William Morris και το κίνημα των τεχνών

και χειροτεχνιών
Πίνακας Περιεχομένων
Εισαγωγή.....................................................................................................................................................1
Προ-Ραφαηλίτες..........................................................................................................................................2
William Morris.............................................................................................................................................3
Κίνημα τεχνών και χειροτεχνιών.................................................................................................................5
Προσφορά του Morris στο κίνημα..............................................................................................................8
Επίλογος....................................................................................................................................................11
Πίνακας Εικόνων.......................................................................................................................................12
Βιβλιογραφία............................................................................................................................................12

Εισαγωγή
Ο 17ος αιώνας είναι μια εποχή μεγάλων αλλαγών στην Ευρώπη και ιδιαίτερα στη Μεγάλη Βρετανία
(Άστον, 2007). Η επονομαζόμενη Βιομηχανική Επανάσταση έχει αλλάξει τις ζωές των περισσότερων
πολιτών. Γίνονται μία σειρά από μετασχηματισμούς οικονομικούς, κοινωνικούς, πολιτικούς και
δημογραφικούς. Οι νόμοι για τις περιφράξεις στα 1760-1830 εξάλειψαν και τα τελευταία απομεινάρια
της παλιάς συλλογικής οικονομίας του χωριού (Speck, 1995). Έτσι στις αρχές του 19ου αιώνα η Αγγλία
έγινε η χώρα των λίγων μεγάλων γαιοκτημόνων, ενός περιορισμένου αριθμού ενοικιαστών γης με
επιχειρηματική συνείδηση και μεγάλου αριθμού εργατών γης.

Οι άνεργοι πρώην αγρότες συγκεντρώνεται στις πόλεις. Εκεί δημιουργείται ένα εργατικό δυναμικό
αναγκασμένου να εργαστεί στην βιομηχανία, με άλλα λόγια, δημιουργείται βιομηχανικό προλεταριάτο.
Η εισαγωγή των μηχανών και οι βαθιές τομές που προκάλεσαν στην οργάνωση της εργασίας
δημιούργησαν την ανάγκη αλλαγών στις μέχρι τότε νοοτροπίες για την εργασία. Το εργοστάσιο
απαιτούσε ένα άλλου τύπου εργατικό δυναμικό υπάκουο και πειθαρχημένο, το οποίο θα εργαζόταν όχι
πλέον με τους δικούς του φυσικούς ρυθμούς που ίσχυαν μέχρι τότε. Οι εργαζόμενοι έπρεπε να
δουλεύουν με κανονικό και συνεχή ρυθμό καθημερινής εργασίας, πράγμα τελείως διαφορετικό από τις
εποχικές δουλειές του αγροκτήματος ή την απασχόληση των ανεξάρτητων τεχνιτών.

Οι εργάτες, άνδρες, γυναίκες και παιδιά, εργάζονταν 12-16 ώρες καθημερινά, δίχως ούτε μια μέρα
ανάπαυσης, και έπαιρναν μικρούς μισθούς. Ζούσαν, στρυμωγμένοι πολλοί μαζί, σε μικρά και
ανθυγιεινά σπίτια και πέθαιναν νέοι. Το 1827 ο μέσος όρος ζωής των εργατών της γαλλικής
βιομηχανικής πόλης Μιλούζ ήταν τα 27 χρόνια. Φυσικά σταδιακά το προσδόκιμο ζωής όπως και το
βιοτικό επίπεδο θα αυξηθούν ραγδαία ωστόσο αυτό δεν ήταν ακόμα αισθητό.

Τα έντονα κοινωνικά προβλήματα γέννησαν, τον 19ο αιώνα, μια σειρά από θεωρίες που, επειδή
τόνιζαν την προτεραιότητα του κοινωνικού (social) συμφέροντος έναντι του ατομικού, έγιναν γνωστές
με τον γενικό όρο σοσιαλισμός (Beaud, 1984). Δημιουργήθηκαν επίσης θεωρίες που ζητούσαν την
επιστροφή σε ένα προγενέστερο ιδεατό παρελθόν στο οποίο υποτίθεται ότι οι άνθρωποι ζούσαν σε
αρμονία με τη φύση σε αντίθεση με την τότε εποχή της έντονης εκβιομηχάνισης. Στις τέχνες το
αντίστοιχο κίνημα ονομάστηκε κίνημα των χειροτεχνιών.

Εικόνα 1: Παιδική Εργασία

Προ-Ραφαηλίτες
Παράλληλα εξελίχθηκε ένα αντίστοιχο κίνημα στο χώρο της ζωγραφικής, η αδελφότητα των Προ-
Ραφαηλιτών. Αυτοί ήθελαν να αποκλείσουν από τη ζωγραφική κάθε τάση ή κανόνα που προερχόταν
από τη δράση των ζωγράφων της Αναγέννησης (μετά τον Ραφαήλ) διατηρώντας όμως ταυτόχρονα
κάποια από τα χαρακτηριστικά της Βικτωριανής τέχνης. Ζωγράφιζαν ιστορικά ή θρησκευτικά θέματα με
κέντρο τον άνθρωπο (Whiteley, 2006). Έδιναν έμφαση στην προσωπική ευθύνη του κάθε δημιουργού
για να αναπτύξει τις δικές του ιδέες και μεθόδους ζωγραφικής.
Εικόνα 2: The Awakening Conscience, Holman Hunt

William Morris
Γεννήθηκε στο Έσεξ από μεσοαστική οικογένεια. Σαν φοιτητής στην Οξφόρδη έδειξε έντονο ενδιαφέρον
για τη Μεσαιωνική κουλτούρα και αρχιτεκτονική ωστόσο μια συμβατική καριέρα δεν ήταν ποτέ στα
ενδιαφέροντά του. Έβλεπε τον εαυτό του σαν καλλιτέχνη και ποιητή. Μαζί με τον στενό του φίλο και
μετέπειτα γνωστό ζωγράφο Edward Burne-Jones μοιράζονταν την αγάπη για την ευρωπαϊκό
μεσαιωνικό πολιτισμό. Είχε πάθος για οτιδήποτε ανήκε στον χαμένο κόσμο του παρελθόντος και
προσπαθούσε να το επαναφέρει στο παρόν για να δείξει στους ανθρώπους την αξία του (MacCarthy,
2014). Χωρίς να μειώσει την αξία της τέχνης του έγινε και ένας πολύ επιτυχημένος επιχειρηματίας.
Ασχολήθηκε με όλους τους τομείς της σχεδίασης από υφάσματα, ταπετσαρίες, έπιπλα, χαλιά μέχρι
βιτρό σε εκκλησίες. Ήταν παράλληλα και ποιητής, λογοτέχνης και συγγραφέας. Από πολλούς θεωρείται
από τους μεγαλύτερους σχεδιαστές όλων των εποχών. Επηρέασε σημαντικά το κίνημα του Bauhaus.
Ακόμα και τα κινήματα της προστασίας του περιβάλλοντος έχουν τις ρίζες τους σε αυτόν τον
διανοούμενο. Έγραψε πολλά πολιτικά κείμενα, ποιήματα και νουβέλες.

Εικόνα 3:William Morris

Κίνημα τεχνών και χειροτεχνιών
Στα μέσα της Βικτοριανής περιόδου στην ακμή της εκβιομηχάνισης της Αγγλίας, ένα σύνολο
σχεδιαστών, αρχιτεκτόνων, θεωρητικών προβληματίστηκαν με τις συνθήκες της βιομηχανικής
παραγωγής στο χώρο της τέχνης (Τσούμας, 2016). Κατέκριναν τις συνθήκες μαζικής παραγωγής, τις
πρόχειρες και φθηνές κατασκευές που οδηγούσαν στην ηθική απαξίωση του ανθρώπου. Βλέπουμε
δηλαδή και μία ηθική διάσταση του κινήματος.

Σύγκριναν αυτές τις άθλιες συνθήκες ζωής με τη μεσαιωνική περίοδο πριν την Αναγέννηση την οποία
έβλεπαν ως μία ειδυλλιακή περίοδος ηθικής και υψηλών ιδανικών σε ένα υγιεινό περιβάλλον.

Μέσα σε όλο αυτό το πνεύμα άνθισε το κίνημα των τεχνών και των χειροτεχνιών. Το κίνημα αυτό
θεωρείται ως η αρχή των Mοντερνιστικών κινημάτων και εκφράζει την αντίθεση προς τη
βιομηχανοποιημένη παραγωγή. Υπερασπίζεται την αυτόνομη αξία των «εφαρμοσμένων» τεχνών σε
σχέση με τις λεγόμενες καλές τέχνες και την υψηλή ποιότητα της μη βιομηχανοποιημένης
καλλιτεχνικής παραγωγής και προέκρινε τη οικιακή ή βιοτεχνική παραγωγή. Τα μέλη του κινήματος
περιλάμβαναν καλλιτέχνες, αρχιτέκτονες, σχεδιαστές, τεχνίτες και συγγραφείς. Φοβούνταν ότι η
βιομηχανοποίηση κατέστρεφε το περιβάλλον στο οποίο μπορούσαν να ανθίσουν οι παραδοσιακές
δεξιότητες και τέχνες, καθώς η μηχανική παραγωγή είχε στερήσει την υπερηφάνεια, τη δεξιότητα και
το design από την ποιότητα των παραγόμενων αγαθών. Πίστευαν ότι τα χειροποίητα αντικείμενα ήταν
ανώτερα από εκείνα που κατασκευάζονταν από τις μηχανές και ότι οι τεχνίτες της υπαίθρου είχαν
ανώτερο τρόπο ζωής από εκείνους που δούλευαν στα εργοστάσια. Ήταν πεπεισμένοι ότι η γενική
εξασθένηση των καλλιτεχνικών προτύπων που είχε επιφέρει η βιομηχανοποίηση, είχε άμεση σχέση με
την κοινωνική και ηθική εξασθένηση του έθνους.

Οι υποστηρικτές της επιδίωξαν να εξουδετερώσουν τις επιζήμιες συνέπειες της μαζικής βιομηχανικής
παραγωγής, αναπτύσσοντας μια νέα επαναστατική αντίληψη για τον οικιακό σχεδιασμό. Η λύση
βρίσκεται στο μεσαιωνικό παρελθόν με τις πλούσιες ποικιλίες διακοσμήσεων που συμπεριλαμβάνουν
τις ατομικές ικανότητες του τεχνίτη που έχουν χαθεί στην μαζική παραγωγή.

Η αρχιτεκτονική επίσης αναμορφώθηκε χρησιμοποιώντας τους παραδοσιακούς οικοδόμους, τη χρήση

τοπικών υλικών και την απελευθέρωση από την επιβολή συγκεκριμένων ρυθμών (Todd, 2005). Η
επιρροή της κίνησης μειώθηκε στην Αγγλία μετά τη στροφή του αιώνα, αλλά παρέμεινε ισχυρή στη
Γερμανία με τη δουλειά του Hermann Muthesius και στην Αμερική με τον Frank Lloyd Wright.
Εικόνα 4: William Morris, Trellis
Εικόνα 5: Κόκκινο σπίτι, Philip Webb, William Morris

Εικόνα 6: Ιστορίες του Canterbury, William Morris

Εικόνα 7: Τραπέζι βιβλιοθήκης, Rose Valley Shops

Προσφορά του Morris στο κίνημα

Ο Morris ήταν ένας αγνός ιδεολόγος. Προσπάθησε το κίνημα να διέπεται από τις αρχές του
ουμανισμού της ειλικρίνειας και της αλήθειας. Παρότι δεν πρόλαβε να γνωρίσει τα αγαθά της
σύγχρονης εποχής κατάλαβε από την αρχή αρχές που χρησιμοποιούμε ακόμα και σήμερα. Την σημασία
της ικανοποίησης του εργαζομένου από τα προϊόντα της εργασίας του και τις ανάγκη εκπλήρωσης των
επιθυμιών του καταναλωτή. Πίστευε ότι ο εργαζόμενος πρέπει να μπορεί να δει τα αποτελέσματα της
δουλειάς του και να νοιώθει ικανοποίηση από αυτά κάτι που δεν μπορούσε να επιτευχθεί από την
παραγωγή στο εργοστάσιο.

Έτσι έδωσε στο κίνημα την ηθική αξία ότι οι αρχές του πρέπει να είναι στο κέντρο του σύγχρονου
κόσμου προκειμένου οι πολίτες να είναι ευχαριστημένοι. Δημιούργησε δηλαδή μια φιλοσοφία των
τεχνών και κατασκευών. Συνειδητοποίησε επίσης ότι για να το πετύχει αυτό πρέπει να το εφαρμόσει
στην πράξη. Δεινός επιχειρηματίας όπως αποδείχτηκε ήταν ο πρώτος που έδειξε ότι οι θεωρίες του
κινήματος είναι εφαρμόσιμες. Πίστευε ότι οι πελάτες πρέπει να πληρώνουν αυτό που ονόμαζε δίκαιη
τιμή διαφορετικά η ζωή τους θα είναι άθλια και μίζερη. Για αυτό έπρεπε να εκπαιδευτούν οι
καταναλωτές γιατί η αγορά των χειροτεχνικών προϊόντων ήταν και προς δικό τους όφελος. Οι
καταναλωτές δεν θα έχουν τίποτα στα σπίτια τους που δεν θα είναι όμορφο και χρήσιμο. Μέσω αυτού
θα βελτιωθεί η οικονομία και η κοινωνία. Βλέπουμε εδώ τον Morris ως οικονομικό και κοινωνικό
μεταρρυθμιστή. Ουσιαστικά προωθούσε τον σοσιαλισμό που πίστευε χωρίς όμως κρατική παρέμβαση
αλλά μέσω της εκπαίδευσης. Υποστήριζε ότι οι ιδέες που προωθούσε ήταν ένα είδος ηθικής
επανάστασης, αντίστοιχης αξίας με οικονομικές ή κοινωνικές επαναστάσεις.

Ήταν ο πρώτος που αντιμετώπισε τα καλλιτεχνικά, αλλά και τα κοινωνικά προβλήματα της καθημερινής
ζωής των ανθρώπων σε σχέση με τη βιομηχανική παραγωγή της τέχνης. Ήταν ο πρόδρομος των
σοσιαλιστικών κινημάτων των αρχών του 20ου αιώνα όσο και των νέων καλλιτεχνικών ρευμάτων.
Σύμφωνα με την θεωρία του επειδή η τέχνη είναι το δείγμα της κοινωνίας, τότε μπορούμε να
καλυτερεύσουμε την τέχνη προκειμένου να βελτιώσουμε την κοινωνία. Ανέπτυξε δηλαδή ένα καθαρά
ουμανιστικό και σοσιαλιστικό ιδεώδες.

Με την εταιρεία που ίδρυσε ο στόχος ήταν να διαδώσει προϊόντα χειροτεχνίας όμορφα σχεδιασμένα τα
οποία να είναι χρήσιμα στον καταναλωτή σε ανεκτές τιμές. Προσπάθησε δηλαδή να γνωρίσει στις
μάζες τις αρχές του κινήματος.

Αξιοσημείωτη ήταν και η επιρροή του στην τυπογραφία και ειδικά στο σχεδιασμό βιβλίων. Οι ιδέες του
Morris για τον σχεδιασμό των σελίδων, οι όμορφες γραμματοσειρές και η αίσθηση της σχεδιαστικής
ενότητας μέχρι την παραμικρή λεπτομέρεια ενέπνευσε μια νέα γενιά σχεδιαστών. Όλος ο σχεδιασμός
γινόταν πάντα με γνώμονα την ευκολία ανάγνωσης του κειμένου – άλλο ένα μάθημα που ακολούθησε
αργότερα η σχολή Bauhaus. Πρώτα η χρησιμότητα. Δημιουργήθηκαν έτσι μια πλειάδα εκδοτών που
σχεδίαζαν και εκτύπωναν προσεκτικά σχεδιασμένα, μικρής έκδοσης βιβλία.

Είναι χαρακτηριστικό ότι στα πρώτα βήματα των υπολογιστών ο Knuth που έφτιαξε τον επεξεργαστή
κειμένου Latex (Lamport, 1994) είχε εμπνευστεί τις γραμματοσειρές του από τον Morris.

O Morris πίστευε στην ισότητα των γυναικών και ενθάρρυνε τη συμμετοχή τους στη δημιουργία των
χειροτεχνιών όπως οι γυναίκες στον μεσαίωνα ύφαιναν μόνες τους τα υφάσματα. Μπορούμε έτσι να
τον χαρακτηρίσουμε πρόδρομο των φεμινιστικών κινημάτων του 20 ου αιώνα. Η ειρωνεία βέβαια είναι
ότι ήταν οι μηχανές που έδωσαν την ισότιμη συμμετοχή των γυναικών στην αγορά εργασίας.
Εικόνα 8: William Morris, Arthur and Sir Lancelot, (1862)
Εικόνα 9: William Morris, The nature of Gothic

Επίλογος
Ο Morris ανήκε σε μια γενιά που έζησε τις αλλαγές από την βιομηχανική επανάσταση. Αυτές σε πρώτη
φάση είχαν επιφέρει πλήθος εξαθλιωμένων εργατών στις πόλεις οι οποίοι δούλευαν πίσω από μηχανές
χωρίς να βλέπουν το αποτέλεσμα της δουλειάς τους και χωρίς να αντλούν κάποια ευχαρίστηση από
αυτή. Είναι αυτό που ο Μαρξ ονόμασε αλλοτρίωση και προλεταριάτο. Έτσι η λύση που σκέφτηκε ήταν
η επιστροφή σε ένα προγενέστερο και φαινομενικά καλύτερο παρελθόν της χειροτεχνίας και της
ελαφριάς βιοτεχνίας.

Αυτό όμως που η γενιά αυτή δεν κατάλαβε ήταν ότι η βιομηχανική επανάσταση στην πραγματικότητα
απευθυνόταν στις μάζες. Τα βιομηχανικά προϊόντα λόγω του χαμηλού κόστους κατασκευής μπορούσαν
για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας να δώσουν στον ευρύ λαό αγαθά που μέχρι τότε μόνο
οι ελίτ μπορούσαν να κατέχουν. Σύντομα, το βιοτικό επίπεδο και οι συνθήκες ζωής βελτιώθηκαν
αισθητά.

Αναγκαστικά, τα προϊόντα που σχεδίαζε ο Morris αν και ποιοτικά καλύτερα ήταν αισθητά ακριβότερα
και συνεπώς απευθύνονταν στις πιο εύπορες τάξεις κάτι που ερχόταν σε αντίθεση με τις αρχές του
κινήματος. Παρόλα αυτά δεν πρέπει να το προσπεράσουμε ως κάτι ρομαντικό και ανέφικτο γιατί οι
αρχές αυτές είναι παρούσες ακόμα και σήμερα στο σύγχρονο design και διακόσμηση. Η απαίτηση για
τον άνθρωπο να είναι ευχαριστημένος από τη δουλειά του είναι ένας διεθνής αγώνας.

Πίνακας Εικόνων
Εικόνα 1: Παιδική Εργασία..........................................................................................................................2
Εικόνα 2: The Awakening Conscience, Holman Hunt..................................................................................3
Εικόνα 3:William Morris..............................................................................................................................4
Εικόνα 4: William Morris, Trellis..................................................................................................................6
Εικόνα 5: Κόκκινο σπίτι, Philip Webb, William Morris.................................................................................7
Εικόνα 6: Ιστορίες του Canterbury, William Morris.....................................................................................7
Εικόνα 7: Τραπέζι βιβλιοθήκης, Rose Valley Shops.....................................................................................8
Εικόνα 8: William Morris, Arthur and Sir Lancelot, (1862)........................................................................10
Εικόνα 9: William Morris, The nature of Gothic........................................................................................11

Βιβλιογραφία
Beaud, M. (1984). Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΥ 1800-1981. Μαλλιάρης.

Lamport, L. (1994). LaTeX: A document preparation system, User’s guide and reference manual. Addison
Wesley.

MacCarthy, F. (2014). Anarchy & Beauty: William Morris and His Legacy, 1860–1960. Yale University
Press.

Speck, W. A. (1995). Συνοπτική Ιστορία Της Βρετανίας. Εκδόσεις Ιστορητής.

Todd, P. (2005). William Morris and the Arts and Crafts Home. Chronicle Books.

Whiteley, J. (2006). Oxford and the Pre-Raphaelites. Ashmolean Museum.

Άστον, Τ. (2007). Η Βιομηχανική Επανάσταση. Εκδόσεις Τόπος.

Τσούμας, Ι. (2016). Η ιστορία των διακοσμητικών τεχνών & της αρχιτεκτονικής στην Ευρώπη και στην
Αμερική (1760-1914). Πανεπιστημιακές εκδόσεις Νημέρτης.