Marek Stepien BLISKI WSCHODREWOLUCJA mp I POWSTANIE PIERWSZYCH Miasr PaekA Pracbieg najwaéniejsaych etapsw tego procesu, kt6ry ul spieszeniu w I potowie IV tysigclecia pn praykladzie praodujacych wowezas w rozw daiowe) Meropotami i Suxjany. Chronologicenie odpowiadal on upadien ul iy Uh toluene pi crt reewialacymi sie samedbiene, cos pozstalacyn w ata seseen ge 1 ahead a sieble oddziatywujacymi. Poceatkowo jednak kultura Uke, (faza Ubaid 4 — ok. 4100-3800 r. pin.e.) whroczyta w Mezopotamit apogeum Swojego rozwoju i Suzjana wraz z ealym Elamem, podobnie jak w okresie ween Rcisaym, pozostawala pod je) przemosnymi wplywami. Widocene byly one a, rowno w elamickiej kulturze Bajat, jak tez kulturze Suzjany a" Jednak w praeciwieristwie do na terenach Suzjany mamy do c2} kryzysem demograficznym (spad. w reeceywistosci neolityeznej ni kulturowych, oznaczajacych czgsto przerwanie dotychczasowej ciagtosci kulturo- ‘ej lub osadniczej oraz zapowiada Powstanie nowego porzadku. I rzeczywiscie kolejne warstwy ‘kultury Suzjana ,e”, zwanej czesto od gléwnego stanowiska ‘Suzq A (ok. 3750-3600 r, P.n.€.), 8a dowodem nie tylko triumfu lokalnych trady- Gili zaniku dominujqcego charakteru wplywéw mezopotamskiego Ubaid, ale tet Taptownego rozwoju ekonomicznego tych terenéw. W konsekwengji po okresie kilkuwiekowej waglednej depopulacji ludnosé Suzjany w krétkim czasie bardzo ‘macznie 2wiekszyta sie, a przodujace osady, jak Suza i Czoga Zat Tozmiary matych miasteczek. Na zasiedlonego areatu (ok. okresu na okoto 3 tysiqce. Wiidaje sie, 2 ten czasomy regres, ktory objal Suzjane i Blam, jeszeze w okresie wplywow ubaidzkich z przetomu V i IV tysiaclecia P.n.e., tylko o niecaty wiek wyprzedzitschylek tej kultury w sam . Zastanawiajace jak szybko kultura Ubaid preeszla ze swego apogeum (Ubaid 4) w faze schytkowa (Ubaid lest naglery pray, » najlepie} moina praesledsic 2, cin eywilizacyinym obszaréw pol 2 ene 1ub Ubud 8) ut oko 3800-s700 pe, Nie pea eczyé samymi migracjami, gdys E on © le pene, nto weaeiiehne nie thumaczyé moga wspomniane ‘wahnigcia demografieme, to w ‘mii brak jest éladéw masowego minal é Mezopota Poiawienia sig nowe) ludnoée, swiedo powstala 208 zeniami w tradycjach ubaidzkich, loraénymi prayezynami eko- ig wszystkie ogéine uwarunko- Jeszeze w epoce poprzednic} Jturowego, jak byla kultura “znymi musialy 2m wania rorwoju spoteczenstw posnoncol uumodliwialy one istnienie tak wielkiego kens ta Ubaid w okresie swego najwighseoge roawere, |. strukturalnymi obszary starcaytnego Perskie}, Nadszedt czas powstawania pretnych, chociad raczej lokalnych centrsw kulturowych, Przemian tyeh nie nalezy rozumiet jako upadkeu tak charaktery- stycanych dla neolitu wiezi ponadregionalnych, ale bardzie} jako skutek raptow- nego rozwoju samoorganizacji spotecznosei ludzkich w ramach poszezegélnych region6w badé nawet zespoléw osiedleniczych. Rozwé) ten wynikal 2 og6inego warostu populagi lokalnych, zmuszonych do coraz intensywniejsze} i prowad20- ej wspélnie produkcii rolne), zwiazane) np. w potudniowe} Mezopotamit ze ‘macenie bar ej zaawansowana technika iryeaci. ie sig nowe) jekosci w dyciu spotecznym, Ktéra byly lokalne wget ,wykraczajace poza dotychezas jedyne struktury rodowe | stopniowo Preejmujace dominujgeq role w organizaci wielu kluczowych sfer2ycia wspelnot, ludzkich 2 licznych osiedli lub nawet calych regionéw, odsuneto na dalszy plan krontakty ponedregionalne. Choé nie zanikly one ani nawet nie zmniejszyly si, to jednak sila rzeczy ograniczone do wymiaru handlowo-ekonomicznego nie de- eydowaly jut 0 tozsamosei kulturowe) objetych nimi obszaréw. Jest bowiem zupetnie ocaywiste, te duzo bardaiej naturalne i tatwiejsze byto powstanieii utrzymanie sig w warunkach neolitu ogroranych, ponadregionalnych ‘kregow kulturowych (np. Halaf, Ubaid), preenikajacych wiele sfer aktywnosei wezesnych speteczeistw, bedacych na pociomie organizacyjnym pojedynezych ‘wiosek lub rodéw nit. wtedy, gay elementami sktadowymi takiego kregu zostaly- by krystalizujgce sig odrgbnie dla kaidego regionu lokalne, ponadrodowe stri- ‘ktury terytorialne, ktérych istota staloby sig podkreslanie elementéw whasne} tozsamosel i odrgbnosci. One to wlasnie praejly zasadnicze aspekty funkcjono- ‘wania tworzacych je spotecznosc, stajge sig ju? niedhugo podstawa organizacy}- ng rodzqeych sig miast-pafstw i decydue 0 zakresie i charakterze Kontaktw migdzyregionalnych; sprowadzity je do sposobu zaspokajania potrzeb wepélnoty = handlu dalekosiginego. Tak nalety zapewne interpretowaé dosyé raptowny 1 otudniowej Uruk), ktorych 108¢ osiagneta niebawera dato arias) baawansowary Potom semoorgniag strloure miata a stwa. Tym samym kultury te wprowadzit 2jako obydwa obszary, jako pierw- fee na calym stareyiny Bist Wehodde, w pske Bistoryeana aarcheologicznych, ale przede wszystkim kompleksows i wapalnot ludekich na obszarach calych Krai, stalnie sata ne tye, OW, OWanig poszczegdlnych warstw archeologicenych i w konsekwene}i uayele sere a do badania stopnia zaawansowania roewoju struktur terytoriaiayeh cach r2ejécia do poziomu organizacji patistwowych. tm ich Przemiany, ktore dotkngty Suzjang w ok. 2 potniej traech (Suza, Czoga Zam rach sporych miasteczek, stymuluja wkroczeniu przez Suzjane na droge ,rewolucji miejskie}”. Ulokowane at centralnych struktury urzednieze musialy na poceatku kontrolowae,¢ mst® rect organizowaé aktywnosé ekonomiczna mniejszych osiedi,ezego nay znamiennym prayktadem mote byé scentralizowany charakter w ramiczne, ktdrazlokalizowana w calosciw owych centrach 2aspokjata pote ogétu podporzadkowanych im osiedli rolnicaych. Rezygnacia 2 wygodnicje’, rodukeji lokalne; i przejécie do kosztowniejszego, centralnego systemu wytan’ czoici i dysteybucii mosly byé wynikiem jedynie Swiadomych decyait ursen cxych, majgeych na celu umocnienie wladzy rodzace} sie administrach mec paristw. Kolejnym dowodem owych przemian jest pojawienie sig w tym samen czasie pisma ~ elamickiego pisma piktograficznego, ktoremu jednakie nie ty dane odegranie wigkszej roli kulturotwérezej. ‘Ten wspanialy rozw6j Surjany anajdujacej sig u progu w pelni rozwinieej aistwowosei miejskiej zostat w IT potowie IV tysiaclecia p.n.e. zahamowany w spossb nagly i gwaltowny. Powszechne wystepowanie scen walki w évczesne] liptyce elamickiej wyrainie wskazuje, ze kraj ogarnigty zosta ustawicenymi wojnami. Chociaz nie mozna wykluczyé inwazji z zewnatrz, np. z gorskich rej n6w Elamu lub plaskowy2u irariskiego, to jednak najprawdopodobniej miaty one charakter powszechnych i wzajemnie wyniszczajqcych konfliktéw wewngtrz- nych, prowadzonych przez juz wykrystalizowane i walezace o wplywy centra protomiejskie, Suze i Czoga Misz. W ich wyniku Suzjana pogradyta sie w upadku ekonomicanym, procesy paristwowotw6rcze zaé zostaly przerwane, a na wiela obszarach wreez cofniete. Rodzime pismo zaraucono i w pééniejszej epoce zastapiono sumeryjskim pismem Klinowym. Kraj wyludnit sig, wigkszoSé osad bad zniszezonych, badé ‘opuszezonych zanikta. Owezesna Suza zmniejszyla sig do ¥4 swoich rozmiaréw 2 okresu poprzedniego i wiele przemawia za tym, #e duza czgSé ludnosci prze- niosta sig do pobliskiej Mezopotamii potudniowej. Migracja ta byta zapewne dodatkowym bodicem przyspieszajacym rozw6j i procesy urbanizacyjne rejonu Uruk, ktéry po katastrofie Suzjany stat sie kluczowym dla calego starozytnego Bliskiego Wschodu obszarem uksztaitowania sig pierwszych w peini rozwinig- tych miast-patistw, prowadzacych w krétkim czasie do powstania cy\ ‘Sumeru z epoki historycznej. Dotychczas bowiem potudniowa Mezopotamia, kt6- ra choé mniej wigcej w tym samym czasie co Suzjana wkroczyta na droge prZe ‘ rytWOrcz08ci ce. 4 ‘nian urbanizacyjnych, 2 uwagi na wolnieszy ich praebieg pozostawata 2a ni ‘znacznie w tyle, a eee “s Radykalny postep motna zaobeerwowas migaty dwiema gléwnymi fazamai kltary Uruk, wean (ok 3700-3800. pa) pivoa(ak 3900-9100 pe) Blisko pieciokrotnema werostowi ludnosei w dose krétkim czasie towarzyszyty nie mnie} zasadnicze zmiany struktury siatki osiedleieze.W miejsce naturalne- fo i uksztaltowanego jeszcze w czasach ubaidzkich, w miarg réwnomiernego ormieszczenia érednic} wielkodci wiosek powstaly cate ngrupowania mniejszych ‘sical, skupionych wok6tkilku du2ych, najwyradnie) protomiejskich centrow, co 2¢ moglo jedynie Swiadome oddzislywanie tyeh ostatnich na strukture osiedlericzg ludnoéci 2 terenéw im podleglych. Nie dopuszezaly one do powsta- j bezposrediniejbliskosei wigkszych osiedli, mogacych stanowié 23- dla ich supremac 'W II potowie IV tysigclecia pine. dla rejonu Uruk, wok ktdrego w promie- rniu 16 km nie stwierdzono tadnych wiekszych osiedli, znamienne sa rownied Jilkukilometrowe pasma pozbawione jakiegokolwiek osadnictw najwyrainiej 0 intensywnym ich uaytkowaniu w celach rolniczych. ludnosé na state preeniosta sig do miasta pracujae na okolieznych pol Podejmujac czeSciowo aktywnosé w zawodach pozarolniczych, badé tet zostala skierowana do Kontrolowanych przez administracje centralna malych wiosek, ktorych miesakafey uprawializiemie letace w wigksze) ofleglosi of centrum. Samo Uruk przeksztalcito sig w prawéziwe miasto osiagajae pod koniec fazy péine) (ok. 3100 r. pine) wielkosé 80 ha 2 preypuszezalnie deiesigciotysigeana ludnoéeia, Zewngtranym praejawem rozwoju i umocnienia sig pavistwowych struktur uurzedniczych byla chociadby wymagejaca wysokiego pozioma organizagii produkt oraz systemu zarzadzania rozbudowa centralne} éwiatyni E-anna do rozmiaréw ogromnego kompleksu swiatynno-gospodarczego w warstwie Uruk IV (b-a). Do Jego waniesienia uzywano masowo eementu i znormalizowanych w swych Wy- miarach cegiel, najwyratniej produkowanych w specjalistyeznych zaktadach ma- teriatow budowlanych. Znaczenie tych inwestyeii byloo tylez praktycane z ekonomi- ceznego punktu widzenia, co symboliczne w aspekcie ideologiczno-ustrojowym. Zrddta archeologicane z potudniowe] Mezopotamii niezbicie dowodza, te in- stytucja, wok6t ktérej doszto do powstania i rozwinigcia sie struktur administra- eyinych, staly sie wiasnie Swiatynie. One to cieszac sie naturalnym prestizem spolecanym, stymulujae jut od wiek6w aktywnoéé ekonomicena spotecznosci rol- nicaych, opierajacych swq produkejg na irygacji oraz dysponujac od zarania clementarng organizacja kaptafisko-urzednicza, w chwili znaeznego rozwoju go- spodarczego i demograficenego wykoraystaty te atuty, aby stangé na czel mian pafistwowotwércayeh. Ze swe} strony powstajace wokét organizacji Swig- tynnej struktury urzgdnicze dostrzegty w dalszym zwiekszaniu ekonomicznych i spotecenych funkefi éwiatyni szanse na umocnienie swe} Kierownicze) pozyc} ‘Tym zabiegom centralistycanym w sferze produkcyjne} i ustrojowe} spoteczeristw potudniowomezopotamskich sprayjato o dawna ich ekonomicane uzaleznienie 25 1 3S oa is: 2kansiow nawadniajacych — koordynacie prac Wi jednej instytugji centralnej. Z oméwionych przycayn staly sig nimi tynie. W miare pojawiania sie coraz nowsaych i wigkszych wspélnych zadat, preg kt6rymi stawaly kooperujace spotecenosci, rosta automatycznie wladza i znacna. ‘gromadzenia niezbednych dukeyjnych deeydowata.o ich preez nie handlowe}. O znacanym rozvej wwe}, prowadzonej jut przez wielkie jednostki admi ¢, operuiace maja. ier calej wspslnoty, éwiadeayto coraz powszechniejsze wystepowanie w tym ‘zasie pieczgci stemplowych, znanych jué od okresu Ubaid 4, petniaey + identyfikacyjnych znakew ,wlasnosci”. W poénym Uruk pojawity sig nae wsze pieczecie cylindryezne, nie tylko w stano- rygacyinym lub in. .n.e. wynalezione duto wezesniej (Ubaid 4) szybkoobrotowe kolo garncarskie byto masowo rozpowszech. itralizowanych gospodarek wezesnych miast- kkojenia potreeb coraz bardzi -patistw. Znamiennym preyidadem swigzku awickszone} produkeji garncarskiej z prao- mianami spoleczno-ustrojowymi jest poswiadezony archeologicznie masowy wy- ‘wraz z roawojem tudniowe} nowe modliwosci i warunki dzialania, organizacia swigtynna w naturalny niejako sposéb przejeta inicjatywe i wykorzystala je dla dalszego umacniania stanowia- ednym instrumentem umotliwiajacym zarzadzanie coraz bardziej roz- scentralizowana gospodarka swiatynno-paristwowa stato sig dla admi- nistracji miasta-paristwa pismo. Nieprzypadkowo pojawilo sie ono w formie ju bardzo zaawansowane} wlasnie w ostatniej warstwie péénego Uruk-Uruk [Va (ok. $100 r. p.n.e.), chociaz sam system mnemotechniczny glinianych éeton6w, rym bez watpienia zostato oparte, byt znany i szeroko rozpowszechniony igcy lat na wigkszoSei obszarow starozytnego Wschodu. Te drob- jwyzej kilkucentymetrowe formy plastyezn ‘geometryeanych stotki, prostopadiosciany, dyski itp.) lub realistycznych (glowy sre.) nastepne} warstwie Uruk przeksztalcito sig jut w ideograficane, aby w niedtugim ezasie staé sig w pelnt iym pismem wyrazowo-sylabowym, umotliwiajaeym skuteczne zapisy- Ikiego rodzaju tekstow. bliskowschodniego pojawienie 0 ‘administracji dowodzi zakoviczenia procesu rewoh