Richard Wolfson

ΘΕΜΕΛΙΩΔΗΣ
ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΗ
ΦΥΣΙΚΗ
Κεφάλαιο 8:
Βαρύτητα
Τι μαθαίνετε
• Τον νόμο της παγκόσμιας βαρύτητας
του Νεύτωνα
• Πώς να υπολογίζετε τις μεταβολές
στη βαρυτική δυναμική ενέργεια
• Τις κυκλικές και άλλες τροχιές
• Πώς να περιγράφετε τους τύπους
των τροχιών σε σχέση με τη
συνολική μηχανική ενέργεια
• Την έννοια της ταχύτητας διαφυγής
• Την έννοια του πεδίου
Παγκόσμια βαρύτητα
• Σύμφωνα με τον νόμο της παγκόσμιας βαρύτητας του Νεύτωνα,
οποιαδήποτε δύο σημειακά σωματίδια έλκουν το ένα το άλλο με
μια δύναμη που είναι ανάλογη με το γινόμενο των μαζών τους και
αντιστρόφως ανάλογο με το τετράγωνο της μεταξύ τους απόστασης:

• Όπου G = 6,67 × 10–11 N·m2/kg2 είναι η παγκόσμια σταθερά της

βαρύτητας
• Αυτό ο νόμος εφαρμόζεται αυστηρά μόνο στις σημειακές μάζες –
αλλά ο Νεύτωνας έδειξε ότι ισχύει και για σφαιρικά συμμετρικές
μάζες. Επίσης, εφαρμόζεται προσεγγιστικά σε σώματα με αυθαίρετο
σχήμα, εφόσον η μεταξύ τους απόσταση είναι μεγάλη σε σχέση με
τα μεγέθη τους
Το κατανοήσατε;
• Αν η απόσταση μεταξύ δύο σωμάτων μειώνεται στο μισό, η
βαρυτική δύναμη μεταξύ τους είναι
• (α) τέσσερις φορές μικρότερη
• (β) μισή
• (γ) διπλάσια
• (δ) τετραπλάσια;
 Τροχιές
• Ο Νεύτωνας εξήγησε τις τροχιές χρησιμοποιώντας την
παγκόσμια βαρύτητα και τους νόμους του για την
κίνηση:
• Οι κλειστές (δεσμευμένες) τροχιές είναι
ελλειπτικές
• Στην ειδική περίπτωση μιας κυκλικής τροχιάς, η
επιτάχυνση του σώματος που
βρίσκεται σε τροχιά έχει σταθερό μέτρο
και κατεύθυνση πάντα προς το κέντρο της τροχιάς
• Οι μη δεσμευμένες (ανοιχτές) τροχιές σχηματίζουν
υπερβολές ή παραβολές (στην περίπτωση της
οριακής τροχιάς)
 Κίνηση βλήματος και τροχιές
• Οι «παραβολικές» τροχιές
βλημάτων κοντά στην
επιφάνεια της Γης αποτελούν
στην πραγματικότητα τμήματα
ελλειπτικών τροχιών που
διακόπτονται από την
επιφάνεια της Γης
• Οι τροχιές είναι παραβολικές
υπό την προϋπόθεση ότι
μπορούμε να αγνοήσουμε την
καμπυλότητα της Γης και τη
διακύμανση της βαρύτητας
ανάλογα με την απόσταση από
το κέντρο της Γης
 Κυκλικές τροχιές
• Σε μια κυκλική τροχιά, η βαρύτητα προσφέρει την κεντρομόλο
δύναμη που απαιτείται για να διατηρηθεί ένα σώμα μάζας m σε
κυκλική διαδρομή γύρω από ένα σώμα πολύ μεγαλύτερης μάζας M.
Επομένως,

• Τροχιακή ταχύτητα:

• Τροχιακή περίοδος:

• Τρίτος νόμος του Κέπλερ:

• Για τους δορυφόρους σε χαμηλή τροχιά γύρω από τη Γη, η
τροχιακή περίοδος είναι περίπου 90 λεπτά
Βαρυτική δυναμική ενέργεια
• Επειδή η βαρυτική δύναμη μεταβάλλεται με την απόσταση, είναι
απαραίτητο να ολοκληρώσουμε για να προσδιορίσουμε τις
μεταβολές της δυναμικής ενέργειας σε μεγάλες αποστάσεις. Αυτή η
ολοκλήρωση δίνει

• Αυτό το αποτέλεσμα ισχύει

ανεξάρτητα από το αν τα δύο σημεία
βρίσκονται στην ίδια ακτινική γραμμή
• Είναι πρακτικό να θεωρούμε μηδενική
τη βαρυτική δυναμική ενέργεια στο
άπειρο. Τότε, η βαρυτική δυναμική
ενέργεια γίνεται
Ενέργεια και τροχιές
• Η συνολική ενέργεια E = K + U, το άθροισμα της κινητικής ενέργειας K
και της δυναμικής ενέργειας U, καθορίζει τον τύπο της τροχιάς που
ακολουθεί ένα σώμα:
E < 0: Το σώμα βρίσκεται σε κλειστή (δεσμευμένη), ελλειπτική τροχιά
• Στις ειδικές περιπτώσεις συγκαταλέγονται οι κυκλικές τροχιές
και οι ευθείες διαδρομές σωμάτων σε ελεύθερη πτώση
E > 0: Η τροχιά είναι ανοιχτή (μη δεσμευμένη) και σχηματίζει
υπερβολή
E = 0: Η ενδιάμεση περίπτωση δίνει μια παραβολική τροχιά
Ταχύτητα διαφυγής
• Ένα σώμα με συνολική ενέργεια E μικρότερη από μηδέν βρίσκεται σε
δεσμευμένη τροχιά και δεν μπορεί να διαφύγει από το βαρυτικό κέντρο
• Αν η ενέργεια E είναι μεγαλύτερη από μηδέν, το σώμα βρίσκεται σε μη
δεσμευμένη τροχιά και μπορεί να διαφύγει απείρως μακριά από το
βαρυτικό κέντρο
• Η ελάχιστη ταχύτητα που απαιτείται για τη διαφυγή του δίνεται από τη
σχέση

• Η επίλυση ως προς v δίνει την ταχύτητα διαφυγής:

• Η ταχύτητα διαφυγής από την επιφάνεια της Γης είναι περίπου 11

km/s
Ενέργεια σε κυκλικές τροχιές
• Στην ειδική περίπτωση μιας κυκλικής τροχιάς, η κινητική και η δυναμική
ενέργεια συνδέονται ακριβώς:

• Έτσι, σε μια κυκλική τροχιά η συνολική ενέργεια είναι

• Αυτή η αρνητική ενέργεια δείχνει ότι η τροχιά είναι δεσμευμένη

• Όσο μικρότερη είναι η τροχιά τόσο μικρότερη είναι η συνολική
ενέργεια – αλλά τόσο μεγαλύτερη η τροχιακή ταχύτητα
• Αυτό σημαίνει ότι ένα διαστημόπλοιο σε τροχιά θα πρέπει να χάσει
ενέργεια για να αυξήσει την ταχύτητά του

(α) (β)
 Το βαρυτικό πεδίο
• Είναι πρακτικό να περιγράφουμε τη βαρύτητα σε όρους ενός
βαρυτικού πεδίου το οποίο οφείλεται στην παρουσία μάζας και
υπάρχει σε όλα τα σημεία στον χώρο
• Ένα σώμα μεγάλης μάζας δημιουργεί ένα βαρυτικό πεδίο στο
περιβάλλον του και άλλα σώματα ανταποκρίνονται στο πεδίο στις
άμεσες τοποθεσίες τους
• Το βαρυτικό πεδίο μπορεί να περιγραφεί από διανύσματα του
δίνουν την ένταση (σε N/kg· ισοδύναμα, m/s2) και την κατεύθυνσή
του

(α) Κοντά στην επιφάνεια της Γης (β) Σε μεγαλύτερη κλίμακα

Σύνοψη
• Ο νόμος της παγκόσμιας βαρύτητας του Νεύτωνα περιγράφει την ελκτική
δύναμη μεταξύ δύο μαζών m1 και m2 που βρίσκονται σε απόσταση r:

• Η κίνηση υπό την επίδραση της βαρύτητας περιλαμβάνει

• Κλειστές ελλειπτικές και κυκλικές τροχιές όταν η συνολική ενέργεια
του σώματος που βρίσκεται σε τροχιά είναι μικρότερη από το μηδέν
• Ανοιχτές παραβολικές και υπερβολικές τροχιές όταν η συνολική
ενέργεια είναι ίση ή μεγαλύτερη από το μηδέν
• Το βαρυτικό πεδίο περιγράφει τη δύναμη της βαρύτητας σε όρους ενός
πεδίου που υπάρχει σε όλα τα σημεία του χώρου. Τότε, ένα σώμα
ανταποκρίνεται στο πεδίου του άμεσου περιβάλλοντός του
Απαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος
έργου με οποιονδήποτε τρόπο χωρίς γραπτή άδεια του εκδότη,
σύμφωνα με το Ν. 2121/1993 και τη Διεθνή Σύμβαση της Βέρνης
(που έχει κυρωθεί με τον Ν. 100/1975)