dr hab. Wawrzosek Jacek Matematyka i badania operacyjne WIP - kierunek Transport. 1r.

Wykład 6 Zastosowania pochodnych do badania funkcji

Treść: Ekstrema, monotoniczność. Przedziały wypukłości, punkty przegięcia.
Wartość największa i najmniejsza funkcji. Badanie przebiegu zmienności
funkcji.

EKSTREMA FUNKCJI
Definicja 6.1 Niech funkcja f będzie określona na przedziale (a,b),
-  a < b   oraz niech x0  (a,b). Funkcja f ma w punkcie x0 minimum
lokalne jeżeli .
Definicja 6.2 Niech funkcja f będzie określona na przedziale (a,b),
-  a < b   oraz niech x0  (a,b). Funkcja f ma w punkcie x0 maksimum
lokalne jeżeli .
Definicja 6.3 Niech funkcja f będzie określona na przedziale (a,b),
-  a < b   oraz niech x0  (a,b). Funkcja f ma w punkcie x0 minimum
lokalne właściwe jeżeli .
Definicja 6.4 Niech funkcja f będzie określona na przedziale (a,b),
-  a < b   oraz niech x0  (a,b). Funkcja f ma w punkcie x0 maksimum
lokalne właściwe jeżeli .

Definicja 6.5 Liczba m  R jest wartością najmniejszą funkcji f na

zbiorze A  Df, jeżeli oraz .

Definicja 6.6 Liczba M  R jest wartością największą funkcji f na

zbiorze A  Df, jeżeli oraz .

Uwaga 6.1 Funkcja rosnąca na przedziale domkniętym [a,b] przyjmuje
wartość najmniejszą w punkcie a oraz wartość największą w punkcie b.
Odwrotnie jest dla funkcji malejącej na przedziale.

632125619.doc/str.1 z 11 1
dr hab. Wawrzosek Jacek Matematyka i badania operacyjne WIP - kierunek Transport. 1r.
Twierdzenie 6.1 (Fermata, warunek konieczny istnienia ekstremum)
Niech funkcja f będzie określona na przedziale (a,b), -  a < b   oraz niech
x0  (a,b). Wówczas
.
Uwaga 6.2 Implikacja odwrotna () jest fałszywa, gdyż funkcja f(x) = x3
spełnia w punkcie x0 = 0 warunek f '(x0) = 0, ale nie ma w tym punkcie
ekstremum lokalnego. Ponadto założenie różniczkowalności funkcji f jest
istotne, gdyż funkcja f(x) = |x| w punkcie x0 = 0 ma minimum lokalne właściwe,
ale f '(x0) nie istnieje.
Własność 6.1 (interpretacja geometryczna twierdzenia Fermata) Jeżeli
funkcja ma ekstremum lokalne w punkcie oraz jeżeli w tym punkcie istnieje
styczna do wykresu funkcji, to styczna jest pozioma.
Własność 6.2 (o lokalizacji ekstremów funkcji) Funkcja może mieć
ekstrema lokalne tylko w punktach, w których jej pochodna równa się zero albo
w punktach, w których jej pochodna nie istnieje.
Twierdzenie 6.2 (1 warunek wystarczający istnienia ekstremum)
Niech funkcja f będzie określona na przedziale (a,b), -  a < b   oraz niech
x0  (a,b). Wówczas, jeżeli
1. ,
2.
to funkcja f ma w punkcie x0 maksimum lokalne właściwe.
Przykład 6.1 Wykresem funkcji jest paraboli i w x0 = 0 ma
maksimum lokalne, nadto
.

632125619.doc/str.2 z 11 2
dr hab. Wawrzosek Jacek Matematyka i badania operacyjne WIP - kierunek Transport. 1r.

Rys. 6.1 Funkcja ma w

x0 = 0 maksimum lokalne
właściwe

Uwaga 6.3 Zamiast założenia 1 tego twierdzenia można przyjąć, że

funkcja f jest ciągła w punkcie x0. Natomiast zamiast założenia 2 można przyjąć,
że funkcja f jest rosnąca i malejąca odpowiednio na przedziałach (x0 – ,x0),
(x0, x0 + ).
Uwaga 6.4 Twierdzenie o minimum lokalnym właściwym jest
analogiczne.
Twierdzenie 6.3 (2 warunek wystarczający istnienia ekstremum)
Niech funkcja f będzie określona na przedziale (a,b), -  a < b   oraz niech
x0  (a,b). Wówczas, jeżeli
1. istnieje , gdzie n  2,
2. ,
3. ,
4. n jest liczbą parzystą,
to funkcja f ma w punkcie x0 maksimum lokalne właściwe.
Uwaga 6.5 Jeżeli założenie 3 twierdzenia ma postać „ ”, to
funkcja f ma w punkcie x0 minimum lokalne właściwe. Natomiast, jeżeli
założenie 4 ma postać „n jest liczbą nieparzystą”, a założenie 3 postać „
”, to funkcja f w punkcie x0 nie ma ekstremum lokalnego.
Przykład 6.2 Funkcja jest podobna do paraboli i w x0 = 0
ma maksimum lokalne, nadto
. Stąd dla x0 = 0 mamy

632125619.doc/str.3 z 11 3
dr hab. Wawrzosek Jacek
Przykład 6.3 Funkcja
minimum lokalne, nadto
x0 = 0 mamy
Przykład 6.4 Funkcja
punkt przegięcia, nadto
Matematyka i badania operacyjne WIP - kierunek Transport. 1r.
jest podobna do paraboli i w x0 = 0 ma
. Stąd dla
jest rosnąca a w x0 = 0 ma jedynie
. Stąd dla x0 = 0 mamy

Przykład 6.5 Funkcja jest malejąca a w x0 = 0 ma jedynie

punkt przegięcia, nadto . Stąd dla x0 = 0 mamy

10 90
f(x)=-x4+2 f(x)=x4
0 80
0

3
-3

-2

-1

5
,5

,5

,5

0,

1,

2,

-10 70
-2

-1

-0

-20 60

-30 50

-40 40

-50 30

-60 20

-70 10

-80 0
0

3
-3

-2

-1

5
,5

,5

,5

-90
0,

1,

2,
-2

-1

-0

Rys. 6.2 Funkcja ma w Rys. 6.3 Funkcja ma w

x0 = 0 maksimum lokalne właściwe x0 = 0 minimum lokalne właściwe

632125619.doc/str.4 z 11 4
dr hab. Wawrzosek Jacek Matematyka i badania operacyjne WIP - kierunek Transport. 1r.
30
3 3
f(x)=x +5 28 f(x)=-x
20

18

10

8
0

3
-3

-2

-1

5
,5

,5

,5

0,

1,

2,
-2

-1

-0
-2
-10
0

3
-3

-2

-1

5
,5

,5

,5

0,

1,

2,
-2

-1

-0

-12
-20

-22 -30

Rys. 6.4 Funkcja jest Rys. 6.5 Funkcja jest

rosnąca a w x0 = 0 ma punkt malejąca a w x0 = 0 ma punkt
przegięcia przegięcia

Własność 6.3 (algorytm szukania wartości ekstremalnych funkcji)

Niech funkcja będzie ciągła na przedziale [a,b] i różniczkowalna
poza skończoną liczbą punktów tego przedziału. Wartości najmniejszej i
największej tej funkcji na tym przedziale szukamy postępując według
algorytmu:
1. znajdujemy punkty c1, c2, …, cn zerowania się pochodnej funkcji f na
przedziale (a,b) oraz punkty d1, d2, …, dm, w których pochodna tej funkcji nie
istnieje;
2. obliczamy wartości funkcji f: w punktach końcowych a, b; w punktach
zerowania się pierwszej pochodnej c1, c2, …, cn oraz w punktach bez
pochodnej d1, d2, …, dm;
3. spośród liczb f(a), f(b); f(c1), f(c2), …, f(cn) oraz f(d1), f(d2), …, f(dm)
wybieramy najmniejszą i największą. Będą to odpowiednio wartości
najmniejsza i największa funkcji f na przedziale [a,b].

632125619.doc/str.5 z 11 5
dr hab. Wawrzosek Jacek Matematyka i badania operacyjne WIP - kierunek Transport. 1r.
FUNKCJE WYPUKŁE I WKLĘSŁE
Definicja 6.7 Niech funkcja f będzie określona na przedziale (a,b),
-  a < b  . Funkcja f jest wypukła na przedziale (a,b), jeżeli

Rys. 6.6 Funkcja f jest wypukła na Rys. 6.7 Funkcji f jest ściśle
R. wypukła na R.

Uwaga 6.6 Geometrycznie, wypukłość funkcji oznacza, że każdy odcinek

siecznej wykresu leży wyżej lub pokrywa się z fragmentem wykresu położonym
między punktami, przez które przechodzi sieczna (rys. 6.6). Funkcję wypukłą
nazywa się także wypukłą w dół.
Przykład 6.6 Funkcja f(x) = |x| jest funkcją wypukłą.

Rys. 6.8 Wykres funkcji y = |x|.

632125619.doc/str.6 z 11 6
dr hab. Wawrzosek Jacek Matematyka i badania operacyjne WIP - kierunek Transport. 1r.
Definicja 6.8 Niech funkcja f będzie określona na przedziale (a,b),
-  a < b  . Funkcja f jest ściśle wypukła na przedziale (a,b), jeżeli

Uwaga 6.7 Geometrycznie, funkcja jest ściśle wypukła, gdy każdy

odcinek wykresu leży wyżej niż fragment wykresu położony między punktami,
przez które przechodzi sieczna (rys. 6.7). Funkcję ściśle wypukłą nazywa się
także ściśle wypukłą w dół.
Przykład 6.7 Funkcja f(x) = x2 jest funkcją ściśle wypukłą.
Definicja 6.9 Niech funkcja f będzie określona na przedziale (a,b),
-  a < b  . Funkcja f jest wklęsła na przedziale (a,b), jeżeli

Rys. 6.9 Funkcja f jest wklęsła na Rys. 6.10 Funkcja f jest ściśle
R wklęsła na R

Uwaga 6.8 Geometrycznie, wklęsłość funkcji oznacza, że każdy odcinek

siecznej wykresu leży niżej lub pokrywa się z fragmentem wykresu położonym
między punktami, przez które przechodzi sieczna (rys. 6.9). Funkcję wklęsłą
nazywa się także wypukłą w górę.
Definicja 6.10 Niech funkcja f będzie określona na przedziale (a,b),
-  a < b  . Funkcja f jest ściśle wklęsła na przedziale (a,b), jeżeli

632125619.doc/str.7 z 11 7
dr hab. Wawrzosek Jacek Matematyka i badania operacyjne WIP - kierunek Transport. 1r.
Uwaga 6.9 Geometrycznie, funkcja jest ściśle wklęsła, gdy każdy
odcinek siecznej wykresu leży niżej niż fragment wykresu położony między
punktami, przez które przechodzi sieczna (rys. 6.10). Funkcję ściśle wklęsłą
nazywa się także ściśle wypukłą w górę.
Uwaga 6.10 Nazewnictwo tak dobrano, że postępujemy tak jakbyśmy
wypukłość i wklęsłość funkcji stwierdzali „dotykając funkcji od dołu”.
Twierdzenie 6.4 (warunek wystarczający wypukłości)
 funkcja f jest ściśle wypukła na (a,b).

Uwaga 6.11 Prawdziwe są także twierdzenia dla pozostałych typów

funkcji wypukłych. Jeżeli dla każdego x  (a,b), przy czym równość
zachodzi jedynie dla skończonej liczby punktów z odcinka (a,b), to
funkcja f jest ściśle wypukła. Podobnie jest dla funkcji ściśle wklęsłej.

PUNKTY PRZEGIĘCIA WYKRESU FUNKCJI

Definicja 6.11 Niech funkcja f będzie określona na przedziale (a,b),
-  a < b   oraz niech x0  (a,b). Ponadto niech funkcja f będzie
różniczkowalna na (a,b). Dopuszczamy tu różniczkowalność funkcji f w sensie
niewłaściwym w punkcie x0. Punkt jest punktem przegięcia
wykresu funkcji f wtedy i tylko wtedy, gdy istnieje  > 0 taka, że funkcja f jest
ściśle wypukła na przedziale oraz ściśle wklęsła na przedziale
albo jest odwrotnie.
Uwaga 6.12 Obrazowo, punkt wykresu funkcji jest punktem przegięcia,
jeżeli funkcja zmienia w nim rodzaj wypukłości. Wykres funkcji przechodzi
wtedy z jednej strony stycznej na drugą (rys. 6.11). Mówi się także, że punkt x0
jest punktem przegięcia funkcji f.

632125619.doc/str.8 z 11 8
dr hab. Wawrzosek Jacek Matematyka i badania operacyjne WIP - kierunek Transport. 1r.

Rys. 6.11 Funkcja f ma w punkcie Rys. 6.12 Funkcja f nie ma w

(x0,f(x0)) punkt przegięcia punkcie (x0,f(x0)) punktu przegięcia

Twierdzenie 6.5 (warunek konieczny istnienia punktu przegięcia)

Niech funkcja f będzie określona na przedziale (a,b), -  a < b   oraz niech
x0  (a,b). Wówczas, jeżeli
1. punkt jest punktem przegięcia wykresu funkcji f,
2. istnieje ,
to .
Uwaga 6.13 Implikacja odwrotna w tym twierdzeniu nie jest prawdziwa.
Przykład 6.8 Funkcja f(x) = x4 spełnia warunek f //(0) = 0, ale punkt (0,0)
nie jest punktem przegięcia wykresu tej funkcji, gdyż jest ona funkcją ściśle
wypukłą.
Własność 6.4 (o lokalizacji punktów przegięcia wykresu funkcji)
Funkcja może mieć punkty przegięcia jedynie w punktach zerowania się jej
drugiej pochodnej albo w punktach, w których ta pochodna nie istnieje.
Twierdzenie 6.6 (1 warunek wystarczający istnienia punktu przegięcia)
Niech funkcja f będzie określona na przedziale (a,b), -  a < b   oraz niech
w punkcie x0  (a,b) ma pochodną właściwą lub niewłaściwą. Wówczas, jeżeli

to punkt jest punktem przegięcia wykresu tej funkcji.

632125619.doc/str.9 z 11 9
dr hab. Wawrzosek Jacek Matematyka i badania operacyjne WIP - kierunek Transport. 1r.
Uwaga 6.14 Twierdzenie powyższe jest prawdziwe także, gdy
nierówności dla drugiej pochodnej f // są odwrotne w sąsiedztwie punktu x0.
Twierdzenie 6.7 (2 warunek wystarczający istnienia punktu przegięcia)
Niech funkcja f będzie określona na przedziale (a,b), -  a < b   oraz niech
x0  (a,b). Wówczas, jeżeli
1. istnieje , gdzie n  3,
2. ,
3. ,
4. n jest liczbą nieparzystą,
to punkt jest punktem przegięcia wykresu tej funkcji.
Uwaga 6.15 Jeżeli założenie 4 twierdzenia ma postać „n jest liczbą
parzystą”, to punkt nie jest punktem przegięcia wykresu funkcji
(por. przykłady 6.2-6.5 oraz rys. 6.2-6.5).

ALGORYTM BADANIA FUNKCJI

1. Ustalenie dziedziny funkcji.
2. Wskazanie podstawowych własności funkcji:
a) parzystość lub nieparzystość,
b) okresowość,
c) miejsca zerowe,
d) ciągłość.
3. Obliczanie granic lub wartości funkcji na „krańcach” dziedziny.
4. Znalezienie asymptot pionowych i ukośnych.
5. Znalezienie pierwszej pochodnej funkcji:
a) wyznaczenie dziedziny pochodnej i jej obliczenie,
b) wyznaczenie punktów, w których funkcja może mieć ekstrema,
c) ustalenie przedziałów monotoniczności funkcji,
d) ustalenie ekstremów funkcji,
e) obliczenie granic lub wartości pochodnej na „krańcach” dziedziny.

632125619.doc/str.10 z 11 10
dr hab. Wawrzosek Jacek Matematyka i badania operacyjne WIP - kierunek Transport. 1r.
6. Zbadanie drugiej pochodnej funkcji:
a) wyznaczenie dziedziny drugiej pochodnej i jej obliczenie,
b) ustalenie przedziałów wklęsłości i wypukłości,
c) wyznaczenie punktów przegięcia wykresu funkcji,
d) obliczenie pierwszej pochodnej w punktach przegięcia.
7. Sporządzenie tabelki.
8. Sporządzenie wykresu funkcji.
Przykład 6.9 Krysicki Włodarski cz.1 Zadanie 10.10 str.192 - zadanie
10.13 str.196.
D:\Jacek\2010\Up\Dydaktyka\Transport\Analiza matematyczna w
zadaniach Tom 1 - Krysicki Wlodarski.pdf
Literatura
1. Krysicki W. Włodarski L. 2005 Analiza matematyczna w zadaniach część 1
Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa

632125619.doc/str.11 z 11 11