राजनीित र (शासन

स+ब-ध र सीमा, शि0

स-तल
ु न र पथृ कीकरण,
शासन प9ितको िव<े षण

Discussion Lab
 •“राजनीितले नीित तज@मु ा र (शासनले काया@-वयन माB
गनD हो”
प#ृ भिू म तथा के ही •“राजनीित र (शासन बीच HपI रे खा कोिरएको हु-छ”
सवालह2 •“(शासन भ-दा राजनीितक नेतQृ व जनता(ित बढी
उTरदायी हुनपु छ@ ”
सवालह&
राजनीित:
• राजनीित सम*या प-ा लगाउने तफ3 के ि56त, पपिु ल8 काय39म तफ3 के ि56त
• राजनीितक संय5; तलु ना<मक =पमा छोटो समयका लािग
• Aािविधक एवं िवशेषGताका को कमी, जनताAित िसधा जवाफदेही
(शासन:
• सम*याको समाधान तफ3 के ि56त
• Jयवसाियकता, राजतनीितक नेत<ृ वAित िसधा जवाफदेही, *थायी सरकार
• Aािविधक Gान तथा सीप
नमनू ा *+
• नेपालको स)दभ,मा .शासन संय)2लाइ िन5प6 उ8चनैितक चिर2य? ु पेशा.ित समिप,त
जनता.ित उAरदायी, राजनीित.ित तटDथ र काननू ी राGय.ित .ितवI बनाउन तथा
राजनैितK र .शासकवीच सीमारे खा कायम गरी आआOनो अिधकार सीमामा रहन
सSने बनाउन के कDता बाधा अड्चनहV देWनहु ु)छ ? साव,जिनक .शासनमा Zया[
िवकृित र िवसंगितहVको िव]े षण गद` तटDथ िन5प6 Zयवासाियक जनउAरदायी र
चDु त .शासन संय)2को िवकास गन, तaकालीन र दीघ,कालीन Vपमा गन,पु नc सधु ारहV
के के हुन सSछन् ठोस सझु ावहV .fततु गन,हु ोस् ।
मल
ू बाधा एवं अड्चन
• राजनीित र (शासन बीचको स/ब0धबारे साझा
अवधारणा िनमा8ण नहुनु । “राजनीितलाई ल@य
िनमा8णको एकल िज/मेवारी तथा कम8चारीत0D
Eयसको काया80वयन गनG एकल साधनका Hपमा
माD िलइनु ।”
• राजनीित र (शासनबीचका मMू यहHबीच भेद तथा
अ0तरबारे पया8P छलफल नहुनु तथा िSिवधा रहनु ।
(Politics-administration Dichotomy)
अ4य अड्चनह&: *शासन तफ9
•जडमखू ी एवं पिरवत:न िवरोधी मानिसकता
•Self-maximization concept
•>ि?यामखू ी एवं जनता>ित कम जवाफदेही, उDरदायी
अ4य अड्चनह&: राजनीित तफ9
•राजनीित र >शासनबीचको अिवIासको खाडल
•राजनीित सधै ँ >शासन सयं LMको उNपेरणा भLदा पिन िनयLMण तफ: अPसर
•>शासिनक Qयावसाियकता, काय: >कृित तथा विृ Dिवकास तफ: राजनीितक
संयLMको बेवाRता
•राजनीितक सयं LMमा >शासन सयं LMको पिरचालनबारे पया:S जानकारी नहुनु
नेपालको स4दभ9: िवDे षण
• कम,चारीहVले तhय .माण iोत र िजjमेवारीमा मा2 kयान िदनपु छ, । तर नीित मlू य र
जनता.ित उAरदायी र संवेदनशील हुने काम राजनीितक नेतaृ वको हो भ)ने
कम,चारीत)2को परू ानो मा)यतालाइ अिहले पिन आaमसात गिरएको छ
• कम,चारीले राजनीितक/शासकीय शि? .योग गन, खोGने चाहना तथा राजनीितक
नेतaृ वमा विृ Aिवकास लोभले नैितकता .वI,न र o5pाचार िनय)2णमा सैIाि)तक एवं
Zयवहािरक िवचलन आएको छ । उदाहरणका qपमा बािष,क नीित तथा काय,rम तथा
बािष,क बजेटमा सांसद िवकास कोषको कटौती हुदँ ा सjपणू , सांसदहquारा िवरोध तथा
कम,चारीuारा नीित िनमा,ण .िrयाको दq ु पयोग हुनु ।
राजनीित र *शासन सGब4ध र सीमा
•“Traditional representation of the differences between politics
and administration”

James Q. Wilson (1887/1989) and Frank Goodnow (1900)

राजनीित र *शासन सGब4ध र सीमा
•Empirically valid representation of the differences between
politics and administration - (Kingdon 1995; Bardach 1977)
Political and Administrative Values
तट#थ िन'प) *यवासाियक जनउ2रदायी र च#ु त 8शासन सयं ;<को िवकास
गन? त@कालीन र दीघ?कालीन Cपमा गन?पु नE सधु ारहC
•तNकालीन सधु ारका उपायह2
• उ"रदािय(व स+ब-धी काननू तथा िनयमह7को पणू ; पालना
• राजनीितक नीित िनमा;ण तथा >शासिनक काय;स+पादनमा पारदिश;ता
• सशु ासन ऐन तथा िनयमावलीको पणू ; पालना
• Value Reciprocity: Respect each other values
• >शासन र राजनीितबीच सौहाद; वातावरण िनमा;ण
• …………………..
तट#थ िन'प) *यवासाियक जनउ2रदायी र च#ु त 8शासन सयं ;<को िवकास
गन? त@कालीन र दीघ?कालीन Cपमा गन?पु नE सधु ारहC
•दीघ:कालीन सधु ारका उपायह2
• राजनीित र >शासनबीचको स+ब-धबारे FपGता
• दवु ै पIह7मा सरं चना(मक, Kयवहार तथा >विृ "गत सधु ार
• Theory of Serial Monogamy*
• Politics: shouldn't cross the boundary of direct accountability.
• Administration shouldn't cross the boundary of Professionalism
िनHकष9
राजनीित विृ Dमा लोिभनु हुदँ नै तथा कम:चारीतLMले सDा र शिYमा आ[नो िव\ब
दे]नु हुदँ नै यसो हुदँ ा दवु ैको ^यवासाियकता र धम: हराउँछ । दवु ै सRं थाहaको
आ[नै िविशb भिू मकाहa छन् । एक अका:को भिू मका मdू य र सीिमतताहaको
स\मान गदf दवु ैको अिLतम उgेhय Peoples greater happiness का लािग
सि?य रहननु ै >ाथिमक दाियNव हो ।
PART II
शिI पथृ कीकरण र स4तल
ु न
• शि# पथृ कीकरण: रा,य सचं ालन 3णालीलाई काय6पािलका,7यायपािलका र 8यव:थािपकामा
िवभाजन गरी उ# अगं हB एक अका6को िनय7Eणबाट म# ु रही :वत7E Bपले काम गन6ु
• रा,य संय7Eको शि# 3योग गनK अगं हL काय6पािलका, 8यव:थािपका र 7यायपािलका अलग
अलग रहने, यी अगं ले आ-आNनो शि# र अिधकार आ-आNनो सीमािभE रही
:वत7Eतापवू 6क 3योग गनK िसQा7तलाई शि#पथृ कीकरण भिन7छ ।
• यो शि#को िवभाजन हो ।यो लोकताि7Eक पQितको आधारिशला हो । यसले िनरंकुशता र
:वेTछाचारीताको अ7Uय गरी नागिरक :वत7Eताको रWा गद6छ ।
शिI पथृ कीकरणको िसNा4त
•एक QयिY एक अगं मा
•एकले अका:को काय:मा हRतiेप नगन:ु
•एकले अका:को काय:स\पादन नगन:ु
•सिं वधानको आधारRत\भ
•मLटेkRयlु ारा >ितपािदत
शिI पथृ कीकरण
•यिद िवधाियकी र काय:कािरणी अिधकार एउटै िनकाय वा QयिYमा रहेमा
RवतLMता कायम हुदँ नै । Lयाियक अिधकार िवधाियका र काय:पािलकाबाट
अलग भएन भने Nयहाँ RवतLMताको कdपना पिन गन: सिकदै ँन । तीनवटै
अिधकार एउटै QयिY वा िनकायले >योग गरे मा Nयहाँ स\पणू : कुरा समाS हुLछ-
मLटेRkयू (Montesquieu)
नेपालमा सवं ैधािनक PयवQथा
शिI स4तल
ु न र िनय4Rण
• अमेिरकी सिं वधानिवद John Adams ले िवकास गरे का
• “िनय7Eण र स7तल ु नको अवधारणा शि# पथृ कीकरण िसQा7तको अपवाद होइन बB उ#
िसQा7तलाई काया6Uमक बनाई जनताको :वत7Eताको संरWण गनK राजनीितक र 8यवहारीक
आव[यकताको उपज हो ।”
• Check and Balance : The theory of governmental power and functions
where by each branch of government has the ability to counter the actions
of any other branch, so that no single branch can control the entire
government.
 अ"तरस&ब"धका चिर-

Principle of no Principle of no Principle of

intervention hegemony cooperation
• Separation of • Check and • Functional
Power balance relationship
अ4तरसGब4धको आवTयकता
•सरकारका तीन अगं बीच समु धरु स\बLध कायम गन:
•लोकतLMका आधारभतू पiह2को सरं iण गन:
•तीन अगं ह2लाई ि?यािशल तथा एक अका:को सहअिRतNव, समLवय र
सहकाय:को वातावरण िनमा:ण गन:
•नागिरक हकिहत, मौिलक हक तथा RवतLMताको रiा गन:
नेपालको
स4दभ9
नेपालको
स-दभ@
नेपालको स4दभ9
•काय:कारी अगं ले शिY Rवेpछाचारी >योगमा रोक लगाउनकै लािग िविभLन
सवं ैधािनक िनकाय/आयोगह2को QयवRथा
•तर नेपालमा ”सधु ािरएको ससं दीय >णाली” अनसु ार >धानमLMीलाई सदन
िवघटनको अिधकार नहुन,ु >धानमLMी िनयY ु भएको २ बष:स\म अिवIासको
>Rताव पेश गन: तथा NयRतो >Rताव पािरत नभएमा पनु : १ बष:स\म अकt
अिवIासको >Rताव रा]न नपाउने QयवRथा र राuvपितय >णािलमा अwयास हुने
ससं दीय सनु वु ाई अwयास गिरनु जRता QयवRथाह2 समेत छन् ।
 •नेपालको सिं वधानले नेपालको
काय:कारी अिधकार मिLMपिरषदमा
शिI िनिहत रहने, QयवRथापकीय अिधकार
QयवRथािपका ससं दमा िनिहत रहने र
पथृ कीकरणमा Lयाियक अिधकार अदालत र Lयाियक
नेपालको स4दभ9 िनकायमा रहने QयवRथा गरे को छ ।
ससं दीय सिमित
ससं दीय सिमित
•सिमित >णालीका ३ मल
ू भतू अवधारणाः
• ससं दीय सिमितलाई सFं कारबाट सचं ािलत ससं दको स-दभ;मा बQु नु पद;छ । सिमितको
कुनै आUनै Agenda हुदँ नै । ससं द र सिमितलाई काम िदने सरकारले नै हो ।
• ससं दीय KयवFथामा सिमितले ससं द कै अिभकता; (Agent) को Yपमा काय; गनZ हो
सिमितको कुनै Fवत-[ अिधकार हुदनै ।
• सिमितहY संसदकै >ितिव+व हुन । राजनीितक >ितिनिध(व हु-छ । संसदमा वहुमत
हुने पाट\ कै सिमितका पिन वहुमत हु-छ । (यसै अनYु प गठन गिर-छ ।
• Workshop of the Parliament, Mini Parliament
ससं दीय सिमितका मUु य कामह&
• िवधेयक पािरत गन. संसदलाई म5त गन.,ु
• सरकारी िवभाग र म9:ालयको कामको म<ु यांकन गन.,ु
• राज> र ?ययको जाँच गन.,ु
• सरकारी आ>ासन परू ा भए नभएको अFययन गन.,ु
• साव.जिनक लेखाको जाँच,
• HIयायोिजत अिधकारको सीमा नाघेर िनयम िविनयम बनाइए
नबनाइएको अनगु मन,
• महालेखा परीNक, अिOतयार दPु पयोग अनसु 9धान आयोग र
महा9यायािधवQाको वािष.क Hितवेदन अFययन गरी छलफल
र िवचार िवमश. गनV,
• शकं ाWपद Wथानबाट कागजप: र ?यिQ समेत िझकाई वयान
िलने,
• Wथलगत [मण गरी सचू ना संकलन,
• द]ड सजायको HWताव,
• Hितवेदन तयार गनV,
• समसामियक िवषयहP उपर अFययन र छलफल,
• सदनले समय समयमा सिु `पएका कामहP गनV ।
ससं दीय सिमितको समQयाह&
• सद:यहLमा िवशेष^ताको अभाव (3ािविधक र 8यवहारीक ^ानको अभाव)
• सरकारलाई जवाफदेहीपणू 6 बनाउने काय सिमितको 3ाथिमकतामा नपन6,ु
• काय6WेE र अिधकारमा अ`पaता,
• दलगत राजनीितबाट मािथ उठन नसcन,ु
• सरकार र सिमितहL बीच समु धरु समव7धको अभाव,
• जनता र सरकार बीच सdब7ध सEू को भिू मका िनवा6ह गन6 असफलता,
• काननू िनमा6णमा जनसहभािगता गराउने सयं 7Eको अभाव,
ससं दीय सिमितलाई *भावकारी बनाउने उपायह&
• जनतासंग (-य/ सरोकार हुने िवषय व7तमु ा छलफल गदा> जनताको सहभागीता गराउने पिरपाटीको शDु वात,
• अनौपचािरक काय>िविधको अवलIवन, गोपिनयता, कायम गन>पु नJ,
• सिमितको सझु ाव काया>Lवयनमा जनदवावको िसज>ना,
• सचू नाको िवNसनीयता र (ाOयताको सिु नPतता,
• ससं दीय पिरपाटीको वारे मा अिभमख
ु ीकरण काय>Sम,
• सद7य मनोनयनमा िवषयगत िविशTतालाई आधार बनाउने,
• सिमितको सझु ावको (भावकारी काया>नवयन र सIमान,
• िनयिमत सभा सIमेलन र गोिXको आयोजना,
• उप-सिमित गठन गनJ परIपराको थालनी,
• सद7यको उपि7थतीमा कडाई ।
अXयासका लािग
• नेपालमा बत,मान समयमा सरकारका अगं हV िवच शि?को िखचातानी र आपसी
असमझदारी बढ्दै गई रहेको छ । पिछlलो समयमा देिखएको )यायपािलकीय िनयिु ?
र महाअिभयोग सjबि)ध िववादले राGयका अगं हV िवच सझु बझु नभएको भ)ने
झिlक)छ । यस पिरिDथितमा राGयका अगं हVिवचको अ)तरसjब)धलाई सकाराaमक
बनाउन के कDता उपाय अवलjबन गन,ु पनc देWनु हु)छ ? aयDतै बत,मान संिवधानले
आaमसात गरे को शि?पथृ कीकरण र स)तल ु नको िसIा)तको xयवहािरक .योग के
कसरी भैरहेको छ ? ठोस सझु ाव िदनु होस् ।
अगं ह%िवचको अ+तरस/ब+धलाई सकारा5मक बनाउन के
गन:?
• Rule of Law
• काय;िज+मेवारी FपG 7पमा िकटान गनZ
• पारदश\ िनण;य >ि_या
• सम`तामा नहेरी >(येक अगं अगं बीचको अ-तरस+ब-धलाई KयविFथत गन; आपसी
सहमती कायम
• पथृ कीकरण र िनय-[ण स-तल ु नको िसbा-त एकअका;का परु क हुन भ-ने भावना
िवकास
• ………………………..
 ु नको िसPा5तको Qयवहािरक Aयोग के कसरी भैरहेको छ ?
शिMपथृ कीकरण र स5तल
 ु नको िसPा5तको Qयवहािरक Aयोग के कसरी भैरहेको छ ?
शिMपथृ कीकरण र स5तल
िनHकष9
•पथृ कीकरण र िनयLMण सLतल ु नको िसzाLत परु क हुन िवरोधी होइनन् । रा|य
स}चालनमा महNवपणू : भिू मका िनवा:ह गन~ अङ्गहaका बीच आपसी सौहाद:ता,
सहयोग, समLवय र समझदारीको वातावरणको सजृ ना गरी अगाडी बढ्नु
आजको अपिरहाय: आवhयकता हो ।
Bonus!!
• 0यायपािलकामा िबचौिलयाको राजको िनय0Dणका लािग
• एक, २०४७ सालदेिख हालसIम सवbcच अदालत र िजdला अदालतभLदा मािथ िनयe ु भई हाल काय>रत
Lयायाधीशहfको काय>सIपादन र िनयिु eको (िSयाको पनु रवलोकन गरे र राय–सझु ाव िदन एक उcच7तरीय
Lयाियक आयोग बनाउने ।
• दईु , Lयाय पिरषद् र सवं ैधािनक पिरषदक
् ो सरं चनाले Lयायपािलका राजनीतीकरण भयो भLने िवषयले आकार
िलँदै गएकाले यी िवषय लगायत Lयायपािलकालाई 7वतLk, स/म र (भावकारी बनाउन गन>पु नJ
काय>हfसमेतको सIबLधमा पवू >(धानLयायाधीश सिहतको संिवधान पनु रवलोकन अlययन काय>दल बनाउने ।
• तीन, २०४७ सालदेिख हालसIम िनयe ु सबै तहका Lयायाधीशहfको सIपिm िववरण सक ं लन गरे र
साव>जिनक गनJ ।
• उिdलिखत तीनवटा काम त-काल गनJ र िवकृित िवसगं ितका सIबLधमा सवbcच अदालत 7वयंले गठन गरे को
हिरकृoण काकpको आयोगले िदएको सझु ावलाई काया>Lवयन गनJ
अ"तराि'(य अ*यासह-
अमेरीका
• संरचना'मक पथृ कीकरण, िवधाियकी अिधकार कं4ेसमा, काय6कािरणी अिधकार रा9पितमा ;याियक
अिधकार सव<=च अदालत र मातहतका अदालतमा
• राABपित कं4ेसCित उEरदािय हुन नपनG
• राABपितको हIतJेपवाट मM ु कं4ेस
• राABपितबाट भएका िनयिु Mको, अनमु ोदन कं4ेसले गन6पु नG
• िवधेयकमा राABपितले िभटो लगाउन सRने
• ससं दले महािभयोग लगाई राABपित र सवं ैधािनक पदािधकारीलाई हटाउन सRने
• अदालतले ;याियक पनु रावलोकन गन6 सRने
• राABपितले Cधान;यायधीश र Cधान;यायधीशले रा9पित समJ सपथ िलनु पनG
बेलायत

•िवधाियकी काय: ससं दले, काय:पािलकीयकाय: Cabinetले र काननू को ^या]या

र िववादको समाधान अदालतवाट हुने ।
•QयवRथािपका र काय:पािलका एकले अकtलाई िनयLMण र समाS गन: सkछ ।
•ससं दका सदRय नै मLMी हुने, मLMीम‚डल ससं द>ित उDरदायी हुने ।
•>शासिकय काय:को Lयाियक पनु रावलोकन हुLछ ।
Any Queries?
Thank You!