જવાબો આપે, તો તેને પૂછવામાં આવશે કે શું તે લૂંટ પર
જીવે છે. પ્રોશ્ન સારી રીતે સ્થાપિત થશે. તેવી જ રીતે, જ્યાં ઊલટતપાસ કરી રહે લા વકીલને વિશ્વસનીય સ્ત્રોત દ્વારા
જાણ કરવામાં આવે છે કે એક મહત્વપૂર્ણ સાક્ષી એક ડાકુ છે, આ સાક્ષીને પ્રોશ્ન પૂછવાનું એક સારું કારણ છે.
પ્રોકાશ વિ. મહારાષ્ટ્ર રાજ્યમાં, એવું નક્કી કરવામાં આવ્યું છે કે જ્યાં સુધી તેમને સાચા માનવા માટે વાજબી કારણો
ન હોય ત્યાં સુધી કોઈ નિંદાત્મક પ્રોશ્ન ન મૂકવો જોઈએ.
કલમ 150 વાજબી આધારો વગર પૂછવામાં આવેલ પ્રોશ્નના કિસ્સામાં કોર્ટની કાર્યવાહી: -
જો કોર્ટનો અભિપ્રાય છે કે આવો કોઈપણ પ્રોશ્ન વાજબી કારણો વગર પૂછવામાં આવ્યો હતો, તો તે, જો તે
કોઈપણ બેરિસ્ટર, વકીલ, વકીલ અથવા વકીલ દ્વારા પૂછવામાં આવ્યો હોય, તો તે કે સના સંજોગોની જાણ હાઈકોર્ટ
અથવા અન્ય સત્તાધિકારીને કરી શકે છે જેને બેરિસ્ટર, વકીલ વકીલ અથવા એટર્ની તેમના વ્યવસાયની કવાયતનો
વિષય છે.
કલમ 150 એ દંડ છે જે અવિચારી ઊલટતપાસ સામે થઈ શકે છે, જો કોર્ટનો અભિપ્રાય છે કે પ્રોશ્નો વાજબી કારણો
વગર પૂછવામાં આવ્યા હતા.
કલમ 150 એવા કે સોમાં વકીલના સંબંધમાં અદાલત દ્વારા અનુસરવાની પ્રોક્રિયા પૂરી પાડે છે કે જ્યાં
તેમના દ્વારા વાજબી કારણો વિના પ્રોશ્નો પૂછવામાં આવે છે. કોર્ટ હાઈકોર્ટ અથવા રાજ્યની બાર કાઉન્સિલને રિપોર્ટ
કરી શકે છે, જેમાં આવા એડવોકે ટે પોતાનું નામ નોંધ્યું હતું. અદાલત વાજબી કારણો વગરના પ્રોશ્નોને અદાલતની
તિરસ્કાર અને/અથવા વ્યાવસાયિક ગેરવર્તણૂક તરીકે ગણી શકે છે.
તેઓ પુરાવા અધિનિયમની કલમ 149-152 નો ઉદ્ દે શ્ય સાક્ષીઓની તપાસમાં તેમના ચારિત્ર્યને નુકસાન પહોંચાડીને
તેમની શાખને ડહોળવાના દૃષ્ટિકોણથી, સૌથી અલગ રીતે, તમામ ગ્રેડના સલાહકારની ફરજ નક્કી કરવાનો છે. અદાલત
ફક્ત જુલમ કરવા માટે ઉપયોગમાં લેવાતી ઉલટ તપાસને નામંજૂર કરી શકે છે અને ન્યાયના હે તુઓ માટે નહીં.
કલમ 151 અભદ્ર અને નિંદાત્મક પ્રોશ્નો:-
અદાલત એવા કોઈપણ પ્રોશ્નો અથવા પૂછપરછને પ્રોતિબંધિત કરી શકે છે જેને તે અભદ્ ર અથવા નિંદનીય
ગણે છે, જો કે આવા પ્રોશ્નો અથવા પૂછપરછ કોર્ટ સમક્ષના પ્રોશ્નો પર થોડી અસર કરી શકે છે , સિવાય કે તેઓ
મુદ્ દામાંના તથ્યો સાથે સંબંધિત હોય, અથવા તે જાણવા માટે જરૂરી બાબતોથી સંબંધિત હોય. મુદ્ દામાં તથ્યો અસ્તિત્વમાં
છે કે નહીં તે નક્કી કરો.
પુરાવા અધિનિયમની કલમ 151 પ્રોશ્નોને મનાઈ કરવા માટે સત્તા અથવા વિવેક સાથે કોર્ટને રોકાણ કરે
છે.
ટ્ રાયલ જજ માત્ર ઓટોમેશન નથી પરંતુ તે બુદ્ ધિપૂર્વક કોર્ટમાં કે સના આચરણને નિયંત્રિત કરવા માટે માનવામાં આવે
છે અને તે જોવાનું તેના મહત્વપૂર્ણ કાર્યોમાંનું એક છે કે નિંદાત્મક બાબતો રેકોર્ડમાં દાખલ કરવામાં ન આવે સિવાય કે
તે યોગ્ય નિર્ણય માટે સુસંગત હોય. કે સ.
મોહિન્દર સિંઘ વિરુદ્ધ રાજ્યમાં, એવું માનવામાં આવ્યું હતું કે ટ્ રાયલ જજ એવા પ્રોશ્નોને મંજૂરી આપશે નહીં
જે નિંદાત્મક, ઉશ્કે રણીજનક અથવા તો વિવાદાસ્પદ હોય, જે અપ્રોસ્તુત અથવા અસ્વીકાર્ય જવાબો મેળવે છે, અથવા તો
એવા પ્રોશ્નો કે જે ટ્ રાયલ આગળ ધપાવતા નથી, પરંતુ તેને અવરોધવા માટે ગણવામાં આવે છે. અથવા પ્રોગતિમાં વિલંબ
બળાત્કારનો ભોગ બનેલી મહિલાની ઊલટતપાસ કરવાનો હે તુ તેણીને અપમાનિત કરવાનો નથી પરંતુ આ બાબતની
સત્યતા અને પરિણામે એવા પ્રોશ્નો છે કે જેનો કોર્ટ સમક્ષના મુદ્ દાઓ સાથે કોઈ વાસ્તવિક સુસંગતતા નથી અને જે
દે ખીતી રીતે અસ્વસ્થતા પેદા કરવા માટે નિર્દેશિત છે , જો અપમાન નહીં, જાતીય અપરાધોનો ભોગ બનેલી વ્યક્તિને
મંજૂરી ન આપવી જોઈએ, કારણ કે તેઓ ન્યાયના છેડા સુધી સેવા આપતા નથી.
સાક્ષીના નૈતિક સ્વભાવને સ્પર્શતા પ્રોશ્નો તેને/તેણીને ઉલટતપાસમાં મૂકવા જોઈએ નહીં, સૂચનોને સમર્થન આપતી કોઈપણ
સામગ્રી વિના.
કલમ 152 અપમાન અથવા હેરાન કરવાના હેતુથી પ્રોશ્નો: -
અદાલત એવા કોઈપણ પ્રોશ્નને નિષેધ કરશે કે જે તેને અપમાન અથવા હે રાન કરવાનો ઈરાદો ધરાવતો
હોય, અથવા જે પોતે યોગ્ય હોવા છતાં, કલમ 151 હે ઠળ કોર્ટને બિનજરૂરી રીતે અપમાનજનક લાગતો હોય, તો
અદાલત અશિષ્ટ અને નિંદાત્મક પ્રોશ્નોને મનાઈ કરી શકે નહીં જો તેઓ સંબંધિત હોય. મુદ્ દામાં તથ્યો. પરંતુ કલમ
152 હે ઠળ, જો કે કોર્ટને લાગે છે કે પ્રોશ્ન પોતે જ યોગ્ય છે, પરંતુ જો તે વાંધાજનક સ્વરૂપમાં હોય, તો કોર્ટે તેને
મનાઈ કરવી પડશે.
' હે રાન કરવું ' શબ્દનો અર્થ થાય છે ગડબડ, મુશ્કે લી, વેગ. 'અપમાન' શબ્દનો અર્થ થાય છે અપમાન, તિરસ્કારપૂર્ણ
દુર્વ્યવહાર, કૃ ત્ય દ્વારા અથવા શબ્દ દ્વારા બીજાને અપાયેલ ઘોર અપમાન; કોઈને અપમાન આપવું. વેબસ્ટર કહે છે,
'અપમાન કરવું', 'દુરુપયોગ, ઉદ્ધતાઈ અથવા તિરસ્કાર સાથે વર્તવું; કોઈ માણસને જૂઠો કહે વાની જેમ અપમાન કરવું.
અપમાનમાં નમ્રતાનો સમાવેશ થતો નથી. અપમાનનું ક્યારેય સમર્થન ન હોઈ શકે .
 ફાતિમા રિસ્વાના વિ. રાજ્યમાં, જ્યાં કૃ ત્યો અથવા અશ્લીલ સામગ્રીના અપરાધોને લગતા, વિષય-વિષયના
પુરાવાઓ માત્ર પ્રિસાઇડિંગ ઓફિસર, પુરુષ અને સ્ત્રી બંનેને જ નહીં, પણ મહિલા સાક્ષીઓ/આરોપીઓને પણ શરમજનક
બનાવી શકે છે. તેમજ કોઈપણ શિષ્ટ વ્યક્તિઓ માટે સર્વોચ્ચ અદાલતે જણાવ્યું હતું કે પ્રિસાઇડિંગ ઓફિસર
પ્રોક્રિયામાં ગોઠવણો અથવા ગોઠવણો કરી શકે છે જેથી કરીને પોતાને અથવા પોતાને અને સાક્ષી માટે શરમ ઓછી
થાય.
ક્રોસ પરીક્ષામાં કાયદે સર પ્રોશ્નો (કલમ 146)
146. ઉલટ તપાસમાં કાયદેસરના પ્રોશ્નો.-
જ્યારે કોઈ સાક્ષીની ઊલટતપાસ કરવામાં આવે છે , ત્યારે તેને, અહીં પહે લાં ઉલ્લેખિત પ્રોશ્નો ઉપરાંત, કોઈપણ પ્રોશ્નો
પૂછવામાં આવી શકે છે જેનું વલણ-
(1) તેની સત્યતા ચકાસવા માટે ,
(2) તે કોણ છે અને જીવનમાં તેનું સ્થાન શું છે તે શોધવા માટે , અથવા
(3) તેના ચારિત્ર્યને ઇજા પહોંચાડીને તેની શાખને હલાવવા માટે , જો કે આવા પ્રોશ્નોના જવાબો પ્રોત્યક્ષ કે આડકતરી
રીતે તેને અપરાધ કરવા અથવા તેને દંડ અથવા જપ્ત કરવા માટે પ્રોત્યક્ષ કે આડકતરી રીતે ખુલ્લા પાડી શકે છે.
જો કે કલમ 376, કલમ 376A, કલમ 376B, કલમ 376C, કલમ 376D અથવા ભારતીય દંડ સંહિતાની
કલમ 376E હે ઠળના ગુના માટે ની કાર્યવાહીમાં અથવા આવા કોઈ ગુનો કરવાના પ્રોયાસ માટે , જ્યાં સંમતિનો પ્રોશ્ન
એક મુદ્ દો છે, તે આવી સંમતિ અથવા સંમતિની ગુણવત્તાને સાબિત કરવા માટે કોઈ પણ વ્યક્તિ સાથે આવા પીડિતાના
સામાન્ય અનૈતિક પાત્ર અથવા અગાઉના જાતીય અનુભવ વિશે પુરાવા ઉમેરવા અથવા પીડિતની ઊલટતપાસમાં પ્રોશ્નો
મૂકવાની પરવાનગી આપવામાં આવશે નહીં. મદ્ રાસ હાઈકોર્ટ: આર. દિનેશકુ માર @ દે ના વિ. રાજ્ય પ્રોતિનિધિ. પુરાવા
અધિનિયમની કલમ 146 માં ઉલ્લેખિત ત્રણ હે તુઓમાંથી કોઈપણ એક અથવા વધુ, જો કે જવાબ પ્રોત્યક્ષ કે
આડકતરી રીતે તેને દોષિત ઠેરવી શકે છે. કાયદાની કલમ 146 હે ઠળ આવતા આ પ્રોશ્નો સાક્ષીની વિશ્વાસપાત્રતા સાથે
સંબંધિત છે. જ્યારે પુરાવા અધિનિયમની કલમ 146 માં સૂચિત કોઈપણ હે તુઓ હે ઠળ આવતા આવા પ્રોશ્ન પૂછવામાં
આવે છે, શું સાક્ષીને ઉપરોક્ત પ્રોશ્નનો જવાબ આપવા માટે ફરજ પાડી શકાય છે , જો પ્રોશ્ન તેને દોષિત ઠે રવતો હોય
તો પુરાવા અધિનિયમની કલમ 147 માં કાર્યવાહી કરવામાં આવે છે. . પ્રોતિકૂ ળ સાક્ષી (કલમ 154)
પ્રોતિકૂળ સાક્ષીઓ અને કાયદાની અસરકારકતા
કાયદાના શાસનની પ્રાપ્તિ માટે લોકશાહી વ્યવસ્થામાં મહત્વની ભૂમિકામાં નાગરિકો કાયદાની અદાલતમાં તેમના વિવાદોના
નિરાકરણ માટે ન્યાયિક પ્રોણાલીમાં વિશ્વાસ ગુમાવે છે અથવા તેઓને નિવારક બનાવવામાં આવે છે અથવા તેઓ
વધારાના બંધારણીય અથવા વધારાના કાયદાકીય પગલાંનો આશરો લેશે જે અસર કરશે. લોકશાહીનો આધાર, કાયદાનું
શાસન. પ્રોતિકૂ ળ સાક્ષીઓનો ખ્યાલ ફક્ત લેખિત સ્વરૂપમાં જ છે . પ્રોતિકૂ ળ સાક્ષી સંબંધિત કાયદાઓનું વધુ
અમલીકરણ નથી. પ્રોતિકૂ ળ સાક્ષી સંબંધિત જોગવાઈઓ વાદળ હે ઠળ હતી.
કોઈપણ દે શની મુખ્ય ન્યાય વ્યવસ્થામાં સાક્ષીની ભૂમિકા સર્વોપરી છે.
કે સમાં જુબાની આપીને, તેઓ કોર્ટને સત્ય શોધવામાં મદદ કરે છે. પરંતુ સાક્ષીઓ પ્રોતિકૂ ળ બની જવું એ
ફોજદારી ન્યાય પ્રોણાલીમાં સામાન્ય બાબત છે. ફરિયાદ પક્ષનો આખો કે સ સાક્ષીના ખોટા નિવેદન પર જ પડી શકે
છે. પરિણામ એ છે કે વધુને વધુ નાગરિકો પીડિતોને ન્યાય આપવામાં સિસ્ટમની અસરકારકતા પરથી વિશ્વાસ ગુમાવી
રહ્યા છે. જ્યાં સુધી સાક્ષીઓ પ્રોતિકૂ ળ થવાનું ચાલુ રાખે છે અને કોર્ટમાં સાચી જુબાનીઓ આપતા નથી, ત્યાં સુધી
ન્યાય હંમેશા ભોગવશે અને ન્યાયિક પ્રોક્રિયાની કાર્યક્ષમતા અને વિશ્વસનીયતામાં લોકોનો વિશ્વાસ ક્ષીણ થતો અને તૂટી
જતો રહે શે.
બેન્થમના મતે, "સાક્ષીઓ ન્યાયની આંખો અને કાન છે".
જસ્ટિસ વાધવાના શબ્દોમાં કહીએ તો "ફોજદારી કે સ પુરાવાના માળખા પર બનેલો હોય છે, પુરાવા જે
કાયદામાં માન્ય હોય છે. તેના માટે સાક્ષીઓનું વર્ગીકરણ કરવું જરૂરી છે કે શું તે પ્રોત્યક્ષ પુરાવા સંયોગાત્મક પુરાવા
છે."
સાક્ષીઓ કે સની ચાવી છે. પરંતુ શું થાય છે જ્યારે આ સાક્ષીઓ પ્રોતિકૂ ળ થઈ જાય છે અથવા તેમના
નિવેદનમાંથી પાછા ફરે છે . આથી ટ્ રાયલ પ્રોક્રિયાની ગુણવત્તાનું મહત્વ અને પ્રાથમિકતા જો સાક્ષી પોતે ન્યાયની આંખ
અને કાન તરીકે કામ કરવા સક્ષમ હોય. ટ્ રાયલ લકવાગ્રસ્ત થઈ જાય છે અને તે હવે ન્યાયી ટ્ રાયલનું નિર્માણ કરી
શકશે નહીં. સાક્ષી કોર્ટમાં સત્ય બોલવા માટે નિયંત્રણ બહારના કારણોસર અથવા બેદરકારી અથવા અજ્ઞાનતાના કારણે
અથવા કે ટલીક ભ્રષ્ટ મિલીભગતને કારણે સાક્ષીની સ્થિતિમાં ન હોવા જેવા અનેક પરિબળોને કારણે અદાલતો દ્વારા
સામનો કરવામાં આવેલા અસંખ્ય અનુભવોને કારણે કાર્યવાહી કરવાનો સમય બની ગયો છે . સત્તામાં રહે લા લોકોના
સંજોગોમાં ધમકીઓ, બળજબરી, લાલચ અને નાણાકીય વિચારણાઓને લીધે વારંવાર સાક્ષીઓને પ્રોતિકૂ ળ તરીકે ફે રવવા
અને તેમના ગુનેગારોને ભાડે રાખતા રાજકીય દાવપેચ અને આશ્રયદાતા અને અસંખ્ય અન્ય ભ્રષ્ટ વ્યવહારો ઉદારતાથી
અપનાવવામાં આવે છે અને સત્ય અને વાસ્તવિકતાઓને દબાવવા અને દબાવવામાં આવે છે . સપાટી રેન્ડરીંગ સત્ય અને
ન્યાય અંતિમ જાનહાનિ બની.
'પ્રોતિકૂ ળ સાક્ષી' જે ભારતીય ફોજદારી ન્યાયમાં માત્ર એક ખ્યાલ કરતાં વધુ છે તે ફરી એક અન્ય કે સ
એટલે કે જેસિકલલ મર્ડર કે સ સાથે ફરીથી ચિત્રમાં આવ્યું છે. એવું નથી, જ્યારે બેસ્ટ બેકરી કે સનો મુખ્ય સાક્ષી
પ્રોતિકૂ ળ બન્યો ત્યારે ઘણા વર્ષો વીતી ગયા. નિવેદન પાછું ખેંચવાથી 21 આરોપીઓને નિર્દોષ જાહે ર કરવામાં આવ્યા
હતા. સનસનાટીભર્યા હુલ્લડોના કે સમાં પતન અન્ય બાબતોની સાથે, સાક્ષીઓને પ્રીફે ક્ટ કરવા અને ધમકી આપનારા
સાક્ષીઓ સામે પગલાં લેવા માટે ટ્ રાયલ કોર્ટમાં વધુ સત્તાઓ આપવાની જરૂરિયાત દર્શાવે છે.
બેસ્ટ બેકરી કે સમાં ઝાહિરા શેખે સૌપ્રોથમ સામાજિક કાર્યકરો સમક્ષ ખુલાસો કર્યો હતો કે તેણી અને અન્ય સાક્ષીઓ
ધમકી હે ઠળ પ્રોતિકૂ ળ બન્યા હતા.
આ કે સમાં ઝાહિરાએ આ કોર્ટનો તિરસ્કાર કર્યો છે અને ઝાહિરાને 1 વર્ષની સાદી કે દની સજા અને રૂ.
50,000/- અને 2 મહિનાની અંદર ચૂકવણી કરવામાં ડિફોલ્ટના કિસ્સામાં તેણીને વધુ એક વર્ષની કે દ ભોગવવી
પડશે.
2. પ્રોતિકૂળ સાક્ષીઓ: "પ્રોતિકૂળ સાક્ષીઓ" શબ્દનો અર્થ અને વિશ્લેષણ
આ શબ્દ "પ્રોતિકૂ ળ સાક્ષી પાસે પ્રોતિકૂ ળ છે અને સામાન્ય કાયદામાં તેની ઉત્પત્તિ છે ". પ્રોતિકૂ ળ શબ્દનો
વ્યાપક અર્થઘટન થવો જોઈએ. સામાન્ય કાયદા હે ઠળ પ્રોતિકૂ ળ શબ્દનું કાર્ય એક કલાપ્રેમી સાક્ષીની ષડયંત્ર સામે
સલામત રક્ષણ પૂરું પાડવાનું હતું જે પ્રોતિકૂ ળ પુરાવા દ્વારા જાણીજોઈને આવા સાક્ષી પડવાના કારણને બગાડે છે.
સામાન્ય કાયદાએ પ્રોતિકૂ ળ સાક્ષીની કે ટલીક વિશિષ્ટતાઓ નિર્ધારિત કરી છે જેમ કે પક્ષ દ્વારા તેને બોલાવવાના
કિસ્સામાં સત્ય કહે વાની ઇચ્છા ન હોવી અથવા આવા સાક્ષીને બોલાવનાર પક્ષની પ્રોતિકૂ ળ દુશ્મનાવટનો દાખલો.
ભારતીય કાયદો સામાન્ય કાયદામાંથી પ્રોતિકૂ ળ સાક્ષીનો અર્થ પણ મેળવે છે.
'પ્રોતિકૂ ળ સાક્ષી' શબ્દ સૌપ્રોથમ સામાન્ય કાયદામાં રજૂ કરવામાં આવ્યો હતો જેથી "એક કૃત્રિમ સાક્ષીની
યુક્તિ" સામે પર્યાપ્ત સુરક્ષા પ્રોદાન કરવામાં આવે જે ઇરાદાપૂર્વક પ્રોતિકૂ ળ પુરાવા દ્વારા આવા સાક્ષીને બોલાવતા
પક્ષના "કારણને બરબાદ" કરે છે. આવી ક્રિયાઓ માત્ર દાવા કરનારા પક્ષકારોના હિતને જ નહીં પરંતુ ન્યાયના
અંતને પહોંચી વળવા અદાલતોની શોધને પણ અવરોધે છે . સામાન્ય કાયદા હે ઠળ જે "સુરક્ષા"ની કલ્પના કરવામાં આવી
છે, તેમાં સાક્ષીઓના અગાઉના નિવેદનો સાથે વિરોધાભાસ અથવા આવા સાક્ષીઓને બોલાવનાર પક્ષ દ્વારા તેમની શાખ
(જેને સામાન્ય રીતે મંજૂરી આપવામાં આવી ન હતી)નો મહાભિયોગ કરવાનો સમાવેશ થાય છે. "સુરક્ષા" શરૂ કરવા
માટે , આવા સાક્ષીને "પ્રોતિકૂ ળ" જાહે ર કરવું હિતાવહ હતું. આ હે તુ માટે , સામાન્ય કાયદાએ, 'પ્રોતિકૂ ળ' સાક્ષીની કે ટલીક
વિશિષ્ટતાઓ નિર્ધારિત કરી છે, જેમ કે , "તેને બોલાવનાર પક્ષના કહે વા પર સત્ય કહે વાની ઇચ્છા ન હોય" અથવા
"પક્ષ માટે 'શત્રુતા'નું અસ્તિત્વ આવા સાક્ષીને બોલાવે છે.”
(a) શબ્દકોષનો અર્થ 'પ્રોતિકૂળ સાક્ષીઓ'
માત્ર હકીકત એ છે કે સેશન્સ કોર્ટ સમક્ષ સાક્ષી. ફરિયાદી કે સના ભૂતકાળને લગતા નિવેદનો કમિટિં ગ
મેજિસ્ટ્ રેટ સમક્ષ તેમના દ્વારા કરવામાં આવેલા નિવેદનો કરતા અલગ બનાવો તે જરૂરી નથી કે તે પ્રોતિકૂ ળ સાક્ષી
બને (AIR 1934 cal 636).
પ્રોતિકૂ ળ સાક્ષી એ સાક્ષી છે કે જે રીતે તે પોતાનો પુરાવો આપે છે તે દર્શાવે છે કે તે કોર્ટને સત્ય કહે વા
ઈચ્છતો નથી (સર જે.પી. વાઈલ્ડ કોલ્સ વિ કે લ્સ એન્ડ બ્રો (1866) એલઆર પી અને ડી 71)
(b) પ્રોતિમાનો અર્થ "પ્રોતિકૂળ સાક્ષીઓ"
સાક્ષીને માત્ર એટલા માટે પ્રોતિકૂ ળ ગણી શકાય નહીં કારણ કે તેનો પુરાવો બીજી બાજુને અનુકૂ ળ છે અને
હકીકત એ છે કે સાક્ષી પ્રોતિકૂ ળ બન્યો છે તે માહિતીને બહાર કાઢીને સ્થાપિત કરવાની રહે શે જે દુશ્મનાવટનો સંકે ત
આપી શકે . પ્રોતિકૂ ળ સાક્ષી તરીકે વ્યાખ્યાયિત કરી શકાય છે જે તે જે રીતે પુરાવા આપે છે (જેમાં તે હકીકતનો
સમાવેશ થાય છે કે તે તેના દ્વારા કરાયેલા અગાઉના નિવેદનો પર પાછા જવા માટે તૈયાર છે), દર્શાવે છે કે તે સત્ય
કહે વા ઇચ્છતો નથી. કોર્ટ જ્યાં તેથી આ વર્ણનનો સાક્ષી મળે છે. દરખાસ્ત માટે ખૂબ જ ઉચ્ચ સત્તા છે કે આવા
સાક્ષીના પુરાવા પર આંશિક રીતે આધાર રાખી શકાતો નથી અને બાકીનાને કાઢી નાખવામાં આવે છે અથવા
નકારવામાં આવે છે.
એક સાક્ષી જે સત્ય કહે છે તેને "પ્રોતિકૂ ળ" તરીકે ડબ કરી શકાતો નથી કારણ કે તેનું નિવેદન તેને
બનાવનાર પક્ષને અનુરૂપ નથી. સાક્ષી જે વિરોધી પક્ષ દ્વારા પ્રાપ્ત થાય છે તે પ્રોતિકૂ ળ સાક્ષી છે.
એવું અવલોકન કરવામાં આવે છે : "પ્રોતિકૂ ળ" નો અર્થ પ્રોતિકૂ ળ થાય છે, એટલે કે જ્યારે ન્યાયાધીશના અભિપ્રાયમાં
તે તેને બોલાવનાર પક્ષ સાથે પ્રોતિકૂ ળ દુશ્મનાવટ ધરાવે છે અને તેથી તે ન્યાયી રીતે અને કોર્ટને સત્ય કહે વાની
ઇચ્છા સાથે તેના પુરાવા આપતા નથી.
અત્રિ અજિત પ્રોતિકૂ ળ સાક્ષીને 'ટ્ રાયલમાં પ્રોતિકૂ ળ સાક્ષી તરીકે વ્યાખ્યાયિત કરે છે જે ન્યાયાધીશ દ્વારા
પક્ષકારની સ્થિતિ પ્રોત્યે પ્રોતિકૂ ળ (પ્રોતિકૂ ળ) હોવાનું જણાયું છે, જેના વકીલ પ્રોશ્ન કરી રહ્યા છે', તેમ છતાં વકીલે
સાક્ષીને વતી જુબાની આપવા બોલાવ્યા હતા. તેના/તેણીના ક્લાયન્ટના. જ્યારે સાક્ષીને બોલાવતા વકીલને ખબર પડે કે
જવાબો તેના/તેણીના ક્લાયન્ટની કાનૂની સ્થિતિની વિરુદ્ધ છે અથવા સાક્ષી ખુલ્લેઆમ વિરોધી બની જાય છે , ત્યારે
એટર્ની ન્યાયાધીશને સાક્ષીને 'પ્રોતિકૂ ળ' જાહે ર કરવા વિનંતી કરી શકે છે અથવા 'પ્રોતિકૂ ળ'. જો ન્યાયાધીશ સાક્ષીને
પ્રોતિકૂ ળ હોવાનું જાહે ર કરે તો એટર્ની અગ્રણી પ્રોશ્નો પૂછી શકે છે જે જવાબો સૂચવે છે અથવા જુબાનીને પડકારતા
હોય છે તેવી જ રીતે સાક્ષીની ઊલટતપાસ પર જેમણે વિરોધ માટે જુબાની આપી છે. પ્રોતિકૂ ળ સાક્ષી એ સાક્ષી છે જે
વિરોધી પક્ષ અથવા સાક્ષી માટે જુબાની આપે છે જે સીધી પરીક્ષા દરમિયાન બોલાવનાર પક્ષને પ્રોતિકૂ ળ જુબાની આપે
છે.'
"પ્રોતિકૂ ળ" સાક્ષીઓ શબ્દનો અર્થ "આગળ" અથવા બિનતરફે ણકારી સાક્ષીઓ ભારતીય પુરાવા અધિનિયમ
માટે પરાયું છે. આ તમામ અંગ્રેજી કાયદાની શરતો છે એક પ્રોતિકૂ ળ સાક્ષી એવા તરીકે વર્ણવવામાં આવે છે જે પક્ષ
દ્વારા તેને બોલાવવાના કિસ્સામાં સત્ય કહે વાની ઇચ્છા ન હોય અને બિનતરફે ણકારી સાક્ષી એ પક્ષ દ્વારા કોઈ ચોક્કસ
હકીકતને સાબિત કરવા અથવા મુદ્ દાની સુસંગતતા રજૂ કરવા માટે બોલાવવામાં આવે છે. જે આવી હકીકતને સાબિત
કરવા માટે કાર્ય કરે છે અથવા વિરુદ્ધ કસોટી સાબિત કરે છે. ગુરા સિંહ Vs રાજસ્થાન રાજ્ય. AIR 2001/ SC
330.
સ્થાનિક કાયદો આ સંદર્ભમાં નોંધપાત્ર ડિગ્રીથી અલગ છે, પ્રોથમ તો ભારતીય પુરાવા અધિનિયમ 1872 ની
જોગવાઈઓ કલમ 154 ફક્ત "ઉલટતપાસમાં પૂછવામાં આવતા પ્રોશ્નો:" પરવાનગી આપવાની વાત કરે છે: બીજું,
કાયદામાં સાક્ષી તરીકે જાહે ર કરવાની જરૂર છે. પૂર્વગ્રહો લાગુ કરી શકાય તે પહે લાં 'પ્રોતિકૂ ળ'. જ્યાં કોઈ પક્ષકાર
અથવા સાક્ષી પક્ષના હિત વિરુદ્ધ નિવેદન આપે છે જેણે તેને હિટ કહ્યો છે તે પ્રોતિકૂ ળ સાક્ષી તરીકે ઓળખાય છે.
(c) પ્રોતિકૂ ળ સાક્ષીનો ખ્યાલ સુપ્રીમ કોર્ટ દ્વારા સમજાવવામાં આવ્યો છે
સત પોલ વિ દિલ્હી વહીવટીતંત્રમાં
એક અધિકારી પર લાંચ લેવાનો આરોપ લાગ્યો હતો. આરોપીની ઓફિસ પર દરોડો પાડવામાં આવ્યો હતો કે
તરત જ પૈસા તેને પાસ કરવામાં આવ્યા હતા. ટ્ રેપમાં ભાગ લેનાર સાક્ષીઓના પુરાવાઓ, તેમજ તપાસના પુરાવા પણ
નકારી કાઢવામાં આવ્યા હતા કારણ કે તેઓને તેમની છટકું ની સફળતામાં રસ હતો. અન્ય બે સાક્ષીઓ કે જેઓ
સ્વતંત્ર હોવાના હતા તેઓએ વિરોધાભાસી નિવેદનો આપ્યા હતા અને ફરિયાદ પક્ષે જ કોર્ટની પરવાનગીથી તેમની
ઉલટતપાસ કરી હતી. તેમના પુરાવાના મૂલ્યનો પ્રોશ્ન ઊભો થયો. અદાલતે કહ્યું કે પ્રોતિકૂ ળ સાક્ષીને તે વ્યક્તિ તરીકે
વર્ણવવામાં આવે છે જે પક્ષકાર દ્વારા તેને બોલાવવાના કિસ્સામાં સત્ય કહે વાની ઈચ્છા ન હોય અને પ્રોતિકૂ ળ સાક્ષી તે
પક્ષકાર દ્વારા કોઈ ચોક્કસ હકીકતને સાબિત કરવા માટે બોલાવવામાં આવે છે જે આવી હકીકતને સાબિત કરવામાં
નિષ્ફળ જાય છે અથવા સાબિત કરે છે. વિરુદ્ધ હકીકત.માં પંચાનન ગોગોઈ વી. સમ્રાટ
પ્રોતિકૂ ળ સાક્ષી તે છે જે તે જે રીતે પુરાવા આપે છે તે દર્શાવે છે કે તે કોર્ટને સત્ય કહે વા ઇચ્છતો નથી.
જેની અંદર તે હકીકતનો સમાવેશ થાય છે કે તે તેના દ્વારા કરાયેલા અગાઉના નિવેદનો પર પાછા જવા માટે તૈયાર
છે.
આર.કે .ડે વી. ઓરિસ્સા રાજ્યમાં જો સાક્ષી સાચું બોલતો હોય અને તેની જુબાની તેને બોલાવનાર પક્ષના
હિતની વિરુદ્ધ હોય તો તે પ્રોતિકૂ ળ હોય તે જરૂરી નથી. સાક્ષીની પ્રાથમિક નિષ્ઠા સત્ય પ્રોત્યે છે અને તેને
બોલાવનાર પક્ષ પ્રોત્યે નહીં. આથી, બિનતરફે ણકારી જુબાની સાક્ષીને પ્રોતિકૂ ળ જાહે ર કરતી નથી. દુશ્મનાવટ એ છે
જ્યારે ફરિયાદ પક્ષ સાથે દુશ્મનાવટને કારણે બચાવની તરફે ણમાં નિવેદન આપવામાં આવે છે.
જી.એસ.બક્ષી વી. રાજ્યમાં
દુશ્મનાવટનું અનુમાન સાક્ષીએ આપેલા જવાબ પરથી અને અમુક અંશે તેના વર્તન પરથી કાઢવામાં આવે છે
.તેથી, જ્યારે સાક્ષી તેને બોલાવનાર પક્ષ પ્રોત્યેના તેના વલણમાં વિરોધી હોય અથવા જ્યારે તે પોતાની વાત છુપાવે
ત્યારે તેને પ્રોતિકૂ ળ ગણી શકાય. સાચી લાગણીઓ અને સત્ય સાથે બહાર આવતું નથી અને ઇરાદાપૂર્વક નિવેદનો કરે
છે જે તેણે અગાઉ જણાવ્યું હતું તેનાથી વિરુદ્ધ છે અથવા સાબિત થવાની અપેક્ષા છે . જ્યારે ફરિયાદ પક્ષના સાક્ષી
ફરિયાદ પક્ષના કે સ માટે વિનાશક હોય તેવું કં ઈક કહીને પ્રોતિકૂ ળ બને છે, ત્યારે ફરિયાદ પક્ષને કોર્ટને વિનંતી
કરવાનો અધિકાર છે કે આવા સાક્ષી સાથે પ્રોતિકૂ ળ વર્તન કરવામાં આવે.
સાક્ષીને 'પ્રોતિકૂળ' બનાવવા માટે જવાબદાર તત્વો
1. કોર્ટની કાર્યવાહીમાં સામેલ થવા માટે અણગમો.
2. ગુનેગારો અથવા ગુંડાઓનો ડર. પ્રોતિકૂ ળ બનેલા સાક્ષી કાં તો આકર્ષણના કારણે અથવા સાક્ષીઓને ધમકીઓને
કારણે હોય છે. સામાન્ય રીતે ધમકીઓ સાક્ષીને તેના નિવેદનોમાંથી પાછી ખેંચી લેવા દબાણ કરવામાં ભાગ ભજવે છે . આ
આપણી ફોજદારી ન્યાય પ્રોણાલી અને તે પીડિતો અને સાક્ષીઓ સાથે કે વી રીતે વર્તે છે તે પણ પ્રોતિબિંબિત કરે છે.
3. આરોપી પ્રોત્યે સહાનુભૂતિપૂર્ણ વલણ.
4. જનતામાં સંસ્કારી ભાવનાનો અભાવ.
5. લાંચ અને ભ્રષ્ટાચારનો ઊંચો દર જોવામાં આવ્યો છે કે જ્યારે અપરાધીઓ પાસે અધિકારોની શ્રેણી છે (બંધારણીય
અને કાનૂની બંને). પીડિતો અને ખાસ કરીને સાક્ષીઓને ન્યાયિક અથવા ન્યાયાધીશોના વિવેકબુદ્ ધિ દ્વારા આપવામાં
આવેલા મર્યાદિત વિશેષાધિકારો અને રક્ષણ મળે છે.
6. સાક્ષી સુરક્ષા પદ્ધતિમાં સાક્ષીનું વર્ગીકરણ એ એક મહત્વપૂર્ણ પ્રોક્રિયાગત જરૂરિયાત છે. બે પ્રાથમિક હે તુઓ:
"સેવા માટે વર્ગીકરણ કોથળીઓ છે:
1. એવા સાક્ષીઓને ઓળખવા કે જેઓ ધાકધમકીનાં ડરને કારણે દુશ્મનાવટની વાત કરે છે.
(a) ગુનાની પ્રોકૃતિ- આતંકવાદ/ડ્ રગ સંબંધિત ગુના, હુલ્લડો/સંગઠિત ગુનાનો ભોગ બનેલા વગેરે આ કે સોમાં સાક્ષી
પ્રોતિકૂ ળ બને છે.
(b) આરોપીઓને મદદ કરીને ફરિયાદ પક્ષના કે સને નબળો પાડવા માટે પ્રોતિકૂ ળ બનેલા સાક્ષીઓનો ઉપયોગ કરવા?
2. સાક્ષી સ્ત્રીઓ, બાળકો (ખાસ કરીને જાતીય અપરાધોના કે સોમાં દા.ત. બળાત્કારના કિસ્સાઓ) ની સહજ નબળાઈ
(સાક્ષીઓની વ્યક્તિગત લાક્ષણિકતાઓને કારણે) આ કિસ્સાઓમાં સાક્ષી પ્રોતિકૂ ળ બની જાય છે.
ઉદાહરણ તરીકે :- પ્રિયદર્શિની મટ્ટુ બળાત્કાર અને હત્યા કે સ. આમાં પ્રિયદર્શિની મટ્ટુ પર સંતોસ કુ માર સિંહ દ્વારા તેના
દિલ્હીના ઘરે બળાત્કાર કરવામાં આવ્યો હતો અને તેની હત્યા કરવામાં આવી હતી, જેણે એક વર્ષથી તેનો પીછો કર્યો
હતો. નીચલી અદાલતે સિંહને આ આધાર પર નિર્દોષ જાહે ર કર્યા હતા કે CBI તેનો કે સ વાજબી શંકાની બહાર
સાબિત કરવામાં નિષ્ફળ રહી હતી. પરંતુ 10 વર્ષ પછી તેને હાઈકોર્ટે દોષિત ઠે રવ્યો.
7. દંડના કાયદાનો અમલ ન કરવો.
8. દિલ્હી હાઈકોર્ટના અવલોકનો કે મોટી સંખ્યામાં કે સોમાં સાક્ષીઓ ધાકધમકી અને ધમકીઓને કારણે પ્રોતિકૂ ળ બની
રહ્યા હતા.
9. બદલો લેવાની ધમકીઓ અને વાસ્તવિક શારીરિક હિંસા ઘણા પીડિતો અને સાક્ષીઓને ફોજદારી કાર્યવાહીમાં સહકાર
ન આપવા માટે ડરાવે છે.
10. જો વ્યક્તિ અથવા સાક્ષીઓ જાતિ, સમુદાય અથવા લિંગ દ્વારા ગરીબ અથવા વંચિત હોય, તો તેઓ તેના બદલે
ગંભીર ધમકી અને ધાકધમકીનો ભોગ બની શકે છે. તે નિયમિત પ્રોથા છે, ઉદાહરણ તરીકે , દિલ્હી અત્યાચારના કે સોમાં,
પોલીસને ડેવિટ્ સ પીડિતો અને સાક્ષીઓ સામે ફોજદારી ફરિયાદો નોંધવા માટે તેમજ પછી તેઓને તેમના ગામોમાં ગુનાહિત
કે સ અને સામાજિક-આર્થિક બહિષ્કારમાં ફોજદારી કાર્યવાહીથી બચવા માટે તેમનું નિવેદન બદલવા માટે દબાણ કરવામાં
આવે છે. આ પણ મુખ્ય કારણ છે કે તેઓ વાસ્તવિક નિવેદન આપી શકતા નથી અને પ્રોતિકૂ ળ સાક્ષી બની શકતા
નથી.
અન્ય પરિબળો
રાજકીય દબાણ, પોલીસ અને કાયદાકીય પ્રોણાલીનો સ્વયં-ઉત્પાદિત ડર, જુઠ્ઠાણુંના કાયદાના ભયની
ગેરહાજરી, અસંવેદનશીલ કાયદા અમલીકરણ મશીનરી અને ભ્રષ્ટાચાર એ ટ્ રાયલ દરમિયાન સાક્ષીઓના પ્રોતિકૂ ળ
થવાના અન્ય કારણો છે.
આ બધા કારણો છે જ્યારે સાક્ષીઓ પક્ષના હિત વિરુદ્ધ નિવેદનો આપે છે જેણે તેમને બોલાવ્યા છે અને
તેમના કિં મતી નિવેદનથી ફરી ગયા છે.
પ્રોતિકૂળ સાક્ષીઓ અથવા કાયદાકીય જોગવાઈઓના સંબંધમાં કાયદાની અસરકારકતા
A. ભારતીય પુરાવા અધિનિયમ, 1872
1. કલમ 154 –
અદાલત, તેના વિવેકબુદ્ ધિમાં, સાક્ષીને બોલાવનાર વ્યક્તિને તેની સામે કોઈપણ પ્રોશ્નો પૂછવાની પરવાનગી
આપી શકે છે જે પ્રોતિકૂ ળ પક્ષ દ્વારા ઉલટ તપાસમાં મૂકવામાં આવી શકે છે.
પુરાવા અધિનિયમની કલમ 154 હે ઠળ, જો સાક્ષીએ પક્ષકારને પ્રોતિકૂ ળ પુરાવા આપ્યા હોય, તેને બોલાવ્યો
હોય, તો સાક્ષી પક્ષકારને તેના સાક્ષીની ઉલટ તપાસ કરવા માટે યોગ્ય રીતે પરવાનગી આપી શકાય છે , સાક્ષી માટે
પ્રોતિકૂ ળ હોવાનો આનાથી વધુ મજબૂત કે સ કોઈ હોઈ શકે નહીં. જ્યાં સાક્ષીએ પક્ષની તરફે ણમાં અગાઉ નિવેદન
આપીને તેને સાક્ષી તરીકે બોલાવવા પ્રેરિત કર્યા છે તેના કરતાં પક્ષકાર. ભારતીય પુરાવા અધિનિયમ, 1872 ની
કે ટલીક અન્ય જોગવાઈઓ ફોજદારી અજમાયશમાં આવા નિવેદનોના ઉપયોગને નિયંત્રિત કરે છે, અને આથી અમારા
ધ્યાનની યોગ્યતા છે. ભારતીય પુરાવા અધિનિયમ, 1872 ની કલમ 141 અગ્રણી પ્રોશ્નોને વ્યાખ્યાયિત કરે છે, જ્યારે
કલમ 142 એ જરૂરી છે કે મુખ્ય પ્રોશ્નોને કોર્ટની પરવાનગી સિવાય પરીક્ષા-પ્રોમુખ અથવા પુનઃપરીક્ષામાં સાક્ષી આપવા
ન જોઈએ. જો કે , કોર્ટ એવી બાબતો અંગેના અગ્રણી પ્રોશ્નોને મંજૂરી આપી શકે છે જે પ્રારંભિક અથવા નિર્વિવાદ છે
અથવા જે તેના મતે પૂરતા પ્રોમાણમાં સાબિત થઈ ચૂકી છે. કલમ 154 કોર્ટને વિવેકબુદ્ ધિથી અધિકૃ ત કરે છે કે જે
વ્યક્તિઓ સાક્ષીને બોલાવે છે તેઓને તેની પાસે કોઈ પણ શોધ કરવા માટે પરવાનગી આપે છે જે અન્ય પક્ષ દ્વારા
ઉલટ તપાસ કરવામાં આવી શકે છે.
આવા પ્રોશ્નોનો સમાવેશ થશે:-
અગ્રણી પ્રોશ્નો (એવિડન્સ એક્ટની કલમ 143) 12
તેના અગાઉના નિવેદનો સંબંધિત પ્રોશ્નો (એવિડન્સ એક્ટની કલમ 145)
પ્રોશ્નો, જે તે કોણ છે અને જીવનમાં તેનું સ્થાન શું છે તે શોધવા માટે અથવા તેની શાખને હલાવવા માટે તેની સચ્ચાઈ
ચકાસવાનું વલણ ધરાવે છે (એવિડન્સ એક્ટની કલમ 146)
અદાલતો કાનૂની જવાબદારી હે ઠળ છે કે તેઓ તેમનામાં આપેલ વિવેકબુદ્ ધિનો યોગ્ય રીતે ઉપયોગ કરીને
અને હાજર રહે લા સંજોગોને ધ્યાનમાં રાખીને ન્યાયપૂર્ણ રીતે કરે. વધુમાં એવિડન્સ એક્ટની કલમ 154 હે ઠળ
ઉલટતપાસની પરવાનગી માત્ર સાક્ષીને બોલાવનાર પક્ષના કહે વા પર જ આપી શકાતી નથી અને ન હોવી જોઈએ.
આ અધિનિયમની કલમ 145 સાક્ષીની શાખ પર મહાભિયોગ કરવા માટે સૌથી અસરકારક પદ્ધતિઓમાંથી
એક સૂચવે છે. આ વિભાગ કોઈપણ સાક્ષી દ્વારા લેખિતમાં આપેલા કોઈપણ અગાઉના નિવેદનની ઉલટતપાસ માટે
પરવાનગી આપે છે. સાક્ષી દ્વારા કરવામાં આવેલ અગાઉના નિવેદનનો ઉપયોગ સાક્ષીના વિરોધાભાસના હે તુ માટે કરી
શકાય છે, આ કલમ હે ઠળ, જ્યાં સુધી તેનું ધ્યાન લેખનના તે ભાગો પર લેવામાં આવે કે જેના પર આવા હે તુ માટે
આધાર રાખવાનો હોય. કલમ 145 વૈધાનિક રીતે સાક્ષીઓ દ્વારા કરવામાં આવેલા અગાઉના નિવેદનોના એક નોંધપાત્ર
ઉપયોગને સમાવિષ્ટ કરે છે અને ખાસ કરીને સામાન્ય સિદ્ધાંતના સંદર્ભમાં મહત્વની ધારણા કરે છે કે આવા નિવેદનોનો
સાર્થક પુરાવા તરીકે ઉપયોગ કરી શકાતો નથી. અન્ય સંબંધિત જોગવાઈ અધિનિયમની કલમ 157 છે, જે જણાવે છે
કે આ જ હકીકતને લગતા સાક્ષી દ્વારા કરવામાં આવેલ કોઈપણ ભૂતપૂર્વ નિવેદન, હકીકતની તપાસ કરવા કાયદે સર
રીતે સક્ષમ કોઈપણ સત્તાધિકારી સમક્ષ, મૌખિક જુબાનીને સમર્થન આપવા માટે ઉપયોગ કરી શકાય છે.
2. કલમ 132
સાક્ષીને કોઈપણ દાવા અથવા કોઈપણ દિવાની અથવા ફોજદારી કાર્યવાહીમાં મુદ્ દાને લગતી કોઈપણ બાબતના
કોઈપણ પ્રોશ્નનો જવાબ આપવા માટે માફ કરવામાં આવશે નહીં કે આવા પ્રોશ્નનો જવાબ અપરાધ કરશે, અથવા
પ્રોત્યક્ષ કે આડકતરી રીતે ગુના કરવા તરફ દોરી જશે. , આવા સાક્ષી, અથવા તે પ્રોત્યક્ષ કે આડકતરી રીતે ખુલ્લી
પાડશે અથવા તેને ઉજાગર કરશે, આવા સાક્ષીને દંડ અથવા કોઈપણ પ્રોકારની વિશેષતા માટે .
પ્રોદાન કરેલ; કે આવા કોઈ જવાબ કે જે સાક્ષીને આપવા માટે ફરજ પાડવામાં આવશે, તેને કોઈ ધરપકડ અથવા
ચોક્કસ ગદ્ યને આધીન કરવામાં આવશે નહીં, અથવા આવા જવાબ દ્વારા ખોટા પુરાવા આપવા બદલ ફરિયાદ સિવાય
કોઈપણ ફોજદારી કાર્યવાહીમાં તેની વિરુદ્ધ સાબિત થશે નહીં.
3. કલમ 161
કલમ 161 (1) મુજબ, કોઈપણ વ્યક્તિ જે કે સના તથ્યો અને સંજોગોથી વાકે ફ હોવાનું માનવામાં આવે છે તેની
મૌખિક રીતે તપાસ કરી શકાય છે -
(a) કે સની તપાસ કરતા પોલીસ અધિકારી દ્વારા, અથવા
(b) આવા અધિકારીના પ્રોશ્ન પર, કોઈપણ પોલીસ અધિકારી દ્વારા કલમ 161 (2) મુજબ રાજ્યની અદાલત જેવો
હોદ્ દો ધરાવતા હોય તેવો પ્રેમ રાખવો નહીં.
આવી વ્યકિત આવા અધિકારી દ્વારા તેને પૂછવામાં આવેલા આવા કે સને લગતા તમામ પ્રોશ્નોના સાચા અર્થમાં જવાબ
આપવા માટે બંધાયેલા રહે શે, તે પ્રોશ્નો સિવાય કે જેના જવાબો તેને ફોજદારી આરોપ અથવા દંડ અથવા વિશેષતા માટે
ખુલ્લા પાડવાનું વલણ ધરાવે છે.
કલમ 161 (3) મુજબ -
 પોલીસ અધિકારી આ કલમ હે ઠળ પરીક્ષા દરમિયાન તેમને આપેલા કોઈપણ નિવેદનને લખવાનું ઘટાડી શકે
છે; અને જો તે આમ કરે છે, તો તેણે આવી દરેક વ્યક્તિના નિવેદનનો અલગ અને સાચો રેકોર્ડ બનાવવો પડશે જેનું
નિવેદન તે રેકોર્ડ કરશે.
ઝાહીરા હબીબુલ્લા શેખ વિ. ગુજરાત રાજ્યમાં યોજવામાં આવી હતી કે પોલીસ દ્વારા સાક્ષીની તપાસના કિસ્સામાં પોલીસ
અધિકારી દ્વારા તેને નોંધવામાં આવે અને નિવેદન નોંધવું ફરજિયાત નથી અને તે જાણતી મોટી ઉંમરમાં રેકોર્ડ કરવાની
જરૂર નથી. નિવેદન આપનાર વ્યક્તિ, આગળ નિવેદન આપનાર વ્યક્તિએ નિવેદન પર સહી કરવાની જરૂર નથી.
4. કલમ 172.
કાયદે સર રીતે સક્ષમ કોઈપણ જાહે ર સેવક પાસેથી સમન્સ, નોટિસ અથવા હુકમની કાર્યવાહી ટાળવા માટે ફરાર, આવા
જાહે ર સેવક તરીકે , આવી સમન્સ નોટિસ અથવા આદે શ જારી કરવા માટે , તેને એક મહિના સુધીની મુદતની સાદી કે દ
અથવા દંડની સજા કરવામાં આવશે. પાંચસો રૂપિયા સુધી અથવા બંને સાથે લંબાવી શકે છે. અથવા જો સમન્સ અથવા
નોટિસ અથવા ઓર્ડર વ્યક્તિઓ અથવા એજન્ટ દ્વારા હાજર રહે વાનો હોય અથવા દસ્તાવેજ અથવા ઇલેક્ટ્ રોનિક
રેકોર્ડિંગ કોર્ટમાં રજૂ કરવા માટે હોય તો તે એક મુદત માટે સાદી કે દની સજા સાથે કે જે એક હજાર સુધી લંબાવી
શકે તેવા દંડ સાથે રૂપિયા, અથવા બંને સાથે.
5. કલમ 202
જાણ કરવા માટે બંધાયેલ વ્યક્તિ દ્વારા ગુનાની માહિતી આપવા માટે ઇરાદાપૂર્વકની અવગણના - જે ક્યારેય, જાણતા
હોય અથવા એવું માનવાનું કારણ હોય કે ગુનો આચરવામાં આવ્યો છે તે ઇરાદાપૂર્વક તે ગુનાને લગતી કોઈપણ માહિતી
આપવાનું છોડી દે છે જે તે કાયદે સર રીતે આપવા માટે બંધાયેલ છે તેને જેલની સજા થશે. ક્યાં તો એક મુદત માટે નું
વર્ણન જે કદ મહિના સુધી વિસ્તરી શકે છે અથવા દંડ સાથે અથવા બંને સાથે.
6. કલમ 203
કરેલા ગુના અંગે ખોટી માહિતી આપવી. જે કોઈ, જાણતો હોય કે માનવાનું કારણ હોય કે જે ગુનો તે જાણતો હોય કે
ખોટો હોવાનું માને છે તેને બે વર્ષ સુધીની મુદતની કે દ અથવા દંડ અથવા બંને સાથે સજા કરવામાં આવશે.
7. કલમ-4
સાક્ષી દુભાષિયા દ્વારા કરવામાં આવનાર શપથ અથવા પ્રોતિજ્ઞાઓ અને જૂરરના શપથ અથવા પ્રોતિજ્ઞા નીચેની
વ્યક્તિઓ દ્વારા કરવામાં આવશે જેમ કે :
(a) તમામ સાક્ષીઓ કે જે કાયદે સર રીતે તપાસવામાં આવી શકે અથવા કોઈ કોર્ટ દ્વારા અથવા કાયદા દ્વારા અથવા
આવી વ્યક્તિની તપાસ કરવા અથવા પુરાવા મેળવવા માટે પક્ષની સત્તાની સંમતિ ધરાવતી વ્યક્તિ દ્વારા અથવા તેની
સમક્ષ પુરાવા આપવા જરૂરી હોય તેવી તમામ વ્યક્તિ કહે વાનો છે.
(b) સાક્ષીઓ દ્વારા આપવામાં આવેલા પુરાવાઓને સમાપ્ત કરવા માટે પ્રોશ્નોના દુભાષિયા, અને,
(c) ન્યાયાધીશો.
જોગવાઈ- 12 વર્ષથી ઓછી ઉંમરના બાળકને શપથ આપી શકાય નહીં.
8. કલમ-311
ભૌતિક સાક્ષીને બોલાવવાની અથવા હાજર વ્યક્તિને તપાસવાની સત્તા ફોજદારી કે સોમાં કાર્યવાહીનું ભાવિ હંમેશા
પક્ષકારોના હાથમાં સંપૂર્ણપણે છોડી શકાતું નથી. કોર્ટની પણ ફરજ છે કે તે જોવાની ફરજ છે કે આવશ્યક પ્રોશ્નોના
શક્ય તેટલા વ્યાજબી જવાબો બાકી નથી.
તે એક પ્રોખ્યાત કે સમાં યોજવામાં આવ્યું હતું કે કલમ 311 સાક્ષીઓને બોલાવવા માટે કોર્ટને ખૂબ વ્યાપક
સત્તા આપે છે. કલમ 311 હે ઠળની સત્તા સંપૂર્ણપણે વિવેકાધીન છે પરંતુ તેનો ઉપયોગ ન્યાયિક રીતે થવો જોઈએ,
ન્યાયિક મનની અરજી માટે સત્તા જેટલી વિશાળ હોય તેટલી વધુ જરૂરી છે.
તે આગળ યોજવામાં આવ્યું હતું જેને સામાન્ય રીતે "બેસ્ટ બેકરી કે સ" તરીકે ઓળખવામાં આવે છે જે વાજબી ટ્ રાયલ
વોરંટ આપે છે કે પ્રોમુખ ન્યાયાધીશ દર્શક અને માત્ર રેકોર્ડિંગ મશીન હોવું જોઈએ નહીં. પરંતુ તેણે પુરાવા એકત્ર
કરવાની પ્રોક્રિયામાં સક્રિય ભૂમિકા ભજવવી જોઈએ અને સત્ય શોધવા માટે યોગ્ય નિષ્કર્ષ પર પહોંચવા માટે જરૂરી
તમામ સંબંધિત સામગ્રીઓ બહાર પાડવી જોઈએ.
યુ.પી.ના રાજ્યમાં તહસીલદાર સિંહ વી
સુપ્રીમ કોર્ટે આ જોગવાઈના હે તુ અને ઉદ્ દે શ્યની વિગતવાર તપાસ કરી. સર્વોચ્ચ અદાલતના જણાવ્યા
અનુસાર, આ જોગવાઈ પાછળનો કાયદાકીય ઉદ્ દે શ્ય આરોપી વ્યક્તિને પોલીસ અધિકારીઓથી બચાવવાનો હતો જેઓ
આવા નિવેદનો બનાવનારાઓને પ્રોભાવિત કરવાની સ્થિતિમાં હશે, અને પોલીસ સમક્ષ ખોટા નિવેદનો આપવાનું વલણ
ધરાવતા ત્રીજા વ્યક્તિઓથી. . આ એક ખૂબ જ પ્રોશંસનીય ઉદ્ દે શ્ય છે અને તે ગુનાહિત તપાસની પ્રોક્રિયામાં
નિષ્પક્ષતા સુનિશ્ચિત કરવાના પ્રોયાસને ખરેખર પ્રોતિબિંબિત કરે છે.
તે જ સમયે, તે અનિવાર્ય હતું કે કબૂલાત અને અન્ય નિવેદનો વાજબી અને ફૂ લપ્રૂફ રીતે રેકોર્ડ કરવા માટે
કે ટલીક પદ્ધતિ હોવી જોઈએ, ખાસ કરીને એવી પરિસ્થિતિઓમાં જ્યાં પોલીસને લાગે કે સાક્ષીઓ કલમ 161 હે ઠળ
તેમના દ્વારા આપેલા નિવેદનોને વળગી રહે વાની શક્યતા નથી. ચોક્કસપણે આ ઉદ્ દે શ્ય હતો જેના પરિણામે જ્યુડિશિયલ
મેજિસ્ટ્ રેટને સંહિતાની કલમ 164 હે ઠળ સાક્ષીઓના નિવેદનો તેમજ આરોપી વ્યક્તિઓ દ્વારા કબૂલાત રેકોર્ડ કરવાની
સત્તા આપવામાં આવી હતી.
યુ.પી. રાજ્યમાં વી. સિંઘારા સિંહ
સર્વોચ્ચ અદાલતે એ પણ અવલોકન કર્યું હતું કે જો તે જોગવાઈ દ્વારા નિર્ધારિત પ્રોક્રિયાને ફરજિયાત
માનવામાં ન આવે તો કલમ 164 સંપૂર્ણ રીતે નકારી કાઢવામાં આવશે. કલમ 164 તપાસ એજન્સી અને આરોપી
વ્યક્તિના હિતો વચ્ચે એક સરસ સંતુલન જાળવે છે, અને આ નિર્ધારિત પ્રોક્રિયાના કડક પાલન માટે ન્યાયિક
આગ્રહનું પ્રાથમિક કારણ છે. મદ્ રાસ હાઈકોર્ટની પૂર્ણ બેન્ચ દ્વારા યોગ્ય રીતે અવલોકન કરવામાં આવ્યું છે
કલમ 164 હેઠળ રેકોર્ડ કરાયેલા નિવેદનોનું સાક્ષી મૂલ્ય
મેજિસ્ટ્ રેટ સમક્ષ કરવામાં આવેલ અને કલમ 164 હે ઠળ યોગ્ય રીતે નોંધાયેલ કોઈપણ નિવેદન ભારતીય
પુરાવા અધિનિયમ, 1872 ની કલમ 74 હે ઠળ સાર્વજનિક દસ્તાવેજ તરીકે ગણવામાં આવે છે. આવા નિવેદનો ધરાવતા
લેખિત દસ્તાવેજો પણ આની કલમ 80 હે ઠળ અસલી તેમજ યોગ્ય રીતે નોંધાયેલા હોવાનું માનવામાં આવે છે. એક્ટ. આ
જોગવાઈની અસર સેક્શન 164 હે ઠળ નિવેદન નોંધનાર મેજિસ્ટ્ રેટની પરીક્ષાને દૂર કરવા માટે છે . કલમ 164 નો
ઉપયોગ સાક્ષી દ્વારા મેજિસ્ટ્ રેટ સમક્ષ કરવામાં આવેલા મૌખિક નિવેદનના પુરાવા તરીકે થઈ શકે છે.
પ્રોતિકૂળ બનેલા સાક્ષીઓને દં ડ થવો જોઈએ
આ સંદર્ભમાં, બે વિરોધાભાસી મંતવ્યો ઉદ્ ભવે છે; હા, જેઓ ન્યાયને ખરીદી શકાય તેવી કોમોડિટી તરીકે જુએ છે તેઓને
તે નિરાશ કરશે.
(1) ના. સાક્ષી સુરક્ષા કાર્યક્રમ પણ એક સરળ ઉકે લ છે:-
સરળ ઉકે લો અને ઘૂંટણિયે ધક્કો મારવાની પ્રોતિક્રિયાઓએ ન તો ભૂતકાળમાં કામ કર્યું છે અને ન તો તે આગળ
કોઈ ફરક પાડશે, પછી ભલે તે 60 ના દાયકામાં છીંકણીનો ખતરો હોય, 70 ના દાયકામાં ખાદ્ યપદાર્થોમાં ભેળસેળ
હોય, 80 ના દાયકામાં ભ્રષ્ટાચાર હોય કે 90 ના દાયકામાં આતંકવાદ હોય, સરળ ઉકે લો વેપારમાં વધારો કરે છે.
પોલીસ વગેરે સમક્ષ કબૂલાતની કબૂલાતની સ્વીકાર્યતાના પુરાવાના આરોપી વિરુદ્ધ પ્રિસ્ક્રિપ્શનો હંમેશા ઇચ્છિત પરિણામો
પ્રાપ્ત કરવામાં નિષ્ફળ ગયા. તેથી જ સાક્ષી સુરક્ષા પ્રોગ્રામર પણ ફોજદારી અદાલતોની સમસ્યાઓનો સરળ ઉકે લ છે .
તેના બદલે પોતે જ ઊંડો અભ્યાસ હોવો જોઈએ. તેને માત્ર કાયદાની જરૂર છે.
WPP ભારતમાં ક્યારેય કામ કરી શકશે નહીં કારણ કે અમારી પાસે ગોપનીયતાની સંસ્કૃ તિ નથી. સમસ્યા
ફોજદારી ન્યાય પ્રોણાલીમાં રહે લી છે જે બળદના ક્રેટ સુવિધાઓ સાથે અપેક્ષિત છે . અમારી ફોજદારી અદાલતોની
કામગીરી પર એક નજર સિસ્ટમમાં શું ખોટું છે તેનો ખ્યાલ આપે છે.
દાખ્લા તરીકે :
પીડિતના અધિકારો અને ફોજદારી ન્યાય સુધારણા
 1. 1985 માં, યુનાઈટે ડ નેશન્સે ગુના અને સત્તાના દુરુપયોગનો ભોગ બનેલા લોકો માટે ન્યાયના મૂળભૂત
સિદ્ધાંતોની ઘોષણા અપનાવી. આ ઘોષણામાં અપરાધનો ભોગ બનેલા લોકોના ચાર પ્રોકારના અધિકારો અને હકોને
માન્યતા આપવામાં આવી છે.
2. 2. યુનાઇટે ડ કિં ગડમે 1995 માં ફોજદારી ઇજાઓ વળતર કાયદો ઘડ્ યો હતો.
3. 2001 માં "ગુનાહિત ન્યાય" ધ વે અ હે ડ" પરના અહે વાલમાં ગૃહ વિભાગે શોધી કાઢ્ યું હતું કે ઘણા પીડિતોને
લાગ્યું કે ગુનાના આરોપીઓના અધિકારો ફોજદારી કાર્યવાહીમાં તેમના કરતાં અગ્રતા ધરાવે છે.
4. ભારત સરકાર (2003) દ્વારા નિયુક્ત મલ્લિમથ સમિતિએ પીડિતને અને અદાલતને સશક્ત બનાવવા માટે
રચાયેલ પગલાંઓની શ્રેણી દ્વારા ફોજદારી કાર્યવાહીના કે ન્દ્ રમાં પાછા મૂકવા માટે ભલામણોની શ્રેણીબદ્ધ ભલામણો કરી.
2. આરોપીઓને આપવામાં આવેલા કે ટલાક અન્ય અધિકારોમાં નીચેનાનો સમાવેશ થાય છે:
1. ગુનાઓ માટે દોષિત ઠેરવવાના સંદર્ભમાં રક્ષણ (કલમ 20); જીવનનો અધિકાર (કલમ 21), ભ્રમણકક્ષા અને
ધરપકડ અને અટકાયતને આધિન ન હોવાનો અધિકાર (આર્ટ.22.) વાજબી શંકાની બહાર પ્રોમાણભૂત પુરાવો
(સેક.101 IEA 1872) ઉલટ તપાસનો અધિકાર (સેક. 145 IEA 1872) વગેરે.
2. હા તે એવા લોકોને નિરાશ કરશે જેઓ ન્યાયને ખરીદી શકાય તેવી કોમોડિટી તરીકે જુએ છે.
જેસિકા લાલના હત્યારાઓ છૂટા થઈ ગયા ત્યારે અસાધારણ તર્કસંગત આક્રોશ ભારતની ક્ષીણ થઈ ગયેલી
અને બદનામ થયેલી ફોજદારી ન્યાય પ્રોણાલીમાં ઘણા લાંબા વિલંબિત સુધારાઓ રજૂ કરવા માટે નૈતિક બ્રહ્માંડનું
સર્જન કરે છે. તે ચમકદાર પાર્ટી જ્યાં તેણીનું જીવન લેવામાં આવ્યું હતું તેમાં ઘણા શ્રીમંત અને શક્તિશાળી લોકો હાજર
હતા. છતાં તેમાંના મોટા ભાગના લોકો તેમના સાક્ષીઓના નિવેદનો આપવામાં નિષ્ફળ ગયા હતા કે તેઓ આરોપીઓને
શરમજનક નિર્દોષ છોડવા તરફ દોરી ગયા હતા. જે લોકો આ કે સમાં પ્રોતિકૂ ળ બન્યા હતા તેઓને દોષિતોને કાયદાથી
બચવામાં મદદ કરવામાં તેમની અસુરક્ષિત ભાગીદારી માટે સજા થવી જોઈએ. ગુજરાતમાં મોટા નં. 2002 ના હત્યાકાંડને
લગતા કે સોમાં સાક્ષીઓનું પ્રોતિકૂ ળ થવું એ ખુલ્લી ધમકીઓ અને પ્રોચંડ ભય છે. તેથી, જે લોકો તેમના નિવેદન પર
આરોપ મૂકે છે તેમની સજા માટે તપાસની જરૂર છે જે સ્થાપિત કરે છે કે તેઓએ લાંચ આપવામાં આવી હોવાને
કારણે આવું કર્યું હતું. તેનો ઉપયોગ પીડિતને વધુ પીડિત કરવા માટે ક્યારેય ન કરવો જોઈએ. પ્રોતિકૂ ળ સાક્ષીઓને
સજા આપવી એ ખરેખર સુધારાના ઘણા મોટા પેકે જનો ભાગ હોવો જોઈએ જેમાં સાક્ષી સુરક્ષા વધુ મજબૂત પોલીસ અને
ન્યાયિક જવાબદારીનો સમાવેશ થાય છે.
ઝબીરા હબીબુલ્લાબ શેખ વિ. ગુજરાત રાજ્યમાં
આ કે સમાં સર્વોચ્ચ અદાલતે જણાવ્યું હતું કે "ઝહીરાને એક વર્ષની સાદી કે દ અને રૂ. 5-00 નો ખર્ચ ચૂકવવાની
સજા કરવામાં આવી છે અને જો 2 મહિનામાં ચૂકવણી કરવામાં કસૂર કરવામાં આવશે તો તેણીને વધુ એક વર્ષની કે દ
ભોગવવી પડશે.
પ્રોતિકૂળ સાક્ષીઓ: ન્યાયિક ઉપાય
આપણી ફોજદારી ન્યાય પ્રોણાલીને અસર કરતી બિમારી વધુ ઊંડી છે. કોસ્મેટિક ફે રફારો માત્ર ન્યાય આપવા માટે વધુ
કરશે નહીં. સિસ્ટમને વ્યાપક સુધારણાની જરૂર છે. ફોજદારી ન્યાય પ્રોણાલીના સુધારા પરની VS મલિમથ સમિતિએ
2003 માં આવા વ્યાપક સુધારા માટે એક રૂપરેખા તૈયાર કરી હતી.
જેસિકા લાલ કે સ જેવી પરિસ્થિતિ માટે , જ્યાં સાક્ષીઓએ ફરિયાદ પક્ષના કે સને સમર્થન આપવાનો ઇનકાર કર્યો હતો,
સમિતિએ નીચેના પગલાં સૂચવ્યા છે: -
1. કે મેરામાં કાર્યવાહી કરવી,
2. સાક્ષીની ઓળખ ગુપ્ત રાખવાનાં પગલાં લેવાં,
3. અનામીની ખાતરી કરવી, અને
4. તેમની સુરક્ષા સુનિશ્ચિત કરવા વ્યવસ્થા કરવી.
5. કોર્ટમાં સાક્ષીઓ સાથે સન્માનના મહે માનોની જેમ વર્તવું જોઈએ;
6. મુસાફરી અને રહે ઠાણ પર નાણાં ખર્ચવા માટે તેમને પૂરતું વળતર મળવું જોઈએ;
7. કાયદાની અદાલતમાં જુબાની આપતી વખતે સાક્ષીઓની આરામ, સગવડ અને ગૌરવની ખાતરી કરવી જોઈએ; અને
8. સાક્ષીઓના રક્ષણ માટે કાયદો ઘડવો જોઈએ કારણ કે ભારતમાં એવો કોઈ કાયદો નથી.
9. રાષ્ટ્રીય સ્તરે રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા આયોગ અને રાજ્ય સ્તરે રાજ્ય સુરક્ષા આયોગનું બંધારણ.
સ્વરણ સિંહ Vs પંજાબ રાજ્ય
જેમ કે સુપ્રીમ કોર્ટે અવલોકન કર્યું હતું કે "કોર્ટમાં સાક્ષી સાથે આદર સાથે વ્યવહાર કરવામાં આવતો
નથી. તે આખો દિવસ રાહ જુએ છે અને પછી મામલો સ્થગિત જોવા મળે છે. અને જ્યારે તે હાજર થાય છે ત્યારે તેને
અનચેક પરીક્ષા અને ક્રોસ એક્ઝામિનેશનને આધિન કરવામાં આવે છે અને તે લાચાર સ્થિતિમાં જોવા મળે છે . તેમના
કારણો અને અન્ય કારણોસર, વ્યક્તિ સાક્ષી બનવાને ધિક્કારે છે".
સ્ટે ન્ડિંગ અથવા સાક્ષીના ક્રેડિટ પર મહાભિયોગ (કલમ 155)
155. સાક્ષીનો મહાભિયોગ ધિરાણ.- સાક્ષીની ક્રેડિટ નીચેની રીતે પ્રોતિકૂ ળ પક્ષ દ્વારા અથવા, કોર્ટની સંમતિથી, તેને
બોલાવનાર પક્ષ દ્વારા નીચેની રીતે મહાભિયોગ કરી શકાય છે:-
(1) વ્યક્તિઓના પુરાવા દ્વારા જેઓ સાક્ષી આપે છે કે તેઓ, સાક્ષી વિશેના તેમના જ્ઞાનથી, તેને ક્રેડિટ માટે અયોગ્ય
માને છે;
(2) પુરાવા દ્વારા કે સાક્ષીને લાંચ આપવામાં આવી છે , અથવા તેણે કન્યાની ઓફર સ્વીકારી છે , અથવા તેના પુરાવા
આપવા માટે અન્ય કોઈ ભ્રષ્ટ પ્રોલોભન પ્રાપ્ત કર્યું છે;
(3) તેના પુરાવાના કોઈપણ ભાગ સાથે અસંગત ભૂતપૂર્વ નિવેદનોના પુરાવા દ્વારા જે વિરોધાભાસને પાત્ર છે;
સમજૂતી.--બીજા સાક્ષીને ક્રેડિટ માટે અયોગ્ય ઘોષિત કરનાર સાક્ષી, તેની તપાસ-ઇન-ચીફ, તેની માન્યતા માટે ના
કારણો આપી શકશે નહીં, પરંતુ તેને ઊલટતપાસમાં તેના કારણો પૂછવામાં આવી શકે છે, અને તે જે જવાબો આપે છે તે
કરી શકશે નહીં. વિરોધાભાસી હોવા છતાં, જો તેઓ ખોટા હોય, તો પછી તેના પર ખોટા પુરાવા આપવાનો આરોપ
મૂકવામાં આવી શકે છે.
ચિત્રો
(a) A) B ને વેચેલા અને પહોંચાડવામાં આવેલા માલની કિં મત માટે B પર દાવો કરે છે. C કહે છે કે તેણે B ને
માલ પહોંચાડ્ યો હતો. એ બતાવવા માટે પુરાવા આપવામાં આવે છે કે , અગાઉના પ્રોસંગે, તેણે કહ્યું હતું કે તેણે B ને
માલ પહોંચાડ્ યો ન હતો. પુરાવા માન્ય છે.
b) A ને B ની હત્યા માટે દોષિત ઠે રવવામાં આવ્યો છે. C કહે છે કે B, જ્યારે મૃત્યુ પામ્યો ત્યારે જાહે ર કર્યું કે A
એ B ને ઘા આપ્યો હતો જેનાથી તે મૃત્યુ પામ્યો હતો. પુરાવા એ બતાવવા માટે આપવામાં આવે છે કે , અગાઉના
પ્રોસંગે, સીએ કહ્યું હતું કે ઘા A દ્વારા અથવા તેની હાજરીમાં આપવામાં આવ્યો ન હતો. પુરાવા માન્ય છે. અપ્પાભાઈ
.વિ. ગુજરાત રાજ્ય અદાલતે પુરાવાઓની કદર કરતી વખતે નાની વિસંગતતાઓને અયોગ્ય મહત્વ આપવું જોઈએ નહીં.
જે વિસંગતતાઓ પ્રોસિક્યુશન કે સના મૂળ સંસ્કરણને હલાવી શકતી નથી તેને કાઢી નાખવામાં આવી શકે છે .
વિસંગતતાઓ કે જે ધારણા અથવા અવલોકનની સામાન્ય ભૂલોને કારણે છે તેને મહત્વ આપવું જોઈએ નહીં. મેમરી
લેપ્સને લીધે થતી ભૂલોને યોગ્ય ભથ્થું આપવામાં આવી શકે છે. અદાલતે તેના પુરૂષોના બહોળા અનુભવ અને જુદા
જુદા કે સોમાં મામલાઓને મદદ માટે બોલાવીને કોઈપણ સાક્ષી દ્વારા આપવામાં આવેલ અતિશયોક્તિપૂર્ણ સંસ્કરણને બાદ
કરીને રેકોર્ડ પરની સમગ્ર સામગ્રીનું મૂલ્યાંકન કરવું જોઈએ. જ્યારે આવા સાક્ષી દ્વારા કથિત કે ટલીક હકીકતોના
સંદર્ભમાં કોઈ શંકા ઊભી થાય છે , ત્યારે યોગ્ય માર્ગ એ હકીકતને અવગણવાનો છે જ્યાં સુધી તે બાબતના મૂળમાં ન
જાય, જેથી સમગ્ર ફરિયાદી વાર્તાને તોડી શકાય. કોર્ટ દ્વારા તેમની જુબાની નકારી કાઢવાના ડરથી હવે સાક્ષીઓ
તેમના સંસ્કરણમાં શણગાર ઉમેરતા જાય છે. જો કે , અદાલતોએ આવા સાક્ષીઓના પુરાવાઓને એકસાથે અવિશ્વાસ ન
કરવો જોઈએ જો તેઓ અન્યથા વિશ્વાસપાત્ર હોય. અર્જુન અને અન્યો ..વિ..રાજસ્થાન રાજ્ય થોડી વિસંગતતાઓ
અથવા સુધારણા જરૂરી નથી કે જુબાની તોડી નાખે. તુચ્છ વિસંગતતા, જેમ કે જાણીતી છે, અવગણવી જોઈએ.
સંજોગોની વિવિધતા હે ઠળ માનવ જુબાનીનું સામાન્ય પાત્ર નોંધપાત્ર રીતે સાચું છે. તેવી જ રીતે, નિર્દોષ અવગણના
અસંગત છે. સુપ્રિમ કોર્ટઃ 21 સપ્ટે મ્બર, 1999 ના રોજ રમ્મી ઉર્ફે રામેશ્વર વિ. મધ્યપ્રોદે શ રાજ્ય ટ્ રાયલ કોર્ટમાં
ઉલટતપાસ દરમિયાન સાક્ષીનો મુકાબલો કરવા માટે ના અગાઉના નિવેદનોમાંથી વિરોધાભાસ બનાવવાની સામાન્ય પ્રોથા
છે. માત્ર પુરાવામાં વિસંગતતા હોવાથી તે સાક્ષીની શાખને નુકસાન પહોંચાડવા માટે પૂરતું નથી. કોઈ શંકા નથી કે
પુરાવા અધિનિયમની કલમ 155 અસંગત ભૂતપૂર્વ નિવેદનના પુરાવા દ્વારા સાક્ષીની ક્રેડિટ પર મહાભિયોગ કરવા માટે
અવકાશ પ્રોદાન કરે છે . પરંતુ વિભાગનું વાંચન સૂચવે છે કે તમામ અસંગત નિવેદનો સાક્ષીની શાખ પર મહાભિયોગ
કરવા માટે પૂરતા નથી. કલમનો મુખ્ય ભાગ નીચે ઉતારવામાં આવ્યો છે: 155. સાક્ષીનું મહાભિયોગ ક્રેડિટ.- સાક્ષીનું
શ્રેય પ્રોતિકૂ ળ પક્ષ દ્વારા, અથવા, તેને બોલાવનાર પક્ષ દ્વારા, અદાલતની સંમતિથી, નીચેની રીતે મહાભિયોગ કરવામાં
આવી શકે છે.
(3) તેના પુરાવાના કોઈપણ ભાગ સાથે અસંગત ભૂતપૂર્વ નિવેદનોના પુરાવા દ્વારા જે વિરોધાભાસને પાત્ર છે. પુરાવા
સાથે અસંગત લાગતું હોવા છતાં અગાઉનું નિવેદન વિરોધાભાસ માટે પૂરતું હોવું જરૂરી નથી. માત્ર આવા અસંગત
નિવેદનો કે જેનો વિરોધાભાસ કરવા માટે જવાબદાર છે તે સાક્ષીની શાખને અસર કરશે. પુરાવા અધિનિયમની કલમ
145 પણ ઉલટ તપાસનારને સાક્ષીના કોઈપણ ભૂતપૂર્વ નિવેદનનો ઉપયોગ કરવા સક્ષમ બનાવે છે, પરંતુ તે ચેતવણી
આપે છે કે જો તેનો હે તુ સાક્ષી સાથે વિરોધાભાસ કરવાનો હોય તો ઉલટ તપાસનારને તેમાં સૂચિત ઔપચારિકતાનું
પાલન કરવાની આજ્ઞા કરવામાં આવે છે. કોડની કલમ 162 પણ ઉલટતપાસ કરનારને સાક્ષીના અગાઉના નિવેદન
(કોડની કલમ 161 હે ઠળ નોંધાયેલ) નો ઉપયોગ માત્ર મર્યાદિત હે તુ માટે કરવાની પરવાનગી આપે છે, એટલે કે
સાક્ષીનો વિરોધાભાસ કરવા. તેથી, સાક્ષીનો વિરોધાભાસ કરવા માટે , સાક્ષીના ચોક્કસ સંસ્કરણને બદનામ કરવું આવશ્યક
છે. જ્યાં સુધી અગાઉના નિવેદનમાં વર્તમાન નિવેદનને બદનામ કરવાની ક્ષમતા ન હોય, પછી ભલે પછીનું નિવેદન અમુક
અંશે અગાઉના નિવેદન સાથે ભિન્ન હોય તો પણ તે સાક્ષીનો વિરોધાભાસ કરવામાં મદદરૂપ થશે નહીં.
5. પુરાવાનો બોજ:
પ્રો. બર્ડન ઑફ પ્રૂફ દ્વારા તમે શું સમજો છો? પુરાવાનો બોજ કોના પર છે? દાવો અથવા કાર્યવાહીમાં
પુરાવાનો બોજ નક્કી કરવાના નિયમો જણાવો. પુરાવાનો ભાર અન્ય પક્ષો પર ક્યારે જાય છે? ત્યાં કોઈ અપવાદ છે?
પુરાવાના બોજની સામાન્ય ખ્યાલ કોઈ વસ્તુને સાબિત કરવાની જવાબદારીને બોજ ઓફ પ્રૂફ કહે વાય છે. જ્યારે કોઈ
વ્યક્તિએ કોઈ હકીકતનું અસ્તિત્વ અથવા સત્યતા સાબિત કરવાની જરૂર હોય, ત્યારે તેને તે હકીકત સાબિત
કરવાનો બોજ હોવાનું કહે વાય છે. એક કે સમાં, ઘણા તથ્યો આરોપિત છે અને કોર્ટ આવા તથ્યો પર પોતાનો ચુકાદો
આપી શકે તે પહે લાં તેને સાબિત કરવાની જરૂર છે. પુરાવાનો બોજ એ એક પક્ષકારની જવાબદારી છે કે તે કે સમાં
આવા તથ્યો અથવા સંબંધિત તથ્યોને કે સમાં સાબિત કરવા માટે નિશ્ચિતતાની જરૂરી ડિગ્રી સુધી સ્થાપિત કરે.
ઉદાહરણ તરીકે , હત્યાના કે સમાં, ફરિયાદી આક્ષેપ કરી શકે છે કે તમામ હત્યાની શરતો પૂરી થાય છે . આવી તમામ
શરતો મુદ્ દામાં તથ્યો છે અને તેમના અસ્તિત્વને સાબિત કરવાની ફરજ છે. આ જવાબદારી સાબિતીનો બોજ છે.
સામાન્ય રીતે, દરેક પક્ષે એક હકીકત સાબિત કરવી પડે છે જે તેના પક્ષમાં અથવા તેના વિરોધીની વિરુદ્ધ જાય, આ
જવાબદારી પુરાવાના બોજ સિવાય બીજું કં ઈ નથી.
કલમ 101 પુરાવાના બોજને નીચે પ્રોમાણે વ્યાખ્યાયિત કરે છે - જ્યારે કોઈ વ્યક્તિ કોઈ પણ
તથ્યના અસ્તિત્વને સાબિત કરવા માટે બંધાયેલ હોય, ત્યારે એવું કહે વાય છે કે પુરાવાનો બોજ તે વ્યક્તિ પર રહે લો
છે.
મહત્વનો પ્રોશ્ન એ છે કે કે સમાં આરોપિત વિવિધ તથ્યો કોણે સાબિત કરવાનું છે . બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો,
હકીકત સાબિત કરવાનો બોજ કોના પર હોવો જોઈએ? પુરાવાના બોજની ફાળવણી માટે ના નિયમો મુખ્યત્વે કલમ
101 થી 105 માંની જોગવાઈઓ દ્વારા સંચાલિત થાય છે . આ વિભાગો દ્વારા પ્રોસ્તાવિત નિયમોને સામાન્ય નિયમો
અને વિશિષ્ટ નિયમો તરીકે વર્ગીકૃ ત કરી શકાય છે.
સામાન્ય નિયમો
નિયમ 1 - કલમ 101 મુજબ, હકીકત કોણે સાબિત કરવી જોઈએ તે અંગેનો મૂળભૂત નિયમ સ્પષ્ટ કરે
છે. તે કહે છે કે જે કોઈ પણ કોર્ટને કોઈપણ કાનૂની અધિકાર અથવા જવાબદારી તરીકે ચુકાદો આપવા માંગે છે જે
તે દાવો કરે છે તે હકીકતોના અસ્તિત્વ પર આધારિત છે , તેણે સાબિત કરવું જોઈએ કે તે હકીકતો અસ્તિત્વમાં છે .
ઉદાહરણ તરીકે , A ઇચ્છે છે કે કોર્ટ એવો ચુકાદો આપે કે B એ ગુના માટે સજા પામે જે A કહે છે કે B એ
આચર્યું છે. A એ સાબિત કરવું જોઈએ કે B એ ગુનો કર્યો છે. અન્ય ઉદાહરણ - A કોર્ટને એવો ચુકાદો આપવા
ઈચ્છે છે કે તે B ના કબજામાં અમુક ચોક્કસ જમીન માટે હકદાર છે, તે હકીકતોને કારણે જે તે દાવો કરે છે અને
જે B નકારે છે, તે સાચું છે. એ હકીકતોનું અસ્તિત્વ સાબિત કરવું આવશ્યક છે.
હકીકતોને બે કે ટે ગરીમાં મૂકી શકાય છે - તે કે જે હકારાત્મક રીતે કોઈ વસ્તુની પુષ્ટિ કરે છે અને જે
કોઈ વસ્તુને નકારે છે. ઉદાહરણ તરીકે , નિવેદન, "A આ જમીનનો માલિક છે" એ હકારાત્મક નિવેદન છે, જ્યારે "B
આ જમીનનો માલિક નથી" એ નકાર છે. કલમ 101 માં આપેલા નિયમનો અર્થ એ છે કે જે વ્યક્તિ કોઈ મુદ્ દાની
પુષ્ટિ કરે છે, તેને સાબિત કરવાનો બોજ તેના પર રહે લો છે . આમ, "A એ જમીનનો માલિક છે " એવું નિવેદન કરનાર
વ્યક્તિ પર તે સાબિત કરવાનો બોજ છે . આ નિયમ પ્રારંભિક બોજની માલિકી નક્કી કરવા માટે ઉપયોગી છે . જે કોઈ
ઈચ્છે છે કે કોર્ટ અમુક તથ્યોના આધારે સામે પક્ષે ચોક્કસ પગલાં લે, તેણે પહે લા તે હકીકતો સાબિત કરવી જોઈએ.
જો કે , સકારાત્મક દાવો કરવા માટે હકીકતનું વર્ગીકરણ કરવું ખૂબ સરળ નથી. ઉદાહરણ તરીકે , સોવર્ડ વિ
લેગાટ, 1836 ના કિસ્સામાં, એક મકાનમાલિકે ભાડૂત સામે દાવો માંડ્ યો હતો કે ભાડૂતે ઘરનું સમારકામ કર્યું નથી.
અહીં, તે નકારાત્મક ભારપૂર્વક કહી રહ્યો હતો. પરંતુ આ જ વિધાન પણ હકારાત્મક રીતે કહી શકાય કારણ કે
ભાડૂત ઘરને જર્જરિત થવા દે છે . આ કિસ્સામાં, લોર્ડ એબિંગરે અવલોકન કર્યું હતું કે કયો પક્ષ સમર્થન આપે છે તેની
ખાતરી કરવા માટે કોર્ટ પદાર્થને જુએ છે અને વપરાયેલી ભાષાને નહીં. આ કે સના તથ્યને જોતા, વાદીએ સાબિત
કરવાનું હતું કે જગ્યાનું સમારકામ કરવામાં આવ્યું ન હતું.
આ રીતે, અદાલતે મુદ્ દાના તથ્ય પર પહોંચવું જોઈએ અને તે પક્ષકારને તે શરૂ કરવાની આવશ્યકતા હોવી જોઈએ કે
જે પદાર્થ સ્વરૂપમાં ન હોય, તેમ છતાં, આ મુદ્ દાના સમર્થનનો આક્ષેપ કરે છે.
પુરાવાનો બોજ અને પુરાવોની જવાબદારી
બર્ડન ઑફ પ્રૂફ શબ્દનો ઉપયોગ બે અલગ-અલગ અર્થોમાં થાય છે - કાયદા અને દલીલની બાબત તરીકે
પુરાવાનો બોજ, અને પુરાવા ઉમેરવાની બાબત તરીકે સાબિતીનો બોજ જેને ઑનસ પણ કહે વાય છે. પુરાવાના બોજ
અને પુરાવાની જવાબદારી વચ્ચે એક સૂક્ષ્મ તફાવત છે , જે રણછોડભાઈ વિ બાબુભાઈ એઆઈઆર 1982 ના કે સમાં
સમજાવવામાં આવ્યો હતો. પ્રોથમ એક બોજ છે જે કોર્ટની કાર્યવાહીની વિનંતી કરતા પક્ષની મુખ્ય દલીલને સાબિત
કરવાનો છે, જ્યારે બીજો એક વાસ્તવિક પુરાવા રજૂ કરવાનો બોજ છે . પ્રોથમ એક સ્થિર છે અને હંમેશા દાવેદાર પર
હોય છે પરંતુ જ્યારે એક પક્ષ સફળતાપૂર્વક તેના કે સને સમર્થન આપતા પુરાવા રજૂ કરે છે ત્યારે બીજો પક્ષ અન્ય
પક્ષ તરફ જાય છે.
ઉદાહરણ તરીકે , એવા કિસ્સામાં જ્યાં A તેની સેવાઓની ચૂકવણી માટે B પર દાવો કરે છે, કાયદાની
બાબત તરીકે પુરાવાનો ભાર એ સાબિત કરવા માટે A પર છે કે તેણે સેવાઓ પ્રોદાન કરી છે જેના માટે B ચૂકવણી
કરી નથી. પરંતુ જો B દાવો કરે છે કે સેવાઓ અદ્ યતન ન હતી, તો સેવામાં ખામીને સાબિત કરવા માટે પુરાવા
ઉમેરવાની જવાબદારી B પર જાય છે. વધુમાં, જો આવા પુરાવા પૂરા પાડવા પર, A દાવો કરે છે કે સેવાઓ કરારમાં
વાટાઘાટ મુજબ પ્રોદાન કરવામાં આવી હતી, તો જવાબદારી ફરીથી A પર જાય છે તે સાબિત કરવા માટે કે સેવાઓ
કરારમાં ઉલ્લેખિત ગુણવત્તાને પૂર્ણ કરે છે.
આગળનો નિયમ નક્કી કરે છે કે સાબિતીની જવાબદારી કોની પાસે છે.
નિયમ 2 - કલમ 102 મુજબ, દાવો અથવા કાર્યવાહીમાં પુરાવાનો બોજ તે વ્યક્તિ પર રહે લો છે કે
જેઓ બંને બાજુએ કોઈ પુરાવા આપવામાં ન આવે તો તે નિષ્ફળ જશે. નીચેના ચિત્રો આ મુદ્ દાને સમજાવે છે -
દ્રષ્ટાંત 1 - A એ જમીન માટે B પર દાવો કરે છે કે જેના B કબજામાં છે, અને જે A દાવો કરે છે તેમ,
C, B ના પિતાની ઇચ્છાથી A ને છોડી દે વામાં આવી હતી. જો બંને બાજુએ કોઈ પુરાવા આપવામાં આવ્યા ન હોય, તો
B જાળવી રાખવા માટે હકદાર હશે. તેનો કબજો છે. તેથી પુરાવાનો બોજ A પર છે.
ઉદાહરણ 2 - A બોન્ડ પરના નાણાં માટે B પર દાવો કરે છે. બોન્ડનો અમલ સ્વીકારવામાં આવે છે ,
પરંતુ B કહે છે કે તે છેતરપિંડી દ્વારા મેળવવામાં આવ્યું હતું, જેને A નકારે છે. જો બંને બાજુએ કોઈ પુરાવા
આપવામાં આવ્યા ન હોય, તો A સફળ થશે, કારણ કે બોન્ડ વિવાદિત નથી અને છેતરપિંડી સાબિત થઈ નથી. તેથી
પુરાવાનો બોજ બી પર છે.
નિયમ 3 - કલમ 103 મુજબ, જે વ્યક્તિ કોર્ટને કથિત હકીકતમાં વિશ્વાસ કરવા માંગે છે તે વ્યક્તિ તે
છે જેણે તે હકીકતને સાબિત કરવાનું માનવામાં આવે છે સિવાય કે તે કોઈ કાયદા દ્વારા પ્રોદાન કરવામાં આવે કે તે
હકીકતનો પુરાવો કોઈ ચોક્કસ વ્યક્તિ પર રહે શે. ઉદાહરણ તરીકે , A ચોરી માટે B પર કાર્યવાહી કરે છે, અને કોર્ટને
એવું માનવા માંગે છે કે B એ C ને ચોરી સ્વીકારી છે. A એ પ્રોવેશ સાબિત કરવો જોઈએ. બીજું ઉદાહરણ - બી
કોર્ટને એવું માનવા માંગે છે કે , પ્રોશ્નના સમયે, તે અન્ય જગ્યાએ હતો. તેણે તે સાબિત કરવું પડશે. વધુમાં,
કલમ 104 માં સ્પષ્ટ કર્યા મુજબ, જો કોઈ વ્યક્તિ ઇચ્છે છે કે અદાલત એવી હકીકતમાં વિશ્વાસ કરે કે જે અન્ય
હકીકતનું અસ્તિત્વ ધારે છે, તો તે વ્યક્તિ પર નિર્ભર છે કે તે અન્ય હકીકતને પણ સાબિત કરે. ઉદાહરણ તરીકે ,
A, B દ્વારા મૃત્યુની ઘોષણા સાબિત કરવા માંગે છે. A એ B નું મૃત્યુ સાબિત કરવું આવશ્યક છે. ખોવાયેલા
દસ્તાવેજની સામગ્રીને ગૌણ પુરાવા દ્વારા સાબિત કરવાની ઇચ્છા. એ સાબિત કરવું આવશ્યક છે કે દસ્તાવેજ ખોવાઈ
ગયો છે.
ચોક્કસ નિયમો
આ નિયમો ખાસ કરીને ચોક્કસ વ્યક્તિઓ પર ચોક્કસ તથ્યો સાબિત કરવાનો બોજ મૂકે છે -
 નિયમ 1 - કલમ 106 મુજબ, જ્યારે કોઈ પણ હકીકત ખાસ કરીને કોઈ પણ વ્યક્તિની જાણમાં હોય,
ત્યારે તે હકીકત સાબિત કરવાનો બોજ તેના પર હોય છે . જ્યારે કોઈ વ્યક્તિ કૃત્યના પાત્ર અને સંજોગો સૂચવે છે તે
સિવાયના કોઈ ઈરાદા સાથે કોઈ કૃ ત્ય કરે છે , ત્યારે તે ઈરાદાને સાબિત કરવાનો બોજ તેના પર છે . ઉદાહરણ
તરીકે , A ને ટિકિટ વિના રેલ્વેમાં મુસાફરી કરવાનો ચાર્જ લેવામાં આવે છે . તેમની પાસે ટિકિટ હતી તે સાબિત કરવાનો
બોજ તેમના પર છે.
ધારણાના નિયમો - કલમ 107 અને 108 કહે છે કે જો કોઈ વ્યક્તિ 30 વર્ષની અંદર જીવિત
હોવાનું જાણવામાં આવે તો અનુમાન એ છે કે તે જીવિત છે અને જો વ્યક્તિએ સાત વર્ષ સુધી તેની પાસેથી કુ દરતી
રીતે સાંભળ્યું ન હોય તો જીવતો હતો, એવી ધારણા છે કે વ્યક્તિ મૃત્યુ છે. પરંતુ મૃત્યુના સમય વિશે કોઈ અનુમાન
લગાવી શકાતું નથી. કલમ 109 કે ટલાક સંબંધો જેમ કે મકાનમાલિક અને ભાડૂત, સિદ્ધાંત અને એજન્ટ વગેરેના
કિસ્સામાં બોજ સ્થાપિત કરે છે. આગળના વિભાગો આતંકવાદ, દહે જ મૃત્યુ અને બળાત્કારના કિસ્સામાં પુરાવાના બોજ
અંગેના નિયમોનો ઉલ્લેખ કરે છે.
અપવાદો -
અપવાદ 1 - ફોજદારી કે સોમાં સામાન્ય નિયમ એ છે કે આરોપી નિર્દોષ માનવામાં આવે છે . તે ફરિયાદી છે
જેણે કોઈપણ શંકા વિના આરોપીના અપરાધને સ્થાપિત કરવાની જરૂર છે. તે જ સમયે, આરોપીએ કોઈપણ શંકા વિના
તેની નિર્દોષતા સાબિત કરવાની જરૂર નથી પરંતુ માત્ર તે વાજબી શંકા પેદા કરવાની છે કે તે દોષિત ન હોઈ શકે .
કલમ 105 આ સામાન્ય નિયમના અપવાદને સ્પષ્ટ કરે છે. જ્યારે આરોપી IPC ની સામાન્ય અપવાદ કલમોના લાભનો
દાવો કરે છે, ત્યારે તે સાબિત કરવાનો બોજ તેના પર છે કે તે આવા લાભ માટે હકદાર છે . ઉદાહરણ તરીકે , જો
કોઈ આરોપી હત્યાના કે સમાં ગાંડપણના લાભનો દાવો કરે છે , તો તે આરોપી પર નિર્ભર છે કે તે સાબિત કરે કે તે
ગુનો કરતી વખતે પાગલ હતો.
કે એમ નાણાવટી વિ મહારાષ્ટ્ર રાજ્ય, AIR 1962 ના કિસ્સામાં, SC એ આ મુદ્ દો સમજાવ્યો. આ
કિસ્સામાં, નાણાવટી પર તેની પત્નીના પ્રેમી પ્રેમ આહુજાની હત્યાનો આરોપ હતો, જ્યારે નાણાવટીએ ગંભીર અને
અચાનક ઉશ્કે રણીને કારણે નિર્દોષ હોવાનો દાવો કર્યો હતો. બચાવનો દાવો હતો કે જ્યારે નાણાવટી પ્રેમને પછીના
બેડરૂમમાં મળ્યા હતા, ત્યારે પ્રેમ માત્ર ટુવાલ પહે રીને સ્નાનમાંથી બહાર આવ્યો હતો; ગુસ્સે ભરાયેલા નાણાવટીએ પ્રેમ
પર શપથ લીધા અને તેને પૂછવા આગળ વધ્યા કે શું તે સિલ્વિયા સાથે લગ્ન કરવા અને તેના બાળકોની સંભાળ
રાખવા માંગે છે. પ્રેમે જવાબ આપ્યો, "શું હું દરેક સ્ત્રી સાથે લગ્ન કરીશ જેની સાથે હું સૂઈશ?", જેનાથી નાણાવટી
વધુ ગુસ્સે થઈ ગયા. બ્રાઉન પેકે ટમાં બંધ પ્રેમને બંદૂક માટે જતા જોઈને, નાણાવટી પણ તે માટે ગયા અને પછીના
ઝપાઝપીમાં, પ્રેમના હાથથી બંદૂક નીકળી ગઈ અને તરત જ તેને મારી નાખ્યો.
અહીં, SC એ જણાવ્યું હતું કે સામાન્ય નિયમ તરીકે આરોપીની તરફે ણમાં નિર્દોષતાની ધારણા છે અને તે
કોઈ શંકા વિના આરોપીના અપરાધને સાબિત કરવાની કાર્યવાહીની ફરજ છે . પરંતુ જ્યારે આરોપી પીનલ કોડના અન્ય
કોઈપણ ભાગમાં સમાવિષ્ટ સામાન્ય અપવાદ અથવા જોગવાઈ પર આધાર રાખે છે, ત્યારે પુરાવા અધિનિયમની કલમ
105 આરોપી વિરુદ્ધ એક ધારણા ઊભી કરે છે અને તે ધારણાને રદિયો આપવા માટે તેના પર બોજ પણ નાખે છે.
આમ, તે સાબિત કરવા માટે સંરક્ષણ પર હતું કે ત્યાં ગંભીર અને અચાનક ઉશ્કે રણીનું અસ્તિત્વ હતું. આવા પુરાવાની
ગેરહાજરીમાં, નાણાવટીને હત્યા માટે દોષિત ઠેરવવામાં આવ્યા હતા.
અપવાદ 2 - પ્રોવેશ - એક હકીકત જે પક્ષ દ્વારા સ્વીકારવામાં આવી છે અને જે તે પક્ષના હિતની
વિરુદ્ધ છે, તે પક્ષની વિરુદ્ધ રાખવામાં આવી છે . જો હકીકત પક્ષ દ્વારા લડવામાં આવે છે, તો પુરાવાનો બોજ પ્રોવેશ
આપનાર પક્ષ પર રહે છે. ઉદાહરણ તરીકે , A એ કહે તા તરીકે રેકોર્ડ કરવામાં આવ્યો હતો કે તેણે ઉક્ત પરિસરમાં
ચોરી કરી હતી. જો A આ પ્રોવેશને નકારવા માંગે છે, તો તે સાબિત કરવા માટે પુરાવાનો ભાર A પર રહે છે.
અપવાદ 3 - અનુમાન - કોર્ટ અમુક વસ્તુઓના અસ્તિત્વની ધારણા કરે છે. ઉદાહરણ તરીકે , કલમ 107/108
મુજબ, કોર્ટ માની લે છે કે વ્યક્તિ કે ટલા સમયથી સાંભળવામાં આવી નથી તેના આધારે તે મૃત કે જીવિત છે . કલમ
109, એવું માની લે છે કે જ્યારે બે વ્યક્તિઓ મકાનમાલિક - ભાડૂત, સિદ્ધાંત - એજન્ટ વગેરેના સંબંધ મુજબ વર્તી
રહ્યા હોય, ત્યારે આવા સંબંધ હજી પણ અસ્તિત્વમાં છે અને જે કોઈ એવી દલીલ કરે છે કે આવા સંબંધોનું અસ્તિત્વ
બંધ થઈ ગયું છે તેણે પુરાવા પ્રોદાન કરવા પડશે. કલમ 110 ધારે છે કે જે વ્યક્તિ પાસે મિલકતનો કબજો છે તે
તે મિલકતનો માલિક છે. કલમ 113A મુજબ, જ્યારે પ્રોશ્ન પૂછવામાં આવે છે કે શું સ્ત્રી દ્વારા આત્મહત્યા કરવા માટે
તેના પતિ અથવા તેના પતિના કોઈ સંબંધી દ્વારા પ્રેરિત કરવામાં આવી હતી અને તે દર્શાવવામાં આવે છે કે તેણીએ
તેણીના લગ્નની તારીખથી સાત વર્ષની અંદર આત્મહત્યા કરી હતી. અને તેના પતિ અથવા તેના પતિના આવા
સંબંધીએ તેણીને ક્રૂરતા આધીન કરી હોય, તો કોર્ટ કે સના અન્ય તમામ સંજોગોને ધ્યાનમાં રાખીને એવું માની શકે છે
કે આવી આત્મહત્યા તેના પતિ દ્વારા અથવા તેના પતિના આવા સંબંધી દ્વારા કરવામાં આવી હતી. કલમ 113B
મુજબ, જ્યારે પ્રોશ્ન પૂછવામાં આવે છે કે શું કોઈ વ્યક્તિએ મહિલાનું દહે જ મૃત્યુ કર્યું છે અને તે બતાવવામાં આવે છે
કે તેણીના મૃત્યુના થોડા સમય પહે લા આવી મહિલાને આવા વ્યક્તિ દ્વારા ક્રૂરતા અથવા ઉત્પીડન કરવામાં આવી
હતી, અથવા તેના સંબંધમાં, કોઈપણ માંગ કરવામાં આવી હતી. દહે જ માટે , અદાલત એવું માની લેશે કે આવી વ્યક્તિ
દહે જના કારણે મૃત્યુ પામી હતી.
આમ, જ્યારે કોર્ટની ધારણા પક્ષકારની તરફે ણમાં હોય, ત્યારે તેને ખોટી સાબિત કરવાનો બોજ સામે પક્ષે રહે
છે.