Retoryka (gr.

rhetorike (techne) – sztuka krasomówcza, od rhetor – mówca, rheo – mówię) sztuka

wygłaszania pięknych i przekonywujących mów – sztuka budowania artystycznej, perswazyjnej
wypowiedzi ustnej lub pisemnej, nauka o niej, refleksja teoretyczna, jak również wiedza o komunikacji
słownej, obrazowej i zachowawczej pomiędzy autorem wypowiedzi a jej odbiorcami . W starożytności
retoryka była nie tylko specjalną dziedziną nauki i sztuki, ale także ideałem życiowym, a nawet filarem
kultury

Zasady retoryki spisali (w podręcznikach, przemówieniach, dialogach, traktatach czy wykładach) starożytni
nauczyciele wymowy, filozofowie albo praktykujący mówcy. Klasyczna retoryka została później
dostosowana do potrzeb różnych czasów i krajów, w których się rozwijała. Chociaż przez wieki opierano się
przede wszystkim na dziełach Cycerona – a także Platona, Arystotelesa i Kwintyliana – to każda kolejna
epoka czerpała z nich na swój własny sposób, adaptując ich treści do własnych potrzeb.

Definicje
Wielorakie funkcje i różnorodne zakresy znaczeniowe terminu retoryka sprawiły, że nigdy nie przyjęła się jej
jednoznaczna, powszechnie uznawana definicja. Najczęściej wskazywano cztery podstawowe, cząstkowe
definicje retoryki

1. Retoryka jest sposobem (sztuką) pięknego mówienia i w tym sensie przeciwstawia się mowie zwykłej,
potocznej, nieozdobnej. Określenie retoryki jako ars bene dicendi („sztuki pięknego mówienia”) pochodzi
od Kwintyliana. W Kształceniu mówcy przeanalizował on ponad dwadzieścia wcześniejszych definicji.
Określenie Kwintyliana przytaczano w starożytnych pracach pisanych po łacinie.
2. Retoryka jest teorią prozy i w tym sensie jest komplementarna wobec poetyki. Wiele problemów
kompozycyjnych oraz stylistycznych podjętych zostało i rozwiązanych przez retorykę, a potem przejętych
przez teorię literatury
3. Retoryka jest sztuką i teorią wymowy, czyli słowa wygłaszanego jako kunsztu oratorskiego – w tym
sensie jest komplementarna wobec sztuki pisarskiej. Wygłaszanie mowy było jednak zazwyczaj poprzedzone
sporządzeniem jej na piśmie
4. Retoryka jest sztuką argumentacji perswazyjnej. Teoretycy retoryki byli zgodni, że jej istotę stanowi
przekonywanie, definiowane terminem perswazja. Z tego powodu, według Kwintyliana, retorykę można
określić także jako moc przekonywania. Zdaniem Arystotelesa jest umiejętnością wynajdywania w mowie
wszystkiego, co może mieć znaczenie przekonujące. Retoryka bowiem nie służy do nauczania, wyjaśniania
czy argumentowania w kategoriach prawdy i fałszu – jej celem jest nakłonienie odbiorców, aby podzielili z
autorem tezę, której dowodzi w wypowiedzi

Początki retoryki
Pisarze antyczni często wskazywali na mityczne początki retoryki. Obdarowanie ludzi sztuką wymowy
przypisywano zazwyczaj Merkuremu. Według przekazu Izokratesa, zawartego w mowie O zamianie
majątku, w Atenach otaczano kultem boginię Perswazję, którą uważano za towarzyszkę Afrodyty lub Ateny.
Na cześć Perswazji organizowano specjalnie turnieje oratorskie, podczas których rywalizowano w
przekonywaniu.
Najczęściej wiązano jednak początki retoryki z Homerem. Prawie połowa tekstu Iliady i ponad jedna trzecia
Odysei wypełnione są mowami a są to przemówienia często bardzo długie. Rozkoszowanie się mówieniem i
wypracowana artystycznie oracja były naturalnym przymiotem starożytnych Greków. Jednak zdominowanie
kultury greckiej przez retorykę dokonało się później, kiedy rozpoczął się okres rozkwitu Aten. Mowy
pogrzebowe poświęcone poległym żołnierzom weszły w zwyczaj po wojnach perskich. Rozwój demokracji
za czasów Peryklesa otworzył pole do popisów krasomówstwem politycznym i prawniczym.
Retoryka grecka
Narodziny retoryki związane były z historią i kulturą starożytnej Grecji – wolnością słowa i udziałem
obywateli w życiu publicznym. Ustrój Aten, zwłaszcza od czasów Peryklesa gwarantował wszystkim
wolnym obywatelom równość wobec prawa, dostęp do obejmowania godności państwowych i prawo do
swobodnego przemawiania na zgromadzeniach ludowych. Demokracji ateńskiej towarzyszyła spontaniczna
sztuka oratorska, początkowo oparta na intuicji i naśladownictwie utalentowanych mówców
Koraks i Tejzjasz
Za twórców retoryki Arystoteles, Cyceron i Kwintylian uważali Koraksa i Tejzjasza – sofistów nauczających
na Sycylii, którzy wsławili się wystąpieniami oratorskimi w procesach o zwrot zagrabionych majętności po
wypędzeniu z Sycylii tyranów Terona i Hierona. Wielka liczba ówczesnych procesów wytworzyła
zapotrzebowanie na opracowanie schematu przemówień sądowych. Około 460 roku przed Chrystusem
Koraks miał napisać (zaginiony już w czasach antycznych) podręcznik retoryki, określanej jako „sztuka
przekonywania”
Z Koraksem i Tejzjaszem wiąże się anegdota, często przytaczana w podręcznikach. Tejzjasz ukończywszy
kurs retoryki, nie chciał zapłacić Koraksowi honorarium. Tejzjasz nic nie zapłacił za naukę i podobno
utworzył własną szkołę retoryki.
Gorgiasz
Sycylijczyk Gorgiasz, jeden z najwybitniejszych sofistów, przybył do Aten. Jego mowy wywarły wielkie
wrażenia na Ateńczykach. Według Platona odznaczały się wielką potęgą słowa. Platon twierdził w dialogu
Gorgiasz, że mówca ten potrafił o tym samym problemie mówić krótko bądź długo, rzeczom nieważnym
przypisywał pozór wielkiej wagi, lekceważył też prawdę i cnotę.
Napisany przez Gorgiasza podręcznik retoryki zaginął już w starożytności. Zachowały się natomiast dwie
mowy – Pochwała Heleny oraz Obrona Palamedesa – będące czymś w rodzaju ćwiczeń które miały
zademonstrować sposoby kształtowania przekonań odbiorców. Według Gorgiasza większość ludzi buduje
swoje przekonania na opinii niejednokrotnie dalekich od prawdy. Zręczny mówca może więc kształtować w
słuchaczach każde mniemanie, gdyż „słowo jest wielkim mocarzem”. Z założenia tego powstała
przypisywana Gorgiaszowi tzw. apatetyczna teoria słowa, według której odpowiednio zbudowana
wypowiedź wprowadza odbiorcę w stan omamienia
Izokrates
Izokrates był uczniem Gorgiasza. Układał na zamówienie mowy sądowe, założył w Atenach własną szkołę.
Uważa się ją za najstarszą, w której głównym wykładanym przedmiotem była retoryka. Pierwszy też
traktował retorykę jako naukę, a nie tylko umiejętność. Ponieważ nie czuł się na siłach przemawiać, układał
swoje wystąpienia na piśmie, dzięki czemu przeniósł sztukę retoryki do literatury pięknej.
Dla Izokratesa retoryka była ze względu na cel umiejętnością, a ze względu na środki sztuką. Wniósł do
teorii istotny wkład, który z drobnymi modyfikacjami czy uzupełnieniami wszedł na stałe do późniejszego
kanonu. Przede wszystkim poszerzył zakres tematyczny retoryki, wprowadzając problemy filozoficzne,
polityczne i moralne. Ustalił typy mów, był twórcą pojęcia „okres retoryczny”, w ramach którego stworzył
podstawowe zasady nauki o prozie. Na stylu Izokratesa wzorował się Cyceron. Ponieważ styl Cycerona stał
się modelem, na którym opierała się średniowieczna i nowożytna proza, Izokrates oddziałał znacząco na
rozwój literatury europejskiej
Platon
Platon sformułował swoje poglądy retoryczne w kilku dialogach, w których przeciwstawił się sofistom.
Retoryka była – zdaniem Platona – sztuką mówienia prawdy i przekonywania do niej. Stąd dla Platona
najlepszym retorem był doskonały filozof. W Fajdrosie zdefiniował retorykę jako umiejętność kierowania
duszami polegającą na nakłanianiu za pomocą słów. Przez nakłanianie rozumiał przekonywanie poprzez
rzeczowe argumenty, albo wpływanie na wolę i uczucia słuchacza przez odpowiedni dobór wyrazów,
intonację i gesty.
Arystoteles
Arystoteles uznał retorykę za naukę i włączył ją do nauk produktywnych, wespół z poetyką. Swoje poglądy
przedstawił w swojej Retoryce. Podzielał pogląd Platona, że retoryka winna służyć prawdzie, ale
jednocześnie nie odrzucał techniki wypracowanej przez sofistów, którą uważał za wielkie i przydatne
osiągnięcie.
Na początku Retoryki Arystoteles określił odrębność i wyjątkowość sztuki wymowy stwierdzając, że polega
ona na umiejętności metodycznego odkrywania tego, co w odniesieniu do każdego przedmiotu może być
przekonywające. Uznawał więc, że siła perswazyjna retoryki może zostać zastosowana w każdej dziedzinie
nauki i życia publicznego. Według Arystotelesa retoryka opierała się na trzech rodzajach mów –
politycznych, sądowych i popisowych. Rodzaje te winny być dostosowane do trzech rodzajów perswazji –
uzasadniania, osądzania i oceniania. W księdze drugiej omówił Arystoteles psychologiczne podstawy
oddziaływania na słuchaczy i przeprowadził analizę rodzajów argumentacji, uwzględniając takie zagadnienia
jak autorytet mówcy (etos), emocje i zróżnicowanie słuchaczy. Księga trzecia poświęcona była
zagadnieniom stylistycznym i kompozycyjnym, opierając się na których wysnuł Arystoteles teorię prozy.
W późniejszych podręcznikach największe znaczenie przypisywano nauce Arystotelesa o czterech zaletach
wysłowienia, zwłaszcza o jasności i stosowności. Jasność, według Arystotelesa, można było uzyskać
posługując się słowami w ich właściwym, precyzyjnie sformułowanym znaczeniu. Stosowność natomiast
sprowadził Arystoteles do odpowiedniego doboru środków językowo-stylistycznych, dostosowanych do
tematu i rodzaju dyskursu. Estetyczne walory wymowy winny, jego zdaniem, łączyć się z moralnymi
zaletami osobowości podmiotu retorycznego, bowiem o zaufaniu do mówcy decyduje jego etos.
Teofrast
Teofrast, uczeń Arystotelesa, był autorem zaginionego podręcznika O sposobie przemawiania, którego
fragmenty można zrekonstruować z cytatów u późniejszych autorów. Dokonał w nim, jako pierwszy,
rozróżnienia pomiędzy literaturą a retoryką. Pierwszą zdefiniował jako sztukę mającą na celu rzecz, czyli
temat, drugą jako sztukę skierowaną do słuchaczy. Przypisuje mu się podział stylów retorycznych na niski,
średni i wysoki. Miał też wprowadzić do retoryki termin „piękne słowa”, przez który rozumiał przemawianie
do wyobraźni dzięki wywoływaniu przyjemnego wrażenia i szlachetnych skojarzeń semantycznych
Hermagoras z Temnos
Był autorem podręcznika Téchnai rhetorikai („Sztuka retoryczna”). Przedstawił w nim dotychczasowe
zdobycze greckiej retoryki. Ze względu na przejrzysty układ, sześć ksiąg tego dzieła wywarło duży wpływ
na retorykę łacińską, zwłaszcza na anonimowego autora Rhetorica ad Herennium oraz młodego Cycerona.

Trzy zasady retoryki

Zwarta struktura retoryki opierała się na trzech fundamentalnych zasadach – organiczności, stosowności i
funkcjonalności. Od poznania i przyswojenia tych zasad rozpoczynano zazwyczaj w podręcznikach
nauczanie retoryki
Zasada organiczności
Zasada organiczności, zwana także zasadą zwartości, została sformułowana przez Platona. Uważał on, że
dzieło retoryczne jest niczym żywa istota i stanowi odpowiednik organizmu w przyrodzie. Zgodnie z zasadą
organiczności, każde dzieło retorycznej sztuki słowa powinno być zamkniętą całością, opartą o wewnętrzny
ład i właściwy układ odpowiednich części.
Zasada stosowności
Zasada stosowności, zwana także zasadą taktu, mówiła o właściwym dla tematu i odbiorców doborze
środków retorycznych. Sformułował ją Arystoteles. Obejmowała zarówno kwestie estetyczne, etyczne, jak i
stylistyczne. Podręczniki rozróżniały stosowność zewnętrzną od stosowności wewnętrznej. Stosowność
wewnętrzna polegała na zgodności myśli, słowa i rzeczy – tak, aby odpowiednie dać rzeczy słowo.
Nazywano to koherencją rzeczy i słów. Stosowność zewnętrzna odnosiła się do zgodności między sposobem
wygłoszenia mowy a możliwościami jej odbioru przez słuchaczy – w zależności od różnych okoliczności
czasu i miejsca.
Zasada funkcjonalności
Zasada funkcjonalności, zwana także zasadą celowości, ujmowała dzieło retoryczne jako akt celowego
działania. Jej sformułowanie przypisywano sofistom. Zgodnie z tą zasadą, twórca winien być świadomy
celu, który mu przyświeca i odpowiednio do niego dobrać środki retoryczne. Sztuka była w retoryce
pochodną funkcjonalizmu a zasada ta odnosiła się zarówno do zamysłu, jak również do słownictwa i
kompozycji.

Trzy funkcje retoryki

Retoryka oddziaływała na rozum, wolę i uczucia. Wyodrębnienie tych sfer wynikało z filozofii antycznej.
Arystoteles wyróżniał w procesie komunikowania lógos („rozum”), éthos („wolę”) i pathos („uczucie”,
„żądzę”) – „siły” stale towarzyszące człowiekowi. Było to rozwinięcie platońskiego podziału duszy ludzkiej
na logistikón („intelekt”), thymoidés („wolę”) i epithymetikón („żądzę”). Tym trzem częściom odpowiadają
trzy cnoty, przez stoików nazwane kardynalnymi: intelektowi – mądrość, woli – męstwo, żądzy –
wstrzemięźliwość
Zdaniem Cycerona, dobry retor powinien łączyć wszystkie trzy funkcje w jednej mowie. Człowiek wymowny
powinien tak przemawiać, by uczył, sprawiał przyjemność i wzruszał (...) Uczyć to obowiązek, sprawiać
przyjemność – słodycz, wzruszać – zwycięstwo.
Funkcja pouczająca
Funkcja pouczająca, zwana też informującą była skierowana do intelektu odbiorcy. Mówca powinien uczyć,
informować i udowadniać postawione tezy. Wypowiedź należało dostosować zarówno do tematu, jak i
poziomu intelektualnego odbiorcy. Według podręczników ideałem było pouczanie refleksyjne, subtelne,
pozbawione znamion ostentacyjnego czy prymitywnego dydaktyzmu. Najwłaściwszym było podczas
pouczania zastosowanie stylu prostego.
Funkcja zniewalająca
Funkcja zniewalająca miała na celu wpłynięcie na wolę odbiorcy. Zadaniem mówcy było nakłonienie do
przyjęcia stosownej opinii czy poglądu poprzez poruszenie czy wzruszenie odbiorcy. Wszyscy najwybitniejsi
teoretycy twierdzili, że postulat movere („poruszenia”) należy do najważniejszych celów retoryki. Wpływ
bowiem na wolę odbiorcy, poświadczony przez zmianę jego decyzji czy sposobów wartościowania, był
największym osiągnięciem mówcy. Natomiast namowę do odpowiedniego czynu uważano za
najszczytniejszy ideał retoryki. Mowę zniewalającą wygłaszało się przeważnie w stylu wysokim, przy
użyciu wielu różnych środków stylistycznych
Funkcja estetyczna
Funkcja estetyczna odwoływała się do uczuć. Jej celem było wywołanie zachwytu u odbiorcy poprzez
sprawienie mu przyjemności estetycznej. Szczególnym środkiem uwypuklenia funkcji estetycznej były
ornamenty słowne a jej stylistycznym odpowiednikiem był styl średni
Trzy style retoryczne
Wypowiedź mogła zostać napisana lub wygłoszona w jednym z trzech stylów retorycznych – w stylu niskim,
średnim lub wysokim. Podział ten przypisywano Arystotelesowi i Teofrastowi, a w europejskiej tradycji
retorycznej utrwalił go autorytet Cycerona. Klasyfikacja stylów zależała od stopnia ozdobności w zakresie
słownictwa i szyku zdań, nasycenia środkami służącymi oddziaływaniu emocjonalnemu (takimi jak figury
retoryczne czy metafory) oraz sposobu rytmizacji tekstu.
Styl niski
Styl niski, zwany też prostym służył najlepiej celom dydaktycznym. Był stosowany przede wszystkim w
rodzaju oceniającym wypowiedzi retorycznej. Styl ten był oszczędny, jasny i skromny, pozbawiony figur
retorycznych czy metafor. Wymagał słów niewyszukanych, których znaczenie było oczywiste dla odbiorców.
Używany był przede wszystkim w dysputach, rozprawach filozoficznych czy epistolografii
Styl wysoki
Styl wysoki, zwany też wzniosłym ze względu na największą siłę oddziaływania odpowiedni był dla
tematów doniosłych, a głównym celem jego stosowania było emocjonalne oddziaływanie na odbiorców.
Wyróżniało go nasycenie środkami emocjonalnymi, zwłaszcza figurami retorycznymi i metaforami.
Wypowiedź w nim wygłoszona musiała być starannie dopracowana. Odpowiedni był w mowach o wielkiej
wadze, zachęcających do wzniosłych czynów.
Styl średni
Styl średni, zwany też umiarkowanym służył do wywoływania zachwytu. Był szczególnie odpowiedni dla
rodzaju oceniającego. Jego stosowanie było w podręcznikach uważane za „złoty środek”, który wyważa
skrajności stylu niskiego i wysokiego. Przez teoretyków uważany był za ideał sztuki retorycznej,
wymagający szczególnego wysiłku i taktu

Pięć zadań retoryki

Obejmowała ona następujące etapy retorycznego postępowania: wynajdywanie tematu i przedmiotu myśli
(inwencja); funkcjonalne ułożenie zebranego materiału (dyspozycja); poprawne, jasne i stosowne
wysłowienie (elokucja); opanowanie pamięciowe (memoria); wygłoszenie (akcja). Dwa ostatnie etapy
dotyczyły technicznej strony wygłoszenia mowy. Trzy pierwsze była najbardziej istotne, gdyż zawierały
zasady komponowania wypowiedzi. W podręcznikach zawsze podkreślano konieczność zachowania
właściwej kolejności w konstruowaniu każdego dzieła sztuki retorycznej – od inwencji przez elokucję do
akcji

Cyceronianizm – odmiana stylu retorycznego wzorowana na dziełach Marka Tulisza Cycerona uważanych,
zwłaszcza w okresie renesansu, za najdoskonalsze urzeczywistnienie klasycznego stylu oratorskiego.
Styl Cycerona, kształtując się w okresie silnych antagonizmów między azjanizmem
Azjanizm – odmiana stylu retorycznego inspirowany retoryką rodem z Azji Mniejszej, charakteryzował się
wybujałością i kwiecistością stylu, mnogością figur i tropów. Teoria wymowy oderwała się od filozofii,
szczególnie logiki, stając się sztuką zadziwiania odbiorcy zabiegami słownymi.
Attycyzm – odmiana stylu retorycznego, powstała w retoryce greckiej jako reakcja na ozdobność i
niezwykłość form językowych, którym przeciwstawiała ideał powagi, prostoty i jasności. Polegał na
jednoznacznym i zarazem prostym wyrażaniu myśli i propagował powrót do ideałów starożytnych mówców
z Attyki.
attycyzmem, odznaczał się otwartością wobec ideałów obu tych orientacji i z obu czerpał swe bogactwo,
niwelując przy tym ich wybujałe skrajności i dogmatyczną jednostronność. Sam Cyceron uważał się za
attycystę, ale przeciwstawiał się stylowemu ubóstwu i ascetyzmowi, kładąc nacisk na prawo do znacznej
rozmaitości stylowej, dostosowanej do charakteru i okoliczności mowy; z dzisiejszej perspektywy oceniać
go można jako umiarkowanego azjanistę.
Dzieła Cycerona traktowane były w epoce renesansu za wzór prozy łacińskiej. Z biegiem czasu
cyceronianizm stał się czynnikiem hamującym rozwój twórczości nowołacińskiej. Pojawili się twórcy,
którzy twierdzili wręcz, że niepoprawne są wszelkie zwroty i frazy niewystępujące w pismach Cycerona. W
wieku XVI wokół tych problemów toczyły się zaciekłe spory. Atak na wynaturzenia współczesnego
cyceronianizmu znaleźć można np. w dziele Erazma z Rotterdamu Ciceronianus.
Najważniejsze założenia cyceronianizmu:
• mówca musi postępować etycznie

• jedność filozofii i retoryki – piękne mówienie = mądrość

• złoty środek w kwestii ozdobności

• różnorodność stylowa