Leszek Adamczewski uny nad jeziorami.

Agonia Prus Wschodnich [fragment]

Drogi mierci, czyli zamiast wstpu

Musia mnie zapamita, gdy poprzedniego dnia przelotnie spotkalimy si w holu Dworcowego, wwczas najlepszego hotelu w Elblgu. Wwczas, czyli jak dobrze zapamitaem to cae zdarzenie pn wiosn 1990 roku. Obowizki subowe sprawiy, e na kilka dni przyjechaem wtedy do wojewdztwa elblskiego, odwiedzajc nie tylko sam Elblg, ale take Braniewo i Mynary. I wanie tego dnia, po zaatwieniu swojej sprawy w Mynarach, czekaem na autobus PKS, by wrci do Elblga. I nagle na przystanku zatrzyma si mercedes na zachodnioniemieckich numerach rejestracyjnych. Zachodnioniemieckich, bo jeszcze istniaa wtedy ju rzeczywicie demokratyczna NRD. Siedzcy za kierownic mczyzna, w znajomy z hotelu, po polsku, chocia z wyranie twardym akcentem i w dodatku nieco kaleczc nasz jzyk, zapyta, czy wracam do Elblga. A jeli tak, to moe mnie podwie. Od kilkunastu lat czsto przyjedam do Polski w interesach powiedzia, gdy ruszylimy. I chyba za kadym razem staram si odwiedzi okolice Mhlhausen. Po waszemu to dzisiaj Mynary. S to strony moich rodzicw i dziadkw, mj Vaterland. Przyjedam tu, by zoy wizank kwiatw. Co za sentymentalny Niemiec pomylaem. A widzc moje zdziwione spojrzenie, doda: Tam zgina moja babcia. Gdy mieszkacy uciekali przed Rosjanami, nadleciay sowieckie samoloty i ostrzelay kolumn cywilw. Wielu zgino. Wrd nich bya moja babcia. A tak chciaa doczeka si wnuka, bo ja urodziem si dwa miesice pniej, jeszcze podczas wojny. Gdy po latach odtwarzaem z pamici przebieg tej rozmowy, by moe w usta Niemca

woyem nie jego sowa, ale jej sens pozosta ten sam. Tymczasem mercedes z bocznej drogi wjecha na co, co kiedy byo autostrad czc Knigsberg z Elbingiem, czyli Krlewiec z Elblgiem. Ale wtedy, u progu kalendarzowego lata 1990 roku, dawna autostrada przedstawiaa obraz ndzy i rozpaczy. Sami Niemcy nie ukoczyli jej budowy, wic na wielu odcinkach jezdni nie uoono betonowych pyt. Nie zbudowano te niektrych mostw i wiaduktw, a do tego nie wolno zapomina o dewastacji Rosjan w 1945 roku. Tam, gdzie na drugiej, nieuywanej jezdni zachoway si wiadukty, rosy na nich chwasty, krzewy, a nawet drzewa. Dawna niemiecka autostrada speniaa wtedy rol drogi lokalnej, o ktr nikt specjalnie nie dba. Bo i ruch by tu niewielki. Jaki samochd lub cignik pojawia si mniej wicej co pi minut. Przez kilka tygodni w styczniu i lutym 1945 roku zarwno ta autostrada, jak i wiele innych drg w Prusach Wschodnich byy wiadkami wrcz dantejskich scen. Podczas wielkiej ucieczki zginy na nich setki tysicy ludzi... A przecie jeszcze na pocztku tamtego stycznia wielu mieszkacw Prus Wschodnich i Prus Zachodnich yo nadziej. Pewna moja znajoma stwierdzia, e Fhrer na pewno powstrzyma Rosjan. udzilimy si a do samego koca. To, co si stao, byo dla nas niepojte prawie szedziesit lat pniej przed kamer niemieckiej telewizji ZDF powiedziaa wczesna siedemnastolatka z Prus Wschodnich Hildegarda Rauschenbach. Pod koniec pierwszej poowy stycznia 1945 roku, w ramach wielkiej ofensywy zimowej Armii Czerwonej, Prusy Wschodnie zaatakoway wojska dwch frontw radzieckich. 13 stycznia operacj wschodnioprusk rozpocz 3. Front Biaoruski pod dowdztwem generaa Iwana Czerniachowskiego. W wydanym wwczas rozkazie dowdca tego frontu napisa midzy innymi: Teraz stoimy przed jaskini, z ktrej napad na nas faszystowski agresor. Zatrzymamy si dopiero wtedy, gdy zrobimy porzdek. Nie bdzie litoci dla nikogo. Kraj faszystw musi przemieni si w pustyni. Dzie pniej, czyli 14 stycznia, od poudnia ruszyy do natarcia wojska 2. Frontu Biaoruskiego, dowodzonego przez marszaka Konstantego Rokossowskiego. Mimo e Niemcy spodziewali si ofensywy Rosjan, impet uderzenia armii radzieckich by tak silny, e zrazu nie byo w ogle mowy o jakiejkolwiek zorganizowanej obronie. Dobrze na og wyszkolone i niele uzbrojone jednostki Wehrmachtu oraz formacje Volkssturmu w panice opuszczay fortyfikacje i uciekay przed nacierajcymi czerwonoarmistami. A wraz z onierzami uciekaa ludno cywilna Prus Wschodnich.

Wszystko to odbywao si w warunkach wyjtkowo srogiej zimy. Ostry mrz, dochodzcy nocami do minus 25 stopni Celsjusza, i przybierajce na sile nieyce tworzyy na drogach zaspy o wysokoci rzadko spotykanej nawet w tej krainie, gdzie zimy rzadko bywaj agodne. Kolumny cywilnych uciekinierw, czsto przemieszane z wycofujcymi si oddziaami Wehrmachtu, gdy tylko pogoda temu sprzyjaa, bez pardonu atakowane byy przez samoloty z czerwonymi gwiazdami na skrzydach. Na przemarznitych ludzi, z wysikiem taszczcych jakie toboki, walizy i wzki z resztkami dobytku, spaday bomby, sypa si grad pociskw. Niejaki Poujanow, noszcy tytu Bohatera Zwizku Radzieckiego, ze swego samolotu wykona zdjcie majce rzekomo przedstawia atak lotnictwa radzieckiego na niemiecki transport wojskowy w Prusach Wschodnich. Zdjcie nie jest zbyt wyrane. Na pierwszym planie wida przede wszystkim kilkunastometrowej wysokoci kul ognia, przez ktr przebijaj si sylwetki ludzi, koni i wozw. Czy by to rzeczywicie transport wojskowy? Czy moe ktra z kolumn uciekajcej w panice przed Armi Czerwon ludnoci cywilnej? Ludzie ginli od kul i odamkw bomb, umierali z zimna i wycieczenia. Tysice zamarznitych na ko trupw, przede wszystkim kobiet, starcw i dzieci, zalegay na poboczach drg. Czerwonoarmistom w zdobywaniu Prus Wschodnich towarzyszyli operatorzy czowek filmowych 2. i 3. frontu biaoruskiego. Z nakrconych przez nich materiaw w Centralnej Wytwrni imienia Orderu Czerwonego Sztandaru Studiu Filmw Dokumentalnych w 1945 roku zmontowano dwie czci redniometraowego filmu dokumentalnego W ogowie zwieria (Wostocznaja Prussija), ktrego tytu w Polsce tumaczono W legowisku bestii lub W legowisku zwierza. Pierwsza cz tego filmu, ktr zrealizowa J. Posielski, przedstawia walki midzy innymi o Tilsit (Tyl), Insterburg, Olsztyn, Elblg i Tolkmicko. Wczono do rwnie zdjcia zrealizowane poza Prusami Wschodnimi, na przykad kadry przedstawiajce uwolnionych przez Rosjan jecw (gwnie Francuzw), ktrzy w szyku zwartym maszeruj ulicami w centrum Torunia. Toru, podobnie zreszt jak Grudzidz, spod okupacji hitlerowskiej wyzwolono podczas wschodniopruskiej operacji Armii Czerwonej, std zapewne te kadry, ktre ze wzgldu na charakterystyczn zabudow starej czci Torunia s dla Polakw rozpoznawalne, znalazy si w filmie W ogowie zwieria. Jego drug cz zrealizowa F. Kisielew, a przedstawia ona przygotowania oraz walki o Krlewiec, zakoczone kapitulacj

Festung Knigsberg. Niemcy posiali wiatr, teraz zbieraj burz stwierdza, skdind susznie, lektor czytajcy komentarz w filmie W ogowie zwieria. A na ekranie wida radzieckie czogi pdzce przez ulic poncego miasteczka wschodniopruskiego. Scenie tej towarzysz sowa komentarza: Ogie wojny na ulicach niemieckich miast. w ogie byskawicznie obejmowa kolejne miasta, miasteczka i wsie. 22 stycznia 1945 roku Rosjanie niemal z marszu zajli Allenstein (Olsztyn), nastpnego dnia przecili lini kolejow i autostrad z Krlewca do Elblga. Ldowe wrota na zachd zostay zatrzanite! Ostatni, przepeniony do granic moliwoci pocig pospieszny z wczesnego Knigsbergu do Berlina zdy przejecha przez stacj Gldenboden (Bogaczewo pod Elblgiem) w mrony poniedziaek, 22 stycznia. W nastpnych godzinach do Elblga przyjechao jeszcze kilka pocigw lokalnych z Krlewca, ale ju dalekobiene relacji KrlewiecBerlin dojechay tylko do Braunsbergu (Braniewa) lub okolicznych stacji. Opuszczone ramiona semaforw zakazyway dalszej jazdy. Co si stao? Nikt z dowdztwa Wehrmachtu nie przewidzia takiego rozwoju sytuacji militarnej. Zaledwie dziesi dni po rozpoczciu wielkiej ofensywy zimowej Armii Czerwonej na froncie wschodnim, czoowym oddziaom radzieckim udao si wedrze w gb dobrze ufortyfikowanej prowincji wschodniopruskiej Trzeciej Rzeszy. Wybierzmy si zatem na wycieczk w przeszo, do Prus Wschodnich czasw drugiej wojny wiatowej i jeli wymaga tego bdzie narracja lat powojennych, gdy prbowano wyjani te i inne zdarzenia, wanie z czasw wojny. W niektrych przypadkach cofniemy si take w lata midzywojenne, a nawet do pierwszej wojny wiatowej, bo inne zdarzenia miay swj pocztek na dugo przed rzdami Adolfa Hitlera i wywoan przez niego wojn. W pierwszej poowie kwietnia 1995 roku poznaem czowieka, ktry znacznie poszerzy moj wiedz o Prusach Wschodnich. Nie by nim ani Niemiec, ani Polak. By nim Rosjanin, Awenir Owsjanow. Ten pukownik rezerwy byej Armii Radzieckiej towarzyszy mi i redaktorowi Markowi Nowakowskiemu z poznaskiego Oddziau Telewizji Polskiej SA podczas naszego kilkudniowego pobytu w Kaliningradzie. Suy nam przede wszystkim sw wiedz o dziejach dawnego Krlewca. Na terenie obwodu kaliningradzkiego Federacji Rosyjskiej, a zapewne i w caej Rosji, nie byo wtedy drugiego czowieka, ktry w takich szczegach zna histori i kultur byych Prus Wschodnich. Zwaszcza tej ich czci, ktra po drugiej wojnie wiatowej znalaza si w granicach ZSRR, a pniej Rosji. Owsjanow, jako mody

oficer wojsk inynieryjnych, uczestniczy w wysadzaniu w powietrze ruin pokrzyackiego zamku krlewieckiego. Pniej jak sam powiedzia przyszed czas na pokut. Za udzia w tej zbrodni dokonanej na zabytkowej zabudowie miasta przez lata krzewi wiedz o dawnym Krlewcu, jednoczenie szukajc zaginionych skarbw kultury. Skarbw rosyjskich, ktre podczas wojny znalazy si w Prusach Wschodnich, i skarbw krlewieckich, ktre zdaniem Owsjanowa powinny wrci do Kaliningradu gwnie z Moskwy, dokd wywieziono je zaraz po wojnie. Dzieje poszukiwa tych skarbw, w tym take legendarnej Bursztynowej Komnaty, przewija si bd przez karty niektrych rozdziaw tej ksiki. Zobaczymy na nich take zdjcia ciekawszych kadrw z filmu W ogowie zwieria. Wanie podczas wspomnianego pobytu w Kaliningradzie pracownicy tamtejszej telewizji Jantar przegrali mi obie czci W ogowie zwieria na kaset VHS. I chocia mamy tu do czynienia z ewidentnie propagandowym filmem, obrazy nie kami. Wprawdzie najbardziej drastyczne sceny usunito podczas montau, a gwatw i zbrodni czerwonoarmistw po prostu nie filmowano, jednak film w jest nieocenionym i niedocenionym rdem materiaw ikonograficznych dotyczcych bojw toczonych w dawnych Prusach Wschodnich.

uny nad jeziorami nie s prac historyczn przedstawiajc tragiczny koniec tej niemieckiej prowincji. To zbir gwnie sensacyjnych epizodw z dziejw Ostpreussen czasw drugiej wojny wiatowej ze szczeglnym uwzgldnieniem ostatnich miesicy wojny. Musz jeszcze doda, e w niniejszej ksice przedstawiam zdarzenia z Prus Wschodnich w ich midzywojennym ksztacie terytorialnym. Wczesn jesieni 1939 roku Adolf Hitler, dzielc ziemie zdobyte w Polsce, utworzy bowiem obok cile zwizanego z Wielkoniemieck Rzesz Generalnego Gubernatorstwa dla okupowanych ziem polskich dwie nowe prowincje niemieckie: Okrg Rzeszy Kraj Warty (Reichsgau Wartheland) i Okrg Rzeszy Gdask-Prusy Zachodnie (Reichsgau Danzig-Westpreussen). Kraj Warty w caoci obj ziemie polskie, za Gdask-Prusy Zachodnie obok polskiego wojewdztwa pomorskiego, take terytorium Wolnego Miasta Gdaska i rejencj kwidzysk odczon od Prus Wschodnich, do ktrych natomiast przyczono pnocne Mazowsze wraz z Suwakami jako rejencj ciechanowsk. Granica midzy rejencj kwidzysk z prowincji zachodniopruskiej a rejencjami olsztysk i krlewieck z prowincji wschodniopruskiej w latach 19391945 bya sztuczna i przestrzegana tylko przez biurokracj hitlerowsk. Dla

miejscowej ludnoci bya to jedna kraina. Gdy za zblia si koniec niemieckich rzdw, mieszkacw tej ziemi z obu stron granicy prowincji zczy ten sam tragiczny los... Sztuczno podziau administracyjnego midzywojennych Prus Wschodnich dostrzega te wspczesna historiografia niemiecka, ktra piszc o jej wojennych losach, na og traktuje je jako jedno. wiadcz o tym choby artykuy i mapy zamieszczone w specjalnym wydaniu popularnego w RFN tygodnika Der Spiegel. Mowa o Spiegel Special (numer 2 z 2002 roku) w caoci powiconym ucieczce Niemcw ze wschodnich prowincji Trzeciej Rzeszy w ostatnich miesicach drugiej wojny wiatowej. Dla redaktorw tego magazynu Prusy Wschodnie to prowincja w jej midzywojennym ksztacie terytorialnym. Dla autora tej ksiki take.

Niektre z przedstawionych tu historii, choby dotyczce poszukiwa skarbw w Pasku i Sobitach czy wojenne dzieje rezydencji Hohenzollernw w podelblskich Kadynach, zamieciem w innych ksikach, gwnie w Zatrzanitych wrotach z 2001 i Mrocznym labiryncie z 2002 roku. Uznaem jednak, e warto do tych spraw wrci nie tylko ze wzgldu na niewielki nakad wymienionych ksiek. Przede wszystkim dlatego, e historie te zostay przeze mnie poprawione i uzupenione o nowe elementy, ktre wraz z innymi tworz peniejszy obraz tamtych czasw, gdy w lodowatej wichurze i nienej zadymce giny Prusy Wschodnie.