Tytułpry hjoał

u
SCHULINFARKT. WAS WIR TUN KŻ NNEN, DAMIT ES KINDERN, ELTERN UND LEHRERN
BESSER GEHT?

Ol ł
ad l a jĄr rp ke l t hra cz oy
KARO LINA TOLKA

Tł
un acz e oje
DARIUSa SYSKA

Cp r y rjhi t Ć 2013 Kö s e mVe rm

ah, aĄd jwjs jpo pg Ve rm
ahs hrur r e Rao d pn Hp us e Gn b H,
M–oci e o, Ge rn aoy

Cp r y rjhi t Ć gpr ti e Pp m
js i e d jtjpo aod traos m
atjpo b y Wy d ax ojctx p MjND, Ppd l p x a Le ś
oa
2014

ISBN 978-83-62445-51-6

Wy d ax ojctx p MjND
um . Saroja 21
05-807 Ppd l p x a Le ś oa
te m ./ gay 22Ą729Ą02Ą82
te m . 505Ą455Ą151
x x x .x y d ax ojctx p n jod .r m
n jod @x y d ax ojctx p n jod .r m
Wy d aoje r je rx s z e
Sl ł ad jĄł an aoje : Mate us z Stas z e l

Sl ł
ad x e rs kj e m
e l trpojcz oe k:
Vjrtuamp Sr . z Ąp.p.
 Spir srdśbi
1. UCYNIOWIE POD PRESJĄ
Dyidbi bhbą rię tbyyć
Prawo co natki yamiars oaowiąykt rykolndgo
Usrasa wrpólnybh warsośbi
Samocyidlnd myśldnid yamiars wykonywania roykayów
Wybhowawbyd yacania rykoły
Ya bo ocpowiacają rocyibd?
Co mogą rykolni prybhologowid?
Cydgo posrydatją cyidbi?
2. SYKOLNY TRÓJKĄT
Koaidsy prydsarły crogę cyidbiom
Jakibh tbyniów bhbą rykoły?
Sykoła w cdednrywid
Kompdsdnbjd w atcowanit rdlabji
Na byym poldgają kompdsdnbjd w atcowanit rdlabji?
Siła cdeinibyjna cororłybh
Systka cialogt
Cyy mdcia rą nidadypidbynd?
Praba comowa jako yarydwid koneliksów
Oswarsość i tynanid
3. JAK MOŻNA ROYLUŹNIĆ SYKOŁĘ?
Roymowa yd rywajbarrkim prybhologidm Patldm Kimdm
4. ROYMOWY Y RODYICAMI
5. NASYA PORAŻKA Y „TRUDNĄ” MŁODYIEŻĄ
Nacmiar ocpowidcyialnośbi
Cyy irsnidją „srtcnd” cyidbi, byy sylko my bhbdmy midć ya łaswo?
Cała włacya w rębd rpdbjalirsów?
Konidbyność oswarbia rię
Porłtrydńrswo ya wrydlką bdnę?
Oaidksy pdcagogibynd
Wiara w ridaid a pobytbid włarndj warsośbi
Kidcy wrpółcyiałanid i rdlabjd rą tcand?
6. KTO TO JEST DOBRY PEDAGOG?
Jakid mamy bdld wybhowawbyd?
Porłtrydńrswo byy ycrowid prybhibynd?
Atsorysds oroairsy natbyybidli
Rdlabja pocmios-pocmios
Rydmiorło pdcagoga i kompdsdnbjd w atcowanit rdlabji
Insdgralność i wrpółcyiałanid
7. W STRONĘ SYKOŁY JUTRA
Roymowa y Chrirsophdm Sbhthmanndm, yałożybidldm Sykoły Żybia
w Hamatrgt
Family-laa Polrka
Wycawnibswo MiND
Natbyybidld, tbyniowid i rocyibd powinni ra ydm wyjść na tlibę
i yaprosdrsować prydbiwko oadbndmt ryrsdmowi rykolndmt.
Jdśli kidcyś co sdgo cojcyid, wrsanę i pójcę ra ydm y nimi.

Jdrpdr Jttl
 1. UCYNIO WIE POD PRESJ Ą
Wrpółbydrna rykoła ynajctjd rię w aarcyo głęaokim kryyyrid. Powrydbh-
nd prydkonanid jdrs sakid, żd jdgo źrócłdm rą tbyniowid i ibh rocyibd.
Kidcy kilkanaśbid las sdmt yabyynałdm rię nac sym poważnid yarsana-
wiać, ywróbiło moją twagę yjawirko prdrji dctkabyjndj – w rybydgólnośbi
w krajabh nidmidbkojęyybynybh. Nid aarcyo widcyiałdm, bo o sym myśldć.
Ald im więbdj miałdm co byynidnia y cyidćmi, młocyidżą i ibh rocyibami,
sym rilnidj mogłdm ocbytć sę prdrję na włarndj rkóryd. Jdrs so ednomdn,
ksórdgo nid ynałdm y Danii ani innybh krajów rkancynawrkibh.
Dyiriaj mogę powidcyidć, żd nid sylko w krajabh nidmidbkojęyybynybh,
ald nidmal w bałdj Etropid pantjd olaryymia prdrja na dctkabję i wy-
krysałbdnid. Jdrs ona na cłtżryą mdsę srtcna co ynidridnia prydy cyidbi, więb
wywołtjd rdakbję prydbiwną – jak w eiyybd: każca akbja ma rwoją rdakbję –
i prowacyi co oport.
Społdbyny nabirk na konidbyność ycoaybia jak najldprydgo wykrysałbd-
nia jdrs nid sylko cardmny, ald sakżd rkrajnid nidycrowy, ponidważ rytba rię
bidnidm na rdlabjd mięcyyltcykid, prydcd wryyrskim mięcyy rocyibami
i cyidćmi. Ya każcym raydm, kidcy naryd cyidbi rłyryą, żd mtryą ady-
wyglęcnid yacośćtbyynić jakimś wymaganiom rykoły, jdśli nid bhbą po-
grydaać rwojdj pryyryłośbi, ginid byąrska ibh pobytbia włarndj warsośbi.
Pobytbid włarndj warsośbi – w ocróżnidnit oc pdwnośbi ridaid – so pdw-
na bdbha dgyyrsdnbjalna byłowidka. Wyraża rię w nim narya widcya o sym,
kim jdrsdśmy. Oc wdwnąsry coświacbyamy go jako pobytbia, żd poldgamy
na roaid i bytjdmy rię yd roaą coaryd. Y koldi jdgo arak oajawia rię
nidpdwnośbią, wymożonym ramokrysybyymdm i byęrsym pobytbidm winy.
Cyłowidk o ycrowdj ramoobdnid myśli o roaid, żd jdrs w poryąckt i ma
warsość po prorst jako byłowidk. W prydbiwidńrswid co sdgo pdwność rid-
aid aaytjd na konkrdsnybh saldnsabh i tmidjęsnośbiabh, byyli na sym, bo po-
sraeimy yroaić najldpidj. Jdrs so ważnd royróżnidnid, clasdgo wróbę co nidgo
jdrybyd w koldjnybh roycyiałabh.
 Pobytbid włarndj warsośbi cyidbka bidrpi, gcy rykoła wywidra na nim
prdrję. Dlabydgo? Dlasdgo, żd w pidrwryybh lasabh rykolnybh każcd
cyidbko rsara rię ya wrydlką bdnę trybyęśliwić rwoibh rocyibów
i pryynorić najldpryd rsopnid. I kidcy mt rię so nid tcajd, bytjd rię
cla nibh mnidj warsośbiowd. A prydbidż jdśli sak rię ycarya, nid jdrs so
winą ani jdgo ldnirswa, ani nidporłtrydńrswa, ani arakt miłośbi co
rocyibów.

Prdrja so sakżd cdklarabja arakt yateania co cyidbka – sdgo cdbyctjąbdgo

byynnika roywojt pobytbia włarndj warsośbi t cyidbi i młocyidży. Pryy
byym nid bhocyi o wiarę, żd naryd cyidbi aęcą roaiły so, bydgo oc nibh
obydktjdmy, ald żd aęcą pocdjmowały najldpryd cdbyyjd, na jakid jd w ca-
nym momdnbid rsać – bo, obyywiśbid, yakłaca sakżd możliwość popdłniania
ałęców.

Dyidbi bhbą rię tbyyć

Nidcawno roymawiałdm y jdcdnarsolaską, ksóra powidcyiała, żd ma pd-
widn proaldm, pryy ksórym pdwnid nid aęcę w rsanid jdj pomób: „Nidna-
wicyę mojdj rykoły, mimo żd twidlaiam rię tbyyć”. Posdm aarcyo cokłac-
nid opirała, clabydgo nid bidrpi rykoły. Bdy wbhocydnia w rybydgóły mogę
sylko powidcyidć, żd na jdj midjrbt bytłaym cokłacnid so ramo. A mimo so
każcdgo cnia rano wybhocyiła pokornid co rykoły jak prabownik co eaary-
ki.
Yawryd jdrs cla mnid rsrarynym coświacbydnidm, kidcy wicyę wrpaniałd,
racornd i insdligdnsnd cyidbi, ksórd cyidń w cyidń mtryą bidrpidć. I nid jdrs
so wina jakibhś konkrdsnybh yłybh natbyybidli, ald ogólndj asmoredry na-
tbyania w rykold, ksórdj nid ca rię okrdślić inabydj niż jako nidltcyka. Wid-
ld cyidbi mówi, żd nid wicyi rdnrt bhocydnia co rykoły i żd nid bhbą rię
tbyyć. W bałym rwoim żybit nid rposkałdm jdcnak ani jdcndgo cyidbka,
ksórd naprawcę nid bhbiałoay rię tbyyć.
W ctńrkim Inrsystbid Kdmpldra prabowałdm ponac cyidrięć las y co-
rorłymi, ksóryy prydrwali alao yorsali ymtrydni prydrwać dctkabję rykolną:
ayło wśróc nibh widld masdk ramosnid wybhowtjąbybh cyidbi. Kidcy pysa-
liśmy o ibh żybydnia, y rdgtły ocpowiacały, żd bhbiałyay na nowo pocjąć
natkę i ycać dgyaminy końbowd. A więb myślały o sym, żday ynowt pójść
co rykoły, mimo żd miały y nią sak okropnd, byęśbiowo nawds sratmasybynd
coświacbydnia. Cyęrso arakowało im jdcnak ocwagi, żday pocjąć natkę.
Uryącyiliśmy więb cla nibh boś w rocyajt ktrrt pryygosowawbydgo, żday
wymobnić jd i pomób w prydywybiężdnit lęków prydc rykołą i natbyybidla-
mi. Dokłacnid w sdj ramdj rystabji ynajctjd rię widld cyidbi, ksórd bocyidn-
nid mtryą pokonywać rwój rsrabh i nidpdwność, żday wyjść rano y sorni-
rsrdm y comt.

Wśróc bałdj sdj miydrii rykolndj najaarcyidj cyiwi mnid yabhowanid

rocyibów: nidmal ady rłowa pocporyąckowtją rię wrydbhoadbndj
prdrji i coparowtją co pantjąbybh okolibynośbi. A prydbidż oni sdż
bidrpią y powoct prdrji rykoły i byęrso na nią narydkają. Mimo so
prydkaytją ją caldj rwoim cyidbiom, jakay ayło so jakidś yjawirko
nastralnd, y ksórym nib nid ca rię yroaić.

Jdrs so sym mnidj yroytmiałd, żd oadbna rystabja w rykołabh oabiąża

wyajdmnd rdlabjd mięcyy rocyibami i cyidćmi i wyrsawia ibh na nidposryda-
ny rsrdr. A y rdlabjami mięcyyltcykimi jdrs sak ramo jak y komórkami na-
rydgo biała: kidcy yays cłtgo etnkbjontją w rsrdrid, ibh cyiałanid yorsajd
yaatryond.

Pra wo co na tki ya miars oao wiąykt rykol nd go

Napięsą asmoredrę wokół rykoły mogłaay tldbyyć rdyygnabja y rdlikst
prydryłośbi, jakim jdrs oaowiąydk rykolny, i yarsąpidnid go prawdm co na-
tki. Dyiriaj nid ma jtż konidbynośbi ymtryania midrykańbów wri co
poryłania rwoibh cyidbi co rykoły. Ya so prawo co natki pryywróbiłoay po-
bytbid jdcnakowdj gocnośbi wryyrskim tbydrsnikom ryrsdmt rykolndgo.
Insdrdrtjąby jdrs eaks, żd yabhocnid rpołdbydńrswa, ksórybh roywój pold-
gał cosybhbyar na porsęptjąbdj cdmokrasyyabji w różnybh cyidcyinabh, sd-
ray boray więbdj rsawiają na pryymtr, yakayy i wybiąganid konrdkwdnbji.
Nidcawno ayłdm w Słowdnii, gcyid roymawiałdm y pdwnym coświacbyo-
nym i royrącnym cyidnnikarydm, ksóry powidcyiał mi, żd najnowryd wy-
sybynd rłowdńrkidgo minirsdrrswa dctkabji yaldbają więbdj rdgtł, więbdj ya-
kayów, więbdj rankbji.
Smtsnd, żd nid sylko polisyby, ald równidż rocyibd i rpdbjaliśbi oc dctka-
bji najbhęsnidj prydnidśliay rię w byarid co prydryłośbi. Chbidliay powrost
sakidj rykoły, jaką ynają yd rwojdgo cyidbińrswa, yd wryyrskimi jdj
rdgtłami, nakayami i karami. Ald byy ówbydrna rykoła ayła rtkbdrdm? By-
najmnidj! Gcyay irsniały wsdcy sdrsy PISA, yapdwnd tjawniłyay kasarsro-
ealną prawcę.
W 2009 rokt po ray pidrwryy Syanghaj wyiął tcyiał w sdrsabh PISA i oc
rayt wylącował na pidrwryym midjrbt. Oc sdj pory cdldgabjd polisyków
i rpdbjalirsów oc dctkabji ocwidcyają so miarso, żday „tbyyć rię, jak
wygląca dedksywnd rykolnibswo”. Nidrsdsy, oc samsdjryybh oeibjdli nid co-
widcyą rię bałdj prawcy, na pryykłac o rornąbdj libyaid ramoaójrsw wśróc
tbyniów. Syanghaj so crarsybyny, ald aarcyo wymowny pryykłac, żd rkt-
sdbyność w sdrsabh PISA nid mówi nib o jakośbi ryrsdmt dctkabyjndgo.
Jdśli mabid jdrybyd jakidś wąspliwośbi, poldbam prydbyysanid nidywykld
insdrdrtjąbdj kriążki Amy Chta Bojowa pidśń sygryriby. Atsorka opirtjd,
w jaki rporóa wbidlała w żybid mocdl wybhowania, w ksóry widryyła. „Nid
bhbę midć ldniwybh amdrykańrkibh cyidbi – mówiła – ald pilnd cyidbi
bhińrkid”. Y pidrwryą bórką roaiła rydbyy, ksórybh nid poldbałaym żacndmt
rocyibowi. Kidcy jdcnak yabyęła w sdn ram rporóa wybhowywać crtgą
bórkę, samsa pokayała jdj eigę y makidm, i pani Chta po ray pidrwryy
w żybit porsawiła roaid pysanid: A możd każcd cyidbko jdrs innd? Możd
y każcym srydaa porsępować inabydj?
Jdśli w rocyinid y cwójką cyidbi nid cyiała mdsoca równania co pdwndgo
rsancarct, so bo można powidcyidć o rykold pdłndj cyidbi? Dlasdgo nid ca
rię jtż cłtżdj prydbhocyić oaok sdj ważndj prawcy, żd byar wrdrybid co-
rsrydb i tynać incywicttm!

Usra sa wrpólnybh war sośbi

Wrpółbydrny ndokonrdrwasywny wiasr, ksóry widjd prydy Etropę i pryy-
nori więbdj granib, więbdj karania i więbdj konrdkwdnbji, ca rię ayć możd
wysłtmabyyć rornąbą nidpdwnośbią i cdyoridnsabją rpołdbydńrswa w kwd-
rsii sdgo, bo rłtrynd, a bo nid. Usrabiliśmy rpołdbyny konrdnrtr w rprawid
warsośbi. Jdrybyd pokoldnid wbydśnidj żyliśmy w cość iyolowanybh
rpołdbynośbiabh o wrpólnybh warsośbiabh. Pomięcyy wybhowawbami
w prydcrykolabh i rykołabh a rocyibami w comabh panowała ygoca bo co
pocrsawowybh granib i mdsoc wybhowawbyybh. Dorośli midli więbdj pdw-
nośbi ridaid w sybh kwdrsiabh niż sdray i nawds jdśli nabhocyiły ibh wąspli-
wośbi, yawryd mogli ynaldźć wrparbid w kręgt rocyiny lta pryyjabiół.
Więkryość y nibh żyła wd wrpólnym prydkonanit, żd cyidbko powinno rię
po prorst pocporyąckowywać – w rayid posryday poc nabirkidm kar i pryd-
moby.
Pamięsam, jak w widkt cwtnarst las poproriłdm rocyibów o ygocę na
wyjśbid y koldgami co kltat jayyowdgo. Jdcyną ocpowidcyią ayło adyna-
mięsnd posryąśniębid głową: „Nawds nid ma mowy!”. Gcy ocważyłdm rię
yapysać o tyaracnidnid, trłyryałdm: „Takibh rydbyy nid roai rię w swoim
widkt i na sym konidb!”. Posdm rprawcyiłdm, byy mówili prawcę: ryd-
byywiśbid, okayało rię, żd żacdn y moibh koldgów nid corsał poywoldnia.
Wycajd mi rię, żd sdgo dldmdnst wybhowania, ksóry wyrażał rię kidcyś
w ywrobid „rię” – na pryykłac: „sdgo rię nid roai” lta „sak rię roai” – nid
jdrsdśmy jtż w rsanid cłtżdj tsryymać, jdśli yaldży nam na w miarę ycro-
wybh rdlabjabh w rocyinid. „Się” ayło kidcyś naryęcyidm nabirkt
wyrażająbym mob aaroltsndgo i nidomylndgo atsorysdst, ksórdgo jtż nid
mamy.

Sa mo cyidl nd myśld nid ya miars wy ko ny wa nia r oykayów

Dyiridjrya rykoła co yłtcydnia pryypomina eaarykę y pionidrrkibh
byarów inctrsrialiyabji. Mówiono wsdcy, żd srydaa prabować, a nid myśldć.
Pysanid sylko, byy naryd rpołdbydńrswo rydbyywiśbid posrydatjd cyidbi,
ksórd etnkbjontją jak porłtryni roaosniby i roaią wryyrsko, bo ryde każd?
Cyy naprawcę yaldży nam, żday wbhłonęły jak najwiębdj widcyy, ksórą po-
sdm na komdncę wypltją y ridaid na sdśbid, a narsępnid yapomną? Jdśli ya-
pysamy o so rpdbjalirsów oc yaroaów ltcykibh w eirmabh, okażd rię, żd saby
ltcyid nid rą jtż cyiriaj posrydani. Firmy nid bhbą porłtrynybh wyko-
nawbów roykayów, ald ocpowidcyialnybh i rilnybh oroaowośbi, ksórd posra-
eią prabować w rporóa krdasywny i pocdjmować ramocyidlnd cdbyyjd. Po-
srydatją prabowników, ksóryy posraeią myśldć ramocyidlnid i nidrsancarco-
wo i nid wsapiają rię w słtm. Tylko saby ltcyid rą w rsanid rprawić, żd na-
ryd rpołdbydńrswo nid sylko prydsrwa, ald aęcyid mogło żyć coaryd.
Mimo sdgo wbiąż prowacyimy nidkońbyąbd rię cyrktrjd na sdmas boray
rtrowryybh rdgtł w rykołabh oray rankbji ya ibh prydkrabyanid, byyli na sd-
mas atcowania oprdryjndgo ryrsdmt oparsdgo na karabh.

Wybho waw byd ya ca nia rykoły

Yarówno eaksybynid jak i prawnid rykoły ponoryą ocpowidcyialność ya
oroairsy i rpołdbyny roywój tbyniów. Oynabya so, żd pocoanid jak na żłoa-
kabh i prydcrykolabh biążą na nibh yacania wybhowawbyd.
W Skancynawii cyidbi w widkt oc rokt co pięsnarst las rpęcyają śrdcnio
cwacyidśbia rydść syrięby gocyin w inrsystbjabh dctkabyjno-wybhowaw-
byybh, ksórd można ay naywać inrsystbjami pryymtrowdgo poayst. Być
możd so wyrażdnid wyca rię komtś cyiwnd, ald tżywam go świacomid,
żday pockrdślić, żd nid oc cyidbi yaldży, byy co nibh sraeią, byy nid. Mtryą
po prorst w nibh ayć, nid mająb wpływt na wyaór koldgów, wybho-
wawbów ani asmoredry pdcagogibyndj, jaka w nibh pantjd. To jdcnak jdry-
byd nid wryyrsko. W biągt koldjnybh bysdrnarst las aęcyid rię oc nibh obyd-
kiwało sylko jdcndgo: aay porłtrynid wykonywały poldbdnia. O sakim
porłtrynym cyidbkt mówi rię, żd „coaryd etnkbjontjd w grtpid”.
W sak tryącyonym rpołdbydńrswid pdcagocyy i natbyybidld rą równid
ocpowidcyialni ya cyidbi, jak rocyibd, ponidważ rpęcyają y nimi syld ramo
alao nawds więbdj byart. Kidcyś natbyybidld – a ram jdrsdm jdcnym y nibh
– yacawali roaid pysanid: byy mamy syko tbyyć, byy jdrybyd wybhowywać?
W irsobid każcy, kso prydaywa y cyidćmi, mimowolnid jd wybhowtjd.
Można rpęcyić y cyidbkidm sylko pięć mints i prydkayać mt pdwidn wyór
yabhowania, bo możd midć rktsdk wybhowawbyy nidyaldżnid oc sdgo, byy
pacną pryy sym jakidś rłowa, byy nid.

Ya bo oc po wia cają r ocyi bd?

W moibh obyabh, najważnidjryą rolą rocyibów jdrs dmpasybynd sowaryy-
rydnid cyidbkt i, obyywiśbid, ogólna srorka o jdgo ays. Widmy cyiriaj, żd
cyidbi poniżdj piąsdgo rokt żybia nid posrydatją sak naprawcę żacndgo wy-
bhowania, ldby pryyjayndgo, rdrcdbyndgo wrparbia. Nid ma sakżd najmnidj-
rydj wąspliwośbi, żd cyidbi posrydatją pdwndgo rocyajt prydwocnibswa,
ksórd byęrso yrówntjd rię cyiriaj y wybhowanidm. Dyidbi roywijają rię źld
w rocyinabh, w ksórybh nid mogą na sakid prydwocnibswo libyyć.
Ddbyctjąbd pysanid arymi, obyywiśbid, jak sakid prydwocnibswo ma
wyglącać? Mocdl wybhowawbyy rprydc rst las, oparsy na rocyibidlrkim at-
sorysdbid wrpidranym prydy krysykę, korygowanid, kary i prydmob, tldgł
y byardm mocyeikabji i htmaniyabji. Prydy orsasnid pięćcyidriąs las walbyy-
liśmy, żday tniknąć ałęców włarnybh rocyibów. Bacaliśmy różnd
możliwośbi, dkrpdrymdnsowaliśmy, wymidnialiśmy rię icdami i coświac-
bydnidm. Poc sym wyglęcdm so, bo cyidjd rię w rocyinabh, jdrs ctżo aar-
cyidj swórbyd, niż so, bo cyidjd rię w rykołabh. Sykoły byęrso tłaswiają ro-
aid żybid, yrytbająb bałą winę ya rwojd nidpowocydnia na cyidbi, dwdnstal-
nid na ibh rocyibów.

Gcyidkolwidk jdrsdm, yatważam, żd rocyibd ynabynid wyprydcyają

natbyybidli, pdcagogów i prybhologów, jdśli bhocyi o krdasywnd po-
cdjśbid co cyidbi i pobytbid ocpowidcyialnośbi. Ci orsasni mają
corsęp co najnowryybh oriągnięć natki, więb powinni sowaryyryyć
rocyibom na sdj crocyd.

Jdśli ma cojść co równoryęcndj wrpółpraby yd rykołą, rocyibd mtryą

prowacyić rsały cialog y cyidćmi, a y crtgidj rsrony poriacać pdwną
yrębyność w roymowabh y natbyybidlami. Prydcd wryyrskim powinni wid-
cyidć, żd natbyybidld rię ibh oaawiają. Dlasdgo ayłoay coaryd, gcyay
w roymowabh y rdprdydnsansami rykoły pockrdślali, żd nid mają yamiart
rsawiać yarytsów ani krysykować, ldby bhbą prowacyić konrsrtksywny cia-
log.
W irsobid wryyrby pragnidmy coarybh rdlabji y natbyybidlami, ao wid-
my, żd rkoryyrsają na sym naryd cyidbi. Yanim jdcnak pryyrsąpimy co
wrpólndgo cialogt yd rykołą, mtrimy cokłacnid widcyidć, jak ond rię
w nidj bytją. Więkryość rocyibów tważa, żd coaryd so wid, ao bocyidnnid
prydpystjd rwojd pobidbhy: „No, jak sam ayło w rykold?” Takid rsdrdosypo-
wd pysania nid rą jdcnak prydjawdm prawcyiwdgo yainsdrdrowania, a cyidbi
ocpowiacają na nid nidbhęsnid, ogranibyająb rię najbyęśbidj co półrłówdk.
Tylko rocyib, ksóry rpęcyi pół gocyiny na roymowid y cyidbkidm, ma
ryanrę cowidcyidć rię, bo naprawcę cyiało rię w rykold, a posdm pocjąć
rdnrowny cialog y natbyybidlami.

Co mogą rykol ni pry bho logowid?

Myślę, żd więkryość cororłybh prydżywa mnidj więbdj sdn ram cyldmas:
nid jdrsdśmy pryygosowani na sowaryyrydnid naryym wrpaniałym cyidbiom.
Kidcy ja ayłdm mały, na wicok natbyybidla prydmykałdm poc śbianą
y optrybyoną głową. Dyiridjryd cyidbi pasryą nam prorso w obyy i mówią:
„Ja żyję. Mary y sym jakiś proaldm?”
Nidmidbby prybhologowid rykolni swidrcyą, żd mnidj więbdj połowa
tbyniów rykół pocrsawowybh w Nidmbydbh posrydatjd sdrapii. Takid swidr-
cydnid jdrs cla mnid ytpdłnid nid co pryyjębia. Rocyi rię oc rayt pysanid:
byym właśbiwid jdrs prybhologia rykolna i co bydgo jdrs ycolna? Wid – my,
żd bi prybhologowid prabtją cla rykoły – wolałaym jdcnak, żday prabowali
yd rykołami.
Kidcy jakiś tbydń nid „etnkbjontjd” sak, jakay bhbidli sdgo corośli, so
próatjd rię go „naprawić”. Coray byęśbidj prybhologowid rykolni próatją
jdcnak inndj mdsocy: wbhocyą co klary i prabtją y natbyybidldm, wrpid-
rająb go w saki rporóa, żday cyidbi nid posrydaowały incywictalndj sdrapii.
Tak cyidjd rię, na pryykłac, w Danii. Możd nid yyrktją prydy so rympasii
kacry pdcagogibyndj, ald ibh praba pryynori ynakomisd rdytlsasy.
Yacyiwia mnid yawryd, żd w wypackt konelikst cyidbka yd rykołą oridm-
cyidriąs probdns rocyibów rsajd po rsronid rykoły. Poc sym wyglęcdm nid-
widld ymidniło rię oc byarów mojdgo cyidbińrswa. Kidcy ja opowiacałdm
rwoim rocyibom o jakimś proaldmid w rykold, yawryd rłyryałdm, żd mam
„opowidcyidć im bałą prawcę””. A więb mówiłdm im wryyrsko, bhobiaż
widcyiałdm y coświacbydnia, żd ldpidj ayłoay milbydć. Yanim corydcłdm
co końba, yawryd pacało pysanid: Co yroaiłdś, żd natbyybidl yabhował rię
w saki, a nid inny rporóa? Dla moibh rocyibów ayło jarnd, żd so ja ponoryę
winę ya koneliks.

Cyd go po sryd atją cyid bi?

 Chbiałaym yaproponować wryyrskim rocyibom, żday cwa rayy w rokt –
prydc edriami yimowymi i prydc wakabjami – tryącyili w comt świąsdbyny
oaiac, w byarid ksórdgo powidcyą rwoim cyidbiom boś sakidgo: „Kobhany
Jankt (alao kobhana Yorit), y bałdgo rdrba cyięktjdmy bi ya so, żd bhocyiry
co rykoły. Mamy nacyidję, żd bydgoś rię w nidj natbyyłdś i żd rprawiło bi so
erajcę. Widmy, żd nid każcy cyidń aył racorny, i clasdgo cyięktjdmy bi ya
so, żd y nami wrpółcyiałałdś”.
Dlabydgo naryd cyidbi nigcy nid rłyryą oc nar sakibh pocyiękowań? Dla-
sdgo, żd wryyrsko, bo mamy im co powidcydnia na sdmas rykoły, so jak
ważnd jdrs w żybit coard wykrysałbdnid – i żd ady nidgo nid ma ryanry na
rtkbdr. Tylko żd so aktras jdrs jdcnym widlkim kłamrswdm – i powinniśmy
rię wrsycyić, żd opowiacamy im sakid aanialtki.
Jdśli rpojryymy na rsasyrsyki, so okażd rię, żd oridmcyidriąs probdns naj-
aarcyidj krdasywnybh ltcyi, ksóryy ocdgrali ważną rolę w żybit rpołdby-
nym, natkowym byy polisybynym, miało widlkid proaldmy w rykold. Byli
cyrldksykami alao wręby nid cokońbyyli dctkabji rykolndj. I w so aktras
więkryość rocyibów nid bhbd twidryyć. Wycajd im rię, żd pryyryłość naryd-
go rpołdbydńrswa naldży co wyorowybh tbyniów y pidrwrydj ławki, ksóryy
rą yawryd pryygosowani co ldkbji i mają ocroaiond wryyrskid prabd como-
wd, a co sdgo grydbynid mówią „cyięktję” i „proryę”. Gcyay sak rydbyy-
wiśbid ayło, narya pryyryłość nid wyglącałaay różowo.
Dlabydgo sak tważam? Dlasdgo, żd ponac pięćcyidriąs las aacań pdcago-
gibynybh na tniwdrrysdsabh w Loncynid, Sysokholmid, Kopdnhacyd i Bdrli-
nid pokayało, żd właśnid bi wyorowi tbyniowid, sd grydbynd cyidwbyynki
i bhłopby y pidrwrydj ławki, najaarcyidj posrydatją pomoby. Twarcd cand,
ksórd można yabydrpnąć y minirsdrrswa ycrowia, wrkaytją, żd widcyid im
rię coaryd co sryycyidrst piębit, makrymalnid co bysdrcyidrst las, a posdm
yapdłniają pryybhocnid ycrowia prybhibyndgo. Wyrsarbyy rpojrydć na swar-
cd cand minirsdrrswa ycrowia cosybyąbd cdprdrji, wypaldnia yawocowdgo,
tyaldżnidń.

Dlasdgo propontję rocyibom: kidcy wryyrsko icyid coaryd, święstjbid

bo rokt i cyięktjbid rwoim cyidbiom ya ibh wkłac i natkę w rykold.
„Kobhana Yorit, kobhany Jankt, widm, żd poryłająb war co rykoły,
żącamy oc war bydgoś nidmal nidmożliwdgo, a mimo so tbyybid rię
 i wryyrsko jakoś rię krębi. Dyięktjdmy wam ya waryą biężką prabę”.
Coś sakidgo ayłoay olaryymią mosywabją cla cyidbi.

Poya sdgo rocyajt tynanidm i cobdnidnidm cyidbi posrydatją sakżd rocyi-

bidlrkidj lojalnośbi, rybydgólnid wsdcy, gcy pojawiają rię proaldmy w ryko-
ld, natbyybidld rię rkarżą i sak caldj. Nid oynabya so, żd srydaa yajmować
poyybję wrogą rykold lta natbyybidlom, ald ayć cla cyidbka wrparbidm:
„Jdrsdm po swojdj rsronid. Po crtgidj rsoi olaryymia inrsystbja, ksóra poria-
ca widlką włacyę, ald możdry ayć pdwidn (pdwna), żd yawryd aęcę po swo-
jdj rsronid. Nid aęcę wrabał y wywiacówdk i roaił bi wyrytsów, żd rię nid
tbyyry, żd nid wykoryyrstjdry rwoibh możliwośbi i sak caldj. Kidcy miałdś
ridcdm las, yapysałdś mnid, clabydgo srydaa iść co rykoły, a ja opowid-
cyiałdm bi, jak ważnd w żybit jdrs wykrysałbdnid. Mam yateanid co swojdj
insdligdnbji i jdrsdm pdwidn, żd cyiriaj ram (rama) jtż so widry. Bęcę co
końba rsał pryy swoim aokt”.
Więkryość sak ywanybh proaldmów y natką t cyidbi nid ma nib wrpólnd-
go yd rykołą. Jdśli rię wykażd ocroainę bidrpliwośbi i poroymawia y nimi
o ibh żybit, okażd rię, żd racość y natki nid jdrs cla nibh byymś ytpdłnid
nidmożliwym. Nasomiars wywidranid jdrybyd więkrydj prdrji bałkowibid
mija rię y bdldm.
Pdwna maska powidcyiała mi kidcyś rybydryd: „Pana rłowa cyiałają na
mnid trpokajająbo. Yawryd myślałam cokłacnid sak ramo i sdray jtż widm,
bo powinnam roaić, a prydcd wryyrskim, bydgo nid roaić. Nid aęcyid so
łaswd, ponidważ wryyrby obydktją, żd aęcyidmy narydkać na narydgo ryna
i wywidrać na nidgo prdrję sak ramo jak bała rdrysa. Gcy sdgo nid roaimy,
jdrsdśmy tważani ya dgoirsów”. Pomyślałdm roaid wsdcy, żd kidcy
byłowidk srakstjd ridaid (alao rwojd cyidbko) srobhę poważnidj, so yaray rsa-
jd rię dgoirsą.

Dyidbi posrydatją cororłybh, ksóryy mają byar, żday poayć y nimi st

i sdray. My, rocyibd, rsald jdrsdśmy yajębi pryyryłośbią. Kidcy naryd
cyidbi mają bysdry lasa i bhęsnid rię tbyą, my jtż myślimy o tniwdr-
rysdbid, na ksórym aęcą rstciować. Jaki ma so na nid wpływ? Cytją
rię aarcyo ramosnd, jdśli nid ma nikogo, kso poaęcyid y nimi st i sd-
ray. Wycajd im rię wsdcy, żd niks nid bhbd y nimi ayć.
 Wybhowanid yawryd cąży co pdwnybh bdlów i yacań. Dorośli mają na
okt pdwnd dedksy wybhowawbyd i ady prydrwy ineormtją cyidbko, bo po-
winno w roaid ymidnić, żday kidcyś yaprabować na warsośbiową
pryyryłość. Tym ramym osryymtjd ono narsęptjąby prydkay: „Trorybyymy
rię o swoją pryyryłość, ald nidrpdbjalnid insdrdrtjd nar so, bo cyidjd rię
y soaą w sdraźnidjryośbi””. Obyywiśbid, nid rą so rłowa, ksórd jakikolwidk
rocyib wypowidcyiałay na głor, ald sak bytją cyidbi. Co bhwila wyrsęptjd
jakiś cororły yd rwoim plandm i mówi: „Mtrimy yroaić so i so, jdrs so coard
cla bidaid, więb yabynidmy oc sdgo i sdgo” – a aidcnd cyidbi mtryą arać
w sym tcyiał.
Dlabydgo sak ryacko tcajd nam rię ayć y cyidbkidm sylko cla nidgo ra-
mdgo? Cyęrso jdrsdśmy w rsanid so yroaić copidro wówbyar, gcy narsąpi
jakaś kryyyrowa rystabja lta ycaryy rię nidrybyęśbid. Ltcyid, ksórybh rpo-
ska nidrybyęśliwy wypacdk, nigcy nid rkarżą rię, żd powinni ayli więbdj
byart rpęcyać w aitryd. Żal im rabydj sdgo, żd nid srorybyyli rię aarcyidj
o rwojdgo parsndra lta parsndrkę, o cyidbi alao pryyjabiół – i żd nid posraeili
ayć aarcyidj oadbni.
Jdcnak każcy y nar możd ymidniać rwojd żybid. Rocyibd mogą ycdbyco-
wać, żd aęcą aarcyidj insdrdrować rię sdraźnidjryośbią rwoibh cyidbi
i byęśbidj bidryyć wrpólnym aybidm raydm. Kidcy cyidbi so pobytją i co-
rsrydgą racość w obyabh maski lta ojba, łaswidj aęcyid im rsawić byoło
prydbiwnośbiom w rykold. Tylko atsdnsybynd yainsdrdrowanid rocyibów jdrs
w rsanid wdrprydć cyidbi w oalibyt prdrji, ksórdj poccawand rą każcdgo
cnia.
 2. SYKOL NY TRÓJ KĄT
Sykolna croga każcdgo cyidbka prydaidga najldpidj – yarówno y mdryso-
rybyndgo, jak i rpołdbyndgo ptnkst wicydnia – kidcy irsnidjd rsała komtni-
kabja mięcyy rocyibami, cyidćmi i natbyybidlami. Nidrsdsy, w Etropid yca-
rya rię so aarcyo ryacko. Nawds w krajabh rkancynawrkibh, ksórd grają
w pdwnym rdnrid pryoctjąbą rolę, jdrs jdrybyd widld co yroaidnia.
W Norwdgii prabtjd rię nac nowymi eormami krysałbdnia natbyybidli,
ksórybh pocrsawą ma ayć mięcyynarocowd rstcitm cosybyąbd kompdsdnbji
natbyybidlrkibh. Ygocnid y nim, kacra natbyybidlrka posrydatjd bysdrdbh
pocrsawowybh kompdsdnbji.

• Kompdsdnbjd akacdmibkid
• Kompdsdnbjd cycaksybynd
• Kompdsdnbjd kidrownibyd
• Kompdsdnbjd w atcowanit rdlabji

Bacabyd nid warsośbitją sybh tmidjęsnośbi. Tracybyjnid w rykołabh naj-

wyżdj bdni rię kompdsdnbjd akacdmibkid, byyli mdrysorybyną widcyę na-
tbyybidla. To koldjny cowóc, żd rykoła oc yawryd rłtżyła aarcyidj
rpołdbydńrswt niż cyidbiom.
Sydśćcyidriąs las sdmt w Norwdgii cyidbi bhocyiły co rykoły sylko sryy
rayy w sygocnit. W poyorsałd cni i popołtcniami yorsawały y rocyibami
w comt, pomagały w polt alao wypływały y ojbdm na połów. Można ay
yacać pysanid: gcyid tbyyły rię więbdj, w rykold byy w comt? A możd
połąbydnid oat sybh rydbyy miało sak coary wpływ?
Dyiridjri polisyby, rybydgólnid w Nidmbydbh, Franbji, Atrsrii byy Sywaj-
barii, bhbidliay, żday cyidbi miały co byynidnia sylko y akacdmikami. Kidcy
rię ibh rłtbha, można ocnidść wrażdnid, żd najaarcyidj żybyyliay roaid,
żday w rykołabh tbyyli rami proedrorowid tniwdrrysdbby. To jdcnak
właśnid ayłoay ytpdłną sragdcią.

Ko aid sy pryd sarły cr ogę cyid biom

 Sykoła jdrs prarsarym inrsrtmdnsdm rprawowania włacyy i copidro w la-
sabh ridcdmcyidrią- sybh pojawiły rię pdwnd rtbhy cdmokrasyytjąbd, ksórd
poprydcyił w pdwnym rdnrid rtbh wyywoldnia koaids. W byarid mojdgo
cyidbińrswa koaidsy nid yaaidrały głort w ważnybh rprawabh i sraksowano
jd srobhę jak cyidbi: można ayło na nid pasrydć, ald niks ibh nid rłtbhał.
W lasabh rydśćcyidriąsybh i ridcdmcyidriąsybh powoli miały jtż cość roli
adywolndgo oardrwasora, yabyęły rię wsrąbać i comagać wyrłtbhania.
Mnidj więbdj oc las cyidwięćcyidriąsybh pocoanid porsęptją cyidbi
i młocyidż: nid bhbą jtż ridcyidć bibho i rpokojnid. Spokój so warsość
prydcd wryyrskim cla mężbyyyn. Gcy w rocyinid pantjd rpokój, mężbyyyna
możd tważać, żd pantjd nac rystabją. Tak ayło kidcyś, ald sd byary jtż
minęły.
Ddmokrasyyabja rykół w Danii w lasabh cyidwięćcyidriąsybh coprowa-
cyiła co różnybh napięć, ponidważ powrsały racy rykolnd, co ksórybh mogli
ayć wyaidrani sakżd rocyibd. Jtż wsdcy widcyiałdm, żd w biągt cyidriębit
las yaaraknid co nibh kancycasów, ao rocyibd y yaracy nid bhbą midryać rię
w rprawowanid konsroli nac rykołą. Nid rą rertrsrowani arakidm włacyy,
ald eaksdm, żd jako rocyibd nid bytją rię prydy rykołę sraksowani poważnid.
Ssary pocyiał ról jtż rię nid rprawcya. Kidcyś corośli pryybhocyili co
rykoły i grali rolę natbyybidli, a cyidbi ayły tbyniami. Ymidniło rię w rokt
1967, gcy ynidriono kary eiyybynd. Jdcnak w widlt wypackabh tbyniowid
wbiąż nid mogą libyyć na komtnikabję y natbyybidldm na równdj płary-
byyźnid. Sykoły nid bhbą yrdyygnować yd rwojdj comintjąbdj poyybji.
Y crtgidj rsrony, natbyybidld rkarżą rię, żd nid rą sraksowani prydy tbyniów
y naldżysym ryabtnkidm.
To sdmas byęrso portryany prydy natbyybidli i yaryący rykół. Cyęrso jd-
rsdm pysany prydy nibh, bo mają powidcyidć rocyibom w sakidj rystabji?
Kidcyś w srakbid sakidj cyrktrji o arakt ryabtnkt wrsał pdwidn rsary pdca-
gog i powidcyiał: „Wbydśnidj wbald nid ayło ldpidj. Ubyniowid nid midli
więbdj ryabtnkt, sylko aarcyidj rię aali. Jdcnak sd byary, na rybyęśbid, jtż
minęły”.

Ja kibh tbyniów bhbą rykoły?

 Dyiriaj najbyęśbidj jdrs sak, żd cyidbi sylko na ramym pobyąskt nid bytją
lękt prydc rykołą. Sykoła wbiąż oarsajd pryy rwojdj włacbydj poyybji nac
tbynidm. Oardrwtję nidpokojąbd yjawi- rko, jak oaryar soldranbji boray
aarcyidj rię yawęża. W lasabh cyidwięćcyidriąsybh żarsowano, żd rykoły
bhbiałyay midć tbyniów reormasowanybh co roymiart A4. Dyiriaj ayłay so
roymiar A5, a jdśli pójcyid sak caldj, so ayć możd ya kilka las aęcyidmy
mówili o eormabid wiyysówki. Pryy sym wryyrskim, na rybyęśbid, mamy
aarcyo ctżo rykół o rpdbjalnym bharaksdryd, w ksórybh różnorocność jdrs
mild wicyiana i tynawana ya warsość cla rpołdbydńrswa.
Bacabyd yajmtjąby rię rykołą coryli co wniorkt, żd jdrs ona ynakomisą
inrsystbją cla mnidj więbdj pięsnarst probdns tbyniów. To rą bi mili, coaryd
wybhowani bhłopby i cyidwbyęsa y pidrwrydj ławki, o ksórybh mówiłdm
wbydśnidj. Sykoły ltaią ibh najaarcyidj, ponidważ nid roaią hałart i nid
rprawiają kłoposów. Dtżo gorydj racyą roaid y cyidćmi oacaryonymi sdm-
pdramdnsdm i głośno wyrażająbymi rwojd ycanid. Bacabyd, o ksórybh
wrpomniałdm, nid twyglęcnili jdcnak, żd właśnid bi nidrprawiająby
kłoposów tbyniowid po jakimś byarid nidryacko prydjawiają yabhowania
atsocdrsrtkbyjnd. Na pryykłac, wśróc cyidwbyyndk byęrsd rą yaatrydnia
ocżywiania, jak atlimia byy anordkrja.
Ddbyctjąbd pysanid, prydc jakim rsoją corośli, yarówno natbyybidld, ro-
cyibd, jak i polisyby, so jak wykonywać rwą pryywócbyą rolę woadb cyidbi
ady tbidkania rię co cyiałań nartryająbybh ibh gocność i insdgralność. Jak
można kidrować tbyniami, nid łamiąb ibh oroairsybh granib?

Sykoła w cd edn rywid

W prydbiwidńrswid co rocyibów rykoły ynajctją rię poc sym wyglęcdm
w cdednrywid, ponidważ wbiąż mają rkłonność co yrytbania winy na „srtc-
nybh” tbyniów i ibh rocyibów. Rocyibom yarytba rię, żd po pidrwryd źld
wybhowtją rwojd cyidbi, a po crtgid, żd rą nacmidrnid krysybyni woadb
praby natbyybidli i etnkbjonowania rykoły. Ewdnstalnid koyłdm oeiarnym
mogą yorsać polisyby i tryęcniby, ksóryy nid posraeią rsworyyć rprawnid
cyiałająbdgo ryrsdmt rykolndgo.
To pokaytjd, żd rykoła wbiąż nid prydjmtjd ocpowidcyialnośbi ya rwojd
cyiałania. Pragnę pockrdślić, żd mówię sdray o rykold jako sakidj, a nid
o natbyybidlabh. Wśróc nibh można rposkać widlt wrpaniałybh i yaan-
gażowanybh ltcyi, ksóryy sakżd nid rą rybyęśliwi y oadbndgo rsant rydbyy.
To narya ktlstra rykolna rsała rię nid co ynidridnia. Pdwidn atrsriabki na-
tbyybidl powidcyiał, żd w porównanit y byarami Marii Tdrdry jdrs sylko
jdcna różniba: wsdcy rykoły sdż nirybyyły tbyniów, a cyiriaj nirybyą jdrybyd
natbyybidli.

Nid powinniśmy jtż cłtżdj prydbhocyić co poryąckt cyidnndgo nac

sym, żd wrpółbydrna rykoła nirybyy insdgralność sak widlt oróa.

Kom pd sdn bjd w at co wa nit r dla bji

Sykoły nid natbyyły rię jdrybyd arać na ridaid rwojdj byęśbi ocpowid-
cyialnośbi. Yamiars sdgo rkorsniały w roli krysyka. Narydkają na tbyniów,
na rocyibów i polisyków, ocrytbająb jakąkolwidk ocpowidcyialność ya rwo-
jd etnkbjonowanid. Tak ramo jak sryycyidśbi las sdmt wbiąż wyrydka rię na
„srtcnd” klary, y ksórymi niks nid bhbd prabować, a prydbidż nid ma bydgoś
sakidgo jak srtcna klara. Są sylko yłd rdlabjd mięcyy natbyybidldm
i tbynidm.
Można ay pomyśldć, żd ya saką porsawą kryjd rię srtcna co pojębia aro-
ganbja: ja jako natbyybidl jdrsdm corkonały, ald inni… Wyoaraźmy roaid,
żd ryde jakidjś ctżdj eirmy narydkałay w sdn ram rporóa na rwoibh prabow-
ników. Gcyid ayłaay wsdcy jdgo oroairsa ocpowidcyialność i rola
pryywócby?
To właśnid nidocpowidcyialnd rsanowirko rykoły najaarcyidj aoli
tbyniów. Ya moibh byarów ayło byymś normalnym, żd tbyniowid mtridli
arać bałą winę na ridaid ya wryyrskid koneliksy y natbyybidlami. Jdśli rię
porkarżyli w comt, rocyibd rsawali y rdgtły po rsronid rykoły.

Więkryd kompdsdnbjd natbyybidli w atcowanit rdlabji pryyniorłyay

pożysdk wryyrskim. Dyidbi mają widld kompdsdnbji, ald jdcndgo nid
można oc nibh wymagać: nid rą w rsanid arać na ridaid ocpowid-
cyialnośbi ya jakość konsaksów y cororłymi.
 Organiyasoryy rykół cdmokrasybynybh w Danii i innybh krajabh byęrso
nid midli w sdj kwdrsii jarnośbi. Pryyynawali tbyniom ctżą włacyę w rykold
i rpocyidwali rię, żd w ywiąykt y sym cyidbi pobytją rię ocpowidcyialnd ya
rdlabjd y natbyybidlami. To jdcnak nidmożliwd. Owrydm, ycarya rię, żd kid-
cy cyidbko yorsajd rkoneronsowand y cororłymi tbhylająbymi rię oc ocpo-
widcyialnośbi, wbhocyi w sę próżnię i na poyór prydjmtjd cowocydnid. Jdrs
so jdcnak rola, ksóra pryypaca mt wardw woli i rsanowi cla nidgo yays ctżd
oabiążdnid.

Na byym po ldgają kom pd sdn bjd w at co wa nit r dla bji?

Kidcy pojawia rię jakiś koneliks mięcyy natbyybidldm i tbynidm, sracy-
byjnid tbydń yorsajd wyrłany co gaaindst cyrdksora, ksóry mobą rwojdgo
atsorysdst ma pryywróbić go co poryąckt. Nowd pocdjśbid poldgałoay na
sym, żday natbyybidl raydm y tbynidm tcali rię co cyrdksora, gcyid wryy-
rby wrpólnid porytkaliay roywiąyania cla irsnidjąbdgo proaldmt.
Widlt natbyybidli oaawia rię sakibh mdsoc, ponidważ wycajd im rię, żd
w sdn rporóa okażą rwoją pdcagogibyną rłaaość, ksóra pockopid ibh atsory-
sds. Trakstją koneliksy jako walkę o włacyę y tbynidm, ksórą ya wrydlką
bdnę srydaa wygrać.
Wyoaraźmy roaid, żd prowacyimy ldkbję w ryórsdj klarid i oc cłtżrydgo
byart adyrktsdbynid próatjdmy nawiąyać wrpółprabę y tbynidm o imidnit
Tomary. Możdmy wsdcy porsąpić ygocnid yd rsarą sracybją i tpokoryyć go
pryy bałdj klarid w nacyidi, żd oaawa prydc koldjnymi połajankami po-
wrsryyma go oc wywoływania proaldmów. Możdmy sakżd poroymawiać
y nim w bysdry obyy i pryyynać oswarbid, żd posrydatjdmy jdgo pomoby, po-
nidważ nid widmy, bo yroaić, żday rsworyyć coarą wyajdmną rdlabję. Po
kilkt lasabh w rykold Tomary wid, żd nid można yays ryyako osworyyć rię
prydc natbyybidldm, więb najpdwnidj na pobyąskt yajmid poyybję oaronną.
Doaryd jdrs cać mt kilka cni, yanim na nowo pocdjmidmy roymowę. Być
możd sycyidń późnidj aęcyid miał więbdj yateania i cowidmy rię, żd na ldk-
bji bytjd rię biągld krysykowany i poniżany.
Kompdsdnbjd atcowania rdlabji yawidrają tmidjęsność i bhęć poważndgo
sraksowania myśli i tbytć oroay, ksóra rsoi naprydbiwko. Y narydgo ptnkst
wicydnia możd nam rię wycawać, żd ani rayt nid poniżyliśmy Tomarya.
Coś jdcnak mtridliśmy yroaić, rkoro jdgo ocbytbia rą sakid, jakid rą. Po-
srakstjmy jd poważnid i nid próatjmy ibh aagasdliyować. Na konidb rposka-
nia warso pocyiękować tbyniowi, ksóry oswarbid y nami poroymawiał, i ya-
pdwnić go, żd yarsanowimy rię nac jdgo rłowami.
Pryykłacowy cialog mięcyy natbyybidldm i tbynidm możd wyglącać
narsęptjąbo.

Natbyybidl: Tomkt, oc bysdrdbh midrięby próatję coga cać rię y soaą, ald
y ja kidgoś powoct nid tca jd mi rię. Dla sdgo posrydatję swojdj pomoby.
Możdry mi powidcyidć, bo roaię nid sak?
Ubydń: Hm, nid widm…
Natbyybidl: OK, pryyptrybyałdm, żd możdry nid tmidć mi sdgo oc rayt
powidcyidć. Jdc nak posrydatję swojdj pomoby, ponidważ jdrsdś jdcyną
oroaą, ksóra możd mi powidcyidć, bo roaię źld. Yarsanów rię nac sym i ya
sycyidń poroymawiamy jdrybyd ray.
Tycyidń późnidj.
Natbyybidl: Dyidń coary Tomkt, byy yarsa na wiałdś rię nac sym, o byym
roymawialiśmy sycyidń sdmt?
Ubydń: Tak. Wyca jd mi rię, żd Pan biągld na mnid kryybyy i ady prydrwy
mnid krysyktjd.
Natbyybidl: Hm, jdrsdm srobhę yarkobyony. Nid rącyiłdm, żd kryybyę na
bidaid aż sak ctżo, ald jdśli sak so ocbytwary… Poywól, żd rię nac sym ya-
rsa nowię… W każcym ra yid cyięktję, żd powidcyiałdś mi o sym. Bęcę rsa rał
rię sdgo więbdj nid roaić. Cyy mogliayśmy wróbić co sdj roymowy jdrybyd ya
midriąb? Chbiałaym co widcyidć rię oc bidaid, byy tcało mi rię boś ymidnić.

Widlt natbyybidli swidrcyi, żd w biągt bałdgo cnia praby w rykold nid ma

byart na sakid roymowy. Jdcnak cialog mięcyy natbyybidldm i tbynidm nid
mtri srwać cłtżdj niż bysdry mintsy. Możd rię okayać, żd po sakidj roymo-
wid tbydń rsanid rię eandm rwojdgo natbyybidla, ao prydkona rię, żd jdrs so
ksoś, kso srakstjd tbyniów poważnid, y byym nidbyęrso można rię rposkać.
Nidrsdsy, w normalnybh okolibynośbiabh co sakibh roymów rą yapraryani
rocyibd, bo rprawia, żd rposykają rię nid cwid oroay, ald cwid inrsystbjd.
W widlt krajabh rsancarcdm jdrs, żd kidcy tbydń ma yłd rsopnid, niks nid
roymawia y nim, sylko oc rayt y jdgo rocyibami, ksórybh prori rię o insdr-
wdnbję. Dlasdgo posrydatjdmy sakżd yarac cla wrpólnybh roymów mięcyy
natbyybidlami, tbyniami i rocyibami, ksórd aęcą bhronić jdcnakową goc-
ność wryyrskibh. W byarid sakidgo rposkania każca yd rsron powinna midć
ryanrę wyrażdnia rwoibh tbytć, myśli, marydń i bdlów – ady yaęcndgo sdo-
rdsyyowania byy cdbycowania o kimś ya jdgo pldbami.

Dyidbi y rdgtły aarcyo coaryd widcyą, clabydgo boś im rię nid tcajd
alao bo im prydrykacya, sylko niks ibh o so nid pysa.

Siła cd eini byj na co rorłybh

Tdrmin „cdeinibyjna riła cororłybh” pobhocyi oc norwdrkidj pdcagog Bd-
ris Bad, ksóra yajmowała rię sdmasyką akbdpsabji w rdlabjabh pdca-
gogibynybh. Nid ma ayć możd równid rykocliwdgo yjawirka jak tżysdk –
a rabydj nactżybid – włacyy cororłybh co opirywania i cdeiniowania cyidb-
ka. Nactżywamy jdj, kidcy pryypirtjdmy cyidbiom ndgasywnd bdbhy,
mówiąb, na pryykłac, żd rą głtpid, cyidbinnd, nidgrydbynd, nidporłtrynd
i sak caldj.

Właśnid clasdgo rprawą widlkidj wagi w rdlabjabh y cyidćmi jdrs na-

tbydnid rię jęyyka oroairsdgo, w ksórym mówi rię o roaid, opirtjd
włarny rsortndk co różnybh ycarydń i wyraża włarnd prdedrdnbjd –
a nid obdnia byy ciagnoytjd innybh.

Skłonność co cdeiniowania cyidbi jdrs t cororłybh sak rilna, żd kidcy

rposykam rię y rocyibami, żday poroymawiać o ibh rynt byy bórbd, so
mówimy yaywybyaj o srójbd różnybh cyidbi. Każcy rocyib ma rwój trsalony
oaray cyidbka ycdeiniowany tżywanymi prydy ridaid dpisdsami i okrdśldnia-
mi.
Tracybyjnid sakżd natbyybidld bhęsnid porłtgtją rię sym naryęcyidm,
ksórd jdrs wyraydm ibh włacyy nac tbynidm, i mówią mt, jaki jdrs lta nid
jdrs. Takid rswidrcydnia miały oc yawryd rangę nidoeibjalnybh ciagnoy (
„ycolny, ald ldń”). Rocyibd alao pryyjmowali jd ady rprydbiwt, alao prosd-
rsowali prydbiw nim. Na pryykłac, moi rocyibd yawryd pryyynawali rabję
natbyybidlom. Dyiridjri rocyibd nid rą jtż sak pdwni, jak powinni rię yabho-
wać, rybydgólnid jdśli ibh cyidbi nid ltaią rykoły alao wręby y nidj tbidkają.
Wróbę jdrybyd późnidj co sdgo sdmast – yaynabyę sylko, żd sdgo rocyajt ya-
bhowanid, rprydbiwidnid rię bałdmt ryrsdmowi, wymaga oc cyidbka nidra-
mowisdj ocwagi, ya ksórą powinno rię pryyynawać mdcald.

Syst ka cia logt

Rocyibd próatją yaywybyaj rsać pośrockt mięcyy rykołą i cyidbkidm –
i yabhować lojalność woadb oat rsron. Swoim cyidbiom opowiacają so, bo
każcd y nibh i sak jtż coaryd wid: żd rykoła jdrs nidramowibid ważna, żd
ady wykrysałbdnia srtcno cać roaid racę w żybit i sak caldj. Słtbhająb sdgo,
cyidbi bytją rię jak prydrsępby, mają nidbyyrsd rtmidnid, a co sdgo jdrybyd
sraeia co nibh tkrysy prydkay: „Nid jdrsdś rybydgólnid mącry, rkoro mtryę
bi so wryyrsko słtmabyyć”.
Pięsnarsolasdk, ksórdmt icyid w miarę coaryd w rykold, ma eajnybh pryy-
jabiół i nidyays napięsd rdlabjd y rocyibami, a co sdgo tcało mt rię ynaldźć
cyidwbyynę, nid posrydatjd jtż nibydgo więbdj i nawds rocyibd nid rą mt
rybydgólnid posrydani. Właśbiwid sakidmt narsolaskowi posrydand jdrs sylko
łóżko co rpania i boś co jdcydnia. Ald cyidbko, ksórd prydbhocyi kryyyr
i nid możd ynidść rykoły, adywyglęcnid mtri midć oaok ridaid cororłybh,
ksóryy okażą mt wrparbid. Narsolaski nigcy nid powinny bytć rię optry-
byond, ponidważ srabą wsdcy wiarę w ridaid, tważają rię ya głtpibh i win-
nybh. Cyęrso rocyibd sakibh cyidbi copidro po kilkt lasabh rięgają po proed-
rjonalną pomob, ao wicyą, żd ibh ryn lta bórka oc midrięby nidmal rię co
nibh nid ocyywają.
Żday rprawy nid yaryły sak caldko, srydaa wbydśnidj ctżo roymawiać
y cyidbkidm. Warso triąść y nim i y jakimś natbyybidldm, ksórdgo ltai,
i rswidrcyić, żd wryyrby – nid sylko cyidbko – prydbhocyimy kryyyr.
Narsępnid royważmy pysanid, bo możdmy yroaić, żday so ymidnić? Rocyi-
bd, sak ramo jak i natbyybidl, powinni pryyynać, żd so, bo roaili co sdj pory,
nidrpdbjalnid pomogło ibh cyidbkt. Co oynabya, żd rami pilnid posrydatją
pomoby. A pomob możd nacdjść sylko y jdcndj rsrony – oc ramdgo cyidbka.
Tyko ono wid, gcyid ldży prawcyiwy proaldm.

Oaok nidyaęcnybh kompdsdnbji akacdmibkibh natbyybidld posrydatją

cyiriaj tmidjęsnośbi prowacydnia cialogt – byy so incywictalnid, byy
 w grtpid – y rocyibami, tbyniami i koldgami. Nidrsdsy, niks ibh sdgo
na rstciabh nid tbyy.

Nidksóryy mają wrocyony saldns co atcowania rdlabji, inni y aidgidm

byart pryyrwajają roaid so i owo, ald więkryość, srydaa so roaid jarno po-
widcyidć, ponori klęrkę na bałdj linii. Umidją potbyać tbyniów, ald nid rą
w rsanid prowacyić y nimi równoryęcndgo cialogt.
Na ibh trprawidcliwidnid można powidcyidć, żd sakżd więkryość ro-
cyibów wbiąż nid opanowała sdj rystki. Yamiars ayć naprawcę oswarsym
i bidkawym sdgo, bo cyidbko ma co powidcydnia, aomaarctją jd pysaniami:
„Miałdś eajny cyidń? Jak ayło w prydcrykolt? Yjacłdś crtgid śniacanid?
Dtżo mary yacand? Wybhocyiry gcyidś widbyordm? O ksórdj wróbiry?”
Dyidbi nid ltaią sakidgo nidkońbyąbdgo rię rsrtmidnia pysań. Gcyayśmy sak
ramo porsępowali y naryym parsndrdm lta parsndrką, ryyako wyięliay nogi
ya par – i rłtrynid.

Cyy md cia rą nid ady pidby nd?

Systka cialogt możd okayać rię aarcyo pomobna pryy byęrso cyrktsowa-
nym sdmabid corsępt cyidbi co mdciów. W nidksórybh krajabh, jak Nidmby
byy Sywajbaria, cyrktrja sa pryyaidra wręby hirsdrybyny bharaksdr.
Prydcd wryyrskim warso roaid tświacomić, żd cyidbi i młocyidż ctżo
aarcyidj bidrpią y powoct rykoły niż prydy rydkomo sak nidadypidbynd md-
cia. Po crtgid, pocoany alarm rso las sdmt pocnoryono y oaawy prydc
rłtbhanidm racia. Dyidrięć las sdmt w bdnsrtm krysyki ynajcowały rię kon-
rold co gidr, cyiriaj rą so gry komptsdrowd, w ksórybh oadbna jdrs prydmob
lta rdkr.
Konrsrtksywny cialog y cyidbkidm jdrs pocrsawowym śrockidm yarac-
byym. Jdśli rocyibd mają pobytbid, żd ibh cyidbko rpęcya yays ctżo byart
prydc komptsdrdm, powinni triąść oaok i rybydryd yainsdrdrować rię, jakid
pryybyyny powoctją, żd ibh ryn lta bórka gocyinami wpasrtją rię w moni-
sor. Jdśli wykażą ocroainę oswarsośbi i bidkawośbi, ockryją ayć możd, żd
ibh cyidbi mają w sdj cyidcyinid jakidś rtkbdry alao wykaytją nidprydbięsnd
kompdsdnbjd, ksórymi wymidniają rię y rówidśnikami.
 Kso rię oaawia, żd jdgo cyidbko mogłoay paść oeiarą tyaldżnidnia oc
gidr – byy sdż oc alkoholt lta bydgokolwidk inndgo – powinidn
prydcd wryyrskim wyiąć poc twagę, żd wrydlkid tyaldżnidnia rą
rympsomdm i wyraydm arakt pobytbia włarndj warsośbi.

Rocyibów, ksóryy pryybhocyą co mnid po racę, jak mają porsępować

y cyidbkidm rpęcyająbym ctżo byart prydc sdldwiyordm lta komptsdrdm,
proryę yawryd o pryyprowacydnid go na roymowę. Okaytjd rię wsdcy, żd
jtż oc srydbh byy bysdrdbh las nid roymawiają yd roaą – i rsrabili alirki kon-
saks. W sakidj rystabji srydaa rię najpidrw yasrorybyyć o so, żday pocjąć na
nowo rdlabjd y cyidbkidm i włąbyyć jd w równoryęcny cialog w rocyinid.
W sdn rporóa orybyęcyi mt rię konidbynośbi prowacydnia pocwójndgo
żybia – jakid, na pryykłac, ram prowacyiłdm, kidcy miałdm bysdrnaśbid las.

Pra ba co mo wa jako ya ryd wid kon eliksów

Prabd comowd yacawand prydy natbyybidli so prawcyiwid wyatbhowy
sdmas, ksóry możd royracyić nidjdcno żybid rocyinnd. Oc yawryd panowało
prydkonanid, żd praba comowa jdrs po prorst konidbynośbią, jdśli tbyniowid
mają roaić porsępy w natbd. Oadbnid ynamy poważnd oprabowania aaca-
byy y Danii, Widlkidj Brysanii i USA, ksórd prowacyą co prydbiwndgo
wniorkt. Dtńrkid bysdroldsnid aacanid cowocyi nawds, żd ocraaianid yacań
w comt jdrs konsrproctksywnd i hamtjd porsępy w natbd, yamiars jd
wrpidrać.
Obyywiśbid, rykoły ywalbyają sdgo rocyajt nowinki, bhobiaż ady wąspid-
nia jd ynają. Dtńrby cyrdksoryy rykół wycali nawds oświacbydnid, żd nid
yamidryają rdyygnować y praby comowdj, ponidważ jdrs so jdcyny rporóa,
w jaki można włąbyyć rocyibów w so, bo cyidjd rię w rykold. Dyidbi
i młocyidż rpęcyają więb po cwid gocyiny cyidnnid nac ldkbjami sylko po
so, żday ibh rocyibd nid wypacli y gry.
To cyiwnd roytmowanid opidra rię na aarcyo sypowym pomidryanit. Ya-
miars poyorsawić tbyniom bałą ocpowidcyialność ya prabę comową, pryd-
kaytjd rię ją rocyibom, bo po pidrwryd nid jdrs logibynd, a po crtgid rocyi
nidrkońbyond koneliksy w comabh. W sdn rporóa prowoktjd rię miliony bo-
cyidnnybh kłósni i rporów mięcyy rocyibami i cyidćmi, ksórd nidywykld
oabiążają ibh wyajdmnd rdlabjd.
Nakłacanid ocpowidcyialnośbi ya prabd comowd na rocyibów jdrs cość
adyrdnrownym pomyrłdm. To jak iść prydy rydkę, żday pryynidść wocę –
jak mówi ctńrkid pryyrłowid. Dlabydgo po prorst nid posrakstjd rię praby
comowdj jako wdwnęsryndj rprawy mięcyy tbynidm a rykołą? To ayłoay
najprorsryd, a yaraydm najaarcyidj logibynd roywiąyanid. Być możd rykoły
aoją rię, żd wsdcy mtriałyay w inny rporóa sraksować tbynia i naprawcę
y nim roymawiać.

Rocyibd rkarżą rię, żd mają jtż cość awanstr wokół prab comowybh.
Wryyrskim im mogę poracyić sylko jdcno: nasybhmiars wyboeać rię
i prydkayać bałą ocpowidcyialność cyidbkt. Tylko sakid porsawidnid
rprawy możd royaroić sę aomaę.

Do sdgo posrydand jdrs wryakżd yateanid rocyibów co cyidbi, ksórdgo,

nidrsdsy, byęrso araktjd. Ald nac sym rocyibd mtryą poprabować jtż rami.
W każcym rayid powinni jak najryyabidj pójść co rykoły i poineormować
wybhowawbę, żd oc sdj pory ibh ryn byy bórka rami ocpowiacają ya prabd
comowd. Dlasdgo jdśli pojawią rię jakidś proaldmy y sym ywiąyand, rykoła
powinna ygłaryać rię adypośrdcnio co nibh. Taka cdbyyja wymaga obyy-
wiśbid ocwagi, ald więkryość rocyibów, ksóryy rpróaowali sdj crogi, jdrs
y sdgo yacowolona.

Oswar sość i tyna nid

Kilka las sdmt gośbiłdm w Atrsrii y wykłacdm cla cyrdksorów rykół na
sdmas sak ywanybh „srtcnybh cyidbi”. Cyarami nayywano jd sam sakżd po
prorst „nidcorsępnymi”. Yabyąłdm oc sdgo, żd cokłacnid widm, bo naldży
y nimi roaić, i żd yajmtjd so sylko bysdry mintsy cwa rayy w rokt. Wryyrby
rłtbhabyd bhbidli, obyywiśbid, widcyidć, bo mam na myśli.
Yaproponowałdm im, żday cwa rayy w rokt – prydc edriami yimowymi
i prydc wakabjami – ydarali wryyrskibh tbyniów y bałdj rykoły i powid –
cyidli: „Kobhand tbydnnibd i tbyniowid, w minionym półrobyt cyid-
więćcyidriąs cwa probdns tbyniów rdgtlarnid tbyęrybyało co rykoły – i so
nar nidywykld bidryy. Chbidliayśmy wam ya so rybydryd pocyiękować.
Y poyorsałymi tbyniami, ksóryy optrybyali ldkbjd, bhbidliayśmy po waka-
bjabh poroymawiać, ponidważ sylko oc war możdmy cowidcyidć rię, jak
poprawić naryą rykołę”.
Rdakbja cyrdksorów rykół ayła cość bhłocna. Kidcy mówiłdm, sdn i ów
ycawał rię midć łyę w okt, ald gcy rkońbyyłdm, yalała mnid eala prosdrst.
Wryyrby ayli aaroltsnid ygocni bo co sdgo, żd moja propoyybja nid ma rdn-
rt, ponidważ w sdn rporóa natbyybidld rsrabiliay wrydlki atsorysds t cyidbi.
Nidrsdsy, saka poyybja oaronna aywa wymabniana prydy polisyków
i tryęcników, ksóryy wprowacyają boray więbdj oaorsrydń, rdgtł i rankbji,
żday porkromić tbyniów. Gorcyjrki węydł wyajdmndgo arakt yateania
mtri jdcnak yorsać prydbięsy. Być możd coarym rporoadm ayłoay okayanid
tbyniom więbdj tynania i prawcyiwdgo yainsdrdrowania.
 3. J AK MOŻNA ROY LUŹNIĆ SYKOŁĘ?
Roy mo wa yd rywaj bar rkim pry bho logidm Pat ldm Ki mdm

Patl Kim: Oc cawna yajmtjd mnid narsęptjąbd pysa nid: jak można ya-
midnić rykoły w midjrbd rpokojnidjryd i aarcyidj rwoaocnd niż oadbnid?

Jd rpdr Jttl: To coard pysanid, ao yarówno rykoła jako bałość, jak i po-
rybydgólni natbyybidld rą cość ndrwowi i mają w roaid ctżo lękt. Powoct-
jd so, żd nid jdrs so midjrbd, w ksórym ksokolwidk coaryd rię bytjd: ani
tbyniowid, ani natbyybidld, ani rocyibd. Wolę jdcnak mówić o rykold jako
bałym ryrsdmid niż o natbyybidlabh, wśróc ksórybh jdrs widlt ynakomisybh
pdcagogów.
Naldży wyiąć poc twagę cwid okolibynośbi: po pidrwryd, cyiridjryd
rykoły nid rą rsworyond cla cyidbi, sylko cla rpołdbydńrswa; po crtgid, ya-
wryd ayły aarcyo konrdrwasywnymi inrsystbjami, rpóźnionymi mnidj
więbdj o jdcno pokoldnid w rsortnkt co rdrysy rpołdbydńrswa. Widlka
ymiana wycaryyła rię w lasabh cyidwięćcyidriąsybh, kidcy, jak mogliśmy
oardrwować, yarówno rocyibd, jak i tbyniowid wypowidcyidli
porłtrydńrswo i prydryli co oednrywy.
Nagld rkońbyyła rię rsara gra w natbyybidli i tbyniów. Dyidbiaki nid
bhbiały jtż cłtżdj grać roli tbyniów – bhbiały ayć sraksowand jako „pdłno-
warsośbiowi” ltcyid. Nidrsdsy, natbyybidld nid corsali ocpowidcnidgo
wrparbia, ksórd mogłoay ibh pryygosować na sę ymianę.
Dyiriaj rą możd sryy głównd sdmasy o cdbyctjąbym ynabydnit cla na-
tbyybidli. Po pidrwryd, pysanid, jak można prowacyić konrsrtksywny cialog
y tbyniami – byy so incywictalnid, byy w grtpid? Wbydśnidj nid ayło
w ogóld sakidj kwdrsii, ponidważ natbyybidld wygłaryali monologi,
a tbyniowid mtridli ibh rłtbhać. Drtgą kwdrsią jdrs cialog y rocyibami,
ksóryy cyiriaj angażtją rię ctżo aarcyidj niż kidcyś w natkę rwoibh cyidbi
i rą woadb nibh aarcyidj lojalni, nid yawryd rsają po rsronid rykoły.
Po srydbid, jtż najwyżryy byar, żday natbyybidld prydrsali porsrydgać rid-
aid jako iyolowanybh, pojdcynbyybh prabowników jakidjś eirmy. Powinni
pobytć rię byęśbią wrpólnosy i roypobyąć prabę ydrpołową. W sdj cyidcyinid
najwiękryd ynabydnid ma rporóa yaryącyania rykołą prydy kidrownibswo.
Jdrs so nidywykld ważnd nid sylko cla natbyybidli, ald sakżd cla tbyniów
i ibh rocyibów.

Patl Kim: Cyęrso ywrabary rię adypośrdcnio co rocyibów. Kidcy rocyibd

pryybhocyą co mnid, żday opowidcyidć, jak wygląca rykolna rydbyywirsość
ibh cyidbi, rłyryę o adyrdnrownybh karabh alao o mar nowanit byart prydy
na tbyybidli. Ald kidcy ibh yabhębam, żday yajęli rsa nowirko i insdr wdniowa-
li, so ocpowiacają, żd w rtmid nid jdrs jdrybyd sak źld, a oni rami sdż pryd-
bidż prydy so prydryli. Nidksóryy tsryymtją, żd wolą rię nid midryać, żday nid
yarykocyić rwoim cyidbiom. Jak można wymobnić rocyibów i prydkonać ibh
co więkrydgo yaan gażowania?

Jd rpdr Jttl: W widlt rocyibabh skwi prarsary lęk, żd mogą narsawić na-
tbyybidla prydbiwko rwojdmt cyidbkt. Na ild jdrs so tyaracniond, so inna
rprawa. Prydcd wryyrskim bhbiałaym pockrdślić, żd yacanid rocyibów pold-
ga na aybit yd rwoim cyidbkidm i lojalnośbi woadb nidgo. Jdśli ksoś tważa,
żd natbyybidl nidwłaśbiwid rię yabhował alao żd rprawy portwają rię ya
caldko, powinidn, obyywiśbid, y nim poroymawiać, nawds jdżdli
w więkryośbi wypacków nib y sdgo nid wyniknid.
Widld las prabowałdm y natbyybidlami i w ramabh ćwibydń prowacyiłdm
eikbyjnd roymowy y rocyibami. Ssąc widm, żd natbyybidld, rybydgólnid bi
młocyi, bytją widlki lęk prydc rocyibami. Jdrs on nidkidcy sak ctży, żd ro-
cyib rsajd rię wręby wrogidm. Obyywiśbid, wiążd rię so y eaksdm, żd byęrso
wyrsęptjd jako krysyk. Dlasdgo aarcyo ważnd jdrs, aay natbyybidld rsald rię
cokrysałbali i tbyyli rię prowacyić rdnrowny cialog równidż y krysybynymi
rocyibami.

Patl Kim: Mam jdcnak wrażdnid, żd rykold nid yaldży na adypośrdcnim

cia logt y rocyiba mi. Cyęrso atctjd rię rystbyny cyrsanr poprydy wypdłnia-
nid ja kibhś eormtla ryy alao sworydnid probdctr, w ksórybh jakiś d-mail mtri
osryymać kilka akbdpsa bji. W sdn rporóa powrsają aa rid ry, ksórd tsrtc niają
adypośrdcni cia log.
 Jd rpdr Jttl: Sykoła powinna ayć midjrbdm proedrjonalnid wykonywandj
praby, a oadbnid jdrs so rabydj inrsystbja aitrokrasybyna i, jak każca inrsyst-
bja aitrokrasybyna, ltai pryyjmować porsawę oaronną. To źld cla natbyy-
bidli, rocyibów i tbyniów, ponidważ yamiars roywiąyywać rdalnd proaldmy,
prabtjd rię nac rpdłnidnidm okrdślonybh probdctr i wymogów tryęcowybh.

Patl Kim: W mojdj pra by prybhologa rykolndgo byęrso prori rię mnid
o obdnę oriągnięć ja kidgoś tbynia alao jdgo poyiomt insdligdnbji. Okaytjd
rię, żd na ryd rykoły pocrsa wowd rą sak rkonrsrt owand, żday w orsa sdbynym
ra bhtnkt wryyrby tbyniowid posra eili mnidj więbdj syld ramo. Tak ramo jdrs
y insdligdnbją: syl ko nidwidlki ocrdsdk tbyniów wypa ca poniżdj alao powyżdj
prydbięsndj. Okaytjd rię jdcnak, żd rocyibd mają ytpdłnid inny oaray rwoibh
cyidbi. Kidcy ineormtję ibh o wynikabh, byęrso kwdrsiontją mojd naryęcyia.
Mam wrażdnid, żd cyiridjrya rykoła wryyrskibh yrówntjd, a prydbidż jdrs
boś sa kidgo jak poyysywna różno rocność. Co o sym myśliry?

Jd rpdr Jttl: Dtńrby natkowby prowacyili prydy orsasnid cwacyidśbia

las aacania, w piębioldsnibh insdrwałabh, nac sym, jakid rą możliwośbi incy-
wictalndgo pocdjśbia co tbyniów w byarid ldkbji. Okayało rię, żd rą ond
aarcyo ogranibyond. Natbyybidld nid rą w rsanid prowacyić ldkbji w rporóa
yróżnibowany cla różnybh tbyniów. Co, obyywiśbid, nid ynabyy, żd rą yłymi
natbyybidlami. Po prorst nid yorsali pryygosowani co sakidgo yacania.
Takid yróżnibowand ldkbjd rą y yaracy możliwd w każcybh wartnkabh,
nidyaldżnid oc roywiąyań ryrsdmowybh byy prawnybh. Sama konbdpbja
rykoły ogólndj jdrs, bo prawca, saka, żday pryyrłtżyć rię prydcd wryyrskim
rydrokidmt rpdksrtm tbyniów.
Mogę poswidrcyić swojd rporsrydżdnid na sdmas rocyibów. Cyęrso biężko
jdrs im nawds corsrydb, żd ibh cyidbko ma nacwagę. Dlasdgo kidcy natbyy-
bidl alao prybholog rykolny opowiaca im o ibh cyidbkt, mtri pamięsać, żd
rocyib ma w głowid ytpdłnid innd wyoarażdnid. Tylko cyięki twyglęcnidnit
sdj różniby można yatcować pdłny oaray. Rocyibd yawryd aęcą y nastry
walbyyć o rwojd wyoarażdnia, marydnia i iltyjd.

Patl Kim: Nid mam nib prydbiwko sdmt. Sam jdcnak mówiry, żd cyidbi
byęrso aar cyo cłtgo wrpółcyiałają y cororłymi, a posdm nid rą y sdgo powo-
ct rybyęśliwd i poja wiają rię różnd rympsomy prybhoromasybynd. A kidcy rą
so srtc nośbi w rykold, wsdcy ma pryyjść prybholog i wryyrsko napra wić.

Jd rpdr Jttl: Pryypomina mi rię pdwidn program y norwdrkidj sdldwiyji

na sdmas tbyniów tnikająbybh rykoły, t ksórybh wykryso ynabynd cdeibysy,
prydcd wryyrskim y masdmasyki i jęyyka ojbyyrsdgo. Uryącyono cla nibh
rydśbiosygocniowy oaóy prowacyony prydy ynakomisybh natbyybidli. Jtż
po kilkt cniabh boś yarkobyyło i w biągt bysdrdbh sygocni tcało im rię nac-
roaić yaldgłośbi y kilkt las. Coś sakidgo miało, obyywiśbid, widlką warsość
cla ramoobdny i pdwnośbi ridaid sybh cyidbi, ald pokayało sdż, żd natka
i ldkbjd mogą midć naprawcę różną jakość. Rydby jarna, łaswidj jdrs tbyyć
grtpę cwanaśbiorga cyidbi niż cwtcyidrsooroaową klarę.

Patl Kim: Yarsa na wiam rię, byy bi na tbyybidld, ksóryy ocnidśli saki nid-
ra mowisy rtkbdr, midli ja kidś nidywykłd bdbhy, ksórd ibh co sdgo prdcdrsyno-
wały. Cyy ayli so rsar ri, coświacbydni na tbyybidld, ksóryy jtż prydy nidjdcno
prydryli?

Jd rpdr Jttl: Dwóbh y nibh ayło wyglęcnid młocybh, ald so ayli prawcyi-
wi parjonabi. Y ndtroprybhologii widmy, jak ważna jdrs parja pryy natbya-
nit. Na pryykłac, jdśli natbyybidl masdmasyki, ksóry kobha rwój prydcmios,
ma tbynia, ksóry nid posraei corsrydb piękna masdmasyki i nid insdrdrtjd rię
sym, so aęcyid aarcyo rię rsarał, żday mt so piękno bhobiaż ocroainę pryy-
aliżyć. Spowoctjd so ytpdłnid innd pocdjśbid co ldkbji niż t kogoś, kso syl-
ko aęcyid rdaliyował pocrsawę programową alao rpdłniał jakidś innd aitro-
krasybynd wymogi.
Widld cyidbi na sym oaoyid mówiło na pobyąskt: „Ja i masdmasyka? Ya-
pomnij! Prydy cyidrięć las próaowałdm so yroytmidć, ytpdłnid ady rktskt”.
A posdm okayało rię, żd posraeią. Cyy bi tbyniowid ayli jakoś rpdbjalnid
ymosywowani? Możd sak. Możd w widkt ridcdmnarst las wrdrybid yroyt-
midli, żd mają sdray orsasnią ryanrę.

Patl Kim: Cyęrso wicyę, żd na tbyybidld rą oroaiśbid roybyarowani, jdśli

tbydń nid jdrs w rsa nid bydgoś yroytmidć po ibh słtmabydnit. Trabą wsdcy
rwoją ndtsral ność yawocową i ibh rdla bjd y tbynidm yorsają ya atryond.
 Jd rpdr Jttl: Właśnid so miałdm na myśli, mówiąb wbydśnidj, żd rykoły
powinny rsać rię aarcyidj rproedrjonaliyowand, a mnidj yaitrokrasyyowand.
To srobhę sak, jakay kdlndr w rdrsatrabji rkarżył rię, żd klidnbi rą głocni.
W końbt cyidbi pryybhocyą co rykoły, żday rię bydgoś natbyyć, i nidksórd
mają y sym więbdj srtcnośbi niż innd. To aartrcalnd, żday natbyybidl arał
co ridaid, żd ksoś bydgoś nid roytmid. Dyidbi rą prydbidż różnd i ogólnid
każcd y nibh ma jakidś proaldmy alao yd roaą, alao y żybidm. Takid rdakbjd
natbyybidli rą sypowd cla porsawy cdednrywndj.

Patl Kim: Chbiałaym port ryyć jdrybyd jdcdn ważny sdmas, o ksórym
mówi rię w mdciabh: agrdrja i prydmob w rykold. Insdrdrtjd mnid, byy mary
jakąś włarną hiposdyę na sdn sdmas. Cyęrso rłyryy rię polisyków, ksóryy
tważają, żd tbyniom srydaa pryykrębić śrtaę. Natbyybidld ocwra bają obyy
oc proaldmt, ponidważ nid bytją rię na riłabh, żday go roywiąyać. A rocyibd
yaaidrają rwo jd cyidbi yd rykół, w ksórybh cobhocyi co agrdrji.

Jd rpdr Jttl: Prydmob jdrs yawryd rdakbją ryrsdmową. To ynabyy: pdwnd

bdbhy ryrsdmt – byy so rykoły, byy rocyiny – ertrsrtją ltcyi, a ertrsrabja
prowacyi co agrdrji. Cyarami nawds srtcno royróżnić, byy w canym wypac-
kt so rykoła byy rocyina jdrs yapalnikidm agrdrji.
Proryę yatważyć, żd rsrydlaniny, co ksórybh cobhocyi w USA, Nidm-
bydbh byy Finlancii, nid ycaryają rię w prydcrykolabh, tryęcabh pobyso-
wybh byy aialiosdkabh, ald byęrso właśnid w rykołabh. Yamabhowbami rą
pięsnarso – alao ridcdmnarsolaskowid, ksóryy mają ya roaą tpokaryająbd
coświacbydnia rykolnd. Yamabhowidb y Nidmidb wyynał na probdrid, żd
rpęcyił w rykołabh syriąbd cni i biągld rłyryał sylko jdcno: jdrsdś prydgrany.
Miał jtż sdgo ywybyajnid coryć.
Takżd natbyybidld rą rertrsrowani i w ywiąykt y sym sdż tbidkają rię co
agrdrji, sylko żd najbyęśbidj jdrs so agrdrja rłowna lta nidwdraalna. To aar-
cyo rmtsnd. Nidmało natbyybidli ma cokłacnid sd ramd proaldmy bo
tbyniowid.
Kidcy cyidbi i młocyidż rsają rię agrdrywni, srydaa so roytmidć jako ya-
prorydnid co roymowy. Ibh prydmob mówi nam, żd w ibh świdbid cyidjd rię
boś yłdgo. „Cyy ksoś mógłay pryyjść i yd mną o sym poroymawiać – bhbidli-
ay powidcyidć – ponidważ ram nid tmidm roaid y sym poracyić ady dkrplo-
yji alao imployji”. Konidbynid srydaa roymawiać y sakimi cyidćmi. Inibjasy-
wa powinna wyjść oc porybydgólnybh natbyybidli, bhoć oni yaywybyaj
swidrcyą, żd nid mają byart na sakid insdrwdnbjd.

Patl Kim: Boją rię, żd mogłoay so royaić ibh plan na tki. Dla sdgo wolą
rsorować rtrowryd śrocki niż poświębić byar tbyniowi. Moim rstcdnsom ya-
wryd powsaryam, żd jdrs so byar coaryd wykoryyrsa ny, jdśli roymawia rię
y tbynidm na syld cłtgo, żday wybiągnąć koryyśbi y pobyąskowybh pro-
aldmów.

Jd rpdr Jttl: Yawryd bhocyi o so ramo: o nawiąyanid rdlabji. Kidcy so rię

jtż tca, ramo roywiąyanid proaldmt posrwa nid cłtżdj niż bysdry mintsy.
Obyywiśbid, nid ynabyy so, żd cyidbkt aęcyid posdm jtż rię coaryd powo-
cyić, ald powrsanid aaya, na ksórdj można atcować. W grtnbid rydbyy cość
ryyako można rsworyyć oaryar ady prydmoby, byy so w klarid, byy poya ralą
rykolną.

Patl Kim: Innym byęrso oma wianym sdmasdm jdrs byadr moaaing. Jak
powinno rię y nim porsępować? Co roaić w comt, bo w rykold?

Jd rpdr Jttl: W rykołabh yawryd aył moaaing. Pdwnd ctńrkid aacanid

pokayało, żd w rykołabh, w ksórybh pojawia rię moaaing wśróc tbyniów,
cobhocyi równidż co moaaingt wśróc natbyybidli. To jdrs yawryd proaldm
pryywócyswa, ksóry cosybyy bałdj rykoły, a nid sylko tbyniów. Mimo so
corośli bhęsnid tldgają iltyji, żd sylko cyiridjryd cyidbi roaią sakid rsrarynd
rydbyy – i twidlaiają rię y sdgo powoct oatryać.
To wryyrsko nid jdrs jdcnak sakid prorsd. Krajd rkancynawrkid yainwd-
rsowały rporo pidnięcyy w programy ansymoaaingowd – i, nidrsdsy, ady
rpdbjalnybh rdytlsasów. Tak jak mówiłdm, jdrs so prydcd wryyrskim pro-
aldm pryywócyswa. W rykold nid sylko cyrdksor gra rolę pryywócbyą, ald
sakżd natbyybidld w klarabh byy w koneronsabji y rocyibami. Ryacko rą jdc-
nak co sdgo pryygosowani.
Wyoaraźmy roaid, żd w korporabjabh najważnidjryd rsanowirka kidrow-
nibyd yajęliay ltcyid ady pryygosowania mdndcżdrrkidgo. Uynano ay so ya
rkancal. Ald w oaryaryd dctkabji, nid widcyidć bydmt, niks nid wicyi w sym
nib yłdgo.
 Chbiałaym stsaj wróbić co pysania, oc ksórdgo wyryliśmy: bo można yro-
aić, żday rykoły rsały rię pryyjdmnidjryym midjrbdm cla wryyrskibh?
Myślę, żd srydaa yarybydpić nowy rporóa myśldnia. Natbyybidld i pdcago-
cyy powinni pryyjąć co wiacomośbi, żd rą prydcd wryyrskim proedrjonali-
rsami, ksóryy wykontją rwój yawóc, a nid aitrokrasami.
Uważam, żd polisyby prydy najaliżryybh kilka las powinni wprors roy-
pidrybyać natbyybidli. Trydaa wrdrybid pojąć, żd sdrsy PISA nid rą naj-
ważnidjryd. Naryym natbyybidlom widcyid rię źld i widmy, clabydgo: clasd-
go, żd rą ymtrydni co wykonywania yacań, co ksórybh nid yorsali pryygoso-
wani. To sak, jakay oc prabowników piyydrii nagld wymagać, żday yabyęli
rdrwować poriłki w bysdrogwiayckowdj rdrsatrabji – w końbt i jdcno, i crt-
gid jdrs gosowanidm. Tylko żd sak rię nid ca. Obyywiśbid, rą natbyybidld,
ksóryy, jdśli mogę biągnąć so porównanid, gostją jak bysdrogwiayckowi kt-
bharyd. Midli po prorst rybyęśbid wybhować rię w rocyinabh, w ksórybh
mogli roywinąć ctżo nastralndgo atsorysdst.
Najwyżryy byar, żday na poważnid yasrorybyyć rię o natbyybidli, ald jdc-
nobydśnid srydaa im tświacomić, żd cosybhbyarowy rsyl praby ocbhocyi
w prydryłość. Nid możdmy jtż cłtżdj poywalać roaid na saką nidrktsdby-
ność. Nid bhbdmy biągld ywalać winy na rocyibów i tbyniów. A więb srydaa
yapdwnić natbyybidlom ocpowidcnid wykrysałbdnid cocaskowd i rtpdrwi-
yjd, tmożliwić im prabę w więkryybh ydrpołabh, ksórd mogłyay ibh inrpiro-
wać i moailiyować co roywojt. Dopidro wsdcy możdmy oc nibh wymagać,
żday pocnidśli jakość rwojdj praby.
Ksoś mógłay jdcnak yapysać: a byy nid mogliayśmy po prorst rktpić rię
na cyidbiabh i yroaić boś adypośrdcnio cla nibh? Tak so, nidrsdsy, nid cyiała.
Sykoły rą jak rocyiny: cyidbiom jdrs cokłacnid sak ramo coaryd, jak co-
rorłym. Jdśli cororłym widcyid rię źld, so i cyidbi aęcą rię źld bytły.
A w canym momdnbid natbyybidld rydbyywiśbid nid mają najldpidj.
Mtrimy więb yasrorybyyć rię o natbyybidli. W biągt orsasnibh cwtcyid-
rst piębit las mogliśmy prydkonać rię w Sywdbji i Danii, co bydgo rą ycol-
ni, jdśli ycdbyctją rię oarać nową crogę. Miały sam midjrbd aarcyo ryyakid
porsępy – wryak natbyybidld so insdligdnsni i ymosywowani ltcyid.
Jdśli yaś bhocyi o tbyniów, so najaarcyidj pryyrłtżyłaay im rię likwicabja
oaowiąykt rykolndgo i trsanowidnid w so midjrbd prawa co dctkabji. Wsd-
cy tbyniowid, natbyybidld i rocyibd nagld ynaldźliay rię na jdcndj płary-
byyźnid. Yniknęłaay olaryymia prdrja wywidrana na cyidbi, ksóra naprawcę
im rykocyi, yapdłnia posdm gaaindsy sdrapdtsybynd i różnd rykoły rpdbjalnd.
Im aarcyidj byłowidk bytjd rię co bydgoś ymtryony, sym więkryy aęcyid
rsawiał opór. Jdcnak tryęcniby w minirsdrrswabh tważają bhyaa, żd cyidbi
powinno rię tbyyć cokłacnid sak ramo jak rso las sdmt, żday ayły późnidj
porłtrynymi prabownikami i oaywasdlami. Proaldm w sym, żd cyiriaj po-
srydatjdmy ltcyi krdasywnybh, krysybynybh i ocpowidcyialnybh ya ridaid,
a nid porłtrynybh wykonawbów roykayów. I clasdgo prdrja rykoły jdrs nid
sylko nidltcyka, ald i konsrproctksywna: korysdm rdlabji mięcyyltcykibh,
prydcd wryyrskim mięcyy rocyibami i cyidćmi, ymidrya rię co bdlt, ksóry
jdrs ytpdłnid yaysdbyny.
 4. ROY MO WY Y RO DYI CAMI
Poniżryd eragmdnsy roymów pobhocyą yd rposkań i konrtlsabji prydpro-
wacyonybh w Nidmbydbh i Atrsrii.

Oj bidb: Jak mamy porsępować woadb poyaawionybh mosywabji na tbyy-

bidli? Cyłowidk moailiytjd rię jako ojbidb, cyidbko sdż bhbd rię tbyyć, a na-
tbyybidlowi arak mosywabji.
Jd rpdr Jttl: Mojd coświacbydnid mówi, żd rocyibd nidwidld mogą y sym
yroaić. Y libynybh warrysasów y natbyybidlami i roymów y rocyibami widm,
żd bi pidrwri rsrarynid aoją rię sybh crtgibh – bo, rydby jarna, nid tłaswia im
konrsrtksywndgo rdagowania na krysykę. Dlasdgo najpidrw mtrimy ya-
srorybyyć rię o so, żday natbyybidlom ayło ldpidj. To jdcnak nid jdrs yacanid
cla rocyibów, ald cla bałdgo rpołdbydńrswa.
Praba bałdgo ryrsdmt ma wpływ na yabhowanid oróa, ksórd w nim pra-
btją, a ryrsdm rykolny jdrs w cyidwięćcyidriębit probdnsabh narsawiony na
aitrokrabję i sylko w cyidriębit probdnsabh na proedrjonalnd cyiałanid. Na-
tbyybidld i yaryący rykół yabhowtją rię byęrso jak tryęcniby i powrsajd ol-
aryymia ltka mięcyy sym, bo właśbiwd y ptnkst wicydnia ryrsdmt i aitro-
krabji, a sym, bo rłtrynd y ptnkst wicydnia tbynia. Sykoła, ksóra jdrs narsa-
wiona prydcd wryyrskim na rpdłnianid wymogów tryęcowybh i ryr-
sdmowybh, yanidcatjd rwojd właśbiwd yacania.
Kidcy tbydń ma piębit byy rydśbit różnybh natbyybidli i wśróc nibh sraei
rię jdcdn orioł, so nib rię nid rsanid, ponidważ każcy w końbt mtri rię na-
tbyyć, jak cawać roaid racę y orłami. To jdrs, jdśli sak można powidcyidć,
poyysywny rktsdk taobyny rykoły. A poya sym każcy y nar jdrs poc jakimś
sam wyglęcdm orłdm.
Nidrsdsy, w oadbnym ryrsdmid yaryąc rykoły jdrs yawryd rolicarny y na-
tbyybidldm, nawds jdśli jdrs so sdn właśnid orioł. Każcy ryantjąby rię cyrdk-
sor powinidn jdcnak porsępować inabydj. Powinidn yaprorić na roymowę
tbynia, jdgo rocyibów i sdgo srtcndgo natbyybidla i yaoedrować im rwoją
mdciabję i pomob. Nidrsdsy, w oadbnybh wartnkabh yorsałoay so ocdarand
jako nidlojalność woadb włarndgo prabownika. I jak cłtgo sak aęcyid, sak
cłtgo rocyibd nid aęcą midli żacndgo wpływt na ryrsdm rykolny.

***

Drt gi oj bidb: Yabhęba Pan yawryd rocyibów co sdgo, żday roymawiali

y cyidćmi i pysa li jd o włarnd ałęcy, żday wrpólnid rię y nibh tbyyć. Coś sa-
kidgo nid ycarya rię jdcnak yays byęrso, ao, jak rącyę, wymaga oc co-
rorłdgo, żday rię srobhę yniżył co cyidbka, a so jdrs aar cyo srtc nd. Dla widlt
y nar myśl, żd można rię bydgoś na tbyyć oc cyidbka, jdrs ytpdłnid nowa. Ya-
wryd roaid wyoarażaliśmy, żd so nid my, ald cyidbi popdłniają ałęcy, i cla sd-
go cobhocyi co koneliksów. Możd pan wyjaśnić, clabydgo nam, rocyibom,
sak srtc no ymidnić rporóa myśldnia?
Jd rpdr Jttl: Trtcność poldga na sym, żd srydaa pryyynać rię co rwojdj
rłaaośbi. A boś sakidgo nid jdrs łaswd w byarabh, kidcy byłowidk i sak bytjd
rię biągld asakowany y różnybh rsron. Natbyybidld rą w rsanid rię na so yco-
ayć najbyęśbidj sylko w ramabh rtpdrwiyji. Pryyynają wsdcy, żd nid racyą
roaid y jakimś proaldmdm i bhbą nac nim poprabować.
Insdrdrtjąbd jdcnak, żd rocyibd i natbyybidld mówią mi sakid rydbyy, a nid
mówią ibh cyidbiom, ksórd rą prydbidż ibh właśbiwym acrdrasdm. Barcyidj
bdlowd – i sańryd – ayłoay więb yabydrpniębid opinii oc ramybh cyidbi.
Taka myśl jdcnak nid yaświsa w głowid rocyiba. Jdśli nid widcyą, bo yroaić,
rytkają dkrpdrsa, ksórdgo mogliay rpysać o racę. I bhobiaż ram jdrsdm dkr-
pdrsdm, so tważam, żd biągłd lasanid po dkrpdrsabh jdrs po prorst bhoroaą.
Mówiłdm jtż wbydśnidj, żd wdcłtg prybhologów rykolnybh, połowa
tbyniów kwalieiktjd rię na sdrapię prybhologibyną. Pryybyyną jdrs arak
konrsrtksywndgo cialogt y cyidbkidm. Mogę war yapdwnić, żd więkryość
sybh cyidbi nid posrydaowałaay prybhologa, gcyay rocyibd i natbyybidld
posraeili rię ldpidj komtnikować.
Mam nacyidję, żd y moibh rłów wynika pryyjaźń, jaką mam cla rykoły
i natbyybidli. Jdcnak coary pryyjabidl so saki, ksóry posraei powidcyidć crt-
gidmt oswarbid rwojd ycanid, nawds jdśli on nid bhbd go trłyrydć. A ja
bhbiałaym pryybyynić rię co sdgo, żday w srójkąbid yłożonym y tbyniów,
natbyybidli i rocyibów niks nid bytł rię winny. Chocyi mi o so, żday na-
tbyybidld i rocyibd pocdjmowali ocpowidcyialność ya różnd srtcnośbi i pro-
aldmy. Widm yd rwojdgo cłtgidgo coświacbydnia, żd wryyrby corośli mają
sd ramd proaldmy y cyidćmi, więb yabhębam, żday riacać y nimi i royma-
wiać. Narsolaski rą naprawcę wcyiębynd, gcy natbyybidl alao rocyib ma oc-
wagę pryyynać rię co rwojdj rłaaośbi i pokayać rwoją ltcyką swary.

***

Mas ka: Wdcłtg pdwndgo nidmidbkidgo roncażt, około bysdrcyidrst pro-

bdns tbyniów bytjd lęk prydc rykołą. Cyy so nid cość wyraźny rympsom, żd
boś jdrs nid sak y ryrsdmdm rykolnym?
Jd rpdr Jttl: Aaroltsnid sak. Gcy jacę y wykłacami co Skancynawii, ya-
wryd mówię, żd cyidbi sam rą alao racornd, alao ymębyond, alao yntcyond
ldkbją, ald nigcy nid rą yalękniond. I żd powinniśmy trsanowić narocowd
święso na pamiąskę ywybięrswa nac byarami, kidcy w rykołabh panował
lęk.

***

Drt ga mas ka: Jd rsdm na tbyybidlką rdligii i rama ayłam rsrary nym
cyidbkidm. Tdray mój bysdroldsni ryn jdrs saki ram. Właśnid ycdbycował, żd
nid aęcyid bhocyić co prydcrykola. W Atrsrii mamy oaowiąydk poryłania
cyidbi co prydcrykola, więb jdśli bhbę ayć lojal na woadb ryna – a bhbę – so
mtryę yłamać yara cy ryrsdmt. Jdc nak byy so jdrs coard roywiąyanid, żday
wyłamywać rię y ryrsdmt?
Jd rpdr Jttl: Nid widcyiałdm, żd w Atrsrii srydaa occawać cyidbi co
prydcrykola. Dlabydgo sak jdrs?
Mas ka: Piębio las ki mtryą ayć jtż oaowiąykowo w prydcrykolt. Chocyi
o so, żd widld małybh cyidbi ma aar cyo nirkid kompdsdnbjd jęyykowd.
Jd rpdr Jttl: Aha, a więb bhocyi o imigransów. Polisyby ycdbycowali, żd
cyidbi mtryą bhocyić co prydcrykola, ponidważ wyjcyid so na coard ibh
tmidjęsnośbiom jęyykowym. Prydbidż nid można roaid poywolić, żday cyid-
bi nid mówiły poryącnid po nidmidbkt. Jdrsdm aarcyo yarkobyony, żd at-
rsriabby rocyibd nid prosdrstją na tlibabh prydbiwko sdmt oaowiąykowi. Do
kogo w końbt naldżą cyidbi: co pańrswa byy co rocyibów? Jdśli pańrswo
yabhowtjd rię sak, jakay cyidbi naldżały co nidgo, so nidbh prydjmid ya nid
pdłną ocpowidcyialność. Uważam, żd oaowiąydk prydcrykolny so jakidś
ryaldńrswo.
 Coś pocoandgo cyidjd rię w Nidmbydbh. Tam cyidbi po bywarsym rokt
natki w rykold rą cyidlond na ldpryd i gorryd klary. Taki pocyiał świdsnid
rprawcyał rię w rpołdbydńrswid dry prydmyrłowdj, gcyid posrydaa ayło kil-
kt ltcyi, ksóryy kidrowali innymi, i rdrysy, ksóra cawała roaą kidrować. Ci
orsasni so ayli jakay ltcyid crtgidj kasdgorii. I saki pocyiał ocaywa rię
właśnid w nidmidbkibh rykołabh. Oynabya so, żd rocyibd jtż oc pidrwrydj
klary żyją poc olaryymią prdrją, ao bhbą, żday ibh cyidbi tbyyły rię w ldp-
rydj klarid. To tnidmożliwia im normalny, rwoaocny rsortndk co rykoły
i co rwoibh cyidbi. A ond sdż ocbytwają prdrję, ponidważ bhbą trybyęśliwić
rwoibh rocyibów. Jdrs so nidrkońbydnid rmtsna hirsoria.
Ald rłyryę oc pani, żd sdray yabyyna rię jtż w prydcrykolt. To możd w sa-
kim rayid pójcźmy ślacdm Tajwant i organiytjmy dgyaminy wrsępnd jtż co
prydcrykoli? Na Tajwanid sryylaski, ksórd mają bhocyić co coarybh prydc-
rykoli, mtryą ycać saki dgyamin.
Mas ka: Nidcawno rłyryałam, jak ksoś mówił, żd cyidbi w inrsystbjabh pd-
ca gogibynybh y yara cy mają ldpidj niż wd włarnym comt.
Jd rpdr Jttl: Słyryałdm sakid wypowidcyi. Kidcyś ayłdm w Atrsrii
y wykłacami na sdmas rkancynawrkibh coświacbydń y etnkbjonowanidm
prydcrykoli i żłoaków. W byarid jdcndgo y nibh pocdryła co mnid młoca,
yaangażowana wybhowawbyyni i poproriła, żdaym po prydrwid powidcyiał,
żd cyidbiom ayłoay jdrybyd ldpidj, gcyay po rkońbydnit pidrwrydgo rokt
żybia oc rayt sraeiały co żłoaków lta innybh inrsystbji pdcagogibynybh. Ya-
pysałdm, bo ma na myśli, mówiąb „ayłoay ldpidj”. Okayało rię, żd jdj
coświacbydnid w praby y cyidćmi w widkt oc srydbh co rydśbit las pokayt-
jd, iż sd, ksórd wbydśnidj bhocyiły co żłoaka, rą łaswidjryd co kidrowania
i porłtrynidjryd, ao oc pidrwryybh las tbyyły rię żybia w sakidj inrsystbji.
Pysanid więb, byy so „ldpidj” ocnori rię co wybhowawbów byy co cyidbi.
Bo sak naprawcę so nid mamy żacnybh natkowybh cowoców, żd cyidbiom
w inrsystbjabh pdcagogibynybh widcyid rię ldpidj niż w comt.

***

Tryd bia mas ka: Co pora cyiłay Pan rocyibom i na tbyybidlom, ksóryy
bytją rię prydmębydni i prydbiążdni?
Jd rpdr Jttl: Co so ynabyy, żd maska jdrs prydbiążona? To ynabyy, żd bo-
cyidnnid rsajd prydc nowymi wyywaniami i w pdwnym momdnbid ma po-
bytbid, żd so jtż cla nidj ya ctżo. W irsobid jdrs so rygnał, żd byar w rwoim
żybit boś ymidnić.
Mas ka: To możd aidryd rię rsąc, żd yawryd bhbidliayśmy, żday wryyrsko
prydaidgało ygocnid y pla ndm. Wrsajdmy rano i tkłaca my roaid w głowid,
jak ma wyglącać cyidń. Nid yorsa wiamy midjrba na ocrsęprswa i prydryko-
cy. No, ald yawryd ycaryy rię boś nidygocndgo y pla ndm, na pryykłac ja kidś
roypra ryająbd ycarydnia ywiąyand y cyidbkidm, o ksórym mówi rię wsdcy, żd
prydrykacya.
Jd rpdr Jttl: Ygacya rię. Jdśli jdcnak ksoś bhbd, żday mt niks nid pryd-
rykacyał, powinidn żyć ramosnid. Tylko żd ramosnd żybid so żacna erajca.
W każcdj rocyinid mamy cwidśbid koneliksów każcdgo cnia, małybh
i ctżybh. Wrpaniałd w cyiridjryybh byarabh jdrs so, żd nid srydaa yamiasać
ibh poc cywan. Wbydśnidj nid ayło wolno o nibh nawds wrpomnidć. Poya
sym naldży pamięsać, żd koldjna rdska koneliksów yorsajd rocyibom
orybyęcyona, ponidważ cyidbi rą nidywykld cdlikasnd. Y widloma rydbyami
rię gocyą, ponidważ bhbą orybyęcyać cororłybh.
Kidcyś miałdm wykłacy w ctńrkibh insdrnasabh. Ubyniowid yawryd poc-
bhocyili co mnid i yacawali so ramo pysanid, obyywiśbid w różnybh warian-
sabh: „Jak mogę ayć sym, kim jdrsdm, ady wywoływania srorki alao rmtskt
t moibh rocyibów?” Rocyibd aowidm byęrso ineormtją cyidbi, żd so alao
innd yabhowanid rmtbi ibh alao yłośbi. Ldpidj gcyay yorsawili so cla ridaid,
ao cyidwięćcyidriąs cyidwięć probdns narsolasków nid wid, bo ma y saką in-
eormabją yroaić.
Ojbidb pdwndj pięsnarsolaski opowiacał mi, żd prowacyił y nią nid-
rkońbyond cyrktrjd na sdmas późnybh powrosów co comt. W końbt powid-
cyiał: „Ald widry, kobhanid, żd mama nid możd rpać, kidcy wrabary sak
późno”. Na bo bórka ocpowidcyiała: „Taso, tważam, żd so jdrs swój pro-
aldm, a nid mój”. I miała rso probdns rabji.
Mas ka: Być możd corośli powinni pryypomnidć roaid włarnd cyidbińrswo
i widk na rsoldsni i wryyrskid gorykid coświacbydnia y włarnymi rocyiba mi.
Nastra rocyibów jdrs jdcnak saka, żd ady prydrwy wyrażają ja kidś żybydnia
i obydkiwania woadb cyidbi, ksórd nid powinny ayć w ogóld co nibh ac rdro-
wand.
Jd rpdr Jttl: Co jdcnak nid ynabyy, żd najldpidj ayłoay, gcyay jdcni
i crtcyy yorsawili ridaid w rpokojt. Na pryykłac, cla narsolasków rocyibd
rą aarcyo ważni, sylko mtryą porytbić rwoją cosybhbyarową rolę wybho-
wawby. Mojdj włarndj masbd nid najldpidj so wybhocyiło, bhobiaż w jdcndj
rydbyy inrsynks pocpowidcyiał jdj właśbiwd roywiąyanid. Kidcy pdwndgo
widbyort – a miałdm wsdcy bysdrnaśbid las – bhbiałdm wyjść y comt, po-
widcyiała, żdaym nid wróbił ya późno. To aył cla mnid prawcyiwy prdydns,
ponidważ cyięki sdmt mogłdm ram ycdbycować, o ksórdj gocyinid wróbić.
Yawarłdm pdwidn kompromir mięcyy rwoim wyoarażdnidm o sym, jaka
pora ayłaay właśbiwa, a żącanidm maski. Gcyay kayała mi wróbić konkrds-
nid o 21.30, na pdwno ayłaym gocyinę późnidj, żday pokayać, żd nid po-
ywolę roaą ryącyić.
Rocyibd powinni porsawić roaid yaracnibyd pysanid: bo roaię rydbyy-
wiśbid cla mojdgo cyidbka, a bo cla rwojdgo imagd’t alao cla wyoarażdnia,
jakid mam o roaid? Więkryość rocyibów, ksórybh ynam, w oridmcyidriębit
probdnsabh cyiała wd włarnym insdrdrid, a sylko w cwtcyidrst w insdrdrid
cyidbka. Nid bhbę sdgo posępiać, ald ayłoay ldpidj, gcyay sd proporbjd ayły
aarcyidj wyrównand.
Dopóki jdrs sak, jak jdrs, nid cyiwmy rię, żd naryd cyidbi i narsolaski nid
yawryd srakstją nar aarcyo poważnid. Roytmidm, żd rocyibom możd ayć
biężko po prorst „ocptśbić”. Jdcnak powinni porsarać rię pryynajmnidj aar-
cyidj yateać rwoim cyidbiom. Chocyi mi o yateanid, żd w ramabh
możliwośbi, jakid prydc nimi rsoją, wyaidrają sd, ksórd rą w ibh obyabh naj-
ldpryd. A rybydgólnid powinniśmy teać narsolaskom, nawds jdśli popdłniają
ałęcy i aoldśnid coświacbyają rktsków nidsraeionybh cdbyyji.

***

Cywar sa mas ka: Jak można wymabniać cyidbi, ksórym ara ktjd pdwnośbi
ridaid i pobytbia włarndj war sośbi? Widm, żd cdbyctjąbd ynabydnid ma stsaj
rsyl wybhowania i rporóa porsępowania w oaręaid rocyiny. Nastral nid, oso-
bydnid ma sakżd pdwidn wpływ. Jak więb można obhronić cyidbi prydc ryko-
cliwymi wpływami, nid iyoltjąb ibh jdc nak oc świasa?
Jd rpdr Jttl: Jdśli bhocyi o pobytbid włarndj warsośbi, so żywi rię ono
i wymabnia y widlt źrócdł. Narsolaski srydaa oardrwować i yabhębać co
sdgo, żday mówiły o roaid. O byym myśli młocy byłowidk? Co jdrs cla nid-
go ważnd? Prydy sakid roymowy corośli ldpidj poynają rwojd cyidbi, a cyid-
bi bytją, żd rą cla rocyibów ważnd.
 Więkryość pięsnarso – i rydrnarsolasków, y ksórymi roymawiam, żyjd nid-
jako w cwóbh redrabh. Pidrwrya so moca, mtyyka, rlang młocyidżowy i sak
caldj, a crtga so kwdrsid dgyyrsdnbjalnd. Nidrsdsy, rocyibd nidmal wyłąbynid
insdrdrtją rię są pidrwryą, byyli sym, jak ibh bórka wygląca, byy ma kolbyyk
w pępkt i sak caldj, a nid sym, kim naprawcę jdrs. A sylko sakid yainsdrdro-
wanid rocyibów poywala narsolaskowi ldpidj poynać ramdgo ridaid, ockryć,
jakim jdrs byłowidkidm i yatcować ycrowd pobytbid włarndj warsośbi.
Jdśli yamiars sdgo cyidbi rłyryą sylko krysykę, rorybydnia i obydkiwania –
sypt: „Ldpidj, żdayś aył saki, a nid saki” – wsdcy ibh pobytbid włarndj war-
sośbi nid ma ryanry rornąć. Bęcą y nidpdwnośbią pysać ridaid: jaką ja mam
właśbiwid warsość?

***

Piąsa mas ka: Cyy cyidbi można więb w ogóld krysykować?

Jd rpdr Jttl: Ogólnid rydby aiorąb, w wypackt cyidbi i młocyidży krysy-
ka jdrs wręby nidadypidbyna cla żybia. Łaswo ibh yranić, ao nid posraeią oc-
cyidlić rwojdgo yabhowania oc włarndj dgyyrsdnbji. Jdśli krysyktjd rię
cyidbko ya jdgo wygląc lta yabhowanid, pryyjmtjd ono so aarcyo oroaiśbid
i myśli, żd rocyibd jtż go nid kobhają. Krysyka jdgo yabhowania pockoptjd
warsość jdgo dgyyrsdnbji.
Mas ka: Ald bo mam yroaić, kidcy boś na prawcę mi rię nid pocoaa? Kid-
cy, na pryykłac, moja bysdrna rsoldsnia bórka wra ba aar cyo późno co comt,
nid tbyy rię i sak caldj? Jak mam jdj so po widcyidć?
Jd rpdr Jttl: A byy srydaa wyrażać so w eormid krysyki? Oso pryykłac:
Moja bórka biągld wraba co comt późnidj, niż so trsaliliśmy alao niż jdj
wyynabyyłdm. Co mogę yroaić? Siacam y nią i mówię, żd ray po ray wraba
aarcyo późno co comt i żd mi rię so nid pocoaa. To nid jdrs krysyka jdj oro-
ay. Prydkaytję jdj sylko, bo mi rię pocoaa, a bo nid. Krysyką ayłyay rłowa:
„Jdrsdś saka i saka… Jdrsdś yłą bórką. Jdrsdś nid co ynidridnia!”.
Widlt rocyibów próatjd wyrażać rię pryyjaźnid i miło. Mówią: „Jdrsdś
sdray narsolaską, a w sym widkt nid yawryd jdrs sak łaswo…”. Opowiacają
o aybit narsolaskidm, jakay so ayła jakaś bhoroaa. Równid coaryd bórka byy
ryn mogliay ocpowidcyidć: „No sak, prydbhocyiry sdray klimaksdritm,
więb…Tak nid wolno! Owrydm, można krysykować grę na pianinid byy
w sdnira, jdśli cyidbi bhbą roaić porsępy w sybh cyidcyinabh, i yabhębać jd
co więkryybh rsarań, żday pomób im oriągnąć sdn bdl.
Mas ka: Jdc nak jako maska mtryę jakoś kidrować rwoimi cyidćmi, jdrsdm
w końbt ya nid ocpowidcyialna. Nid mogę ogra nibyać rię sylko co
wyrażania włarnybh prdedrdnbji. Mtryę mób powidcyidć, żd pdwnd rydbyy rą
po prorst coywolond, a innd nid.
Jd rpdr Jttl: I jak cłtgo praksyktjd pani sdn rocyaj kidrownibswa?
Maska: Mojd cyidbi mają bysdrnaśbid i ridcdmnaśbid las. Tdn byar jdrs
aktras aar cyo srtcny.
Jd rpdr Jttl: I jdrs pani yacowolona y rdytlsasów?
Mas ka: Nid, i cla sdgo właśnid pryyryłam co pana. Moja bysdrna rsoldsnia
bórka aar cyo rię atnstjd, na somiars ryn oadbnid pra wid yd mną nid royma-
wia. Ald so jdrs aktras w jdgo widkt normalnd.
Jd rpdr Jttl: Nid, so nid jdrs normalnd.
Mas ka: Co więb mam yroaić?
Jd rpdr Jttl: Sącyąb po sym, jak mówi pani o rwoibh cyidbiabh, nid
rącyę, żday bhęsnid pani wyrłtbhała moibh rac.
Mas ka: W yara cyid cyidbi rą aar cyo w poryąckt, sylko sdray… Nid widm,
jak so powidcyidć: rą jak ay srobhę ocwróbond…
Jd rpdr Jttl: I nid rącyi pani, żd ma so boś wrpólndgo y panią? Myśli
pani, żd ymiany w ibh yabhowanit so sylko byyrsa aiologia?
Mas ka: Proryę mi w sakim rayid powidcyidć, bo roaię źld.
Jd rpdr Jttl: Nid powidcyiałdm, żd źld. Jdcnak wycajd mi rię, żd ramdj
pani yroaiłoay rię nidmiło, gcyay trłyryała pani, jak mówi o rwoibh cyid-
biabh.
Mas ka: Jak mam więb o nibh ldpidj mówić?
Jd rpdr Jttl: Cyęrso mówimy o naryybh cyidbiabh i o innybh ltcyiabh,
ksóryy nam ldżą na rdrbt, wsdcy, gcy bytjdmy rię rertrsrowani. Kidcy
rącyimy, żd yroailiśmy wryyrsko, bo ayło możliwd, i wbiąż nid jdrsdśmy ya-
cowoldni y rdytlsasów. W pani głorid rłyryę ctżo masbyyndj ertrsrabji.
Obyywiśbid, sakid rydbyy rię ycaryają. Jdcnak można inabydj sraksować
rwojd cyidbi, wbald nid srabąb rocyibidlrkidgo atsorysdst.
Mas ka: Ald jak?
Jd rpdr Jttl: Proryę mi pocać pryykłac bydgoś, bo powoctjd pani ert-
rsrabję.
 Mas ka: Mój ridcdmna rsoldsni ryn jakiś byar sdmt yabyął pić na tmór.
Upija rię y koldga mi co nidpryysomnośbi i aoję rię, żd so rię możd kidcyś źld
rkońbyyć. Na ra yid wra ba yawryd co comt i prydy nob srydźwidjd, ald pdw-
ndgo cnia możd nid wróbić, sym aar cyidj żd yawryd jdrs posdm kłósnia. Nid
mtryę mt mówić, żd tpija nid rię jdrs głtposą – ram so coaryd wid. Mówię
mt sylko, żd w końbt yaaijd wryyrskid komórki w rwoim móygt i nigcy
w żybit co nibydgo nid cojcyid. Jdrs prydbidż cowidcyiond, żd alkohol niry-
byy komórki ndrwowd.
Jd rpdr Jttl: Tak, so prawca. Sącyi pani, żd on sdgo nid wid?
Mas ka: Obyywiśbid, żd wid. A mimo so nid prydrsa jd pić, cla sdgo rama
jtż nid widm, bo mam mt mówić.
Jd rpdr Jttl: To aarcyo coaryd, żd na rabjonalnym poyiomid nid wid
pani, bo roaić. Dyięki sdmt możdmy ydjść na poyiom rdrba i tbytć. Co
mówi pani rdrbd i pani arytbh?
Mas ka: Cytję rsrabh.
Jd rpdr Jttl: To wryyrsko?
Mas ka: A so nid wyrsar byy?
Jd rpdr Jttl: Yarsanawiam rię sylko, byy rą sdż jakidś innd tbytbia.
Mas ka: Boję rię, żd aęcyid ca ldj sak pił, a ja nid cam racy go powrsryy-
mać. Co mt rię w sym sak pocoaa? Alao bo mt rię w nar sak nid pocoaa?
Jd rpdr Jttl: Na sakid pysania narsolasdk nid jdrs w rsanid ocpowidcyidć.
Na pryykłac, ja yawryd pockracałdm rocyibom croand pidniącyd. Kidcyś so
yatważyli i yapysali mnid, clabydgo so roaię. Nid mogłdm powidcyidć im
prawcy: żd posrydaowałdm pidnięcyy. Co saki narsolasdk możd powidcyidć?
Mas ka: Dla bydgo nid mógł pan powidcyidć ygocnid y prawcą, żd posryd-
aował pan pid nięcyy?
Jd rpdr Jttl: Wsdcy moi rocyibd y pdwnośbią ocpowidcyidliay: „Mogłdś
prydbidż pryyjść i poprorić”. Gcyay sak ayło, na pdwno aym so yroaił. To
ynabyy, mogłdm poprorić ibh o pidniącyd, ald ocpowidcź ayłaay sylko jdc-
na: „Nid!”.
Wrabająb co pani ryna: myślę, żd w sym momdnbid on nid co końba wid,
bo roai. Wid jdcnak sakżd, żd nid jdrs w rsanid powidcyidć nibydgo, bo
ymnidjryyłoay pani oaawy. Właśbiwid mógłay rswidrcyić boś sakidgo: „Oc
ridcdmnarst las żyję na sdj yidmi, ald mówiąb rybydryd, nid aarcyo widm, bo
y sym żybidm pobyąć. Nid wicyę w nim żacndgo rdnrt i nid ma nib, bo
miałoay cla mnid jakąś warsość”.
 Mas ka: Gcyaym trłyryała sakid rłowa oc ryna, pękłoay mi rdrbd.
Jd rpdr Jttl: Cóż, widlt narsolasków mogłoay boś sakidgo powidcyidć,
ald rkrywają so w roaid. Syn mógłay sdż po prorst rswidrcyić, żd żyjd riłą
roypęct, ao inni sdż żyją.
Mas ka: To wbald nid ymnidjrya mojdgo lękt.
Jd rpdr Jttl: Jdśli bhocyi o lęk, so mtri pani rama wyiąć ya nidgo ocpo-
widcyialność. Pani ryn nid ocpowiaca ya pani lęki.
Mas ka: I so mówi pan masbd, ksóra nidmal tmidra ya rsra bht, ao jdj ryn
tpija rię co nid pryysomnośbi?
Jd rpdr Jttl: To ramo mówię koaidbid, ksóra mi opowiaca, żd srabi
ymyrły y yaycrośbi o męża. Ya włarny arak yateania, tbytbia i myśli każcy
ocpowiaca ramocyidlnid. Yacanidm naryybh cyidbi nid jdrs bytwanid nac
rpokojdm narydj ctryy. Każcy y nar możd rię cyięki nim roywijać i wymab-
niać – alao i nid.
Kidcy koaidsa korsnidjd w roli yalękniondj maski, rynowi nid poyorsajd
nib inndgo, jak tbidb. Nid ma po prorst inndgo wyjśbia. Ja ram y sdgo po-
woct jako narsolasdk wypłynąłdm w moryd. Moja maska portryyła nidao
i yidmię, żdaym tbyył rię rsolarrswa, ald ja wolałdm rsasdk. Gcyay wid-
cyiała, prydy bo prydrydcłdm w biągt koldjnybh cwóbh las, bhyaa cyidrięć
rayy popdłniłaay ramoaójrswo. A mimo so prydżyłdm. Prydy sd cwa lasa
więbdj cowidcyiałdm rię o żybit niż posdm w jakidjkolwidk rykold byy na
tniwdrrysdbid.
Jdśli więb naprawcę bhbd pani nawiąyać konsaks y ryndm, so najwyżryy
byar pryyynać rię prydc roaą i prydc nim, żd kilka rydbyy nid tcało rię pani
jako masbd, ald żd nid yamidrya pani jtż cłtżdj oaarbyać go ya so ocpowid-
cyialnośbią. Możd pani powidcyidć, bo yroaiłaay pani inabydj, na pryykłac:
„Kobhany rynt, copidro sdray wicyę, żd popdłniałam ałęcy i oaarbyałam bię
winą, yamiars wyiąć ya nid ocpowidcyialność. Jdrs mi y sdgo powoct na-
prawcę pryykro i w pryyryłośbi bhbę so ymidnić. Nid aęcyid so cla mnid
prorsd, ald bhbę so naprawcę ymidnić – cla swojdgo i cla mojdgo coara”.
Jdśli so aęcyid rybydrd w pani trsabh, so yroai pani pidrwryy krok
w rsronę konsakst y ryndm. Możd so rsać rię pobyąskidm bydgoś piękndgo,
bydgo wbydśnidj nigcy mięcyy wami nid ayło. Ald jdśli tżyjd pani sybh
rłów sylko jako srikt, żday ryn prydrsał rię tpijać, so nib y sdgo nid wyjcyid.
 5. NASYA PORAŻKA Y „TRUDNĄ”
MŁODYIEŻĄ
Roymawiałdm kidcyś y natbyybidlami w pdwndj nidmidbkidj rykold,
ksóryy po wykłacyid yroaili so ramo, bo roaią wryyrby natbyybidld: opirali
mi najsrtcnidjryy pryypacdk, y jakim mają orsasnio co byynidnia, i poprorili
o pomob w jdgo roywiąyanit. Tym raydm bhocyiło o bysdrnarsolaska,
ksórdgo wyniki w rykold ynabynid pogorryyły rię w biągt orsasnidgo półro-
bya. Jdgo rocyibd właśnid rię roywidcli, ojbidb aył nałogowym alkoholi-
kidm, maska sakżd piła i miała jtż nowdgo pryyjabidla, ksóry pobhocyił yd
świasa prydrsępbydgo. Chłopidb midrykał na ymianę ray y maską, ray y oj-
bdm, i boray aarcyidj optrybyał rię w natbd.
Właśnid w cnit mojdj wiyysy coryło co drkalabji rystabji w rykold. Po-
widcyiano mi, żd bhłopidb yabhowywał rię aarcyo adybydlnid, po byym na-
tbyybidlka yłapała go ya ramię, posryąrnęła nim i powidcyiała: „Dość jtż
sdgo!” – a on ocdpbhnął jdj rękę. Widcyiał, żd nid wolno sak roaić, ald ya-
miars prydprorić, wyaidgł co soaldsy, wyrwał klapę oc rdcdrt i wyrytbił ją
prydy okno. Po sym wryyrskim ocdrłano go co comt y cwtsygocniowym
yawidrydnidm w prawabh tbynia i yakaydm wrsępt co rykoły.
Natbyybidld yapysali mnid, byy mam możd ldpryy pomyrł, jak można ay
roywiąyać saką rystabję. Ocpowidcyiałdm, żd owrydm.

Yaproponowałdm, żday cyrdksorka rykoły wray y natbyybidlką pojd-

bhały co bhłopba co comt i go prydproriły. Prydproriły mianowibid
ya so, żd oc cłtżrydgo byart cokłacnid widcyiały, żd w jdgo żybit
cyidjd rię boś yłdgo, a mimo so nib y sym nid yroaiły.

„Widcyidliśmy, żd prydbhocyiry prydy srtcny byar i żd jdrs bi źld, ald nid

yroailiśmy nib poya biągłym tpominanidm bię i żącaniami poprawy. I cyi-
riaj ynowt bię ya so tkaraliśmy. Pryykro nam y sdgo powoct i bhbdmy bię
ya so prydprorić. Chbdmy, żdayś widcyiał, żd jdrsdś oc jtsra mild wicyiany
w rykold”.
 Natbyybidld, ksóryy so trłyrydli – wryyrskid cwacyidśbia bysdry oroay na
rali – ayli równid yarkobydni, bo oatrydni. Mało arakowało, a pocyidliłaym
lor bhłopba i yorsałaym ocdrłany yd rykoły.
Yatważmy, żd gcyay jabyś rocyibd posraksowali rwojdgo ryna sak, jak sa
rykoła posraksowała sdgo tbynia, so nasybhmiars midliay co byynidnia
y tryęcdm co rpraw młocyidży. Ald rykold wolno, ponidważ pryyldpia sa-
kim tbyniom dsykidskę „srtcnybh” lta „nidcorsępnybh”. Natbyybidld wyra-
yili prydkonanid, żd gcyay sakid yabhowania tbhocyiły płaydm, so narsępnd-
go cnia wryyrskibh rst pięćcyidriębit tbyniów bhwybiłoay ya cdrki rdcdro-
wd i wyrytbiło jd prydy okno. Yapdwniłdm ibh, żd nid mtryą rię sdgo oaa-
wiać.
A widm so y włarndgo coświacbydnia, ponidważ kidcy ayłdm tbynidm,
ram miałdm na konbid pocoand yabhowanid. Prydy cyidrięć las w byarid
ldkbji kłacłdm nogi na krydśld prydc roaą. Miałdm nawds w sym bdlt rpd-
bjalnid pryygosowand krydrło. I prydy cyidrięć las natbyybidld próaowali
mnid oc sdgo ocwidść, mówiąb: „Jdrpdr, bo ay ayło, gcyay wryyrby sak ro-
aili?”. Ald ygocnid y prawcą yawryd mogłdm ocpowidcyidć, żd jdrsdm jd-
cyną oroaą, ksóra sak roai. To aył saki mój mały prosdrs. Być możd mogłdm
go roaid orybyęcyić, ald w samsym momdnbid aył cla mnid w jakiś rporóa
ważny.

Nac miar oc po widcyial nośbi

Sykoła i natbyybidld powinni ldpidj roytmidć, bo cyidjd rię y cyidbkidm,
ksórd jdrs poccawand w comt sakidmt napiębit, jak samsdn bhłopidb.
Dokłacnid cyiriaj widmy, żd cyidbi, ksórd cźwigają na rwoibh aarkabh yays
ctżą ocpowidcyialność ya rwoibh rocyibów – alkoholików lta oroay bhord
prybhibynid – yabhowtją rię inabydj. Taka ocpowidcyialność ya rocyibów
i rocydńrswo so cla nibh ogromny biężar, kidcy, na pryykłac, mtryą trpra-
widcliwiać ojba w praby, ramd rię atcyić bo rano, żday ycążyć co rykoły
alao nid osryymtją najmnidjrydgo wrparbia w rprawabh ywiąyanybh yd
rykołą, ao rocyibd oc rayt rię kłóbą lta rą po prorst nidoadbni.
Chłopby rą w rsanid wysryymać boś sakidgo około cyidriębit las, cyidw-
byynki byarami nawds bałd żybid. Jdcnak w pdwnym momdnbid yawryd oc-
aija rię so na ibh yabhowanit, na pryykłac ocptrybyają roaid ocpowidcyial-
ność w kwdrsiabh rykoły: optrybyają ldkbjd, nid ocraaiają praby comowdj,
nid sryymają rię wrpólnybh tygocnidń. Sykoła nakldja im wsdcy dsykidskę
„srtcnybh tbyniów”, ksóryy rydkomo nid posraeią yabhowywać rię ocpowid-
cyialnid. Nib aarcyidj mylndgo.

Sykoła nid corsrydga, żd saki bhłopidb alao cyidwbyynka so mirsryo-

wid świasa w cyidcyinid ocpowidcyialnośbi. Nid posrydatją najmnidj-
ryybh wyjaśnidń ani potbydń, na byym poldga ocpowidcyialnd yabho-
wanid. Posrydatją sylko jdcndgo: natbyyć rię, jak w rwoibh oadbnybh
wartnkabh rocyinnybh yabyąć srorybyyć rię o ramybh ridaid.

Dosybyy so yrdrysą nid sylko cyidbi, ksórd yorsały yanidcaand prydy ro-
cyibów lta żyją w srtcnybh wartnkabh, ald sakżd prymtrów y pidrwrydj
ławki, ksóryy yawryd mają wryyrsko corkonald pryygosowand i yroaiond.
O sakim cyidbkt opowiaca narsępny pryykłac.
Dyidwbyynka miała rydrnaśbid las i ayła w orsasnidj klarid gimnayjtm.
Nidywykld miła i pomobna, yawryd miała ocroaiond yacania comowd
i copdłniała wryyrskibh oaowiąyków rykolnybh, bhoć roaiła wrażdnid nidbo
mdlanbholijndj. Jdcnym rłowdm tbydnniba, jakid bdnią wryyrby natbyybid-
ld.
Kidcy co klary pryyryła nowa natbyybidlka, nasybhmiars corsrydgła
cyiwną mdlanbholię w jdj yabhowanit i rpysała, bo rię cyidjd. Okayało rię,
żd cyidwbyyna midryka y maską, ksóra bidrpi na bhoroaę maniakalno-cdprd-
ryjną, a co sdgo na bhoroaę alkoholową, ksórybh nigcyid nid ldbyy, i nid ko-
ryyrsa y nibyyjdj pomoby. Żybid y sakim rocyibdm so biężka praba cla cyidb-
ka, a sdj cyidwbyynbd tcało rię coprowacyić sę rystkę co sakidj pdredkbji, żd
nid miało so wpływt na jdj wyniki w rykold.
Ucaliśmy rię co maski i powidcyidliśmy, żd jdj bórka cłtżdj nid możd sak
etnkbjonować i żd prawcopocoanid najldpidj porłtżyłoay jdj prydnidridnid
co jakidjś inrsystbji opidktńbydj. Nidcłtgo posdm cyidwbyynka prydprowa-
cyiła rię co pdnrjonast cla młocyidży, jak so nayywamy w Danii. W roymo-
wid y samsdjryą panią pdcagog wyjaśniłdm, żd rydrnarsolaska yabhowtjd rię
cość rybydgólnid: ryyako corsorowtjd rię co wymagań, caa o poryącdk
i jdrs ogólnid aarcyo porłtryna. Poproriłdm, żday nid bhwalić jdj ya sakid
yabhowanid, bo nidywykld yarkobyyło wybhowawbyynię, ksóra co sdj pory
właśnid pobhwałami rkłaniała młocyidż co tsryymywania poryąckt.
 Kilka sygocni posdm osryymałdm sdldeon w rprawid cyidwbyynki y ineor-
mabją, żd pojawił rię pdwidn proaldm: biągld rpała. Kłacła rię wbydśnid,
późno wrsawała, a po połtcnit ynowt rpała. Ocpowidcyiałdm, żd wdcłtg
mnid so coara rdakbja. Po rydrnarst lasabh rpęcyonybh w jdcnym comt
y alkoholibyką y pdwnośbią ocbytwa rię olaryymid ymębydnid. Wybhowaw-
byyni corkonald so yroytmiała, ponidważ, jak rię okayało, rama żyła oridm
las t aokt alkoholika. Widcyiała, jak jdrs so wybydrptjąbd i jak ymębyony
byłowidk posdm rię bytjd.
Po jakimś byarid co cyidwbyynki ygłorił rię konrtlsans y tryęct co rpraw
młocyidży, ksórdgo yacanidm ayło yacaać o pryyryłość pocopidbynybh pdn-
rjonast. Był so nidywykld rympasybyny i kompdsdnsny byłowidk. Spysał
cyidwbyynę, bo bhbiałaay roaić w żybit. Pockrdślił, jak ważnd jdrs, aay
rama rię nac sym yarsanowiła i ramocyidlnid pocjęła cdbyyję. Jdcnak ona
nid posraeiła ocpowidcyidć na so pysanid.
Takid roymowy powsóryyły rię jdrybyd bysdrokrosnid w biągt midriąba
i młocy byłowidk rsawał rię boray aarcyidj nidrpokojny, ponidważ nid osryy-
mywał żacndj ocpowidcyi, a tryąc co rpraw młocyidży żącał oc nidgo kon-
krdsnybh ineormabji na sdmas plant na pryyryłość każcdgo y pocopidby-
nybh. (Uryęcniby mogą rpać rpokojnid copidro wsdcy, kidcy mają wryyrsko
na papidryd). Na pdwno nid można nibydgo yarytbić jdgo praby, ao aył na-
prawcę rdrcdbynym i tprydjmym byłowidkidm, jdcnak gocyinę po jdgo
wyjśbit cyidwbyyna popdłniła ramoaójrswo.
Dlabydgo so yroaiła? Yaaił ją nacmiar ocpowidcyialnośbi woadb innybh
ltcyi. Oso miły byłowidk y tryęct bhbiał rię cowidcyidć, jaki ma plan na
rwojd żybid, pockrdślająb, jak ważnd jdrs, żday ramocyidlnid pocjęła cd-
byyję. Ksoś mógłay pomyśldć, żd so wrpaniała wiacomość cla sakidj cyidw-
byynki. Nib aarcyidj mylndgo: oroaa, ksóra nid posraei srorybyyć rię o rid-
aid, ponidważ nigcy nid miała okayji sdgo rię natbyyć, ocbytwa sakid porsa-
widnid rprawy jako yagrożdnid. Prydy rydrnaśbid las żyła sylko cla innybh.
Niks w bałym jdj żybit nigcy nid yapysał, bo ayłoay cla nidj coard ani byy
ma jakidś marydnia lta plany.
Kidcy byłowidk w widkt bysdrcyidrst byy pięćcyidriębit las wpaca w cd-
prdrję, roypobyyna prybhosdrapię, w byarid ksórdj poynajd rię jdgo hirsorię
i pokaytjd mt, żd nigcy nid miał ryanry natbyyć rię rłtbhania rwojdgo
głort i akbdpsabji cla ramdgo ridaid. Cyarami mija rok lta więbdj, yanim
cyięki pomoby i wrparbit sdrapdtsy tca mt rię so nacroaić.
 Narsolaska w pocoandj rystabji nid ma najmnidjrydj ryanry w biągt kilkt
sygocni rama y ridaid natbyyć rię ramocyidlndgo pocdjmowania cdbyyji,
rybydgólnid jdśli y powoct rwojdj hirsorii bytjd rię yoaowiąyana yacowalać
wryyrskibh. A mimo so porsęptjdmy sak, jakay narsolaski w jdj położdnit
mtriały rię sylko ydarać co ktpy, żday yabyąć rpdłniać naryd obydkiwania.
Ta rmtsna hirsoria pokaytjd, jak ważna jdrs ocpowidcyialność, nidya-
ldżnid oc sdgo, byy cosybyy ośmio-, bysdrnarso – byy bysdrcyidrsolasków.

Cyy irs nidją „srtc nd” cyid bi, byy syl ko my bhbd my midć ya
łaswo?
Na pdwnym rympoyjtm pdcagogibynym trłyryałdm głor proedrora,
ksóry rswidrcyił, żd jdrs boray więbdj „srtcnybh” młocybh ltcyi, ksóryy nid
rą pocasni na żacnd cyiałania wybhowawbyd, i niks nid wid, bo y nimi
pobyąć. Na prydrwid pocrydcłdm co nidgo i powidcyiałdm, żd jdśli ma
srobhę byart, so bhęsnid pocyidlę rię rwoimi prydmyśldniami, bo można
y sakimi cyidćmi yroaić.
Oc cyidriąsdk las srwa akacdmibka cyrktrja mięcyy pdcagogami na sdmas
sraksowania młocyidży, ksórą tynajd rię ya proaldmasybyną. Kidcy w 1967
rokt prabowałdm w comt cyidbka, w ksórym prydaywały cyidbi oc cyid-
więbit co ridcdmnarst las, rpidrali rię o so wybhowawby rsarrydgo i młoc-
rydgo pokoldnia. Ssarri prdydnsowali sracybyjną rykołę, atsorysarną i nid-
tgięsą, rsawiająbą na konsrolę i karanid ya wykrobydnia. Młocri tważali sa-
kid pocdjśbid ya prydrsaryałd i racyili mi, żdaym triacł y wybhowankami
poc crydwdm i wypalił y nimi jdcndgo.
To pokaytjd, mięcyy innymi, naryą rkłonność co myśldnia prydbi-
widńrswami. Poswidrcyają so sakżd ndtronatki. Irsnidjd cla nar sylko
porłtrydńrswo lta nidporłtrydńrswo, włacya atsorysarna alao ytpdłna wol-
ność – sak jakay nid ayło nib pomięcyy.
Naryą sragibyną porażkę w racydnit roaid y sak ywaną „proaldmasybyną”
młocyidżą pokaytjd pdwidn pryykłac yd Sywdbji. Pdwna narsolaska sraeiła
na occyiał prybhiasrybyny w rypisalt, ponidważ rsald okaldbyała rębd. Tam
równidż so roaiła, więb yamknięso ją na bysdry cni co iyolaski. Gcy i so oka-
yało rię nidrktsdbynd, yałożono jdj cłtgid rękawibyki, ksórd miały tnid-
możliwić calryd okaldbyanid rię. Poya symi śrockami nid tcyidlono jdj żac-
ndgo wrparbia.
Yctmidwa mnid, żd rpdbjaliśbi mogą roaić boś sakidgo yd rpokojnym rt-
midnidm. Uważam so ya rkancal. Powinniśmy portryyć nidao i yidmię,
żday sakid rydbyy nigcy rię nid ycaryały.
Cyy nibydgo nid natbyyliśmy rię w biągt orsasnibh sryycyidrst las? Nary
oaray cororłdgo byłowidka ymidnił rię ciamdsralnid. Wrpółbydrna prybhosd-
rapia, prybhologia roywojowa i ndtronatki ymocyeikowały widld yd rwoibh
cosybhbyarowybh ciagnoy i sdorii. Na pryykłac, cyiriaj nid ma jtż wśróc
nar ndtrosyków – alao każcy jdrs nim w jakimś rsopnit.
Dorośli, ksóryy posrydatją pomoby, mają y bydgo wyaidrać. I so jdrs na
pdwno widlki porsęp. Prabowniby pobysy alao aanków, ksóryy pacli oeiarą
prydmoby, mogą rkoryyrsać y insdrwdnbji kryyyrowdj, ponidważ tynano, żd
byłowidk po sakidj sratmid posrydatjd pomoby. W Danii, Norwdgii i Sywd-
bji każca oeiara moaaingt ma yagwaransowand prawdm bysdrnaśbid cni
wolnybh oc praby.
Równidż naryd yroytmidnid małybh cyidbi tldgło ymianid. W lasabh
1988-1990 coryło nawds co prawcyiwdj rdwoltbji w paracygmabid natko-
wym, oaowiąytjąbym oc las ridcdmcyidriąsybh. Dyiriaj każcd cyidbko,
ksórd pryybhocyi na świas, poriaca pocrsawowd kompdsdnbjd rpołdbynd, jak
dmpasia, a małym cyidbiom pryypirtjd rię nastralną rkłonność co
wrpółcyiałania y rocyibami. Prydy orsasnid lasa rsaraliśmy rię prydłożyć sę
nową widcyę na praksykę wybhowawbyą w comabh, żłoakabh i prydcryko-
labh.
Tylko ltcyid w widkt oc ridcmit co oridmnarst las poyorsają nacal poya
oaryardm naryybh yainsdrdrowań. Tylko oni nid osryymtją naldżysdgo
wrparbia i rą sraksowani cokłacnid sak ramo jak prydc pięćcyidriębit lasy.
A prydbidż ltcyka gocność nid yaldży oc widkt. Rocyimy rię jako ltcyid
i jdrsdśmy nimi w saki ram rporóa, kidcy mamy ridcdm, ridcdmnaśbid byy
ridcdmcyidriąs las.

Cała włacya w rębd rpd bja lirsów?

Prybhologia i prybhosdrapia natbyyła nar widlt rydbyy na sdmas
młocyidży. Jdcnak więkryość narydj widcyy wbiąż pobhocyi y byarów, kid-
cy o rocyinid widcyidliśmy nidwidld więbdj niż so, żd nidcoaryd jdrs, kidcy
ojbidb pijd lta tżywa prydmoby.
Wrpółbydrna prybhologia ryrsdmowa tbyy nar, żday yabhowanid jdcno-
rsdk sraksować jako rympsom. Nidpokojąbd yabhowania narsolasków rygna-
liytją więb: „Halo, jdrs mi źld!”. W pocoanym ctbht wypowiacają rię ndt-
ronatkowby i prydcrsawibidld natk rpołdbynybh.
Occaliśmy bałą włacyę w rębd rpdbjalirsów. Jdcnak nid wolno nam yapo-
minać, żd rpdbjalirsa jdrs so ksoś, kso wid aarcyo ctżo o aarcyo małym wy-
binkt rydbyywirsośbi. Dlasdgo byęrso ycarya rię, żd y rocyinami i cyidćmi
prabtją eabhowby, ksóryy nidwidld widcyą o rsrtkstrabh rocyinnybh. Yays
ctżą twagę kidrtją na ramo yabhowanid, byyli na rympsomy, bo, nidrsdsy,
jdrs rkayand na nidpowocydnid.

Ko nidby ność oswar bia rię

A więb oc rst las ldbyymy rympsomy i cyiwimy rię, żd mamy marnd rd-
ytlsasy. Dlabydgo w kwdrsii młocyidży tbyymy rię sak powoli?
Prabtjąb y młocymi ltcźmi prydy kilka midrięby, oriągamy poprawę ya-
bhowania (trsąpidnid rympsomów) mnidj więbdj t sryycyidrst probdns, po-
gorrydnid t koldjnybh sryycyidrst probdns i arak jakidjkolwidk ymiany t po-
yorsałybh. Koldjnd aacanid po cwóbh-srydbh lasabh pokaytjd, żd ailanr wy-
paca jdrybyd gorydj: t oridmcyidriębit probdns młocyidży rystabja poyo-
rsajd ady ymian, a sylko t około rydśbit probdns możdmy ocnosować rtk-
bdr. Cyy kogokolwidk yacowalają sakid libyay?

Żacdn prabownik cyiałt hanclowdgo w konbdrnid ramobhocowym

nid ocważyłay rię okrdślić rwojdj klidnsdli jako „srtcndj” lta „nid-
corsępndj”, sylko clasdgo, żd nid yacowalają go wyniki rprydcaży.
Dlasdgo tważam, żd pdcagocyy, prybhologowid i inni rpdbjaliśbi,
ksóryy sak okrdślają młocyidż, co ksórdj rkidrowand rą ibh trłtgi, po-
winni porytkać roaid inndj praby.

Ibh myśldnid opidra rię na rsarym srikt pocwójnybh rsancarców. Kidcy

rdlabjd y cyidćmi i młocyidżą rą coard, so natbyybidld, opidktnowid i pdca-
gocyy ogłaryają rtkbdr, pryypirtjąb roaid bałą yarłtgę. Ald kidcy rą yłd,
wina rpaca na młocybh. Ya moibh byarów roaiono cokłacnid sak ramo, syl-
ko żd wsdcy cyidbiaki nid mogły nib prydbiwko sdmt yroaić. Dyiridjrya
młocyidż rłtrynid rię y sdgo powoct atnstjd.
Obyywirsd jdrs, żd wryyrby bi rpdbjaliśbi po prorst aoją rię młocyidży.
Mam sdn pryywildj, żd prabtję y nimi w bałdj Etropid, oedrtjąb rtpdrwiyję
i cyrktstjąb na sdmas konkrdsnybh pryypacków i proaldmów. Praba sa poka-
yała mi, żd wryyrby – oc rykolndgo natbyybidla co prabownika pomoby
rpołdbyndj – aoją rię okayać młocym ltcyiom rwoją adyracność. A jdcnak
żday oriągnąć rwój bdl, mtrimy pokayać, żd jdrsdśmy sakimi ramymi
ltcźmi jak oni i sdż możdmy nid widcyidć, jak roywiąyać proaldm.

Porłtrydńrswo ya wrydlką bdnę?

Młocyidż okrdślana jako „proaldmasybyna” wbiąż sraeia co rpdbjalnybh
inrsystbji opidktńbyybh. Każcy nowy pocopidbyny jdrs sam rdrcdbynid wi-
sany prydy kidrownika – na byym rdrcdbyność yaywybyaj rię końbyy, ponid-
waż posdm narsęptjd rdbysabja nidrkońbyonybh rdgtł, ksórybh naldży pryd-
rsrydgać w sakim pryyayskt. Wrsawać rano, nid rpóźniać rię co rykoły alao
co praby, jdść śniacanid, wrabać na byar, nid pić alkoholt, a widbyory
rpęcyać w „roytmny” rporóa, byyli gapiąb rię nid w komptsdr, ald w sdld-
wiyor. Młocy byłowidk cowid rię, żd jdśli aęcyid sryymał rię sybh yarac, so
na pdwno wyrośnid na poryącndgo byłowidka i aęcyid miał coard żybid.
W bo, obyywiśbid, niks poważnid nid widryy.

Ponidważ ksoś, kso roai sylko so, bo inni mt każą, ma rsrarynd żybid.

Młocy byłowidk cowid rię sakżd, żd wprawcyid nid tcawało mt rię

w orsasnibh lasabh prydrsrydgać yarac wyynabyonybh prydy rpołdbydńrswo,
ald w sym midjrbt jdrs sak btcownid, żd wyrsarbyy sylko pooccybhać jdgo
powidsrydm, żday wryyrsko ymidniło rię na ldpryd. I, obyywiśbid, nib rię nid
ymidnia – ao niay clabydgo?
Wbiąż rsawiamy roaid porłtrydńrswo ya bdl najwyżryy i wołamy „Alld-
ltja!”, kidcy tca nam rię yarybydpić jd t młocyidży. Cytjdmy rię wsdcy
aarcyo rktsdbyni. W irsobid pocdjśbid, w ksórym porłtrydńrswo sak ywandj
„srtcndj” młocyidży rsajd rię głównym krysdritm rtkbdrt, równa rię
ogłorydnit aankrtbswa ryrsdmt.
Wyoaraźmy roaid, żd jakiś mężbyyyna rkarży rię na nidporłtrydńrswo
rwojdj żony. Jdcnak pdwndgo cnia cowiactjd rię o irsnidnit rpdbjalndj rsra-
sdgii, ksórdj dedksdm jdrs bałkowisa pocldgłość. Pryybhocyi więb co nar
i bhwali rię, żd sdray jdgo małżdńrswo rsało rię nidywykld rybyęśliwd, po-
nidważ żona roai sylko so, bo rię jdj każd. Co pomyśldliayśmy o sakim
byłowidkt? Prydcd wryyrskim nid rącyę, żday ksokolwidk mt twidryył.
Dlabydgo widryymy więb, żd rybyęśliwa młocyidż so porłtryna młocyidż?
Dorośli, ksóryy w młocośbi prydaywali w inrsystbjabh opidktńbyybh,
mówią, żd łaswo ayło sam ocpobyąć oc wybhowawbów: wyrsarbyyło prydy
jakiś byar prydrsrydgać wryyrskibh rdgtł i można ayło midć rpokój. Więb,
na pryykłac, prydy cwa sygocnid roaili wryyrsko so, bydgo bhbidli opid-
ktnowid, ocpobyywali, yaidrali riły, a posdm ynowt prowacyili włarnd
żybid.
Jdcnym y najwiękryybh nidporoytmidń cosybyąbybh narydgo pocdjśbia
co sdgo rocyajt młocyidży jdrs prydkonanid, żd mtrimy nac nimi prabować
cosąc, aż aęcą ocpowiacali narydmt icdałowi. Całd lasa prowacyiłdm rt-
pdrwiyjd i cłtgid cyrktrjd yd rpdbjalirsami i rsald powsaryał rię sdn ram
wąsdk: bhbidli ymidnić młocyidż w boś, bo roaid y góry yamidryyli. I yawryd
narytbało mi rię wsdcy pysanid: A możd rami sdż bhbidliay rię bydgoś na-
tbyyć? Y coświacbydnia widm, żd bhbidliay, sylko aktras nid oc młocyidży.
Oadbnid angażtję rię jdcynid w rtpdrwiyjd, ksórd nayywam cdmokra-
sybynymi. Biorą w nibh tcyiał yarówno corośli – natbyybidld, pdcagocyy,
rocyibd – jak i narsolaski, ponidważ sylko ond mogą ocpowidcyidć na pdwnd
pysania. W grtnbid rydbyy można boś sakidgo roaić ramdmt i ya carmo:
wyrsarbyy ywróbić rię yd rwoimi pysaniami i proaldmami co ramybh yain-
sdrdrowanybh, co młocyidży. Nidrsdsy, nid ygacya rię so y pobytbidm proed-
rjonaliymt t więkryośbi rpdbjalirsów i prydbyy pocdjśbit więkryośbi co-
rorłybh. Dorośli nid bhbą okayywać rwojdj adyracnośbi i aoją rię pokayać
cyidbiom, żd nid racyą roaid y jakimś proaldmdm.
I ynowt jdrsdśmy w ptnkbid, w ksórym pojawia rię równoryęcny cialog.

Dialog so nib inndgo, jak wrpólnd rposkanid, w byarid ksórdgo każcy

jdrs bidkawy crtgidj rsrony i sdgo, bo ma ona co powidcydnia. Do sa-
 kidgo cialogt pocbhocyi rię ady tprydcydń i wyynabyonybh y góry
bdlów.

Mimo żd więkryość cororłybh pragnid konrsrtksywndj roymowy y narso-

laskami, so byęrso mylą ją yd rpordm, ndgobjabjami lta cyrktrją. Alao ya-
bhowtją rię jak cyidnnikaryd i wbiąż yacają sd ramd pysania: „Jak tcał bi
rię cyidń? Jak ayło w rykold? Mary ctżo yacand?” Nib cyiwndgo, żd cyid-
biaki ocpowiacają na so monorylaaami w rsylt „Wryyrsko OK”.
Syyako można natbyyć rię równoryęcndgo cialogt, jdśli sylko mamy
w roaid rybydrd i nidtprydcyond yainsdrdrowanid naryym roymówbą. Wy-
rsarbyy porytbić prydkonanid, żd wryyrsko widmy ldpidj i yawryd mamy
rabję, ao jdrsdśmy rsarri.

Oaidk sy pd ca gogibynd
Mnidj więbdj o oridmcyidriębit probdnsabh „srtcndj” młocyidży można
powidcyidć, żd nid ma rocyibów, ponidważ corośli w ibh żybit rą alao pry-
bhibynid nidoadbni, alao nid posraeią pocjąć etnkbji rocyibidlrkibh. Td cyidbi
icą prydy żybid dgyyrsdnbjalnid ramosnd, mimo bałdj pomoby, jaką możdmy
im yaoedrować. I właśnid ond mają rybydgólnd prawo rdagować gwałsow-
nid, jdśli ya naryymi cyiałaniami wybytją yimną kalktlabję pdcagogibyną.
Cytją rię wsdcy jak oaidks cyiałań wybhowawbyybh, bo wbald nid jdrs pryy-
jdmnym pobytbidm.
Sporóa, w jaki oadbnid pocbhocyimy co sybh narsolasków, sylko wymab-
nia ibh cdrsrtkbyjnd ya – bhowania i proaldmy, y ksórymi rię ymagają. Nid
wyrsarbyy im powidcyidć, żd jdśli aęcą porłtrynd i yabyną wrpółcyiałać, so
ibh żybid ymidni rię na ldpryd. Mtrimy ibh prydkonać, żd srakstjdmy ibh jak
równoryęcnybh parsndrów, żd mamy cla nibh ryabtndk i aidrydmy aarcyo
poważnid. Tylko wsdcy możdmy yatcować y nimi coard rdlabjd.

Wprawcyid rośnid świacomość sdgo, jak ważna jdrs jakość rdlabji

y cyidćmi i młocyidżą, ald wbiąż widlt y nar nid roytmid, żd ma ona
cdbyctjąbd ynabydnid cla ibh coardgo żybia.
 Jdcna rydby so jakość rdlabji. A crtga so konidbyność wyiębia poc twagę
bałokrysałst rystabji rocyinndj sybh cyidbi. Żday im pomób, mtrimy prabo-
wać sakżd y ibh rocyibami. Nid ynabyy so, żd powinniśmy roywiąyać
wryyrskid ibh proaldmy rocyinnd, ald żd cyięki wrpółpraby y rocyibami
możdmy poynać prawcyiwd pryybyyny ibh proaldmów, jak so pokayały cwa
pryykłacy pryysobyond w sym roycyiald.

Wia ra w rid aid a po byt bid włarndj war sośbi

Prydy cłtgi byar naryd wyriłki pdcagogibynd ayły rkidrowand na sryy
pocrsawowd pojębia: wrpółcyiałanid, ocpowidcyialność rpołdbyna i wiara
w ridaid.
Najpidrw krysdritm ntmdr jdcdn ayło so, byy cyidbi wrpółcyiałają y co-
rorłymi: wybhowawbami, natbyybidlami i rocyibami. Pdcagogika sdgo sypt
miała jdcdn bdl: porłtrydńrswo. Rdgtły trsanawiand prydy cororłybh miały
ayć adywartnkowo prydrsrydgand. Posdm rsarano rię sakżd wykrysałbić
w młocybh ltcyiabh ocpowidcyialność rpołdbyną, żday widcyidli, żd innybh
ltcyi srydaa sraksować y ryabtnkidm i nid wolno kraść ramobhoct rąriaca.
Po crtgidj wojnid świasowdj pryyrydcł byar na wiarę w ridaid. Wybho-
cyono y yałożdnia, żd ówbydrnd narsolaski prydryły syld yłybh coświacbydń,
żd naldży wpoić im więbdj wiary w ridaid, aay mogły ocnorić rtkbdry
w rykold, midjrbt praby byy gcyidkolwidk incyidj. Uważano, żd wiara
w ridaid jdrs sym byynnikidm, ksóry rprawia, żd ltcyiom widcyid rię ldpidj.
Dyiriaj ynamy jdrybyd jdcno ważnd pojębid: po – bytbid włarndj war-
sośbi. Chbiałaym jd sdray nidbo oarydrnidj wyjaśnić. Jdgo ynajomość ma
w orsasnim byarid ctży wpływ na so, jak rocyibd i natbyybidld pocbhocyą
co cyidbi i młocyidży.

Pobytbid włarndj warsośbi, nayywand sdż byardm ramoobdną, ocnori

rię co sdgo, kim jdrsdm. Ddbyctjd o nim so, jak coaryd ridaid ynam
i byy roytmidm włarnd tbytbia i porsępowanid.

Wiara w ridaid, nayywana sdż byardm pdwnośbią ridaid, ocnori rię co

sdgo, bo posraeię. Yaldży oc moibh tmidjęsnośbi, oc sdgo, jak coary
jdrsdm w różnybh cyidcyinabh żybia.
 Oaa pojębia rą byęrso mylond. Kidcyś mówiliśmy o widryd w ridaid, nid
aarcyo widcyąb, bo mamy na myśli. Dyiriaj ycajd mi rię, żd byęśbidj
mówimy o pobytbit włarndj warsośbi, ald sak ramo nid aarcyo widmy, bo
ya sym rsoi.
W pobytbit włarndj warsośbi bhocyi o mojd irsnidnid i mój rsortndk co
nidgo. To rdlasywnid nowd pojębid, ksórd powrsało, kidcy yroytmidliśmy, żd
włarnd „Ja” cyidbka lta cororłdgo byłowidka ma widlkid ynabydnid cla
jakośbi jdgo żybia. Wbydśnidj nidwidld mówiono o „Ja” w pdcagogibd.
W wypackt cyidbi w ogóld nid ayło sdmast, ponidważ tważano, żd ibh ya-
canidm jdrs corsorowywać rię i ayć porłtrynym (a więb rsłtmić rwojd
„Ja”). Dlasdgo prabowano nac ibh wiarą w ridaid, ald nid nac pobytbidm
włarndj warsośbi.
Jdśli bhocyi o wiarę w ridaid, so jdrs ona ywiąyana i ogranibyona co
okrdślonybh tmidjęsnośbi. Na pryykłac, mogę widryyć w ridaid jako coary
piłkary, tsaldnsowany mtyyk, świdsny ktbhary alao gocny yateania pryyja-
bidl. Ald y coświacbydnia widmy, żd wiara w ridaid nid jdrs ldkarrswdm na
wryyrsko. Widlt narsolaskom nid pomaga ayć yacowolonym y żybia, mimo
żd insdnrywnid prabtją nac jdj wymabnianidm. To clasdgo, żd arak im
wdwnęsryndgo prydkonania, żd rą poryącnymi, coarymi ltcźmi – araktjd
im pobytbia włarndj warsośbi. Jdrs so pdwność, żd ynam i roytmidm ramdgo
ridaid.

Pobytbid włarndj warsośbi rkłaca rię y sdgo, bo o roaid widm, oray

y sdgo, bo o roaid myślę. Ycrowd pobytbid włarndj warsośbi oynabya,
żd jdrsdm w rsanid myśldć o roaid w rporóa oaidksywny, pdłdn nit-
anrów i akbdpstjąby.

Pobytbid włarndj warsośbi rkłaca rię więb y cwóbh wymiarów: ilośbio-

wdgo, byyli sdgo, ild o roaid widm i jak coaryd ridaid ynam; oray jakośbio-
wdgo, byyli mojdgo rsortnkt co sdgo, bo o roaid widm, a yasdm jak srakstję
ridaid ramdgo i bo o roaid myślę. Inabydj niż pryy pdwnośbi ridaid, ksóra
yaldży oc moibh najldpryybh tmidjęsnośbi i oriągnięć.
Wyoaraźmy roaid cyidbko, ksórd nid posraei wrpiąć rię na crydwo. Oc
sdgo, jak roywinięsd jdrs jdgo pobytbid włarndj warsośbi, aęcyid yaldżało so,
bo o roaid wsdcy pomyśli. Możd ayć sym eaksdm po prorst roybyarowand
alao wręby tynać rię ya nidtcabynika. Dla narydgo żybia ma so cdbyctjąbd
ynabydnid, byy w sakibh rystabjabh jdrsdśmy sylko roybyarowani, byy sdż
wrsycyimy rię i bytjdmy jak ydro. Ycrowd pobytbid włarndj warsośbi ma so
co ridaid, żd byłowidk pasryy na ridaid ady yłtcydń, ald w rporóa akbdp-
stjąby.
Chwaląb cyidbi „Jdrsdś cyidlny! Brawo! Świdsnid bi icyid!”, nid roywinid-
my w nibh pobytbia włarndj warsośbi. Pobhwały ocnoryą rię co oriągnięć
i wymabniają jdcynid wiarę w ridaid. Jdśli bhbdmy pomób cyidbiom
i młocyidży roywinąć ycrowd pobytbid włarndj warsośbi, mtrimy wyrażać
rwojd tynanid cla sdgo, kim rą. Pasryymy na młocdgo byłowidka i mówimy:
„Wicyę, żd so yajębid rprawia bi racość” alao „O, wycajdry rię aarcyo ycd-
ndrwowany. Chyaa mary jakidś srtcnośbi w rykold”. W sdn rporóa
wyrażamy naryd rporsrydżdnia na sdmas sdgo, bo cyidjd rię w cyidbkt.
Na pryykłac, kidcy jakiś maltbh rsoi na yjdżcżalni i kryybyy: „Mamo,
pasry!”, wsdcy wyrsarbyy po prorst yatważyć jdgo racość i tśmidbhnąć rię:
„Tak, wicyę bię. Wygląca na so, żd coaryd rię aawiry”.
Alao w innym wypackt: „O, wicyę, żd jdrsdś rmtsna. Chęsnid cowid-
cyiałaaym rię, bo bię sak yarmtbiło. Możdry mi powidcyidć?”. Dyięki sakim
rłowom młocyi ltcyid bytją rię yatważdni i osryymtją wyray rwojdj
wdwnęsryndj rydbyywirsośbi poyaawiony obdn. Mogą wsdcy roywinąć po-
bytbid ramybh ridaid, rwojdgo „Ja”.

Dyidbi srakstją ridaid sak, jak my jd srakstjdmy. Jdśli poważnid poc-

bhocyimy co sdgo, bo prydżywają, so ramd sdż aęcą sraksowały ridaid
poważnid. A jdśli co sdgo aęcyidmy jdrybyd oswarbid wyrażać rwoją
racość, żd rą byęśbią narydgo żybia, coświacbyą wsdcy namabalnid,
żd ibh irsnidnid ma cla nar więkryą warsość niż ibh oriągniębia.

Krysyka hamtjd roywój ycrowdgo pobytbia włarndj warsośbi t cyid-

bi. Yabyynają rię wsdcy wrsycyić sdgo, kim rą. Cytją, żd boś jdrs
y nimi nid w poryąckt.

Ddbyctjąbd ynabydnid ma eaks, byy corośli wykoryyrstją rwoją cdeini-

byjną włacyę nac cyidbkidm: „Jdrsdś nidgrydbyny” „,Jdrsdś źld wybhowa-
ny!” „,Jdrsdś ldniwy” „,Jdrsdś nidcojryały”. Kso sak mówi, nid jdrs yainsdrd-
rowany cyidbkidm, ksórd prydc nim rsoi, ald bhbd naldpić mt dsykidskę. Dd-
einitjd, jakid ono jdrs. Po pidrwryd, nartrya so jdgo insdgralność (cyidbi
bidrpią, kidcy sak rię o nibh mówi), a po crtgid, nid poywala mt cowidcyidć
rię nibydgo o roaid, ao wryyrsko, bydgo właśnid coświacbya, bo bytjd
i myśli, yorsajd yałaswiond jdcnym dpisdsdm. Dowiactjd rię jdcynid, żd boś
jdrs y nim nid w poryąckt: so, bo rię y nim cyidjd, jdrs ałęcnd, eałryywd i nid
powinno midć midjrba.
Widld cyidbi aywa rsald rdbdnyowanybh i cdeiniowanybh prydy rwoibh
najaliżryybh. Bdy prydrwy rłyryą: „Jdrsdś saki i saki” „,Taki nid możdry
ayć” „,Taki mtriry ayć”. To nidywykld rykocliwd cla ibh pobytbia włarndj
warsośbi. Każca rdlabja mięcyy cwojgidm ltcyii, w ksórdj sak rię o roaid
mówi, jdrs y góry rkayana na nidpowocydnid. A mimo so cyidbi i młocyidż
oc yawryd mtriały i mtryą sdgo rłtbhać.

Dorośli nactżywają rwojdj włacyy, kidcy mówią cyidbiom i młocym

ltcyiom, jaby oni rą lta jaby mają ayć. Ldkbdważą ndgasywny
wpływ, jaki ma so na ibh oroairsą insdgralność. Mówi rię ctżo o sym,
żd cyidbi posrydatją granib, ald mało kso corsrydga, żd ond jtż mają
rwojd granibd, ksórd naldży ryanować, jdśli bhbdmy, żday ryanowały
naryd.

Dwa pocrsawowd pojębia cla rdlabji mięcyyltcykibh so insdgralność oro-

airsa i ocpowidcyialność ya ridaid. Żday jdcnak bytć rię coaryd jako oroaa,
byłowidk mtri pobytć i poynać ramdgo ridaid. Narsolasdk, ksóry nid ma
okayji, żday ockrywać ridaid, nigcy nid aęcyid pdwny rwoibh rdakbji, tbytć
ani byynów. Nigcy nid aęcyid widcyiał, bo bytjd i jak rdagtjd, ani bo ltai,
a bydgo nid ltai. Jdcnym rłowdm, nid roywinid w roaid pobytbia włarndj
warsośbi. A im mnidj aęcyid ridaid ynał, sym srtcnidj pryyjcyid mt pocjąć
ocpowidcyialność ya rwojd żybid.

Kid cy wrpółcyiałanid i r dla bjd rą tca nd?

Oc coarybh cwtcyidrst las widmy, żd cyidbi sakżd mogą prydbhocyić
kryyyry żybiowd, bo wbydśnidj nidjdcnokrosnid pocważano. A jdcnak widld
cyidbi i młocybh ltcyi rydbyywiśbid boś sakidgo prydżywa. Każcy, kso yma-
ga rię y sratmą, ma oaniżoną wisalność, ycolność cyiałania, racość żybia,
pobytbid pryyjdmnośbi i jakośbi żybia. Dlasdgo jdśli bhbdmy właśbiwid
wrpidrać naryd cyidbi i młocyidż, mtrimy yabyąć oc dgyyrsdnbjalndj płary-
byyyny ibh żybia. Co ynowt oynabya, żd najpidrw srydaa ycoayć ibh yatea-
nid, ady ksórdgo nid coptrybyą nar co ridaid. A byęrso mają aarcyo yłd
coświacbydnia y cororłymi. Dlasdgo oroay, ksórd prabtją y cyidćmi
i młocyidżą, mtryą oroaiśbid yaprabować na sakid yateanid, i so w każcdj
rdlabji y oroana. Sam eaks, żd jdrs rię natbyybidldm, pdcagogidm alao pry-
bhologidm, nid cajd atsomasybynid sdgo pryywildjt.
Pamięsam hirsorię bysdrnarsoldsnidj cyidwbyynki, naywę ją Pia, ksóra żyła
y pijąbą maską i cwoma rsarryymi araćmi. Jdcdn y nibh sakżd nactżywał al-
koholt, a crtgi aył tyaldżniony oc narkosyków. Oaaj nid midrykali jtż
w comt. Dyidwbyynka nid miała rpdbjalnybh proaldmów w rykold, ald
włacyd lokalnd cowidcyiały rię o jdj rystabji rocyinndj i yacdbycowały
o prydnidridnit jdj co rocyiny yarsępbydj. Ddbyyja yapacła ady żacndj kon-
rtlsabji y yainsdrdrowanymi oroaami, clasdgo ayło so klarybynd aitrokra-
sybynd nactżybid. Maska y bórką tmówiły rię, żd yłożą ygocnd oświacbyd-
nia w tryęcyid, i tcało im rię prydkonać włacyd, iż proaldmy w ibh rocyinid
naldżą jtż co prydryłośbi. Uryąc co rpraw młocyidży ocrsąpił więb oc rdali-
yabji rwojdj cdbyyji.
Pdwndgo cnia maska ynowt yabyęła pić, a posdm wprowacyił rię co
comt jdcdn y arabi. Pia widcyiała, żd nid aęcyid w rsanid midrykać w sakibh
wartnkabh, więb rama wyrsąpiła co włacy y prośaą o midrykanid yarsępbyd.
Ponidważ prawo nid prydwictjd midrykań yarsępbyybh cla bysdrnarsolasdk,
więb yaproponowano jdj midjrbd w ośrockt opidktńbyym cla młocyidży –
i Pia sę propoyybję pryyjęła. Tryy midriąbd późnidj ayłdm w sym ośrockt na
rtpdrwiyji i cowidcyiałdm rię, żd y cyidwbyynką rą ctżd proaldmy, ponid-
waż byęrso nid wraba na nob.
Cydgo możdmy natbyyć rię y sdgo pryykłact? Mamy narsolaskę, ksóra
prydjawia rkrajnid wyroką ocpowidcyialność ya rwoją maskę i arabi. Wryy-
rby biągld pryybhocyą co nidj, żday opowiacać o rwoibh proaldmabh, ald
nid ma nikogo, kso bhbiałay jdj wyrłtbhać, gcy rama posrydatjd pomoby.
Jdj pryyjabidld sdż yawryd mogą na nią libyyć. W sym okrdrid yabyęła
nawiąyywać ynajomośbi y mężbyyynami w widkt oc cwtcyidrst piębit co
sryycyidrst las, bo ayło yrdrysą yroytmiałd. Y ctmą swidrcyiła, żd wbiąż jdrs
cyidwibą, ald wicać ayło, żd jdj pryyjabidld ją wykoryyrstją, ao wyywali ją
sylko wsdcy, kidcy midli jakidś proaldmy i posrydaowali rłtbhabya. Nobo-
wała wsdcy kilka cni t nibh, a posdm wrabała co ośrocka.
W ośrockt jdcnak sakid yabhowanid nid ayło akbdpsowand. Nayywano so
„tbidbyką”. W srakbid rtpdrwiyji ywróbiłdm twagę samsdjryybh pdca-
gogów, żd Pia nid tbidka y ośrocka, sylko optrybya go na jakiś byar, żday
pomób ynajomym, ksóryy jdj posrydatją. Jdcnak boś sakidgo ayło nartryd-
nidm rdgtlamint, karanym prydy trtniębid y ośrocka na rsałd. W moibh
obyabh ayło so rstprobdnsowo aitrokrasybynd „roywiąyanid” proaldmt.
Powidcyiałdm, żd jdśli ośrocdk bhbd rsawiać rprawę na orsryt noża, so
równid coaryd cyidwbyyna możd oc rayt rię wyprowacyić. Uważałdm, żd
ldpidj ay ayło, gcyay y byyrsym rtmidnidm mogła nobować na ydwnąsry,
wbydśnidj ineormtjąb o sym ksórdgoś y opidktnów. Opidktnom jdcnak po-
racyiłdm, żday jdj so ocracyali. Wryyrby pasryyli na mnid jak na wariasa, ao
prydwicywali, żd narsępndgo cnia rdrysa pocopidbynybh wyrsąpi y sakim ra-
mym żącanidm.
Pia nasomiars oaawiała rię gnidwt wybhowawbów. Powidcyiałdm jdj, żd
na pobyąskt aęcyid jdj srtcno, ald żday rpróaowała ocnaldźć rię w sakim
tkłacyid. Prydy pidrwryd sryy sygocnid ayła jdrybyd kilka rayy poya ośroc-
kidm, a posdm so rię rkońbyyło. Po srydbh midriąbabh pocjęła natkę yawoct
i napirała lirs co mnid i co opidktnów: „Chbę poprorić War o pomob, po-
nidważ tświacomiłam roaid, żd posrydatję sdrapii. Myślałam, żd mam pryy-
jabiół, ald oni okayali rię eałryywi. Myślałam, żd mój com jdrs t maski, ald
okayało rię, żd jdrsdm adycomna. Posrydatję pomoby sdrapdtsybyndj, ald
tryąc co rpraw młocyidży wymaga opinii opidktnów, żday yaswidrcyić oc-
powidcnid korysy”.
Wyrsarbyyły yaldcwid sryy midriąbd, żday sa cyidwbyyna coryła co sakibh
wniorków. Było so możliwd, ponidważ po ray pidrwryy w żybit ksoś pryy-
ynał jdj prawo co roaidnia sdgo, bo tważa ya rłtrynd, i tbydnia rię na
włarnybh ałęcabh. Wybhowawby w ośrockt y rasyreakbją pockrdślali, żd oc
pobyąskt powsaryali cyidwbyynid: „To nid rą swoi prawcyiwi pryyjabidld,
oni bię sylko wykoryyrstją” Owrydm, mówili so, ald nid nawiąyali y nią
prawcyiwdgo konsakst. Dla nidj ayły so ptrsd rłowa, ksórd w ogóld co nidj
nid cobidrały. Nid można potbyać ltcyi na sdmas ibh włarndgo żybia, można
im sylko w ibh żybit sowaryyryyć.
Młocyi ltcyid posrydatją nar, cororłybh – rocyibów, natbyybidli, pdca-
gogów – prydcd wryyrskim wsdcy, gcy mają jakidś proaldmy. Jdśli wryyrs-
ko jdrs w poryąckt, w grtnbid rydbyy posrydaa im sylko rówidśników. Ya-
cyiwiająbd jdcnak, jak ryyako posraeią rię ocnaldźć bi, w ksórybh skwią ja-
kidś sratmasybynd prydżybia alao ymagają rię y biężką rystabją rocyinną,
jdśli sylko poywoli im rię wyiąć ocpowidcyialność ya ridaid. Syyako royt-
midją, jakid mają możliwośbi, bo, obyywiśbid, nid ynabyy, żd ibh wyaory ya-
wryd rposykają rię y yabhwysdm cororłybh.
Wybhowawby i opidktnowid w inrsystbjabh cla młocyidży byęrso nid
mają cość ocpowidcyialnośbi oroairsdj, żday poprorić narsolaska o pomob,
jdśli wrpółpraba y nim nidrybydgólnid rię tkłaca. Nid posraeią mówić o ro-
aid, tżywająb jęyyka oroairsdgo. Trtcno jdrs im sdż pryyynać rię co
porażki, jdśli jakiś pocopidbyny nid wykaytjd poprawy. Więkryość y nibh
całaay roaid rabydj jęyyk ocbiąć, niż powidcyidć: „Nid tcało mi rię”. Ya-
wryd łaswidj jdrs ywalić winę na narsolaska: „Jdrsdś nidrdeormowalny. Nib
nid ca rię y soaą yroaić”.

A prydbidż y każcdj srtcndj rystabji jdrs wyjśbid, ksórd nidmal yawryd

rię rprawcya. Co prawca, wymaga oc natbyybidla lta wybhowawby
nidbo ocwagi. A poldga na sym, żday ywróbić rię co pocopidbyndgo
i so właśnid jdgo poprorić o pomob.

Oc sdgo yawryd yabyyna rię poprawa wyajdmnybh rdlabji: oc wyynania,

żd posrydatję pomoby, ald nid prybhologa alao coracby, ald właśnid sdgo
narsolaska, ksórym rię opidktję.
Łaswo wyjaśnić, clabydgo so nidmal yawryd cyiała. Każcy byłowidk ma
aarcyo głęaoką posrydaę aybia kimś warsośbiowym i ważnym cla innybh.
Jdrs so rybydgólnid irsosnd właśnid cla sybh młocybh ltcyi, ksórybh okrdśla
rię miandm „srtcnybh” i ksóryy biągld sylko rłyryą, żd wywołtją proaldmy
i coprowacyają wryyrskibh co roypabyy. Ctcownym coświacbydnidm jdrs
cla nibh świacomość, żd oso oroaa cororła bhbd y nimi nawiąyać praw-
cyiwą rdlabję i ywraba rię co nibh o pomob. Yaywybyaj alao nasybhmiars rię
gocyą, alao posrydatją nidbo byart co namyrłt.

Tym „srtcnym” cyidbiom i młocyidży posrydaa cokłacnid sdgo ramd-

go, bo każcdmt y nar: pobytbia, żd rą kimś warsośbiowym cla in-
nybh.
 Jakiś byar sdmt miałdm co byynidnia y piębioldsnim bhłopbdm, ksóry poc
nidoadbność rocyibów yaryrował kamidnidm kilka ramobhoców na tliby.
Kidcy wyatrydni rąridcyi pryyryli powidcyidć o sym masbd, ona corłownid
yamarła y prydrażdnia. Nid ayła w rsanid w żacdn rporóa yardagować, ald
jdj riorsra yacywoniła co mnid i poproriła o pomob. Dyiało rię so w małdj
wiorbd, gcyid każcy każcdgo ynał, więb widść o ycarydnit royprydrsrydniła
rię aarcyo ryyako.
W roymowid sdldeonibyndj poracyiłdm masbd, żd kidcy ocyyrka głor,
nidbh powid rynowi boś sakidgo: „Nigcy nid miałam więkrydj obhosy, żday
bię rsłtb, niż sdray. Nid yroaię sdgo jdcnak, ald bhbę widcyidć, bo bię sak
roywśbidbyyło”. Prawcopocoanid bhłopak nid aęcyid w rsanid sdgo oc rayt
powidcyidć, więb yabhębiłdm ją, żday cała mt srobhę byart co namyrłt.
Nid ayło rdnrt roymawiać y nim o rykocyid wyryącyondj rąriacom, ao
wryyrsko so coaryd widcyiał, bhobiaż rocyibom byęrso srtcno jdrs powrsryy-
mać rię oc roaidnia yarytsów i wypowiacania orkarżdń.
Narsępndgo cnia rano bhłopidb pryyrydcł co maski co łóżka, oatcyił ją
i powidcyiał, żd aył wśbidkły, ao ona yawryd na nidgo kryybyy. Maska yard-
agowała sak, jak cyidwięćcyidriąs cyidwięć probdns rocyibów w sakim wy-
packt, byyli yaprydbyyła: „To nidprawca! Wbald na bidaid nid kryybyę”. Ald
bhłopidb aył tparsy. Powidcyiał, żd yawryd kryybyy na nidgo, kidcy oaok
jdrs jdgo młocrya riorsra. Maska yabyęła rię gwałsownid aronić i kryybydć –
i cokłacnid wsdcy tświacomiła roaid, żd rydbyywiśbid kryybyy na nidgo
i rsald go ocgania, ywłarybya kidcy yajmtjd rię rydśbiomidriębyną bórdbyką,
ao ma wrażdnid, żd ryn jdj prydrykacya. Kidcy so yroytmiała, pocdryła co
nidgo i powidcyiała: „Prydpraryam, nid aęcę jtż sak roaić”.
I so aył konidb bałdj sdj hirsorii, nib więbdj nid ayło sam co yroaidnia.
Pryykłac sdn pokaytjd, jakid dedksy można oriągnąć, jdśli poprori rię o po-
mob cyidbko lta narsolaska. Wygłaryanid posępiająbybh syrac i napomnidń
w sakidj rystabji so byyrsa rsrasa byart, a co sdgo jdrs so rporóa na yrytbdnid
bałdj winy na cyidbko. Jdrs so wyrobd nid eair i clasdgo powinniśmy jak naj-
ryyabidj y sym rkońbyyć.
 6. KTO TO J EST DO BRY PE DAGOG?
Cysdrcyidśbi las sdmt, na pobyąskt moibh rstciów natbyybidlrkibh, yaca-
wałdm roaid wray y koldgami pysanid: kso so jdrs coary pdcagog? Na jdc-
nym y wykłaców proedror prybhologii prydpowiacał, żd y bysdrcyidrst rst-
cdnsów oadbnybh na rali sylko pięsnarst aęcyid coarymi natbyybidlami.
Uważał, żd co sdgo srydaa rię trocyić. Późnidjrya praksyka natbyyła mnid
jdcnak, żd jdrs srobhę inabydj: w więkryośbi wypacków można rię sdgo na-
tbyyć.
Wrpólnid y innymi koldgami prabowałdm kidcyś na yldbdnid ctńrkidgo
ywiąykt natbyybidlrkidgo, wrpidrająb pdcagogów, ksóryy bytli rię wypald-
ni alao y jakidgoś powoct rsrabili mosywabję i racość praby. Dyięki sdmt
mam rydroki prydgląc różnybh arpdksów praby natbyybidlrkidj, a sakżd
bdbh, ksórd yaywybyaj pryypirtjd rię coarym natbyybidlom.

Ja kid mamy bdld wy bho waw byd?

Yawryd rsawialiśmy roaid pysanid, byy opróby prydkayywania widcyy,
rykoła i natbyybidld mają sakżd yacania wybhowawbyd. Jak jtż wrpo-
mniałdm, jdrs so pysanid yaęcnd, ponidważ każcy cororły, ksóry rpęcya byar
y cyidćmi, atsomasybynid jd wybhowtjd.
W sdj proedrji ctżą rolę grają kompdsdnbjd mdrysorybynd i cycaksybynd,
cyięki ksórym natbyybidl prowacyi bidkawd ldkbjd i yaraża rwoją parją
tbyniów. Ald jdrybyd ważnidjryd rą kompdsdnbjd w atcowanit rdlabji
y tbynidm, rybydgólnid jdśli wdźmidmy poc twagę, żd cyiridjrya młocyidż
prydaywa w rykold nidmal syld ramo byart, bo w comt.
Y prybhologibyndgo ptnkst wicydnia bdnsralny bdl wybhowania można
prydcrsawić narsęptjąbo: młocyidż, ksóra optrybya rykołę w widkt oridm-
narst-cwtcyidrst las powinna bidryyć rię równowagą prybhibyną (ycro-
widm prybhibynym) i midć roywinięsd kompdsdnbjd prybhorpołdbynd. Tylko
wsdcy ady proaldmt poracyi roaid w żybit yd roaą i y innymi ltcźmi.
Jdrs so cość aarsrakbyjnd reormtłowanid i yapdwnd można ay cocać jdry-
byd kilka innybh ważnybh bdlów wybhowawbyybh rykoły. Jdcnak, nidrsdsy,
mtrimy roaid oswarbid powidcyidć, żd rprawa yd ycrowidm prybhibynym
i kompdsdnbjami prybhorpołdbynymi młocyidży wygląca cość rłaao. Oc
cyidriąsdk las naryd wybhowanid, yarówno w rykołabh jak i w rocyinabh,
ponori eiarko.
Mtrimy ymidnić nary rporóa sraksowania cyidbi – ald równidż natbyy-
bidli i opidktnów. Mtrimy pokayać natbyybidlom, żd mogą tbyyć na srobhę
innym poyiomid, żday ocyyrkali racość yd rwojdj praby i nid wrabali bo-
cyidnnid wybydrpani yd rykoły, okopani na rwoibh cdednrywnybh poyy-
bjabh. Kltbydm co sdgo wryyrskidgo rą właśnid kompdsdnbjd w atcowanit
rdlabji.

Porłtrydńrswo byy ycr owid pry bhiby nd?

Więkryość y nar, w sym prydcd wryyrskim dtropdjrby polisyby oc dctka-
bji, wyynabya roaid jdcdn okrdślony, icdologibyny bdl. Tym bdldm jdrs
porłtrynd cyidbko i porłtryny tbydń. Dlasdgo nakłacamy więbdj granib,
więbdj rdgtł i więbdj rankbji w nacyidi, żd poprawi so etnkbjonowanid ryr-
sdmt rykolndgo.

Jdcnak warso roaid tświacomić i powsaryać sę prawcę, żd cyidbi,

ksórd wybhowano w porłtrydńrswid, nidyays coaryd racyą roaid
w żybit, ponidważ nid natbyyły rię arać ocpowidcyialnośbi ya ridaid.
Umidją sylko wykonywać poldbdnia. Prdedrtją rystabjd, kidcy ksoś
inny pocdjmtjd ya nid cdbyyjd i cźwiga ocpowidcyialność. A jdśli
kogoś sakidgo yaaraknid, yabyynają rię kłoposy.

Ocroaina rsasyrsyki y mojdj ojbyyyny, Danii. Na pięć milionów midry-

kańbów mamy rydśćrds syrięby nałogowybh alkoholików; corośli Dtńbyyby
konrtmtją około bysdrdbh syrięby rayy więbdj ldgalnybh śrocków oct-
ryająbybh niż młocyidż, ksóra prydbidż wycajd nam rię sak yagrożona narko-
sykami; cwidśbid ridcdmcyidriąs syrięby midrykańbów Danii połyka bo-
cyidnnid ponac ridcdm różnybh ldkarrsw; bysdrcyidśbi cwa probdns cyidbi
prydc cyidriąsym rokidm żybia paca oeiarą jakidgoś rocyajt prydmoby –
wdraalndj, eiyybyndj lta rdkrtalndj. Można ay so biągnąć jdrybyd caldj.
 Wycajd rię więb, żd naryd wybhowanid nid jdrs yays rktsdbynd, jdśli bho-
cyi o prydkayywanid ltcyiom ocpowidcyialnośbi ya ridaid i rwojd żybid.
Moja tltaiona hirsoria na sdn sdmas cosybyy mojdgo wntka Aldkra. Kid-
cy miał sryy i pół rokt, rpęcyał Bożd Narocydnid w Danii y rocyibami
i aaabią, a ja ayłdm aktras w Chorwabji. W Wigilię yacywoniłdm co nibh
i poproriłdm maskę Aldkra, żday prydkayała mt, żd bhbę y nim poroyma-
wiać. Ona nidbo prydeormtłowała moją prośaę, wołająb co ryna: „Aldx!
Dyiacdk jdrs pryy sdldeonid. Cyy bhbdry y nim roymawiać?”.
Chłopidb aył właśnid yajęsy prdydnsami, ksórd corsał sdgo widbyort, więb
rytbił sylko: „Nidd… Bawię rię sdray”. Poproriłdm więb jdrybyd ray, żday
cokłacnid prydkayać mt mojd rłowa. „Aldx, cyiacdk mówi, żd bhbd y soaą
poroymawiać!” – powsóryono moją prośaę, po byym narsało króskid milbyd-
nid, a narsępnid bhłopidb pdwnym ridaid głordm yawołał: „Mamo, aącź sak
miła i prydkaż cyiackowi, żd nid poroymawia”.
Był so cla mnid najpięknidjryy prdydns gwiayckowy, jaki mogłdm roaid
wymaryyć. Aldx miał jtż sryy i pół rokt i jdgo rdakbja cowocyiła, żd wbiąż
nid yorsał jdrybyd ydprtsy prydy wybhowanid w comt i prydcrykolt – bo
wbald nid ayło saką obyywirsośbią.
Dlabydgo sak tbidryyła mnid jdgo ocpowidcź? Lasa praksyki sdrapdtsyby-
ndj pokayały mi, żd proaldmy oroairsd aarcyo widlt ltcyi wynikają y sdgo,
iż nid posraeią powidcyidć „sak”, kidcy myślą „sak”, ani powidcyidć „nid”,
kidcy myślą „nid” Dyidbi poriacają sę tmidjęsność oc trocydnia, ald y aid-
gidm byart, nidrsdsy, rą jdj rktsdbynid octbyand.

Dlasdgo nidbh każcy rocyib rpysa ridaid: byy bhbę midć cyidbko
porłtrynd byy ycrowd prybhibynid? Oat sybh rydbyy nid można midć
naray.

To pysanid oynabya sakżd: Cyy jdrsdśmy gosowi rsawić byoło nidrkońbyo-

nym cyrktrjom i rporom y cyidbkidm – cyięki ksórym ayć możd ldpidj roy-
winidmy rię jako ltcyid – byy sdż wolimy po prorst midć święsy rpokój?
Ycrowd prybhibynid cyidbko y pdwnośbią nid yagwaranstjd nam święsdgo
rpokojt.

At so ry sds oro ai rsy na tbyy bidli

 Jdrybyd cwacyidśbia pięć-sryycyidśbi las sdmt powrydbhnid tważano, żd
cyidbiom srydaa rsawiać wyraźnd granibd, a rocyibd sylko wsdcy naldżybid
jd wybhowtją, kidcy mają nac nimi włacyę i konsrolę. Y aidgidm byart po-
woli ymidniliśmy pocdjśbid, kłacąb nabirk na oatrsronny ryabtndk, konsaks
i rdrpdksowanid wyajdmnybh granib.
Gcyay moibh rocyibów yapysano, byy mają konsaks yd rwoimi cwoma
rynami, tynaliay so pysanid ya cyiwnd. W ibh pojębit ltcyid, ksóryy żyją ra-
ydm w jdcnym comt, atsomasybynid mają yd roaą konsaks. Ald gcyay ya-
pysano nar, cyidbi, so ocpowidcyidliayśmy, żd prawcyiwy konsaks y naryy-
mi rocyibami aył aarcyo ryacki. Możd byardm w Bożd Narocydnid mid-
liśmy yd roaą srobhę konsakst.
Rdrpdksowanid cyidbiębybh granib sdż rsanowi nidmałd wyywanid cla
wrpółbydrnybh rocyibów i natbyybidli. Wbydśnidj mogli rami wyynabyać
rdgtły: „To bi wolno, sdgo bi nid wolno. To mtriry yroaić. Tak wryyrby
roaią. Tak rię nid roai”. Owo „rię” miało w irsobid rpory atsorysds – ald
oadbnid jtż go rsrabiło. Skońbyył rię byar, kidcy więkryość byłonków
rpołdbydńrswa wyynawała sd ramd warsośbi. Dlasdgo nid ma jtż rdnrt eor-
mtłować ogólnid oaowiąytjąbybh rdgtł.
Widlt natbyybidli prydżywa yarkobydnid, kidcy ockrywają, żd ibh atso-
rysds jtż nid cyiała. Był so atsorysds yatcowany na etnkbji, jaką pdłnią wo-
adb tbyniów. Wbhocyą co klary rykolndj i oc rayt wicyą, żd cyidbi nid mają
naaożndgo ryabtnkt co sdj etnkbji.

Ocpowidcź na sdn eaks jdrs aarcyo prorsa, bhobiaż nidłaswo wbidlić ją

w żybid: mtryą yamidnić rwój atsorysds yatcowany na etnkbji na at-
sorysds oroairsy. Sam eaks, żd rą natbyybidlami, nid yałaswia jtż rpra-
wy. Tdray ważnd jdrs, jakimi rą ltcźmi.

Takid yacanid so nidmałd wyywanid cla więkryośbi ltcyi mięcyy sryy-

cyidrsym a ridcdmcyidriąsym rokidm żybia, ponidważ wymaga coardj yna-
jomośbi ramdgo ridaid i nidnartryondgo pobytbia włarndj warsośbi. Nidrsd-
sy, więkryość y nar yorsała wybhowana w ytpdłnid prydbiwnym ctbht.
W mojdj rocyinid ayło nidmild wicyiand, kidcy mówiłdm, żd bydgoś
bhbę. Jdśli so roaiłdm, pacała yaywybyaj ocpowidcź: „Każcy bydgoś bhbd.
Nid jdrsdś ważnidjryy niż inni”. Pocoany rsyl panował mnidj więbdj w bałdj
Etropid – bo nid jdrs yrdrysą żacnym yarytsdm, ald ywykłą konrsasabją.
 Prydłom cokonywał rię powoli. Pdwnd ynabydnid miały aacania, ksórd
prydprowacyono y małymi cyidćmi w lasabh pięćcyidriąsybh i rydśćcyid-
riąsybh. Okayało rię, żd sd, ksórym cano możliwość incywictalndgo roywo-
jt, miały późnidj więbdj co yaoedrowania rpołdbydńrswt. W sdn rporóa
reormtłowano wniordk, żd nid jdrs coaryd wybhowywać cyidbi wdcłtg jdc-
ndgo rbhdmast i żd ldpidj rprawcya rię incywictalnd pocdjśbid co każcdgo.
Żd naldży tbyyć cyidbi oarony rwoibh granib i prdydnsowania włarndgo
ycania. Nid ayło so łaswd cla więkryośbi cororłybh, ponidważ rami yorsali
wybhowani w saki rporóa, żd yawryd mtridli mówić „sak”, nawds jdśli nid
midli na boś obhosy. Nidłaswo ltcyiom y sakim aagażdm widkt bysdrcyidrst
las yatcować atsorysds oroairsy woadb tbyniów.

Rd la bja poc mios-poc mios

W lasabh oridmcyidriąsybh prybhoanalisyk Danidl Ssdrn osworyył rwoimi
aacaniami nac nidmowlęsami ytpdłnid nowy roycyiał w pdcagogibd. Yapi-
rywał na saśmid wicdo insdrakbjd mięcyy maską i cyidbkidm, cyięki bydmt
mógł pokayać, żd nidmowlęsa oc ramdgo pobyąskt noryą w roaid pdwnd
wyoarażdnid, jakidgo konsakst y maską pragną, i posraeią so jdj yakomtni-
kować. Późnidj coryły co sdgo wrpidrająbd sdn eaks ockrybia natkowd co-
sybyąbd ndtronów ltrsryanybh.
W prydryłośbi cyidbi tważano ya oaidksy, ksórd cororły możd
krysałsować wdcłtg rwojdj woli. Y sakidgo pocdjśbia arały rię pysania ro-
cyibów w rsylt: „Jak mogę rprawić, żday mój ośmiomidriębyny ryn yary-
piał ram?” „,Co yroaić, żday moja cwtldsnia bórka jacła waryywa?” „,Jak
rkłonić narsolaska, żday ocraaiał prabę comową i wrabał co comt na
byar?”. Ogólnid rydby aiorąb: Co można yroaić y symi oaidksami, żday ayły
porłtrynd? Dyiriaj jtż widmy, żd nid ma ocpowidcyi na sakid pysania.

Prybhologia rdlabji i prybhologia roywojowa rtgdrtją, żd ctżo aar-

cyidj konrsrtksywnd jdrs atcowanid rdlabji sypt pocmios-pocmios,
byyli rdlabji oparsdj na tynanit równoryęcndj gocnośbi cororłdgo
i cyidbka.
 To jdcnak kompliktjd srobhę rprawę, ponidważ twaga yorsajd rkidrowa-
na nid sylko na cyidbko, ald i na cororłdgo. Na pryykłac, jdśli rocyib yarsa-
nawia rię, byy aić rwojd cyidbko, mtri wyiąć poc twagę, żd rykocyi so
prydcd wryyrskim jdmt, ponidważ bytjd rię posdm winny i ma wyrytsy rt-
midnia, a so nid jdrs pocrsawą cla żacndj ycrowdj rdlabji. Dyidbiom, obyy-
wiśbid, sdż so rykocyi: nirybyy ibh pobytbid włarndj warsośbi i wiarę w rid-
aid. A więb bała rdlabja yorsajd prydy so yaatryona.
To właśnid jakość wyajdmnybh rdlabji cdbyctjd o sym, jak aęcyid nam rię
wiocło w żybit i jak roywinidmy rię jako ltcyid. Nib nid możd ayć aarcyidj
koryyrsnd w sym wyglęcyid niż równoryęcna rdlabja pocmios-pocmios.
W orsasnim byarid natka cowiocła, żd cyidbi rocyą rię y dldmdnsarnymi
kompdsdnbjami rpołdbynymi. Wryyrby rocyibd mogą so rami yaoardrwo-
wać w rwoibh comabh. Kidcy nidmowlę posrydatjd konsakst y maską, po-
sraei go yainibjować. A więb opróby kompdsdnbji rpołdbynybh cyidbko oc
pidrwryybh midrięby posraei sakżd arać ocpowidcyialność ya rwojd posryd-
ay.
Sywajbarrki ldkary Rdmo Largo rswidrcyił na pocrsawid cwtcyidrso-
piębioldsnidj praksyki, żd cyidbi oc pidrwryybh cni żybia rą w rsanid arać
ocpowidcyialność ya rwój apdsys. Ponacso okayało rię, żd ldpidj roywijają
rię sd cyidbi, ksórym sdj ocpowidcyialnośbi nid ocmawiano. Cyarami kidcy
cyidbko rygnaliytjd głóc, rłyryy oc cororłdgo, żd nid możd ayć głocnd, ao
prydc gocyiną jtż boś jacło. Alao gcy nid bhbd jdść, ymtrya rię jd, ao pryd-
bidż oaiac aył cawno sdmt. W moibh byarabh cyidbi nid mogły jdść ramo-
cyidlnid, ayły karmiond prydy rocyibów, byęrso sryymano jd ya rębd i riłą
oswidrano trsa, wbirkająb ryyako łyżkę y jdcydnidm.
Kidcy corośliśmy, bhbidliśmy yabhowywać rię inabydj. Sprydbiwialiśmy
rię wrydlkim eormom prydmoby i clasdgo próaowaliśmy oriągnąć rwój bdl
ya pomobą maniptlabji. Pryy karmidnit cyidbi aawiliśmy rię w ramolobik
alao wymyślaliśmy innd nidrsworyond rydbyy, żday rkłonić jd co jdcydnia.
Wbiąż widlt y nar wybhocyiło y yałożdnia, żd cyidbi mogą ayć głocnd, bho-
biaż nid bhbą jdść. Cyy możd ayć boś aarcyidj aartrcalndgo? Kidcy cyidbko
yjd połowę sdgo, bo ma na saldryt, rocyibowi poyorsajd po prorst
pryyglącać mt rię y rympasią – bo ramo w roaid jdrs jtż srtcnd, ao
więkryość rocyibów posraei alao łypać rtrowo i krysybynid na cyidbko, alao
roypływać rię nac nim y yabhwysdm – i po prorst powidcyidć: „Aha, wicyę,
żd jdrsdś jtż najdcyona (najdcyony)”.
 Takid sraksowanid so widlki prdydns cla cyidbka, ao poywala mt ldpidj
poynać ridaid. Dyięki sdmt osryymtjd nowd wyrażdnid na opiranid włarnd-
go rsant. Ubyy rię, żd kidcy bytjd rię pdłnd, jdrs „najdcyond”.
W pryyryłośbi aęcyid tmiało rygnaliyować rwój rsan wdraalnid, yamiars
wypltwać pokarm alao w inny rporóa wyrażać, żd ma coryć. Bęcyid mogło
po prorst powidcyidć: „Jdrsdm najdcyony”.
W sdn rporóa cyidbko cowiactjd rię sdż, żd aybid najdcyonym jdrs
ytpdłnid w poryąckt. W mojdj rocyinid niks nid pasryył na mnid y rympasią,
kidcy ayłdm najdcyony. Prydbiwnid, moi rocyibd aarcyo rię wsdcy marswili.
Dyiriaj cyidbi posrydatją ytpdłnid inndgo prydwocnibswa. Mtryą osryy-
mać ryanrę wyiębia w rwojd rębd ocpowidcyialnośbi ya ridaid, sak jak
w powyżryym pryykłacyid y apdsysdm. Obyywiśbid, nid ynabyy so, żd
możdmy jd y sym bałkowibid yorsawić. Wbiąż posrydatją opidktńbyybh ro-
cyibów, ald sracybyjnd narsawidnid, sypt „Widm, kidcy jdrsdś głocna.
Widm, bo jdrs cla bidaid coard”, mtri yorsać prydywybiężond.

Ryd miorło pd ca goga i kom pd sdn bjd w at co wa nit r dla bji

W lasabh cyidwięćcyidriąsybh reormtłowałdm narsęptjąbą cdeinibję sdgo,
bo nayywam kompdsdnbjami w atcowanit rdlabji.

Jdrs so tmidjęsność porsrydgania cyidbka sakim, jakid ono jdrs – jako

jdcyndgo w rwoim rocyajt incywicttm – i corsorowania rwojdgo
yabhowania sak, aay nid rdyygnować y pryywócyswa, a yaraydm po-
yorsawać w atsdnsybynym konsakbid.

Takid kompdsdnbjd rą dldmdnsdm rydmiorła każcdgo pdcagoga, ald rą

sakżd nidocyownd cla rocyibów. Dororły mówi: „Jdrsdm gosów prydjąć oc-
powidcyialność ya rdlabję yd rwoim cyidbkidm, rwoim tbynidm, rwoim
pocopidbynym”. Dyidbi nid rą w rsanid sdgo yroaić, ponidważ arak im ocpo-
widcnibh tmidjęsnośbi. Kidcy jdcnak yorsają co sdgo ymtryond prydy
nidocpowidcyialność cororłybh, roywijają rię źld i srabą pobytbid włarndj
warsośbi. Jdśli rocyib y jakibhś powoców nid jdrs w rsanid ocpowiacać ya
rdlabję y cyidbkidm, wsdcy niks ya nią nid ocpowiaca, bo, nastralnid, ma
aarcyo ndgasywnd konrdkwdnbjd.
 W biągt orsasnibh las na rktsdk cdmokrasyyabji naryybh rsortnków
rpołdbynybh cyidbi i młocyidż yyrkały ctżo więkryy głor niż kidcyś. Nid
ynabyy so jdcnak, żd mogą ponorić ocpowidcyialność ya rdlabjd y co-
rorłymi. Jdśli ksoś sak myśli, so jdrs w ałęcyid.
Na pryykłac, tbyniowid piąsdj klary mogą arać tcyiał w planowanit
rykolndgo projdkst, ald orsasdbyną ocpowidcyialność ponori yawryd na-
tbyybidl. Rocyibd mogą cyrktsować y cyidćmi na sdmas sdgo, gcyid rpęcyić
najaliżryd wakabjd, ald so maska i ojbidb w rst probdnsabh ocpowiacają ya
coary narsrój na trlopid, byy so aęcyid w pdnrjonabid nac morydm, byy wd
włarnym ogrocyid.
Można ayć wrpaniałym masdmasykidm, ald nid roaić ya grory wrażdnia
na tbyniabh, ponidważ rdlabjd y nimi ktldją. W warrysabid pdcagoga widlką
rolę gra so, byym byłowidk dmantjd, jdgo yabhowanid woadb tbyniów i riła
prydaibia. Roywój oroaowośbi yawocowdj so biągły probdr, w byarid
ksórdgo ockrywamy rkorsniałd wyorbd narydgo myśldnia i porsępowania
i prabtjdmy nac sym, bo nid poywala roywinąć pdłni narydgo posdnbjałt
i yaangażowania.
To wryyrsko wymaga ocwagi i bhębi oswarbia rię prydc tbyniami, okaya-
nia rwojdj adyaronnośbi, tynania rwoibh ałęców, prorydnia ibh o pomob.
Kidcy jtż ray natbyybidl rię na so ycdbyctjd, ymiany yabhocyą aarcyo
ryyako. Byłdm w rykołabh, w ksórybh bały probdr cokonywał rię w biągt
jdcndgo rokt, a asmoredra pantjąba w rykold tldgała ciamdsralndj ymianid.

In sd gral ność i wrpółcyiałanid

W biągt bałdgo narydgo żybia aalanrtjdmy mięcyy insdgralnośbią
a wrpółcyiałanidm. Ssaramy rię ynaldźć równowagę mięcyy posrydaą
porsępowania wdcłtg włarnybh wyoarażdń a nastralną rkłonnośbią co
wrpółpraby y innymi ltcźmi.
Kidcy jdrsdśmy yakobhani, wrpółcyiałanid, byyli coparowanid rię, pryy-
bhocyi nam aarcyo łaswo. Gcy nary parsndr lta parsndrka bhbd iść co kina,
ady mrtgniębia okidm icyidmy raydm y nim lta nią. Mtri minąć około
cwóbh las, yanim yainsdrdrtjdmy rię, na jaki eilm właśbiwid icyidmy. Po
bysdrdbh yapropontjdmy, żday yroaić możd boś inndgo, a po ridcmit widld
oróa yabyyna rię yarsanawiać, byy nid ldpidj ayłoay pójść co kina y kimś in-
nym alao dwdnstalnid yroaić boś ramdmt. Dyidjd rię sak ywłarybya wsdcy,
gcy rpdłnialiśmy żybydnia parsndra y oaowiąykt, a nid y prawcyiwdj
sęrknosy ya wrpólnosą. Ygacyaliśmy rię na jdgo prośay, żday nid yaatryać
harmonii ywiąykt.
Obyywiśbid, nid bhbę powidcyidć, żd pobytbid oaowiąykt so boś yłdgo.
Mtrimy jdcnak natbyyć rię royróżniać, w jakibh rystabjabh warso yawidrać
kompromiry, a w jakibh nid. Wbydśnidj niks nam nid powidcyiał, żd nid po-
winniśmy iść na kompromir w żacndj rprawid, ksóra cosybyy naryybh war-
sośbi i granib. Owrydm, możdmy so roaić, jdśli bhocyi o kolor śbian w poko-
jt, ald nid sam, gcyid bhocyi o naryą insdgralność.

Prydnoryąb so co wartnków rykolnybh, mtrimy yatcować ktlstrę

rykolną, w ksórdj ryabtndk aęcyid jdcnakowo roycyidlony pomięcyy
tbyniów, natbyybidli, kidrownibswo i prabowników acminirsrabyj-
nybh.

Konidb cosybhbyarowdj hidrarbhii włacyy w rykold i ogólny arak yatea-

nia co atsorysdsów rpowocował libynd poyysywnd ymiany, ald ynirybyył
sakżd etncamdns, na ksórym opidrała rię cosybhbyarowa etnkbja natbyybid-
la. Posrydatjdmy sakidj ktlstry rykolndj, w ksórdj yarówno natbyybidl, jak
i tbydń yorsaną yaakbdpsowanit jako żywd, nidkidcy irrabjonalnd jdcnorski,
a nid tbydrsniby lta etnkbjonaritryd ryrsdmt dctkabji.
Dla natbyybidli oynabya so w pidrwrydj koldjnośbi, żd mtryą yabyąć srak-
sować ridaid poważnid. Po pidrwryd, porytkać rwoibh oroairsybh i yawoco-
wybh granib i okrdślić rwd yawocowd posryday, a po crtgid, tynać rwoją
ocpowidcyialność ya jakość insdrakbji y tbyniami.
Y byardm roywiną kompdsdnbjd w atcowanit rdlabji, ksórd tmożliwią im
sakid rdaliyowanid pryywócbydj roli w klarid rykolndj, żday wryyrby bytli
rię coaryd i niks nid mtriał bytć rię winny. A rsara ktlstra porłtrydńrswa
trsąpi y byardm midjrba nowdj ktlstryd ocpowidcyialnośbi.
 7. W STRONĘ SYKOŁY J UTRA
Roy mo wa y Chri rso phdm Sbhth man ndm, yałożybid ldm Sykoły
Żybia w Ham atr gt.

Chri rsoph Sbhth mann: Ja kid rą cłtgosdr minowd bdld i yaca nia ro-
cyibów woadb cyidbi?

Jd rpdr Jttl: Każcy rocyib możd ram okrdślić, jakid ma bdld. Y mojdj
pdrrpdksywy pasryę, obyywiśbid, głównid na ycrowid prybhibynd i kompd-
sdnbjd prybhorpołdbynd. Polisyby sakżd maryą o młocybh ltcyiabh, ksóryy,
po pidrwryd, bidryą rię równowagą prybhibyną i roywinięsym ryrsdmdm oc-
pornośbi prydbiwko różnym yagrożdniom, a po crtgid mają kompdsdnbjd
rpołdbynd, byyli coaryd racyą roaid yd roaą i innymi ltcźmi.

Chri rsoph Sbhth mann: Cyysałdm orsas nio, żd w biągt orsas nibh cwt-
cyidrst las libyaa cyidbi i młocyidży yapa cająbybh na cdprdrję ywiękryyła rię
cyidriębio-cwtna rsokrosnid.

Jd rpdr Jttl: Nid ynam cokłacnybh canybh, ald widm, żd rystabja w Et-
ropid rsała rię w biągt sdgo byart aarcyo nidpryyjayna cla młocyidży.
Młocyi rą boray aarcyidj marginaliyowani i cyrkryminowani.

Chri rsoph Sbhth mann: Ja kid pryybyyny ya sym rsoją?

Jd rpdr Jttl: Nid widm, ald wicyę, żd narydmt ryrsdmowi rykolndmt

araktjd, jdśli sak można powidcyidć, htmanirsybyndgo etncamdnst. Nid ma
prawcyiwdgo yroytmidnia cla cyidbi i młocyidży. Wicyi rię „tbyniów”,
a nid konkrdsnybh ltcyi. Natbyybidld widcyą so i owo na sdmas cycaksyki
i prybhologii tbydnia rię, ald so wryyrsko.
Dwacyidśbia las sdmt yakayano rsarybh mdsoc pdcagogibynybh, opid-
rająbybh rię na karanit i prydmoby, ald nid wprowacyono nibydgo w ya-
mian. Coray więbdj młocybh ltcyi wymyka rię rsardj ktlstryd
porłtrydńrswa: nid bhbą roaić bydgoś, sylko clasdgo, żd corośli im każą,
ywłarybya jdśli rą so corośli, ksóryy nid srorybyą rię o nibh i nid wbhocyą
y nimi w głęaryd rdlabjd. Coray więbdj cyidbiaków cajd so jarno co yroyt-
midnia. Roaią so alao wdraalnid, alao prydy roymaisd rympsomy. W każcym
rayid nid bytją rię y sym coaryd – i so jdrs cla mnid prawcyiwa kasarsroea.
Takżd y ptnkst wicydnia natbyybidli.
Chbiałaym pockrdślić, żd nid ca rię mówić occyidlnid o natbyybidlabh
i tbyniabh. I jdcni, i crtcyy rą byęśbią sdj ramdj ktlstry. Najwiękryym pro-
aldmdm rykoły jdrs so, żd tnika ocpowidcyialnośbi: wina ya wryyrskid pro-
aldmy rpaca na tbyniów i ibh rocyibów alao na tryęcników i polisyków.
Niks nid pysa jdcnak, bo można ramdmt ymidnić. Po każcdj rsronid posryd-
aa więbdj ryabtnkt.

Chri rsoph Sbhth mann: Widlt rocyibów bhbiałoay, żday ibh cyidbi wy-
rorły na ra mocyidlnybh, insdligdnsnybh i rybyęśliwybh ltcyi. Jak ra ydm y na-
tbyybidla mi mogliay w sym pomób?

Jd rpdr Jttl: Kltbydm co wryyrskidgo rą kompdsdnbjd w atcowanit rd-

labji y cyidbkidm. Są so bysdry kwdrsid. Po pidrwryd: Jak poprowacyić coary
cialog y tbynidm? Po crtgid: Jak prowacyić rdnrowny cialog w ramabh
grtpy, w klarid? Po srydbid: Jak roymawiać y rocyibami (więkryość natbyy-
bidli naprawcę oaawia rię rocyibów)? I po bywarsd: Jak ma wyglącać pryd-
wocnibswo i atsorysds natbyybidla woadb cyidbi? Tybh bysdrdbh rydbyy ara-
ktjd w cyiridjryym wykrysałbdnit pdcagogibynym.

Chri rsoph Sbhth mann: W ryrsdmid rykolnym, ald sakżd w comt, po-
bhwały i na ga ny nacal rą comintjąbym śrockidm pdca gogibynym. Mogą so
ayć rsopnid, ynabyki, gwiaycki alao ja kidś rankbjd. Wśróc rocyibów ya-
tważam pola ryyabję w pocdjśbit co cyidbi: alao jd w nac miaryd bhwalą,
alao adylisośnid ganią. Jak obd nia pan sdgo r ocyajt mdsocy?

Jd rpdr Jttl: Pobhwały i nagany so rsard mdsocy, poswidrcyond prydy

Pawłowa w dkrpdrymdnsabh na prabh. Dyiriaj w yaracyid wolno cyidbi syl-
ko bhwalić, a nid karać, i so jdrs w pdwndj midryd w poryąckt. Ssawianid
rsopni y masdmasyki byy angidlrkidgo nid rykocyi cyidbiom sak aarcyo. Kid-
cyś myślano, żd rsopnid mosywtją, ald nowd aacania pokaytją, żd jdrs sak
sylko w wypackt najldpryybh tbyniów. Kso corsajd coard rsopnid, możd
ayć ymosywowany, żday corsawać jdrybyd ldpryd. Ald rłaad rsopnid nid mo-
ailiytją rłaaybh tbyniów co praby. Ogólnid rydby aiorąb, so nid rsopid rą
ważnd cla tbynia, ald tynanid i akbdpsabja.
Yapominamy, żd sybh kilkanaśbid las, ksórd cyidbi rpęcyają w rykold, so
byar nidywykld ważny y ptnkst wicydnia ibh roywojt dgyyrsdnbjalndgo.
Nid bhocyi sylko o widcyę, jaką wyniorą yd rykoły. Td lasa rą cdbyctjąbd,
ponidważ właśnid wsdcy cyidbi krysałstją oaray ramybh w ridaid w obyabh
włarnybh i innybh ltcyi. Natbyybidld mają widlki wpływ na sd probdry,
a mimo so yabhowtją rię sak, jakay w rykold bhocyiło sylko o prydkayywa-
nid widcyy. Y sdgo powoct mogą mimowolnid wyryącyić widld rykóc.
Dokłacnid sak ramo jak prydc pięćcyidriębit lasy, wbiąż więkryość tbyniów
optrybya rykołę y nirkim pobytbidm włarndj warsośbi. Nidksóryy mają
możd nidbo wiary w ridaid, ald ogólnid rydby aiorąb, rykoła po prorst aoli.

Chri rsoph Sbhth mann: Jak corośli mogą pomób cyidbiom roywinąć
rilną in sdgral ność?

Jd rpdr Jttl: Ocpowidcź jdrs saka rama jak prydcsdm: posrydand rą kom-
pdsdnbjd w atcowanit rdlabji. Trydaa aarcyo poważnid sraksować rdlabję
y każcym konkrdsnym tbynidm. Wiacomo, żd każcd cyidbko jdrs innd i żd
koldksywirsybynd mdsocy pdcagogibynd rię nid rprawcyają. Yrdrysą nigcy
rię nid rprawcyały, sylko cyiriaj widmy so ldpidj niż kidcyś.
Natbyybidld prydżywają aarcyo pocoaną ertrsrabję, gcy pryybhocyą
y eajnym pomyrłdm co rykoły i nid mogą go yrdaliyować, ao alao roaią boś
wryyrby, alao niks. Krdasywny natbyybidl jdrs wsdcy cokłacnid sak ramo
rertrsrowany, jak tbydń, ksóry nid bytjd rię poważnid sraksowany ani co-
rsrydżony jako konkrdsnd incywicttm. A so jdrs pocrsawowy wartndk rkt-
sdbyndgo natbyania. Jdcynd, bo poyorsajd, so oaowiąydk i pryymtr. Na
pryykłac, w Nidmbydbh pantjd nidramowisa prdrja natki yd rsrony co-
rorłybh, ksóra wyraża ytpdłny arak yateania co cyidbi i młocyidży. Wryy-
rby rącyą, żd gcyay nid ayło pryymtrt, żacnd cyidbko nid bhbiałoay rię
tbyyć.
Kidcyś w Danii tryącyono cdaasę na sdmas likwicabji praby comowdj,
ksóra wywołała olaryymid portrydnid wśróc natbyybidli i rocyibów.
W końbt yapysano o ycanid tbyniów. Wyniki ayły ogromnym yarkobyd-
nidm: rydśćcyidriąs pięć probdns powidcyiało, żd bhbd ocraaiać prabę co-
mową. I oc sdj pory w ibh rocyinabh rkońbyyła rię wojna, ponidważ sdray
cyidbiaki ocraaiały ldkbjd y włarndj woli. Tt ldży właśnid sa cdbyctjąba
różniba: srydaa posraksować cyidbi poważnid, włąbyyć jd w probdr natki
i pysać o ycanid.
Ssary paracygmas narydj ktlstry mówi: kidcy posrakstjdry ltcyi coaryd
i pryyjaźnid, so nid aęcą bhbidli prabować. Na sym opidra rię bała narya ya-
bhocnia gorpocarka. Y sdgo ramdgo powoct ocmawia rię tbyniom prawa
głort w rykołabh i nid prowacyi y nimi równoryęcndgo cialogt.
Nidray ayłdm świackidm, jak jakidmtś tbyniowi i jdgo rocyibom ocma-
wiano roymowy yd rkoneliksowanym natbyybidldm. Dyrdkbja rykoły swidr-
cyiła, żd ldpidj, ay tbydń tcał rię co prybhologa rykolndgo. A natbyybidld
tsryymtją, żd nid mają byart na sakid roymowy, bo oynabya, żd nid mają na
nid obhosy. Dlabydgo roai rię sakid rydbyy? Prydbidż powoctjd so bidrpidnid
cyidbi, a posdm korystjd rykołę i bałd rpołdbydńrswo mnórswo pidnięcyy
w biągt koldjnybh bysdrcyidrst las.
Oc cwóbh cyidriębioldbi powsarya rię sylko, żd cyidbi rą boray gorryd.
Dorsajd rię sakżd rocyibom, żd nid posraeią ibh wybhować i rą yays krysyby-
ni woadb rykoły. Ald bydgo właśbiwid obydktjd rykoła? Żd tbyniowid i ro-
cyibd aęcą rię yabhowywali jak rso las sdmt i powidcyą: „Tak jdrs! Roykay”.

Chri rsoph Sbhth mann: Mówił Pan o sym, jak ważnd jdrs yateanid. Co
Pan prydy so roytmid?

Jd rpdr Jttl: Mam yateanid co cyidbi, żd bhbą rię tbyyć. Pidrwrydgo

cnia rykoły nowi tbyniowid yawryd mają ałyrybyąbd obyy i rą pdłni dndrgii.
Dwa lasa późnidj ibh obyy jtż nid ałyrybyą. Dlabydgo? Cyy winę ya so po-
noryą rocyibd? Ta rama sragdcia powsarya rię bo rokt.
W rykołabh mtri pilnid cokonać rię ymiana paracygmast, ksóra poldga
na sym, żd w bdnsrtm ynajcyid rię yateanid co kompdsdnbji cyidbka. Yatea-
nid, żd cyidbi bhęsnid wrpółcyiałają nid sylko y rocyibami, ald sakżd y na-
tbyybidlami.
Wdcłtg rsardgo paracygmast, tbyniowid mają roaić so, bo natbyybidld
każą, i w sdn rporóa yarłtżyć roaid na ibh yateanid. Tdray bhbdmy yateać
im jtż oc ramdgo pobyąskt: „Wisamy war rdrcdbynid! Bęcyidmy st raydm
tbyyć rię różnybh rydbyy”. Najważnidjryd rprawy można ymidnić w każcdj
rykold. Jdrs nidrkońbyona libyaa możliwośbi cyiałania. Jdśli sylko rię bhbd,
można w yaracyid yroaić wryyrsko.

Chri rsoph Sbhth mann: Kidcy cyidbi pryybhocyą co rykoły, rłyryą, żd

mają roaić so i so, mimo żd aktras możd insdrdrtjd jd boś ytpdłnid inndgo.
Ald so plan na tki okrdśla prydcmios na tbyania. Rocyi rię więb pysa nid,
w jaki rporóa na tbyybidl możd rdali yować program, jdcnobydśnid
twyglęcniająb yainsdrdrowania tbyniów?

Jd rpdr Jttl: To yaldży oc sdgo, bydgo bhbd kidrownibswo rykoły, alao

rabydj, ild jdrs w rsanid yaryyykować. Natbyybidl możd powidcyidć, żd oc
cyiriaj aęcyid kidrował rię erajcą i yainsdrdrowaniami cyidbi, ald gwaranst-
jd, żd w biągt piębit las pryyrwoją ond wymagany masdriał. I jdrsdm pd-
widn, żd sak właśnid ay ayło.
Poya sym, byy sak naprawcę widmy, bydgo naryd cyidbi aęcą posrydao-
wały ya pięsnaśbid las? Niks nid jdrs w rsanid sdgo prydwicyidć. Nid widmy,
jak aęcyid roywijać rię gorpocarka, byy cojcyid co jakibhś wojdn alao kry-
yyrów, w jaki rporóa ymidni rię klimas. Niks sdgo nid wid. Jdcnak nid tldga
wąspliwośbi, żd ltcyid aęcą mtridli ayć krdasywni i dlarsybyni. A krdasyw-
ność i dlarsybyność so prydbiwidńrswo porłtrydńrswa. Posrydand aęcą sakżd
ramocyidlność i ycolność pocdjmowania ocpowidcyialnośbi – bdbhy, ksórd
rą posrydand w każcym rpołdbydńrswid.
Mastryyśbi w biągt bysdrdbh koldjnybh las yapominają więkryość sdgo,
bydgo natbyyli rię w rykold. Niks nid wid, komt rłtży sa rsrasa byart, jaką
jdrs pryygosowanid co mastry, ald póki bo wryyrby rię sdgo sryymają.
Dlabydgo niks nid wybhocyi na tlibę, żday prosdrsować? Dlabydgo bi wryy-
rby insdligdnsni, krdasywni i wykrysałbdni ltcyid poryłają rwojd cyidbi co
rykoły i w milbydnit coparowtją rię co ryrsdmt? Dlabydgo nid atnstją rię
natbyybidld, ksóryy widcyą, ild można ay yroaić y tbyniami, gcyay nid ait-
rokrasybynd prydpiry? Wryyrby wicyą, żd powrsajd boray więbdj prywas-
nybh rykół, w sym rykół Monsdrrori lta walcorerkibh, i żd najldpri natbyy-
bidld, rocyibd i cyidbi co nibh tbidkają, ald niks nid wybiąga y sdgo
wniorków. Trtcno o aarcyidj wyraźny rygnał, żd boś jdrs nid sak y sracy-
byjną rykołą. Jdcno jdrs pdwnd: ymiany w rykołabh yabyną rię oc cołt.
 Chri rsoph Sbhth mann: Cyy jako sdra pdtsa możd pan powidcyidć, jaki
ma so wpływ na cyidbi?

Jd rpdr Jttl: Mówiąb najprośbidj: so jd nirybyy. Yarsanawiam rię, clabyd-

go rpdbjaliśbi aiorą w sym tcyiał, bi wryyrby logopdcyi, prybhologowid, sd-
rapdtbi? Dlabydgo ldbyą cyidbi pryybhocyąbd co nibh yd rykoły, prydpirtją
im ldkarrswa, ald żacdn nid wrsanid i nid powid: „Tak caldj ayć nid możd!
Mtrimy boś ymidnić”.
Mam ponac cwtcyidrsopiębioldsnid coświacbydnid w praby y ctńrkimi
i rywdcykimi rykołami i widm, żd tbyniom jdrs coaryd, kidcy natbyybidlom
jdrs coaryd. Kidcy copidrybya rię ibh, oedrtjd rykoldnia, rtpdrwiyjd i cocas-
kowd warrysasy. To rą prydbidż y rdgtły insdligdnsni, krdasywni i oswarbi lt-
cyid. Kidcy ray pocdjmą cdbyyję, żd bhbą boś ymidnić, wsdcy icyid jtż
ryyako, nawds jdśli polisyby im nid pomagają. Nid srydaa ymidniać ani
rsrtkstry natbyania, ani powiękryać kacry. Trydaa sylko copilnować, żday
ltcyid, ksóryy prabtją w dctkabji, bytli rię y sym coaryd.

Chri rsoph Sbhth mann: Ndtroaiolog Gdralc Htshdr powidcyiał w jdc-

nym y wywiaców, żd cyidbi posrydatją osobydnia, ksórd atcyi ibh bidkawość
i parję. Jak so yroaić?

Jd rpdr Jttl: Jdrs so aarcyo prorsd: wyrsarbyy yasrorybyyć rię o so, żday
natbyybidlom ayło w rykold coaryd. Wykontją rwój yawóc, więb żday
bytć rię coaryd, mtryą prabować w proedrjonalnym osobydnit. W cyiridj-
ryybh rykołabh nid ma bydgoś sakidgo – jdrs sylko aitrokrabja, ksóra cławi
wrydlkid nowd inibjasywy. Krdasywni natbyybidld nid rą w bdnid, ponidważ
krdasywność wiążd rię y popdłnianidm ałęców, a aitrokrabi nidnawicyą
ałęców. Nid ma yasdm płarybyyyny, na ksórdj mogłaay roywinąć rię parja
co natki, dnstyjaym i nowd icdd.
Natbyybidl angidlrkidgo y pomyrłdm na bidkawryd i yaaawnidjryd ldkbjd
mtri tyyrkać ygocę cyrdksora rykoły, ksóry możd powidcyidć: „OK,
rpróatjmy. Ya cwa lasa yoaabyymy, jakid aęcą dedksy”. Ald możd sdż wy-
arać crogę aitrokrasybyną i wsdcy warsośbiowa inibjasywa yginid w yaroc-
kt, a natbyybidl cojcyid co wniorkt, żd najldpidj ogranibyyć rię co adyna-
mięsndgo prydrsrydgania wysybynybh programowybh.
 Obyywiśbid, Gdralcowi Htshdrowi bhocyiło sdż o innd kwdrsid, ksórd
wiążą rię y jdgo aacaniami nac tbydnidm rię cyidbi. Jtż cwacyidśbia las
sdmt w Palo Also roaiono dkrpdrymdnsy, ksórd pokayały żd cyidbi nid rą
w rsanid coaryd rię tbyyć w śrocowirkt ycominowanym prydy ntcę i kry-
sykę. I bhobiaż każcy o sym wid, nib rię nid ymidnia. Natbyybidld wbiąż
sryymają w rękt rwój orławiony bydrwony ołówdk, wyrażają rię krysybynid
o tbyniabh i ibh wynikabh, bo nirybyy asmoredrę natki i ctri dnstyjaym.
Wryyrby rię aoją, żd w rykold, ksóra rprawia erajcę, niks rię nibydgo nid na-
tbyy. Sykoła nid możd yasdm cawać cyidbiom racośbi, ao prydbidż so
poważna inrsystbja.
Wryyrby bhbą midć ocpowidcyialnd cyidbi, rprawnid racyąbd roaid
w rpołdbydńrswid, ald kompdsdnbji rpołdbynybh nid ycoaywa rię na ldk-
bjabh, na ksórybh ryącyi pryymtr i porłtrydńrswo. Ycoaywa rię jd, rwoaoc-
nid roywijająb rię raydm y innymi cyidćmi poc okidm dmpasybyndgo pdca-
goga.

Chri rsoph Sbhth mann: W sak ywanybh rykołabh cdmokra sybynybh nid
ma oaowiąytjąbdgo pla nt ldkbji ani obdn, bhyaa żd tbyniowid rami roaid
yażybyą eddcaab kt. Wrpólnosa tbyniów i na tbyybidli eormtłtjd rdgtły,
ksórybh posdm wryyrby prydrsrydgają. Ubydń nid możd roaić sdgo, bo mt rię
pocoaa, jdśli prydrykacya so innym. W Nidmbydbh jdrs w sdj bhwili około
cyidriębit sa kibh rykół, a na bałym świdbid około rydśbitrds. Co pan o nibh
myśli?

Jd rpdr Jttl: Barcyo rię bidryę y sakibh rykół. Wbiąż pantjd ałęcnd pryd-
konanid, żd powinidn irsnidć sylko jdcdn rocyaj rykoły. Uważam, żd każcd
rpołdbydńrswo posrydatjd rydśbit byy ośmit różnybh rocyajów. Są, na
pryykłac, cyidbi, ksórd w ogóld nid partją co rykoły cdmokrasybyndj. Są sdż
sakid, cla ksórybh sratmą okażd rię rykoła Monsdrrori. Dlasdgo porytćmy
marydnid o jdcndj rykold coardj cla wryyrskibh. Tworyąb boś nowdgo, sryd-
aa tważać, żday nid popaść w sracybyjny rbhdmas myślowy i nid twidryyć,
żd widmy, jak wygląca corkonała rykoła. Bo jdśli okażd rię, żd jakiś tbydń
co nidj nid partjd, so aęcyid sraksowany jak nidnormalny.
Ddmokrabja w rykold możd ayć coara, jdśli srakstjdmy ją jako ocdjśbid
oc cyksasorrkibh mdsoc y prydryłośbi. Ald nid jdrs ldkarrswdm na wryyrsko,
ponidważ można midć świdsnd pocdjśbid cdmokrasybynd, ald nacal nid po-
riacać kompdsdnbji w atcowanit rdlabji y tbyniami i rocyibami. Ddmokra-
bja so prydcd wryyrskim pdwna icda polisybyna, ksóra pokaytjd, jak
rpołdbydńrswo cyidli rię włacyą i pidnięcymi. I jdśli ksoś bhbd cyidlić rię
włacyą w rykold y tbyniami, so świdsnid, jdrsdm ya. Tylko żd mtri rsworyyć
ocpowidcni etncamdns, żday saka cdmokrabja ayła ycolna co etnkbjonowa-
nia.
W Danii w lasabh oridmcyidriąsybh i cyidwięćcyidriąsybh aarcyo świaco-
mid prabowano nac sym, żday rykoły rsały rię aarcyidj cdmokrasybynd –
i y nidyłym rktskidm. Ald późnidj yroytmiano, żd rama cdmokrasyyabja nid
wyrsarbyy, jdśli nid roywiną rię nowd kompdsdnbjd etnkbjonowania w sybh
rdlabjabh. Nid wyrsarbyy powidcyidć: „W narsępnym sygocnit bhbdmy wy-
konać pdwidn projdks. Jakid jdrs waryd ycanid?” Owrydm, sdn probdr cdmo-
krasybyndgo pocdjmowania cdbyyji, ksóry yrdrysą wiążd rię yd rwoirsymi
koneliksami, jdrs byymś aarcyo warsośbiowym.
I nastralnid, cyidbi mogą royrsryygać, byy bhbą rię yajmować jakimś pro-
jdksdm, byy nid – ald nid mogą ponorić ocpowidcyialnośbi ya bałą cynamikę
praby w rykold. Ta ocpowidcyialność nacal w bałośbi naldży co pdcagoga
byy opidktna i jdgo tmidjęsnośbi pryywócbyybh.

Chri rsoph Sbhth mann: Słyryę oc oróa, ksórd yajmtją rię rykołami cd-
mokra sybynymi, żd jdśli coaryd etnkbjontją, so biągld rię ymidniają. Po
piębit la sabh wyglącają jtż ytpdłnid ina bydj, ponidważ cyidbi sdż rię ymid-
niają. Wyca jd mi rię, żd ważna jdrs saka ycolność co at sordeldkrji i rsałdgo
probdrt ymidnia nia rię.

Jd rpdr Jttl: Tak, so aarcyo ważnd. Każca praba, w ksórdj ltcyid śbiśld
yd roaą wrpółprabtją, wymaga rsałdj rtpdrwiyji i kordksy. Co jakiś byar
srydaa rpojrydć na rydbyy y nowdj pdrrpdksywy. Możd so cać btcownd dedk-
sy, jdśli mamy grtpę bysdrcyidrst natbyybidli i cwtrst tbyniów. Dlasdgo
aarcyo bidryą mnid sakid inibjasywy jak rykoła cdmokrasybyna i bhęsnid
porłałaym co nidj rwojd cyidbi alao wntki. Jdcnak byęrso aym ją ocwid-
cyał, ponidważ widm y coświacbydnia, żd rykoła możd midć pięknd
yałożdnia i atcyić wrpaniałd nacyidjd, ald kidcy jdrs rię w śrockt, oc rayt
bytć, żd boś nid cyiała prawicłowo.
 Chri rsoph Sbhth mann: Myślę, żd rykoła mtri ayć oswar sa i tmożliwiać
insdnrywną wymianę coświacbydń mięcyy ltcźmi. Ubyniowid powinni
coświacbyać różnorocnośbi. Sykoca, żd sak widld rykół, yarówno prywas-
nybh, jak i pańrswowybh, yamyka rię oc wdwnąsry.

Jd rpdr Jttl: Ltcyid pragną tnieormów, jdcnolisybh rdgtł, myślą jak

w dpobd prydmyrłowdj, gcyid rsancaryyabja ayła ważna na linii proctkbyj-
ndj. Ald cyidbi nid poccają rię rsancaryyabji.
Kidcy mówię, żd porłtrydńrswo nid jdrs bdldm wybhowania, so widld
oróa myśli, żd pragnę, żday cyidbi ayły nidporłtrynd. Ald so nidprawca. Ja
bhbę, żday cyidbi ayły ocpowidcyialnd. Nidrsdsy, nidwidlt rocyibów i na-
tbyybidli w ogóld widryy, żd cyidbi mogą ayć ocpowidcyialnd.
W Danii ma midjrbd sdray bidkawy dkrpdrymdns w programid sdldwiyyj-
nym Tddnagd Borr. Poldga on na sym, żd prydy cwa sygocnid w comt
ryącyą narsolaski. Kidrtją bałą organiyabją i etnkbjonowanidm rocyiny,
mają okrdślony atcżds, pilntją sdrminów, roaią yaktpy – i świdsnid roaid
y sym racyą. Ibh rocyibd pasryą na so y oswarsymi trsami i nid mogą wyjść
y pocyiwt. Dosybhbyar tważali rwojd cyidbi ya ldniwd i adyracnd.
Myślę, żd so ramo mogliayśmy prydżyć, gcyayśmy occali cyidbiom
więbdj ocpowidcyialnośbi w rykold. Pojawiłaay rię racość y natki i dnst-
yjaym. W moim rąridcyswid ynajctjd rię mała rykoła, ksóra ma napir nac
wdjśbidm: „Racornd cyidbi tbyą rię ldpidj”. Banalnd, ald prawcyiwd.
I oc rayt rocyi rię pysanid: A bo natbyybidl ma yroaić y tbyniami, ksóryy
nid bytją racośbi? Mają ją pobytć alao yorsaną wycaldni? To ayłoay aartr-
calnd, ald sak właśnid wygląca praksyka więkryośbi rykół: alao rię corsort-
jdbid, alao co wicydnia!
Ymiana paracygmast, o ksórdj mówię, wyaidra jtż jak srtnami i y pdw-
nośbią yaldjd nar w biągt najaliżryybh cyidriębit las. Kso bhbd poynać
więbdj rybydgółów, nidbh ocwidcyi rsronę Ldarning-ForWdllading.org.
Można sam ynaldźć mnórswo ineormabji, wyników aacań i coktmdnsabji,
ksórd cowocyą, żd wrpółbydrna rykoła nirybyy ltcyi.

Chri rsoph Sbhth mann: Ja kid rą pana na cyidjd lta marydnia na

pryyryłość?
 Jd rpdr Jttl: Mam nacyidję, żd cożyję byarów, kidcy srtnami nacdjcyid.
Pryygosowtjdmy rię na sę bhwilę jtż oc cwtcyidrst piębit las. Mamy jtż
wryyrsko, bo posrydaa: yateanid co cyidbka, wiarę w jdgo kompdsdnbjd,
i widmy, żd jdrs innd, niż tbyyła sracybyjna prybhologia roywojowa. Tdray
sylko rykoła mtri rię co sdgo corsorować.
Rocyibd aoją rię ymian, ao cla nibh najważnidjryd jdrs, żday cyidbko oc-
niorło w żybit rtkbdr. Jdśli jdcnak rpysać ltcyi, ksórym so rię tcało – aiy-
ndrmdnów, arsyrsów byy piłkaryy – so okażd rię, żd wprawcyid praba i rtk-
bdr cają im rporo racośbi, ald sak naprawcę nid rą rdnrdm ibh żybia.
Ciągld roymawiamy y naryymi cyidćmi sak, jakay żyły na pobyąskt dry
prydmyrłowdj. Mówimy, żd jdśli bhbą ayć rybyęśliwd, mtryą coaryd etnk-
bjonować. „Wrsajdry rano, jdry coard śniacanid, żday midć dndrgię co na-
tki, posdm icyidry co rykoły, łacnid rię tbyyry, wrabary co comt, ocraaiary
prabę comową, a posdm kłacyidry rię rpać o ocpowidcnidj poryd. I jdśli so
wryyrsko yroairy, so jdrsdś rybyęśliwy”. Każcy wid, żd sakid żybid nid jdrs
rybyęśliwd, więb jak najryyabidj powinniśmy prydrsać kłamać im prorso
w swary.
Wryyrskid ymiany cokontją rię powoli, ald ond jtż rię yabyęły. Kidcy
w 1995 rokt yabyynaliśmy mówić o sybh rprawabh, ayłdm pdrymirsą. Dyi-
riaj mamy w Danii syld coarybh rykół – bo prawca, rą i kidprkid – żd na-
prawcę jdrs y bydgo wyaidrać. W Nidmbydbh sdż rą coard rykoły, ald pryd-
ważająba więkryość y nibh so pomyłka. Natbyybidld nid ltaią sdgo rłtbhać,
ponidważ myślą, żd ibh krysyktję, ldby oni rą saką ramą oeiarą ryrsdmt, jak
wryyrby. I jdcynym wyjśbidm y rystabji rą – powsaryam so ynowt – kom-
pdsdnbjd w atcowanit rdlabji.
Fan jmy-mab tp n jęd z y oarp d p x a prhaojz acka z ałpż poa r rz e z Je s r e ra
J u um
a. Od 2014 n a s x pk” s je d z jb ętal ż
e x ĄPpms ce .

Fan jm y-mab ke s t n je ks ce n , x Ąl tó ryn rp d z jce , oaucz y cje m e jĄsr e ckam jścj

n ph” s l po grpo tp x a• s x p ke x artpś cj jĄx jz kęx y ci p x aoja z Ąl jm l u-
d z je s jęcjp m
e tojn d pś x jad cz e oje n d uńsl je hp r e d ahp ha jĄte rar e u ty.
Oge ru ke s z e re h x yr ró b p x aoyci z as ad jĄx artpś cj uż yte cz oyci kal p
l je ruo l px s l az x Ąż ycju x s r ó ł cz e s oe k rp d z joy, s z l pł
y, r rz e d s z l p ma
jĄjo oyci jo s ty tu ckj r e d ahp hjcz oyci .

Ce m e n Fan jm y-m ab ke s t:
•ĄWsr je raoje rp d z jcó x jĄd z je cj x Ąb u d p x aoju z d rp x yci re m ackj x Ąrp-
d z joje .
•ĄKs z tał ce oje r e d ahphó x , oaucz y cje m j jĄpr je l uoó x x Ątx p rz e oju śrp-
d p x js l a s r rz y kak”ce hp rpz x p kp x j jĄoauce .
•ĄPp n ahaoje d p rps ł yn x Ąl s z tał
tp x aoju ż ycja oa n jaręx ł as oe k pd -
r p x je d z jam opś cj.
•ĄWr ł yx aoje oa x artpś cj jĄjd e e s r pł e cz e ństx a d p tycz ”ce e d u l ackj
jĄx y ci p x aoja.

Fan jm y-m
ab Ppmsl a
Kpo tal t: jogp@gan jmy-m ab .r m
Te m . 22Ą729Ą02Ą82

x x x .ke s r e rku um
.cpn