16de Vlaamse Olympiade Latijn

Arpinocomité
http://users.telenet.be/olympiadelatijngrieks
Secretariaat Arpinocomité: Drakenhoflaan 15, B-2100 Deurne
E-mail: guido.halsberghe@telenet.be
Telefoon: 03/235 94 88
Bankrelatie: 414-0039001-43

Tusculanae disputationes, V, 64-65-66 (partim)

1. Tekstsituering

Toen Marcus Tullius Cicero als zestiger een punt had gezet achter zijn politieke en juridische
loopbaan, vond hij eindelijk opnieuw de tijd om zich in de filosofie te verdiepen, niet alleen
een jeugdinteresse, maar, zo vond hij, ook een waardige studie voor een man met vrije tijd.
Deze hervonden interesse laat zich dan ook opmerken in zijn oeuvre, dat in deze periode
overwegend uit filosofische werken bestaat. Zo ook de Tusculanae disputationes (44 v.Chr.).

In deze Gesprekken in Tusculum, presenteert de schrijver zichzelf als het hoofdpersonage dat aan
Marcus Junius Brutus verslag uitbrengt van een kort voordien gehouden experiment naar Grieks
model: op zijn landgoed in Tusculum onderhield dit personage vijf niet nader genoemde vrienden
gedurende evenveel dagen over diverse filosofische thema’s, waarbij de vrienden een openingsvraag
stelden en een standpunt innamen, wat dan tot een vraaggesprek leidde met de Socrates spelende
Cicero. Elk van de vijf boeken van de Tusculanae vormt de neerslag van één zo’n dag.

Het geselecteerde fragment stamt uit boek V, waarin besproken wordt hoe morele deugdzaamheid tot
geluk leidt. Deze opvatting, waar zowel Cicero als de geadresseerde Brutus van overtuigd zijn, blijkt
niet eenvoudig te demonstreren. Uiteindelijk beroept Cicero zich op een aantal voorbeelden, zoals de
tiran Dionysius van Syracuse, die uit angst voor de haat van zijn onderdanen zijn leven tot een gouden
gevangenis maakte, waar een Damocleszwaard alles voortdurend van zijn schoonheid beroofde. Het
tegenvoorbeeld van deze tiran is een andere Syracuser: de wetenschapper Archimedes, wiens
bescheiden leven veruit verkieslijk is. Vreemd genoeg wordt het grootste deel van dit voorbeeld
gevormd door een anekdote uit Cicero’s loopbaan...

2. Tekst

1. (64) Non ego iam cum huius vita, qua taetrius, miserius, detestabilius excogitare nihil possum,
2. Platonis aut Archytae vitam comparabo, doctorum hominum et plane sapientium: ex eadem
3. urbe humilem homunculum a pulvere et radio excitabo, qui multis annis post fuit,
4. Archimedem. Cuius ego quaestor ignoratum ab Syracusanis, cum esse omnino negarent,
5. saeptum undique et vestitum vepribus et dumetis indagavi sepulcrum. Tenebam enim
6. quosdam senariolos, quos in eius monumento esse inscriptos acceperam, qui declarabant in
7. summo sepulcro sphaeram esse positam cum cylindro.
8. (65 ) Ego autem cum omnia collustrarem oculis - est enim ad portas Agragantinas magna
9. frequentia sepulcrorum -, animum adverti columellam non multum e dumis eminentem, in qua
 10. inerat sphaerae figura et cylindri. Atque ego statim Syracusanis – erant autem principes
11. mecum - dixi me illud ipsum arbitrari esse, quod quaererem. lnmissi cum falcibus multi
12. purgarunt et aperuerunt locum.
13. (66) Quo cum patefactus esset aditus, ad adversam basim accessimus. Apparebat epigramma
14. exesis posterioribus partibus versiculorum dimidiatum fere. Ita nobilissima Graeciae civitas,
15. quondam vero etiam doctissima, sui civis unius acutissimi monumentum ignorasset, nisi ab
16. homine Arpinate didicisset. Sed redeat, unde aberravit oratio: quis est omnium, qui modo cum
17. Musis, id est cum humanitate et cum doctrina, habeat aliquod commercium, qui se non hunc
18. mathematicum malit quam illum tyrannum?

3. Teksthulp

1. cum: hoort bij comparabo

huius: slaat op Dionysius, tiran van Syracuse, een stad op Sicilië, van 405-367 voor Chr.
Voorafgaand aan dit fragment heeft Cicero Dionysius een man genoemd die elke vorm van
menselijke beschaving mist en alleen met misdadigers en barbaren omgaat.
qua: tweede lid van de vergelijking
taeter, tra, trum: walgelijk, afschuwelijk
detestabilis, is, e: verfoeilijk
2. Plato, onis: de beroemde Griekse filosoof verbleef een tijd aan het hof van Dionysius’ zoon te
Syracuse
Archytas, ae: Griekse filosoof uit de school van Pythagoras en tijdgenoot en vriend van Plato
3. homunculus, i, m.: verkleinwoord van homo,inis
a pulvere et radio: verwijst naar het zand of het groene glasstof (pulvis, eris, m.) waarin de
oude wiskundigen met een stift (radius, i, m.) hun figuren tekenden
4. Archimedes, is: wis- en werktuigkundige uit Syracuse
quaestor: Cicero was quaestor van Sicilië in 75 voor Chr.
ignoratum … sepulcrum
Syracusani, orum, m.: de inwoners van Syracuse
negare, o: hier: zeggen dat … niet
5. saeptire, io: omheinen
vestire, io: bekleden, bedekken
vepres, is, m.: doornstruik
dumetum, i, onz.: struikgewas, kreupelhout
indagare, o: op zoek gaan naar, op het spoor komen
(memoria) tenere, eo
6. senariolus, i, m.: een kort (zesvoetig jambisch) vers
7. sphaera, ae, vr.: bol; Archimedes had zich voornamelijk bezig gehouden met de studie van bol
en cilinder
8. collustrare, o: (van alle kanten) bekijken
Agragantinus, a, um: van Agrigentum; Agrigentum ligt op de zuidkust van Sicilië; bedoeld
wordt de stadspoort die naar de weg naar Agrigentum leidt
9. columella, ae, vr.: zuiltje
dumi, orum, m,: kreupelhout
eminere, eo: uitsteken
10. /
11. falx, cis, vr.: snoeimes, zeis
12. purgare, o: schoonmaken, reinigen
13. quo: verbindt de zin eenvoudig met de vorige: dus, en zo, …
basis, is, vr.: (Grieks woord): fundament, voetstuk; basim: Griekse accusatiefvorming
epigramma, atis, onz. (Grieks woord): opschrift
14. exedere, o, exedi, exesus: fig. betekenis: uithollen, aantasten
versiculus, i, m.: versje, regeltje
dimidiatus, a, um: half
Graeciae civitas: Syracuse ligt in Magna Graecia
15. ignorasset, nisi …. didicisset: let op de wijs in hoofd- en bijzin
16. Arpinas, atis, m.: een Arpinaat, inwoner van Arpino, de geboorteplaats van Cicero
Sed redeat … oratio: Cicero wil hier terug ter zake komen
oratio: let op: hier niet in de betekenis van ‘redevoering’
modo: bijw. hier: zelfs maar een beetje
qui … cum Musis … habeat aliquod commercium
17. Musae, arum, vr.: de Muzen (als belichaming van culturele en wetenschappelijke activiteiten):
wordt verder verklaard door ‘id est cum humanitate et doctrina’
doctrina, ae, vr.: hier: wetenschap
commercium, i, onz.: hier: omgang, (handels)contact
qui se non hunc mathematicum (esse) malit
18. mathematicus: verwijst naar Archimedes
tyrannus: verwijst naar Dionysius