Główne przyczyny zanieczyszczenia środowiska

w Polsce

Wprowadzenie
Przeczytaj
Film edukacyjny
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Główne przyczyny zanieczyszczenia środowiska
w Polsce

Źródło: dostępny w internecie: pixabay.com, domena publiczna.

Środowisko przyrodnicze Polski charakteryzuje się zróżnicowanym stopniem

zanieczyszczenia. Największe zanieczyszczenie środowiska widoczne jest na obszarach
dużych okręgów przemysłowych (na przykład konurbacji górnośląskiej) i wielkich miast
(Warszawa, Kraków). Nieco lepiej sytuacja przedstawia się na terenach, gdzie gęstość
zaludnienia nie jest tak duża, na przykład w górach czy na terenach o dużej lesistości.
W tym e‐materiale poznasz główne przyczyny zanieczyszczenia powietrza, wód
powierzchniowych i podziemnych oraz gleb w Polsce.

Twoje cele

Wskażesz główne przyczyny zanieczyszczenia środowiska na obszarze Polski.

Scharakteryzujesz wpływ różnych form antropopresji na środowisko w Polsce.
Wskażesz rejony w Polsce, gdzie środowisko jest najbardziej zanieczyszczone.
Przeczytaj

Przyczyny zanieczyszczenia powietrza

Pod względem zanieczyszczenia powietrza Polska należy do czołówki krajów Unii
Europejskiej. W wielu regionach Polski występują częste przekroczenia norm określonych
w przepisach prawnych. Co prawda w ciągu ostatnich 20 lat znacznie ograniczono
zanieczyszczenia powietrza emitowane przez przemysł i energetykę, ponieważ wymogi dla
tego sektora wprowadzono na poziomie prawodawstwa unijnego, ciągle jednak brak jest
skutecznych regulacji w zakresie niskiej emisji z instalacji wykorzystywanych
w gospodarstwach domowych (pieców i kotłów na paliwa stałe czy kominków) oraz
rozwiązań dotyczących transportu. Z tego względu podstawowym problemem w Polsce jest
zanieczyszczenie powietrza pyłami zawieszonymi i węglowodorami, zwłaszcza
benzo(a)pirenem.

Główną przyczyną zanieczyszczenia powietrza w Polsce jest emisja zanieczyszczeń

pyłowych i gazowych ze stacjonarnych źródeł przemysłowych i komunalnych. Podstawowe
znaczenie mają w tym względzie procesy spalania paliw w sektorze produkcji
i przetwarzania energii, przemyśle, gospodarstwach domowych i transporcie:

dwutlenek siarki – 97% całkowitej emisji stanowi energetyczne spalanie paliw

zanieczyszczonych siarką (głównie węgla) w źródłach stacjonarnych – kotłach, różnego
rodzaju paleniskach oraz silnikach pojazdów, maszyn i urządzeń, a ok. 2% pochodzi
z procesów przemysłowych, np. rafinacji ropy naftowej, produkcji koksu i kwasu
siarkowego,
tlenki azotu – spalanie paliw jest odpowiedzialne za powstanie 98% emisji tlenków
azotu, przy czym 39% pochodzi ze spalania benzyny i olejów napędowych w różnego
rodzaju silnikach pojazdów, maszyn i urządzeń, 22% generuje sektor komunalno‐bytowy,
a 21% przemysł energetyczny,
tlenek węgla – 65% całkowitej emisji pochodzi z procesów spalania paliw w małych
kotłowniach i piecach w gospodarstwach domowych, instytucjach, obiektach
handlowych i usługowych itp., natomiast źródłem 23% jest transport; pewien udział
w emisji tlenku węgla ma także niekontrolowane spalanie odpadów rolniczych na
otwartej przestrzeni, wydaje się jednak, że udział ten będzie systematycznie malał
z uwagi na możliwość gospodarczego wykorzystania tych odpadów do produkcji
energii, o czym świadczy instalowanie, zwłaszcza na obszarach rolniczych, kotłów na
biomasę zastępujących stare kotłownie węglowe,
dwutlenek węgla – 92% całkowitej emisji pochodzi z procesów spalania paliw
w przemyśle energetycznym (48%), transporcie (19%) oraz przemyśle wytwórczym
i budownictwie (9%),
 amoniak – 94% emisji całkowitej powstaje w rolnictwie i jest związane z gospodarką
odchodami zwierząt gospodarskich (nawozy naturalne), a pozostała – ze zużyciem
nawozów mineralnych, głównie azotowych,
niemetanowe lotne związki organiczne (NLZWO) – 39% całkowitej emisji generują
procesy przemysłowe z zastosowaniem rozpuszczalników, 17% inne sektory przemysłu
oraz rolnictwo, w którym stosowane są nawozy naturalne (14%); źródłem tych związków
są także procesy naturalne zachodzące na obszarach leśnych, nie są one jednak
wliczane do całkowitej emisji krajowej,
pył zawieszony PM10, PM2,5 – 38% całkowitej emisji pochodzi z procesów
stacjonarnego spalania paliw, w tym głównie w tzw. małych źródłach, przede wszystkim
w gospodarstwach domowych, za 23% odpowiadają procesy przemysłowe, 14%
rolnictwo, a ok. 6% transport,
wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne, np. benzo(a)piren, dioksyny i furany
oraz sześciochlorobenzen – głównym źródłem emisji WWA jest spalanie paliw stałych
i płynnych w małych kotłowniach i paleniskach domowych oraz nieefektywne spalanie
paliw stałych, zawierających domieszki związków chloru, niekiedy także stosowanie
fungicydów na otwartej przestrzeni.

Bilans emisji głównych zanieczyszczeń powietrza w Polsce w 2018 roku

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., oprac. na podstawie danych GUS, licencja: CC BY-SA 3.0.

Całkowita emisja głównych zanieczyszczeń do powietrza w latach 2000-2018

Wyszczególnienie 2000 2005 2010 2015 2017 2018

w tysiącach ton

Dwutlenek siarki  1 341  1 132   817   639   526   502 

 Tlenki azotu 858   868   881   723   780   762 

Dwutlenek węgla  317 338  323 161  334 607  313 099  337 340  337 706 

Tlenek węgla  3 360  2 968   2 999   2 247   2 390  2 339 

Niemetanowe lotne
 1 056  1 052  1 057   988  1 014   989 
związki organiczne

źródła
825   811   806   729   757   733 
antropogeniczne

źródła naturalne 231   241   251   259   257   256 

Amoniak  331   325   303   285   307   317 

Pyły zawieszone  402  43   429   364   377   378 

Źródło: oprac. na podstawie danych GUS.

Od 2000 roku w Polsce następuje stopniowe zmniejszanie emisji dwutlenku siarki o 63%,
tlenku węgla o 30%, tlenków azotu o 11%, pyłów i niemetanowych lotnych związków
organicznych o 6% oraz amoniaku o 4%. Jest to wynikiem m.in. restrukturyzacji
i modernizacji sektora energetycznego i przemysłowego, poprawy jakości spalanego węgla
oraz wprowadzenia przepisów w zakresie zaostrzonych standardów emisyjnych. Natomiast
całkowita emisja dwutlenku wzrosła o ok. 6% w stosunku do 2000 roku.

Znaczący wpływ na jakość powietrza ma emisja pyłowo‐gazowa z zakładów szczególnie

uciążliwych dla czystości powietrza. Są to głównie zakłady sektora
energetyczno‐przemysłowego, który decyduje o skali i strukturze emisji zanieczyszczeń.
W 2019 roku liczba tych zakładów w Polsce wyniosła 1878.
Emisja zanieczyszczeń pyłowych z zakładów szczególnie uciążliwych według województw w 2019 roku (w tys.
ton)
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., oprac. na podstawie danych GUS, licencja: CC BY-SA 3.0.

Emisja zanieczyszczeń gazowych z zakładów szczególnie uciążliwych według województw w 2019 roku (w mln
ton)
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., oprac. na podstawie danych GUS, licencja: CC BY-SA 3.0.

Emisja zanieczyszczeń pyłowych i gazowych z zakładów szczególnie uciążliwych zmniejszyła

się w 2019 r. w porównaniu z 2000 r. odpowiednio o 85% i 44%. Wśród zanieczyszczeń
gazowych największy spadek w tym okresie odnotowano dla emisji dwutlenku siarki (o
prawie 83%), mniejszy dla tlenków azotu (o 49%) oraz dla tlenku węgla (o 15%). Redukcja
emisji zanieczyszczeń powietrza z zakładów szczególnie uciążliwych była przede wszystkim
efektem restrukturyzacji i modernizacji sektora energetyczno‐przemysłowego, poprawy
jakości spalanego paliwa oraz wprowadzanych standardów emisyjnych.

Zanieczyszczenia powietrza w miastach pochodzą głównie z transportu i komunikacji oraz

tzw. niskiej emisji, której źródłem są przede wszystkim indywidualne paleniska domowe,
piece, kotłownie i inne instalacje grzewcze wyposażone w kotły nieodpowiedniej klasy,
w których wykorzystuje się niskiej jakości węgiel, muł i miał węglowy, czasem nawet odpady.
Szacuje się, że z tych źródeł pochodzi 46% zanieczyszczeń pyłowych (PM10) i 84%
benzo(a)pirenu. Substancje te są składnikami smogu występującego na obszarze miast.
Natomiast głównym zanieczyszczeniem komunikacyjnym jest powstający w wyniku spalania
paliw płynnych dwutlenek azotu i wspomniane powyżej węglowodory. Znacznie mniejszy
udział w zanieczyszczeniu powietrza na obszarze miast mają źródła przemysłowe, ponieważ
zakłady produkcyjne leżą z reguły poza granicami zwartej zabudowy miejskiej, a ponadto są
wyposażone w filtry kominowe i posiadają wysokie kominy, które umożliwiają dalekie
wynoszenie zanieczyszczeń i ich rozpraszanie. Niekiedy jednak obszar wokół zakładów
wykazuje wysokie zanieczyszczenie powietrza, którego źródłem jest tzw. emisja
niezorganizowana, pochodząca z nieszczelności instalacji.

Więcej informacji na ten temat znajdziesz w e‐materiałach: „Gdzie można oddychać

świeżym powietrzem?”, „Najbardziej zanieczyszczone miasta Polski”, „Monitoring stanu
środowiska w Polsce”.

Wybrane substancje chemiczne dostarczane do powietrza ze źródeł antropogenicznych w Polsce

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Zanieczyszczenie powietrza może być spowodowane nie tylko obecnością wymienionych

powyżej substancji chemicznych, ale także niekorzystnymi warunkami aerosanitarnymi
w miejscu lokalizacji miast i zakładów przemysłowych. Wysokie poziomy stężeń
zanieczyszczeń znacznie częściej występują podczas pogody wyżowej, z którą związana jest
inwersja temperatury oraz bardzo mała prędkość wiatru lub cisza. Masa zanieczyszczonego
powietrza może wtedy zalegać przy powierzchni ziemi przez wiele dni. Jeżeli wystąpi przy
tym mgła, ryzyko znacznego zanieczyszczenia powietrza i powstania smogu znacząco
wzrasta. Narażone na występowanie zanieczyszczeń powietrza są również obszary położone
w obniżeniach, kotlinach, dolinach. W takich warunkach niezwykle utrudnione jest bowiem
przewietrzanie i rozpraszanie zanieczyszczeń.

Smog zalegający nad Nową Rudą położoną w dolinie rzeki Włodzicy

Źródło: J. Halicki, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org, licencja: CC BY-SA 4.0.

Zanieczyszczenia emitowane do powietrza podlegają procesowi transportu z masami

powietrza. W przypadku niskich źródeł mogą być rozpraszane w bliskiej odległości od
miejsca ich emisji, jeśli jednak są emitowane z wysokich kominów, to są przenoszone ponad
granicami państw na duże odległości. Z tego względu na stan zanieczyszczenia powietrza
w Polsce ma wpływ także transgraniczny transport zanieczyszczeń. Emitowane w Polsce
związki siarki i azotu docierają głównie do Rosji, Ukrainy, na Białoruś i do krajów
skandynawskich, podczas gdy do Polski napływają głównie zanieczyszczenia z Niemiec
i Czech. W ostatnich latach dzięki redukcji emisji tlenków siarki i azotu w Europie
systematycznie zmniejsza się ilość związków siarki i azotu napływających do Polski.
Transgraniczny transport związków siarki i azotu w Polsce
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., oprac. na podstawie danych European Monitoring and Evalua on Programme, licencja: CC BY-
SA 3.0.

Zanieczyszczenia powietrza, zwłaszcza gazowe, są przyczyną występowania kwaśnych

opadów powodujących bezpośrednio i pośrednio zakwaszenie środowiska, w tym przede
wszystkim wód powierzchniowych i podziemnych, gleb oraz ekosystemów.

Przyczyny zanieczyszczenia wód powierzchniowych

i podziemnych
Polska zaliczana jest do krajów ubogich w zasoby wodne. Przeciętne zasoby wód w Polsce
wynoszą ok. 60 mld m³, a w warunkach deficytu opadów mogą one obniżyć się nawet do 40
mld m³. Relatywnie mała pojemność zbiorników retencyjnych sięgająca zaledwie 6%
objętości odpływu rocznego wód z obszaru kraju nie zapewnia dostatecznej ochrony przed
okresowym deficytem wody, a także wywołującym powodzie okresowym jej nadmiarem.
Zjawiska te występują zwłaszcza na południu Polski, gdzie specyficzne warunki
geograficzne i hydrograficzne oraz wodochłonny przemysł i intensywna urbanizacja
powodują występowanie okresowych lub trwałych niedoborów wody. W tych warunkach
duże znaczenie ma jakość wód, ponieważ ich zanieczyszczenie wpływa na dodatkowe
ograniczenie możliwości ich wykorzystania. Problemem gospodarki wodnej kraju są więc nie
tylko małe zasoby wód, których zużycie stwarza w przyszłości ryzyko ograniczenia
możliwości ich odnowy, ale także pogarszająca się jakość wody, w stopniu uniemożliwiającym
jej naturalne procesy samooczyszczania.

Więcej informacji na ten temat uzyskasz z e‐materiałów: „Przyczyny niedoboru wody

w Polsce”, „Gospodarcze skutki deficytu wody w Polsce”.
Rozwój gospodarczy, a zwłaszcza wzrost produkcji przemysłowej, intensyfikacja rolnictwa
oraz koncentracja ludności w dużych aglomeracjach miejskich spowodowały pojawienie się
nowych rodzajów antropogenicznej presji na ekosystemy wodne. Obecnie o jakości wód
powierzchniowych w Polsce decydują przede wszystkim specyficzne zanieczyszczenia
chemiczne i mikrobiologiczne pochodzące ze źródeł punktowych, powierzchniowych
i liniowych związanych z działalnością gospodarczą i bytową.

Źródła punktowe:

źródła komunalne – miejskie i wiejskie systemy kanalizacyjne odprowadzające ścieki

z gospodarstw domowych i zakładów przemysłowych podłączonych do kanalizacji
miejskich,
źródła przemysłowe – zakłady przemysłowe odprowadzające ścieki bezpośrednio do
wód za pośrednictwem własnych systemów kanalizacyjnych.

Źródła powierzchniowe:

zanieczyszczenia spłukiwane opadami atmosferycznymi z terenów zurbanizowanych

nieposiadających systemów kanalizacyjnych,
zanieczyszczenia spłukiwane z obszarów rolnych i leśnych, m.in. składniki nawozów
mineralnych i organicznych (gnojowica, obornik), chemiczne środki ochrony roślin,
ścieki i osady ściekowe wykorzystywane do celów rolniczych,
zanieczyszczenia wsiąkające do gruntu, przenikające do wód gruntowych i za ich
pośrednictwem zasilające wody powierzchniowe,
substancje wymywane przez opady z atmosfery itp.

Źródła liniowe:

zanieczyszczenia komunikacyjne (wytwarzane przez środki transportu drogowego

i kolejowego) spłukiwane z powierzchni dróg lub torowisk przez opady atmosferyczne,
zanieczyszczenia przenikające do wód gruntowych z rurociągów, gazociągów, kanałów
ściekowych, osadowych i odprowadzających wody słone.
Wybrane substancje chemiczne dostarczane do wód powierzchniowych i podziemnych ze źródeł
antropogenicznych w Polsce
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Nie wszystkie z wymienionych zagrożeń wód powierzchniowych i podziemnych w Polsce

można określić w sposób ilościowy – dotyczy to zwłaszcza źródeł powierzchniowych
i liniowych. Szczegółowe rozpoznanie jest możliwe głównie w przypadku źródeł
punktowych, z których do wód powierzchniowych, a czasem bezpośrednio do gruntu
uwalniane są ścieki komunalne i przemysłowe.

Więcej informacji na ten temat znajdziesz w e‐materiale „Źródła zanieczyszczeń hydrosfery”.

W roku 2019 ilość wytwarzanych w Polsce ścieków przemysłowych i komunalnych

wymagających oczyszczenia wyniosła 2 176,5 hm³ (w stosunku do roku 2000 zmalała o ok.
13%), natomiast ilość ścieków nieoczyszczanych 106,0 hm³ (w stosunku do roku 2000
zmalała o 65%).
Ścieki przemysłowe i komunalne odprowadzane do wód lub do ziemi
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., oprac. na podstawie danych GUS, licencja: CC BY-SA 3.0.

Ścieki przemysłowe i komunalne odprowadzone do wód według województw w 2019 r. (w hm³)

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., oprac. na podstawie danych GUS, licencja: CC BY-SA 3.0.

Głównymi źródłami ścieków są procesy wytwarzania energii elektrycznej, pary wodnej

i gorącej wody (zwłaszcza w elektrowniach i elektrociepłowniach konwencjonalnych
opalanych węglem kamiennym). Warto jednak zwrócić uwagę, że w znacznej mierze są to
„umownie czyste” wody chłodnicze, powodujące zmianę temperatury wód i w związku
z tym formalnie niewymagające oczyszczania (chociaż często zawierają tzw. biocydy, czyli
substancje wykorzystywane do przemysłowego uzdatniania wody). Najwięcej ścieków
wymagających oczyszczania powstaje w procesach przetwórstwa przemysłowego (51%) oraz
z działalności górniczej i wydobywczej (32%). Charakterystycznymi zanieczyszczeniami
ścieków przemysłowych są: sole metali ciężkich, kwasy i zasady mineralne, cyjanki,
toksyczne związki organiczne (fenole, ropa naftowa i jej pochodne, barwniki). W ściekach
komunalnych dominują natomiast zanieczyszczenia organiczne oraz związki azotu i fosforu.

Ładunki zanieczyszczeń w ściekach komunalnych w Polsce odprowadzonych po oczyszczeniu do wód lub do

ziemi w latach 2000–2019
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., oprac. na podstawie danych GUS, licencja: CC BY 3.0.

Obecnie jednym z najbardziej istotnych zagrożeń jakości wód w Polsce jest przedostawanie
się do rzek i jezior dużego ładunku substancji biogennych (głównie azotu i fosforu)
wywołujących ich eutrofizację. Dostawa następuje m.in. w wyniku spływu z terenów
użytkowanych rolniczo, z rozproszonej zabudowy wiejskiej i rekreacyjnej, z atmosfery,
z zanieczyszczeń pochodzących ze ścieków i z gospodarstw domowych niepodłączonych do
systemu kanalizacji zbiorczej. Rosnąca ilość przyłączy wodociągowych, poprawiająca
zdecydowanie warunki sanitarne gospodarstw rolnych, sprzyja jednak zwiększeniu ilości
ścieków bytowych, które często bez oczyszczenia odprowadzane są do nieszczelnych szamb
lub do rzek, potoków i rowów melioracyjnych.

Istotną – choć pośrednią – przyczyną zanieczyszczenia wód jest więc sposób

zagospodarowania zlewni oraz położenie ognisk zanieczyszczeń. Ilość substancji
dostarczanych z obszaru zlewni do wód powierzchniowych jest relatywnie mała z terenów
zalesionych, natomiast znacznie większa z terenów o intensywnej gospodarce rolnej,
z obiektów turystycznych niemających prawidłowo rozwiązanej gospodarki ściekowej
i z obszarów miejskich.

W przypadku wód podziemnych duże znaczenie ma także głębokość zalegania warstwy

wodonośnej i stopień izolacji od powierzchni terenu przez utwory słabo przepuszczalne.
Najsilniej na degradację narażone są przypowierzchniowe wody gruntowe, zwłaszcza
naglinowe, których zwierciadło występuje na głębokości do 5 m, znajdujące się w obrębie
obszarów zurbanizowanych i uprzemysłowionych oraz intensywnych upraw rolnych.

Przyczyny zanieczyszczenia gleb

Głównymi antropogenicznymi czynnikami wpływającymi na właściwości gleb w Polsce są:
procesy urbanizacji, działalność górnicza, funkcjonowanie zakładów przemysłowych,
transport i komunikacja oraz intensyfikacja uprawy rolnej. Związane jest z nimi chemiczne
zanieczyszczenie gleb. Wskutek tych form działalności antropogenicznej do gleb
wprowadzane są m.in. metale ciężkie, związki siarki i wielopierścieniowe węglowodory
aromatyczne. Niektóre z nich mają charakter trwały.

Wpływ rolnictwa na zanieczyszczenie gleby jest trudny do określenia, ponieważ nakłada się
na inne formy antropopresji. Gleba pełni bowiem w środowisku funkcję filtru
wychwytującego i akumulującego zanieczyszczenia krążące w obiegu wodnym. Wydaje się,
że stosowanie nawozów sztucznych i środków ochrony roślin w niewielkim stopniu wpływa
na pogorszenie jakości gleb użytkowanych rolniczo w Polsce. Nie można jednak wykluczyć,
że lokalnie zanieczyszczenie gleb ma miejsce, zwłaszcza na obszarach intensywnej uprawy
rolnej i upraw trwałych (sadów, plantacji). Znacznie większy wpływ na jakość gleb wywierają
natomiast zanieczyszczenia przemysłowe i komunalne.

Zużycie nawozów mineralnych i wapniowych w Polsce (w kg/ha użytków rolnych)

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., oprac. na podstawie danych GUS, licencja: CC BY 3.0.
Zużycie nawozów mineralnych (NPK), wapniowych (CaO) i obornika wg województw w 2019 roku
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., oprac. na podstawie danych GUS, licencja: CC BY-SA 3.0.

Jednym z istotnych przejawów wpływu działalności człowieka na gleby jest emisja

zanieczyszczeń pyłowych. Pyły zawierają bowiem metale ciężkie i węglowodory, z których
część trafia do gleb. Głównymi ich źródłami są źródła punktowe – instalacje związane
z górnictwem i hutnictwem metali oraz innymi gałęziami przemysłu, składowiska odpadów,
komunikacja, środki ochrony roślin itp. Z kolei emisja gazowa poprzez występowanie
kwaśnych opadów przyczynia się do zakwaszenia gleb.
Wybrane substancje chemiczne dostarczane do gleb ze źródeł antropogenicznych w Polsce
Energetyka popioły, opad pyłów – Si, SOx, NOx, metale ciężkie, pył
konwencjonalna węglowy

hałdy skały płonnej i odpadów – zwietrzałe cząstki rudy

Wydobycie odpady zawieszone w rzekach i osadzone na glebie w wyniku
i przetwórstwo powodzi, wydobyty muł rzeczny 
rud metali przetwórstwo rud – cyjanki, metale 
procesy wytopu – aerozole z pieców

Przemysł metale ciężkie w odpadach, rozpuszczalniki, pozostałości

metalurgiczny kwasów, opad aerozoli po procesach odlewniczych i innych 

opad pyłów z dymów kominowych 

Przemysł
zrzut ścieków i baseny ze ściekami, rejony załadunku
chemiczny
i pakowania 
i elektroniczny
złom i uszkodzone elementy elektroniczne – WWA i metale
 muł ze ścieków: dioksyny, chlorofenole, NH4 +, WWA, PCB,
metale (Cd, Cr, Cu, Hg, Mn, Mo, Ni, Pb, V, Zn itd.)
hałdy złomu – Cd, Cr, Cu, Ni, Pb, Zn, Mn, V, W, WWA, PCB 
Odpady i ich ogniska, popiół węglowy – Cu, Pb, WWA, B, As 
utylizacja odpad ze spalania odpadów – Cd, PCB, WWA 
ruchome hałdy odpadów przemysłowych 
wycieki z zakopanych odpadów – Cl-, NO3-, NH4 +, Cd, PCB,
mikroorganizmy

pyły, gazy – NO2, SO2, CO2

metale ciężkie: Cd, Cr, Cu, Ni, Pb, Zn, Mn, V, W
Transport wycieki paliwa (węglowodory), wycieki transportowanych
ładunków (np. węglowodory, pestycydy, inne substancje
chemiczne)

wycieki z podziemnych zbiorników, rurociągów, np.

rozpuszczalników, produktów naftowych, niewodne fazy
ciekłe
drewno impregnowane (np. PCB, kreozol, As, Cr, Cu i in.),
zużyte ogniwa (Hg, Ni, Cd, Zn),
Awarie, emisja
dachy i ogrodzenia ocynkowane
niezorganizowana
sprzęt wojskowy (np. paliwa, materiały wybuchowe, amunicja,
elementy elektryczne, bojowe środki chemiczne), toksyczne,
produkty spalania – WWA, korozja przedmiotów metalowych
(Zn, Cu, Cd, Pb),
wypadki przemysłowe

Obszary
Pb, Zn, V, Cu, Cd, PCB, WWA, dioksyny, chlorowcopochodne,
zurbanizowane
azbest i in.
i przemysłowe

nawozy sztuczne, np. As, Cd, Mn, U, V, i Zn w niektórych

nawozach fosforowych
nawozy naturalne, np. Zn, As i Cu w nawozie trzody chlewnej
i drobiu
pestycydy: As, Cu, Mn, Pb, Zn
Rolnictwo
trwałe substancje patogenne organiczne (lindan, DDT) 
korozja metali, np. blach i drutów ocynkowanych (ogrodzenia,
rynny, elementy konstrukcyjne)
wycieki paliwa – węglowodory 
cmentarzyska padłych zwierząt – mikroorganizmy

Do najważniejszych naturalnych czynników decydujących o podatności gleb na

zanieczyszczenie należy typ skały macierzystej i ukształtowanie terenu. W Polsce, zwłaszcza
w obrębie pasa biegnącego przez środkową, nizinną część kraju, dominują bowiem gleby
lekkie, wytworzone z utworów polodowcowych, głównie piasków, o dużej przepuszczalności
i małej zdolności retencyjnej, niesprzyjające akumulacji próchnicy. Są one podatne na
zakwaszenie i intensywne wymywanie składników mineralnych, także zanieczyszczeń.
Z kolei gleby terenów nachylonych podlegają erozji wodnej – w ich przypadku decydujące
znaczenie dla rozprzestrzeniania się substancji chemicznych ma spływ powierzchniowy,
powodujący, że zanieczyszczenia koncentrują się u podnóża stoku. Natomiast gleby
północnej oraz południowej części kraju, wytworzone z utworów zwięzłych, odznaczają się
większą zdolnością akumulowania zanieczyszczeń, a przez to wyłączania ich z obiegu
w środowisku.

Więcej informacji na ten temat znajdziesz w e‐materiale „Przyczyny i skutki degradacji gleb
w Polsce”.

Słownik
metale ciężkie

nieprecyzyjne pojęcie określające różnie definiowany zbiór metali i półmetali

charakteryzujących się dużą gęstością, często także właściwościami toksycznymi

nawozy sztuczne

substancje używane w uprawie roślin w celu wzbogacenia gleby w składniki pokarmowe

niezbędne dla rozwoju roślin i polepszenie jej właściwości fizycznych, chemicznych
i biologicznych

siarka

jeden z pierwiastków charakteryzujący się żółtą barwą; wykorzystywany m.in. w produkcji

zapałek i gumy

substancja żrąca

substancja niszcząca inne materiały przy bezpośrednim zetknięciu się z nimi

środki ochrony roślin

substancje lub ich mieszaniny oraz żywe organizmy przeznaczone do ochrony

roślin przed organizmami szkodliwymi; służą też do niszczenia niepożądanych roślin,
regulowania wzrostu, rozwoju i innych procesów biologicznych w roślinach uprawnych
Film edukacyjny

Polecenie 1

Zapoznaj się z filmem. Napisz, jakie są główne źródła zanieczyszczeń środowiska w Polsce
oraz jak można niwelować ich skutki.

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DccHcxEwl

Główne przyczyny zanieczyszczenia środowiska w Polsce
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Film opowiada o głównych przyczynach zanieczyszczenia środowiska w Polsce.

Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Do każdego z wymienionych globalnych zagrożeń środowiska dopasuj jego skutki.

podniesienie poziomu wód

efekt cieplarniany
wszechoceanu

przyspieszona korozja kwaśne deszcze

większa zachorowalność na nowotwory dziura ozonowa

Ćwiczenie 2 輸

Zaznacz prawidłową odpowiedź.

Smog:

to duże zanieczyszczenie powietrza, któremu często towarzyszy mgła nad miastami


i ośrodkami przemysłowymi.

 spowodowany jest wzrostem stężenia dwutlenku węgla w atmosferze.

to rozrzedzenie warstwy ozonowej spowodowane przez freony używane np.


w dezodorantach.

to opad atmosferyczny, w którym – w wyniku reakcji tlenków siarki i azotu z wodą –


powstają kwasy.
Ćwiczenie 3 輸

Zaznacz działania, przez które człowiek zwiększa ilości odpadów.

 kupowanie napojów w szklanych butelkach i ich segregacja

 zbieranie makulatury

 używanie plas kowych toreb

 niesegregowanie odpadów

 kupowanie artykułów jednokrotnego użytku

Ćwiczenie 4 醙

Oceń, czy poniższe stwierdzenia są prawdziwe czy fałszywe.

Stwierdzenie Prawda Fałsz

Stan powietrza, wody
i gleby jest ze sobą  
powiązany.
Kwaśny deszcz ma wpływ
 
jedynie na organizmy żywe.
Kwas siarkowy uszkadza
powierzchnie, z którymi się  
styka.
Szkodliwe substancje, które
znajdują się w wodzie, nie
 
przenikają do gleb
i powietrza.
Ćwiczenie 5 醙

Ułóż województwa w odpowiedniej kolejności. Zacznij od tego, które emituje najmniej

zanieczyszczeń gazowych z zakładów szczególnie uciążliwych, a skończ na tym, które tych
zanieczyszczeń emituje najwięcej.

lubuskie 

śląskie 

lubelskie 

wielkopolskie 

Ćwiczenie 6 醙

Oceń, dlaczego źródła przemysłowe mają mniejszy udział w zanieczyszczeniu powietrza na

obszarach miejskich.
Ćwiczenie 7 難

Poniższa mapa przedstawia mapę jakości powietrza w Polsce w dniu 14.12.2021 r. Na

podstawie dostępnych źródeł wiedzy określ, dlaczego powietrze o najgorszej jakości
odnotowano na południu kraju.

Jakość powietrza w Polsce

Źródło: dostępny w internecie: airly.org, licencja: Open Data Commons Open Database License.

Ćwiczenie 8 難

Zaproponuj zmiany mające na celu polepszenie jakości gleb w Polsce.

Dla nauczyciela

SCENARIUSZ LEKCJI

Imię i nazwisko autorki: Magdalena Filewicz

Przedmiot: geografia

Temat zajęć: Główne przyczyny zanieczyszczenia środowiska w Polsce

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum/technikum, zakres podstawowy, klasa III

Podstawa programowa

XIV. Regionalne zróżnicowanie środowiska przyrodniczego Polski: podział na regiony

fizycznogeograficzne, budowa geologiczna i zasoby surowcowe, ukształtowanie
powierzchni, sieć wodna, warunki klimatyczne, formy ochrony przyrody, stan środowiska
przyrodniczego.

Uczeń:

10) dokonuje analizy stanu środowiska w Polsce i własnym regionie oraz przedstawia
wnioski z niej wynikające, korzystając z danych statystycznych i aplikacji GIS.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji,

kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii,
kompetencje cyfrowe,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.

Cele operacyjne

Uczeń:

wskazuje główne przyczyny zanieczyszczenia środowiska w Polsce,

charakteryzuje wpływ różnych form antropopresji na środowisko w Polsce,
wskazuje rejony w Polsce, gdzie środowisko jest najbardziej zanieczyszczone.

Metody nauczania: pogadanka, blended learning

Formy zajęć: praca indywidualna, praca całego zespołu klasowego

Środki dydaktyczne: e‐materiał, komputer, rzutnik, atlas i mapa środowiskowa Polski,
mapa sozologiczna Polski

Materiały pomocnicze

Ocena jakości powietrza: powietrze.gios.gov.pl (dostęp 16.01.2021).

PRZEBIEG LEKCJI

Faza wprowadzająca

Czynności wstępne (powitanie, sprawdzenie listy obecności, sprawdzenie pracy

domowej).
Przedstawienie celów lekcji.
Wprowadzenie do tematu zajęć. Nauczyciel rozmawia z uczniami o tym, dlaczego
obecnie zanieczyszczenie środowiska jest tak duże.

Faza realizacyjna

Nauczyciel, korzystając z e‐materiału, prowadzi z uczniami pogadankę na temat źródeł

zanieczyszczenia środowiska – uczniowie określają, co wpływa na zanieczyszczenie
powietrza, wody i gleby.
Nauczyciel w trakcie pogadanki rozmawia z uczniami o tym, jakie są skutki
zanieczyszczenia środowiska w Polsce, podkreślając, że mają one skalę globalną,
dodatkowo nauczyciel pokazuje źródła danych o zanieczyszczeniu w Polsce i mówi
o wykorzystaniu aplikacji GIS w prezentacji danych i ich modeli odnoszących się do
zanieczyszczenia środowiska.
Uczniowie zapoznają się z filmem edukacyjnym, zamieszczonym w e‐materiale.
Na podstawie wiadomości uzyskanych z filmu uczniowie wymieniają substancje, które
zanieczyszczają środowisko, wyjaśniają, jak dostają się one do środowiska.
Uczniowie przy wsparciu nauczyciela wymieniają regiony, gdzie emisja gazów do
atmosfery jest największa, a gdzie najmniejsza, wskazują przyczyny tego stanu.
Uczniowie analizują mapę stanu czystości wód w Polsce, formułują wnioski.
Nauczyciel podsumowuje temat, zadając pytania uczniom.

Faza podsumowująca

Podsumowanie i utrwalenie wiedzy poprzez rozwiązanie ćwiczeń zawartych

w e‐materiale.
Przypomnienie celów lekcji.
Ocena pracy i aktywności uczniów podczas zajęć.

Praca domowa
 Na podstawie dostępnych źródeł wiedzy określ, które regiony w Polsce są najbardziej
i najmniej zanieczyszczone, określ główne przyczyny tego zróżnicowania.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania danego multimedium

Film edukacyjny może zostać wykorzystany podczas zróżnicowanych tematycznie zajęć

poświęconych ochronie środowiska (zakres podstawowy: XIII. 8, XIII. 9, XIII. 10, XIV. 10, XIV.
11; zakres rozszerzony: XVIII. 10).