Natura Zientziak Lehen Mailako Ikasgelan II

NATURA ZIENTZIAK
LEHEN MAILAKO
IKASGELAN II
Egilea
JOSE MARIA ETXABE URBIETA
EUSKARA, KULTURA ETA NAZIOARTEKOTZEAREN

ARLOKO ERREKTOREORDETZA
Argitalpen honek UPV/EHUko Euskara, Kultura eta Nazioartekotzearen arloko

Errektoreordetzaren laguntza izan du
ISSN 2603-8900
ISBN:
Jose Maria Etxabe Urbieta
Matematikaren, Zientzia Esperimentalen eta Gizarte Zientzien Didaktika Saila
Hezkuntza, Filosofia eta Antropologia Fakultatea
EUSKARA ETA ELEANIZTASUNEKO ERREKTOREORDETZAREN SARE-ARGITALPENA
Euskal Herriko Unibertsitatea / Universidad del País Vasco
Depósito Legal:
Liburu honek UPV/EHUko Euskara eta Eleaniztasuneko Errektoreordetzaren
laguntza jaso du.
2
In memoriam
Liburu hau duela gutxi zendu diren nire gurasoei

(Margarita Urbieta Beristain eta Juan Maria Etxabe Aristondo) eskaini nahi diet,
guzti-guztia maitasunez eman baitidate haiek.
Beti maite izan gaituzue,

maite izan zaituztegu,
beti bihotzean eramango zaituztegu.
3
NATURA ZIENTZIAK
LEHEN MAILAKO IKASGELAN II
AURKIBIDEA
AURKIBIDEA
1. Sistema materialen aniztasuna

1.1 Neurketa. Laborategiko jarduerak
1.2 Sistema materialen propietate orokorrak
1.3 Sistema materialen konposizioa
1.4 Ezaugarri bereziak
1.5 Disoluzioak. Kontzentrazioa. Disolbagarritasuna.
1.6 Substantziak banantzen
1.7 Materiaren agregazio-egoerak
2. Sistema materialen batasuna

2.1 Nolakoa da materia barrutik?
2.2 Materiaren osaera. Materiaren osaerari buruzko lehenengo ideiak
2.3 Daltonen teoria atomikoa
2.4 Teoria zinetiko-molekularra. Eredu zinetikoa
3. Aldaketa fisikoak eta kimikoak. Erreakzio kimikoak

3.1 Substantzia sinpleak eta konposatuak
4. Elkarrekintzak
5. Indarrek gorputzak deformatzen dituzte

5.1 Hooke-ren legea ikerketaren garapena
5.2 Mugimendu oszilakorra. Indarrak penduluan
6. Indarren jatorria
7. Grabitazio-indarrak
7.1 Grabitazio unibertsalaren legea: Newton-en legea
8. Indar elektromagnetikoak
8.1 Materiaren izaera elektrikoa
8.2 Karga elektrikoa kontserbatu egiten da
8.3 Coulomb-en legea
8.4 Grabitazio unibertsalaren legea eta Coulomben legearen arteko parekotasunak eta diferentziak
9. Dinamikaren legeak
9.1 Indarrek gorputzak deformatzen dituzte
9.2 Indarrek gorputzetan mugimenduaren aldaketak sortzen dituzte
9.3 Newtonen legeak
9.4 Indarren adierazpenak
10. Hidrostatika
10.1 Presioa. Presio hidrostatikoa
10.2 Arkimedes-en printzipioa
11. Indarrak eta oreka

11.1 Indarrak eta oreka
11.2 Flotazioa. Metazentroa
12. Presioa
12.1 Indarra eta presioa
12.2 Presioa
12.3 Presioa gasetan. Presio atmosferikoa
12.4 Pascal-en printzipioa
12.5 Pascalen printzipioaren aplikazioak
4
NATURA ZIENTZIAK LEHEN MAILAKO IKASGELAN II 9
13. Presio atmosferikoa
13.1 Presio atmosferikoa
13.2 Torricelli
13.3 Magdeburg-eko hemisferioak
13.4 Barometroa
13.5 Atmosfera
14. Energia. Energia zinetikoa eta potentziala. Energiaren transferentzia eta kontserbazioa
14.1 Zer da energia?
14.2 Energia motak
14.3 Barne-energia
14.4 Energiaren degradazioa
14.5 Energiaren kontserbazioa
14.6 Energiaren transferentzia
14.7 Lana eta energia
14.8 Potentzia
15. Energia-iturriak
15.1 Berriztagarriak eta ez-berriztagarriak
15.2 Energiaren erabilgarritasuna
15.3 Petrolioa
15.4 Gas naturala
15.5 Energia nuklearra
15.6 Energia hidraulikoa
15.7 Eguzki-energia
15.8 Energia eolikoa
15.9 Biomasa
15.10 Energia geotermikoa
15.11 Marea-energia
15.12 Energiaren etorkizuna
16. Energia eta makinak

16.1 Makina bat egitera goaz
17. Energia termikoa

17.1 Tenperatura
17.2 Tenperatura eta barne-energia
17.3 Bero-energia
17.4 Beroaren hedapena
17.5 Eroapena
17.6 Konbekzioa
17.7 Erradiazioa
17.8 Beroaren eraginak gorputzetan: dilatazioa eta uzkurdura, egoera-aldaketak. Bizidunengan: odol
hotzeko eta beroko bizidunak
17.9 Bero-transferentzia
17.10 Eroale eta isolatzaile termikoak
17.11 Larruazala. Beroa hautemateko organoa
18. Argia
18.1 Zer da argia?
18.2 Argia zer den modelizatzeko eredu zientifikoak ditugu
18.3 Argiaren teoria korpuskularra
18.4 Argiaren uhin-eredua
18.5 Argiaren izaerari buruzko teorien bilakaera
18.6 Uhin elektromagnetikoen hedapena
18.7 Uhin elektromegnetikoen ezaugarria: abiadura
18.8 Argiaren hedapenaren ezaugarriak. Islapena
18.9 Argiaren hedapenaren ezaugarriak. Errefrakzioa
18.10 Xurgapena. Zergatik dituzte objektu ezberdinak?
18.11 Begia eta ikusmena. Giza begia eta bere akatsak. Animalien ikusmena
5
10 AURKIBIDEA
19. Soinua
19.1 Nola sortzen da soinua?
19.2 Soinuak hedatzeko ingurune bat behar du
19.3 Zergatik esaten da soinua uhina dela? Uhinaren eredua
19.4 Zein abiaduratan hedatzen da soinua?
19.5 Soinuaren ezaugarriak
19.5.1 Intentsitatea edo ozentasun-maila edo sonoritatea
19.5.1 Tonua
19.5.1 Tinbrea
19.5.1 Iraupena
19.6 Soinuaren islapena: oihartzuna eta erreberberazioa
19.7 Soinuaren xurgapena
19.8 Uhin geldikorrak
19.9 Entzumena. Kutsadura akustikoa
20. Elektromagnetismoa
20.1 Magnetismoa
20.2 Zirkuitu elektrikoak
20.3 Pilak
20.4 Korronte elektrikoaren hainbat efektu. Erresistentzia
20.5 Ohm-en legea
20.6 Isolatzaileak eta eroaleak
20.7 Korronte elektrikoak magnetismoa sortzen du
20.8 Potentzial diferentzia
20.9 Etxeetara iristen den korronte elektrikoa
20.10 Korronte elektrikoa eta eremu magnetikoa
6
NATURA ZIENTZIAK
SARRERA
SARRERA
Liburu honen helburua da Natura Zientzien irakaskuntzarako behar diren eduki zientifikoen
prestakuntzarako irakas-materiala eskaintzea Lehen Hezkuntzako irakasleak izango direnentzat.
Planteamendua irekia eta anitza da; hau da, Lehen Heziketako irakasleentzat eta irakasle-ikasketak egiten
ari direnentzat baliagarria izatea. Proposatzen diren gaiak fisikaren inguruko, teknologiaren inguruko eta
kimikaren inguruko eduki zientifikoen prestakuntzari buruzkoak dira. Hiru bloke nagusi dira aipagarriak:
• Kimikaren ingurukoa.
• Teknologiaren ingurukoa.
• Fisikaren ingurukoa.
Gai ezberdinetan daude edukiak eta jarduerak. Egituraketa honela antolatu da:
• Lehendabizi, kimikako gaiak (sistema materialak eta materiaren egitura).
• Ondoren, fisikako gaiak.
• Teknologiako gaia (makinak) fisikako gaien inguruan txertatu da.
Liburuan agertzen diren ideia eta hausnarketa asko saileko Zientzia Esperimentalen Didaktika arloko
irakasleek adierazitakoak izan direnez, nire eskerrik beroenak eskaini nahi dizkiet haiei.
Berritasunak proposatzea oso zaila eta konplexua denez, liburu bat izan da ideia eta planteamendu
askoren iturri. Horietan ideia askoz gehiago daude, eta beste hainbat gai ez dira agertzen. Eduki
osagarriak liburu askotan agertzen dira. Liburu askotan gai ugari eta ezberdinak daude, baina irakasleen
prestakuntzarako osotasuna, koherentzia eta hainbat ideia falta dira. Beste liburu asko oso sakonak dira,
oso zehatzak edo oso orokorrak. Halaber, Euskara eta Eleaniztasun Errektoreordetzan aritu diren
pertsonak eskertu nahi ditut. Azkenik, saileko kideek emandako laguntza eta lankidetza eskertu nahi ditut,
haien hausnarketak funtsezkoak izan baitira.
7
NATURA ZIENTZIAK
1. gaia
SISTEMA
MATERIALEN
ANIZTASUNA
1. GAIA. SISTEMA MATERIALEN ANIZTASUNA
1.1 Neurketa. Laborategiko jarduerak
Gaiaren kontzeptuak garatu aurretik, laborategiko lanaren ezaugarriak finkatu behar dira.
Laborategian ez da esperimentazio-lana bakarrik egiten. Laborategian, problemak ebazteko saiakuntzak
diseinatzen dira, datuak eskuratzen eta analizatzen dira, eta, horietatik abiatuta, ondorioak ateratzen dira.
Hau da, laborategian metodo zientifikoaren fase guztiak gauzatzen dira.
Laborategian lan egiteko garaian, gomendio hauek jarraitu behar ditugu, erabilgarriak izango baitzaizkigu
saiakuntzak egokiro egiteko eta praktikak gauzatzeko garaian denbora aurrezteko. Funtsezkoak dira
Lehen Hezkuntzako ikasgelarako:
• Lanari ekin aurretik, irakurri arreta handiz; zer, zergatik eta nola egin behar dugun ulertu behar
dugu, eta arriskuak identifikatu behar ditugu. Era berean ingurumen-neurriak finkatu behar
ditugu.
• Erabili praktiketako koaderno bat, eta idatzi bertan gauzatutako prozesua, erabilitako tresnak eta
eskuratutako emaitzak.
• Egiaztatu lan-mahaian beharrezko material guztia daukazula.
• Jarri material guztia mahaiaren gainean. Jarri ontzi altuenak atzean eta baxuenak aurrean,
ustekabean iraul ez daitezen. Jarri etiketak aurrera begira, konposatuak bizkor aurkitzeko.
• Egin lan era ordenatu eta garbian. Praktika egiten ari zarela produktu bat isurtzen bada, bildu
berehala.
Amaitzen duzunean, urarekin eta xaboiarekin garbitu erabilitako tresnak, baita eskuak ere.
Egunero, produktu kimiko ugari erabiltzen dugu bai etxean bai Lehen Hezkuntzako ikasgelan, eta
etiketatuta egoten dira piktograma izeneko ikurrekin
Laborategian lana egiterakoan, garrantzitsua da segurtasun-arauak ezagutzea. Ondorioz, segurtasun-
arauak derrigorrez irakurri behar dituzue.
Laborategian erabiltzen diren tresnak eta produktuak arriskutsuak izan daitezke, behar bezala erabiltzen
ez badira. Arriskuak saihesteko, bete beti arau hauek:
Arau orokorrak hauek dira:

• Ez erre, jan edo edan laborategian.
• Erabili mantala eta betaurrekoak arropa eta begiak babesteko.
• Gorde jantzi beroak eta motxila laborategitik kanpo. Inoiz ez dute egon behar lan-mahaiaren
gainean.
• Ez eraman jantzita bufanda, zapi luze edo arropa solterik. Ile luzea baduzu, bildu.
• Saihestu alferrikako joan-etorriak laborategian.
• Eskuek garbi eta lehor egon behar dute.
• Praktika bat hasi aurretik, estali dauzkazun zauriak.
• Ez probatu edo irentsi produkturik.
• Istripua gertatu, erre edo zaurituz gero, jakinarazi berehala irakasleari.
Tresnak eta produktuak erabiltzeko arauak hauek dira:

• Ez erabili tresnarik edo makinarik, baldin ez badakizu horiek nola erabiltzen diren, nola
funtzionatzen duten eta zer segurtasun-arau espezifiko dituzten.
• Aparaturen bat edo muntaketa elektrikoren bat manipulatu aurretik, deskonektatu elektrizitate-
saretik.
• Ez jarri martxan zirkuitu elektrikorik, irakasleak aldez aurretik instalazioa aztertu ez badu.
• Erabili kontu handiz material hauskorrak, hala nola beirazkoak edo portzelanazkoak.
• Materiala hausten edo hondatzen bada, jakinarazi irakasleari.
• Produktu kimiko batek zipriztintzen bazaitu, garbitu berehala eremua ur ugarirekin. Era berean,
garbitu mahaia bertara produkturen bat isurtzen bada.
• Eduki txukun eta garbi lan-mahaia.
Hondakinak ezabatzeko arauak. Irakurri:
- Edozein jarduera praktiko egin aurretik, hondakinak tratatzeko bideak finkatuta egon behar dute.
Bestela, jarduera praktikoa egitea arduragabekeria litzateke.
- Erabilgarritasunik ez duten produktuak hondakinak dira. Saiakuntza bat egin ondoren, hondakinak
ezabatu egin behar dira, haien egoera fisikoaren arabera.
8
- Hondakin solidoak. Ez dira isurbidean barrena bota behar, zeren ezustean eta modu arriskutsuan
erreakziona baitezakete. Bota aurretik, paketatu egin behar dira.
- Hondakin likidoak. Birziklatzeko ontziratu edo hondakin ez-kutsatzaile bihurtu behar dira.
- Gasekin lanean. Gasak toxikoak edo narritagarriak izan daitezke; horregatik, gasak xurgatzeko
kanpaian lan egin behar da, edo kalean edo terrazaren batean.
Nolanahi ere, zalantzarik izanez gero, galdetu beti irakasleari. Hark erabakiko du, arriskuaren arabera,
hondakin bakoitza nola ezabatu behar den.
1. irudia. Hondakinen inguruko fluxu-diagrama.
Laborategian lana egiterakoan finkatu behar dira erroreak. Neurketak egiterakoan, kontu handia eduki
behar da neurtzen ari den sistemari ez eragiteko. Neurgailua ez da ukitu behar, edo ez zaio eragin
kaltegarririk ekin behar hari.
Gainera, edozein neurketak dauka zehaztasun-muga bat, neurketa-tresnaren ahalmenaren arabera, bai
neurtzen ari den magnitudea aldakorra delako, bai gure zentzumenek ere informazioa prozesatzeko
mugak dituztelako.
1.- Laborategi bateko edozein emaitza esperimental edo neurketa adieraztean, bere zehaztasunaren balio
estimatua adierazi behar da, eta ondoren erabilitako unitateak ere bai. Balioaren zehaztasuna errore
absolutuarekin adierazi behar da. Sistema internazionala erabili behar da beti. Zein tartetan dagoen
adierazten da ± ikurrarekin; hala ere, horrek ez du esan nahi benetako emaitza tarte horren barruan
izatearen erabateko segurtasuna dugunik; probabilitate handia dagoela adierazten du soilik.
2.- Erroreak adierazteko, nahikoa da zifra esangarri batekin.
3.- Neurtutako magnitudea eta bere errorea unitate berdinetan adierazi behar dira, eta euren bien
zenbakizko balioen azken zifrek magnitude-ordena berekoak izan behar dute (ehunekoak,
hamarrekoak, unitateak, hamarrenak, ehunenak...).
Errore absolutua edo zehaztasuna da neur daitekeen baliorik txikiena. Adibidez, erregela batekin, 1mm.
Errore erlatiboa da errore absolutua zati neur daitekeen baliorik handiena. Erregelaren kasuan, 1
mm/erregelaren baliorik handiena (400 mm, adibidez) bider 100. Ehunekotan ematen da; beraz, 100
zenbakiarekin biderkatzen da. Erregelaren kasuan, % 0,25 da. Unitate-sistemak berdina izan behar du.
9
20 1. GAIA SISTEMA MATERIALEN ANIZTASUNA
1.2 Sistema materialen propietate orokorrak
Materialen ezaugarriak hauek dira:

- Jatorria dute. Naturalak (naturan daude, egurra, artilea, buztina, urrea, adibidez), artifizialak
(naturalak erabili eta fabrikatzen dira) ala sintetikoak (artifizialekin fabrikatzen dira) izan
daitezke.
- Eraldatu egiten dira.
- Materiaz osatuta daude.
- Erabilpena dute.
- Taldeka daitezke.
- Sinpleak ala konplexuak edota homogeneoak ala heterogeneoak izan daitezke.
Naturalak dira, besteak beste, burdina, egurra, lurra, ura, zinka, merkurioa, urrea, zilarra, mineralak,
igeltsoa, ikatza, kobaltoa, platinoa, aluminioa, kobrea, onttoak, uranioa, petrolioa, marmola, harea.
Artifizialak dira plastikoak (naturalekin egindakoak), kartoia, harri bereziak (adibidez, gres harria),
altzairu erdoilezina, letoia, urre zuria, brontzea, beira, zeramika, papera, zilar berezia, portzelana, platerak
egiteko mineralak, buztin egosia eta zementua.
Aldiz, material sintetikoekin sintetikoak egiten dira: rayona, bakelita, spandexa, karbono-zuntza, tefloia,
nylona, neoprenoa, likra eta hormigoia.
Harigintzan produktu sintetikoak erabiltzen dira. Dimentsioa eta forma tenperatura altuan eraldatzen dira,
ezaugarriak hobetu egiten dira (erresistentzia mekanikoa, urarekiko erresistentzia, besteak beste) eta
erabilera gehiago dituzte. Jantzi-sitsa ekiditeko material sintetikoak erabiltzen dira: nylona, poliesterra,
karbono-zuntza, rayona eta spandexa edo likra. Kevlar, polipropilenoa, polietilenoa eta
polietilentereftalatoa erabiltzen dira.
Sailkatu 1. zutabeko hitzak materialak ala ez-materialak izatearen arabera. Lehendabizi, irizpideak idatzi
behar dituzu. Zer uste duzu? Markatu zure ustez materialak direnak; adierazi giro-tenperaturan eta
presioan duten agregazio-egoera.
1. taula. 1. ariketa ebazteko kasuak eta erantzuna.

Material ala ez-materiala Agregazio-egoera
Gasolina Bai Likidoa
Zaporea Ez -
Talko-hautsak Bai Solidoa
Beroa Ez -
Gorrotoa Ez -
Airea Bai Gasa
Butanoa Bai Likidoa bonbonan eta kanpoan gasa
Ura Bai Likidoa, lurruna gasa, izotza solidoa
Indarra Ez -
Soinua Ez -
Harkaitza Bai Solidoa
Atsegintasuna Ez -
Abiadura Ez -
Adierazi kontserbatzen diren masa eta bolumena, honako aldaketa hauek egin ostean. Zer uste duzu?
Idatz itzazu ondorioak. Zein aldaketa ditugu, fisikoak ala kimikoak?
Gorputz guztiek —eta, beraz, osatzen dituzten substantzia guztiek— aldaketak jasan ditzakete. Aldaketa
horiek fisikoak zein kimikoak izan daitezke. Aldaketa fisikoetan substantziak ez dira aldatzen, berberak
dira. Aldaketa kimikoak gertatzean, substantziak desagertu eta propietate desberdinak dituzten substantzia
berriak agertzen dira. Aldaketa kimikoei erreakzio kimiko deritze.
10
2. taula. Materiaren propietate orokorrak?
Aldaketa Masa Bolumena
Zatikatu plastilina bolatxo bat Bai Bai. Egoera fisikoa berdina da.
Lurrundu alkohola Bai Ez. Gasak bolumen handiagoa

betetzen du.
Muturra itxita duen xiringa baten enboloa Bai Ez. Txikiagoa.

konprimatu
Ura berotu, tenperatura 50°C igoz Bai Ez. Dilatatu egiten da.
Ura izoztu Bai Ez. Bolumena ezberdina da.
Bi basotan dagoen ura ontzi berera bota Bai Bai
Baso bat ur eta beste bat alkohol ontzi berera bota Bai Zorrozki ez, baina ezberdintasuna oso
txikia da.
Ura eta gatza nahasi Bai Zorrozki ez.
Ura duen ontzi batera harri bat sartu Bai Bai, disolbatzen ez bada.
Ura duen ontzi batera egur puska bat sartu Bai Bai, disolbatzen ez bada.
Ura duen hodi batera pilula eferbeszente bat bota eta Bai Ezin badu gasak atera eta disolbatzen
hodia estali bada (gaseosa moduan), bolumena
oso antzekoa da.
Ura duen ontzi batera pilula eferbeszente bat bota Bai Ez. Egoera fisikoa aldatzen da.
Masa eta bolumena. Tenperatura ere ezaugarri orokortzat har daiteke. Hau da, zein propietate behar dira
zerbait materia dela esan dezagun? Masa eta bolumena. Tenperatura eta presioa ere egoera adierazteko
baliagarriak dira, eta ezaugarri orokortzat har daitezke.
3. eta 4. tauletako kasuetan, adieraz ezazu aldaketa fisikoak ala kimikoak ditugun.
3. taula. Adieraz ezazu aldaketa fisikoak ala kimikoak ditugun

Hasierako sistema plastilina bolatxo Alkohol likidoa Muturra itxita duen xiringa. Ura giro-tenperaturan
bat Airea dago.
Ekintza zatikatu lurrundu Konprimatu. Energia termikoa eman
Azken sistema bolatxo gehiago lurruna Konprimatutako gasa Ura 50°C-tan
Aldaketa mota Fisikoa Fisikoa Fisikoa Fisikoa
4. taula. Adieraz ezazu aldaketa fisikoak ala kimikoak ditugun

Hasierako sistema Ura eta harria Ura eta egurra Ura eta pilula Ura eta pilula
bananduta bananduta eferbeszente bat eferbeszente bat
Ekintza Harria uretan sartu Egurra uretan sartu Ontzi berera bota. Ontzi berera bota
Azken sistema Ura eta harria Egurra eta ura ontzi Estalitako ontzian Estali gabeko ontzian
berean nahastu eta burbuilak nahastu eta burbuilak
ikusten dira. ikusten dira.
Aldaketa mota Fisikoa Fisikoa Kimikoa Kimikoa
Ariketa hau egiteko, aintzat hartzeko informazioa: ura duen hodi batera pilula eferbeszente bat bota
ondoren, zergatik ateratzen dira burbuilak? Burbuilak ateratzen dituzten piluletan sodio bikarbonatoa,
azido zitrikoa eta azido askorbikoa eta azido azetilsalizilikoa daude. Uretan jartzerakoan. bikarbonatoa
karbono dioxidotan deskonposatzen da. Aldaketa kimikoa da. Burbuilak ateratzen dira, eta berehala dugu
disoluzioan aspirinaren osagai aktiboa den azido azetilsalizilioa. Bikarbonatoak, ingurune azidoan, ura,
karbono dioxidoa eta beste gatz batzuk ematen ditu.
11
1.3 Sistema materialen konposizioa
Honako sistema material hauek ditugu: hondartzako harea, itsasoko ura, airea, olio-ozpina, ur destilatua,
esnea, granitoa, burdin kizkurrak, hiri-gasa, butanoa, iturriko ura, maionesa, altzairua, oxigenoa eta
hidrogenoa, zerrautsa eta ura, gaseosa, lainoa.
Sailkatu bi irizpide hauen arabera: agregazio-egoera eta konposizioa (homogeneoa - heterogeneoa).
5. taula. 3. ariketaren planteamendua eta ebazpena.

Sistema Agregazio-egoera Konposizioa
hondartzako harea Solidoa Heterogeneoa
itsasoko ura Likidoa Homogeneoa
Airea Gasa Homogeneoa
olio-ozpina Likidoa Heterogeneoa
ur destilatua Likidoa Homogeneoa
Esnea Likidoa Heterogeneoa
Granitoa Solidoa Heterogeneoa
burdin kizkurrak Solidoa Homogeneoa
hiri-gasa Gasa Homogeneoa
butanoa Gasa Homogeneoa
iturriko ura Likidoa Homogeneoa
maionesa Likidoa Heterogeneoa
altzairua Solidoa Homogeneoa
oxigenoa eta hidrogenoa Gasa Homogeneoa
zerrautsa eta ura Likidoa Heterogeneoa
gaseosa Gasa Homogeneoa
lainoa Gasa Heterogeneoa
Ikusmena irizpide egokia al da homogenoa ala heterogeneoa den ala ez erabakitzeko?
Homogeneoa: fase bakarra; substantzia bat beste substantzia batez inguratuta dago.
Heterogeneoa: bi fase edo gehiago; substantzia bat alde batean dago, eta beste substantzia beste alde
batean.
Fase bakarrean substantzia bat baino gehiago daude, baina mikroskopikoki zerbait bakarra izan behar da.
Homogeneoa da substantzia bat, ala substantzia bat erabat modu «intimoan» dagoenean nahastuta beste
batekin. Substantzia baten partikulek besteekin inguratuta egon behar dute.
2. irudia. Teoria zinetiko-molekularra aplikatuz, 3. irudia. Teoria zinetiko-molekularra aplikatuz,

gas-nahaste homogeneoaren irudikapena. gas-nahaste heterogeneoaren irudikapena.
12
Ikusmena irizpide egokia al da homogenoa ala heterogeneoa den ala ez erabakitzeko? Ez. Maionesa
heterogeneoa da, esnegaina edo esnea bezala.
Zertaz ohartzen zara sistema material baten agregazio-egoera zein den esateko? Zein dira egoera
desberdinen propietateak?
• Solidoak. Forma konstantea (tenperatura aldatzen ez den eta indarrik egiten ez den bitartean).
Bolumen konstantea (tenperatura aldatzen ez den bitartean). Ez dira hedatzen (tenperatura
aldatzen ez bada). Ez dira konprimatzen, edo oso gutxi konprimatzen dira.
• Likidoak. Forma aldakorra. Ontziarena hartzen dute. Bolumen konstantea (tenperatura aldatzen
ez bada). Ez dira hedatzen (tenperatura aldatzen ez bada). Nekez konprimatzen dira.
• Gasak. Forma aldakorra (ontziarena hartzen dute). Bolumen guztia okupatzen dute, berez.
Hedatzen dira. Errazago konprimatzen dira.
Gogoratu sistema homogeneoetan substantzia bakarra (substantzia) dugula, eta bat baino gehiago
baditugu disoluzioa dugula. Disoluzioetan solutua eta disolbatzaileak ditugu. Zein irizpide erabiliko dugu
bereizteko? Azter itzazu adibideak.
Disoluzioaren egoera fisikoa izango du disolbatzaileak. Adibidez, ura. Gatza solutua da, beste fase bat
edo agregazio-egoera dituelako (solidoa)
Masa du eta espazioa betetzen du.

Materia
osaturik
dago
Substantzien nahasteak Substantziak
4. irudia. Materiaren sailkapen orokorra.
Adibidez, harri asko nahasteak dira. Fase bakarra edo fase bat baino gehiago izan dezakegu.
Airea substantzia gaseosoen nahastea da. Kasu honetan, kutsatu gabea bada fase bakarra izango dugu, edo
kutsatua bada bi fase izango ditugu. Batetik, gasa (airea) sakabanatzailea izango da, eta solido kutsagarria
sakabanatutako fasea. Lokatzaren kasuan, likido sakabanatzailean (ura) solido sakabanatuak ditugu
(buztinak).
Kobrea substantzia da; eta kobre urtua, azukrea, burdin kizkurrak, butanoa eta beste asko ere substantziak
dira.
Adibideak aztertuko ditugu. Sistema homogeneoak substantzia bakarrez (substantzia) osatuta daude, edo,
nahasteak edo disoluzioak badira, substantzia batez baino gehiagoz osatuta daude.
6. taula. Sistemen adibideak. Izaera.

Itsasoko ura Disoluzioa
Airea Nahaste homogeneoa
Ur destilatua Substantzia
Burdin kizkurrak Substantzia
Hiri-gasa Nahaste homogeneoa
Butanoa Substantzia
Iturriko ura Disoluzioa
Altzairua Nahastea
Oxigenoa eta hidrogenoa Nahastea
Gaseosa Disoluzioa
13
7. taula. Sistema homogeneoak: substantziak eta disoluzioak
Solutua
Solidoa Likidoa Gaseosoa
disolbatzailea↓
Solidoa Aleazioak: brontzea,
altzairua Hezetasuna duen gatz solidoa Ez
Urtuz eratzen dira
Sistema homogeneo solidoetan aleazioak ditugu. Oro har, bi metal modu homogeneoan nahas ditzakegu.
Adibidez, brontzea. Zein egoera fisikotan dago solutua, eta zein egoeratan dago disolbatzailea? Solidoak
dira. Egoera urtuan nahasten dira. Ezin da benetako nahasterik lortu egoera solidoan. Kasu interesgarria
letoia da. Zinka eta kobrea nahasten dira. Biak solidoak dira. Bi solidoak urtu egiten dira, eta sistema
homogeneoa eratzen dute. Solidoak solidoetan disolbatuta daude. Prozesua gerta dadin, fusio-tenperatura
baino tenperatura altuagoa lortu behar da, eta ez da erraza egoera urtuan nahastea.
Hezetasuna (likidoa) duten gatz solidoak aurki ditzakegu. Solidoa denez, sistema homogeneo solidotzat
har daiteke. Sukaldeko gatzak edo kobre sulfatoak hezetasuna xurgatzen dute. Disoluzioa solidoa da;
beraz, disolbatzaileak solidoa izan behar du. Kasu honetan, gatza disolbatzailea da, eta ura solutua.
Likidoa solidotan disolbatu da. Ez da kasu arruntena, baina gatz inorganikoetan gertatzen dira horrelako
kasuak.
8. taula. Disoluzio likidoak

Solutua
disolbatzailea↓
Likidoa Uretan gasak daude (oxigenoa edo
Ur minerala, itsasoko karbono dioxidoa) edo edari
Ozpina
ura, iturriko ura karbonatatuak. Gaseosa, txanpaina,
amoniakoa, besteak beste.
Disolbatzaile likidoetan substantzia ezberdinak disolba daitezke. Uretan zer disolba daiteke? Substantzia
inorganiko asko eta hainbat substantzia organiko, gatzak gehienbat.
Gatz solidoak uretan disolbatzen dira (ur mineraletan gatzak daude disolbatuta), edota ozpina bezalako
likidoak disoluzio likido-likido dira. Alkohola edo azetona uretan disolbatzen dira. Likidoak likidotan
disolbatu egiten dira, eta sistema homogeneoak eratzen dira. Beste kasu bat da itsasoko edo ibaietako
bizitzaren kasua. Arrainak edo beste animaliek bizitzeko oxigenoa behar dute. Oxigenoa uretan disolbatu
egiten da, eta disolbatutakoa arnasten dute; edota edari alkoholikoak ekoizterakoan, beste gasa ere uretan
disolbatzen da.
9. taula. Disoluzio gaseosoak

Solutua
disolbatzailea↓
Gasa Airean ur-lurrun kasua litzateke
disoluzioen adibide interesgarria.
Gela guztietan edo kalean dagoen
airea nahastea da; hala ere,
heterogeneotzat har daiteke
partikulak egon daitezkeelako
Ez Ez (birusak edo ke-partikulak,
adibidez).
Airea, hiri-gasa, oxigenoa eta
hidrogenoa dira nahaste-gasak
airean, edo aireak berak gasak
gasetan disolbatzen dituen sistemak.
Gasetan soilik gasak disolbatzen dira. Ur-lurruna gasa da. Aldiz, likidoa izango balitz, bi fase izango
genituzke; beraz, heterogeneoa litzateke. Solidoaren kasuan, gauza bera gertatzen da. Argia islatzen da,
beraz, heterogeneoa da. Disoluzioa bada ez da gertatzen islapenik, errefrakzioa baizik. Ura eta almidoia
heterogeneoa da. Koloidea da. Ez da benetako disoluzioa.
14
Sistema heterogeneoen adibideak aztertuko ditugu hemen. Fase bat baino gehiago ditugu kasu hauetan:
10. taula. Sistema heterogeneoak

Sistema Sakabanatze mota
Hondartzako harea Sakabanatutako solidoak. Txiki-txiki eginak daude.
Olio-ozpina Bi fase sakabanatu gabe. Sakabanatzea lortzeko sakabanatzailea erabiltzen da

(detergentea).
Esnea Sakabanatutako likidoak.
Granitoa Sakabanatutako solidoak
Maionesa Sakabanatutako likidoak
Zerrautsa eta ura Solidoa likidoan sakabanatuta
Lainoa Likido tantak gasetan barreiatuta
5. irudia. Sistema heterogeneoen sailkapena.
Heterogeneoak: koloideen kasuan (ez dago dekantaziorik), emultsioak, suspentsioak eta sakabanatzeak.
Ondorengo lau taula hauetan (11-15 taulak) sakabanatutako fasea eta sakabanatzaileen kasuak aztertuko
ditugu.
11. taula. Sistema heterogeneo solidoak

Sakabanatutako fasea
Fase sakabanatzailea↓
Solidoa Irina. Hondartzako
harea, granitoa. Nahaste
heterogeneoa da; Lokatza. Likidoa (ura) Pomez harria, gasak solidotan
solidoa solidotan dago. solidotan banatuta dago. zehar sakabanatuta daude.
Harea, irina eta legamia Merkurioa zilarrean
nahasteak, jakiak Krispeta-artoak.
(amalgamak).
prestatzekoan besteak Puztutako sistemak.
beste. Gelatina. Ur tantak
gelatina egitura solidotan Apar solidoak; adibidez,
Rubia, turkesa. sakabanatuta daude. poliuretanoa edo poliestirenoa.
Mineralak nahasteak
izan daitezke.
12. taula. Sistema heterogeneo likidoak

SOLIDOA LIKIDOA GASEOSOA
LIKIDOA Pinturak dituzten
osagaiak. Adibidez, Kremak, esnea, ozpina- Bizarra mozteko aparra edo
pigmentuak. olioa, maionesa… espraian dagoen esnegaina.
Zerrautsa eta ura
15
13. taula. Sistema heterogeneo gaseosoak
SOLIDOA LIKIDOA GASEOSOA
GASA Kea
Kea (hautsak airean)
edota airean dauden Lainoa
birusak edo bakterioak Ez dago. Homogeneoak dira.
Ur tanta likidoak airean
dira beste adibideak.
sakabanatuta.
Hautsak solidoak dira,
eta ketan sakabanatuta
daude.
14. taula. Sistema heterogeneoak egoera fisiko ezberdinetan

NAHASTE HETEROGENEOAK
Sakabanatutako partikulek Fase sakabanatzailea

osatzen duten fasea.
Likidoa Gasean Aerosol likidoa Lainoa
Solidoa Aerosol solidoa Kea
Gasa Likidotan Aparra Krema, esnegaina

espraian
Likidoa Emultsioa Esnea
Solidoa Itxura homogeneoa baina Latex pinturak

heterogeneoak dira. Sol izena
dute.
Gasa Solidoa Apar solidoa Poliuretanozko

aparra
Likidoa Gela Gelatina
Solidoa Solidoan solidoa (itxura Mineralen nahastea

homogeneoa, baina
heterogeneoa da)
15. taula. Sistema homogeneoak: substantziak eta disoluzioak

Solutua
disolbatzailea↓
Solidoa Aleazioak brontzea Hezetasuna duen gatza Ez dago
Likidoa Uretan oxigenoa edo karbono
Ur minerala Ozpina
dioxidoa
Gasa Ez dago Ez dago Airea
16. taula. Sistema heterogeneoak: koloideak, emultsioak, suspentsioak eta sakabanatzeak

solidoa likidoa Gaseosoa
fase sakabanatzailea↓
solidoa irina lokatza pomez harria
líkidoa pintura krema Gaseosa
gasa kea lainoa ez
16
6. irudia. Sistema materialen sailkapena.
1.4 Ezaugarri bereziak
Arkimedes Sirakusako matematikari eta fisikari ospetsu bat izan zen. Behin batean, bere babeslea zen
Sirakusako Hieron erregeak honako arazo hau planteatu zion: berak eskatutako urrezko koroa guztiz
urrezkoa ote zen (hala ordaindu baitzuen), ala urre- eta zilar-aleazio bat ote zen.
Arazoari buruz pentsatzen aritu zen Arkimedes. Behin, guztiz betea zegoen baineran sartzerakoan,
urak gainezka egiten zuela konturatu zen, eta uretan murgildurik zituen gorputz atalak arinagoak
iruditu zitzaizkion. Horrek ideia eman zion arazoa konpontzeko. Bere aurkikuntzaz liluraturik,
kalera irten zen, «Eureka, eureka!» oihukatuz («aurkitu dut!»). Ikusi eta aztertu
https://www.youtube.com/watch?v=izwiA_02ixU bideoa. Arazoa aztertzeko gakoa bideoaren
ulermenean dago. Dentsitate bera al dute urre- eta zilar-aleazio guztiek? Ez, konposizioaren arabera
aldatu egiten da. Urrea 19,5 kg/l da, eta zilarra 10,5 kg/l. Aleazio guztien dentsitatea kalkulatzeko, batez
besteko haztatua kalkulatu behar da.
Zientzialariek jarrai ditzaketen bideak edo estrategiak dira horiek. Arkimedesen kasuaren azterketak ongi
adierazten digu hori.
Planteamenduari dagokionez,
1. Ikerketaren planteamendua: diseinatu, garatu eta ebaluatu esperimentuak…......-ko. Hemen arazoa
planteatuta dago.
- Ez dute anbiguoak izan behar terminoak eta esamoldeak.
- Zehatza eta mugatua izan behar du.
Hieron erregeak horrela planteatu zion: «Nola jakin dezakegu koroa urrezkoa den ala ez?» Hori
erantzuteko, Arkimedesek esperimentua diseinatu eta garatu behar izan zuen.
2. Ikerketaren planteamendua deskribapen bat ala hipotesi baten azterketa eskatzen duen bereizketa
garrantzitsua da. Ikerketak lanketa eta diseinua dakartza.
Hipotesiari dagokionez, aldagai askea eta menpeko aldagaiak erlazionatu behar dira. Horretan aritu zen
Arkimedes, eta ongi definitu behar izan zuen aldagai askea: substantzien ezaugarri bereziak. Menpeko
aldagaia edo emaitza dentsitatea izan zen.
3. Ikerketaren galderarekin bat datorren hipotesia idatzi beharko litzateke:
17

Espero den emaitza edo azalpen posiblea da. Horrela eraiki zuen hipotesia: «Substantziaren izaerak
dentsitatean eragiten du». Masa eta bolumena aldagaiak baztertu zituen.
4. Hipotesiak aztertzeko gaitasuna izan behar da. Substantziak bereiztea proposatu zuen.
5. (Ia) beti posible da hipotesi bat baino gehiago formulatzea. Kasu honetan, bitxigileak masa erabili
zuen, baina Arkimedesek dentsitate kontzeptua definitu zuen.
6. Hipotesian oinarrituta, iragarpen bat formulatzen da espero daitezkeen behaketen edo neurketen
inguruan («baldin eta hipotesia betetzen bada, orduan...» moduko esaldia). Kasu honetan, Arkimedesek
hipotesia hartu eta zehaztu egin zuen: «Baldin eta masa berdina izanik, substantzia bakoitzak dituen
ezaugarri berezien arabera, hauek bereiz ditzakegu». Kasu honetan, dentsitatea erabili zuen, eta bolumen
ezberdina proposatu zuen.
Ikerketaren diseinuari dagokionez,
7. Ikerketan, esplizituki azaldu behar dira behatuko diren gertakariak edo ezaugarriak. Masa eta bolumena
behatu zituen.
8. Hipotesiak frogatzeko ikerketetan, aldagai askea (askea) eta menpekoa (menpekoa) identifikatu behar
dira. Baita jarraituak ala diskretuak diren ere. Masa berdina izanik, bolumena neurtu zuen, eta horrela
substantziak bereizi zituen. Jarraituak izan ziren: balantza bat eta ontzi bat erabili zituen (balantza
hidrostatikoa eraiki zuen). Eskala baten bitartez neurketa egitea posible zenez, jarraitua da. Neurgarria
izateak jarraitua dela adierazten digu.
9. Hipotesiak frogatzeko ikerketetan, eragina izan dezaketen beste aldagai guztiak identifikatu behar dira,
eta konstante mantendu behar dira ahal den neurrian; adibidez, tenperatura.
10. Hipotesiak aztertzeko ikerketetan, «kontrol-esperimentua» egin beharko litzateke. Urrearen eta
zilararren dentsitatea kalkulatu. Ezberdinak direnez, masa berdinarekin bolumen ezberdina lortu behar da.
Behaketei eta neurketei dagokienez:
11. Behaketek eta neurketek ez lukete eraginik izan beharko behaketa eta neurketa horien emaitzaren
gainean, eta ezin denean eraginen bat ekidin, adierazi egin behar da.
Kasu honetan, zehaztasunez egin behar da esperimentua. Ura erabiliko denez eta isurtzen denez, ongi
neurtu behar dira bere ezaugarriak.
Ondorioei eta azalpenei dagokienez,
18. Ondorioek bat egin beharko lukete ikerketa-arazoarekin eta, hipotesiak frogatzearen kasuan,
hipotesiarekin. Urrea eta koroa hondoratuz (masa berdina izan zen), bolumena ezberdina izan zela behatu
zuten. Koroa ez zen urrezkoa.
20. Ez dira berdinak korrelazioa eta harreman kausala. Ezaguera teorikoarekin koherentzia egon behar du.
Dentsitatea kontzeptuaren arabera (ezaugarri berezia) ondorioztatu zuen.
21. Komenigarria da bereiztea azalpen kausala (kausekin lotutakoa) edo funtzionala (ondorioekin
lotutakoa). Bitxigileak engainatu egin zuen Hieron erregea. Koroaren barnean zilarra ipini zuen, eta
kanpoaldean urrezko geruza. Urrezkoa zirudien, masa berdina zen, baina ez zen berdina bolumena.
Ondorioz, ez zen urrezkoa. Substantzia bakoitzak bere ezaugarri bereziak zituela ondorioztatu zuen
Arkimedesek.
Aztertu esaldia. Kortxoa ez da uretan hondoratzen pisu gutxikoa delako. Pisu terminoa desegokia da;
dentsitate terminoa erabili behar da. Pisua ezaugarri orokorra da; ez du balio, ezaugarri berezia behar da.
Gainera, pisua indarra da, eta masa kontzeptua erabili behar da.
- Beruna kortxoa baino astunagoa da. Astunago terminoa desegokia da; dentsitate terminoa erabili
behar da. Pisua ezaugarri orokorra da; ez du balio, ezaugarri berezia behar da.
Zenbait substantziaren dentsitatea g/cm3-tan (0°C-an eta 1 atmosferapean).
18
17. taula. Hainbat substantziaren dentsitatea.
Solidoak (0 °C) Likidoak (0 °C) Gasak (0 °C, l atm)
osmioa 22,5 merkurio 13,6 butanoa 0,026
beruna 11,3 itsas ura 1,02 karbono dioxidoa 0,018
altzairua 7,8 olioa 0,92 airea 0,0013
egurra 0,5 gasolina 0,68 hidrogenoa 0,00084
a) Baldintzak guztientzat adierazi behar dira; baina, gasen kasuan, presioak eta tenperaturak eragin handia
dutenez, derrigorrez zehaztu behar dira. Gasek bolumen handian masa kantitate txikia izaten dute.
Ondorioz, gasen dentsitatea txikiagoa da; likidoena solidoena baino handiagoa izaten da. Hala ere,
salbuespenak daude (merkurioa substantzia likidoa da, eta egurra material solidoa da). Egurra substantzia
konposatua da, eta airea du bere barnean.
b) Egurra da, olioaren eta parafinaren dentsitatea 1 baino txikiagoa baita.
14. [(100+1)-100,9] da masa. Gasaren bolumena 100 cm3 da. Ondorioz, gasaren dentsitatea 0,1/100 g/cm3
= 0,001 g/cm3. izango da. Karbono dioxidoa izan al daiteke? Bai, tenperatura eta presio-baldintzak
aldatzen badira, izan daiteke.
CO2 substantzia Joseph Black (1728–1799) kimikariak identifikatu zuen. Zementuak eta morteroak
(Ca(OH)2) dute. CO2 Ca(OH)2 gehituz (disoluzio urtarrean) CaCO3 eratzen da, eta disoluzio gardena uhar
bihurtzen dela beha daiteke.
CO2 nondik dator? Legami kimikoak, burbuila duten pilulek, (NaHCO3) eta azido bat dute (azido zitrikoa
edo monokaltzio fosfatoa). Ura gehituz, bikarbonatoa ur eta karbono dioxidotan deskonposatzen da.
Horrexegatik, burbuilak ikusi egiten dira, eta opilak harrotzen dira.
Sortzen den gasaren bolumena kalkulatzeko, diseinatu, garatu eta ebaluatu esperimentuak. Esperimentuak
ebazteko, erreakzio kimikoa aztertu behar da. Hori egiteko, 20 ml ur eta pilularen erdiaren masa neurtu
behar dira. Probeta urez bete eta buruz behera ura duen ontzian ipini. Eustoinean matxardarekin eta
giltzaurrarekin heldu behar da. Plastikozko hodia sartu behar da. Erlenmeyer matraze egokian pilula sartu
ondoren, gasa probetara doa. Horrela, bolumena neur dezakegu: amaierakoaren eta hasierakoaren arteko
kenketa egin behar dugu.
Masa eta bolumena kalkulatuz gero dentsitatea neur daiteke, eta gasa zein den identifika dezakegu.
Erlenmeyer + ura + pilula: 131'1 g
Gasaren bolumena: 81 ml
Masa Erlenmeyer + ura + pilula hondakinak: 130'06 g
Gasaren masa: 1'04 g
Gasaren dentsitatea: 0'013g/ml. Tauletan begiratu eta CO2 dela identifikatu.
Kolazko edariak nahasteak dira. Bertan, produktu ugari ditugu; horietatik asko disolbatu egiten dira.
Baina mota ezberdinekoak dira. Zein ezaugarriren bitartez bereiz ditzakegu kolazko edari arrunta eta light
kolazko edaria? Zergatik?
Etiketak ezberdintasuna adierazten digu. Batek azukre ugari du, eta besteak ez du azukrerik. Nola bereiz
daitezke? Dentsitatearen bitartez bereiz daitezke. Azukrearen disoluzio urtarraren dentsitatea handiagoa
da. Ondorioz, bat hondoratu egingo da (arrunta) eta bestea ez da hondoratuko (light edo zero izenekoa).
7. irudia. Dentsitate ezberdinaren eragina, edari arruntaren eta light edariaren artean.
19
Substantzia bakoitzak bere ezaugarriak ditu. Ezaugarri bereziak dira. Horien bitartez substantziak
bereizten ditugu.
Zein ezaugarriren bitartez bereiz ditzakegu substantziak? Masaren bitartez, bolumenaren bitartez ala
dentsitatearen bitartez? Ezaugarri berezia izan behar duenez, erantzuna dentsitatea da.
Energia termikoaren bitartez nola jakin dezakegu sistema bat nolakoa den? Zer gertatzen da solido bati
beroa ematerakoan? Zein aldagaik eragiten dute? Arazo hori ikertzeko, fusioa, ihintza, laba, sublimazioa,
solidotzea, irakitea, lurruntzea, kondentsatzea aztertu behar ditugu. Testuliburuetan aipatzen dituzte, besteak
beste, eta irakasleek menperatu behar dituzte. Horretarako, oinarrizko kontzeptuak aztertu behar ditugu:
- Likido-gas aldaketa gertatzen den tenperatura (presioa konstantea da). Irakite-puntua da.
- Solido-likido aldaketa gertatzen den tenperatura (presioa konstantea da). Fusio-puntua da.
- Masa unitatea gradu bat igotzeko behar den energia termikoa da. Bero-ahalmena da.
- Masa unitatearekiko egoera-aldaketa gertatzeko behar den energia termikoa, egoera-aldaketa
gertatzen den tenperaturan (presioa aldatu gabe). Bero sorra substantzia batek fasez aldatzeko
behar duen energia kantitatea da; solidotik likidora (fusio-beroa) edo likidotik gasera (lurrunketa-
beroa). Beroaren energia hori fase-aldaketarako erabiltzen da, eta ez tenperatura handitzeko.
Zein ezaugarriren bitartez bereiz ditzakegu substantziak? Ezaugarri berezien bitartez. Ez dute balio
ezaugarri orokorrek (masa, tenperatura eta bolumena, adibidez) ezin baitira substantziak bereizi.
Ezaugarri berezi asko ditugu; optikoak, elektrikoak eta magnetikoak, besteak beste.
Iltzeak ala bigak zeinek du dentsitate, fusio-puntu edo bero-ahalmen handiena? Berdina dute. Masa eta
bolumena aldatzen dira. Altzairuzkoak dira bi kasuak (sistema berdina da, soilik kantitatea aldatzen da).
Nola ziurta dezakegu bi substantzia ezberdinak direla? Erantzuna ezaugarri berezia da. Berdina bada,
beste ezaugarri batera jo dezakegu. Adibidez, kobrearen eta nikelaren dentsitatea berdina da: 8,9 g/cm3,
baina beste ezaugarri bereziak ezberdinak dira:
Kobrea Nikela
Fusio-puntua 1 084 ºC Fusio-puntua 1 455 ºC
Bero espezifikoa 0,09 cal/gºC Bero espezifikoa 0,11 cal/gºC
Fusio sor beroa 43 cal/g Fusio sor beroa 58 cal/g
Ziur egoteko, ezaugarri ezberdinak aztertu behar dira.
Ordenatu 18. taulako substantziak fusio-tenperaturaren eta irakite-tenperaturaren arabera. Giro-

tenperaturan zein da solidoa, zein da likidoa eta zein da gasa?
18. taula. Hainbat substantziaren fusio-tenperatura eta irakite-tenperatura (°C-tan)

Substantzia Fusio-tenperatura T/°C Irakite-tenperatura T/°C
Nitrogenoa -218,8 -195,8
Amoniakoa -78 -34
Alkohol etilikoa -114 78,4
Ura 0 100
Merkurioa -39 357
Burdina 1539 2750
Ariketa hau egiteko, ordenatu egin behar ditugu.
19. taula. Hainbat substantziaren fusio-tenperatura eta irakite-tenperatura (°C-tan). Ariketaren ebazpena.
Substantzia Fusio-tenperatura T/°C Irakite-tenperatura T/°C
Nitrogenoa -218,8 -195,8
Alkohol etilikoa -114 78,4
Amoniakoa -78 -34
Merkurioa -39 357
Ura 0 100
Burdina 1539 2750
20
20. taula. Hainbat substantziaren fusio-tenperatura eta irakite-tenperatura (°C-tan). «GT»k giro-
tenperatura adierazten du. Ariketaren ebazpena (II)
Substantzia giro-tenperaturan Fusio-tenperatura T/°C Irakite-tenperatura T/°C
Nitrogenoa gasa da -218,8 -195,8 GT
Alkohol etilikoa likidoa da -114 GT 78,4
Amoniakoa gasa da -78 -34 GT
Merkurioa likidoa da -39 GT 357
Ura likidoa da 0 GT 100
Burdina solidoa da GT 1539 2750
«GT»k giro-tenperatura adierazten du, eta zein egoeratan dagoen adierazten digu. Tenperatura horretan:
- Nitrogenoa gasa da. Tenperatura baxuetan likidoa ala solidoa izan daiteke.
- Alkohola likidoa da. Solidoa izan daiteke.
- Amoniakoa gasa da. Likidoa ala solidoa izan daiteke tenperatura baxuagoetan.
- Merkurioa likidoa da. Solidoa izan daiteke.
- Ura likidoa da. Solidoa izan daiteke.
Aurreko jardueretan, sistema materialak homogeneoak zein heterogeneoak izan daitezkeela landu dugu.
Zer gertatzen zaio sistema homogeneo likido bati berotzen dugunean? Denboran zehar nolakoa izango da
tenperaturaren bilakaera? Zein da deskripzio egokia 8. irudian?
150
150
100
Tenperatura
Tenperatura
100
50
50
0
0 -50
Denbora
Denbora
8. irudia. Energia termikoa ematerakoan, tenperaturaren aldaketaren hipotesia. Zuzena zein den asmatu
behar da.
Ezkerrekoa okerra da. Tenperatura modu jarraituan igotzen da. Fase edo egoera fisikoaren aldaketan
igotzen dela adierazten du. Ez da hori horrela gertatzen errealitatean. Aldiz, eskuinekoa zuzena da. Bero
espezifikoaren arabera igotzen da tenperatura, eta bero sorraren arabera tenperatura konstantearen gunea
luzeagoa ala laburragoa da. Fase edo egoera fisikoaren aldaketan, tenperatura konstante mantentzen da
guztia gas-egoerara aldatu arte.
Zer gertatzen zaio sistema homogeneo likido bati berotzen dugunean? Nolakoa izango da tenperaturaren
bilakaera denboran zehar? Adierazpen grafikoa zuzena al da? Presioa 1 atmosfera da.
21
160
140
120
100
Tenperatura
80
60
40
20
0
-20
-40
-60
Energia termikoa/Denbora
9. irudia. Energia termikoa komunikatzerakoan gertatzen den tenperatura-bilakaera.
Bost gune bereiz daitezke:

- Lehenengoan tenperatura -40tik 0ra igotzen da. Solidoa da, izotza. Bero espezifikoaren arabera,
tenperatura igo egiten da; batzuetan igoera azkarragoa da, besteetan polikiago gertatzen da.
Solidoa da.
- 0°tan energia termikoa gehituz urtu egiten da. Ez da tenperatura aldatzen solido guztia urtu arte.
Solidoa eta likidoa ditugu. Hori fusio-bero sorraren arabera gertatzen da.
- 0°tik 100°ra, ur likidoaren bero espezifikoaren arabera, ur likidoaren tenperaturak goranzko
joera du.
- 100°ra iristerakoan, likidoa eta gasa orekan daude. Tenperatura konstante mantentzen da energia
termikoa gehitzerakoan. Hori irakite-bero sorraren arabera gertatzen da. Guztia gas-egoerara
pasatzen denean, tenperatura igotzen hasten da. Tenperatura altuagoetan, guztia gasa da (ur-
lurruna).
10. irudian, uraren presioa eta tenperaturaren adierazpen grafikoa azaltzen dira. Aurreko irudiarekin
erlazionatuz, irudi horrek presio ezberdinetako informazioa ematen du. Presio bakoitzean zein den fusio-
tenperatura eta zein den irakite-tenperatura adierazten du:
- Presio baxuetan ur-lurruna solido-egoerara aldatzen da. Elur deitzen diogu. Elur artifiziala
baldintza hauetan egiten da.
- Presio altuagoetan ur-lurruna egoera likidora aldatzen da (euria) eta tenperatura baxuagoetan
solido-egoerara aldatzen da (kazkabarra edo txingorra).
Horrela, neguan edo mendi-tontorretan zergatik egiten duen elurra arrazoitu dezakegu. Neguan edo
mendi-tontorretan izaten ditugu erauntsiak edo presio baxuagoa. Aldiz, antizikloi-egoeran (udan,
normalean) kazkabarra egiten du eskuarki.
Puntu hirukoitzean solidoa, likidoa eta gasa ditugu. Puntu kritikotik gora ezin dugu gasa eduki. Puntu
kritikotik gora fase-iragapena ezinezkoa den presio- eta tenperatura-balioak dira.
22

Osaturik dago
Masa
duena
Subst eta
antzi espazi
en o bat
nahas okupa Materia
teak tzen
duena
da.
Substantziak. Homogeneoak dira.
dituzte gertatzen bada

10. irudia. Uraren faseen diagrama. Puntu hirukoitza.
10. irudian uraren presioaren eta tenperaturaren arteko erlazioa adierazten da. Solido, likido eta gas faseak
dira. Marra zuzenetan bi fase ditugu orekan.
Gasa dugunean, lurrun-presioa dugu. Substantzia honek egiten duen presioa da. Likidoek eta zenbait
solidok gas-egoerara igarotzeko joera daukate, eta gas guztiek daukate likidora edo solidora
kondentsatzeko joera. Lurrun-presioaren orekak likido edo solido baten lurruntze-tasa adierazten du.
Partikulek likidotik edo solidotik ihes egiteko duten joera erakusten dute. Substantzia batek giro-
tenperaturan lurrun-presio altua badauka, hegazkorra dela esan ohi da. Airea ur-lurrunez aserik
dagoenean, uraren kondentsazio-tasa eta bere lurruntze-tasa orekan daude. Puntu horretan, airearen
hezetasun erlatiboa % 100ekoa da, eta, ur-lurruna gehitzen bada, edo tenperatura jaisten bada,
kondentsazioa gertatuko da. Oro har, tenperatura altuagoetan lurrun-presioa altuagoa da. Lurruntzen bada,
substantziak usaimena duela esaten da.
Uraren kasuan, puntu hirukoitzean tenperatura 0,0098 °C da. Tenperatura horretan eta presio horretan,
oreka dugu. Uraren puntu hirukoitza, adibidez, 273,16 K-en (0,01 °C) dago, eta presioa, berriz, 611,73
Pa. Tenperatura horrek, balio konstantea denez, termometroen Kelvin eta Celsius eskalak zehaztasun
handiagoz kalibratzeko balio du. Presio baxuagoan elurra egiten du, eta presio handiagoetan euria eta
kazkabarra.
Laborategian esperimentuak egin ditugu. Horietan hainbat sistema homogeneo likido berotu dugu, minutu
erdiro tenperaturak neurtuz. Honako grafiko hauek lortu ditugu: (l)
Idatzi hipotesia, eta konpara itzazu emaitza hauek idatzitako hipotesiarekin. Behar izanez gero, landu
hipotesi berri bat. Substantzia berotzerakoan tenperatura igo egingo dela adieraz dezakezu hipotesian.
Beste hipotesiren bat proposa dezakezu; tenperatura igo egingo dela eta fase-aldaketan tenperatuta
konstante mantenduko dela, hain zuzen.
Grafikoak azter itzazu, eta ondorioak idatz itzazu. Fase-aldaketan tenperatura konstante mantentzen da.
Irakite-tenperaturan tenperatura konstantea da, eta ez du eragiten materia kantitateak. Irakite-puntura
lehenago edo beranduago iristen garen adierazten du. Ondoren, irakitean kantitate gehiago badugu,
denbora gehiago beharko da fase-aldaketarako; hau da, energia termiko gehiago eman behar diogu
kantitate guztia gas-egoerara pasatzeko. Azetonaren irakite-puntua baxuagoa dela ondorioztatzen da.
Zenbait elikagai egosteko, Maria bainua sistema erabiltzen da. Adierazi zertan oinarritzen den. Gurin
goxoa egiteko, tenperaturak 100 °C baino baxuagoa izan behar du. Likido barnean sartzen badugu,
tenperatura hori ez da gaindituko. Gainera, tenperatura oso homogeneoa izango da.
Barazkiak egosteko denbora gehiago behar da mendi-tontor batean itsas mailan baino. Bestalde, egosketa
azkarrak egiteko presiozko eltze edo lapikoak erabiltzen dira. Saia zaitez hau azaltzen: presio
23

atmosferikoa mendi-tontorrean txikiagoa dela, eta irakite-tenperatura oso baxua. Ondorioz, tenperatura
baxua da egoste-prozesuan, eta ez dira barazkiak edo lekak biguintzen. Gogorra ateratzen da denbora
luzean egosten egon arren. Aldiz, presiozko eltzeetan elikagaiak irakiten daude, tenperatura oso altuan
presioa oso altua baita. Ondorioz, tenperatura altuan errazago biguintzen dira elikagaiak, tenperatura oso
altuan egoten baitira.
11. irudia. Uraren eta azetonaren irakite-puntua.
Zein portaera izango du nahaste heterogeneo batek berotzerakoan? Proposa ezazu hipotesia. Bi
substantzia nahasi gabe daudenez, bakoitzak bere irakite-puntua izango du. Gainera, fase-aldaketarik ez
dagoenean, berotze-abiadura bero espezifikoekin erlazionatuta egongo da, eta ez dira berdinak izango. Bi
irakite-tenperatura izango ditugu, nahasten ez diren substantziei dagozkienak.
Uretan gatz kantitate ezberdinak disolbatuko ditugu; ondoren, berotu eta neurtutako tenperatura idatziko
dugu. 600 g ditugu. Hiru esperimentu egingo ditugu:
1. esperientzian, 600 g ur berotuko dugu.
2. esperientzian, 50 g sodio kloruro 550 g uretan disolbatu ditugu.
3. esperientzian 50 g sodio kloruro 550 g uretan disolbatu ditugu.
Emaitzak hauek dira:
21. taula. Energia termikoa xurgatzerakoan, substantzia puruaren eta disoluzioaren tenperatura.
Denbora (minutuak) 0 2 4 6 8 10 12 14
T (ºC) 1. esperientzia 16,5 36,2 56,5 76,1 93,6 99,8 99,8 99,8
Esperientzia horietan, zein antzekotasun eta zein ezberdintasun ditugu? Ur purua dugunean eta egoera-
aldaketa gertatzerakoan, tenperatura konstante mantentzen da. Disoluzioetan tenperatura ez da konstante
mantentzen, egoera-aldaketa gertatzen baita. Disoluzioetan, irakitea tenperatura altuagoan hasten da. Gatz
gehiago badago, tenperatura hori altuagoa da. Disoluzioetan tenperatura gehiago handitzen da, gatz
gehiago baitago disolbatuta; kasu honetan, azkarrago handitzen da; hau da, eroankortasun termikoa
handiagoa da.
Zein da nahastea eta zein da substantzia? Kasu batean, irakite-tenperatura finkoa da. Ez da aldatzen.
Ondorioz, substantzia purua da. Eskuinekoan tarte batean gertatzen da irakite-prozesua, eta ez da erabat
berdina irakite-tenperatura. Kasu hori nahastea da.
Zein portaera izango du nahaste homogeneo edo heterogeneo batek berotzerakoan? Proposa ezazu
24
hipotesia. Nolakoa izango da tenperaturaren bilakaera denboran zehar? Bi substantzia badaude, bi irakite-
puntu egon daitezke. Heterogeneoa bada, bi substantzia ditugu, eta bakoitzak egoera puruan duen irakite-
puntua du. Aldiz, sistema homogeneoetan (disoluzioa) bi irakite-puntu zabal egon daitezke, eta kasu
partikularretan irakite-puntu bakarra (baina oso kasu konkretuetan gertatzen da; azeotropoetan, hain
zuzen). Likidoen konposizio batean nahaste azeotropikoa dugu irakite-tenperatura bakarra bada, eta
substantzia puruaren portaera du. Lurrunak likidoaren konposizioa du.
12. irudia. Substantzia purua eta disoluzioaren irakite-puntua.
Hainbat sistema (13. irudia) homogeneo likido berotu dugu, minutu erdiro tenperaturak neurtuz. Honako
grafiko hauek lortu ditugu:
a. Konpara itzazu emaitza hauek zure hipotesiarekin. Behar izanez gero, egin hipotesi berri bat.
b. Grafikoak aztertuz, zer ondorio ateratzen dituzu?
Ondorioak irudian dituzue.
13. irudia. Substantzia puruen eta disoluzioen irakite-puntuak.
Ura eta alkohola berotu ondoren, hauxe gertatzen da. Homogeneoa al da? Bigarrena horizontala da.
Zergatik?
Ura eta alkohola berotu ondoren, bi irakite-puntu ikusten dira; lehena zabalagoa (beraz, sistema
homogeneoa) eta bigarrena horizontalagoa direla beha daiteke. Lehenengoa lurrundu eta gero, soilik beste
substantzia bat geldituko da, eta substantzia puruaren emaitza lortuko dugu.
25
14. irudia. Uraren eta alkoholaren irakite-puntuak.
1.5 Disoluzioak. Kontzentrazioa. Disolbagarritasuna.
21. Disoluzioekin (gogoratu disolbatzailea eta solutua zer diren) erlazionaturiko zenbait kontzeptu:
- Disoluzio solidoak, likidoak eta gaseosoak. Disoluzioak egoera fisiko ezberdinetan egon
daitezke.
- Solidoak nahasteko urtu egin behar dira. Urtuta nahasten dira, eta, gero, solidifikatuta aleazioak
ditugu, letoia edo brontzea esaterako. Disoluzio likidoak dira arruntenak; gasak disolba daitezke
(gaseosa, adibidez), solidoak likidotan (azukrea eta gatza uretan) eta likidoak likidotan (ura eta
azetona, esaterako).
- Kontzentrazioa. 5 g azukre eta 96 cm3 ur nahasten ditugu; guztira bolumena 100 cm3 da. Zein da
disoluzioaren kontzentrazioa? Solutu masa 5 g zati disoluzioaren bolumena 100 cm3 = 0,005
g/cm3 izango da.
- Zenbatekoa da dentsitatea? Dentsitatea masa zati bolumena da. Masa 5 g azukre gehi 96 cm3 da
masa-dentsitatea 1g/cm3 uraren kasuan. Bolumena 100 cm3 da. Beraz 1,01 g/cm3 da.
- Disolbagarritasuna. Disoluzio diluituak, kontzentratuak eta aseak. Magnitude honek
disolbatzaile jakin batean disolba daitekeen gehieneko solutu kopurua adierazten du. g/bolumen
disolbatzailea da neurketa-unitatea.
- Solidoen disolbagarritasuna tenperaturaren araberakoa da; tenperatura handitzen denean,
disolbagarritasuna ere handitu egiten da; hau da, bolumen berean solutuaren gramo gehiago
disolba daitezke.
- Disoluzio batean, tenperatura jakin batean, solutu gehiagorik disolbatu ezin dugunean,
disoluzioa asea dela esango dugu.
Gasak ere disolba daitezke likidotan, baina, kasu honetan, tenperatura handitzen denean, gasen
disolbagarritasuna txikiagotu egiten da. Ondorioz, itsaso epeletan oxigeno disolbatu gutxiago dugu itsaso
hotzagoetan baino. Hego Amerikan mutikoa izenez ezagutzen den fenomeno atmosferikoa Ekuatore
inguruko Ozeano Bareko itsasoan eta atmosferaren sistema globalean gertatzen den aldaketa da,
normalean abendu eta martxo artean; normalean oso hezeak diren inguruak lehor izatera igarotzen dira.
Ondorioz, antxoaren arrantza aldatu egiten da mutikoaren kasuan, itsas azaleko tenperatura ohikoa baino
altuagoa baita, eta, oxigeno gutxiago dagoenez disolbatuta, antxoak plankton gutxiago baitu itsas
gainazalean.
Amoxizilina 50 mg/cm 3-ko kontzentrazioarekin saltzen den antibiotikoa da. Haur batentzat gomendatzen
den gehiengo dosia 50 mg/kg pisu da eguneko, 6 orduko harraldietan banaturik. Kalkula ezazu zenbat
cm3 har ditzakeen egunero neska batek, harraldi bakoitzeko 25 kg izanik.
Eguneko kg bakoitzeko 50 mg har badezake eta 25 kg baditu, 50 x 25 = 1250 mg. Lau harraldietan,
bakoitzean 312,5 mg. 1 cm 3-koan 50 mg badaude, 312,5 mg egongo dira hauetan:
Bolumena= 312,5 mg 1cm3 / 50 mg = 6,25 cm3
26

15. irudia. Disoluzio kontzeptuaren mapa kontzeptuala.
Disolbagarritasun-prozesua honela uler dezakegu.
16.irudia.
16. irudia.Ezkerrean
Ezkerreansolutua
solutuaeta
etadisoluzioa.
disoluzioa.Eskuinean
Eskuineandisoluzioa.
disoluzioa.Disoluzio-prozesua.
Disoluzio-prozesua.
Irakurrihonako
Irakurri honakoartikulu
artikuluhau.
hau.Erantzun
Erantzunirakurri
irakurriondoren:
ondoren:
Irensten ditugun
Irensten ditugun sistemek
sistemek osasunean
osasunean duten
duten eragina,
eragina, sistema
sistema horiek
horiek daramatzaten
daramatzaten substantzien
substantzien
kontzentrazioarenaraberakoa
kontzentrazioaren araberakoada.da.Esan
Esanbezala,
bezala,gure
gurebizitzan
bizitzanaurkitzen
aurkitzenditugun
ditugunsistema
sistemamaterial
materialgehienak
gehienak
substantziennahasteak
substantzien nahasteakdira.
dira.Besteak
Besteakbeste,
beste,edaten
edatendugun
dugunurauraeta
etaarnasten
arnastendugun
dugunairea.
airea.Sistema
Sistemahoriek
horiek
osatzendituzten
osatzen dituztensubstantzien
substantzienkontzentrazioak
kontzentrazioakeragin
eraginhandia
handiadu
dugure
gureosasunean.
osasunean.
Uredangarrian
Ur edangarrianonartzen
onartzenden
dengehiengo
gehiengokontzentrazioa:
kontzentrazioa:
KloruroCl
Kloruro Cl- - 200,0mg/l
200,0 mg/l
sulfato SO42-2-
sulfatoSO4 250,0mg/l
250,0 mg/l
nitrato NO3-3-
nitratoNO 50,0mg/l
50,0 mg/l
nitrito NO2-2-
nitritoNO 0,1mg/l
0,1 mg/l
amonioNH
amonio NH4+4+ 0,5mg/l
0,5 mg/l
burdinaFe
burdina Fe3+3+ 0,2mg/l
0,2 mg/l
beruna Pb
beruna Pb2+2+ 0,05mg/l
0,05 mg/l
hondarlehorra
hondar lehorra 1500,0mg/l
1500,0 mg/l
Edaten dugun ura urtegietatik edo lurrazpiko uretik dator. Ur horiek osasunerako kaltegarriak izan
daitezkeen bakterio eta alga mikroskopikoak daramatzate. Ura edangarria izan dadin, bakterio eta alga
horiek hiltzen dituzten hainbat substantzia gehitzen zaizkio uretan. Normalean kloro (gas) eta kupre
sulfatoa (solido) erabiltzen dira. Baina substantzia horiek kaltegarriak dira guretzat kontzentrazio-maila
jakin batetik gora. Kontzentrazio hori kloroaren kasuan 0,2 mg/l da, eta kupre sulfatoarena 1 mg/l. 27
Arnasten dugun aireari dagokionez ere, beharrezkoa da substantzia kutsakorren kontzentrazioa zaintzea.
38Horretarako, mugak zein diren ezartzen dituzten arau legalak1. GAIA SISTEMA
daude. MATERIALEN
Esaterako, ANIZTASUNA
airean egon daitekeen
3
nitrogeno dioxidoaren kontzentrazio handiena 200 µg/m da.
Zenbat kloro irensten dugu, gehienez, 250 cm3 dituen baso bat ur edaten dugunean? 1 l 0,2 mg badago,
Edaten dugun ura urtegietatik edo lurrazpiko uretik dator. Ur horiek osasunerako kaltegarriak izan
daitezkeen bakterio eta alga mikroskopikoak daramatzate. Ura edangarria izan dadin, bakterio eta alga
horiek hiltzen dituzten hainbat substantzia gehitzen zaizkio uretan. Normalean kloro (gas) eta kupre
sulfatoa (solido) erabiltzen dira. Baina substantzia horiek kaltegarriak dira guretzat kontzentrazio-maila
jakin batetik gora. Kontzentrazio hori kloroaren kasuan 0,2 mg/l da, eta kupre sulfatoarena 1 mg/l.
Arnasten dugun aireari dagokionez ere, beharrezkoa da substantzia kutsakorren kontzentrazioa zaintzea.
Horretarako, mugak zein diren ezartzen dituzten arau legalak daude. Esaterako, airean egon daitekeen
nitrogeno dioxidoaren kontzentrazio handiena 200 µg/m3 da.
Zenbat kloro irensten dugu, gehienez, 250 cm3 dituen baso bat ur edaten dugunean? 1 l 0,2 mg badago,
250 cm3-tan x. Hiruko erregela ebatzi. Kontuan izan 1l=1dm3 eta 1dm3 =103 cm3. Beraz, 0,25 l-tan 0,05
mg egongo da.
Zenbat nitrogeno dioxido sartzen da gure biriketan, onartzen den dioxido horren gehiengo maila duen 2 l
aire hartzen dugunean?
2 litrotan 2 dm3 ditugu, 0,002 m3. Litro batean 200 µg badaude, 0,002an x.
X = 200 x 0,002 = 0,4 µg
Disolbagarritasuna g/100 g ur unitatean adierazten da:

Amonio kloruroa 29,7
Aluminio oxido disolbaezina
Kaltzio karbonatoa 0,006
Kaltzio hidroxidoa 0,185
Kobre sulfatoa 14,3
Sodio kloruroa 35,7
Kobre karbonato disolbaezina
Disolbagarritasuna ezaugarri berezia al da?
Bai, substantzia bakoitzak bere disolbagarritasuna baitu disolbatzaile batean (ura, kasu honetan).
Disolbagarritasuna aldatu egiten da substantziaren izaerarekin.
Nola presta dezakegu zilarrezko disoluzio urtar bat, asea dela ziur egon gaitezen? Asea egoteko,
ezinezkoa izan behar du gehiago disolbatzeak. Gatz gehiago gehitu behar da, eta disolbatzen den ala ez
behatu behar da. Soberakina iragazi behar da.
Azukrezko disoluzio urtar asea dugu. Zer egin behar da, horrekin disoluzio diluitua lortu nahi badugu?
Disolbatzailea edo disoluzio diluitua gehitu daiteke.
Azukre-uretan disoluzio diluitu bat dugu. Nola lortu kontzentratuagoa izatea? Disoluzioa galtzeak ez du
zentzurik. Hobe da solutua gehitzea, eta disolbatzen den ala ez aztertzea (kantitatea).
Ibai batean nahikoa arrain bizi ziren. Handik hurbil, ibaitik hozkailu gisa ura hartzen zuen zentral
elektriko bat eraiki zen. Ondorioz, ibaiko uraren batez besteko tenperatura igo egin zen. Arrainak hil
egiten zirela konturatu ziren. Saia zaitez azalpen bat ematen gertaerari.
Oso tenperatura baxuan dagoen freskagarri botila bat irekitzen baduzu, giro-tenperaturan irekitakoan
baino burbuila gutxiago ateratzen dira (botila astindu gabe). Esplika ezazu gertatu dena. Tenperatura
gehitzerakoan oxigeno (gas) gutxiago disolbatzen denez, arrainek ezin dute arnasa hartu. Freskagarrietan
tenperatura gehitzerakoan karbono dioxido gutxiago disolbatzen denez, ezin da hainbeste burbuila atera.
Hainbat substantziaren disolbagarritasuna neurtu dugu uretan, tenperatura desberdinetan.

Aztertu 17., 18. eta 19. irudiak, eta adierazi nolakoa den substantzia bakoitzaren disolbagarritasunaren
aldaketa tenperaturarekiko? Bai, ez da asea. Askoz gehiago disolba dezakegu solidoa likidoan disolbatzen
dugunean.
60 °C-an dagoen 100 g uri 50 g potasio nitrato gehitu diogu. Guztiz disolbatuko al da? Horrela bada,
adierazi diluituagoa, kontzentratuagoa ala asea den. Asea da; beraz, ezin dugu gehiago disolbatu. Giro-
tenperatura hartu arte hozten uzten dugu. Disoluzioa, orain, asea al da? Diluituagoa ala kontzentratuagoa
izango al da? Kontzentratuagoa izango da. Gutxiago disolba daiteke, disolbagarritasunetik gertuago
baikaude.
Glukosa hutsa solidoa duzularik, adierazi laborategian eramango zenukeen prozesua, 14,5 g glukosa/litro
disoluzio-kontzentrazioa duena, 250 cm3 disoluzioa prestatzeko. Masa neurtu. Disolbatzailea gehitu (ez
28
gehiegi). Irabiatu. Giro-tenperaturan matraze aforatuan disoluzioaren bolumena kalkulatu. 1 l badu 14,5
gramok, orduan, 250 cm3 izango dira. X = 3,625 g dira.
Adierazi orain aurreko disoluzio berbera prestatzeko prozesua, glukosa hutsa erabili beharrean 20 g
glukosa/litro disoluzio-kontzentrazioa duen disoluzio bat erabiliz. Eta 1000 g glukosa/litro? Masa neurtu.
Disolbatzailea gehitu (ez gehiegi). Irabiatu. Giro-tenperaturan matraze aforatuan disoluzioaren bolumena
kalkulatu. 100 g/l prestatzeko, tenperatura igo behar da. Ikus grafikoa. Tenperatura igo gabe, 3,625 g
zenbat ml edo cm3 edo l dira 20 g glukosa/litro disoluzioan? 3,625 g 1l/20g. Falta dena diluitu urarekin.
181,25 ml disoluzio gehi ura 250 ml arte. Bestea 3,625 g 1l/1000g = 0,003625 ml gehi ura 259 ml arte.
Tenperatura igotzerakoan, solutu solido gehiago disolbatzen da. Adibidez, irudian potasio nitratoaren
disolbagarritasuna (100 ml uretan) adierazten da.
150
100
50
0
0 20 40 60 80
17. irudia. Potasio nitratoaren disolbagarritasuna (100 ml uretan).
Tenperatura igotzerakoan, solutu gas gutxiago disolbatzen da. Karbono dioxidoaren eta oxigenoaren
kasuak irudietan agertzen dira (100 ml uretan).
2.5
2
1.5
1
0.5
0
0 20 40 60 80
18. irudia. Karbono dioxidoaren disolbagarritasuna (100 ml uretan).
0.3
0.2
0.1
0
0 10 20 30
19. irudia. Oxigenoaren disolbagarritasuna (100 ml uretan).
Disoluzioen kontzentrazioa adierazteko moduak
Disoluzioetan, nahasteak diren heinean, solutu kantitatea eta disolbatzaile kantitatea erlazionatzen dira.
Horretarako, kontzentrazioa erabiltzen da:
𝐾𝐾𝑜𝑜𝑛𝑛𝑡𝑡𝑧𝑧𝑒𝑒𝑛𝑛𝑡𝑡𝑟𝑟𝑎𝑎𝑧𝑧𝑖𝑖𝑜𝑜𝑎𝑎 = 𝑠𝑠𝑜𝑜𝑙𝑙𝑢𝑢𝑡𝑡𝑢𝑢 𝑘𝑘𝑎𝑎𝑛𝑛𝑡𝑡𝑖𝑖𝑡𝑡𝑎𝑎𝑡𝑡𝑒𝑒𝑎𝑎 / 𝑑𝑑𝑖𝑖𝑠𝑠𝑜𝑜𝑙𝑙𝑏𝑏𝑎𝑎𝑡𝑡𝑧𝑧𝑎𝑎𝑖𝑖𝑙𝑙𝑒𝑒 𝑒𝑒𝑑𝑑𝑜𝑜 𝑑𝑑𝑖𝑖𝑠𝑠𝑜𝑜𝑙𝑙𝑢𝑢𝑧𝑧𝑖𝑖𝑜𝑜 𝑘𝑘𝑎𝑎𝑛𝑛𝑡𝑡𝑖𝑖𝑡𝑡𝑎𝑎𝑡𝑡𝑒𝑒𝑎𝑎
Kontzentrazioa adierazteko moduak
Masaren ehunekoa edo portzentajea
29
Adierazpena: zenbatekoa den solutuaren masa, disoluzioaren 100 masa unitateko.
𝑚𝑚𝑎𝑎𝑠𝑠𝑎𝑎𝑟𝑟𝑒𝑒𝑛𝑛 % = 𝑠𝑠𝑜𝑜𝑙𝑙𝑢𝑢𝑡𝑡𝑢𝑢𝑎𝑎𝑟𝑟𝑒𝑒𝑛𝑛 𝑚𝑚𝑎𝑎𝑠𝑠𝑎𝑎 (𝑔𝑔 𝑒𝑒𝑑𝑑𝑜𝑜 𝑏𝑏𝑒𝑒𝑠𝑠𝑡𝑡𝑒𝑒 𝑢𝑢𝑛𝑛𝑖𝑖𝑡𝑡𝑎𝑎𝑡𝑡𝑒𝑒 𝑏𝑏𝑎𝑎𝑡𝑡) 𝑑𝑑𝑖𝑖𝑠𝑠𝑜𝑜𝑙𝑙𝑢𝑢𝑧𝑧𝑖𝑖𝑜𝑜𝑎𝑎𝑟𝑟𝑒𝑒𝑛𝑛 𝑚𝑚𝑎𝑎𝑠𝑠𝑎𝑎 (𝑔𝑔 𝑒𝑒𝑑𝑑𝑜𝑜 𝑏𝑏𝑒𝑒𝑠𝑠𝑡𝑡𝑒𝑒 𝑢𝑢𝑛𝑛𝑖𝑖𝑡𝑡𝑎𝑎𝑡𝑡𝑒𝑒
b𝑎𝑎𝑡𝑡)·100
Bolumenaren ehunekoa edo portzentajea. Adierazpena: zenbatekoa den solutuaren bolumena,

disoluzioaren 100 bolumen unitateko.
𝑏𝑏𝑜𝑜𝑙𝑙𝑢𝑢𝑚𝑚𝑒𝑒𝑛𝑛𝑎𝑎𝑟𝑟𝑒𝑒𝑛𝑛 % = 𝑠𝑠𝑜𝑜𝑙𝑙𝑢𝑢𝑡𝑡𝑢𝑢𝑎𝑎𝑟𝑟𝑒𝑒𝑛𝑛 𝑏𝑏𝑜𝑜𝑙𝑙𝑢𝑢𝑚𝑚𝑒𝑒𝑛𝑛𝑎𝑎 (𝑙𝑙 𝑒𝑒𝑑𝑑𝑜𝑜 𝑏𝑏𝑒𝑒𝑠𝑠𝑡𝑡𝑒𝑒 𝑢𝑢𝑛𝑛𝑖𝑖𝑡𝑡𝑎𝑎𝑡𝑡𝑒𝑒 𝑏𝑏𝑎𝑎𝑡𝑡) 𝑑𝑑𝑖𝑖𝑠𝑠𝑜𝑜𝑙𝑙𝑢𝑢𝑧𝑧𝑖𝑖𝑜𝑜𝑎𝑎𝑟𝑟e𝑛𝑛 𝑏𝑏𝑜𝑜𝑙𝑙𝑢𝑢𝑚𝑚𝑒𝑒𝑛𝑛𝑎𝑎 (𝑙𝑙 𝑒𝑒𝑑𝑑𝑜𝑜 𝑏𝑏 𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠𝑠
𝑢𝑢𝑛𝑛𝑖𝑖𝑡𝑡𝑎𝑎𝑡𝑡𝑒𝑒 𝑏𝑏𝑎𝑎𝑡𝑡)·100
Masaren kontzentrazioa edo masa/bolumen portzentajea g/l
Adierazpena: zenbatekoa den solutuaren masa (gramotan adierazi da), disoluzioaren litro bakoitzeko.
Kontzentrazioa neurtzeko modu hau zuzenean unitateak esanez izendatzen da; hau da, zein den
kontzentrazioa litroko gramotan.
𝑔𝑔/l = 𝑠𝑠𝑜𝑜𝑙𝑙𝑢𝑢𝑡𝑡𝑢𝑢𝑎𝑎𝑟𝑟𝑒𝑒𝑛𝑛 𝑚𝑚𝑎𝑎𝑠𝑠𝑎𝑎 𝑔𝑔𝑟𝑟𝑎𝑎𝑚𝑚𝑜𝑜𝑡𝑡𝑎𝑎𝑛𝑛 / 𝑑𝑑𝑖𝑖𝑠𝑠𝑜𝑜𝑙𝑙𝑢𝑢𝑧𝑧𝑖𝑖𝑜𝑜𝑎𝑎𝑟𝑟𝑒𝑒𝑛𝑛 𝑏𝑏𝑜𝑜𝑙𝑙𝑢𝑢𝑚𝑚𝑒𝑒𝑛𝑛𝑎𝑎 𝑙𝑙𝑖𝑖𝑡𝑡𝑟𝑟𝑜𝑜𝑡𝑡𝑎𝑎𝑛𝑛
Disobagarritasuna kontzentrazioa da, baina unitate oso bereziak erabiltzen dira. Solutu gramo eta
bolumen disolbatzaile erabiltzen dira.
Limoi-ur gozo-gozoa prestatu nahi badugu, zein aukera ditugu? Azukre kantitate handiagoa ala txikiagoa
bota beharko dugu? Nola dakigu gozoagoa dagoen ala ez? Kontzentrazioa da solutua eta disolbatzailea
disoluzioan dauden proportzioa. Gozoago dagoen limonadaren azukre-kontzentrazioa handiagoa da.
Zeinek du kontzentrazio handiagoa? Konpara ezazu. Gatza uretan disolbatuz, bi disoluzio prestatuko
ditugu; baina bolumen ezberdinak prestatuko ditugu, eta gatz kantitate ezberdinak gehituko dizkiogu.
Konparatzeko, disoluzio kantitate berdina prestatzeko, adibidez litro batean zenbat gatz bota behar dugun
kalkulatu behar dugu.
20 g 0,5 litro disoluziotan ala 27 g 0,75 litro disoluziotan, zeinek du kontzentrazio handiena?
Konparatzeko, bolumen berdina hartu behar da. Bolumena ezberdina bada, ezin da konparatu. Litro baten
lehen kasuan 40 g/l-ko izango da, eta bestean 36 g/l. Zeinek du kontzentrazio handiena? 20 g 0,5 litrotan.
40 g/l dira.
Bi disoluzio horietatik zeinek du kontzentrazio handiagoa? Kontzentrazioak disolbatutako solutu

kantitateari buruz informatzen gaitu. Litro bat prestatu izan bagenu izango genituzkeen gramoak adierazi
behar dira. Horrela, kontzentrazioak disoluzioak konparatzea ahalbidetzen du.
2 litro arrain-saldari 16 g gatz botatzen dizkiogu. Zein da kontzentrazioa? 8 g/l-ko dira. Litro batean beti
gramo kopurua adierazi behar dugu.
Baina erdia lurrera erori zait.

A) Zein da kontzentrazioa. 16 gramo horietatik 8 erortzen badira, eta 8 horiek bi litrori gehitzen
badizkiogu, kontzentrazioa izango da 4 g/l.
B) Gatzaren purutasuna % 90 bada, zenbat gramo izango ditut 16 g horietan? 14,4 g bi litrotan.
Beraz, 7,2 g/l izango da kontzentrazioa.
Baina 8 g/l-ko nahi badugu eta purutasuna % 90 bada, zenbat gatz behar dugu? Litro batean 8 gramo
izateko, hasierako gatz gehiago beharko dugu. % 100 8 g bada, 100/90*8 = 8,89 g litroko beharko dugu.
2 litro nahi baditugu, 17,77 g beharko ditugu. Erdia erortzen bazait, 35,55 g beharko ditut. Erdia eroriko
da, eta soilik % 90 izango da gatz purua. Bestea ez da gatza izango.
15 cm3 = 0,015 l bolumena duen salda-koilara batean zenbateko kontzentrazioa du? Zenbat gramo gatz
behar ditugu purua bada, eta ezertxo ere galtzen ez bada? Kontzentrazioa berdina izango da, 8 g/l 0,015 l
baditugu. 8 g/l biderkatuz, gramo kopurua kalkulatuko dugu. 0,12 g izango da.
Iodoa alkoholean disolbatzera goaz. Balantzaren tara 0 ipiniko dugu. Zein da disoluzioaren
kontzentrazioa pisu-portzentajean? 2 g iodo gehitzen dizkiogu. 250 g alkohol ditugu prezipitatu-ontzian.
Zein da disoluzioaren kontzentrazioa pisu-portzentajean? Kontzentrazioa pisu-portzentajetan da solutu-
masa (gramotan) 100 g disoluziotan. Kontzentrazioa pisu-portzentajetan 100 g disoluziotan dagoen
30
solutu-masa (gramotan) da. Beraz, 100 g disoluziotan, 0,79 g iodoa da eta gainontzekoa 100 g izan arte
alkohola. Ondorioz, % 0,79 izango da emaitza.
Zenbat gramo disoluzio hartu beharko genituzke, alkohola lurrundu ondoren 0,5 gramo iodo solido gera
daitezen? 0,5 gramo iodo solido gelditzen dira. 63,3 g disoluzio hartu beharko genituzke. Iodoa
berreskuratzeko, lehortu arte beroketa egingo dugu.
50 gramo disoluzio hartzen baditugu, zenbat iodo gramo solido ditugu?

50 gramo disoluzio hartzen baditugu, iodoa berreskuratzeko, lehortu arte beroketa egingo dugu. 0,4
gramo iodo solido gelditzen dira, 50 gramo disoluzio hartzen baditugu.
Letoiak % 67 kobre eta % 33 zink ditu. 8 kg letoitan zenbat kobre eta zenbat zink egongo dira? Letoia
aleazioa da, kobrearen eta zinkaren nahaste homogeneoa, eta aluminioa, eztainua ala burdina gehitu
dakizkioke. Letoia kobrea baino erresistenteagoa eta deformagarriagoa da. Xafla meheak lor daitezke. 1
kg letoitan 0,67 kg kobre eta 0,33 kg zink ditugu. Ondorioz, 8*0,67 = 5,36 kg kobre izango ditugu.
Kobrearen kasuan, 8*0,33 izango da, 2,64 kg kobre.
Zenbat zink gehitu behar dizkiogu 5 kg kobreri letoi arrunta lortzeko? 1 kg letoitan 0,67 kg kobre
badaude, 5 kg-tan 3,35 kg letoi izango ditugu. Zinka kalkulatzeko, 0,33rekin biderkatu behar dugu. Beraz,
1,11 kg izango da.
Zenbat burdina, karbono, kromo eta nikel ditu 400 g-ko lapiko batek? Altzairu erdoilezinaren
(inoxidablearen) konposizioa hauxe izan daiteke: burdina % 71,8, karbonoa % 0,2, kromoa % 18 eta
nikela % 10. Altzairu erdoilezina altzairu mota bat da, erdoilketa ongi jasaten duen altzairua. Gutxienez
% 10,5 kromo da. Nikela edo beste metalak izatea oso ohikoa da. 100 g-tan 71,8 g karbono, 0,2 g kromo,
0,18 g nikel eta 10 g altzairu baditugu, hiruko erregela planteatu eta kalkula dezakegu. Adibidez, burdina
287,2 g izango da (4*71,8 g).
30 cl-ko garagardo-lata batean zenbat alkohol dago, latan 5 º ipintzen badu? Edari alkoholdunaren
graduazioak 100 mililitrotan zenbat mililitro alkohol dagoen adierazten digu. x = 15 cm3 alkohol. 100 ml-
tan 5 ml daude; beraz, 30 cl-tan edo 300 ml-tan 15 cm3 alkohol edo 15 ml alkohol izango dira.
Zein da 30 cl garagardo-lata batean dagoen alkoholaren bolumena? Latan 5 º ipintzen du.

Kalkula ezazu garagardo-latan dagoen alkoholaren masa. Edarian dagoen alkohol kantitatea kalkulatzeko,
alkoholaren dentsitatea 0,8 g/cm3 dela kontuan hartu behar dugu. d dentsitatea da, m masa da eta B
bolumena. Dentsitatea = masa/bolumena = 0,8 = m/15; beraz, m = 12 g.
Kalkula itzazu 80 ml whisky 40 º graduazioa duen kopan dagoen alkoholaren masa eta bolumena.
Gogoratu 1 ml = 1 cm3 x = 32 cm3 alkohol. Alkoholaren dentsitatea g/cm3-tan 0,8 da. Masa kalkulatzeko
dentsitatea erabili behar dugu. 0,8 = m/32 cm3. Masa 25,6 g alkohol da.
Disolbagarritasuna disoluzio asearen kontzentrazioa da. Gutxi izanda ere, solutu gehiago ezin disolba
daitekeenean, disolbagarritasun-egoeran gaude. Tenperaturaren menpekoa da. Disolbagarritasunak
adierazten digu ezin dela solutu gehiago disolbatu. Beraz, disoluzio asean disolbatu gabekoa eduki
dezakegu. Hondoan dekantatu egiten da.
Zer esan nahi du azukrearen disolbagarritasuna uretan 204 g azukre/100 g ur izateak 60 °C-an?
Azukrearen disolbagarritasuna uretan 204 g azukre/100 g ur dela esan nahi du. Gehienez, 60 °C-an 204 g
azukre 100 g uretan disolba daitezke.
1.6 Substantziak banantzen
Lehen Hezkuntzako haurrek, eguneroko bizitzarekin harremana izaterakoan, materialen nahasteekin topo
egiten dute.
Oso gutxitan aurki daitezke naturan substantzia puruak. Gehienetan, nahaste edo disoluzio eran agertzen
dira. Nahaste horietatik substantzia puruak lortzeko, bere ezaugarri berezietan oinarritzen diren hainbat
teknika erabiltzen da.
Atal honetan, galdera-eragilea planteatuko dugu. Rol-jolasa da: «EuskoCSIkoak gara, eta ganberroen
identifikaziorako pistak aurkitzeko nahastutako substantziak banandu behar dira. Zer egin behar dute
substantzia puruak lortzeko? Substantzia puruak identifikatzeko, banandu egin behar ditugu».
31
Egoera hauek aztertu behar ditugu. Kasu hauetan, zer egin behar dugu?
1 Tinta aurkitu dut. Iluna da, eta pigmentoen nahastea dela dirudi. Solido-solido sistema da; hau da,
lehortuta dago. Banantzeko, lehendabizi, likido homogeneoa lortu behar dugu. Iluna da, eta
disolbagarritasuna probatuz disolbatzea lortuko dugu.
2 Likido gardena aurkitu dugu, eta bi irakite-puntu tarte zabalean daudela ohartu gara. Nahastea likido
homegeneoa da, eta irakite-puntuak hurbiltzen dira. Zer egin?
3 Sublimatzen den solidoa beste substantziekin dagoela ohartu gara. Likidoan disolbatuta dago.
4 Likidoa irabiatu eta burbuilak behatzen ditugu. Gasa dago likidoan.
5 Airean beste gasen bat ote dagoen susmoa dugu. Nola pasatu gasen bat likido-egoerara?
6 Baina nabarmenagoak dira sistema heterogeneoak. Hasteko, solido-likido nahasketa nola banandu da
arazoa. Flotatu egiten dute, eta suspentsioan daude solidoak. Hondoan oso gutxi dago.
7 Harea eta beste solidoren bat nahastuta daude. Zer dagoen harean eta zein hare mota den identifikatu
nahi dute.
8 Likidoaren hondoan solidoa dago depositatuta. Gatza uretan gainasea den ala ez identifikatzeko, gatza
bereizi behar dute, eta lehortu egin behar dute. Agian, beste substantziaren bat izan daiteke, eta fusio-
puntua aztertzeko banandu egin behar dute.
9 Nahasten ez diren bi likidoak behatzen dituzte. Nola banandu irakite-puntuak ondoren aztertzeko?
Dentsitatea ere lagungarria izan daiteke agian.
10 Solido disolbagarriak ditugu. Heterogeneoak dira, eta ikusten dugu disolba daitezkeela.
11 Sublimatzen den solidoa eta beste solido bat ditugu. Heterogeneoak dira. Nola banandu?
Substantziak bereizteko metodo desberdinak.
Ziur asko, behin baino gehiagotan ikusi izan duzu filmetan urre-bilaketaria, tresna tipikoari ekiten.
Galbahea erabiliz urre partikulak eta harea banantzen, hain zuzen. Zertan datza metodo hori? Zein
ezaugarri bereziri esker egin daiteke banantze hori? Erantzuna. Tamainaren arabera banantzen dira.
1.6. Nahaste heterogeneoak: solidoak likidotik banandu eta likidoak likidotik banandu
Dekantazioa aztertuko dugu. Grabitateak eragina du, uretan dentsitate handiena duena hondoratu egiten
baita. Lokatza eta ura banantzea erraza da. Denbora utziz, lokatza ontziaren behealdean gelditzen da, eta,
kontuz arituz, gainean dagoen ura beste ontzi batera bota dezakegu. Heterogeneoa da. Solidoa dentsitatea
da, eta behealdean gelditzen da. Solidoa likidoan dago.
Iragazketa erabil daiteke solidoak eta likidoak banatzeko ere. Zein nahaste mota osatzen dute lokatzak eta
urak? Zein ezaugarriri esker egin dezakegu aurreko bereizketa? Ur zikinaren kasuan, iragazketa erabiliko
dugu, suspentsioan dauden lur partikulen tamaina aski handia baita iragazki-paperean gelditzeko.
Iragazteko irudian agertzen den muntaketa egingo dugu. Iragaz-papera inbutuari itsatsiko diogu ur
destilatu pixka baten laguntzaz. Ondoren, bota nahastea kontu handiz hagatxo baten laguntzaz.
Zein nahaste mota da ur zikina? Heterogeneoa. Solidoa likidotan dago, eta banandu egiten dugu.
Nahaste heterogeneoetan ditugun substantziak nola banandu? Dekantazioa solido/likido sisteman

gertatzen da. Buztina eta ura banantzea erraza da. Denbora utziz, buztina ontziaren behealdean gelditzen
da, eta, kontu handiarekin arituz, gainean dagoen ura beste ontzi batera bota dezakegu. Zein nahaste mota
osatzen dute buztinak eta urak? Heterogeneoa. Zein ezaugarriri esker egin dezakegu aurreko bereizketa?
Dentsitatea
Likido/likido sistemak nola banandu? Dentsitate ezberdineko bi likido ez-nahaskor banatzeko erabiltzen
da. Dekantazio-inbutua da.
Ur zikinaren kasuan, iragazketa erabiliko dugu, suspentsioan dauden lur partikulen tamaina aski handia
baita iragazki-paperean gelditzeko. Iragazteko irudian agertzen den muntaketa egingo dugu. Iragaz-
papera inbutuari itsatsi, ur destilatu pixka baten laguntzaz. Ondoren, bota nahastea kontu handiz hagatxo
baten laguntzaz.
Zein nahaste mota da ur zikina? Heterogeneoa, solido-likido substantziak ditugu. Dekantazioa eta
iragazketa erabil daitezke. Likido bat eta horretan disolbatzen ez den solido bat bereizteko erabiltzen da.
Era berean, partikulen tamainaren arabera banandu daitezke. Bahea erabil daiteke. Solidoak ez dira
pasatzen; likidoak, aldiz, papera igarotzen du.
32
Zertarako erabiltzen da dekantazio-onila? Bi fase ditugu: fase organikoa eta fase urtsua. Likidoak
nahastezinak badira, uraren eta olioaren antzera, dekantazioz bananduko ditugu. Nahastea dekantazio-
inbutuan sartu. Bi likidoak ondo bereizi arte itxaron. Olioak dentsitate baxuagoa duenez, goian geldituko
da. Ondoren, giltza ireki ur guztia erori arte. Alkoholak, olioaren antzera, urak baino dentsitate baxuago
du. Haatik, ezin dira ura eta alkohola dekantazioz banandu. Zergatik? Disolbatu egiten baita; hau da,
nahastea homogeneoa da, eta ezin dugu banandu. Destilatu egin behar da.
Dekantazio-onila erabiltzen da. Kono-forma duen beirazko edukiontzi gardena da. Behealdean, hustubide
bat du. Horren jarioa balbula baten bidez erregula daiteke. Goialdean, bertatik onilaren barnealdea
betetzeko balio duen aho estalgarri bat du.
Tresna hori, bereziki, nahasgarriak ez diren likidoak banantzeko erabiltzen da. Likido horiek dentsitate
eta propietate molekular ezberdinak dituztelako banantzen dira onil honetan, fasearte baten bidez.
Bere horretan denbora nahikoa utzi ondoren, bi substantzien arteko banaketa argia agertuko da; hori egin
eta gero, bi zatitan bana daiteke. Horretarako, beheko balbulatxoa zabaldu eta dentsitate gehien duen
likidoa isurtzen utzi behar da; kasu honetan, ura. Bi likidoen faseartea balbulara iristen ari dela ikusten
denean, jarioa mozten da. Horrela, ura edukiontzi batean hartua egongo da, eta, olioa, dekantazio-onilaren
barnean.
Dekantazio-onilean fase-bereizketa egin al daiteke? Likido-likido nahasketa al da? Bai, fase akuosoa eta
koipe-fasea edo fase organikoa. Bai, iturritxoa ireki egiten da gasak kanporatzeko; nahasterakoan
disolbatutako gasak gas-egoerara pasa baitaitezke.
Bi likido nahaskorrak dira. Bata oliotan disolba daiteke eta bestea uretan. Destilazioz ezin dira banatu.
Zer egin behar dugu banatzeko? Ezin da destilatu. Ez dute balio iragazketak, magnetismoak, dekantazioak
edo beste teknikek. Arazoa benetan konplexua da. Aukera bat izan daiteke olioa/ura sistema gehitzea. Bi
fase nahastezin horiekin kontaktuan egon behar duela izan daiteke problema. Irabiatze jarraitua eta
bortitza egin, eta dekantazio-onila edo inbutua erabil daitezke. Fase urtsua lortu, ondoren lurrundu, eta ura
edo beste substantzia bat destila daiteke. Fase koipetsuan destilazioa erabil daiteke.
58.- Disoluzioetan ditugun substantziak nola banandu daitezke? Iragazketa erabili al daiteke? Ez, iragaz-
papereko poroetatik igarotzen da.
Solidoak solidoetatik banandu daitezke. Nola egin dezakegu hori?

- Galbahea erabiliz. Tamainaren arabera.
- Magnetismoa erabiliz. Ezaugarri berezia da.
- Flotazioa eta dekantazioa. Likidoa erabili (ez-disolbagarria), eta flotatzen direnak eta
hondoratzen direnak bereizi. Dentsitatea erabiliz: flotatzen dute ala ez dute flotatzen.
Hondoratzen bada, dekantazioa. Disolbatzen ez dena hondoratu egiten da, eta banandu
dezakegu. Azkartzeko, zentrifugagailuak erabiltzen dira.
- Kristaltzea. Disolbagarria den likidoa erabiltzen da.
Zer da kristaltzea? Substantzia guztiak kristaltzen al dira?
Hainbat substantzia hobeto disolbatzen dira tenperatura altuetan; beraz, disoluzioaren tenperatura jaitsiz
bereiz dezakegu solutua kristalizazioz. Tenperatura jaistearen edo lurruntzearen prozesua astiro-astiro
gertatzen bada, lortutako kristalak handi samarrak izan daitezke. Denbora dute kristalak eratzeko; beraz,
handiak era daitezke.
Nola egin dezakegu kristaltzea? Sodio nitrato, potasio nitrato eta amonio fosfatoaren kristaltzea egitea
planteatzen dugu. Horretarako, disoluzioak behar ditugu. Zein kontzentrazio eduki behar dute? Asea
behar dugu. Kristal handiak eratzeko, solutu-masa handia beharko al dugu? Bai. Hori lortzeko zenbat
disolbatu beharko dugu? Datuak lortu eta kalkulatu behar dugu. Nola lor dezakegu gehiago disolbatzea?
Tenperatura igo ondoren, gehiago disolbatzen da. 300 g disolbatuko ditugu. Zenbat ur behar dugu?
Tenperatura igoko dugu 50 °C arte, eta litro bat ur hartuko dugu. Posible da dena disolbatzea. Begiratu
grafikoa. Tenperatura 80 °C bada, zer egin behar dugu disoluzio asea eratzeko? Kantitate handiagoa
disolba dezakegu.
Kristaltzea egiteko, hainbat jarraibide praktiko adierazten dira:
33
Urari kobre sulfatoa edo asko disolbatzen den beste gatz bat botatzen zaio, pixkanaka disoluzioa ase arte.
Ondoren, tenperatura igo egiten da, asetasun-puntura iristen gara, eta kobre sulfato gehiago disolbatu dela
ohartzen gara. Ondoren, pixkanaka-pixkanaka tenperatura jaisten utzi behar da. Orduan, ura lurrundu
egingo da, pixkanaka sulfatoa pilatu egingo da, eta astiro kristaltzea gertatuko da.
Kobre sulfatoa urarekin disolbatu (asea izan arte), eta gero nahastura berotu eta berriz ase. Ondoren,
kristalizadorean pixka bat bota. Ura lurrundu egingo da, eta kobre sulfatoa kristalizatu. Kristalak hautsi,
eta berriro hauts bihurtuko da.
Kobre sulfatoa da; kobre sulfatoa uretan disolbatu eta kristalizadorean utzi ondoren, kristalizatu eta kobre
sulfato kristalak gelditzen dira.
Hori lortzeko, lehenik eta behin tenperatura baxua duen urari kobre sulfatoa gehituz eta nahastuz joan
behar dugu asetasun-puntura iritsi arte; hau da, disoluzioak solutu gehiagorik onartzen ez duen arte.
Ondoren, disoluzioaren tenperatura handiagotu egingo dugu asetasun-puntua igotzen dela eta; orduan,
disoluzioak solutu gehiago onartuko du. Disoluzioa berriro ere asetasun-puntura iristen den arte nahasten
jarraituko dugu, eta, behin asetasun-puntura iristean, disoluzioa kristalizadore batean utziko dugu giro-
tenperaturak lurruntzen duen arte. Ordu batzuen poderioz, disoluzioa lurrundurik eta kobre sulfatozko
kristal txikiz bilakaturik ageriko da.
Fenomeno hori lortzen da kobre sulfatoa uretan disolbatu, asea izan arte, eta ondoren kristalizadore
batean jarrita.
Ura lurrundu, eta kobre sulfatozko kristal hauek sortzen dira (erronbo-formakoak eta urdinak).
Kristaltzea da edozein materia egoera desberdinetan (gas, solido, likido) dagoenean kristal bihurtzen duen
prozesua. Kristalak eratzerakoan, mikroskopikoki partikulak elkartuz eraikitzen dituzten sareek loturak
sortzen dituzte hiru dimentsioko kristalak sortu arte.
Kristaltzearen funtzionamendua da likidoaren osagai bat fase solidora pasatzea, kristal-hauspeakin baten
antzera.
Kobre sulfatozko kristaltzea egin daiteke. Ur kantitate batean pixkanaka-pixkanaka kobre sulfato
kantitateak botatzen joan, disoluzioak solutu gehiago onartzen ez duen arte; hau da, asetu arte. Ondoren,
disoluzioa berotu tenperatura 70-80 ºC izan arte; ondoren, tenperatura astiro-astiro gutxiagotzen utzi.
Hortik egun batera, oso ondo ikus dezakegu disoluzioak zuen ur kantitatea (disolbatzailea) lurrundu
egiten dela eta gelditu egiten dela kristalizatutako kobre sulfatoa (II).
Disoluzio likido-likidoetatik nola banatu osagaiak? Hauek dira aukerak:

- Berotu lehortu arte. Azkarra da. Solidoa berehala behar bada eta kristaldu gabe nahi bada egiten da. Ez
da kristaltzen.
- Kristaltzea. Astiro gertatzen da. Solidoa interesatzen bada egiten da, bere kristalak lortzen baitira.
- Ez dago solidorik disolbatuta. Substantzia guztiak jasotzea interesatzen denean erabiltzen da. Azkarra
da. Likido/likido sistemetan erabiltzen da.
Tintarekin idatzitako papera busti egiten zaigu. Kromatografia gertatu da. Azalpena hauxe da: honetan,
disolbagarritasun-desberdintasunaz eta disolbatzaile solutuak arrasterako duen abiadura desberdinaz
baliatzen gara. Ariketa praktiko honen bitartez, ikas dezakegu. Egin iragazki-paperezko lakizuzena edo
hiru tira, eta egin bakoitzaren muturrean errotuladorezko marra lodi bana. Jarri tirak ura, alkohola eta
azetona pixka bat duten hiru hauspeatze-ontzitan. Disolbatzailea paperean gora joango da, tintak dituen
osagaiak eramanez. Kromatografia kantitate txikiz ditugun disoluzioak banantzeko erabiltzen da.
Lurruntzea eta irakitea berezi behar ditugu. Disoluzio baten osagaiak bereiztea zailagoa da. Hori lortzeko,
disoluzioko osagai bat egoeraz aldatu behar dugu. Horrela, banantze erraza duen nahaste heterogeneoa
lortuko dugu.
Horretan datza lurruntzea edo baporaketa; lurrundu disolbatzailea, solutua solido-egoeran ontziaren
hondoan gera dadin.
Horren funtsa da solutuaren eta disolbatzailearen irakite-tenperatura desberdintasuna. Disolbatzailea
lurruntzen den heinean, solutu kantitatea aldatzen ez denez, disoluzioa gainase egiten da, eta solutua
hauspeatu.
Lurruntzea edozein tenperaturatan gerta daiteke, eta irakitea irakite-tenperaturan.
Likidoak likidotatik banantzeko destilazioa behar dugu. Disolbatzailea jaso nahi badugu, destilazioa
erabiliko dugu, ur destilatuaren kasuan bezala. Matrazean portzelana zatitxo batzuk jarriko ditugu
burbuilen jaulkipena bortitza izan ez dadin. Hozkailuaren bidez, lurruna berriro likidotzea lortuko dugu.
Tenperatura jaisteko erabiltzen den ura korrontearen kontra konektatu behar da; hau da, behealdetik sartu
eta goialdetik irteten da. Zergatik? Irteeran lurrun guztia kondentsatzeko. Amaieran, lurrunik ez
ateratzeko eta osagai bat ez galtzeko atmosferan.
34
Zergatik egin behar da destilazio zatikatua? Jo dezagun ura eta alkohola ditugula. Dakigunez, disolbatu
egiten dira; beraz, ezin ditugu dekantazioz banandu. Halaber, bi substantzia horien irakite-tenperaturak ez
dira oso desberdinak (100 °C urarena eta 76 °C alkoholarena); ondorioz, ezin dira destilazio arruntaz
banandu. Zergatik?
Kasu hauetan, irakite-tenperaturen arteko diferentzia 80° C-koa baino txikiagoa denean, destilazio
zatikatuaren teknika erabiltzen da.
lkus marrazkia. lkusten al duzu diferentziarik aurreko destilatzailearekin konparatuz?
Saia zaitez hor gertatzen dena esplikatzen.
Uraren eta azetonaren destilazioak zatikatua izan behar al du? Bai, Irakite-tenperatura 329,4 K (56 °C)
baita.
Gasak eta likidoak banandu. Gasak likidotatik nola banantzen dira? Hainbat substantzia gaseoso
disolbatzen dira likidotan. Tenperaturaren eragina oso handia denez, tenperatura altuetan
disolbagarritasuna gutxiagotu egiten da. Ondorioz, gas solutua berotuz bereiz dezakegu. Eguneroko
esperientziak esaten digu freskagarri gaseosoek, alkoholdunek edo garagardoak giro-tenperaturan
«indarra» galtzen dutela. Eguneroko hizkuntza erabiliz, indarra galtzea disolbagarritasuna gutxitzearekin
identifikatzen dugu. Henryren legeak adierazten digu hori. Gas bat likido batetik banantzeko, nahikoa da
disoluzioa berotzea edo presioa gutxitzea. Gasak hobeto disolbatzen dira tenperatura baxuan eta
presiopean. Zertan datza urpekariek egin behar duten deskonpresioa, ur azalera itzultzen direnean?
Nitrogeno gasa odolean dugulako, eta, deskonpresioaren ondorioz, bolumena handitu (arinagoa denez
gehiago) eta arteriak buxa daitezkeelako.
Zer gertatzen da disoluzioa solidotzerakoan? Solidotzea gertatzen al da?

Ur gazia izozten badugu, gatza fase solidoan gelditzen al da? Diseinatu eta egin esperimentua. Ez,
disoluzioa izozten da. Solidotze-prozesua ez bada osoa, izotza ur purua dela ikus al daiteke? Ez.
Nola bereizi nahastea dagoen solido bat sublimatzen bada? Sublimazioa da solidoa gasetan eraldatzea.
Hori erabiliko dugu nahastearen solidoren bat sublimatzen denean. Nahastea berotu eta, ondoren,
sublimatu den gasa hoztu egiten da.
Disolbagarritasuna
Solidoak bereizteko metodo egoki bat da nahastearen solido bakar bat disolbatzen duen disolbatzaile bat
bilatzea. Banantzeen inguruan adierazi den guztia 22. eta 23. tauletan dago.
22. taula. Banantze-metodoen eskema. Ezaugarri berezietan oinarritzen da.

Ezaugarri berezia Irakite- Irakite- Irakite- edo Disolbagarritasuna eta / Kondentsazio-
puntua. puntua. sublimazio-puntua. edo disolbatzailean tenperatura
Berotu Destilazioa. Energia termikoa eman arrastrea. edo hezetasun-
lurrundu sublimatzeko edo gasa Kromatografia edo xurgatzaileak.
arte. kanporatzeko. beste teknika batzuk.
likido iluna kromatografia edo

homogeneoa beste teknika batzuk
(disolbatuta)
likido-likido bi likidoak
homogeneoa jasotzen
dira
destilazioan
sublimatzen den ez da energia termikoa eman

solidoa jasotzen sublimatzeko
disolbatuta eta likidoa
bestea solidoa berotu
ala likidoa izan lurrundu arte
daiteke
gasa likidoan energia termikoa eman

gasa kanporatzeko
airean dagoen Hezetasun-

gasa: ur-lurruna xurgatzaileak
35
1.7 Materiaren agregazio-egoerak
Bete al zenezake urez botila bat, urak sarrera-zuloa guztiz estaltzen badu? Formulatu zure hipotesia, eta
diseinatu esperimentu bat egiaztatzeko. Hipotesia: partikula guztiek bolumen osoa betetzen badute, ezin
ditugu gehiago sartu. Ezingo da bete.
Adierazi solidoen, likidoen eta gasen ezaugarriak.
• Solidoak: forma konstantea.

• Bolumen konstantea (tenperatura aldatzen ez den bitartean).
• Ez dira hedatzen (tenperatura aldatzen ez bada).
• Ez dira konprimatzen edo nekez konprimatzen dira.
Likidoak:
• Forma aldakorra.
• Bolumen konstantea (tenperatura aldatzen ez den bitartean).
• Ez dira hedatzen (tenperatura aldatzen ez denean).
• Nekez konprimatzen dira.
Gasak:
• Forma aldakorra (ontziarena hartzen dute).
• Bolumen guztia okupatzen dute.
• Hedatzen dira.
• Konprimatzen dira.
23. taula. Banantze-metodoen eskema. Ezaugarri berezietan oinarritzen da.

ezaugarri berezia tamaina magnetismoa flotazioa- kristaltzea, sublimazioa
dekantazioa osagaiak bereiziz
solido-likido ur-ontzia
heterogeneoa
solido-solido Bahea imanak

heterogeneoa
likido-likido dekantazio-
heterogeneoa inbutua
solido disolbagarriak kristaltzea

nahastuta
sublimatzen den sublimazioa

solidoa eta beste
solidoa
solido-gas, airearen iragazkia dekantazioa

kutsadura azaleran
Gas baten bolumena handitzerakoan, zer gertatzen da gasaren kantitatearekin, bolumenarekin eta
dentsitatearekin? Kantitate berdina dago bolumen handiagoan; beraz, dentsitatea txikiagoa da.
Bolumena handitzen denean, gelditzen al da xiringaren alorren bat airerik gabe? Aire guztia kentzen ez
bada, airea izango dugu.
Ba al dago xiringan alderdirik beste batek baino aire gutxiago duenik? Bolumen osoan gertatzen da
egoera berdina.
Esplikatu erantzuna. Partikulak bolumen osoan hedatzen dira, eta indarra egiten dute kanpoko azaleran
(presioa).
Ager al daiteke butanoa likido- eta solido-egoeretan? Partikulak egoera gaseosoan badaude, likidoan eta
solidoan egon daitezke. Aldiz, solidoa edo likidoa berotuz, lurrundu edo deskonposatu egin daitezke.
Butanoaren ezaugarriak hauek dira: ez du kolorerik. Ez du usainik. Metil-merkaptanoa gehitzen zaio.
Dentsitatea 2,1 g/l da (airearen dentsitatea 1 g/l da; ondorioz, butanoa airearen azpian kokatzen da),
egoera likidoan duen dentsitatea (16 °C): 0,582 g/cm3, uretan disolbatzen da: 3,25 ml/100 ml ur (20 °C),
irakite-puntua: -1 °C da, fusio-puntua: -138 °C da, erre ondoren: 49 608 kJ/kg lortzen dira, eta butanoa
lurrundu egiten da.
36
Zer da plasma-egoera? Non dago plasma-egoera? Materiaren laugarren agregazio-egoeratzat hartzen da
plasma. Plasman atomoek kanpoko elektroiak galtzen dituzte. Karga negatibodun elektroiek eta karga
positibodun ioiek gas bat eratzen dute. Unibertsoan materia gehiena plasma-egoeran dagoela uste da.
Bolumen guztia okupatzen dute, berez (ontziarena hartzen dute). Hedatzen dira.
Konprimatzen dira. Gas bat tenperatura oso handian jartzen denean, partikulak elkarren artean oso
distantzia handian (gasetan baino handiagoan) eta desordenatuta agertzen dira, independenteak dira, eta
elektroi askeak sortzen dira (ionizatuta daude). Non dago? Izarretan. Plasma-telebistan, gasa ionizatzeko
eremu elektromagnetiko intentso bat erabiltzen da; ez da tenperatura erabiltzen. Unibertsoan dago.
37
NATURA ZIENTZIAK
2. gaia
SISTEMA
MATERIALEN
BATASUNA
2. GAIA. SISTEMA MATERIALEN BATASUNA
2.1 Nolakoa da materia barrutik?
Sakontzeko testu honen irakurketarekin hasiko dugu galdera gidaria: «Antzinatik, pentsalariek, eta
geroago gizarte zientifikoak, materia nolakoa izan zitekeen barrutik, mailarik txikienean, galdetu diote
beren buruei, aldaketa kimikoak, agregazio-egoeren propietateak eta materiaren propietate orokorrak eta
ezaugarriak azaldu nahian. Materia barrutik ikusezina denez, eredu bat erabiltzen da, nolakoa izan
daitekeen ideia bat izateko.
Pentsalari greko batzuentzat, materia jarraitua zen eta lau elementuz osaturik zegoen: ura, airea, lurra eta
sua. Beste batzuek, ordea, materia mugagabeki zatiezinak ziren partikula txikiz osaturik zegoela zioten.
Aurrerago, Daltonek bere teoria atomikoa planteatu zuen. Aldaketa batzuekin, gaur egun materiaren
teoria atomiko bezala ezagutzen duguna hain zuzen, eta aldaketa kimikoak esplikatzen dituena. Baina
teoria hau ez zen nahikoa agregazio-egoera desberdinen propietateak eta materiaren propietate-
ezaugarriak esplikatzeko, eta gabeziak gainditzeko teoria zinetiko molekularra proposatu zen».
2.2 Materiaren osaera. Materiaren osaerari buruzko lehenengo ideiak
Gasen ezaugarriak hauek dira:

• Ez dute ez forma ez bolumen propiorik; edukiontziarena hartzen dute.
• Edukiontziaren hormetan presioa eragiten dute.
• Difusioa erraz gertatzen da.
• Asko konprimatu eta bolumena handitu daiteke.
• Dilatazioa edo kizkurtzea gerta daiteke tenperatura handitzerakoan edo gutxitzerakoan,
edukiontziaren hormak malguak badira.
Edukiontziaren hormak zurrunak badira, tenperatura aldatzerakoan gasak hormei eragiten dien presioa
aldatu egiten da.
Nola uste duzu daudela gasak osaturik? Tenperatura aldatzen denean, gasaren presioa eta bolumena alda
daitezke.
Marraztu, molekulak zirkulu txikiz adieraziz, nola uste duzun dagoela osaturik gas bat egoera normalean.
Eta konprimatuta dagoenean? Eta bolumena handitzen dugunean?
Marraztu, zure irudipenaren arabera, gasen difusioa. Hori guztia landuko dugu ikasgai honetan.
Pareta malguak dituen ontzi batean gas bat berotzen dugunean, molekulek aldaketa batzuk jasaten dituzte.
Aukera ezazu, aipatzen diren alderdi bakoitzarentzat, egokia iruditzen zaizun aukera. Eztabaidatu: Ontzia
zurruna izango balitz, zer gertatuko litzateke? Tenperatura handitzen denean, zer gertatuko da?
• Molekula kantitatea. Aukerak: gehitu, gutxitu, aldaketarik ez. Ontzia malgua bada,
bolumena handituko da. Kantitatea berdina izango da, baina azkarrago mugituko dira
eta presio handiagoa egingo dute.
• Molekulen tamaina. Aukerak: gehitu, gutxitu, aldaketarik ez. Tamaina eta kopurua
berdinak izango dira. Abiadura aldatuko da.
• Molekulen arteko distantzia. Aukerak: gehitu, gutxitu, aldaketarik ez. Molekulen
abiadura aldatuko da; azkarrago mugituko dira.
• Molekulen abiadura. Aukerak: gehitu, gutxitu, aldaketarik ez. Tenperatura
handitzerakoan, abiadura handiagoa izango da.
Substantziak gas-egoeran bolumen osoa bete arte hedatzen dira. Difusioa gertatzen da.
Gasen difusioa gertatzen Gasak mugitzen dira,

da. nahasten dira eta difusio
molekularra dute.
20. irudia. Gasen difusioa. Irudiaren iturria: Microsoft (irudi librea).
38
Gas gorria erlenmeyerrean sartzen dugu. Haren aurretik airea al zegoen erlenmeyerrean? Bai, airea
zegoen; eta orain gas gorria eta airea daude.
Gas gorriaren aurretik airea al zegoen erlenmeyerrean? Bai, airea zegoen, eta orain gas gorria dago.
Nahastu dira. Tenperatura altuetan gasentzat errazagoa da. Erraza eta zaila terminoak erabili beharrean
errazagoa eta zailagoa kontzeptuak erabili behar dira. Kontzeptu zientifikoak beti erlatiboak dira.
Matrazeek airea dute. Ez du arazorik ipintzen gas gorriak bolumen osoa betetzeko. Gasak hedatu egiten
dira.
Gela-izkinan perfume-ontzia irekitzen bada edo norbaitek erreko balu, minutu batzuren ondoren beste
izkinan usaina legoke. Azaldu ezazu gertatutakoa. Azalpena aurrekoa da, difusioa; gas-substantzien
difusioa gertatzen da, sistemaren puntu guztietan berdindu arte. Gasa toki guztietara hedatzen da; hau da,
gas partikulak hedatu egiten dira.
Gasen bolumena handitu daiteke. Ontziaren bolumena handitzen bada, gasaren bolumena handituko da.
Tenperaturak eragiten du. Hala ere, ontziaren bolumen osoa betetzen dute; xiringan egongo balira eta
bolumena handituko balitz, enboloa desplazatu eta bolumena handitu egingo litzateke. Manometroaren
bitartez neurtzen da presioa (20. irudia). Alde batean irekita dago (hodia sartzeko), eta bestean itxita.
Horrela, presio-diferentzia neur daiteke.
1
0
0
c
m
3
z
e
r
b
e
z
a
21. irudia. Presioa neurtzeko tresna: manometroa.
Ontzian dagoen aireak edo gasak hormei «bultza» egiten die. Azalera-unitatearekiko neurtzen badugu
indar hori, magnitude berria definitzen da: presioa.
Gasek bolumen-kontrakzioa izan dezakete. Horma malguak dituen ontzian dagoen gasaren tenperatura
jaisten badugu, bolumena gutxiagotu egiten da. Baloian airea sartzen badugu, baloia «gogorrago» dago.
Zailagoa da eskuekin deformatzea. Bizikletaren gurpila puzterakoan, gauza bera gertatzen da.
Presio atmosferikoa atmosferarekin lotzen da. Atmosferan airea dago. Airea gas-nahastea da, eta horrekin
kontaktuan dauden gorputz guztiei norabide guztietan bultza egiten die: beherantz, gorantz, alboetara, eta
abar. Horrexegatik, atmosferak presioa eragiten duela edo gorputz guztiei «presioa egiten diela»
adierazten dugu. Presio horri presio atmosferikoa deritzo. Aireak norabide guztietan bultzatzen duenez,
zaila da presio atmosferikoa hautematea. Aireak norabide batean eragiten ez badu, hauteman dezakegu
eta «magia» egin dezakegu. Basoa urez betetzen baduzu eta kartulinarekin estaltzen baduzu, buelta
ematerakoan, «magia!», ez da erortzen eta ura basoan dago! Alajaina! Kasu honetan, presioak ez badu
indarra beherantz egiten, ezker-eskuinera beirak ekiditen du (beirari egiten dio), presio atmosferikoak ere
gorantz egiten du, eta ez da erortzen orria.
Gas bat tenperatura konstantean badago, zein da presioaren eta betetzen duen bolumenaren arteko
erlazioa? Robert Boyle (1627-1691) zientzialariak 1662. urtean proposamen bat egin zuen. 1676. urtean
Edmé Mariotte (1620-1684) zientzialariak bere ondorioak argitaratu zituen, Boylek proposatutakoekin
bat zetozenak.
39
52 2. GAIA SISTEMA MATERIALEN BATASUNA
Egindako esperimentuen antzeko balioak aztertuko ditugu. Manometroarekin neurketak egin dira, eta
emaitzak 24. taulan azaltzen dira.
24. taula. Manometroarekin egindako neurketak.

Bolumena (ml) 100 90 80 70 60 50 40
Presioa (mb) 1000 1111 1250 1430 1666 2000 2500
Egin ezazu datuen adierazpen grafikoa, presioa bolumenaren aurrean irudikatuz.
2600
2400
2200
Presioa
2000
1800
1600
1400
1200
1000
40 50 60 70 80 90 100
Bolumena
22. irudia. Presioaren eta bolumenaren aldaketa. Gay-Lussacen legea.
Gasaren presioa nola aldatzen da bolumena handitzen edo gutxitzen dugunean? Bolumena gutxitzerakoan
presioa handitzen da, taulan ikus daitekeen bezala. Era berean, bolumena handitzerakoan presioa gutxitu
egiten da.
Taulan dauden balioentzat, kalkula ezazu P · V biderkadura. Zein erregulartasun beha daiteke, edo zer
ondoriozta dezakezu?
25. taula. Manometroarekin eta likidoan jasotako gasarekin egindako neurketak.

Bolumena (ml) 100 90 80 70 60 50 40
Presioa (mb) 1000 1111 1250 1430 1666 2000 2500
Bolumena (ml) * Presioa (mb) 100000 99990 100000 100100 99960 100000 100000
Kasu guztietan, biderkadura berdintsua da. Gogora ezazu tenperatura konstantea dela.
Gero eta zailagoa da bolumena gutxitzea. Zergatik gertatzen da hori? Bolumena gutxitzerakoan gasaren
presioa handitu egiten da. Gas partikulek ontziaren hormei egiten die «bultza»; horien artean, xiringaren
enboloari. Ondorioz, kanpotik gero eta indar handiagoarekin bultza egin behar da, presioa handitu eta
bolumena gutxitzeko. Era berean, partikulek bolumena dutenez, tenperatura horretan gero eta zailagoa da
partikulak hurbiltzea.
Boyle-ren legea enuntzia dezakegu: Boyleren legea. «Tenperatura aldatzen ez bada gasen partikula
kopuru berdinarentzat», presioaren eta bolumenaren biderkadura konstantea da. Presioa handitzerakoan,
bolumena txikitu egiten da, eta alderantziz. P1 · V1 = P2 · V2 = Konstantea.
Tenperatura konstantean, gas batek betetzen duen bolumena eta eragiten duen presioaren arteko
biderkadura konstantea da.
40
Robert Boylek (1627-1691) 1662. urtean proposatu zuen. 1676. urtean Edmé Mariottek (1620-1684)
ondorioak argitaratu zituen, eta bat zetozen Boylek proposatutakoekin.
Bestalde, hauxe izan zen J.A. Charlesek aztertu eta, ondoren, 1805. urtean Gay-Lussacek proposatutako
legea: presioa konstante denean, gas baten bolumenaren eta tenperaturaren arteko erlazioa zatidura
konstantea da.
Gas baten kantitatea ontzi malgu batean gordetzen badugu (bolumena alda daiteke), eta gasaren presioa
konstante mantentzen badugu, tenperatura handitzerakoan bolumena aldatu egiten dela froga daiteke;
tenperatura jaisterakoan, aldiz, bolumena txikitu egiten da.
Charlesek eta Gay-Lussacek egindako antzeko esperientzian, 26. taulako datuak lortu ziren.
26. taula. Termometroarekin eta likidoan jasotako gasarekin egindako neurketak.

Bolumena (ml) 50,0 51,7 53,4 55,1 56,8 58,5 60,2 61,9 63,7
Tenperatura (ºC) 20 30 40 50 60 70 80 90 100
Aldagai askea da libreki zuzenean alda dezakeguna; kasu honetan, tenperatura. Menpeko aldagaia
aldatzeak, kasu honetan bolumena, aldagai askea aldatzea eragiten du.
27. taula. Termometroarekin eta likidoan jasotako gasarekin egindako neurketak.

Bolumena (ml) 50 51,7 53,4 55,1 56,8 58,5 60,2 61,9 63,7
Tenperatura (ºC) 323 324,7 326,4 328,1 329,8 331,5 333,2 334,9 336,7
Bolumena (ml) / Tenperatura (K) 0,155 0,159 0,164 0,168 0,172 0,176 0,181 0,185 0,189
Adierazpen grafikoaren arabera, zein da gasaren bolumenaren eta tenperaturaren arteko erlazioa?
Koka itzazu datuak adierazpen grafikoan, menpeko aldagaia ordenatuetan eta aldagai askea abzisetan
irudikatuz (21. eta 22. irudien antzera). Adierazpen grafikoak adierazten digu bolumena eta tenperatura
zentzu berean aldatzen direla. Tenperatura igotzerakoan bolumena handitu egiten da, eta tenperatura
jaisterakoan bolumena txikitzen da. Zer gertatzen da tenperatura 0 ºC denean? Bolumena (ml) /
Tenperatura (K) konstantea da.
Bolumena / Tenperatura = konstantea
Presioa 1 atm denean, xiringa batean dugun gasak 50 cm3-ko bolumena du. Bolumena erdira jaisterakoan,
zein izango da presioaren balioa? Boyleren legea aplikatzen dugu. Presioaren eta bolumenaren
biderkadura konstante mantentzen dela idatz daiteke:
Butano-ontzian gordetako gasaren tenperaturak 15 ºC-tan duen presioa 3 atm da. Egunez eguzkiak jotzen
dio, eta tenperatura 33 ºC-ra igotzen da; ontzian gasa badugu, zein izango da presioaren balioa? Beraz,
bolumena (ml) / Tenperatura (K) konstantea da, eta presioa biderkatuz era berean konstantea da. Biltzen
badugu, idatz dezakegu:
Bolumena (ml)* Presioa (atm) / Tenperatura (K) = konstantea
65
Bolumena (ml)
60
55
50
45
40
322 324 326 328 330 332 334 336 338
Tenperatura (K)
23. irudia. Bolumenaren eta tenperaturaren arteko erlazioa. Charlesen legea.
41
Presioaren eta tenperaturaren arteko erlazioa idazten dugu (tenperatura Kelvin eskalan idatzi behar da).
Ikus daiteke P1.V1=P2.V2 konstantea dela.
Giro-tenperaturan daudenean, zergatik gomendatzen da ibilgailuen gurpilen presioa neurtzea? Presioa

tenperaturaren menpe dagoenean, gurpilak erreferentziazko tenperaturan egon behar du. Erreferentziazko
tenperatura giro-tenperatura konstantea da. Ibiltzerakoan, gurpilen tenperatura igo egiten da, eta
presioaren balioa aldatu egiten da. Tenperatura igotzerakoan, presioa handitu egiten da. P/T konstante
izateko zatitzailea handitzen bada, izendatzaileak handitu behar du.
Gas baten presioa 2 atm da, eta betetzen duen bolumena 1 l da 20 ºC-an. Tenperatura 50 ºC-ra igotzen
bada presioa aldatu gabe, zein izango da bolumena? Bolumenaren eta tenperaturaren arteko erlazioa
aplikatuz (tenperatura kelvinetan ipini behar da). PV/T konstantea denez: 2*1/(20+273) = 2*V/(50+273)
Ondorioz V = 323/293 l = 1,10 l. Emaitzak adierazten digu tenperaturaren igoerak bolumenaren igoera
ondorioztatzen duela.
2.2 Materiaren osaera. Materiaren osaerari buruzko lehenengo ideiak.
Kristo aurreko VI. mendean, Asia Txikiko filosofoek galdera hau egiten zioten beren buruari: Zertaz dago
egina mundua? Lehenengo erantzunak izan ziren dena lau materialez osaturik zegoela: lurra, ura, airea eta
sua, hain zuzen, egoera desberdinetan; materiaren aniztasunaren zioa ziren egoerok.
Egiturari buruz, bi aukera ikusi zituzten: materia jarraitua eta homogeneoa zen; beraz, mugagabeki zati
zitekeen, edo materia partikulaz osaturik zegoen; materiaren zatiketak, beraz, mugatua behar zuen.
Bigarren aukera Leucipok eta Demokritok Kristo aurreko V. mendean formulaturiko teoria atomikoaren
eragilea izan zen. Beren ustez, materia ezin zen amaigabeki zatitu; hau da, ez zen jarraitua, eta azken
zatiei atomo izena eman zieten. Atomoen propietateak eta gorputz handienenak desberdinak ziren; horiek
atomo multzoz osaturik egongo ziren. Atomoek hutsean flotatzen zuten; hau da, atomoen existentziak
hutsaren existentzia suposatzen zuen derrigorrez. Demokritoren ustez ere, Esne Bidea galaxia
kontaezinak diren izarrez osaturik zegoen; gugandik hain urrun daude, ezen haietatik iristen zaigun argia
argitasun ahul eta jarraitua balitz bezala iristen baitzaigu. Era berean, jarraituak diruditen beste hainbat
gorputz ere beste gorputz txikiago batzuez osaturik daude. Adibide gisa, hondartzako hareak, urrutitik
begiratuz, gorputz jarraitua dirudi; baina hurbilduz, hondartxo txikiz osaturik dagoela ikus dezakegu.
Logikoa dirudi, beraz, itsasoko ura ere partikula txikiz osatua dagoela pentsatzeak.
Demokritoren ustez, lau atomo mota zeuden: harri atomoak, astunak eta lehorrak; ur atomoak, astunak eta
bustiak; aire-atomoak, arinak eta hotzak; su-atomoak, iheskorrak eta beroak. Esate baterako, landare
batek harri- eta ur atomoak, lurrak bezala, eta Eguzkitik iristen diren su atomoak izango lituzke. Ur
atomoak galdu dituen eta lehortu den enbor bat erre dezakegu, su atomoak askatzen dituela eta harri
atomoak gelditzen direla (errautsak). Hainbat harri mota (mineral metalikoak) sutan jartzerakoan, beren
atomoak eta su atomoak elkartuz, metal bihurtzen dira. Metal merkeek su atomo gutxi dituzte; urrea
bezalako metal garestiek, ordea, eduki daitekeen su atomo kopururik handiena dute; horregatik da urrea
hain distiratsua eta baliotsua. Horregatik pentsatzen zuten, su-atomoak gehituz, urrea lor zitekeela.
Greziarren atomismo horri teoria zientifiko batek behar duen ezaugarri nagusietako bat falta zitzaion: ez
zegoen oinarritua edo egiaztatua esperimentazioan. Interpretazioa uste hutsez egina zegoenez, beste uste
batzuez deusezta zitekeen.
Platonek, Aristotelesek eta haien jarraitzaile ziren filosofoek gaitzetsi egin zuten atomismoa, eta, haiek
gizartean zuten eragina zela eta, baztertua izan zen; ondorioz, materiaren izaera jarraituaren teoria gelditu
zen indarrean. Dena den, atomismoa ez zen guztiz ahaztuta gelditu, nahiz hogei mende baino gehiago
pasatu behar izan haren egiazkotasuna frogatua gelditzeko.
2.3 Daltonen teoria atomikoa
XVIII. mendearen amaieran kimikari gehienek sinesten zuten materiak izaera korpuskularra zuela; baina,
artean, ez zuen inork hori frogatu esperimentu kuantitatiboen bidez. John Dalton kimikari ingelesak
(1766-1844) lortu zuen hori lehen aldiz. Honako hau da berak proposatutako materiaren teoria
atomikoaren laburpena:
- Materia atomo zatiezinez osaturik dago. Hau adierazi zuen: «Materia oso maila altuan zatitu badaiteke
ere, ezin da mugagabeki zatitu. Hau da, bada puntu bat non ezin baitugu materiaren zatiketan aurrerago
joan. Ezin dugu azken partikula horien existentzia zalantzan jarri, nahiz eta, mikroskopioa erabilita ere,
ezin ditugun ikusi. Partikula horiek izendatzeko atomo hitza aukeratu dut...».
- Atomoak aldaezinak dira.
42
- Elementu desberdinen atomoak «ezin dira, guk kontrola dezakegun indarrik erabiliz, eraldatu».
Elementuen atomoak zenbakizko erlazio finko eta sinplez elkartzen dira, konposatu baten atomoak
osatzeko (gaur egun, molekula deiturikoak).
Konposatu baten partikularik txikiena, beraz, atomo konposatua edo molekula da. «Azido karbonikoaren
azken partikulari atomo konposatu deituko diot. Dena den, atomo hori zatitu badaiteke ere, jada ez da
azido karbonikoa izango, zatiketaren ondoren karbonoa eta oxigenoa izango baititugu. Horregatik, atomo
konposatuak aipatzerakoan, ez dagoela funtsik eza diot, eta esan nahi dudana ez dela ilun gelditzen».
-Substantzia puru baten atomo edo molekula guztiak guztiz berdinak dira. «Gorputz homogeneo guztien
azken partikulak guztiz antzekoak dira pisuz, itxuraz, eta abarrez. Beste era batean esanda, hidrogenoaren
partikula guztiak elkarren berdinak dira...».
- Erreakzio kimikoetan, atomoak ez dira ez sortzen ez desagertzen; beren banaketa aldatzen da soilik.
«Analisi kimikoa eta sintesia partikulak banantzera edo elkartzera mugatuak daude. Ez dago eragile
kimikoen esku materia sortzea edo desagertzea».
Gaur egun, onartzen da ez daudela substantzia puru guztiak molekulaz osaturik; haietariko asko egitura
erraldoi izendatzen diren etengabeko atomo multzoz osaturik daude.
2.4 Teoria zinetiko-molekularra. Eredu zinetikoa
Materiaren teoria atomikoak ez zuen esplikatzen materiaren egoeren propietaterik gasen kasuan, batez
ere.
Lehenengo batean, substantzien molekulak puztu egiten zirela uste izan zen, bolumen handiagoa hartuz.
Eredu estatiko hori hainbat zientifikok onartu zuten; Daltonek, besteak beste.
Gas-egoerara pasatzeko substantziek beroa hartu behar dutenez, eta garai hartan beroa substantzia bezala
«kalorikotzat» hartzen zenez, Daltonek partikulen bolumen-hazkuntzaren bidez esplikatzen zuen likidotik
gaserako aldaketa, eta beroa partikulen inguruan jarriz lortzen zen puztutze hori.
Eredu estatiko horrek ezin zuen gasen hainbat propietate esplikatu: gasen difusioa, edukitzen dituzten
ontzi osoa betetzea... Hori zela eta, aurrerago eredu zinetikoa onartu zen.
• Molekulek etengabeko higidura dute, eta abiadura handitu egiten da substantzien tenperatura
handitzen denean.
• Molekulen artean hutsa dago; hau da, ez dago ezer ere. Molekulen artean likidoen eta solidoen
egitura iraunarazten duten erakarpen-indarrak daude. Molekulak bata bestearengana asko
hurbiltzen direnean, aldarapen-indarrak agertzen dira, bi molekulek espazioko leku berbera bete
ez dezaten.
• Gas-egoeran, molekulak oso bananduta daudela suposatzen da, aske mugitzen direla, leku
batetik bestera joanez, eta mugarik gabe banandu daitezkeela.
• Likido-egoeran, molekulak desordenaturik daudela suposatzen da, distantziak solido-egoeraren
antzekoak direla, eta leku batetik bestera mugi daitezkeela; baina elkarren arteko nolabaiteko
lotura dagoela, eta ez dutela askatasun osorik.
• Solido-egoeran, molekulen arteko distantziak molekularen diametroaren mailakoak dira, eta
mugimendu bibrakorra dute.
Teoria zinetiko-molekularra aplikatuz, agregazio-egoerak imajinatu behar ditugu. Gasetan partikulak

aldentze-hurbiltze mugimenduak dituzte. Solidoetan eta likidoetan gertuago daude, likidoetan
desplazatzen dira. Ez dira desplazatzen, solidoetan elkarren artean soilik bibrazio-mugimenduak
dituztelako. Solidoetan bibratu egiten dute.
Teoria zinetiko-molekularra aplikatuz, deskribatu eta marraztu agregazio-egoerak.
Materia osatzen duten partikulen artean, erakarpen-indarrak eta aldarapen-indarrak ditugu. Horiei esker,
solidoen eta likidoen egiturak mantendu egiten dira.
Substantzia guztiak partikulaz osatuta daudela dio teoria zinetiko-molekularrak. Partikula horiek higitu
egiten dira tenperaturaren eta indarren arabera. Izaeraren arabera, aldatu egiten dira indar horiek.
23. irudian dago likido-egoeraren adierazpena. Partikula horiek (borobiltxoak) higitu egiten dira; ez daude
geldirik.
43
24. irudia. Likidoen egitura mikroskopikoa. (Microsoft-en irudi librea).
Substantzia guztiak partikulaz osatuta daudela dio teoria zinetiko-molekularrak. Partikulek dardara egiten
dute (25. irudia).
25. irudia. Solidoen egitura mikroskopikoa. (Microsoft-en irudi librea).
Aldiz, likidoen kasuan, partikulak gertu daude eta mugitu egiten dira.
26. irudia. Likidoen ezaugarriak egitura mikroskopikoaren baitan (Microsoft-en irudi librea).
Egoera likidoan dauden substantziak konprimatu eta hedatu egiten direla uste al duzu? Zure ustez nola froga
dezakegu? Egoera likidoan ditugun substantzien konpresioa eta espantsioa oso txikia da. Badirudi ez direla
konprimatzen eta hedatzen, baina gertatu egiten da hori. Frogatu nahi izango bagenu, xiringa bat urez bete
dezakegu eta konprimatzen saia gaitezke. Solidoak eta likidoak nekez konprimatzen eta hedatzen dira.
Egoera solidoan ditugun substantziak nekez konprimatzen eta hedatzen dira. Konpresioaren eta
espantsioaren aurrean, egoera solidoan ditugun substantzien portaera likido-egoeran ditugun
substantzienaren antzekoa da.
Egoera solidoan ditugun partikulak hain gutxi konprimatzen dira, ezen, partikulak oso gertu daudenez
gero, gehiago hurbilduz gero aurkako indarrak agertuko bailirateke. Aurkako indar horiek gerturatzea
eragozten dute. Konpresio oso txikiak lortzeko oso indar handiak behar dira. Bi egoera fisikoetan
espantsio urria gertatzen da erakarpen-indarrei esker. Indar horrek aldentzea eragozten die partikulei.
Egoera likidoan gertatzen dena adierazteko, azalpen oso antzekoa dugu.
Solidoak Likidoak Gasak
27. irudia. Solidoen, likidoen eta gasen egitura mikroskopikoa.
44
Teoria zinetiko-molekularraren laguntzaz, gas-egoeran dauden substantziak likido-egoeran daudenak
baino askoz gehiago konprimatzearen edo hedatzearen zergatiak azal ditzakegu. Gas-egoeran ditugun
partikulen arteko indarrak oso urriak direnez, oso urrun egoten dira. Partikulak urruntzeko eta
hurbiltzeko, indar gutxiago egin behar da. Solido- eta likido-egoeretan, partikulak oso gertu daude
elkarren arteko indarrak oso handiak direlako. Hori dela eta, partikulak gerturatzea eta urrutiratzea oso
zaila da (indar handia egin behar da). Solido- eta likido-egoeretan partikulak oso gertu daude, elkarren
arteko indarrak oso handiak baitira. Hori dela eta, partikulak gerturatzea eta urrutiratzea oso zaila da
(indar oso handia egin behar da).
Teoria zinetiko-molekularraren laguntzaz, substantziek egoera solidoan forma propioa zergatik duten
azaldu dezakegu, eta egoera likidoan zergatik ez duten forma propiorik. Egoera solidoan partikula batzuk
beste partikulekiko posizio finkoan daude; baina hori ez da gertatzen egoera likidoan dauden substantzien
kasuan, maila mikroskopiokoan ez baitute partikula batzuek beste partikulekiko posizio finkorik.
Ondorioz, likidoek forma aldakorra dute.
Teoria zinetiko-molekularraren laguntzaz, likido bat beste batean nola heda daitekeen azaldu dezakegu
(difusio deritzo gertakizun horri). Likidoen artean difusioa gerta daiteke, maila mikroskopikoan
substantzia baten partikulak beste partikulek uzten duten espazio libretik pasa baitaitezke. Partikulak
higitu egiten dira.
Teoria zinetiko-molekularraren laguntzaz azaldu dezakegu zergatik konprima edo heda daitezkeen gas-
egoeran dauden substantziak, zergatik den konpresioa eta espantsioa likidoetan eta solidoetan baino askoz
handiagoa. Gas-egoeran ditugun substantzien partikulen arteko indarrak oso ahulak direnez, elkarren
arteko posizioak oso urrun daude. Indarrak eraginez, partikulak hurbildu edo urrutiratu egin daitezke.
Egoera solidoan eta likidoan, maila mikroskopikoan partikulak oso gertu daude, elkarren arteko
distantziak oso handiak baitira. Hori dela eta, oso konplexua da partikulak hurbiltzea edo urruntzea.
Teoria zinetiko-molekularraren laguntzaz, arrazoitu dezakegu zergatik ez duten forma propiorik

substantzia likidoek eta zergatik duten forma propioa egoera solidoan dauden substantziek. Egoera
solidoan dauden partikula batzuk beste partikulekiko posizio finkoetan daude; egoera likidoan dauden
substantziek, aldiz, ez dute forma propiorik, maila mikroskopikoan hori ez baita gertatzen.
Teoria zinetiko-molekularraren laguntzaz, likido bat beste batean nola heda daitekeen azaldu dezakegu.
Likidoak elkarren artean heda daitezke, partikulak desplaza baitaitezke eta besteek uzten dituzten espazio
libreetatik pasa baitaitezke.
28. irudia. Solidoen eta likidoen egitura mikroskopikoa.
45
29. irudia. Gasen eta likidoen egitura mikroskopikoa.
Teoria zinetiko-molekularraren arabera, lurrunketa azaldu dezakegu. Lurrunketa azaltzeko, likidoa

osatzen duten partikula guztien abiadura ezberdina da. Egoera likidoan partikula azkarragoak eta
astiroagoak daude; soilik abiadura handiena duten partikulek gaindi ditzakete erakarpen-indarrak eta
likidotik banandu. Banantzen diren partikulek lurruna osatuko dute.
30. irudia. Lurrunketaren interpretazio mikroskopikoa.
Likido baten lurruntze-abiadura teoria zinetiko-molekularraren arabera azal dezakegu. Likidoaren

tenperatura handitzen badugu, erakarpen-indarra gainditzeko beharrezko indarra duten partikula kopurua
handiagoa izango da; era berean, atmosferarekin kontaktuan dauden partikulen kopurua handiagoa izango
da, eta, orduan, erakarpen-indarra gainditu ahalko duten partikula kopurua handiagoa izango da.
Zoruan ur tantak eratzen direnean, ihintza eratzen dela esaten da. Gauean, eta bereziki ilunabarrean
gertatzen da. Kostaldean eta oskarbi dagoenean gertatzen da. Tenperaturarekin eta uraren gainazalarekin
erlazioa du. Gauean errazagoa da lainoak eratzea. Laku, ibai eta kosta inguruetan errazago eratzen dira
lainoak. Kostaldean, ibai eta laku inguruetan airea hezeagoa izaten da; hau da, ura lurrundu egiten da, eta
lurrundutako ura airearen baitan dago gas-egoeran. Ondorioz, kondentsatzea errazago gertatzen da gune
horietan. Airearen tenperatura jaisterakoan, ihintza eratzen da, hezetasuna duen airearen tenperatura
jaisterakoan ura kondentsatzen baita. Airean (gas-egoeran) dagoen ur tanta likido gisa kondentsatzen da
(gas-egoeratik likido-egoerara pasatzen da lurrazalean); iluntzerakoan tenperatura gutxitzen joaten da, eta
lainorik ez badago beroa gehiago hedatzen denez, energia termikoa espaziorantz hedatzen da, eta,
ondorioz, tenperatura gehiago jaisten da.
Teoria zinetiko-molekularraren bitartez, tenperatura-igoeraren eragina azter dezakegu. Tenperatura

altuagoetan, hasieran ditugun substantzien molekulak oso azkar higituko dira. Tenperatura jaisterakoan,
molekulak astiroago higituko dira, talkak oso ahulak izango dira, eta ez dira apurtuko molekulak edo
partikulak.
Teoria atomiko molekularrak erreakzio kimikoak interpretatzen ditu. Elkarren artean talkak gertatzen
direnean, molekulak apurtu egiten direla suposatzen du. Tenperatura horretan, hasierako substantzien
46
partikulen artean talkak gertatzen dira; baina kolpea ez denez behar adina bortitza, ez dira apurtzen
partikulak (molekulak). Ez dago erreakzio kimikorik (31. irudia).
31. irudia. Ihintza, teoria zinetiko-molekularraren arabera.
32. irudia. Aldaketa fisikoa, teoria zinetiko-molekularraren arabera.
Beraz, bi aukera daude. Ez dago erreakzio kimikorik, eta erreakzio kimikoa dago.
Aurreko irudian ez da erreakzio kimikorik egon. Erreakzio kimikoaren prozesua 32. irudian adierazten da.
33. irudia. Aldaketa kimikoa, teoria zinetiko-molekularraren arabera.
Potasio kloratoa konposatua da; bere formula KClO3 da. Tenperatura igotzen badugu, desagertzen doa,
eta bi substantzia berri agertzen dira: dioxigenoa (O2) eta potasio kloruroa (KCl).
47
Erreakzioa adierazten duen ekuazio kimikoa horrela idazteko, erreaktiboak eta produktuak adierazi behar
dira. Erreaktiboa potasio kloratoa da, eta produktuak potasio kloruroa eta dioxigenoa.
Erreaktiboak → Produktuak
Potasio kloratoa → Potasio kloruroa + dioxigenoa
KCO3 → KCl + O2
Erreakzioa simulatzera goaz. Talka gertatzen denean molekulak apurtu egiten dira; atomoak banantzen
dira, eta beste modu batez elkartzen dira.
Ekuazio kimikoa idatzi behar da, eta talka egiten duten partikulen kopurua, desagertzen direnak eta
agertzen direnak idatzi behar dira.
35. irudia. Potasio kloratoaren deskonposaketa, teoria zinetiko-molekularraren arabera.
Lau molekulekin, oxigeno eta potasio kloruro molekula kopurua adierazten da 35. irudian. Masaren
kontserbazioaren legea aplikatu behar da. Hasierako partikulen kopuruak eta amaierako partikulen
kopuruak berdina izan behar du.
36. irudia. Potasio kloratoaren deskonposaketa, teoria zinetiko-molekularraren arabera, eta ekuazio
kimikoa.
Uretatik korronte elektrikoa pasatzen denean, ura (H2O) desagertu egiten da, eta dihidrogenoa (H2) eta
dioxigenoa (O2) agertzen dira. 36. irudian adierazten da elektrolisiaren aurretik eta ondoren gertatzen
dena.
48
37. irudia. Erreakzio kimikoa, teoria zinetiko-molekularraren arabera. (Microsoft-en irudi librea).
Ekuazio kimikoa idatzi eta doitu egingo dugu. Ura → Dihidrogenoa + Dioxigenoa
2H2O → 2H2 + O2
Bi partikula (molekula) ur baditu eta desagertzen badira, bi molekula dihidrogeno eta bat dioxigenoa
eratzen dira.
Beste hainbat adibideren ekuazio kimikoa adierazi eta doituko dugu 37., 38. eta 39. irudietan.
Hidrogeno kloruroa + zinka → zink dikloruroa + hidrogenoa

2HCl + Zn → ZnCl2 + H2
38. irudia. Erreakzio kimikoaren ekuazio kimikoa eta teoria zinetiko molekularraren adierazpena.
Dinitrogenoa + Dihidrogenoa → Amoniakoa

N2+ 3H2 → 2NH3
Sufre dioxidoa + Oxigenoa → Sufre trioxidoa

2SO2 + O2 → 2SO3
Beste adibide batzuetan okerrak diren ekuazio kimikoak adieraziko ditugu. Garrantzitsua da ongi
adieraztea.
S8 + 8O2 → 8SO2 + H2O ekuazio kimikoa ez dago ongi adierazita. Produktuetan hidrogeno atomoak
daude, baina ez daude erreaktiboetan.
S8 + 8O2 → 8SO2 kasuan, koefizienteak falta dira.
2N2 + 5O2 → 2N2O5 ekuazioan, 2 dinitrogeno pentoxido eta bi molekula dinitrogeno ipini beharko dira.
49
2 HCl + Ca(OH)2 → CaCl2 + 2 H2O kasuan, azido klorhidrikoak (HCl) kaltzio hidroxidoarekin
(Ca(OH)2) erreakzionatzen du, kaltzio kloruroa (CaCl2) eta ura (H2O) emateko. Kloro atomo gutxiago
badaude, bi molekula hidrogeno kloruro ipini behar ditugu. Hidrogeno eta oxigeno atomo kopuru
berdinak izateko, bi molekula ur ipini behar ditugu. Doituta dago!
Konposatuen adierazpena aztertzeko, ura konposatuaren kasua hartuko dugu. Substantzia bat da
(molekula), H2O sinboloaren bitartez adierazten dena. Ez da hidrogenoaren eta oxigenoaren nahastea.
Konposatua da, substantzia bakarra. Konposatuak ez dira nahasteak, substantziak baizik. 40. irudian, ur
partikulak adierazten dira.
41. irudia. Ur partikulen proposamena, teoria zinetiko-molekularraren arabera.
Nahasteak adierazteko, bi substantzia hartuko ditugu. Dihidrogeno eta dioxigeno nahastean, bi substantzia
ditugu. Biak gasak dira (41. irudia). Partikulak urrun daude, eta higitu egiten dira.
42. irudia. Gas nahastea, teoria zinetiko-molekularraren arabera.
43. irudian, konposatu baten irakitea imajinatuko dugu. Horretarako, partikulen adierazpena erabiliko
dugu.
43. irudia. Konposatu baten irakitea teoria zinetiko-molekularraren arabera.
Konposatu baten deskonposizio-erreakzioa 43. irudian adierazten dugu.
50
Kasu honetan, substantzia berriak ditugu. Hasierako substantzia (ura) deskonposatu ondoren lortzen dira.
Hasieran eta amaieran, hamabi arrosa eta sei urdin. Masa kontserbatu egiten da.
44. irudian, aldaketa fisikoa eta kimikoa adierazten dira. Produktuak ezberdinak dira. Alkoholaren
lurruntzea eta errekuntza modu berean imajina ditzakegu. Uraren ordez alkohola irudikatzen da soilik.
Aldaketaren ezaugarriak berdinak dira.
45. irudia. Irakitearen eta deskonposaketaren bereizketa, teoria zinetiko-molekularraren arabera

(Microsoft-en irudi librea).
Orain, aplikaziozko ariketa planteatuko dugu. 45. orriko ontzian ditugun sistemak zein motatakoak diren
adierazi behar da.
46. irudia. Ariketan aztertu behar diren lau kasuak.
Ezkerretik eskuinera hauek dira: konposatu likidoa eta gaseosoa, konposatu gaseosoa, elementu gaseosoa,
eta konposatu likidoa.
Aplikaziozko beste ariketa honetan, substantziak adierazi behar dira; atomoen eta molekulen banaketa eta
horien agregazio-egoera adierazi behar dira (46. irudia).
Fe (s) Br2(l) CO2(g) CaO(s)
47. irudia. Ariketan aztertu behar diren lau kasuak. Ezkerrekoa burdina da, bigarrena bromo likidoa,
hirugarrena karbono dioxidoa, eta laugarrena kaltzio oxido solidoa.
51
NATURA ZIENTZIAK
3. gaia
ALDAKETA
FISIKOAK
ETA KIMIKOAK.
ERREAKZIO
KIMIKOAK.
3. GAIA. ALDAKETA FISIKOAK ETA KIMIKOAK. ERREAKZIO KIMIKOAK.
Gorputz guztiek eta, beraz, osatzen dituzten substantzia guztiek aldaketak jasan ditzakete. Aldaketa
horiek fisikoak zein kimikoak izan daitezke. Aldaketa fisikoetan substantziak ez dira aldatzen, berberak
dira. Aldaketa kimikoak gertatzen direnean, substantziak desagertu eta propietate desberdinak dituzten
substantzia berriak agertzen dira. Aldaketa kimikoei erreakzio kimiko deritze.
28. taulan agertzen diren sistemen gainean hainbat ekintza egin dira. Kasu bakoitzean, esan zein den
sistemaren azken egoera eta gertatu den aldaketa mota, fisikoa ala kimikoa.
28. taula. Hasierako sistemak eta aldaketak.

Hasierako sistema Ur solidoa (izotza) Gatza eta ura bereizirik Butanoa eta oxigenoa Gatza eta ura
nahasirik nahasirik
Ekintza Berotu Nahasi Su eman Berotu
Azken sistema Ur likidoa Disoluzioa Karbono dioxidoa eta Disoluzioa

ura
Aldaketa mota Fisikoa Fisikoa Kimikoa Fisikoa
29. taula. Hasierako sistemak eta aldaketak (II)

Hasierako sistema Azukrea Garagardoa Ur likidoa Opila egiteko
osagaiak nahasirik
Ekintza Berotu Berotu Berotu Berotu
Azken sistema Ikatza Gasik gabe + gasa. Ur-lurrina Opila

Disolbagarritasuna
Aldaketa mota Kimikoa Fisikoa Fisikoa Kimikoa
Materian gertatzen diren aldaketak aldaketa kimikoak izan daitezke, hainbat substantzia eraldatzen badira
eta beste substantzia berri batzuk agertzen badira. Malakitari azido klorhidrikoa nahastuko diogu.
Nahastea ala beste zerbait gerta daiteke. Malakita mineralari, beraz, azido klorhidrikoa botako diogu;
solidoa desagertu egin da eta disoluzio urdin-berdexka gelditu da. Burbuilak agertu dira, eta kare-uretatik
pasaraziko dugu. Hasieran gardena zen, baina uharre bihurtu da. Kare-urari aldaketa kimikoa gertatu zaio.
Kaltzio hidroxidoak eta lortutako gas horrek kaltzio karbonatoa ematen dute. Erreakzio kimikoa da;
batetik, eraldaketa dago, malakitak eta azido klorhidrikoak erreakzionatzen dute eta substantzia berriak
eratzen dira. Kare-ura uher bihurtu duen gasak erreakzionatu egin du kare-urarekin, eta disoluzioari
kolore urdina eman dioten substantziak agertu dira erreakzio kimikoa dela eta.
Erreaktiboak produktu bilakatu dira.
Kobre karbonatoa + azido klorhidrikoa → Kobre kloruroa + ura + karbono dioxidoa
Eraldaketak lortzeko energia termikoa eman dezakegu. Nahiko tenperatura altua lortzen bada, hainbat
substantzia eraldatzen dira, eta bi edo substantzia ezberdin gehiago agertzen dira.
Azter dezagun zer gertatzen den. Hauts berdea den malakita berotu eta hauts beltz bihurtzen da. Gasa jaso
eta kare-ur gardena disoluzioa uharre bihurtzen da. Karbono dioxido gaseosoarekin kaltzio karbonatoa
eratu da.
Hasieran eta amaieran ditugun substantziak ezberdinak dira. Malakita solidoa da; berotzen dugunean
substantzia gaseosoa lortzen dugu. Malakita berdea da; saio-hodian gelditu den hautsa, berriz, beltza da.
Malakitari azido klorhidrikoa gehituz gasa lortzen da; hauts beltzak, aldiz, ez du gas hori sortzen.
Deskonposizio-erreakzioa dugu, substantzia baten tenperatura handitzen bada, eraldatzen bada eta bi
substantzia berri edo gehiago agertzen badira. Malakita (kobre karbonatoa) erreaktiboa da, eta bi
produktu ematen ditu: kobre (II) oxidoa eta karbono dioxidoa.
3.1 Substantzia sinpleak eta konposatuak
Kobre karbonatoa, kobrea, ur solidoa, azukrea eta potasio kloratoa berotzen ditugu. Substantzia puru
horiek berotzen ditugu. Kobre karbonatoa eta potasio kloratoa berotzen dira. Beste kasu batzuetan,
52
korronte
korronte
korronte
korronte
korronte elektrikoak
elektrikoak
elektrikoak
elektrikoak
elektrikoak eragina
eragina
eragina
eragina
eragina
du
dudu
du hainbat
hainbat
hainbat
hainbat
du hainbatsubstantziarengan.
substantziarengan.
substantziarengan.
substantziarengan.
substantziarengan. Hainbat
Hainbat
Hainbat
Hainbat
Hainbat substantzia
substantzia
substantzia
substantzia
substantzia solido-
solido-
solido-
solido-
solido-
edo
edoedo
edo gas-egoeran
gas-egoeran
edo
gas-egoeran
gas-egoeran
gas-egoeranezez ez
ez
ez
dira
dira
dira
diradiraeroaleak,
eroaleak,
eroaleak,
eroaleak,
eroaleak, baina
baina
baina
bainabaina eroale
eroale
eroale
eroale
eroale bihurtzen
bihurtzen
bihurtzen
bihurtzen
bihurtzen dira
dira
dira
dira diralikido-egoeran
likido-egoeran
likido-egoeran
likido-egoeran
likido-egoeran edoedoedo
edo
edo disoluzio
disoluzio
disoluzio
disoluzio
disoluzio urtar
urtar
urtar
urtar
urtarbatean
batean
batean
batean
batean daudenean.
daudenean.
daudenean.
daudenean.
daudenean. Beren
Beren
Beren
BerenBeren
portaeraren
portaeraren
portaeraren
portaeraren
portaeraren arabera,
korronte
arabera,
arabera,
arabera,
arabera, substantziak
elektrikoak
substantziak
substantziak
substantziak
substantziak bibi
eragina
bi
bi motatakoak
dumotatakoak
motatakoak
motatakoak
motatakoak
bi izan
izan
izan
izan daitezke:
hainbat substantziarengan.
izan
daitezke:
daitezke:
daitezke:
daitezke:Hainbat substantzia solido- edo gas-egoeran ez
dira
Elementuak:eroaleak, baina eroale
deskonposaezinak bihurtzendira;dira likido-egoeran
beste batekin edo disoluzio urtar
konbinatzen batean daudenean. Beren
•••• •Elementuak:
Elementuak:
Elementuak:
Elementuak: deskonposaezinak
deskonposaezinak
deskonposaezinak
deskonposaezinak dira;
dira;
dira; dira;
beste
beste
beste beste
portaeraren arabera, substantziak bi motatakoak izan daitezke:
batekin
batekin
batekin
batekin
konbinatzen
konbinatzen
konbinatzen
konbinatzen ezezbadira,
ez
ez badira,
badira,
ez
badira,
badira, soilik
soilik
soilik
soilik
soilikaldaketa
aldaketa
aldaketa
aldaketa
aldaketa
fisikoak
fisikoak
fisikoak
fisikoak
fisikoak ematen
ematen
ematen
ematen
ematen dituzte.
dituzte.
dituzte.
dituzte.
dituzte.
• Elementuak: deskonposaezinak dira; beste batekin konbinatzen ez badira, soilik aldaketa
Konposatuak:
•••• •Konposatuak:
Konposatuak:
Konposatuak:
Konposatuak: deskonposa
deskonposa
deskonposa
deskonposa
fisikoak deskonposa daitezke,
daitezke,
daitezke,
daitezke,
ematen dituzte. daitezke, eraldatutakoak
eraldatutakoak
eraldatutakoak
eraldatutakoak
eraldatutakoak dira,
dira,
dira,
dira,
dira,eralda
eralda
eralda
eraldaeraldadaitezke
daitezke
daitezke
daitezke
daitezke
etaetasubstantzia
eta
eta substantzia
substantzia
eta
substantzia
substantzia berriak
berriak
berriak
berriak
berriak
lorlor
lor daitezke.
lordaitezke.
daitezke.
daitezke.
lor daitezke.
• Konposatuak: deskonposa daitezke, eraldatutakoak dira, eralda daitezke eta substantzia berriak
Kanpotik
Kanpotik
Kanpotik
Kanpotik
Kanpotik behatuz,
behatuz,
behatuz,
behatuz,
behatuz, elementuak
lorelementuak
daitezke.eta
elementuak
elementuak
elementuak etakonposatuak
eta
eta konposatuak
konposatuak
eta
konposatuak
konposatuak ezin
ezin
ezin
ezin dira
ezin
dira
dira
dira bereizi;
dira
bereizi;
bereizi;
bereizi;
bereizi;berotu
berotu
berotu
berotuberotu
edoedokorronte
edo
edo edokorronte
korronte
korronte
korronte elektrikoa
elektrikoa
elektrikoa
elektrikoa
elektrikoa pasarazi
pasarazi
pasarazi
pasarazi
pasarazi
behar
behar
behar
behar
behardira,
dira,
dira,
dira,dira,
eta
eta Kanpotik
eta aldaketak
etaaldaketak
aldaketak
aldaketak behatuz,
eta aldaketak aztertu.elementuak
aztertu.
aztertu.
aztertu.
aztertu.Ezin
Ezin
Ezin
EzinEzin
da
da eta
da konposatuak
aurresan;
daaurresan;
aurresan;
aurresan;
da aurresan; ongi
ongi ezin
ongi
ongiongi dira
aztertu
aztertu
aztertu
aztertu bereizi;
behar
aztertu
behar
behar
behar berotu
behar
da
dada
daprozesuedo
prozesu
prozesu
prozesu korronte
da prozesu osoa.
osoa.
osoa.
osoa.
osoa.elektrikoa pasarazi
Ezin da behar itxuraren
aurresan dira, eta aldaketak
arabera aztertu.
irudiko Ezin da aurresan; elementuak
substantziak ongi aztertu behar
ala da prozesu osoa.ote diren.
konposatuak
Ezin
Ezin
EzinEzin
da
da
daaurresan
aurresan
aurresan
da aurresan
Ezinitxuraren
itxuraren
itxuraren
itxuraren
da aurresan arabera
arabera
arabera
arabera
itxurarenirudiko
irudiko
irudiko
irudiko
arabera substantziak
substantziak
substantziak
substantziak
irudiko elementuak
elementuak
elementuak
substantziak elementuak ala
elementuakala
ala konposatuak
konposatuak
konposatuak
ala
ala konposatuak
konposatuak ote
ote
ote
otediren.
diren.
ote
diren.
diren.
diren.
kobrea
kobrea
kobrea
kobrea
kobrea
kobrea gatza
gatzagatza gatza
gatza
gatza ikatza
ikatza
ikatza
ikatza
ikatzaikatza
sodio
sodio
sodio
sodio
sodiosodio hidroxidoa
hidroxidoa
hidroxidoa
hidroxidoa
hidroxidoa
hidroxidoa sufreasufrea
sufrea
sufrea
sufrea
sufrea
48. irudia. Elementuak eta konposatuak.
48.
48.
48.
48. irudia.
irudia.
irudia.
48.
irudia. Elementuak
irudia.
Elementuak
Elementuak
Elementuak eta
Elementuak
eta
eta
eta konposatuak.
konposatuak.
konposatuak.
eta
konposatuak.
konposatuak.
Hainbat substantziatatik korronte elektrikoa pasatzerakoan, deskonposaketak ere gertatzen dira:
Hainbat
Hainbat
Hainbat
Hainbat
Hainbat substantziatatik
substantziatatik
substantziatatik
substantziatatik
substantziatatik
substantziak korronte
korronte
korronte
korronte
korronte
eraldatzen elektrikoa
elektrikoa
elektrikoa
diraelektrikoa
etaelektrikoa pasatzerakoan,
berriakpasatzerakoan,
pasatzerakoan,
pasatzerakoan,
pasatzerakoan,
agertzen deskonposaketak
deskonposaketak
deskonposaketak
deskonposaketak
dira. Korronte deskonposaketak ereereere
ere
ere
elektrikoa uretatik gertatzen
gertatzen
gertatzen
gertatzen
gertatzen
pasatzen dira:
dira:
dira:
dira:
denean dira:
substantziak
substantziak
substantziak
substantziak
substantziak eraldatzen
gertatzen
eraldatzen
eraldatzen
eraldatzen dena
eraldatzen dira
dira
dira
diradira
etaeta
behatuko
eta berriak
dugu.
eta berriak
eta
berriak
berriak
berriak agertzen
Elektrolisi
agertzen
agertzen
agertzen
agertzen dira.
deituko
dira.
dira. Korronte
diogu.
dira.dira.
Korronte
Korronte
Korronte Hainbat
Korronte elektrikoa
elektrikoa
elektrikoa
elektrikoa
elektrikoauretatik
substantziaren
uretatik
uretatik
uretatik
uretatik pasatzen
disoluziotik
pasatzen
pasatzen
pasatzen
pasatzen denean
korronte
denean
denean
denean
denean
gertatzen elektrikoa
dena pasatzen
behatuko dugu.badaElektrolisi
ere deskonposaketa
deituko gertatzen
diogu. da: substantziak
Hainbat eraldatu egiten
substantziaren dira eta berriak
disoluziotik korronte
gertatzen
gertatzen
gertatzen
gertatzen
dena
dena
dena dena
behatuko
behatuko
behatuko
behatuko
agertzen dira.
dugu.
dugu.
dugu. Elektrolisi
Elektrolisi
dugu.Elektrolisi
Elektrolisi
deituko
deituko
deituko
deituko
diogu.
diogu.
diogu.
diogu.
Hainbat
Hainbat
Hainbat
Hainbatsubstantziaren
substantziaren
substantziaren
substantziaren
disoluziotik
disoluziotik
disoluziotik
disoluziotik
korronte
korronte
korronte
korronte
elektrikoa
elektrikoa
elektrikoa
elektrikoa
elektrikoapasatzen
pasatzen
pasatzen
pasatzen
pasatzen bada
bada
bada
bada bada
ereeredeskonposaketa
ere
ere deskonposaketa
ere
deskonposaketa
deskonposaketa
deskonposaketa gertatzen
gertatzen
gertatzen
gertatzen
gertatzen
da:da:substantziak
da:
da: substantziak
da:
substantziak
substantziak
substantziak eraldatu
eraldatu
eraldatu
eraldatu egiten
eraldatu
egiten
egiten
egiten
egitendira
dira
dira
dira etaberriak
dira
eta
eta
eta berriak
berriak
eta
berriak
berriak
Uretatik korronte elektrikoa pasaraziko dugu, eta gertatutakoa behatuko dugu.
agertzen
agertzen
agertzen
agertzen
agertzendira.
dira.
dira.
dira.dira.
Uretatik
Uretatik
Uretatik
Uretatik korronte
Uretatik
korronte
korronte
korronte
korronte
Ez da elektrikoa
elektrikoa
elektrikoa
elektrikoa
elektrikoa
ur-lurruna pasaraziko
pasaraziko
pasaraziko
pasaraziko
pasaraziko
kanporatutako dugu,
dugu,
dugu,
dugu, eta
dugu,
eta
eta
gasa.eta gertatutakoa
gertatutakoa
gertatutakoa
gertatutakoa
eta
Uraren gertatutakoa
tenperatura behatuko
behatuko
behatuko
behatuko
behatuko dugu.
dugu.
dugu.
dugu.
dugu.baino baxuagoa da. Beste
irakite-tenperatura
prozesu bat gertatu da; aldaketa kimikoa, hain zuzen. Elektrolisian ura eraldatzen da. Bi gas eratzen dira:
Ez
EzEzda
Ez da
Ez
da hidrogenoa
daur-lurruna
ur-lurruna
ur-lurruna
ur-lurruna
da ur-lurruna eta oxigenoa.
kanporatutako
kanporatutako
kanporatutako
kanporatutako
kanporatutako gasa.Hainbat
gasa.
gasa.
gasa.gasa.
Uraren
Uraren
Urarensubstantziatatik
Uraren
Uraren tenperatura
tenperatura
tenperatura
tenperatura korronte
tenperatura elektrikoa pasatzerakoan,
irakite-tenperatura
irakite-tenperatura
irakite-tenperatura
irakite-tenperatura
irakite-tenperatura baino
baino
baino
baino
baino deskonposaketak
baxuagoa
baxuagoa
baxuagoa
baxuagoa
baxuagoa
da.da.Beste
da.
da. Beste
da.
Beste
Beste
Beste
prozesu bat ere gertatzen
gertatu da; dira: substantziak
aldaketa kimikoa,eraldatzen
hain dira, etaElektrolisian
zuzen. berriak agertzen
uradira.
eraldatzen da. Bi gas eratzen dira:
prozesu
prozesu
prozesu
prozesu
bat
bat
batgertatu
gertatu
bat
gertatu
gertatu
da;
da;
da;aldaketa
aldaketa
da;
aldaketa
aldaketa
kimikoa,
kimikoa,
kimikoa,
kimikoa,
hain
hain
hainhain
zuzen.
zuzen.
zuzen.
zuzen.
Elektrolisian
Elektrolisian
Elektrolisian
Elektrolisian
ura
ura
uraeraldatzen
ura
eraldatzen
eraldatzen
eraldatzen
da.
da.
da.Bi
Bi
da.
Bigas
gas
gas
Bi eratzen
gas
eratzen
eratzen
eratzen
dira:
dira:
dira:
dira:
hidrogenoa
hidrogenoa
hidrogenoa
hidrogenoa
hidrogenoa
eta
etaeta
eta oxigenoa.
oxigenoa.
eta
oxigenoa.
oxigenoa.
Korronte oxigenoa. Hainbat
Hainbat
Hainbat
Hainbat
elektrikoa Hainbat substantziatatik
substantziatatik
substantziatatik
substantziatatik
uretatik substantziatatik
pasatzen denean
korronte
korronte
korronte
korronte
korronte
gertatzen
elektrikoa
elektrikoa
elektrikoa
elektrikoa
elektrikoa
dena
pasatzerakoan,
pasatzerakoan,
pasatzerakoan,
pasatzerakoan,
behatuko pasatzerakoan, deskonposaketak
deskonposaketak
deskonposaketak
deskonposaketak
dugu. 48. irudikodeskonposaketak
marrazkian
ere
ere
ere
ere gertatzen
gertatzen
gertatzen
ere
gertatzen
gertatzendira:
dira:
dira:
dira:
dauden substantziak
dira:
substantziak
substantziak
substantziak
substantziak
laborategiko eraldatzen
eraldatzen
eraldatzen
eraldatzen
eraldatzen
materialen dira,
dira,
dira,
dira,
dira,
eta
izenak eta
eta
eta berriak
berriak
berriak
berriak
eta berriak
adierazten agertzen
agertzen
agertzen
agertzen dira.
agertzen
dira. dira.
dira.
dira.
Bertan,dira.
irudiaren oinean adierazten dira
prezipitatu-ontzia eta beste geziei dagozkien elementuak.
Korronte
Korronte
Korronte
Korronte
Korronte elektrikoa
elektrikoa
elektrikoa
elektrikoa
elektrikoauretatik
uretatik
uretatik
uretatik pasatzen
uretatik
pasatzen
pasatzen
pasatzen
pasatzen denean
denean
denean
denean
deneangertatzen
gertatzen
gertatzen
gertatzen
gertatzendena
dena
dena
denadena behatuko
behatuko
behatuko
behatuko
behatuko dugu.
dugu.
dugu.
dugu.
dugu.48.irudiko
48.
48.
48. 48.irudiko
irudiko
irudiko
irudikomarrazkian
marrazkian
marrazkian
marrazkian
marrazkian
dauden
dauden
dauden
dauden
dauden laborategiko
laborategiko
laborategiko
laborategiko
laborategiko materialen
materialen
materialen
materialen
materialen izenak
izenak
izenak
izenak
izenakadierazten
adierazten
adierazten
adierazten
adieraztendira.
dira.
dira.
dira. Bertan,
dira.
Bertan,
Bertan,
Bertan,
Bertan,irudiaren
irudiaren
irudiaren
irudiaren
irudiarenoinean
oinean
oinean
oinean
oinean adierazten
adierazten
adierazten
adierazten
adieraztendira
dira
dira
dira dira
prezipitatu-ontzia
prezipitatu-ontzia
prezipitatu-ontzia
prezipitatu-ontzia
prezipitatu-ontzia eta
eta
eta
eta beste
beste
beste
beste
eta geziei
beste
geziei
geziei
geziei dagozkien
geziei
dagozkien
dagozkien
dagozkien
dagozkienelementuak.
elementuak.
elementuak.
elementuak.
elementuak.
49. irudia. Elektrolisia. Ezkerraldean, oxigeno gaseosoa saio-hodian, ura eta elektrodoa adierazten dira.
Eskuinaldean, ura saio-hodian, prezipitatu-ontzia, elektrodoa eta pila voltaikoa adierazten dira.
Eskuineko saio-hodian dagoen gasa hidrogenoa da.
Elektrolisia erreakzio kimikoa da, substantzia bat (ura) eraldatzen baita eta substantzia berriak agertzen
baitira.
49.irudia.
49.
49.
49. irudia.
irudia.
49.
irudia. Elektrolisia.
irudia.
Elektrolisia.
Elektrolisia.
Elektrolisia.
Elektrolisia.Ezkerraldean,
Ezkerraldean,
Ezkerraldean,
Ezkerraldean,
Ezkerraldean, oxigeno
oxigeno
oxigeno
oxigeno
oxigenogaseosoa
gaseosoa
gaseosoa
gaseosoa
gaseosoa saio-hodian,
saio-hodian,
saio-hodian,
saio-hodian,
saio-hodian,uraeta
ura
ura
ura etaelektrodoa
ura
eta
eta elektrodoa
elektrodoa
eta
elektrodoa
elektrodoaadierazten
adierazten
adierazten
adierazten
adieraztendira.
dira.
dira.
dira.dira.
Eskuinaldean,
Eskuinaldean,
Eskuinaldean,
Eskuinaldean,
Eskuinaldean, ura
ura
ura
ura ura saio-hodian,
Elektrolisia korronte
saio-hodian,
saio-hodian,
saio-hodian,
saio-hodian, prezipitatu-ontzia,
elektrikoak eragiten
prezipitatu-ontzia,duen
prezipitatu-ontzia,
prezipitatu-ontzia,
prezipitatu-ontzia, elektrodoa
erreakzio
elektrodoa
elektrodoa
elektrodoa
elektrodoaeta
kimikoa
eta
eta da,
eta eta pila
pila
pila
pilapila voltaikoa
korrontea jasaten
voltaikoa
voltaikoa
voltaikoa
voltaikoa adierazten
duen
adierazten
adierazten
adierazten
adierazten dira.
substantzia
dira.
dira.
dira.dira.
Eskuineko eraldatuz eta dagoen
saio-hodian bere ordez substantzia
gasa berriak
hidrogenoa da.agertuz. Orduan, horrek konposatua dela adierazten al du?
Eskuineko
Eskuineko
Eskuineko
Eskuineko
saio-hodian
saio-hodian
saio-hodian
saio-hodian
dagoen
dagoen
dagoen
dagoen
gasa
gasa
gasa gasa
hidrogenoa
hidrogenoa
hidrogenoa
hidrogenoa
da.
da.
da. da.
Bai, elementuen elektrolisia ezin da egin; aldiz, konposatuak deskonposa daitezke, eta elektrolisia gerta
daiteke. Elementuen elektrolisia egin al daiteke? Ez, konposatuen elektrolisia soilik egin daiteke.
Elektrolisia
Elektrolisia
Elektrolisia
Elektrolisia erreakzio
Elektrolisia
erreakzio
erreakzio
erreakzio kimikoa
erreakzio
kimikoa
kimikoa
kimikoa
kimikoa da,substantzia
da,
da,
da, substantzia
substantzia
da,
substantzia bat(ura)
substantzia
bat
bat
bat (ura)
bat
(ura)
(ura) eraldatzen
(ura)
eraldatzen
eraldatzen
eraldatzen baita
eraldatzen
baita
baita
baita etasubstantzia
baita
eta
eta
eta substantzia
substantzia
eta
substantzia berriak
substantzia
berriak
berriak
berriak agertzen
berriak
agertzen
agertzen
agertzen
agertzen
baitira.
baitira.
baitira.
baitira.
baitira. Uraren elektrolisiaren ekuazio kimikoa:
Ura erreaktiboa da (likidoa)→Produktuak dira: hidrogenoa (gasa) + oxigenoa (gasa)
Elektrolisia
Elektrolisia
Elektrolisia
Elektrolisia korronte
Elektrolisia
korronte
korronte
korronte
korronte elektrikoak
elektrikoak
elektrikoak
elektrikoak
elektrikoak eragiten
eragiten
eragiten
eragiten
eragiten duen
duen
duen
duen duenerreakzio
erreakzio
erreakzio
erreakzio kimikoa
erreakzio
kimikoa
kimikoa
kimikoa
kimikoa da,korrontea
da,
da,
da, korrontea
korrontea
da,
korrontea
korronteajasaten
jasaten
jasaten
jasaten
jasatenduen
duen
duen
duen substantzia
duen
substantzia
substantzia
substantzia
substantzia
eraldatuz
eraldatuz
eraldatuz
eraldatuz eta
eraldatuz
eta
eta bere
etabere
bere
eta ordez
berebere
ordez
ordez
ordezordezsubstantzia
substantzia
substantzia
substantzia
substantzia berriak
berriak
berriak
berriak
berriakagertuz.
agertuz.
agertuz.
agertuz.
agertuz.Orduan,
Orduan,
Orduan,
Orduan,
Orduan,horrek
horrek
horrek
horrek
horrekkonposatua
konposatua
konposatua
konposatua
konposatua dela
dela
dela
deladelaadierazten
adierazten
adierazten
adierazten alaldu?
adierazten
al
al du?du?
du?
du?
al
Bai,
Bai,
Bai, elementuen
Bai,Bai,
elementuen
elementuen
elementuen
elementuen elektrolisia
elektrolisia
elektrolisia
elektrolisia
elektrolisiaezin
ezin
ezin
ezinezin
da
dada egin;
daegin;
egin;
egin;
da egin; aldiz,
aldiz,
aldiz,
aldiz, konposatuak
aldiz,
konposatuak
konposatuak
konposatuak
konposatuakdeskonposa
deskonposa
deskonposa
deskonposa
deskonposa daitezke,
daitezke,
daitezke,
daitezke,
daitezke,
etaeta
eta elektrolisia
etaelektrolisia
elektrolisia
eta
elektrolisia gerta
elektrolisia
gerta
gerta
gerta
53 gerta
daiteke.
daiteke.
daiteke.
daiteke. Elementuen
daiteke.
Elementuen
Elementuen
Elementuen
Elementuen elektrolisia
elektrolisia
elektrolisia
elektrolisia egin
elektrolisia
egin
egin
egin alal
egin
al
al daiteke?
daiteke?
daiteke?
daiteke?
al daiteke?Ez,
Ez,
Ez,
Ez, konposatuen
konposatuen
konposatuen
Ez,
konposatuen
konposatuen elektrolisia
elektrolisia
elektrolisia
elektrolisia soilik
elektrolisia
soilik
soilik
soilik egin
soilik
egin
egin
eginegindaiteke.
daiteke.
daiteke.
daiteke.
daiteke.
Uraren
Uraren
Uraren
Uraren
Urarenelektrolisiaren
elektrolisiaren
elektrolisiaren
elektrolisiaren
elektrolisiaren ekuazio
ekuazio
ekuazio
ekuazio kimikoa:
ekuazio
kimikoa:
kimikoa:
kimikoa:
kimikoa:
Ura
Ura
Ura
Ura erreaktiboa
erreaktiboa
Ura
erreaktiboa
erreaktiboa da
erreaktiboa
da
da
da (likidoa)→Produktuak
(likidoa)→Produktuak
da (likidoa)→Produktuak dira:
dira:
dira:
dira: hidrogenoa
dira:
hidrogenoa
hidrogenoa
hidrogenoa (gasa)
hidrogenoa
(gasa)
(gasa)
(gasa) ++++
(gasa) oxigenoa
oxigenoa
oxigenoa
oxigenoa (gasa)
+ oxigenoa
(gasa)
(gasa)
(gasa)
(gasa)
535353
53
53
68 3. GAIA ALDAKETA FISIKOAK ETA KIMIKOAK. ERREAKZIO KIMIKOAK.
Fusio- eta irakite-tenperatura zehatza eta bakarra duen likido bati bi kable sartzen dizkiogu, eta korronte
elektrikoa pasarazten dugu bertatik. Bi metaletatik gas burbuilak behatzen ditugu. Ezaugarri ezberdinak
dituzte bi gas horiek. Hasierako likidoa substantzia sinplea, konposatua, nahaste heterogeneoa ala
disoluzioa izan daiteke. Zer den aztertuko dugu. Transizio-tenperaturak zehatzak badira, substantzia da.
Bakarra bada, substantzia bat da. Deskonposatzen denez, konposatua da. Ezin du elementua izan. Likido
gardena konposatua da: substantzia da, irakite-tenperatura konstantea baita, eta konposatua da, korronte
elektrikoa pasatuz desagertu eta substantzia berriak ematen baititu.
Gatz urtuetan elektrolisia gerta daiteke. Gatz urtuen elektrolisian substantzia bakarra dago: gatz urtua.
Urtuak esan nahi du materia higitu egiten dela. Katodoan erreduzitzen dira metala emanez, eta anodoan
oxidatzen dira ez-metalak emanez (gehienetan, gasak lortzen dira). Uraren deskonposaketa konposatuen
elektrolisia da:
Anodoa 2H2O(l) → 4H+(aq) + O2(g) + 4e-
Katodoa 2H2O(l) → 4H+(aq) + O2(g) + 4e-
Gatz disolbatuen elektrolisian, gatz bat uretan disolbatzeko beste substantzia bat gehitzen da: ura. Ura
disolbatzailea da, eta materia mugitzea ahalbidetzen du.
Batzuetan, azido bat ere gehitzen zaio, prozesua azkarrago joan dadin.
Era berean, urak ere elektrolisia ematen du: anodoan oxidazioa gertatzen da (oxigeno gasa emanez), eta
katodoan erredukzioa (hidrogeno gasa emanez).
Gatz disolbatuetan, uraren eta gatzaren ioiak lehiaketan sartzen dira oxidazio- eta erredukzio-prozesuetan.
Horrela, sodio kloruroaren disoluzioaren elektrolisian sodio katioiaren erredukzioa baino askoz lehenago
gertatzen da uraren erredukzioa (edo hidrogeno positiboena, ingurua azidoa bada).
Katodoan: 2H2O + 2e- → H2+ 2OH-
Anodoan: 2 Cl- → Cl2 + 2e-
• Elektrizitatearen bidez, substantziak apurtzen dira; zentzu zabalean, potentzial-diferentzia
elektriko batek eragiten duen erreakzio kimikoa. Deskonposaketa gertatzen da, eta konposatuak
deskonposatzen dira. Normalean, elementuak lortzen dira.
• Korronte elektriko jarraitua sortzen duen iturri bateko katodoa (polo negatiboa) eta anodoa (polo
positiboa) disoluzioan edo gatz urtua murgilduta lortzen da.
• Partikula positiboak katodorantz mugituko dira, eta partikula negatiboak anodorantz. Azido
klorhidrikozko disoluzio batean gertatzen den elektrolisia honela adieraz daiteke:
Katodoan: H+ (aq)+ 1e- → 1/2 H2 (g)
Anodoan: Cl--1e- → 1/2 Cl2 (g)
Aldaketa osoa: HCl (aq) → 1/2 H2 (g) + 1/2 Cl2 (g)
• Elektrolisia oso prozedura baliagarria bilakatu da aluminioa, sodioa eta potasio metalak edota
sodio hidroxidoa eta kloro gasa ekoizteko.
• Elektrolisiari buruzko lehenengo ikerketak eta legeak Faradayk (1883) egin zituen, eta hari zor
diogu elektrolisiaren bilakaera.
• Gaur egun, uraren elektrolisia gauzatzen da hidrogeno-iturri gisa, eta prozesu hau gertatzen da:
H2O → elektrolisia H2 + ½ O2. Zentzugabekeria izango litzateke uraren hidrolisia gauzatzeko
energia fosiletan oinarritzen den elektrizitatea erabiltzea, eta, gero, hidrogenoa erretzea energia
lortu ahal izateko. Horregatik, gaur egun, energia berriztagarrien bidez eraman nahi da aurrera
uraren hidrolisia, besteak beste, berotegi-efektuaren kontra zerbait positiboa egin nahi badugu.
Elektrizitatearen bidez konposatu baten deskonposaketa egitearen prozesua da. Bertan, katioiek elektroiak
jasotzen dituzte katodoan (erredukzioa), eta anioiek elektroiak askatu anodoan (oxidazioa).
Azido sulfuriko, azido klorhidriko, sodio kloruro, kobre kloruro eta azukre (sakarosa) disoluzio urtarrak
prestatzen ditugu elektrolisiaren muntaketaren arabera. Kobre-haritik korronte elektrikoa pasaraziko
dugu. Kasu batzuetan elektrolisia gertatzen da; azido sulfurikoan, sodio kloruroan, kobre kloruroan (II)
eta azido klorhidrikoan, hain zuzen. Ez da gertatzen sakarosaren kasuan.
Substantzia batzuk berotzerakoan, haietan zehar edo beren disoluzioetan zehar korronte elektrikoa
pasatzerakoan, desagertu egiten dira (deskonposatu), eta beste bi substantzia desberdin, edo gehiago,
agertzen dira. Horiei substantzia konposatuak edo konposatuak, besterik gabe, esaten zaie.
54
- Substantzia sinpleak deskonposaezinak dira, ez berotuz, ez korronte elektrikoa pasaraziz, ezta beste
edozein metodo erabiliz ere.
Sufrea erraz urtzen da berotzerakoan, eta egoera normalean hauts hori bat da. Sua harrarazten badiogu,
gar urdina ekoizten du gas itogarri bat askatuz. Burdin txirbilak edo karraka-hautsak iman batez
erakartzen dira, eta gris kolorekoak dira. Azido klorhidriko pixka bat gehituz, usaingabeko hidrogeno-
burbuilak askatzen dira. Saio-hodi batean sufre- eta burdina-nahasketa bat berotzen badugu, tenperatura
jaisterakoan imanak erakartzen ez duen solido beltz bat agertzen da. Azido klorhidrikoa gehituz, usain
desatsegina duen gas bat askatzen da. Gertatutakoa aztertuko dugu. Sufrea urtzea aldaketa fisikoa da. Sua
hartzea aldaketa kimikoa da. Imanaren bitartez erakartzea aldaketa fisikoa da. Sufreak eta burdinak
burdin sulfuroa ematen dute. Aldaketa kimikoa da. Azido klorhidrikoa burdin sulfuroari gehituz aldaketa
kimikoa gertatzen da. Nahastean, hasierako substantziak ditugu. Konposatua lortzeko erreakzio kimikoa
behar dugu. Hodi berberean, uraren elektrolisian askatutako gasak jasotzen ditugu. Gas-nahastea lortzen
dugu. Baldintza egokietan erreakziona dezakete, baina hasieran gas-nahastea da.
Aplikaziozko ariketa honetan, landutako kontzeptuak aplikatuko ditugu. Itxura homogeneoa duen likido
hori bat dugu (A sistema). Berotu egiten dugu irakiten jarri arte, irakite-tenperatura pixkanaka aldatuz
doala ikusiz. Askatzen den gasa jaso eta hoztu egiten dugu, likido kolorge bat lortuz (B sistema), eta,
gainera, hondar solido hori bat gelditzen da (C sistema). Berriro likido kolorgea (B sistema) eta solido
horia (C sistema) nahasten baditugu, hasierako likido horia lortzen dugu.
A likidoa substantzia sinple bat, konposatu bat, nahaste heterogeneo bat ala disoluzio bat izan daiteke. A
sistema B eta C substantzien disoluzioa da. Energia termikoa gehituz, irakite-tenperatura aldatzen da. B
eta C nahastuz, A sistema lortzen da. Disoluzioa prestatzen da.
Kasu honetan, aldaketa kimikoa izango dugu. Solido hori bat berotu egiten da urtu arte, tenperatura
konstantez egiten duela ikusiz. Beroa hedatzen jarraituz, gas gorrixka bat askatzen da (tenperatura
jaisterakoan solido more bihurtzen dena) eta likido bat gelditzen (tenperatura jaisterakoan solido gris
metaliko bihurtzen dena). Solido morea eta grisa nahasten baditugu, ez da lortzen hasierako solido horia.
Solido horia substantzia sinplea, konposatua, nahaste heterogeneoa ala disoluzio izan daiteke. Solido
horia konposatua da. Substantzia bakarra da, tenperatura konstantean urtzen baita. Konposatua da,
berotuz substantzia ezberdinak lortzen baitira.
Saio-hodian potasio kloratoa sartzen dugu, eta bunsen metxeroari hurbiltzen diogu. Tutu bat ateratzen da
eta urpean dago. Gasa beste saio-hodian jasotzen da. Aldaketa kimikoa da, substantzia berriak sortzen
baitira, oxigenoa bereiziki. Potasio kloratoa deskonposatzen da, eta oxigeno gasa lortzen da. Gas hori jaso
egiten da.
2019a Elementu Kimikoen Taula Periodikoaren Nazioarteko Urtea da (1869an, orain dela 150 urte,
Dimitri Mendeleev zientzialari errusiarrak sistema periodikoa aurkitu zuen). Zientzia eta Teknologia
Fakultateko hall-ean hiru dimentsiodun hormako taula periodikoa inauguratu da. Bost metroko zabalera
eta bi metroko altuera duen hormako taula periodiko horrek 118 beira-arasa ditu, eta horietako bakoitzean
erakusten dira dagokion elementu naturala, eta elementu horrekin osatuta dagoen minerala eta produktu
manufakturatua.
Elementuak konbinatuz, konposatuak lor daitezke. Aldaketa kimikoak dira erreakzio kimikoak.
50. irudia. Leioako Zientzia eta Teknologia Fakultateko taula periodikoa.
Donostiako Kimika Fakultatearen kanpoan agertzen da (49. argazkia).
55
51.
51.irudia.
irudia.Donostiako
51. irudia.51.
Donostiako Kimika
Donostiako
irudia.
Kimika Fakultatearen
51. irudia.
Donostiako
Kimika fatxada.
Donostiako
Fakultatearen
Kimika
Fakultatearen Kimika
Fakultatearen
fatxada. fatxada.
Fakultatearen
fatxada.
fatxada.
Saio-hodi batean
bateanpotasio
Saio-hodiSaio-hodi Saio-hodi
batean
potasio ioduroa
Saio-hodi
potasio
batean
ioduroa (disoluzio
ioduroa
batean
(disoluzio urtarrean)
potasiopotasio
(disoluzio
ioduroa ioduroa
urtarrean) eta
etaberun
(disoluzio
urtarrean)
berun nitratoa
(disoluzio
urtarrean)
eta berun (disoluzio
urtarrean)
nitratoa eta
nitratoa
berun urtarrean)
eta(disoluzio
(disoluzio berun
nitratoa erreakzioak
nitratoa
urtarrean) (disoluzio
urtarrean)
(disoluzio
urtarrean)
erreakzioakerreakzioak
urtarrean)
erreakzioak
erreakzioak
eginarazten
eginarazten ditugu.
eginarazten
ditugu. Uretan
eginarazten
ditugu.
Uretan disolbaezina
eginarazten
Uretan
ditugu.ditugu.
disolbaezina da, eta,
disolbaezina
Uretan
da,Uretan
eta, beraz,
disolbaezina
da,
beraz,eta,hodiaren
disolbaezina
beraz,
da, eta,
hodiaren hondora
da,
hodiaren
beraz, doan
eta, beraz,
hondora hodiaren
hondora substantzia
doan hodiaren
hondora solido
doan substantzia
substantzia hondora
doan bat
solidosubstantzia
doan
solido
bat substantzia
batsolido solido
bat ba
lortzen
lortzen dugu.
lortzen
dugu. Erreakzioaren
dugu.
lortzen
Erreakzioaren ondoren
Erreakzioaren
lortzen
dugu. dugu.
ondoren lortutakoaren
Erreakzioaren
ondoren
Erreakzioaren
lortutakoaren masa,
lortutakoaren
ondoren ondoren
masa, aurreko
lortutakoaren
masa, erreakzioaren
lortutakoaren
aurreko aurreko masa
masa, erreakzioaren
erreakzioaren masa,
aurreko aurreko
masa baino handiagoa,
erreakzioaren
masa
baino erreakzioaren
bainomasa
handiagoa, handiagoa,
baino
masa baino
handiagoa,
handiagoa
txikiagoa ala
alaberdina
txikiagoatxikiagoaberdinaalada?
txikiagoa
da? Galdera
berdina
txikiagoa
alada?
Galdera hori
berdina
ala
hori aztertzeko,
Galdera
berdina
da?hori
Galdera
da?
aztertzeko, ekuazio
aztertzeko,
Galdera kimikoa
hori aztertzeko,
ekuazio hori
ekuazio idatzi
aztertzeko,
kimikoa kimikoa
ekuazio
idatzi behar
ekuaziodugu.
idatzi
beharkimikoabehar
kimikoa
dugu. idatzi
dugu.behar
idatzi dugu.
behar dugu.
Potasio ioduroa
Potasio ioduroa + berun
Potasio +ioduroa
Potasio nitratoa
berun Potasio
nitratoa
+ioduroa → potasio
+ potasio
berunioduroa
nitratoa
→ berun +→ nitratoa
nitratoa
berun
nitratoa
potasio + berun
+nitratoa
nitratoa
→ berun
potasio ioduroa
ioduroa
→ potasio
+nitratoa
berunnitratoa
ioduroa
+ berun + berun
ioduroa ioduroa
Hasieran, berun
berun ioduro
Hasieran,Hasieran, Hasieran,
ioduro solidoa
berunHasieran,berundago
ioduro
solidoa solidoa
berun
dago disoluzioan,
ioduro ioduro
dago
solidoa
disoluzioan, baina
disoluzioan,
solidoa
dago Maria
bainadisoluzioan,
dago baina
Maria bainuan
disoluzioan,bainadisolbatzen
Maria
bainuan bainuan
baina
Maria Maria
disolbatzen da,
bainuan
disolbatzen100
da,bainuan °C-ko
disolbatzen
100 da, disolbatzen
100 da,
°C-ko °C-ko100
da, °C-ko
100 °C-ko
tenperaturaren
tenperaturaren inguruan.
tenperaturaren
inguruan. Masa
tenperaturaren
inguruan. berdina
tenperaturaren
inguruan.
Masa berdina da
dahasieran
Masainguruan.
berdina
hasieran eta
Masadaberdina
Masa bukaeran;
hasieran
berdina
da eta
eta bukaeran; hau
hasieran
da da,
bukaeran;
hasieran
hau eta kontserbatu
da, bukaeran;
hau
etada,
bukaeran;
kontserbatu egiten
kontserbatu
hau da,hau
egiten da. Erreakzio
kontserbatu
da,
da.egiten
kontserbatu
da.egiten
Erreakzio Erreakzio
egiten
da. Erreakzio
da. Erreakzio
kimikoetan,
kimikoetan, masa
kimikoetan, kontserbatu
masakimikoetan,
masa
kontserbatu egiten
kimikoetan,
kontserbatu
masa da.
da. Potasio
egitenkontserbatu
masaegiten
kontserbatu
Potasio ioduroarekin
da.egiten
Potasio
egiten eta
da. ioduroarekin
ioduroarekin Potasio
da. berun
etaPotasio nitratoarekin
ioduroarekin
berun etaioduroarekin
berun erreakzionatuz,
etanitratoarekin
nitratoarekin berun
eta berun
nitratoarekin
erreakzionatuz,
nitratoarekin
erreakzionatuz, erreakzionatuz,
erreakzionatuz
substantzia
substantzia solido
substantzia horia
solidosubstantzia
solido
horia lortzen
substantzia
horia
lortzen da.
solido
da. Behaketa
lortzen
solido
horia da.
Behaketa esperimentala
lortzen
horia
Behaketa
lortzen
da. Behaketa
esperimentala (ezer
esperimentala
da. Behaketa
(ezer sartu
esperimentala
sartu edo
(ezer ezer
esperimentala
edosartu atera
(ezer
ezer edo ez
sartu
(ezer
atera ezer denez,
ez edo
sartu
atera ezmasa
ezer
denez, edo denez,
atera
ezer ez
masa atera
masa
denez,
ez denez,
masa mas
berdina
berdinada)
da) eta
etainterpretazio
berdina da)
berdina
interpretazio teorikoa
eta interpretazio
berdina
da) etada)
teorikoa (atomoen
interpretazio
eta
teorikoa
(atomoen loturak
interpretazio
(atomoen
teorikoa
loturak ezberdinak
teorikoa
(atomoen
loturak izan
(atomoen
ezberdinak izanarren,
ezberdinak
loturak loturak atomoen
ezberdinak
arren,izan ezberdinak
arren,
atomoen kopuruak
izan
atomoen
arren, berdinak
izan arren,
kopuruak kopuruak
atomoen atomoen
berdinak kopuruak
berdinak
kopuruak
berdinak
berdinak
dira)
dira) dira masa
diradira)
masa berdina
dira dira)
masadira
berdina dela
dira)
dela hasieran
berdina
masa
dira masaeta
dela
berdina
hasieran eta bukaeran.
hasieran
berdina
dela hasieran
eta
bukaeran. Ekuazio
delabukaeran.
hasieran kimiko
eta bukaeran.
Ekuazio Ekuazio bat
eta bukaeran.
kimiko egokitzea
Ekuazio
kimiko
bat Ekuazio
bat
kimiko
egokitzea da ekuazioaren
egokitzea
dakimiko
bat egokitzea
da bibida ekuazioaren
batekuazioaren
ekuazioaren egokitzea da
bi ekuazioaren
bi b
ataletan
ataletan dauden
dauden mota
ataletan dauden
mota bakoitzeko
ataletan ataletan
mota
dauden
bakoitzeko atomo
bakoitzeko
dauden
mota
atomomotakopuruak
bakoitzeko
atomo
kopuruak berdinak
bakoitzeko
kopuruak
atomo
berdinak izan
atomo
kopuruak
berdinak daitezen
izankopuruak berdinak behar
izan daitezen
daitezen izandiren
berdinak
behar izankoefizienteak
daitezen
behar
diren daitezen
diren
beharkoefizienteak
koefizienteak behar
diren diren
koefizienteak
koefizienteak
ezartzea.
ezartzea.ezartzea. ezartzea. ezartzea.
Potasio
Potasioioduroa
Potasio++ioduroa
ioduroa berun
berunnitratoa
Potasio berun→
nitratoa
Potasio
+ioduroa +potasio
potasio
ioduroa
nitratoa
→ berun+→nitratoa
nitratoa
berun
nitratoa
potasio ++nitratoa
berun
nitratoa
→ →ioduroa
berun
potasioioduroa
potasio
+nitratoa
berunnitratoa
ioduroa
+ berun
+ berun
ioduroa
ioduroa
potasio
potasioioduroa
ioduroa berun
potasio ioduroaberun
potasio nitratoa
nitratoa
potasio
ioduroa
berun
ioduroa potasio
potasio
nitratoa
berun berunnitratoa
nitratoa
nitratoa
potasio berun
berun
nitratoanitratoa
potasio ioduroa
ioduroa
potasio
nitratoa
berun
nitratoa
ioduroa
berun berun
ioduroa
ioduroa
52.
52. irudia.
52. Masaren
irudia. Masaren
irudia. kontserbazio
kontserbazio
52. Masaren
irudia.
52. irudia. legea,
Masarenlegea,
kontserbazio
Masaren teoria
teoria zinetiko
kontserbazio
legea, legea,molekularraren
zinetiko
kontserbazio
teoria molekularraren
zinetiko
legea,
teoria teoria
zinetiko arabera.
arabera.
molekularraren
zinetiko Potasioa
molekularraren
molekularraren
arabera. grisez
Potasioaarabera.
grisez
Potasioa
arabera.
Potasioa
grisezPotasioa
grisez grise
adierazten
adierazten da,
da,iodoa
iodoa
adierazten horia
horiada,
adierazten
da, iodoa beruna
da,da,
adierazten
horia da,magenta
beruna
iodoa
da, magenta
iodoa
horia
beruna eta
da,eta
horia nitrogenoa
nitrogenoa
magenta
beruna
da, beruna
eta
magentalaranja.
laranja.
nitrogenoa
magenta
eta nitrogenoa
laranja.
eta nitrogenoa
laranja.
laranja.
Ura
Ura duen
duenUrasaio-hodi
saio-hodi
duenUra bat
bat eta
eta aspirina
saio-hodi
duen
Ura aspirina
saio-hodi
duen
bat eta zati
bat bat
zati
saio-hodi
aspirinabat elkarrekin
elkarrekin
etabat
zati
aspirina
etabat pisatzen
pisatzen
aspirina
elkarrekin
zati bat ditugu.
ditugu.
zatielkarrekin
pisatzen
bat Aspirina
Aspirina
elkarrekin
pisatzen saio-hodian
saio-hodian
ditugu.pisatzen
Aspirina
ditugu.ditugu. botata,
botata,
Aspirina
saio-hodian
Aspirina
saio-hodian
botata,
saio-hodian
botata,botata
irakidura (eferbeszentzia)
irakidurairakidura
(eferbeszentzia)
irakidura gertatzen
gertatzen
(eferbeszentzia)
irakidura da.
da. Irakidura
(eferbeszentzia) Irakidura
(eferbeszentzia)
gertatzen gertatzen bukatu
bukatu
da. Irakidura
gertatzen ondoren,
ondoren,
da. Irakidura
bukatu saio-hodia
saio-hodia
da. Irakidura
ondoren,
bukatubukatu berriro
berriro
ondoren,
saio-hodia pisatzen
pisatzen
ondoren,
saio-hodia
berriro dugu,
dugu,
saio-hodia
pisatzen
berriroberriro
pisatzen
dugu, pisatzen
dugu, dugu
barruan
barruan duen
duen guztiarekin.
barruan guztiarekin.
duen
barruan Orain
duen lortutakoa
Orainguztiarekin.
guztiarekin.
barruan lortutakoa
duenOrain aurretik
aurretik
guztiarekin.
lortutakoa
Orain neurtutakoa
neurtutakoa
Orain
lortutakoa
aurretik
lortutakoabaino
baino
neurtutakoa
aurretik gehiago,
gehiago,
aurretik
neurtutakoa
baino gutxiago
gutxiago
neurtutakoa
gehiago, ala
ala berdina
baino baino berdina
gehiago,
gutxiago
gehiago,
gutxiago
ala berdina
gutxiago
ala berdina
ala berdin
izango
izangoda?da? Berdina
Berdina
izango da? da.
da.Gasa
izango Gasa
Berdina
izangosortzen
sortzen
da? da.
Berdina
da?
Gasa denez,
denez,
Berdina
da.
sortzen bere
Gasabere
da. masa
masa
denez,
sortzen
Gasa aintzat
aintzat
bere
sortzen
denez,
masahartu
hartu
denez,
bere behar
aintzatbehar
masa
bere da.
hartu Aspirinak
da.behar
aintzat
masa Aspirinak
aintzat
hartu gutxiago
gutxiago
da.behar
hartu
Aspirinak
behar duela
duela
da. Aspirinak
gutxiago
da. Aspirinak
gutxiago
duela gutxiago
duela duel
dirudi,
dirudi, baina
baina sistema
dirudi,sistema
baina osoa
osoa
dirudi, kontuan
sistemakontuan
dirudi,
baina osoa
bainahartu
hartu
sistema
kontuan behar
sistema
osoabehar dugu.
hartudugu.
kontuan
osoa Masa
beharMasa
kontuan
hartu berdina
dugu.berdina
behar
hartuMasa da
da
behar
dugu. hasieran
hasieran
berdina
dugu.
Masa da eta
Masaeta bukaeran;
berdina bukaeran;
hasieran
berdina hau
da hasieran
etada hau da,
da,bukaeran;
bukaeran;
hasieran
eta hau
eta da,
bukaeran;
hau da,
hau da
kontserbatu
kontserbatu egiten
kontserbatu da. Erreakzio
egitenkontserbatu
da.egiten
Erreakzio kimikoetan,
kimikoetan,
kontserbatu
da.egiten
Erreakzio
egiten masa
masa
da. Erreakzio
kimikoetan,
da. kontserbatu
kontserbatu
Erreakzio
kimikoetan,
masa egiten
kimikoetan,
kontserbatu
masa da.
egitenkontserbatu
da.egiten
masa kontserbatu
da.egiten egiten
da. da.
Hodi
Hodi batean
Hodi50
batean gg Hodi
merkurio
50bateanmerkurio jarri
50batean
Hodi 50dira
jarri
g merkuriodira
batean eta
etagoxigeno
g merkurio
50
jarri dira eta korronte
oxigeno
merkurio
jarri korronte
oxigeno
dira
jarrieta bat
dira pasarazi
bateta
korronte
oxigeno bat da,
pasarazi
oxigeno
korronte merkurioa
da,korronte
merkurioa
pasarazi
bat da, 100
100
pasarazi
bat
merkurioa °C
pasarazi
da, inguruko
inguruko
°Cmerkurioa
100
da, merkurioa
°C inguruko
100 °C100 inguruko
°C inguruko
tenperaturara
tenperaturara berotzen
berotzen
tenperaturara zen
zen
tenperaturarabitartean.
bitartean.
berotzen
tenperaturara Handik
berotzenHandik
zen bitartean.
berotzen denbora
denbora
zen bitartean.
Handik batera,
batera,
zen bitartean.
denbora merkurio
merkurio
HandikHandik
batera,
denbora guztia
denbora
merkurio
batera, desagertu
guztiabatera,
desagertu
merkurio eta
eta
guztiamerkurio merkurio
merkurio
desagertu
guztia guztia
desagertu
eta merkurio
desagertu
eta merkurio
eta merkurio
oxidoa
oxidoaden
den hauts
oxidoa gorriko
hautsden
gorriko
oxidoa
hauts 54
54 gghauts
oxidoa
den eratu
eratu
gorriko ziren.
den54ziren.
gorriko
hauts
g eratu
gorriko
54ziren.
g eratu
54 gziren.
eratu ziren.
Ekuazio
Ekuazio kimikoa
kimikoa idatzi
idatzi
Ekuazio kimikoa
Ekuazio behar
behar
Ekuazio da
da
idatzi
kimikoa konbinatu
konbinatu
kimikoa
behar
idatzi den
da idatzi
behar oxigeno
denbehar
oxigeno
konbinatu
da da kantitatea
kantitatea
konbinatu
den konbinatu
oxigeno kalkulatzeko.
kalkulatzeko.
den kantitatea
oxigeno
den oxigeno Hodi
kantitateaHodi
kalkulatzeko. ireki
ireki
kantitatea batean
batean
kalkulatzeko.
Hodi 50
kalkulatzeko.
ireki 50
Hodi
batean
ireki
Hodi50batean
ireki batean
50 50
gramo
gramomerkurio
merkurio (Hg)
(Hg)
gramo merkurio ipini
ipini
gramogramo ditugu,
ditugu,
merkurio
(Hg) ipini eta
eta
merkurio
(Hg)nahiko
nahiko
ditugu,
ipini
(Hg) oxigeno
etaoxigeno
ditugu,
ipini
nahiko korronte
korronte
ditugu,
etaoxigeno
nahiko pasarazi
pasarazi
eta nahiko
korronte
oxigeno dugu
dugu
oxigeno (O
(O
pasarazi
korronte ),
),merkurioa
merkurioa
korronte
22dugu
pasarazi
(O 2),
pasarazi
dugu berotu
berotu
merkurioa
(O
dugu den
den
2), merkurioa
berotu
(O 2), merkurioa
denberotuberotu
den den
bitartean. Denbora
bitartean.bitartean. igaro
Denborabitartean.
Denbora ondoren,
igarobitartean.
ondoren,
Denbora merkurio
merkurio
igaro Denbora
ondoren, guztia
guztia
igaro ondoren,
igaro
merkurio desagertu
desagertu
ondoren,
merkurio da,
da,
guztiamerkurio eta
desagertu
guztia merkurio
etaguztia
merkurio
desagertu
da, eta oxido
oxido
desagertu
merkurio
da, (I)
(I)
etada, (HgO)
(HgO)
merkurio
oxido
eta (I)hauts
hauts
merkurio
oxido
(HgO) oxido
(I)hauts
(HgO)
(I) (HgO)
hauts haut
gorriaren 54
54gramo
gorriarengorriaren
gramo eratu
eratu
gorriaren
54 dira.
gramodira.Hauxe
Hauxe
gorriaren
54
eratu
gramo
54 da
dira.daekuazio
gramoekuazio
eratu
Hauxe dakimikoa:
dira.
eratu kimikoa:
Hauxe
ekuazio
dira. Hauxe
dakimikoa:
ekuazio
da ekuazio
kimikoa:
kimikoa:
Merkurioa
Merkurioa ++ Merkurioa
Merkurioa oxigenoa
oxigenoa
+Merkurioa
oxigenoa
+ merkurio
→ merkurio
→ oxigenoa oxidoa
oxidoa
+ → oxigenoa
merkurio
→ merkurio
oxidoa
→ merkurio
oxidoaoxidoa
50
50gg 50 g 50 g44g50
g g 4g 4 54
g54gg4 g 54 g 54 g 54 g
53.
53.irudia.
irudia.Merkurioaren
53.Merkurioaren
irudia.53. eta
53. oxigenoaren
etairudia.
Merkurioaren
irudia. oxigenoaren
Merkurioaren
eta aldaketa
aldaketa
Merkurioaren
oxigenoaren kimikoa,
kimikoa,
eta oxigenoaren
eta
aldaketa teoria
teoriazinetiko
oxigenoaren zinetiko
kimikoa,
aldaketa
aldaketa
teoriamolekularraren
molekularraren
kimikoa,
kimikoa,
zinetiko arabera.
arabera.
teoriamolekularraren
teoria
zinetiko
zinetiko
molekularraren
molekularraren
arabera. arabera.
arabera.
55
56 55 55 55
Merkurioak(grisez
Merkurioak (grisez adieraztenda)
da) etaoxigenoak
oxigenoak (magenta)merkurio
merkurio oxidoa(I)
(I) ematendu.
du. Hasieranbibi
Merkurioak (grisezadierazten
adierazten da)eta
eta oxigenoak(magenta)
(magenta) merkuriooxidoa
oxidoa (I)ematen
ematen du.Hasieran
Hasieran bi
substantziaditugu,
substantzia ditugu,eta
etaamaieran
amaieransubstantzia
substantziabakarra.
bakarra.Hasierako
Hasierakomasa
masa54
54ggda,
da,eta
etaamaierako
amaierakomasa
masa 54g.g.
substantzia ditugu, eta amaieran substantzia bakarra. Hasierako masa 54 g da, eta amaierako masa5454 g.
2Hg
2Hg ++ OO →
→ 2HgO
2HgO
2Hg + O2 22 → 2HgO
54.
54. irudia.
54. irudia. Merkurioaren
irudia. Merkurioaren eta
Merkurioaren eta oxigenoaren
eta oxigenoaren aldaketa
oxigenoaren aldaketa kimikoa
aldaketa kimikoa eta
kimikoa eta masaren
eta masaren kontserbazio
masaren kontserbazio legea,
kontserbazio legea, teoria
legea, teoria
teoria
zinetiko
zinetiko molekularraren
zinetikomolekularraren arabera.
molekularrarenarabera.
arabera.
xxx== 54
54–––50
=54 50
50==
=444ggg dioxigeno
dioxigeno
dioxigeno
Masaren
Masaren kontserbazioaren
Masarenkontserbazioaren legea
kontserbazioarenlegea aplikatu
legeaaplikatu
aplikatuda.da. Sistema
da.Sistema isolatuan,
Sistemaisolatuan, hasieran
isolatuan,hasieran dugun
hasierandugun substantzien
dugunsubstantzien masa
substantzienmasa eta
masaeta
eta
amaieran
amaieran dugun
dugun substantzien
substantzien masa
masa berdinak
berdinak dira,
dira, substantziak
substantziak ezberdinak
ezberdinak izan
izan arren
arren eta
eta agregazio-egoera
agregazio-egoera
amaieran dugun substantzien masa berdinak dira, substantziak ezberdinak izan arren eta agregazio-egoera
edozein
edozein izan
edozeinizan arren.
izanarren. Masa
arren.Masa kontserbatu
Masakontserbatu egiten
kontserbatuegiten da,
da,ezez
egitenda, baitira
ezbaitira desagertzen
baitiradesagertzen partak.
desagertzenpartak. Loturak
partak.Loturak ezberdinak
Loturakezberdinak izan
ezberdinakizan
izan
daitezke,
daitezke, baina
baina partikulak
partikulak berdinak
berdinak dira.
dira.
daitezke, baina partikulak berdinak dira.
Ontzi
Ontzi egoki
Ontziegoki batean
egokibatean tetrafosforoa
tetrafosforoa(P(P
bateantetrafosforoa (P4)44))jartzen
jartzen dugu
jartzendugu eta
dugueta kloro
etakloro korrontea
klorokorrontea pasarazten
korronteapasarazten dugu
pasaraztendugu (Cl
dugu(Cl 2).
(Cl2). Erreakzioan
Erreakzioan
2). Erreakzioan
fosforo
fosforo trikloruroa
trikloruroa (PCl
(PCl ) ) eratzen
eratzen da.
da. Idatz
Idatz ezazu
ezazu erreakzioaren
erreakzioaren ekuazio
ekuazio
fosforo trikloruroa (PCl3 3) eratzen da. Idatz ezazu erreakzioaren ekuazio kimikoa.
3 kimikoa.
kimikoa.
PP
P4 44 ++
+ 6Cl
6Cl
6Cl2 22 →
→
→ 4PCl
4PCl
4PCl3 33
55.
55. irudia.
55.irudia. Fosforoaren
irudia.Fosforoaren eta
Fosforoareneta kloroaren
etakloroaren aldaketa
kloroarenaldaketa kimikoa
aldaketakimikoa eta
kimikoaeta masaren
etamasaren kontserbazio
masarenkontserbazio legea,
kontserbaziolegea, teoria
legea,teoria zinetiko
teoriazinetiko
zinetiko
molekularraren
molekularraren arabera.
arabera.
3,00
3,00ggg
3,00 xxxggg 13,38
13,38ggg
13,38
Masaren
Masaren kontserbazioa:
Masarenkontserbazioa:
kontserbazioa: 3,00 3,00
3,00++
+xxx== 13,38
=13,38
13,38
xxx== 13,38
13,38–––3,00
=13,38 3,00
3,00== 10,38
10,38gggdikloro
=10,38 dikloro
dikloro
xxx== 13,38
13,38–––3,00
=13,38 3,00
3,00== 10,38
10,38gggdikloro
=10,38 dikloro
dikloro
Alkohola
Alkohola erretzerakoan
Alkoholaerretzerakoan eratzen
erretzerakoaneratzen diren
eratzendiren gasak
direngasak zein
gasakzein diren
zeindiren identifikatzeko,
direnidentifikatzeko, beste
identifikatzeko,beste erreakzio
besteerreakzio kimiko
erreakziokimiko bat
kimikobat behar
batbehar
behar
dugu
dugu (identifikazio-erreakzioa).
(identifikazio-erreakzioa). Kare-ura
Kare-ura erabiliko
erabiliko dugu,
dugu, eta
eta uher
uher bihurtzen
bihurtzen den
den ala
ala ez
ez
dugu (identifikazio-erreakzioa). Kare-ura erabiliko dugu, eta uher bihurtzen den ala ez aztertuko dugu. aztertuko
aztertuko dugu.
dugu.
Alkohol
Alkohol etilikoa
Alkoholetilikoa erretzen
etilikoaerretzen badugu
erretzenbadugu
badugu(C (C 22H
(C2H 66O)
H6O) gasak
O)gasak jaso
gasakjaso ditzakegu,
jasoditzakegu, eta
ditzakegu,eta kare-ura
etakare-ura duen
kare-uraduen ontzitik
duenontzitik burbuilak
ontzitikburbuilak
burbuilak
pasaraziko
pasaraziko ditugu.
pasarazikoditugu. Kare-ura
ditugu.Kare-ura uher
Kare-urauher bihurtzen
uherbihurtzen
bihurtzenda, da, eta
da,eta gasak
etagasak pasatzen
gasakpasatzen diren
pasatzendiren hodiaren
direnhodiaren tenperatura
hodiarentenperatura baxua
tenperaturabaxua bada
baxuabada
bada
tanta
tanta likido
tantalikido gardenak
likidogardenak agertzen
gardenakagertzen dira.
agertzendira. Aldaketa
dira.Aldaketa kimikoa
Aldaketakimikoa
kimikoada da
dabibi substantzia
bisubstantzia desagertu
substantziadesagertu (eraldatu)
desagertu(eraldatu) direlako
(eraldatu)direlako
direlako
(alkohola
(alkohola
(alkoholaetaeta dioxigenoa)
etadioxigenoa) eta
etabibi
dioxigenoa)eta berri
biberri eratu
berrieratu direlako
eratudirelako (karbono
direlako(karbono dioxidoa
(karbonodioxidoa eta
dioxidoaeta ura).
etaura).
ura).
C2 22HH
CC H5 55OO
O ++
+ 3O
3O
3O2 22 →
→
→ 2CO
2CO 3H
2CO2 22+ ++3H 22O
3H2O O
56.irudia.
56. irudia.Etanolen
Etanolenerrekuntzaren
errekuntzarenmasaren
masarenkontserbazio
kontserbaziolegea,
legea,teoria
teoriazinetiko
zinetikomolekularraren
arabera.
Platerbatean
Plater batean5050gramo
gramoalkohol
alkohollikido
likidoipini
ipinidira,
dira,eta
etaberehala
berehalaerre
erredira.
dira.Platerean
Platereanezezda
daezertxo
ezertxoere
eregelditu.
gelditu.
Alkohola erretzerakoan eratzen diren gas guztiak gordeko balira, bere masa 50 gramo
Alkohola erretzerakoan eratzen diren gas guztiak gordeko balira, bere masa 50 gramo baino handiagoa,baino handiagoa,
txikiagoaala
txikiagoa alaberdina
berdinalitzateke;
litzateke;galdera
galderaaztertzeko,
aztertzeko,masaren
masarenkontzerbazioaren
kontzerbazioarenlegea
legeaaplikatu
aplikatubehar
behardugu.
dugu.
Masa50
Masa 50ggbaino
bainohandiagoa
handiagoada, da,alkoholari
alkoholarioxigenoa
oxigenoagehitzen
gehitzenbaitzaio
baitzaioeta
etabatura
baturahorretatik
horretatikura
uraeta
etakarbono
karbono
dioxidoalortzen
dioxidoa lortzenbaitira.
baitira.
Partikula-eredua erabiliz,
Partikula-eredua erabiliz, alkohola
alkohola etaeta oxigenoa
oxigenoa marraztu
marraztu behar
behar ditugu
ditugu errekuntzaren
errekuntzaren aurretik
aurretik eta
eta
erreakzioarenproduktuak.
erreakzioaren produktuak.55. 55.irudian
irudianagertzen
agertzenda.da.
56
56
57
Alkohola + oxigenoa → ura + karbono dioxidoa
Alkohola + oxigenoa → ura + karbono dioxidoa
Alkohola++oxigenoa
Alkohola oxigenoa →→ ura
ura++karbono
karbonodioxidoa
dioxidoa
57. irudia. Etanolen errekuntzaren masaren kontserbazio legea, teoria zinetiko molekularraren arabera.
57.irudia.
57.
irudia. Etanolenerrekuntzaren
errekuntzaren masarenkontserbazio
kontserbazio legea,teoria
teoria zinetikomolekularraren
57. irudia.Etanolen
Etanolen errekuntzarenmasaren
masaren kontserbaziolegea,
legea, teoriazinetiko
zinetiko molekularrarenarabera.
arabera.
Masa kontserbatu egin behar denez, hasierako bolatxo grisen, urdinen eta horien kopurua berdina da.
Masa
Masa
kontserbatu
kontserbatu
egin
egin
behar
behar
denez, hasierako bolatxo grisen, urdinen eta horien kopurua berdina da.
Alkohola
Masa
Alkohola
erre ordez
kontserbatu
erre ordez behardenez,
eginlurrunduko
denez,
lurrunduko
hasierako
balitz,
hasierako
balitz,
bolatxo
horrela
horrelabolatxo
grisen,
adieraziko
grisen,
adieraziko
urdinen
genuke.
genuke.
eta
etahorien
urdinenBukaeran
horien
Bukaeran
kopurua
kopuruaberdina
substantzia
substantzia
da.
ezberdinak
berdina da.
ezberdinak
Alkohola
Alkohola erre
ditugu, hasieran
erreordez
ordez lurrunduko
berdina balitz,
eduki arren
lurrunduko horrela
(56. irudia).
balitz, horrelaadieraziko
adierazikogenuke.
genuke. Bukaeran
Bukaeran substantzia
substantziaezberdinak
ezberdinak
ditugu, hasieran berdina eduki arren (56. irudia).
ditugu,
ditugu,hasieran
hasieranberdina
berdinaeduki
edukiarren
arren(56.
(56.irudia).
irudia).
58. irudia. Etanolaren lurrunketaren interpretazioa, teoria zinetiko molekularraren arabera.

58.irudia.
58. irudia.Etanolaren
Etanolarenlurrunketaren
lurrunketareninterpretazioa,
interpretazioa,teoriateoriazinetiko
arabera.
58. irudia. Etanolaren lurrunketaren interpretazioa, teoria zinetiko molekularraren arabera.
Etxeetan butanoa erabiltzen da erregai gisa (C44H10 ). Idatzi eta doitu butanoaren errekuntzaren ekuazioa
Etxeetanbutanoa
Etxeetan butanoaerabiltzen
erabiltzendadaerregai
erregaigisagisa(C(C4H4H ).).Idatzi
Idatzieta
etadoitu
doitubutanoaren
butanoarenerrekuntzaren
errekuntzarenekuazioa
ekuazioa
10
1010
(C
(C(C H H
Etxeetan
44 10
). ).
2C2C 4 H
butanoa
4HH10 + 13O
10++erabiltzen
13O 2 → 8CO
da
8CO erregai
2 10H
+ 10Hgisa
+
2 10H 2
O. O.
2O. (C4H10). Idatzi eta doitu butanoaren errekuntzaren ekuazioa
H
4 4 1010
10 ). 2C4 4 1010 13O 2
2→ → 8CO 2 +2 + 22
Esperimentuan
(C 4H10). 2C4 Hgramo
gramo
+ 13O 1 22butano
→ 8CO erretzen
2 + 10H
da,
2O.
eta horretarako 3,59 gramo dioxigeno behar dira; 1,55 gramo
Esperimentuan
Esperimentuan gramo
10 1 1butano
butano erretzen
erretzen da,
da, etahorretarako
eta horretarako3,59 3,59gramo
gramodioxigeno
dioxigenobehar
behardira;
dira;1,55
1,55gramo
gramo
ur lortzen
Esperimentuan
ururlortzen da. Karbono
gramo 1dioxido
butano kantitatea
erretzen atmosferara
da, kanporatzen
eta horretarako da.2C
3,59 gramo 4HH
4 10++
2Cdioxigeno
10 13O
behar
2 8CO1,55
→dira; 2 + 10H
+ 2O.
gramo
2
lortzenda. da.Karbono
Karbonodioxido
dioxidokantitatea
kantitateaatmosferara
atmosferara kanporatzen
kanporatzen da.
da. 2C H
4 4 1010 +13O
13O22
2→→ 8CO
8CO 2 10H
2 +2 + 10H2O.
2O.
ur lortzen da. Karbono dioxido kantitatea atmosferara kanporatzen da. 2C4 H10 + 13O2 → 8CO2 + 10H2O.
Masaren kontserbazioaren legea: 1 + 3,59 = x + 1,55
Masarenkontserbazioaren
Masaren kontserbazioarenlegea: legea:1 1++3,593,59==x x++1,55
1,55
x = 4,59 –kontserbazioaren
1,55 = 3,04 g karbono dioxido
x Masaren
x==4,59 4,59– –1,551,55==3,04
3,04g gkarbono legea:dioxido
karbono 1 + 3,59 = x + 1,55
dioxido
x = 4,59 – 1,55 = 3,04 g karbono dioxido
13 kg-ko ontzian dagoen butanoa erretzen badugu, karbono dioxidoa isurtzen da atmosferara. Masaren
1313kg-ko kg-koontzian
ontziandagoen
dagoenbutanoabutanoaerretzen
erretzenbadugu,
badugu,karbono
karbonodioxidoa
dioxidoaisurtzen
isurtzendadaatmosferara.
atmosferara.Masaren
Masaren
kontserbazioaren
13 kg-ko ontzianlegea legea
dagoen aplikatzen
butanoa badugu,
erretzen kalkula
badugu, dezakegu:
karbono dioxidoa isurtzen da atmosferara. Masaren
kontserbazioaren
kontserbazioaren legea aplikatzen
aplikatzen badugu,
badugu, kalkula
kalkula dezakegu:
dezakegu:
2C 44 H1010 + 13O
kontserbazioaren 2 →
2 legea8CO + 10H
aplikatzen
2
2+ 2O
2 badugu, kalkula dezakegu:
2C2C4 4HH 1010++13O 13O 2 2→→ 8CO
8CO + 10H
2 +2 10H 2O
2O
1
2C +
1 1++3,59
3,59
H →
+ 13O3,04 +
→ 1,55
8CO 10H O
4 3,59→→3,04
10 3,04++1,55
2 1,55 2 + 2
x= 3,04
3,59· ··→ 133,04
000 += 1,55
39 520 g karbono dioxido
x1x=+=3,04 3,04 1313000000==3939520520g gkarbono
karbonodioxido
dioxido
x = 3,04 · 13 000 = 39 520 g karbono dioxido
Partikulen kopurua (57. irudia) berdina da hasieran eta amaieran (masaren kontserbazioaren legea
Partikulenkopurua
Partikulen kopurua(57. (57.irudia)
irudia)berdina
berdinadadahasieran
hasieraneta etaamaieran
amaieran(masaren
(masarenkontserbazioaren
kontserbazioarenlegea legea
aplikatu
Partikulen eta kopurua
gero). (57. irudia) berdina da hasieran eta amaieran (masaren kontserbazioaren legea
aplikatu
aplikatu etagero).
eta gero).
aplikatu eta gero).
59.irudia.
59. irudia. Butanoarenerrekuntzaren
errekuntzaren interpretazioa,teoriateoria zinetikomolekularraren
59. irudia.Butanoaren
Butanoaren errekuntzareninterpretazioa,
interpretazioa, teoriazinetiko
arabera.
59. irudia. Butanoaren errekuntzaren interpretazioa, teoria zinetiko molekularraren arabera.
100 km-ko
100 km-ko bidaia eginez
eginez 7 kg gasolina erretzen erretzen baditugu, zenbatzenbat karbono dioxido
dioxido isuri ditugu
ditugu
100 km-ko bidaia bidaia eginez 7 7 kgkg gasolina
gasolina erretzen baditugu,
baditugu, zenbat karbono
karbono dioxido isuri isuri ditugu
atmosferara?
100 Gramo
km-ko Gramo
bidaia batekin
eginez 3,08
73,08 g lortzen
kgg ggasolina dira; beraz,
erretzen x =
baditugu, 3,08 · 7000 = 21 560 g karbono dioxido
atmosferara?
atmosferara? Gramobatekin
batekin3,08 lortzen
lortzendira;
dira;beraz,
beraz, 3,08zenbat
x x==3,08 7000karbono
· ·7000 ==2121560
560dioxido isuridioxido
g gkarbono
karbono ditugu
dioxido
izango dada
atmosferara?
izango emaitza.
Gramo batekin 3,08 g lortzen dira; beraz, x = 3,08 · 7000 = 21 560 g karbono dioxido
izango daemaitza.
emaitza.
izango da emaitza.
karbono disulfuroaerre
CS22karbono erre egitendadadioxigenoaren
dioxigenoaren aurrean,tenperatura
tenperatura handituzeta eta argiaigorriz.
igorriz.
CSCS 2 2 karbonodisulfuroa
disulfuroa erreegiten
egiten da dioxigenoarenaurrean, aurrean, tenperaturahandituz
handituz etaargia
argia igorriz.
Karbono
CS
Karbono disulfuroa
karbono
disulfuroa erretzerakoan,
disulfuroa erre karbono
egiten da dioxidoa eta
dioxigenoaren sufre dioxidoa
aurrean, eratzen
tenperatura dira.
handituz eta argia igorriz.
Karbono
2 disulfuroaerretzerakoan,
erretzerakoan,karbono
karbonodioxidoa
dioxidoaeta
etasufre
sufredioxidoa
dioxidoaeratzen
eratzendira.
dira.
Karbono disulfuroa erretzerakoan, karbono dioxidoa eta sufre dioxidoa eratzen dira.
2S2S 2C + 3O 3O →→ CO + 2SO
2 22CC ++ CO
2 2 2SO
+ 2
2S 3O22
2 → CO 2 + 2SO
2 +2 22
2
2S2 C + 3O2 → CO2 + 2SO2
60.irudia.
60. irudia. Karbonosulfuroaren
sulfuroaren errekuntzareninterpretazioa,
interpretazioa, teoriazinetiko
arabera.
60. irudia.Karbono
Karbono sulfuroarenerrekuntzaren
errekuntzaren interpretazioa,teoria
teoria zinetikomolekularraren
60. irudia. Karbono sulfuroaren errekuntzaren interpretazioa, teoria zinetiko molekularraren arabera.
57
57
5857
2H
NN2H dahidrazinaren
4 4da hidrazinarenformula.
formula.Hidrazinaren
Hidrazinarenerrekuntza-erreakzioa
errekuntza-erreakzioahorrela
horrelaadieraz
adierazdezakegu:
dezakegu:
NN2H
2H4 4 ++ OO2 2 →
→ NN2 2+ +2H
2H2O
2O
61.
61.irudia.
irudia.Hidrazinaren
Hidrazinarenerrekuntzaren
errekuntzareninterpretazioa,
interpretazioa,teoria
teoriazinetiko
arabera.
Oxigenoarekin
Oxigenoarekinerreakzio
erreakziokimikoak
kimikoakgertatzen
gertatzendira.
dira.Lur
Lurplanetan
planetandauden
daudenelementurik
elementurikugarienetarikoak
ugarienetarikoakdira.
dira.
Ez
Ez da
da bakarrik
bakarrik atmosferan
atmosferan etaeta planetaren
planetaren gainazalaren
gainazalaren hiru
hiru laurdenak
laurdenak estaltzen
estaltzen duen
duen uretan
uretan dauden
dauden
oxigeno (O2)2) eta
oxigeno (O eta ozono
ozono (O
(O3 3) ) substantzia
substantzia sinpleen
sinpleen osagaia;
osagaia; gainera,
gainera, Lurraren
Lurraren azalean
azalean dauden
dauden harriek
harriek
osatzen
osatzen duten
duten substantzia
substantzia gehienetan
gehienetan dago.
dago. Planetako
Planetako substantzietan
substantzietan gertatzen
gertatzen diren
diren aldaketa
aldaketa asko
asko
oxigenoaren eraginezgertatzendira;dira;
oxigenoaren eraginezgertatzen batez batez ere, atmosferan
ere, atmosferan dagoen eraginez.
dagoen oxigenoaren oxigenoaren eraginez.
58
59
NATURA ZIENTZIAK
4. gaia
ELKARREKINTZAK
4. GAIA. ELKARREKINTZAK
Indarra akzioa da, aldaketak sor ditzakeen kausa edo agentea, bai mugimenduan eta baita forman ere
(deformazioak). Mugimendua alda daiteke indarren batura nulua ez denean, eta deformazioaren arabera
materialak plastikoak ala elastikoak izan daitezke. Indarra ikasleentzat hitz polisemikoa da, eta
testuinguru askotan erabiltzen da.
Adibide bat garatuko dugu. Azter ezazu «Iñaki Perurenak indar handia du» esaldia. Indarra handia dela
adierazten da mugimendua alda daitekeela ulertzeko, objektuak tokiz alda daitezkeela agente horren
kausaz, edota deformazio handia sortzen duela.
Kasu batzuk aztertuko ditugu. Adierazi honako gorputz hauen artean zeinek duten indarra: a) gizon bat;
b) haur bat; c) iman bat; d) burdin puska bat; e) kotoizko pakete bat; f) bonba atomiko bat.
A eta b. Gizonak haurrak baino indar handiagoa izan dezake. Objektuak gehiago deforma ditzake, edota
masa handiko gorputzak distantzia luzean mugi ditzake.
c. Imanak indarra egiten du, baldin eta beste gorputza imana edo burdinezkoa bada.
d. Imanak erakar dezake, edo agente batek burdinezko masa mugi dezake.
e. Kotoizko pakete batek masa txikia du; ondorioz, indar txikiarekin mugi daiteke edota deformatzeko
indar txikia egin behar da.
f. Bonba atomikoak indar handia sor dezake.
Esan nola jakin dezakezun gorputz batek indarrik duen ala ez. Deformazioa sortzeko gaitasuna duelako,
edota beste gorputz baten mugimendu-egoera alda dezakeelako.
Magnetismoa aztertzen dugunean, indarrak ditugu. Imanak iltzea erakartzen du, eta iltzeak imana?
Indarra gorputzen artean gertatzen da. Gorputz batengan indarrak egiten dira, eta adierazi egin behar dira.
b) Bi mutiko sokatiran ari dira. Suposa dezagun ezkerrekoak irabazten duela. Zein da, zure ustez, sokaren
bidez bi mutikoen gain egiten den indar-sistema adierazten duen marrazkia? Ezkerreko mutikoarengan
edo neskarengan sokak egiten duena eta zoruak egiten duena. Bertikalean pisua (Lurrak egiten duena) eta
normala (zoruak gora egiten duen indarra). Eskuineko mutikoarengan eragiten duten indarrak berdinak
dira. Sokaren ezkerraldera eta eskuinaldera dauden indarrak. Bertikalean pisua eta mutil bakoitzak
eusteko egiten duen indarra.
Masa eta pisua kontzeptuak bereizi egin behar dira. Materiak ba al du pisurik? Beste gorputz batek
erakartzen badu bai, bestela ez du indarrik. Materiak berez materia kantitatea du, ez pisua. Pisua
materiaren propietate bat al da? Ez, pisua indarra da. Masa materia kantitatea da.
Gorputz baten gainean indar batek eragiten badu, mugimendu-egoerak eta deformazio-egoerak alda
daitezke. Ez badago, berdin jarraituko du.
Pilota bat bertikalki jaurtikitzen dugu gorantz. Marraztu gorputzaren gainean eragiten duten indarrak:
a) igotzen ari denean
b) punturik altuenean dagoenean
c) jaisten ari denean
a, b eta c kasuetan, pisuak soilik eragiten du. Marruskadura badago, marruskadura-indarra egon daiteke.
Egin dituzun ariketa guztiak matematikoki adierazteko, bektoreak erabiltzen dira. Hurrengo atala
bektoreei buruzkoa da.
Bektorea planoan segmentu orientatu gisa adierazten den objektu matematikoa da.
Bere osagaiak hauek dira:
60
62. irudia. Bektoreen osagaiak.
Kalkula ezazu A + B
A eta B bektoreak dira.

Paralelogramoaren metodoan bektore bakoitzarekiko lerro paraleloak marrazten dira, eta bestearen
muturretik pasarazten da.
Lehenengoaren jatorria azkenengoaren muturrarekin elkartuko dugu.
Bektoreen jatorria lerro paraleloen ebakidurarekin elkartuko dugu.
Poligonoaren metodoan, bata bestearen atzetik ipintzen da.
Lortutako orientatutako segmentua da bien batura.
Bektorea da eta gezi moduan adierazten da.
63. irudia. Bektoreen arteko batuketa.
Bektoreen edo gezien kenketa
A eta B bektoreak ditugu.

Ari B kendu nahi diogu.
Aurkakoa da modulu berdinekoa baina kontrako norantza duena. Orain, –B Aren ondoren ipintzen da.
Azkenik, Aren jatorria –Bren muturrarekin elkartzen da.
Orientazioa duen segmentu hori Ari B kentzea da.
A eta B bektoreak ditugu.

B indarrari A indarra kendu nahi diogu.
Aurkakoa da modulu berdinekoa eta aurkako norantza duena.
A bektoreari B kentzea, Bri Aren aurkakoa batzea bezala da.
Orain, –A Bren ondoren ipintzen da.
Azkenik, Bren jatorria –Aren muturrarekin elkartzen da.
Orientazioa duen segmentu hori Bri A kentzea da.
Batu itzazu 0º osatzen dituzten 3 N eta 5 N dituzten bi indar.

1 N = 1 cm
Batu itzazu 0º osatzen dituzten 3 N eta 5 N dituzten bi indar.
1:1 eskala erabiliko dugu.
1 cm-ko luzera 1 N-eko indarrari dagokiola adierazten du.
3 N bektorea bestearen ondoren ipiniko dugu; ondoren, baten jatorria bestearen muturrarekin elkartuko
dugu.
61
78 4. GAIA ELKARREKINTZAK
2 N eta 5 N bektoreak 3 cm-ren eta 5 cm-ren bitartez adieraziko ditugu.
64. irudia. Indar paraleloen arteko batuketa.
Batu itzazu grafikoki 30º osatzen dituzten 3 N-eko eta 5 N-eko bi indar.
3 N-eko bektorea 3 cm-ko segmentuak adieraziko du.
Erregelak 30º osatu behar ditu beste bektorearekin.
1 cm-ko bektore-luzera 1 N-eko indarrari dagokio.
5 N-ekoa 5 cm-koak adieraziko du.
3 N-eko bektorea bestearen ondoren ipintzen dugu, eta baten jatorria bestearen muturrarekin elkartzen
dugu.
Batura-bektorearen luzera neurtzen dugu.
Cm bakoitzari 1 N dagokionez, batura-bektorea 7,7 N izango da.
65. irudia. Indar ez-paraleloen arteko batuketa.
Ondorioz, 1 cm-ko luzera 1 N-eko bektoreari dagokio.
5 cm-ko segmentuak adieraziko du 5 N-eko indarra.
3 N-eko bektorea 3 cm-ko segmentuak ordezkatuko du.
Erregelak 90º osatu behar du beste bektorearekin.
3 N-eko bektorea bestearen ondoren ipintzen dugu, eta baten jatorria bestearen muturrarekin elkartzen
dugu.
Batura-bektorearen luzera neurtzen dugu.
Cm bakoitzari 1 N dagokionez, batura-bektorea 5,8 N izango da.
66. irudia. Indar perpendikularren arteko batuketa.
Batu itzazu 180º osatzen dituzten 3 N-eko eta 5 N-eko indarrak.

62
Ondorioz, 1 cm-ko luzera 1 N-eko indarrari dagokio.
3 N-eko indarra bestearen ondoren ipintzen dugu. Baten jatorria bestearen muturrarekin elkartzen dugu.
Batura-bektorearen luzera neurtuko dugu.
Cm bakoitza 1 N-i dagokionez, batura-bektorea 2 N izango da.
67. irudia. Indar paraleloen arteko kenketa.
1 cm-ko luzera 5 N-eko indarrari dagokio.
15 N-eko indarra 3 cm-ko luzerak ordezkatuko du. 20 N-eko indarra 4 cm-ko segmentuak ordezkatuko
du.
Erregelak ipiniz, 30º osatu behar du beste bektorearekin.
20 N-eko bektorea bestearen ondoren ipiniko dugu, eta baten jatorria bestearen muturrarekin elkartuko
dugu.
Batura-bektorearen luzera neurtuko dugu.
Cm bakoitzak 5 N adierazten duenez, batura 34 N izango da.
68. irudia. Bi indarren arteko batuketa.
Kalkula ezazu 20 N-eko bi bektoreen batura.

Kalkula itzazu osagaien bektoreak (geziak). 1 cm-ko eskala 20 N-i dagokio.
1cm : 20 N eskala erabiliko dugu.
1,7 cm neurtzen duenez, hauxe da osagaiaren balioa:
1,7 cm · 20N/cm = 34 N
63
Kalkula ezazu osagaien balioa. 1 cm 20 N-i dagokio (eskala).
Eskala 1cm : 20 N da.
Bektorea 2,9 cm luze denez, osagaiak balio hau du:
2,9 cm · 20N/cm = 58 N

Bektorea 1,3 cm luze denez, osagaiak hauxe balio du:
1,3 cm · 20N/cm = 26 N
70. irudia. Bi indar perpendikularren arteko batuketa.
Kalkula ezazu osagaien balioa. 1 cm eskalari 20 N dagokio.

2,3 cm luze denez, osagaiaren balioa hauxe da:
2,3 cm · 20N/cm = 46 N
1cm : 20 N eskala erabiltzen dugunez,
1,9 cm luze da bektorea; beraz, hau izango da osagaien balioa:
1,9 cm · 20N/cm = 38 N
Kalkula ezazu osagaien balioa. 1 cm 20 N dira.

Eskala 1cm : 20 N da.
3,1 cm luze denez, hauxe izango da osagaiaren balioa:
3,1 cm · 20 N/cm = 62 N
Eskala 1cm : 20 N denez,
2,4 cm denez neurria, osagaiak hauxe balio du:
2,4 cm · 20 N/cm = 48 N
64
x eta y ardatzetan zenbateko indarrarekin egin behar dugu tira, batura-indarra 200 N izan dadin? Eskala
1:20 erabiliko dugu. 1 cm-ko luzerari 20 N-eko indarra dagokio.
x = 10 cm
Ardatz bakoitzarekiko proiekzioak irudikatzen ditugu. Proiekzio horien luzera neurtzen dugu. 1 cm 20 N-
eko indarra adierazten duenez, ardatz bakoitzean tira egin behar dugun indarrak hauek izan beharko
lirateke:
65
NATURA ZIENTZIAK
5. gaia
INDARREK
GORPUTZAK
DEFORMATZEN
DITUZTE
5. GAIA. INDARREK GORPUTZAK DEFORMATZEN DITUZTE
Indarra bi gorputzen arteko elkarrekintzaren intentsitatea neurtzen duen magnitude bat da. Izaera
bektoriala du, eta bere efektuez neur daiteke: deformazioak eta abiadura-aldaketak.
Indarrek zer eragiten dute? Mugimendua ala deformazioa izan daiteke.
Indarrek gorputzak deformatzen dituzte. Materialak plastikoak ala elastikoak izan daitezke. Zein da
ezberdintasuna?
Aurki ezazu Interneten Hooke zientzialariak definitu zuen legea.
Zer dio Hookeren legeak? Material elastikoetan (adibidez, malgukietan) ala plastikoetan aplikatzen da?
Idatz itzazu material elastikoen adibideak. Hookeren legea erabilgarria al da? Nolakoa da indarra -
deformazioa irudikapen grafikoa.
Idatz itzazu material plastikoen adibideak. Hookeren legea erabilgarria al da? Nolakoa da indarra -
deformazioa irudikapen grafikoa?
Idatz itzazu material biskoelastikoen adibideak. Hookeren legea erabilgarria al da? Nolakoa da indarra -
deformazioa irudikapen grafikoa?
Zer erabiltzen da indarrak neurtzeko? Aipatu indarra magnitudearen unitateak. Eraiki dezagun
dinamometro bat.
5.1 Hookeren legea ikerketaren garapena
Honako ikerketa hau garatu behar duzue, bai fisikoki materiala erabiliz bai ikerketa birtuala erabiliz.
Hookeren legea aplikatu behar duzue. Bertan duzue ikerketaren eta ikerketa birtualaren garapena.
Lanaren atalak garatuta dituzue. Irakurri, ulertu, aldagai askeak identifikatu eta ikerketa garatu. Arazo
gidaria: «Aireportuetan maletak pisatzeko tresna bat erabiltzen dute. Dinamometroa dela esan didate, eta
Hookeren legean oinarritzen dela: diseinatu, garatu eta ebaluatu esperimentuak aztertzeko eta adierazteko
gertaera hori».
Hauxe da esperimentu birtuala egiteko lotura: http://www.educaplus.org/game/ley-de-hooke
Ikerketa hau garatzeko, ezagueretan oinarritu behar dugu.
Hookeren legean oinarritu behar dugu. Lege honek bi kontzeptu erlazionatzen ditu: masa (materia
kantitatea) eta pisua (Lurrak egiten duen erakarpena kontuan hartuta), eta, bestalde, deformazioa (luzatzea
edo kizkurtzea) neurtzeko tresna.
Gorputz baten gainean eragiten duten indarrek mugimendu-aldaketak eta deformazioak sor ditzakete.
Gorputz batzuk gai dira, haien gainean eragiten duen indarra desagertzen denean, beren forma
errekuperatzeko. Gorputz elastikoak deritze horiei. Indarrak handiegiak direnean, gorputza ez da
jatorrizko formara itzultzen, eta deformazio iraunkor bat geratzen zaie. Egoera horretara ez iristeko egin
daitekeen indarraren baliorik handienari elastikotasun-muga deritzo.
Dinamometroak erabiltzen dira. Bere atalak dira malgukia, kanpoko zilindro gardena edo opakua, eta bi
kako, bat goialdean eta bestea behealdean.
- Hookek ondorioztatu zuen malguki baten luzeraren gehikuntza aplikaturiko indarraren eta
malgukiaren ezaugarrien menpe zegoela: «gorputz elastiko batean sorturiko luzeraren
gehikuntza eta aplikaturiko indarra zuzenki proportzionalak dira».
- Hauxe da lege honi dagokion formula matematikoa: F = - k ∆l
- F = aplikatutako indarra.
- k = malgukiaren konstante berreskuratzailea.
- ∆l = sortutako deformazioa.
Gorputz elastiko horietako bat dugu malgukia. Horiekin eraikitzen dira dinamometroak. Aplikazio asko
dituzte, balantzak egiteko nagusiki.
66
Indarrak eta indar-bikoteak neurtzeko tresna da. Gehienetan, altzairuzko malguki batekin orekatuz
neurtzen da indarra. Eskala bat dauka, newtonetan (eta gramotan), eta bertan neurtzen da zintzilikatutako
objektuek masaren arabera malgukian egiten duten indarra.
- Gehienetan, legea honela adierazten da: F=-k Δl. Zergatik «minus» hori?
- Nola eraiki dezakegu dinamometro bat? Hori ikasi egin behar dugu, eta amaieran erantzun behar
dugu.
- Lehenik, erabiliko duzun malgukiak Hookeren legea betetzen duela egiaztatu behar duzu.
Esperimentua diseinatu, garatu eta ebaluatu behar dugu.
- Jaso datuak taula batean, eta egin grafiko bat. Nola doitu zuzen egokiena?
- Kalkula ezazu malguki horren konstante berreskuratzailea.
- Kalkulatu zure dinamometroarekin hainbat objekturen pisuak, eta konparatu benetako
dinamometro batek neurtzen duenarekin.
Objektua zintzilikatzerakoan, malgukia deformatu egiten da. Zer adierazten du?
Adierazi euskarria, plastikozko estalkia, malgukia, eskala eta zintzilikatzeko kakoa.
74. irudia. Dinamometroa.
Dinamometroa aurrean izanda, galdera hauek planteatzen dizkiogu geure buruari.

Gramoak eta newtonak. Zergatik da 1 N = 100 g?
1 N = kg . m/s2
Lurrak 9,8 m/s2 egiten du azelerazioa. Azelerazioa da m/s 2.
Orduan, 1 N lortzeko, 1000 g 1 m/s 2.
Baina 9,8 m/s 2 bada, 100 g izan behar du emaitza berdina emateko.
Ipini izena atalei.
75. irudia. Indarren adierazpena.
Masa ezberdinak hartu eta dinamometroan jartzen baditugu, zer gertatzen da? Zer neur dezakegu?
Aldagai askeak eta menpeko aldagaiak dira:

- Menpeko aldagaia. Deformazioa eta luzera neurtzen ditugu. Eskala baten bitartez neurtzen da.
Jarraitua da.
67
86 5. GAIA INDARREK GORPUTZAK DEFORMATZEN DITUZTE
- Aldagai askea. Masa da. Masaren balioa guk erabakitzen dugu. Jarraitua da, balantzarekin
neurtzen baitugu.
Menpeko aldagaia eta aldagai askea zein diren zehaztu dugu, eta horien baitan hipotesi bat eraiki ahal
izan dugu: masa eta deformazioa erlazionatuta daude. Lurrak masa erakartzerakoan pisua dugu, eta indar
horrek deformatzen ditu materialak. Material hau elastikoa da.
- Iragarpena: baldin eta masa kantitatea ipintzen edo gehitzen badugu, orduan malgukiaren luzera ere
proportzionalki handituko da.
- Iragarpenak adierazten digu zein esperimentu diseinatu.
Materiala honako hau izan da: eustoina, giltzaurra, hagatxoa, dinamometroa eta masa ezberdinetako
piezak edo objektuak.
76. irudia. Dinamometroa eustoinean zintzilikatuta.
Lehenik eta behin, dinamometroak barnean duen malgukia neurtu dugu, masarik gabe bere luzera zein
den jakiteko. Azkenik, praktika gauzatu dugu; adierazpen grafikoa sortzeko lortutako datuak bertan
adieraziko ditugu, hala argiago ikusteko gure hasierako hipotesia bete den ala ez. 30. taulan agertzen dira
lortutako datuak.
Esperimentuan garatzeko aldagaiak definitu behar ditugu. Menpeko aldagaia malgukiaren luzera da, eta
aldagai askea masa da. Hasieran, oso garrantzitsua da malgukiaren luzera neurtzea: 2,1 cm.
30. taula. Lortutako datuak. Esperimentuaren garapena

F hasieran (N) F bukaeran (N) L hasieran (cm) L bukaeran (cm) ΔF ΔL K=ΔFΔL
100 g 0 1 1,7 2,3 1 0,6 1,67
150 g 1 1,5 2,3 2,59 0,5 0,29 1,72

250 g 2 2,5 2,92 3,22 0,5 0,3 1,66
300 g 2,5 3 3,22 3,53 0,5 0,31 1,63
350 g 3 3,5 3,53 3,84 0,5 0,31 1,61

400 g 3,5 4 3,84 4,15 0,5 0,31 1,61
450 g 4 4,5 4,15 4,45 0,5 0,3 1,66
68
5
Indarra (N) 4 y = 1.77x - 3.802
R² = 0.988
3
F hasieran (N)
2
1 Linear(F
0 hasieran (N))
2 3 4 5
Deformazioa (m)
77. irudia. Emaitzen adierazpen grafikoa.
Indar berdina aplikatuz, errorearen arabera luzera desberdina izan daiteke. Maldarekin K konstantea
kalkula dezakegu, eta bere adierazpena idatzi behar dugu.
31. taula. Esperimentuan lortutako datuak.

F hasieran (N) F bukaeran (N) L hasieran (cm) L bukaeran (cm) ΔF ΔL K=ΔFΔL
1 1 4,22 4,22 0 0
1 1,1 4,22 4,42 0,1 0,2 0,50
1 1,2 4,22 4,62 0,2 0,4 0,50
1 1,3 4,22 4,8 0,3 0,58 0,52
1 1,4 4,22 5,02 0,4 0,8 0,50
1 1,5 4,22 5,18 0,5 0,96 0,52
1 1,6 4,22 6,35 0,6 2,13 0,28
0.7
Egiten dugun indarra (N)
0.6 y = 0.526x - 0.006

R² = 0.998
0.5
0.4
0.3
0.2
0.1
0
-0.1 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2
Deformatzen den luzera (cm)
78. irudia. Emaitzen adierazpen grafikoa.
Malguki guztiak ez dira berdinak. Malgukiak K konstanteak bereizten ditu. Elastikotasuna adierazten
dute. K malgukiaren elastikotasun konstantea da, indarra eta deformazioa erlazionatzen ditu. Handiagoa
bada, malgukia deformatzen gehiago kostatuko da (indar handiagoa egin beharko da). Malguki bakoitzak
berea du (forma, materiala, geometria adibidez).
K malgukiaren ezaugarria da, eta deformazioa adierazten digu. Malguki ezberdinek K ezberdina dute;
izaeraren (materialaren, formaren eta abarren) araberakoa da hori. Elastikoak dira; hau da, indarrak
deformazioa eragiten du eta berreskuratu egiten da. Errepikakorra da. Pisu handia jartzen bada, malgukia
hondatu eta K aldatu egiten da. Hookeren legearen bitartez adierazten da: pisua eta deformazioa
69
proportzionalak dira; pisuak alde batera eragiten du, eta malgukiaren berreskurapen-indarra beste
norabidean dugu. Hasierako luzera bukaerakoari kendu behar zaio. Proportzionaltasuna zuzena da.
Dinamometroa egin dezakegu. Hartu goma edo malguki elastikoa. Jarri pisuak edo masak. Ikusi noraino
deformatzen den. Eraiki eskala. Idatzi balioak eta ipini magukiaren parean. Malgukiaren inguruan marko
bat jartzen da, edota zilindro batek estaltzen du.
Esperimentu birtuala gara dezakegu. Horretarako, Interneteko simulazioan sartu eta esperimentua garatu
behar dugu. Malguki ezberdinak aukeratzen dira, eta lortutako datuekin adierazpen grafikoak egiten dira.
3
2.5 y = 4.318x - 0.097

2 R² = 0.958
1.5
1
0.5
0
-0.5 0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6
79. irudia. Malguki baten emaitzak. Doiketa eginda.
2
y = 3.115x - 0.114
1.5 R² = 0.883
0.5
0
0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6
1
Egiten dugun indarra
0.8 y = 1.326x + 0.077

0.6 R² = 0.737
0.4
(N)
0.2
0
0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6
70
Malguki horietan malda kalkulatzen da. Hauek dira: 4,32, 3,11 eta 1,32. K handiak deformazio txikiak
adierazten ditu. Malgukia deformatzeko indar handia egin behar da. Kasu guztietan, Hookeren legea
aplikatu da.
Jostailuzko malgukia erraz deformatzen da, eta K txikia du. Malgukiak erabiltzen dira boligrafoetan,
etxeko gailu askotan tailerretan, autoetan, bizikletetan eta beste toki askotan.
5.2 Mugimendu oszilatzailea. Indarrak penduluan
Arazoa garatzeko, ikerketa fisikoa edo birtuala egin dezakegu: «Penduluzko erlojuak ikusi ditugu, eta
mugimendu oszilatzaile txundigarria iruditu zaigu. Jolas-parkeetan zabuek mugimendu hori egiten dute,
eta, askotan, etxeko lanparak ere horrela mugitzen dira. Penduluak joan eta etorri egiten du, eta denbora
behar du horretarako. Diseinatu, garatu eta ebaluatu esperimentuak, identifikatzeko zein den eragiten
duen aldagaia eta zein aldagaik ez duen eragiten».
Esperimentu birtuala https://phet.colorado.edu/sims/html/pendulum-lab/latest/pendulum-lab_es.html

helbidean dago.
Naturan fenomeno oszilatzaileak edo bibrakorrak arruntak izaten dira. Oszilazio definitzen da objektu
batek puntu zehatz baten alboetara anplitude bat lortuz egiten duen joan-etorriko mugimendu zuzena.
Mugimendu hori aztertzeko, pendulu sinplea erabili dugu. Kasurik sinpleena da.
Pendulu sinplea da masarik gabeko hari luzaezin bat, eta beretik zintzilik dagoen masa puntual batez
osaturik dagoen sistema.
Pendulu sinplea kontzeptu matematiko bat da. Ez da erreala. Kontzeptu horretara hurbil gaitezen, oso
masa txikia duen haria eta horrek baino masa askoz handiagoa duen bolatxo bat erabiliko ditugu.
Bere orekagunetik bananduta masa aske uzten badugu, grabitatearen eraginez, pendulua oszilatzen hasiko
da.
Mugimendu oszilatzailea dugu. Haurrek jolasetan erabiltzen dute.
Zer dakigu? Ikus ditzagun bolatxoaren gain eragiten duten indarrak. Zein indarrek zeini eragiten dio?

82. irudia. Penduluan eragiten duten indarrak.

FSOGO sokak gorputzari egiten dion indarra.
FLUGO Lurrak gorputzari egiten dion indarra.
(Indarrak adierazteko, F NORK edo ZEINEK, NORI EDO ZEINI egiten dion indarra adierazten da).
Abiadura du. Zer aldatzen da? Espazioa, abiadura, denbora. Zer ez da aldatzen? Indarra, masa.
71
• Eragingo duten indarrak bi izango dira; Fsokak gorputzari, edo tentsioa (hau da, sokak eragiten
diona) eta FLurrak gorputzari; masa duten gorputz guztiei grabitateak (grabitatearen indarrak)
eragiten die.
• V = 0 denean (angelua bertikalarekin handiena denean), norabide eta norantza desberdineko
indarrek eragiten dute. Lehen adierazi bezala, batetik, sokaren tentsioak, Fsokak, gorputzari,
bolaren posizioarekiko perpendikularra den indarrak, goranzko norantzan. Bestetik, FLurrak,
gorputzari, hau da, grabitateak eragingo dion indarrak, Lurrarekiko perpendikularra izango
denak, beheranzko norantzan.
• Periodoa da oszilazio bat gertatzerakoan behar den denbora:
Galileok, duela 450 urte, mugimendu hori aztertu zuen, eta ikusi zuen oszilazioa txikia zenean periodoa
luzerarekin aldatu egiten dela.
Ondorio honetara iritsi zen:
• T2 = 4π2l/g edo T2 = (4π2/g)l
g = 9,8 m/s2 da objektua Lurrak erakartzerakoan duen grabitateak eragiten duen azelerazioa; π 3,14 da, eta
T periodoa da (joan-etorria egiteko behar duen denbora).
Mugimendu oszilatzailean eragiten duten aldagaiak identifikatu ditugu: masa, luzera, α angelua eta
periodoa (alegia, oszilazio osoa egiteko behar duen denbora, joan-etorria egiteko behar duen denbora).
Aldagai bakoitzaren inguruko hipotesiak eta iragarpenak zerrendatu ditugu:
- Hipotesia: masa desberdina izanda, periodoa (T) berdina izango da.
Iragarpena: baldin eta masa handiagoa nahiz txikiagoa izan, orduan oszilazioa egiteko behar duen
denbora berdina izango da.
- Hipotesia: luzera desberdina izanda, periodoa aldatu egingo da.
Iragarpena: edozein masa harturik, luzerak periodoa baldintzatuko du; luzeraren arabera, oreka-puntutik
urrutiago edo gertuago oszilatuko du bolak, eta, beraz, denbora gehiago edo gutxiago beharko du joan-
etorria egiteko.
c) Hipotesia: angeluak ez du periodoan eraginik izango, angelua desberdina izanda T berdina izango
baita.
Iragarpena: baldin eta oszilazio-angelua aldatzen bada, orduan periodoa berdina izango da.
Ondoren, esperimentua diseinatu dugu. Horretarako, bi pendulu erabili ditugu, masa desberdineko bi
bola, kronometroa eta bost luzeratako sokak.
Masa bakoitzarentzat, neurri desberdineko sokak moztu ditugu, eta, penduluan kokatu ondoren, oszilatzen
utzi dugu. Horrela, goialdean luzera neurtzean hartu beharreko erreferentzia identifikatu dugu, eta, puntu
horretatik, bolaren amaieraraino neurtu ditugu luzerak. Oszilatzen duen luzera hartu behar dugu kontuan,
sokaren goiko puntatik bolaren amaieraraino.
Bi bola desberdin erabili ditugu, eta bakoitzarekin luzera desberdineko bost neurketa egin ditugu. Datu
ez-linealak edo desegokiak kendu, eta batezbestekoa egingo dugu.
Periodo bakoitza kalkulatzeko garaian, denbora laburra neurtzea zaila denez, hamar oszilazioren denbora
neurtu dugu, eta, ondoren, batezbestekoa kalkulatu. Jarraian, bola bakoitzarekin, luzera desberdinekin
egindako neurketak ageri dira, T izanik hamar oszilazioren batezbestekoa.
Penduluarentzat Galileok T=2 π/ω → T=2π (l/g)1/2 aurkitu zuen.
Beraz, hipotesietara itzuliz, ikus daiteke masak ez duela T edo periodoan eraginik, bai ordea sokaren
luzerak. Izan ere, masa desberdineko bolen periodoa alderatzen badugu, luzera berdineko sokak erabiliz,
periodoa oso antzekoa da. Taulan markatuta dauden datuetan froga daiteke hori.
Masa berdineko periodoan, ordea, luzera aldatuta emaitzetan alde nabarmenak ikus daitezke. Sokaren
luzera laburra denean, T ere laburra da, eta alderantziz, soka luzea denean, periodoa ere luzea da.
Datu horien behaketatik, honako ondorio hau atera dezakegu:
Luzera eta periodoa zuzenki proportzionalak izango dira; hau da, luzera handitzen bada, periodoa ere
proportzio berean handituko da.
T2=4π2l/g edo T2=(4π2/g)l
Bi magnitude horiek, periodoa eta luzera, kontuan hartuz, honako bi grafiko hauek osatu ditugu;
periodoaren karratua luzerarekiko. Beraz, zuzenki proportzionalak izango direla kontuan hartuz, zuzen
egokiena lortzeko, periodoa doitu dugu bi kasuetan.
• Esperimentu hau diseinatzerakoan,
errorea gutxiagotzeko luzera ongi neurtu behar da, oszilatzen duen guztia da, datuek errepikakorrak
izan behar dute, eta horien artean batezbestekoa kalkulatuko da.
72
• Datuak taulan antolatu dira.
• Kontuz unitateekin. Dena m eta s. Horrela eginez gero, g 9,8 izango da.
32. taula. Luzeraren eta periodoaren datuak taulan antolatuta 20 g-ko eta 65 g-ko gorputzekin
20 g-ko bola 65 g-ko bola
T (s) L (m) T (s) T (s) L (m) T (s)
0,6889 0,17 0,6889 0,5041 0,13 0,5041
1,0609 0,28 1,0609 1,0609 0,28 1,0609
1,6129 0,41 1,6129 1,1881 0,3 1,1881
1,96 0,51 1,96 1,96 0,5 1,96
2,56 0,68 2,56 3,1329 0,79 3,1329
• T2 = 4π2l/g edo T2 = (4π2/g)l

• Hau da, T2 eta l zuzenki proportzionalak direla ikusteko, adierazpen grafikoak egingo dira (3. eta
4. irudiak). Datu horientzat zuzena doitu da, malda kalkulatu da, eta g 9,8 dela frogatu da.
3
Periodoaren karratua T*T
y = 3.71x + 0.055
2.5 R² = 0.998
2
T (s)*T (s)
1.5
Linear(T (s)*T
1 (s))
0.5
0 0.2 0.4 0.6 0.8
Luzera (m)
83. irudia. Luzeraren eta periodoaren datua 20 g-ko gorputzarentzat.
Lortutako grafikoa funtzio lineal bat dela kontuan harturik, jarraian, grafikoaren malda kalkulatu dugu.
Horretarako, y = mx + n ekuazioa aplikatu dugu, non m malda izango baita, eta n zuzenak y ardatza
ebakitzen duen puntua.
Malda 3,71 izango da 4 3,142/g.
Beraz, g= 10,63 m/s 2.
Lortutako grafikoa (irudia), funtzio lineal bat dela kontuan harturik, jarraian, grafikoaren malda kalkulatu
dugu. Horretarako, y = mx + n ekuazioa aplikatu dugu, non m malda izango baita, eta n zuzenak y ardatza
Malda 3,99 izango da 4 3,14*3,14/g.
Beraz, g= 9,86 m/s 2
73
T (seg)*T (s) Linear(T (seg)*T (s))
Periodoaren karratua T*T 15

14.5 y = 13.23x + 6.615
14 R² = 0.976
13.5
13
12.5
12
11.5
11
10.5
10
0.2
0.4 0.3
0.5 0.6 0.7
Luzera (m)
84. irudia. Luzeraren eta periodoaren datua, 65 g-ko gorputzarentzat.
Ondorioak
Masak ez du eragiten periodoan.

Luzerak eragiten du periodoan.
Ikerketa birtuala. Emaitzak atala artekoa ikerketa fisikoan adierazitakoaren berdina da.
Esperimentu birtualarekin lortutako datuak edo emaitzak taula moduan antolatu dira.
33. taula. Esperimentu birtualean lortutako datuak

Luzera (m) Masa (kg) Periodoa (s) Luzera (m) T2
1 1 2,01 1 4,0401
0,7 1 1,68 0,7 2,8224
0,5 1 1,42 0,5 2,0164
0,1 1 0,64 0,1 0,4096
0,2 1 0,89 0,2 0,7921
Lortutako grafikoa funtzio lineal bat dela kontuan harturik, jarraian, grafikoaren malda kalkulatu dugu.
Horretarako, y = mx + n ekuazioa aplikatu dugu, non m malda izango baita eta n zuzenak y ardatza
Malda 4,04 izango da 4 3,14*3,14/g.
Beraz, g = 9,77 m/s 2.
Esperimentu fisikoan eta birtualean datuak eta antzeko ondorioak lortzen dira:
- Masak ez du eragiten periodoan.
- Luzerak eragiten du periodoan.
74
NATURA ZIENTZIAK
6. gaia
INDARREN
JATORRIA
6. GAIA. INDARREN JATORRIA
Eguneroko hizkuntzan, indarrek jokoan duten ekintzak adierazteko hitz asko erabiltzen ditugu. Esate
baterako: bultzatu, tiratu, eutsi, jaso, erakarri, aldaratu, zapaldu, etab. Indarrak agertzen diren erak hain
desberdinak izanda ere, guztiak esplikatzeko nahikoak dira bi elkarrekintza motak: elkarrekintza
grabitatorioak eta elektromagnetikoak. Ba al dago elkarrekintza gehiago?
Aurki ezazu naturan dauden funtsezko elkarrekintza guztiei buruzko informazioa, eta egizu sintesi bat.
Zein da indarren jatorria? Masa, ezaugarri magnetikoa, karga elektrikoa eta beste indar mota batzuk.
Solidoen arteko ukipen-indarrak elkar ukitzen ari diren gorputzek elkarri egiten dioten presioaren
ondoriozkoak dira. Hain zuzen, solidoak ukipenean jartzean, oso handiak izan daitezkeen indarrak sortzen
dira partikulen artean, eta, ondorioz, gorputzak ezin daitezke bata bestearen barrura sartu; baina ukipena
desagertzean, ukipen-indarrak desagertu egiten dira, elkarrekintza hori oso irispen laburrekoa baita.
Indarrak euklidear dimentsioetan deskonposatzen dira. Ukipen-gainazalaren norabide perpendikularrean
eta norabide ukitzailean (elkartzuta den norabidean). Ukipen-gainazalarekiko norabide perpendikularreko
osagaiari indar normala deritzo. Bestalde, norabide ukitzaileko osagaiari marruskadura-indarra esan ohi
zaio. Ukipen-indarrak bi gorputzek elkarri egindakoak direnez, analisia egitean oso baliagarria izaten da
gorputz bakoitza bere aldetik aztertzea, hain zuzen ere, nolako indarrak jasaten dituen kontuan hartzeko.
Eguneroko bizitzan, ukipen-indarren osagai normala erakusten duten hainbat adibide ditugu. Esate
baterako, mahai gainean jarritako objektuen kasua eta sokarekin izaten ditugun eguneroko gertaeretan
garaturikoak.
Distantziazko indarrak masarengatik, magnetismoarengatik eta karga elektrikoarengatik gertatzen dira
nagusiki. Datozen ikasgaietan garatuko ditugu indar horiek. Eremu ezberdinetan aplikatzen dira.
75
NATURA ZIENTZIAK
7. gaia
GRABITAZIO
INDARRAK
7. GAIA. GRABITAZIO-INDARRAK
7.1 Grabitazio unibertsalaren legea: Newtonen legea
Isaac Newtonek (1642-1727) 1687. urtean Filosofia Naturalaren printzipio matematikoak argitaratu
zituen.
Honako esaldi honekin Fisikaren legeak adierazi zituen: «Ez dakit munduak nola ikusiko nauen, baina,
nire ustez, itsas ertzean jolasean ari den haurra bezala aritu naiz, eta, noizean behin, harri leunagoa edo
oskol politagoa aurkitzen ongi pasatu dudanean, erabat ezezaguna den egiaren ozeanoa zegoen nire
aurrean».
Berak proposatu zuen gorputzen arteko elkarrekintza: «M1 eta M2 masa duten bi edozein gorputzen
artean, d distantzia batez aldendurik eta edonon daudelarik, bi erakarpen-indar berdin daude, masa
bakoitzaren gainean batek eragiten duelarik; indar horien balioa masen biderkadurarekiko proportzionala
eta distantziaren berbidurarekiko alderantziz proportzionala daa. Horri grabitazio unibertsalaren legea
esaten zaio». Newtonen proposamenean, indar horiek distantziaren karratuarekiko inbertsoki
proportzionalak dira, eta gorputzen masen biderkadurarekiko zuzenki proportzionalak. 1 gorputza 2
gorputzarekiko erakartzen da, eta 2 gorputza 1 gorputzarekiko.
85. irudia. Grabitazio-indarren arteko irudikapena.
Gorputz bakoitzari aplikatuta, balio berdina duten bi indar daude.

Masa kilogramotan eta distantzia metrotan badago,
m1 eta m2 masa duten bi gorputz edozein izanik, d distantziara badaude elkar eragiten dute.
Proportzionaltasun konstanteak, grabitazio unibertsalaren konstanteak, 6,67 10–11 Nm2/kg2 balio du.
Kalkula ezazu bi pertsonen arteko grabitazio erakarpen-indarraren balioa, bata 70 kg eta bestea 50 kg
badira, eta biak metro bateko distantzian badaude.
Grabitazio unibertsalaren legea aplikatzen badugu:
Bi indarrek zenbakizko balio berdina dute; pertsona bakoitzari aplikatzen zaio, baina noranzkoa ezberdina
da. 0,0000023 N-eko indarra hain txikia da, beste edozein indar handiagoa baita. Erraza da neutralizatzea
(kontrako indarra eragitea).
Horren aurrean, galdera hauek plantea daitezke:

- Erakarpen-indarra egon arren, pertsonak ez dira hurbiltzen. Zergatik? Indarra oso txikia da, eta erraza da
neutralizatzea.
- Grabitazio-indarraren balioa noiz nabaritzen da? Grabitazio-indarraren balioa nabaritzeko, gutxienez,
gorputz baten masak oso handia izan behar du.
76
- Kasu horretan, egokia al da grabitazio legea aplikatzea? Ezin da aplikatu kasu guztietan; kasu berezietan
soilik aplika daiteke. Bi gorputzen artean grabitazio-erakarpena dago, baina kalkulatutako balioa
hurbilketa da.
Adierazi ekuazio baten bidez grabitazio unibertsalaren legea.
Kalkulatu 70 kg eta 50 kg duten bi pertsonen arteko erakarpen-indar grabitatorioa, bien arteko distantzia
1m dela jakinik. Aurreko ekuazioa aplikatzen da, eta berdin ikurrarekin horrela gelditzen da:
Zergatik ez dira elkarrengana hurbiltzen? Indarra oso txikia da, eta deusezta edo neutraliza daiteke.
Grabitazio-indarra nabarmenki agertzen den adibiderik hurbilena da Lurraren eta bere gainazalean (edo
hurbil) dagoen edozein gorputzen artekoa. Kasu horretan, Lurraren zentrotik neurtu behar da distantzia.
Lurra esfera bat dela suposatuz, erradioaren eta masaren gutxi gorabeherako balioak honako hauek dira:
R = 6,4 .106 m, M = 6 1024 kg
G konstantearen balioa : G = 6,67 . 10-11 N m2 kg-2
Beraz, Lurra eta m masa duen gorputz baten arteko erakarpen-indarra: F = GMm/r2
Ilargiarentzat: M = 7,3 . 1022 kg, R = 1,7 106 m
Jupiterrentzat: M = 1,9 .1027 kg, R = 7,1 107 m
Kalkula dezagun bi astro horien eta bertan dagoen gorputz baten arteko erakarpen-indarra.
9,8 N/kg balioari grabitate (Lurrean) deritzo.
Grabitatea aldatu egiten da Lurraren gainazalarekiko distantziarekin. Esate baterako, 30.000 km-ra
(Hispasat dagoen distantziara) 0,4 N/kg da.
Itsas mailan, dinamometroak zer adieraziko luke? Jone itsas mailan dago; balantzak 47 kg adierazten du.
Dinamometroak Lurrak Jonerengan egiten duen indarra adieraziko du.
Itsas mailan, hauxe da Lurraren erakarpen-indarra: FLURRA, JONE = 47 · 9,8 = 460,6 N.
Ilargian, balantzak eta dinamometroak zer adieraziko lukete? Balantzak, Lurrean bezala, 47 kg adieraziko
luke. Masa gorputzen ezaugarria da, eta ez dago gunearen menpe.
Dinamometroak Lurrak Jonerengan egiten duen indarra adieraziko du. Lurraren erakarpen-indarra hauxe
izango da: FIlargia,JONE = 47 · 1,6 = 75,2 N.
Jupiterren, balantzak eta dinamometroak zer adieraziko lukete? Balantzak, Lurrean bezala, 47 kg
adieraziko luke. Masa gorputzen ezaugarria da, eta ez dago gunearen menpe. Dinamometroak Lurrak
Jonerengan egiten duen indarra adieraziko du. Lurraren erakarpen-indarra hauxe izango da: FJupiter,JONE =
47 · 25,1 = 1179,7 N.
3.000 metroko mendi baten gainean, balantzak eta dinamometroak zer adieraziko dute? Balantzak,
Lurrean bezala, 47 kg adieraziko luke. Masa gorputzen ezaugarria da, eta ez dago gunearen menpe.
Dinamometroak Lurrak Jonerengan egiten duen indarra adieraziko du. Lurraren erakarpen-indarra hauxe
izango da: F3000L,J = 47 · 9,8 = 460,6 N 3000 m = 3 km. Lurraren erradioarekin konparatuz, oso distantzia
txikia da. Mendi bat igotzerakoan, Lurraren erakarpen-indarra oso gutxi aldatzen da.
Itsas mailan dagoen gela bati airea kentzen zaio. Jone hor badago, zenbat balio du erakarpen-indarrak?
Balantzak, Lurrean bezala, 47 kg adieraziko luke. Masa gorputzen ezaugarria da, eta ez dago gunearen
menpe. Dinamometroak Lurrak Jonerengan egiten duen indarra adieraziko du. Lurraren erakarpen-indarra
hauxe izango da: FL,J = 47 · 9,8 = 460,6 N. Grabitazio-indarra ez dago airearen presentziaren menpe.
Lurrean 47 kg adieraziko luke, eta dinamometroak 460,6 N. Honako planeta hauetan, balantzak eta
dinamometroak zer adieraziko lukete?
77
102 7. GAIA GRABITAZIO INDARRAK
34. taula.
34. taula. Planetak
Planetak eta
eta pisua
pisua (dinamometroa)
(dinamometroa)
Ez dirudi
Ez dirudi bi
bi hemisferiotan
hemisferiotan «buruz
«buruz behera»
behera» gaudenik.
gaudenik. Zergatik?
Zergatik? Lurrak
Lurrak gorputzengan
gorputzengan egiten
egiten duen
duen indarra
indarra
Lurraren zentrora
Lurraren zentrora zuzenduta
zuzenduta dago.
dago. «Behera»
«Behera» pertsona
pertsona guztientzat
guztientzat Lurraren
Lurraren zentroan
zentroan dago;
dago; «goialdea»,
«goialdea»,
berriz, Lurraren
berriz, Lurraren zentroaren
zentroaren eta
eta gauden
gauden Lurrazaleko
Lurrazaleko puntuaren
puntuaren arteko
arteko lerroan. Gora eta
lerroan. Gora behera pertsona
eta behera pertsona
bakoitzak Lurrazalean
bakoitzak Lurrazalean duen
duen posizioarekin
posizioarekin erlazionaturiko
erlazionaturiko termino
termino erlatiboak
erlatiboak dira.
dira. Ez
Ez dago
dago leku
leku berezirik.
berezirik.
86. irudia.
86. irudia. Lurrak
Lurrak gorputzengan
gorputzengan egiten
egiten duen
duen indarra.
indarra.
Nagorek beso
Nagorek beso berdineko
berdineko balantza
balantza batean
batean etaeta itsasoaren
itsasoaren mailan
mailan bere
bere masa
masa neurtu
neurtu du.
du. Balantzak
Balantzak 4747 kg
kg
seinalatu du.
seinalatu du. Nagore
Nagore bertatik
bertatik eskegitzen
eskegitzen bada,
bada, zenbat
zenbat markatuko
markatuko du du leku
leku berberean
berberean dinamometro
dinamometro batek?
batek?
Zenbat neurtuko
Zenbat neurtuko lukete
lukete balantzak
balantzak etaeta dinamometroak
dinamometroak honakohonako egoera
egoera hauetan?
hauetan? Ilargian,
Ilargian, Jupiterren,
Jupiterren, mendi
mendi
baten tontorrean,
baten tontorrean, itsasoaren
itsasoaren mailan
mailan eta
eta aire
aire guztia
guztia kendu
kendu zaion
zaion gela
gela batean.
batean.
Pisua, grabitate-indarra
Pisua, grabitate-indarra edoedo Lurrak
Lurrak gorputz
gorputz bat
bat erakartzen
erakartzen duen
duen indarra
indarra esaten
esaten dugunean,
dugunean, gauza
gauza bera
bera
esaten ari
esaten ari gara.
gara. Berdinak
Berdinak alal dira
dira pisua
pisua eta
eta masa?
masa?
Kontuan izan:
Kontuan izan: Pisua m gg non
Pisua == m 9,8m/s22 eta
non gg == 9,8m/s eta mm masa.
masa.
Dinamometroak Pisua
Dinamometroak Pisua == m g non gg = 9,8m/s22 eta
= 9,8m/s eta mm masa
masa (47
(47 kg)
kg) neurtzen
neurtzen ditu.
ditu. G
G planeta
planeta batetik
batetik bestera
bestera
aldatu egiten
aldatu egitenda. Mendi
da. bat igotzerakoan,
Mendi Lurraren
bat igotzerakoan, erakarpen-indarra
Lurraren oso gutxi oso
erakarpen-indarra aldatzen da. aldatzen da.
gutxi
77
78
NATURA ZIENTZIAK
8. gaia
INDAR
ELEKTROMAGNETIKOAK
8. GAIA. INDAR ELEKTROMAGNETIKOAK
Aurretik ezagutzen dituzue material batzuk igurtziz agertzen diren hainbat fenomeno (ebonita,
plastikozko boligrafoa, besteak beste). Hori esplikatzeko teoria bat erabili duzue, non karga elektrikoaren
ideia garrantzitsua baita.
Igurtzitako gorputzen arteko erakarpen- eta aldaratze-fenomenoak esplikatzeko, ereduaren oinarrizko
ezaugarriak gogoratuko ditugu:
a) Zenbat karga elektriko mota ezagutzen dituzu?
b) Gorputzen egoera normala neutroa dela esten dugunean, zer esan nahi dugu?
c) Zer esan nahi du gorputz batek karga positiboa edo negatiboa izateak?
d) Noiz dira erakargarriak bi gorputzen arteko indar elektrikoak?
e) Eta noiz aldaratze-indarrak?
f) Karga sortzen al da?
8.1 Materiaren izaera elektrikoa
Partikulen barnean sartuko gara. Partikulen egitura, atomoaren egitura eta karga elektrikoaren eredua
aztertuko ditugu.
Materiak karga elektrikoa ezaugarri du.

Karga positiboak eta negatiboak daude.
Gorputz batek (objektu batek) egoera neutroan karga kopuru berdina du (positiboak = negatiboak).
Kargatutako gorputzak edo objektuak mota batetik gehiago du.
Bi karga mota daude: positiboa eta negatiboa.
87. irudia. Karga positiboen arteko elkarrekintza.
Bi gorputzek karga mota berdina badute, aldendu egiten dira.

Materiak karga elektrikoa ezaugarri du.
88. irudia. Indar negatiboen arteko elkarrekintza.
Bi gorputzek karga mota berdina badute, aldendu egiten dira. Bi gorputzek karga mota ezberdina badute,
erakarri egiten dira. Adibidez, 85. eta 86. irudiek adierazten dute hori.
79
89. irudia. Indar positiboen eta negatiboen arteko elkarrekintza.
Materiak karga elektrikoa ezaugarri du. Karga ezberdinek beren efektuan neutralizatzen dituzte. 88. eta
89. irudiek adierazten dute.
90. irudia. Karga positiboen eta negatiboen arteko elkarrekintza.
8.2 Karga elektrikoa kontserbatu egiten da
Karga kantitate osoa konstante mantentzen da (sistema itxi batean). Karga ezin da sortu eta ezin da
desagertu. Behaketa esperimentala egin dezakegu material hauekin: xaflak, igurtzi aurretik, ez du eraginik
elektrometroan jartzerakoan. Xafla elektrikoki gorputz neutroa da. Karga positibo eta negatibo kopuruak
berdinak dira, eta neutralizatu egiten dira.
Beste esperimentu bat egin dezakegu. Behaketa esperimentala: azalarekin igurtzi eta gero, xafla eta hodia
hurbiltzerakoan, aldendu egiten dira. Egin ezazue antzekoa zuek; hau da, diseina ezazu esperimentua.
Igurtziz, azaletik xaflara eta hodira karga negatiboak pasatzen dira (gogoratu elektroiek oso masa txikia
dutela). Karga berdina badute, aldarapen-indarra dute.
Behaketa esperimentala egin dezakegu. Igurtzitako xaflarekin elektrometroa ukituz, adierazleak edo
geziak biratu egiten du. Xafla kargatuta dagoenez, karga negatiboak elektrometrora doaz. Elektrometroak
duen zati finkoa eta higi daitekeena karga mota berdinarekin kargaturik daude; ondorioz, aldendu egiten
dira.
Behaketa esperimentala egin dezakegu. Lanparak distira du elektrometroarekin kontaktuan ipintzerakoan;

berehala argiztatzen da, eta adierazle-gezia bere posizio neutrora itzultzen da. Karga negatiboak lanparan
zehar pasatzen dira.
Behaketa esperimentala egin dezakegu. Azetato-xafla eta papera, aurretik bata bestearekin igurzten
baditugu, erakarri egiten dira. Igurtziz, karga negatiboa paperetik azetatora pasatzen da. Paperak eta
azetatoak karga ezberdina dutenez, erakarri egiten dira. Batek galtzen duena besteak irabazten du.
8.3 Coulomben legea
1785. urtean, Charles Coulomb fisikari frantziarrak kargatutako gorputzen erakarpen- edo alderapen-
indarren kalkulua proposatu zuen. Urte hartan, gertakari garrantzitsuak gertatu ziren:
- George Washington izan zen AEBko lehen lehendakaria.
80
108 8. GAIA INDAR ELEKTROMAGNETIKOAK
- Lurrun-makina asmatu zen.
- Frantziako Iraultza.
Coulomben legearen adierazpena: q1 eta q2 karga duten bi gorputzen artean, bi indar berdin existitzen
dira, erakarpen- edo aldaratze-indarrak; gorputz bakoitzaren gainean bana aplikatzen da, non indar horien
balioa bi kargen arteko biderkadurarekiko proportzionala eta bien arteko distantziaren berbidurarekiko
alderantziz proportzionala baita. lndarren balioen inguruak badu zeresanik. Horri Coulomben legea
deritzo.
Airean F=9 109 q1 q2/d2.
Uretan F=0,11 109 q1 q2/d2.
Bi gorputz 20 cm-ko distantziara daude airean. Biek karga positiboa dute: batek 3 milicoulomb (mC) eta
besteak 5 mikrocoulomb (µC). Kalkulatu bien arteko indarra. Errepikatu kalkulua, uretan daudela eta
baten karga positiboa eta bestearena negatiboa direla suposatuz.
Airean:
Uretan:
Zer aldatzen da? Konstantea. Kargak eta distantzia berdinak dira. Ingurunea aldatzen da.
Ariketa hau ebazteko, pausagunean dauden karga elektrikoen arteko indarrak adierazi behar ditugu:
91. irudia. Kargatutako bi gorputzen arteko indarra: Coulomben legea.
q1 eta q2 kargak dituzten bi gorputzak d distantzian badaude, elkarrekintza gertatzen da.

Karga coulombetan adierazten bada eta distantzia metrotan, proportzionaltasun konstantea,
ingurunearekiko menpekoa dena, 9·109 da airean. Indar horiek elkarren arteko distantziaren karratuaren
alderantzizko proportzionalak dira, eta proportzionaltasun zuzena dute gorputzen karga elektrikoaren
balioarekiko.
Pausagunean dauden kargen indarrak aztertuko ditugu. Karga bat positiboa denean eta bestea ere
positiboa denean, elkarren arteko indarrak aldarapen-indarrak dira.
92. irudia. Kargatutako bi gorputzen arteko indarra: Coulomben legea.
81
1 Cko
1 Cko bi esfera
bi esfera gerturatuz,
gerturatuz, elkarren
elkarren arteko
arteko indarrak
indarrak handiagotuko
handiagotuko alaala gutxiagotuko
gutxiagotuko al dira?
al dira? Indar
Indar horien
horien
balioa
balioa nola
nola aldatzen
aldatzen da,da, distantzia
distantzia mantenduz
mantenduz urperatuko
urperatuko bagenitu?
bagenitu?
93.93. irudia.
irudia. Kargatutako
Kargatutako bi gorputzen
bi gorputzen arteko
arteko indarra
indarra uretan:
uretan: Coulomben
Coulomben legea.
legea.
Ingurunean
Ingurunean indarraren
indarraren balioan
balioan eragiten
eragiten du.du. Konstantearen
Konstantearen balioa
balioa uretan
uretan txikiagoa
txikiagoa denez,
denez, bi esferen
bi esferen arteko
arteko
indar
indar elektrikoa
elektrikoa txikiagoa
txikiagoa izango
izango da.da.
8.48.4 Grabitazio
Grabitazio unibertsalaren
unibertsalaren legea
legea etaeta Coulomben
Coulomben legearen
legearen arteko
arteko parekotasunak
parekotasunak etaeta diferentziak
diferentziak
Indarrak
Indarrak nola
nola aldatuko
aldatuko lirateke
lirateke esfera
esfera baten
baten karga
karga gutxiagotuko
gutxiagotuko balitz,
balitz, beste
beste hasierako
hasierako baldintzak
baldintzak
mantenduz?
mantenduz?
Imajinatu
Imajinatu bi esfera
bi esfera airean
airean dituzula;
dituzula; biek
biek coulomb
coulomb batbat dute
dute (1 C)
(1 C) etaeta 1 m-ra
1 m-ra daude.
daude. Kalkula
Kalkula ezazu
ezazu elkarren
elkarren
arteko
arteko indarren
indarren balioa.
balioa. Handiagoa
Handiagoa alaala txikiagoa
txikiagoa da?da? Adierazi
Adierazi indarrak
indarrak erakarpen-
erakarpen- alaala aldarapen-indarrak
aldarapen-indarrak
diren.
diren.
94.94. irudia.
irudia. Karga
Karga elektrikoen
elektrikoen arteko
arteko indarra:
indarra: Coulomben
Coulomben indarra.
indarra.
Bi Bi indarren
indarren balioa
balioa berdina
berdina da,da, indar
indar bakoitzari
bakoitzari aplikatzen
aplikatzen zaio,
zaio, baina
baina kontrako
kontrako noranzkoa
noranzkoa dute.
dute.
Aldarapen-indarrak
Aldarapen-indarrak dira.
dira. Indar
Indar horren
horren balioa
balioa osooso handia
handia da.da.
900900
000000 toneladako
toneladako objektu
objektu batibati dagokio!
dagokio! Grabitazioaren
Grabitazioaren legearen
legearen forma
forma berdina
berdina du du (masaren
(masaren ordez
ordez
kargak
kargak ditugu,
ditugu, etaeta zatitzailean
zatitzailean bietan
bietan distantziaren
distantziaren karratua
karratua dugu).
dugu). Konstantea
Konstantea aldatzen
aldatzen da.da. Indar
Indar
elektrikoen
elektrikoen kasuan,
kasuan, handiagoa
handiagoa da.da. Indar
Indar elektrikoak
elektrikoak handiagoak
handiagoak izatea
izatea da da ondorioa.
ondorioa.
Behaketa
Behaketa esperimentala
esperimentala egingo
egingo dugu.
dugu. Plastikozko
Plastikozko hodia
hodia plataforman
plataforman dago;
dago; azalarekin
azalarekin igurtzitako
igurtzitako azetatoa
azetatoa
hurbilduz
hurbilduz higitzen
higitzen da.da. Azetatoak
Azetatoak plastikoa
plastikoa erakartzen
erakartzen du.du.
Interpretazio
Interpretazio teorikoa
teorikoa eginegin dezakegu.
dezakegu. Igurtziz,
Igurtziz, karga
karga negatiboa
negatiboa azaletik
azaletik azetatora
azetatora pasatzen
pasatzen da.da.
Inoiz
Inoiz papertxoekin
papertxoekin etaeta boligrafoarekin
boligrafoarekin gertatzen
gertatzen denden erakarpen-indarraren
erakarpen-indarraren praktika
praktika egin
egin al al duzue?
duzue?
Zergatik
Zergatik gertatzen
gertatzen da?da? Boligrafoa
Boligrafoa igurtziz
igurtziz kargatzen
kargatzen da.da. Boligrafoko
Boligrafoko karga
karga negatiboen
negatiboen erakarpena
erakarpena etaeta
paperezko
paperezko positiboen
positiboen erakarpena
erakarpena karga
karga berdineko
berdineko kontrako
kontrako indarrak
indarrak baino
baino handiagoa
handiagoa delako
delako (urrunago
(urrunago
daude).
daude). Globalki,
Globalki, erakarpen-indarra
erakarpen-indarra dago.
dago. Karga
Karga elekrikoak
elekrikoak igarotzen
igarotzen dira:
dira: batbat negatiboki
negatiboki kargatzen
kargatzen da,da,
etaeta bestean
bestean falta
falta direnez
direnez positiboki
positiboki kargatuta
kargatuta gelditzen
gelditzen da.da.
Grabitazio
Grabitazio unibertsalaren
unibertsalaren legea
legea etaeta Coulomben
Coulomben legea.
legea. Antzekotasunak
Antzekotasunak etaeta ezberdintasunak.
ezberdintasunak.
81 82
110 8. GAIA INDAR ELEKTROMAGNETIKOAK
95. irudia. Newtonen grabitazio unibertsalaren legearen eta Coulomben legearen arteko indarren
adierazpenaren antzekotasunak eta ezberdintasunak.
Antzekotasunak
• Indarren balio numerikoa. Azalpen matematikoa antzekoa da.

• Gorputzei aplikatzen zaie, eta kontrako noranzkoa dute.
• Masaren edo kargaren balioarekiko proportzionalak dira (gorputzak), eta
distantziaren karratuarekiko alderantzizko proportzionalak.
Ezberdintasunak
• Masa mota bakarra dago, eta bi karga mota daude.

• Erakarpen-indarra grabitatorioa da. Elektrikoa erakarpena edo aldarapena izan daiteke.
• Grabitate-indarra ez dago ingurunearen menpe. Indar elektrikoen kasuan, ingurunearen menpe
dago.
• G beti berdina da; K, aldiz, ingurunearen menpe dago.
• Grabitatorioa handia izateko, masaren batek oso handia izan behar du.
• Indar elektrikoak garrantzitsuak dira gorputz txikietan.
• (eskala atomikoan eta molekularrean). Kohesioa azaltzen dute. Elementuen eta ioien propietate
periodikoak azaltzen dituzte.
Energiaren aprobetxamendua ulertzeko, sorgailuak zer diren ulertu behar dugu.
Indukzio elektromagnetikoa
Espirak edo bobinak biraketa egin dezakete iman baten poloen artean. Haizeagatik, berotasunagatik edo
urarengatik mugitzen direnean, korronte elektrikoa sortzen da. Imanaren eremu magnetikoak energia
elektrikoa induzitzen du; ondorioz, energia elektrikoa sortzen da.
Motor elektrikoak
Nola funtzionatzen dute? Energia elektrikoa energia mekaniko bihurtzen da. Estatorra (elektroimana) eta
errotorea ditu. Errotorean induzitzen da, eta magnetismoaren kontrako indarra aprobetxatuz mugitzen da.
83
NATURA ZIENTZIAK
9. gaia
DINAMIKAREN
LEGEAK
9. GAIA. DINAMIKAREN LEGEAK
9.1 Indarrek gorputzak deformatzen dituzte
Indarra bi gorputzen arteko elkarrekintzaren intentsitatea neurtzen duen magnitude bat da. Izaera
bektoriala du, eta bere efektuez neur daiteke: deformazioak eta abiadura-aldaketak.
Indarrek zer eragiten dute? Mugimendua ala deformazioa izan daiteke.
Indarrek gorputzak deformatzen dituzte. Materialak plastikoak ala elastikoak izan daitezke. Zein da
ezberdintasuna?
9.2 Indarrek mugimenduaren aldaketak sortzen dituzte gorputzetan
Higidura motak:
- Higidura zuzen uniformea: ibilbide zuzena, abiadura konstantean, eta, beraz, azeleraziorik ez
duen mugimendua da.
- Higidura zuzen eta uniformeki azeleratua: ibilde zuzena eta azelerazio konstantea dituen
mugimendua da.
Zer da abiadura? Zer da azelerazioa? Abiadura da denboran zeharreko distantziaren aldaketa (m/s da
unitatea). Abiaduraren aldaketa denboran zeharreko azelerazioa da (unitatea m/s2 da).
Galileoren testua irakurriko dugu. Salviatik Simpliciori bere hutsuneak azalduko dizkio.
Salviati (Simpliciori esaten dio aurrez aurre): «Adieraz ezazu: altzairuak bezainbesteko erresistentzia
duen substantziarekin eginiko azalera izango bazenu, eta ispiluak duen azalera bezain leuna eta laua
izango balitz, horizontala izan beharrean zertxobait okertua, eta bertan erabat esferikoa den brontzezko
bola bat ipiniko bazenu, askatuko zenukeen unean, zer uste duzu gertatuko litzatekeela? Ez al duzu uste,
nik bezala, han geldituko litzatekeela?»
Simplicio: «Azalera okertua egongo balitz?»
Salviati: «Bai, jada adierazi dizut».
Simplicio: «Ezin dut imajinatu han geldituko litzatekeenik. Makurduraren arabera, mugitzeko joera
izango lukeela uste dut».
Salviati: «Simplicio, har ezazu aintzat esandakoa, nire ustez, utzitako lekuan geratuko bailitzateke».
Simplicio: «Hori suposatzen baduzu, Salviati, ez zait arraroa irudituko halako ondorioetara iristea».
Simplicio: «Ongi ulertzen dut adierazi nahi duzuna, eta esfera “in infinitus” mugituko litzatekeela uste
dut, baldin eta planoa nahiko luzea izango balitz, eta era jarraituan azeleratuko balitz. Masa duten
gorputzei hori geratzen zaie, indarra jasaten badute azeleratu egiten direla, eta, ondorioz, makurdura
handiagoa bada abiadura handiagoa izango da…».
(Era berean, Salviatik Simpliciori onarrarazten dio esfera gora jaurtikitzen bada, gelditu arte abiadura
gutxiagotu egingo dela. Azkenik, Salviatik tarteko kasua proposatzen dio; hau da, esfera plano erabat
horizontalean jaurtikitzea eta “erabat” leundua egotea.
Salviati: «Bai, orduan, badirudi orain arte bi plano horietan gorputzari gertatuko litzaiokeena azaldu
didazula. Esaidazu orain zer gertatuko litzatekeen gorputz bera makurdurarik gabeko azaleran ipiniko
bagenu».
Simplicio: «Erantzuna emateko denbora behar dudala onartu beharko duzu. Beherantz makurdurarik
egongo ez balitz, ez luke mugitzeko joerarik izango; eta goranzko makurdurarik izango ez balu,
mugimendua ez litzateke oztopatuko. Horrekin guztiarekin, ez litzateke izango abiadura handitzeko ala
gutxiagotzeko joerarik; beraz, han geldituko litzatekeela uste dut…».
Salviati: «Ni iritzi berekoa naiz; baldin eta kontu handiz utziko bagenu, baina alde batera indar bat
emango bagenio, zer gertatuko litzateke?»
Simplicio: «Alde horretara mugituko litzatekeela».
Salviati: «Baina, zein motatako mugimenduarekin? Beherantz plano inklinatuan duen mugimendu
azeleratuarekin, ala gorantz era jarraituan abiadura gutxiagotuko lukeen mugimenduarekin?»
Simplicio: «Makurdurarik ez badago, ezin dut inolako azelerazio edo frenatze-mugimendurik aurresan».
Salviati: «Ongi ba, atzerapenik ez badago, ez da geldituko; beraz, mugimenduan zein distantzia egingo
du?»
Simplicio: «Ba, azalerak duen luzeraren arabera, ez baitago ez makurdurarik gorantz ez beherantz».
Salviati: « Ondorioz, luzera mugagabea izango balitz, amaierarik gabeko mugimendua litzateke; hau da,
betirakoa».
Simplicio: «Halakoa izango dela pentsatzen dut, baldin eta gorputza desegiten ez bada…»
84
Simpliciusek aurretiko ezaguera asko ditu. Uste du mugitzeko indarra behar dela. Ez du ulertzen
inertziaren legea. Salviatik erakusten dio posible dela. Horretarako, plano inklinatuaren kasua erabiltzen
du.Planoaren
du. Planoarenmakurdura
makurduraedoedoinklinazioa
inklinazioagutxitzerakoan,
gutxitzerakoan,mugimendua
mugimenduadagoela,
dagoela,eta
etazero
zerodenean
deneanere
ereegon
egon
daitekeela. Beraz, indarrik ez dagoenean ere, mugi daiteke.
daitekeela. Beraz, indarrik ez dagoenean ere, mugi daiteke.
Esanzuzenak
Esan zuzenakala
alaokerrak
okerrakdiren
direnhonako
honakoesaldi
esaldihauek:
hauek:
a)a)Gorputzek
Gorputzekpausagunerako
pausagunerakojoera
joeradute.
dute.
b)b)Gorputz
Gorputzbatek
batekhigitzen
higitzenirauteko,
irauteko,beharrezkoa
beharrezkoadadaharen
harengainean
gaineanindar
indarbatek
batekeragitea.
eragitea.
Irudianagertzen
Irudian agertzenden
densistema
sistemaaske
askeuzten
uztendugu
dugu(hasieran
(hasierangeldirik
geldirikdago,
dago,eta
etabibimasak
masakberdinak
berdinakdira).
dira).Zein
Zein
izango da (A, B, C), zure ustez, sistemaren egoera askatu ondoren?
izango da (A, B, C), zure ustez, sistemaren egoera askatu ondoren?
96.irudia.
96. irudia.Sistema
Sistemaaske
askeutzi
utziondoren,
ondoren,egoera-ariketari
egoera-ariketaridagokion
dagokionirudikapena.
irudikapena.
9.3Newtonen
9.3 Newtonenlegeak
legeak
Enuntziatu 1.1. legea.

Enuntziatu legea. «Edozein
«Edozein partikula
partikula abiadura
abiadura konstantez
konstantez higituko
higituko dada edo
edo geldirik
geldirik egongo
egongo da,
da,
berarenganeragiten
berarengan eragitenduen
duenindarrik
indarrikezezbadago».
badago».
Zergatikgelditzen
Zergatik gelditzendadaguk
gukhigitzen
higitzenjarritako
jarritakopilota?
pilota?Marruskadura-indarra
Marruskadura-indarradagoelako.
dagoelako.
Newtonenlehen
Newtonen lehenlegea
legeaedo
edoinertziaren
inertziarenprintzipioa.
printzipioa.Batzuetan,
Batzuetan,lege
legehoni
honiGalileoren
Galileorenprintzipioa
printzipioaere
ereesaten
esaten
zaio. «Edozein partikula abiadura konstantez higituko da, berarengan eragiten duen indarrik ez badago».
zaio. «Edozein partikula abiadura konstantez higituko da, berarengan eragiten duen indarrik ez badago».
Lehenengolegearen
Lehenengo legearenarabera,
arabera,gorputz
gorputzbat
batmugimenduan
mugimenduanegoteko
egotekoindar
indarbat
bataplikatu
aplikatubehar
beharzaio.
zaio.Beraz,
Beraz,bere
bere
hasierakoegoera
hasierako egoeraaldatzeko,
aldatzeko,beharrezkoa
beharrezkoadadaindar
indarbat
batedo
edoindar
indarmultzo
multzobat
batagertzea.
agertzea.Newtonen
Newtonenarabera,
arabera,
mugimenduandagoen
mugimenduan dagoengorputz
gorputzoro
oromarruskadura-
marruskadura-edoedoigurzte-indarren
igurzte-indarrenmenpe
menpedago,
dago,eta
etaindar
indarhoriek
horiek
gorputzageldiaraztea
gorputza geldiarazteaeragiten
eragitendute.
dute.
Mugimenduandagoen
Mugimenduan dagoengorputz
gorputzbat
batgeldiarazteko,
geldiarazteko,bere
beregain
gainindar
indarbat
bataplikatu
aplikatubehar
beharda.
da.Pausagunean
Pausagunean
dagoen gorputz baten abiadura zero izango da, eta horri indar neto bat aplikatuz gero, abiadura aldatu
dagoen gorputz baten abiadura zero izango da, eta horri indar neto bat aplikatuz gero, abiadura aldatu
egingo da.
egingo da.
Newtonen lehenengo
Newtonen lehenengo legeak
legeak geldiuneko
geldiuneko egoeraren
egoeraren eta
eta mugimendu
mugimendu zuzen
zuzen uniformearen
uniformearen arteko
arteko
baliokidetasunaezartzen
baliokidetasuna ezartzendu.
du.
Marraztuhonako
Marraztu honakosistema
sistemahauetan
hauetangorputz
gorputzbakoitzaren
bakoitzarengainean
gaineaneragiten
eragitenduten
dutenindarrak:
indarrak:
a) Liburu bat mahai gainean.
a) Liburu bat mahai gainean.
b)b)Soka
Sokabatez
bateztiratzen
tiratzenzaion
zaionliburua,
liburua,gainazal
gainazalhorizontal
horizontalbatean.
batean.
c) Gorputz bat sabaitik zintzilikaturik.
c) Gorputz bat sabaitik zintzilikaturik.
d)d) BiBi bolatxo
bolatxo (baten
(baten masa
masa bestearen
bestearen bikoitza
bikoitza da)
da) aurrez
aurrez aurreko
aurreko talka
talka baten
baten aurretik,
aurretik, bitartean
bitartean eta
eta
ondoren.
ondoren.
97.irudia.
97. irudia.BiBibolatxo
bolatxoaurrez
aurrezaurreko
aurrekotalka
talkabaten
batenaurretik,
aurretik,bitartean
bitarteaneta
etaondoren.
ondoren.
e)e)Gizon
Gizonbat,
bat,paretan
paretanloturik
loturikdagoen
dagoensoka
sokabatetik
batetiktiratzen.
tiratzen.
f) Emakume bat, txirrika sinple batez zaku bat igotzen.
f) Emakume bat, txirrika sinple batez zaku bat igotzen.
85
116 9. GAIA DINAMIKAREN LEGEAK
84
Enuntziatu 3. legea. Bi gorputz. Indar guztiak binaka gertatzen dira, eta bi indar horiek modulu eta
norabide berekoak dira, baina aurkako noranzkoa dute; bata gorputz batengan eta bestea bestearengan.
Nik autobusari edo segurtasun-uhalari heltzerakoan. Gorputz bakarra kontuan hartuz, 2. legea dugu.
Azaldu sokatiran parte hartzen duen kirolari batengan eragiten duten indar guztiak. Sokak berari eta berak
zoruari. Pisua eta normala edo zoruak egindakoa.
Newtonen bigarren legea edo indarraren legea

Lege hau indarraren kontzeptua kuantifikatzeaz arduratzen da. Gorputz batek jasaten duen azelerazioa
proportzionala izango da gorputz horren gain eragindako indarren baturarekiko. Proportzionaltasun
konstantea gorputzaren masa da. Esan daiteke indarra mugimendu-aldaketaren indarraren, aplikatutako
indarraren eta gorputz baten abiadura-aldaketaren arteko proportzionaltasunaren eragina dela.
Gorputzaren masa konstantea bada, dinamikaren hurrengo ekuazioa aplika daiteke, non m gorputzaren
masa konstantea izan behar baita.
F guztien batura = m ⋅ a edo ∑ F = m⋅a
Gorputz baten gain eragiten duen indarren batura eragindako indar guztien arteko batura izango da.
Gorputz batek jasandako azelerazioa aplikatutako indarrarekiko proportzionala da, eta proportzionaltasun
konstantea gorputzaren masa izango da.
Indar batek baino gehiagok eragiten badute, ekuazio horrek indar erresultanteari egiten dio erreferentzia;
hau da, indar guztien arteko batuketa bektoriala izango da.
Ekuazio hori gorputz guztientzat bete behar da. Gorputz bat baino gehiago eta horien gain aplikatutako
indar ezberdinak aztertzen direnean, kontuan izan behar dira gorputz bakoitzari eragiten dioten indarrak.
Newtonen bigarren legea aplikatuko da gorputz bakoitzaren gain.
Newtonen hirugarren legea edo akzio-erreakzioaren legea
Indar guztiak binaka gertatzen dira, eta bi indar horiek modulu eta norabide berekoak dira, baina aurkako
noranzkoa dute.
Hirugarren legea era honetan adierazten da: gorputz batean eragiten duen indar bakoitzeko, gorputz
horrek indar berdina baina aurkako noranzkoduna egingo du indar hori sorrarazi duen gorputzean. Bi
gorputzek elkar eragiten dutenean, lehenengo gorputzak bigarrenean sortutako indarra bigarren gorputzak
lehenagoan sortutako indarraren berdina izango da magnitudean, baina aurkako norantzan.
F 12 = − F 21
Indarrak moduluz berdinak izan arren, bi gorputzen azelerazioak ez dira berdinak izango. Masa txikiagoa
duen gorputzak azelerazio handiagoa pairatuko du, eta alderantziz. Aipatzekoa da honako hau ere: akzio-
erreakziozko bi indarrek bi gorputz desberdinetan eragiten dute.
- Saskibaloiko baloi batek Lurra jotzean, saskibaloiak Lurrari eragindako indarra Lurrak saskibaloiari
eragindakoaren berdina da. Dena dela, baloiaren masa askoz txikiagoa denez, Newtonen bigarren legeak
aurresaten du baloiak azelerazio askoz handiagoa izango duela (Lurrarekin alderatuz gero); eta, izatez,
ezin da Lurraren higiduran desberdintasunik antzeman, haren masa askoz handiagoa delako.
- Pertsona batek antzeko pisua duen beste pertsona bat bultzatzen badu, biak mugituko dira abiadura
berarekin baina kontrako norantzan.
- Salto egitean Lurra beherantz bultzatzen dugu; baina bere masa dela eta, ez da mugitzen eta intentsitate
berean bultzatzen gaitu gorantza.
- Txalupa baten gainean doan pertsona batek arraunarekin ura norabide batean bultzatzen du; urak, ordea,
kontrako zentzuan bultzatuko du txalupa.
- Ibiltzerakoan, gure oinekin Lurra atzerantz bultzatzen dugu; Lurrak, ordea, aurrerantz bultzatzen gaitu
gu.
- Gainazal batek bere gainean dagoen objektu baten gain eragiten duen erreakzio-indarrari indar normala
deritzo. Indar normalak gainazalarekiko norabide perpendikularra izango du.
Aristotelesen fisikari jarraituz, «indarrak mugimenduaren kausa dira, gorputzen abiadurarena hain
zuzen». Sinbolikoki idatzirik, hauxe da esaten duena: F = Kv.
F: indarra; v: abiadura; K: proportzionaltasun konstantea.
Ados al zaude? Proposatu beste definizio bat. Ez, F = ma. Abiadura eta indarra nahastu egiten dira
askotan. Indarrak azelerazioa eragiten du.
86
Saiatu K konstanteari esanahia ematen. Enuntziatu 2. legea. Mugimenduaren aurka masa dago. Masa da.
Higidura azeleratu baten azterketa praktikoa. Proposatu esperientzia bat higidura azeleratu bat aztertzeko.
Azeleratu autoa. Utzi erortzen objektu bat.
Gidari batek semaforo gorria ikusten du. Geldituko al da garaiz? Egin indarra, azelerazio - handia eta
espazio txikiagoa gelditu arte.
9.4 Indarren adierazpena
Indar bakoitzarentzat bi azpiindize erabiliko ditugu: lehenengoak indarra egiten duen sistema adierazten
du; bigarrenak indarra zein gorputzi egiten zaion. FLU,GU Lurrak gurdiari egiten dion indarra; FPE,GU
Pertsonak gurdiari egiten dion indarra.
Segmentuaren luzerak indarrarekiko proportzionala izan behar du. Eskala hau erabiliz, 1 cm:10 N, 60 N-
eko indarra 6 cm-ko luzerarekin adieraziko dugu; 80 N-eko indarra 8 cm-ko segmentuarekin adieraziko
dugu.
Gorputza orekan badago, eragiten duten indar guztien baturak 0 izan behar du. Gurdia orekan dagoenez,
indar batzuek egon behar dute gorantz, Lurrak egiten duen indarra berdintzen dutenak. Indar horiek
Lurrak egiten ditu.
Gorputz batek bestearengan egiten duen indarra beste horrek lehenari egiten dionaren berdina da.
Pertsonak gurdia bultzatzen badu, gurdiak pertsona bultzatzen du balio berdina duen indarrarekin, baina
aurkako noranzkoan.
Indarra egiten zaion bektoreari aplikatuko diogu bektorea (gezia). Lurrak gurdiari egiten diona gurdian
irudikatuko dugu. Pertsonak gurdiari eragiten diona gurdian irudikatuko dugu.
3 kg-ko liburuari zein indarrek eragiten diote? FMA,LI: mahaiak liburuari. Grabitatorioa. FLU,LI: Lurrak
liburuari. Grabitatorioa FL,L= 3 · 9,8 = 29,4 N. Gorputza orekan dagoenez, indarren baturak zero izan
behar du. Mahaiak liburuari egiten dion indarrak balio berdina du, eta Lurrak egiten dionarekiko aurkako
noranzkoa du. FMA,LI = 29,4 N.
Zintzilikatuta dagoen 0,1 kg-ko sokan dagoen 8 kg-ko urdaiazpikoari zein indarrek eragiten diote? FSO,UR:
sokak urdaiazpikoari. Grabitatorioa. FLU,UR: Lurrak urdaiazpikoari. Indar grabitatorioa da FLU,UR = 8 · 9,8
= 78,4 N. Gorputza orekan dagoenez, indar guztien baturak zero izan behar du. Sokak egiten duen
indarra Lurrak egiten duenaren berdina da, eta aurkako noranzkoa du. FSO,UR = 78,4 N.
Zintzilikatuta dago urdaiazpikoa. Sokari zein indarrek eragiten diote? FSA,SO: sabaiak sokari. Grabitazio-
indarra da. FUR,SO: urdaiazpikoak sokari grabitazio-indarra. Sokak urdaiazpikoari egiten dionaren berdina
da, 78,4 N. FLU,SO: Lurrak sokari grabitazio-indarra FLU,SO = 0,1 · 9,8 = 0,98 N ≈ 1,0 N. Orekan dagoenez,
indar guztien batura zero da. Sabaiaren indarrak balio berdina du, eta Lurraren eta urdaiazpikoaren
baturaren aurkako noranzkoa du. FSA,SO = 78,4 + 1,0 = 79,4 N.
Sabaiari zein indarrek eragiten diote? FSO,SA Sokak sabaiari egiten dion indarra. Grabitazio-indarra da.
Sabaiak sokari egiten dionaren berdina da, 79,4 N. FZU,SA: zutabeak sabaiari egiten dion indarra.
Grabitazio-indarra da. Zutabeak sabaiari egiten dion indarra berdina da intentsitatean (Lurrak egiten
duena –grabitazio-indarra– + sokak sabaiari) eta kontrako noranzkoa du.
Hormari lotutako sokari tiratzen ari zaion 70 kg-ko pertsonari zein indarrek eragiten diote? FSO,PE: zoruak
pertsonari egiten dion indarra. Grabitazio-indarra. Pertsona orekan badago, bere balioak 686 N izan behar
du. FLU,PE: Lurrak pertsonari egiten dion indarra. Grabitatorioa FLU,PE = 70 · 9,8 = 686 N. Pertsona orekan
badago, sokak pertsonari egiten dion indarraren kontrako noranzkoan dago beste indarra. FZM,PE: zapaten
eta zoruaren marruskadura (zoruaren marruskadura eta pertsonaren zapatak). Grabitazio-indarra da.
Sokari zein indarrek eragiten diote? FLU,SO: Lurrak sokari egiten dion indarra. Grabitazio-indarra da;
FPE,SO eta FOR,SO: pertsonak eta hormak sokari gorantz egiten dioten indarra. Grabitazio-indarra da. FOR,SO:
hormak sokari. Grabitazio-indarra da. Soka orekan dagoenez, hormak sokari egiten diona eta pertsonak
sokari egiten diona berdina izango da, noranzkoa aurkakoa izan arren. FPE,SO: pertsonak sokari.
87
Grabitazio-indarra da. Egizu indarren balioen kalkulua. Bertikalean: FLU,PE = 686 N FSO,PE = 343 N
bakoitzak suposatuz msoka = 1 kg FLU,SO = 10 N FPE,SO eta FOR,SO 5 N bakoitzak. Horizontalean: suposatuz
FPE,SO izan daitekeela 300 N, orduan, baita ere, FOR,SO izango da 300 N. FPE,SO 300 N denez, FSO,PE ere
300 N, eta FOR,PE ere 300 N globalki.
75 kg-ko pertsona batek 50 kg-ko zaku bati eusten dio polea baten bitartez. Soka oso arina denez, masarik
ez duela suposa dezakegu. Zakuari zein indarrek eragiten diote? FSO,ZA: sokak zakuari. Grabitazio-indarra.
Zakua orekan dagoenez, FLU,ZA = FSO,ZA FSO,ZA = 500 N FLU,ZA: Lurrak zakuari. Grabitazio-indarra.
FLU,ZA = 50 · 10 = 500 N.
Pertsonarengan zein indarrek eragiten dute? FSO,PE: sokak pertsonari. Grabitazio-indarra da. Zakuak
sokari egiten dion berdina, 500 N gorantz. FLU,PE: Lurrak pertsonari. Grabitazio-indarra FLU,PE = 75 · 10 =
750 N da. FZO,PE: zoruak pertsonari egiten dion indarra da. Grabitazio-indarra da. Pertsona orekan
dagoenez, goranzko batura eta beheranzko batura berdinak izango dira. 750 = 500 + FZO,PE beraz FZO,PE =
250 N.
Poleari zein indarrek eragiten diote? FSA,PO: sabaiak poleari. Grabitazio-indarra da. Beste bien
baturarekiko berdina da, eta aurkako noranzkoa du, 1000 N, polea orekan baitago. FZA,PO: zakuari
elkartutako sokak poleari (grabitazio-indarra). Indar hori 500 N-ekoa da, soka zati hori orekan baitago,
eta zakuak kontrako noranzkora tiratzen baitu 500 N-eko indarrarekin. FPSO,PE: pertsonari tiratzen dion
sokak poleari (grabitazio-indarra) 500 N-ekoa da, soka zati hori orekan baitago, eta pertsonak aurkako
noranzkoan 500 N-eko indarrarekin tiratzen baitu.
Liburuak bi elkarrekintza ezberdinetan parte hartzen du. Lurra-liburua elkarrekintza dago. Elkarrekintzan
indar hauek ditugu:
• FLU,LI: Lurrak liburuari egiten dion indarra (liburuari aplikatuta). Grabitate-indarra FLU,LI= 3 ·
9,8 = 29,4 N.
• FLI,LU: liburuak Lurrari egiten dion indarra (Lurraren zentroari aplikatuta). Grabitate-indarra.
Bere balioa Lurrak liburuari egiten dionaren berdina da, elkarrekintza berdinari dagozkion
indarrak baitira.
Liburuak bi elkarrekintza ezberdinetan parte hartzen du. Lurra - mahaia elkarrekintza. Bi indar hauek
ditugu:
• FMA,LI: mahaiak liburuari (liburuari aplikatutakoa da). Bere balioa 29,4 N da, Lurrak liburuari
egiten dionaren berdina, liburua orekan baitago. Grabitate-indarra da.
• FLI,MA: liburuak mahaiari egiten dion indarra (mahaiari aplikatutakoa da). Grabitate-indarraren
balioa 29,4 N da, mahaiak liburuari egiten dion indarraren berdina izan behar baitu.
Liburuak bi elkarrekintza ezberdinetan parte hartzen du. Liburua Lurra eta liburua mahaia elkarrekintzak
dira. FMA,LI= 29,4 N FLI,MA = 29,4 N FLU,LI= 29,4 N FLI,LU= 29,4 N.
Urdaiazpikoak parte hartzen duen bi elkarrekintza identifikatuko ditugu.

- Urdaiazpikoa - soka elkarrekintza.
• FSO,UR: sokak urdaiazpikoari (urdaiazpikoari aplikatuta). Tentsio-indarra eta grabitatea dira.
Urdaiazpikoa orekan dagoenez, 78,4 N da bere balioa; Lurrak urdaiazpikoari egiten dion
berdina da.
• FUR,SO: urdaiazpikoak sokari (sokari aplikatuta). Tentsio-indarra eta grab. FUR,SO = FSO,UR = 78,4
N elkarrekintza berdinari baitagozkie bi indar hauek.
- Lurra - urdaiazpikoa elkarrekintza.
• FLU,UR: Lurrak urdaiazpikoari (urdaiazpikoari aplikatuta). Grabitate-indarra da. FLU,UR = 8 · 9,8 =
78,4 N.
• FUR,LU: urdaiazpikoak Lurrari (Lurraren zentrora aplikatuta). Grabitate-indarra da. Bere balioa
78,4 N da, Lurrak urdaiazpikoari egiten dionaren berdina, bi indar horiek elkarrekintza berdinari
baitagozkio.
Sokak parte hartzen duen bi elkarrekintza identifikatuko ditugu.

Soka - sabaia elkarrekintza:
• FSAB,SOK: sabaiak sokari (sokari aplikatuta).
• FSOK,SAB: sokak sabaiari (sabaiari aplikatuta). Tentsio-indarra eta grabitate-indarra dira. Bien
balioa 79,4 N da.
88
Soka - urdaiazpikoa elkarrekintza aztertuko dugu:
• FSO,UR: sokak urdaiazpikoari (urdaiazpikoari aplikatuta).
• FUR,SO: urdaiazpikoak sokari (sokari aplikatuta). Grabitate-indarra eta tentsio-indarra dira. Bien
balioa 78,4 N da.
Orekan dago. Identifika itzazu flotagailuko pertsonari eragiten dizkion indarrak.

• FFL,PE. Flotagailuak pertsonari egiten dion indarra. Bultzada da.
• FLU,PE. Lurrak pertsonari egiten dion indarra. Grabitate-indarra da.
Pertsonaren eta flotagailuaren kasuan, identifika itzazu indar bikoteak. Pertsona - flotagailua
elkarrekintza. Bi indarrak hauek dira:
• Flotagailuak pertsonari egiten diona (pertsonari aplikatuta).
• Pertsonak flotagailuari egiten diona (flotagailuari aplikatuta).
Pertsona - Lurra elkarrekintza. Bi indarrak hauek dira.
• Lurrak pertsonari egiten diona (pertsonari aplikatuta).
• Pertsonak Lurrari egiten diona (Lurrari aplikatuta).
«Lurrak pertsonari egiten dion indarra beti flotagailuak pertsonari egiten dion indarraren berdina da»
esaldian, ez du «beti berdina» izan behar. Bi elkarrekintza ezberdin dira, beraz, indarren balioek ez dute
beti berdinak izan behar. «Flotagailuak pertsonari egiten dion indarra beti pertsonak flotagailuari egiten
dion indarraren berdina da». Indar horiek bai, beti berdinak dira. Elkarrekintza berdinari dagozkio, beraz,
balioak beti berdinak izango dira.
3 kg-ko loreontzia balkoitik kalera erortzen da. Erortzen ari denean, loreontziak Lurrari zein indar egiten
dio? FLO,LU = 29,4 N da loreontziak Lurrari egiten dion indarra (Lurrari aplikatuta). Aurrekoaren berdina
da: FLO,LU = 29,4 N.
Erortzen ari denean Lurrak loreontziari zein indar egiten dio? FLU,LO= 29,4 N da Lurrak loreontziari
egiten dion indarra (loreontziari aplikatuta): FLU,LO = 3 · 9,8 = 29,4 N.
Zergatik ikusten dugu loreontzia erortzen, eta ez Lurra igotzen? Indarrak berdinak izan arren, oso gorputz
ezberdinetan daude aplikatuta; beraz, sortzen duten eragina oso ezberdina da. Hala ere, arraroa badirudi
ere, loreontzia erortzerakoan Lurra igo egiten da, desplazamendua arbuiagarria izan arren.
Adieraz ezazu talka egiterakoan zein diren loreontziaren eta Lurraren arteko indarrak. Elkarrekintza
grabitatorioaz gain, talka-indarra dago. Zoruaren eta loreontziaren artean, bi indar daude, FZO,LO eta
FLO,ZO. Indar horiek ez daukate zertan grabitate-indarraren berdinak izan. Elkarrekintza ezberdina baita.
Gainera, loreontzia ez dago orekan, aldatzen ari da abiadura (gero eta astiroagoa da).
Oinak baloiari egiten dion indarra baloiak oinari egiten dion indarraren berdina al da balioan? Baina
aurkako noranzkoa al du? Indar horiek berdinak izan behar dute, elkarrekintza berdina baita oina - baloia.
FBA,OIN eta FOIN,BA.
Bi indarrak berdinak badira eta noranzkoa aurkakoa bada, bien baturak nulua izan beharko du. Indarren
batura nulua izanik, nola jar liteke pausagunean zegoen baloia mugimenduan? Baloiari eragiten dioten
indar guztien batura ez da nulua.
Baloiari indar hauek eragiten diote: oina - baloia indarra eta Lurra - baloia indarra. Baloiaren
mugimendua ikertzerakoan, bi indar hauen batura hartu behar da kontuan: FOI,BA eta FLU,BA.
Bola bat lurrezko zoruan birarazten da, eta gelditu arte 25 metro ibiltzen da. Azter itzazu bolari eragiten
dioten indarrak, eta, azkenean, zergatik gelditzen den azalduko dugu. Bolari indar hauek eragiten diote:
• FLU,BO: Lurrak bolari egiten dion erakarpen-indarra.
• FZO,BO: zoruak bolari egiten dion euste-indarra.
• Fmar ZO,BO: zoruaren eta bolaren arteko marruskadura-indarra.
Bolaren mugimendua gelditzen duen indarra da zoruak egiten duen marruskadura-indarra. Indar hori gero
eta handiagoa bada, gelditu arte gero eta distantzia txikiagoa egingo du.
Leundutako marmolezko zoruan burdinazko bola bat jaurtikitzen da. Bola geldituko al da? 25 metro
baino gehiagoko ala gutxiagoko distantzia egingo du? Edozein zorutan gertatzen den bezala, bola
azkenean gelditu egingo da. Baina, leundutako marmolaren marruskadura Lurraren marruskadura baino
89
txikiagoa denez, bolak 25 metro baino gehiagoko distantzia egingo du. Marruskadurarik egongo ez balitz,
bola noiz geldituko litzateke? Ez litzateke geldituko.
Gelditzearen kausa Lurrarekin duen marruskadura denez, ez balego marruskadurarik ez litzateke gelditu
behar.
Pertsona batek sokatik tiratzen du, eta 50 kg-ko zakua abiadura konstantean igotzen du. Ikurren irizpide
hauek erabiliko ditugu:
- Positiboa gorantz.
- Negatiboa beherantz.
Azter itzazu zakuari eragiten dioten indarrak eta adieraz ezazu bakoitzaren balioa. g = 9,8m/s2 pisua =
mg
FSO,ZA: sokak zakuari egiten dion indarra.
Zakua lerro zuzenean abiadura konstantean dabilenez, eragiten duten indarren baturak zero izan behar du.
FLU,ZA + FSO,ZA = 0
− 490 + FSO,ZA = 0
FSO,ZA = 490 N
Positiboak gorantz adierazi nahi du.
FLU,ZA: Lurrak zakuari egiten dion indarra.
FLU,ZA = − 50 · 9,8 = − 490 N.
Zer gertatuko litzateke, zakua igotzerakoan, pertsonak egiten duen indarra 480 N arte jaitsiko balitz?
Goranzko indarra beheranzkoa baino txikiagoa denez, zakuaren abiadura gutxiagotzen joango da zero izan
arte. Une horretatik aurrera, zakua jaisten hasiko da abiadura handituz. FSO,ZA= 480 N FLU,ZA= − 490 N.
Zer gertatuko litzateke, zakua igotzerakoan, pertsonak egiten duen indarra 520 N arte igoko balitz?
Goranzko indarra beheranzkoa baino handiagoa denez, zakuaren abiadura handiagotuko litzateke. FSO,ZA=
520 N FLU,ZA= − 490 N.
Identifika itzazu 10 kg-ko kaxari eragiten dioten indarrak, eta marraz itzazu desplazatzeko soka baten
bitartez tiratzen dugunean, zoruaren marruskadura 40 N-ekoa dela suposatuz. Kaxari indar hauek eragiten
diote:
Lurrak kaxari egiten dion indarra: FLU,KA = 10 · 9,8 = 98 N.
Zoruak kaxa sostengatzeko egiten duen indarra: FZO,KA.= 98 N.
Kaxak zorurekin duen marruskadura-indarra: FMARZ,KA = 40 N.
Sokak kaxa tiratzen duen indarra: FSO,KA.
Kaxari zer gertatuko litzaioke, pausagunetik abiatuz 60 N-eko indarrez tiratuko bagenu5 s-tan?
Eskuineranzko indarra ezkerreranzkoa baino handiagoa da. Kaxa hasieran pausagunean dagoenez,
eskuinerantz mugitzen hasiko da abiadura handiagotuz.
Eztabaida ezazu kaxari gertatuko litzaiokeena, mugitzen ari den une horretatik, 40 N-eko indarrarekin
tiratuko bagenu 5 s denean. Eskuineranzko indarra eta ezkerreranzko indarra berdinak dira. Indarren
batura zero denez, kaxak bere mugimendua mantenduko luke, abiadura berdinarekin eta lerro zuzenean 5
s denean.
Kaxari zer gertatuko litzaioke tiratzeari uzten badiogu? Orain, soilik, mugimenduaren aurkako
marruskadura-indarra dago. Kaxak denbora batean mugitzen jarraituko du, baina abiadurak gutxiagotzen
jarraituko du gelditu arte.
Malabaristak bertikalki gorantz jaurtikitzen du 200 gramoko laranja bat. Identifika eta marraz itzazu
laranjari eragiten dioten indarrak eskuarekin ukipenean dagoenean eta igotzen denean.
• FLU,LA: Lurrak laranjari egiten dion indarra. Grabitate-indarra FLU,LA = 0,2 · 9,8 = 1,96 N da.
• FES,LA: eskuak laranjari egiten dion indarra. Ukipen-indarra da. Laranjaren abiadura
handiagotzen denez, indar hori Lurraren erakarpena baino handiagoa da.
• Airearekin duen marruskaduratzat hatzen badugu, marruskadura-indar hori beheranzkoa da.
Igotzen ari den bitartean, laranjari eragiten dioten indarrak identifikatu eta marraztuko ditugu.
• Airearen marruskaduratzat hartzen badugu, marruskadura-indar hori beheranzkoa da.
90
Ibilbidearen altura maximoan (puntu gorenean) dagoenean, laranjarengan eragiten duten indarrak
identifikatu eta marraztuko ditugu, v = 0 izanik puntu horretan.
Jaisten ari den bitartean laranjari eragiten dioten indarrak marraztu eta identifikatuko ditugu.
• Airearen marruskaduratzat hartzen badugu, marruskadura-indar hori goranzkoa izango da,
laranjaren mugimenduaren aurkako noranzkoan.
Baiezta ezazu lehen urratsean izango den indarren baturaren balioa. Adieraz ezazu urrats horretan
dinamikaren lehen legea aplika daitekeen. Laranja ez dago orekan, ez baitago pausagunean, ez baita
abiadura konstantearekin igotzen. Ezin da aplikatu dinamikaren lehen legea. Indarren batura gorantz
zuzenduta dago. Eskuak laranjari egiten dion indarra Lurrak laranjari egiten diona baino handiagoa da.
Laranja igotzen ari denean, aurki ezazu indarren baturaren balioa. Adieraz ezazu urrats horretan
dinamikaren lehen legea aplikagarria den ala ez. Laranja ez dago orekan. Igotzerakoan, abiadura
progresiboki gutxitu egiten da; beraz, ez da aplikagarria dinamikaren lehen legea. Indarren batura
beherantz zuzenduta dago. Dagoen indar bakarra Lurrak laranjari egiten dion indarra da.
Laranja puntu gorenean dagoenean, aurki ezazu indarren baturaren balioa. Adieraz ezazu urrats horretan
dinamikaren lehen legea aplikagarria den ala ez. Ez dago orekan laranja, ez baitago pausagunean. Une
konkretu horretan v = 0 izan arren, abiadura aldatzen ari da; beraz, ez da aplikagarria dinamikaren lehen
legea. Indarren baturak beheranzko norantza du. Lurrak laranjari eragiten dion indarra da.
Aurki ezazu indarren baturaren balioa, laranja jaisten ari denean. Adieraz ezazu urrats horretan
dinamikaren lehen legea aplikagarria den ala ez. Laranja ez dago orekan. Abiadura progresiboki
handiagotzen da; beraz, ez da aplikagarria dinamikaren lehen legea. Indarren batura beherantz zuzenduta
dago. Indar bakarra Lurrak laranjari eragiten diona da.
Zer gertatuko litzateke laranja altura handi batetik erortzen utziko bagenu, erorketa-mugimenduan,
marruskadura-indarra laranjarengan Lurraren erakarpen-indarraren berdina izatera iritsiko balitz? Une
horren ondoren, indarren batura nulua litzateke. Ondorioz, laranjak mugimendu uniformearekin jaisten
jarraituko luke. Abiadura ez litzateke aldatuko. Kasu horretan, indarrak al ditugu? Lehen printzipioa
aplika al daiteke?
Polea edo txirrika batetik soka pasatzen da, eta 5 kg-ko bi gorputz sostengatzen ditu.
Hasierako posizioa adierazten du irudiak.
98. irudia. Ariketari dagokion adierazpena. Hasierako eta ondorengo posizioak adierazten dira.
1.- Zuzena
Lurrak gorputz bakoitzari egiten dion indarra 49 N-ekoa da; beraz, sistema orekan dago. Soka kontuan
hartzen bada, ezkerrekoak izango luke masa handiagoa. Sistema alde horretara desplazatuko da. Ez dago
inolako arrazoirik B gorputza jaisteko eta A igotzeko.
2.- Okerra
91
3.- Okerra
Sateliteari zein indarrek eragiten diote? Lurraren erakarpen-indarrak soilik eragiten dio sateliteari.
Sateliteari soilik Lurraren erakarpen-indarrak eragiten al dio? Eragiten duen indar bakarra Lurraren
erakarpen-indarra da. Lurrera ez da erortzen indar horren eragina, une bakoitzean sateliteak daraman
mugimenduaren norabidea aldatzea baita.
Satelitea orbitan jartzerakoan 36 000 km-ko altueran pausagunean ipini izan balitz, zer gertatuko litzaioke
sateliteari? Satelitea Lurrak erakarriko luke, eta erori egingo litzateke. Erorketa ekiditeko, sateliteak egon
behar duten altueran kokatzen dira; ez erortzeko eta ez aldentzeko, beharrezkoa den abiadura ematen zaie
altuera horretan.
Seasat 1 satelitea da olatuen altuera, itsas azaleko tenperatura neurtzeko eta abar erabiltzen den satelitea;
Lurraren inguruan biraka dabil 750 km-ra. Hispasat edo Seasat sateliteetatik zeinek du biratze-abiadura
handiena? Zergatik? Lurrarekiko satelite gertuenekoak du biratze-abiadura handiena . Hala izan behar du,
satelitearengan eragiten duen erakarpen-indar handiena duelako eta Lurrera erortzeko indarra
konpentsatzeko abiadura handiagoa behar baita.
Erorketa askea egin dezaketen burdinazko bi bolatxo ditugu, bata 10 kg-koa eta bestea 20 kg-koa. Zein
eroriko da azelerazio handiagoarekin? Altuera berdinetik erortzen badira, zein iritsiko da zorura
lehendabizi?
99. irudia. Newtonen 2. legea.
Biak azelerazio berdinarekin erortzen dira.

Erorketa askea denez, bolatxoekiko egiten den indar bakarra Lurraren erakarpen-indarra da. 10 kg-ko
bolatxoari 98 N-eko indarrak eragiten dio, eta 20 kg-ko bolatxoari 196 N-eko indarrak. Bolatxo bakoitzak
erortzerakoan duen azelerazioa kalkulatzeko, dinamikaren 2. legea aplikatuko dugu: Lurrera edo zorura
denbora berean iritsiko dira. Azelerazio berdinean erortzen direnez, altuera berdinetik egiten dutenez,
distantzia berdina egiteko denbora berdina beharko dute.
Parakaidista jausgailu itxiarekin azkarrago erortzen da irekiarekin baino. Bi kasuetan, berdina da Lurraren
erakarpen-indarra. Jausgailua irekita badago, goranzko marruskadura itxita dagoenean baino askoz
handiagoa da. Indar guztien batura handiagoa da jausgailu itxiarekin irekiarekin baino. Bi kasuetan masa
berdina denez, erortze-azelerazioa handiagoa da jausgailua itxia dagoenean.
200 kg-ko bagoia 300 N-eko indarrarekin bultzatzen badugu, zoruaren marruskadura-indarra 200 N-ekoa
da. 10 segundo igaro ondoren, zein izango da bagoiaren abiadura, bultzatu aurretik pausagunean badago?
Abiadura kalkulatzeko, aurretik azelerazioa kalkulatu behar dugu.
Azelerazioa kalkulatzeko, dinamikaren 2. legea aplikatzen da, adierazten den ikurren irizpidea jarraituz:
92
Denbora horretan, zenbateko distantzia egingo du?
Erreferentzia-puntua finkatu behar dugu. Erreferentzia-puntua hautatuko dugu, eta erabakitako ikurren
irizpidea jarraituko dugu.
Amaierako posizioa 25 m denez eta hasierako posizioa 0 m denez, egindako distantzia 25 m-koa izango
da. t = 10 s-tik 5 s-an bultzatzen badugu 200 N-eko indarrarekin, amaieran izango duen abiadura zein
izango da? Kasu horretan, indarren batura 0 da. Ondorioz, abiadura une horretan zeramana izango da, 5
m/s, 200 N-ekin bultzatzen dugun 5 segundotan. t = 15 s-tatik bultza egiten uzten badugu, zer gertatuko
zaio bagoiaren mugimenduari? Zenbat denbora beharko du gelditzeko?
Daraman abiadura 5 m/s da, eta amaierako abiadura 0 m/s. Orduan, kalkula dezagun azelerazioa:
Orain, indarren batura marruskadura-indarra da. Indar horren noranzkoa mugimenduaren aurkakoa da;
beraz, bagoia mantsotzen joango da. Horrela, bagoiaren abiadura gutxiagotzen joango da gelditu arte.
Futboleko baloi batek 400 gramoko masa du. Kalkula ezazu baloiari futbolariaren oinak egiten dion
indarra, ostikadaren iraupena 0,1 segundo bada eta denbora horretan baloia pausagunetik 20 m/s abiadura
edukitzera pasatzen bada. Bigarrenez, kalkula dezagun indarren batura oinak baloiari egiten dion indarra
bada. Dinamikaren 2. legea aplikatuz, kalkula dezakegu indar hori. Erreferentzia-puntua eta ikurren
irizpidea aukeratu behar ditugu.
a = 200 m/s2
Garabiaren laguntzaz, 500 kg adreilu zorutik 24 m-ko altuerara igo nahi dira. Kableak adreiluei zein indar
egin behar die honako kasu hauetan?:
93
97. irudia. Indarren adierazpena: bektoreak.
Pausagunean airean mantentzen ditugunean, kableak adreiluei egin behar dien indarra kalkulatuko dugu.
Kableak adreiluei zein indar egin behar die 0,4 m/s2-ko azelerazio konstantearekin igotzen badira?
Kalkulatzera goaz.
Abiadura handitzen dela suposatuko dugu.
Azelerazioaren ikurrak abiaduraren
ikurra izan behar du.
Igotzen bada, negatiboa izango da.
a = − 0,4 m/s2
Dinamikaren 2. legea aplikatzen badugu:
SF = FLU,AD + FKA,AD = 500 · (−0,4) = −200 N
4900 N + FKA,AD = −200 N
FKA,AD = − 5100 N
Negatiboak adierazten du indarra
goranzkoa dela.
Balioak pisuak baino handiagoa izan behar du,
mantentzeaz gain abiadurak handitu behar baitu
94
NATURA ZIENTZIAK
10. gaia
HIDROSTATIKA
10. GAIA. HIDROSTATIKA
Solido batek bera eusten duen gainazalaren gainean indar normala eragiten duela landu dugu. Gauza bera
gertatzen al da fluido (gas edo likido) baten kasuan? Baina hori al da fluido batek eragiten duen indar
bakarra?
Alde bietatik irekitako hodi bat dugu, eta hari batez lotua dagoen aluminiozko xafla bat itsatsiko diogu
bertan. Hodia ontzian sartuko dugu, xafla hariaren bidez lotua dagoela. Xaflari eusten dion haria askatu,
eta hura ez dela erortzen ikusiko dugu posizioa edozein dela ere. Horrek esan nahi du urak indar
perpendikular bat egiten duela xaflan. Hodiaren barruan ura isuriko dugu, eta, barruko maila
kanpokoarekin berdintzen denean, xafla erori egiten dela ohartuko gara.
Horrek esan nahi du urak xaflan eragiten duen indarrak hodi barruan dagoen ur-masaren pisuaren balio
bera duela.
Zein marrazkik adierazten du flotazioa? Zergatik?
100. irudia. Flotazioa adierazten duen marrazkia.
Eskuinekoak adierazten du. Zati bat hondoratzen da.
Hodiaren barruan dagoen uraren pisua hau da: Pisua = m · g

m masa honela adieraz dezakegu, d dentsitatearekin eta V bolumenarekin: m = d · V
Beraz, pisua hau izango da: Pisua = m g = d · V · g
V bolumena azalera bider altuera da: V = S · h ⇒ P = d · S · h · g
Likidoak gordeta dauden ontzien horma guztien aurka eta likidoaren baitan dauden gorputzen aurka indar
perpendikularrak eragiten ditu (norabide guztietan ukipenean dagoen gorputzarekiko norabide
perpendikularrean).
10.1 Presioa. Presio hidrostatikoa
Presioa indarra/azalera da; beraz, zilindroaren oinarrizko presioa: P (presioa) = Indarra / S (Azalera) =
dhSg/S = hdg. Horri presio hidrostatiko deritzo. Dentsitatearen eta altueraren menpekoa da.
Esperimentua: xiringan fluidoa dugu (gasa ala likidoa). Xiringaren enboloa sakatzen dugu. Irteeran
puxika dago. Zer gertatuko da? Puztu egingo dela norabide guztietan. Zuloz betetako esfera izango balitz,
zulo guztietatik gasa edo likidoa aterako litzateke.
Esferaren zuloetatik ura ateratzen dela froga dezakegu. Ondorioa hauxe da: likido batean presio bat
eragiten bada, presio hori oso-osorik likidoaren puntu guztietara hedatzen da intentsitate galerarik gabe.
Zergatik gertatzen da? Likidoak konprimaezinak direlako gertatzen da. Hau da Pascalen printzipioa:
«Likido batean aplikatutako presioa berehala transmititzen da, intentsitate berberarekin eta norabide
guztietan, likidoaren puntu guztietara».
Prentsa hidraulikoan aplikatzen da: enbolo txikian F1 indar bertikala beherantz egiten da. Enbolo horren
azpian dagoen likidoan, presioa honako hau izango da: P1 = F1 / S1. Presio hori galerarik gabe beste
enbolora transmititzen da oso-osorik. Ondorioz, P1 = P2.
Baina: P2 = F2 / S2 denez, F1 / S1 = F2 / S2.
95
Galgak zergatik dira hidraulikoak? Indarra norabide guztietara hedatzen da. Galgen kasuan (aukeratu
erantzun zuzena):
a) Barruan dagoen fluidoa gasa edo likidoa izan daiteke, berezko formarik ez dutelako eta ontziaren
forma hartzen dutelako.
b) Fluidoa gasa izan behar da, gasek konprimagarritasun handia baitute.
c) Fluidoa likidoa izan behar da, likidoak ia-ia konprimaezinak baitira.
d) Fluidoa gasa edo likidoa izan daiteke.
Erantzun zuzena c da. Konprimaezina izateak aplikazio ugari ditu.
Newtonen 2. legea aplikatuko dugu flotatzen duen pilotarentzat. Identifika eta marraz itzazu eragiten
duten indarrak: Lurrak pilotari FLU,PI grabitazio-indarra eragiten dio.
Urak pilotari FUR,PI bultzada eragiten dio.
Pilota orekan dagoenez, indar horren balioa berdina da, eta Lurrak pilotari egiten dionaren aurkako
noranzkoa du. Pilotarengan eragiten duten indarrak FUR,PI eta F LU,PI dira.
Uretan pertsona batek besteari eusten dio. Zein dira indarrak? Lurrak pertsonari (neskari) indar berdina
egiten dio.
Baina urak bultzada eragiten du; horri eusteko, kanpoan baino indar txikiagoa egin behar da. Ez dago
bultzadarik kanpoan. EU,PE eusteko indarra da, UR,PE bultzada, eta LU,PE pisua.
Zein izango da dinamometroan zintzilikatutako objektuaren pisua? Dinamometroak 4,9 N adierazten du.
Objektua orekan dagoenez, pisua 4,9 N izango da, berdina eta dinamometroak egiten dionarekiko aurkako
noranzkoan. Objektua uretan sartzen badugu, zer adieraziko du dinamometroak? Urperatutako
objektuarengan eragiten duten indarrak identifikatu behar dira:
- Lurrak objektuari: FLU,OB = 4,9 N.
- Urak objektuari: FUR,OB = ? N.
- Dinamometroak objektuari eragiten dion indarra: FDI,OB = ? N.
101. irudia. Indarren adierazpena: bektoreak.
Dinamometroak 4,9 N baino gehiago, gutxiago edo berdin adierazi behar du? Gorputza edo objektua
orekan dagoenez, eragiten duen indarren baturak 0 izan behar du. Ondorioz, beheranzko indarren baturak
goranzko indarren baturaren berdina izan behar du.
FLU,OB = 4,9 N = FDI,OB (kalkulatu behar dugu) + FUR,OB (bultzada).
Dinamometroak objektuari egiten dion indarra 4,9 N baino txikiagoa izango da.
Objektuak dinamometroari, berriz, aurrekoaren berdina eta aurkako noranzkoan; dinamometroak
adierazten duena 4,9 N baino txikiagoa izango da.
Globo aerostatikoaren masa totala 500 kg da, eta 82 metroko altueran orekan dago. Indarren batura 0 da.
Identifika itzazu globoari eragiten dioten indarrak.
FAI,GL: aireak globoari. Bultzada. Globoa orekan dagoenez, Lurrak globoari egiten dion indarraren berdina
da, eta aurkako noranzkoa du. FLU,GL: Lurrak globoari. Grabitazio-indarra. FLU,GL = 500 · 9,8 = 4900 N.
96
130 10. GAIA HIDROSTATIKA
102.
102.irudia.
irudia.Indarren
Indarrenadierazpena:
adierazpena:bektoreak.
bektoreak.
10.2
10.2Arkimedesen
Arkimedesenprintzipioa
printzipioa
Fluidoaren
Fluidoaren barnean
barnean orekan
orekan dagoen
dagoen esfera-fluidoa
esfera-fluidoa imajinatuko
imajinatuko dugu.
dugu. Indarrak
Indarrak adierazi
adierazi behar
behar ditugu:
ditugu:
Lurrak
Lurrak egiten
egiten dion
dion indarra
indarra (pisua)
(pisua) eta
eta inguruko
inguruko fluidoak
fluidoak egiten
egiten duen
duen indarra
indarra (bultzada).
(bultzada). Esfera
Esfera orekan
orekan
dagoenez,
dagoenez,Lurrak
Lurrakegiten
egitenduen
duenerakarpen-indarra
erakarpen-indarrainguruko
ingurukofluidoak
fluidoakegiten
egitenduen
duenindarraren
indarrarenberdina
berdinada.
da.
Lurrak
Lurrak egiten
egiten duenduen indarra
indarra m.g
m.g da,
da, m
m esferaren
esferaren fluidoaren
fluidoaren masa
masa izanik.
izanik. Ondorioz,
Ondorioz, Arkimedesen
Arkimedesen bultzada
bultzada
da:
da:bultzada
bultzada==m mg,
g, non
nongg==9,8
9,8eta
etam mfluidoaren
fluidoarenmasa
masaizango
izangobaitira
baitira(gorputzaren
(gorputzarenbolumenari
bolumenaridagokiona,
dagokiona,
noski).
noski). Dentsitatearen
Dentsitatearen definizioa
definizioa aplikatuz,
aplikatuz, hau
hau izango
izango da
da esferaren
esferaren fluidoaren
fluidoaren masa:
masa: m
m == densitatea
densitateafluidoa
fluidoa
VVurperatutako esfera.. Beraz,
urperatutakoesfera Beraz,bultzadaren
bultzadarenbalioa:
balioa:bultzada
bultzada==ρρfluidoa
fluidoa V
Vurperatutako esfera gg
urperatutakoesfera
103.
103.irudia.
irudia.Arkimedesen
Arkimedesenprintzipioaren
printzipioarenirudikapena.
irudikapena.
Bolumen
Bolumen berdina
berdina duen
duen beste
beste esfera
esfera batekin
batekin ordezkatzen
ordezkatzen badugu,
badugu, zerzer aldatuko
aldatuko da?
da? Orain,
Orain, gorputzaren
gorputzaren
masa
masaaldatuko
aldatukoda,da,zeina
zeinaez ezbaita
baitaizango
izangobultzadaren
bultzadarenberdina.berdina.
Zer
Zer ez
ez da
da aldatzen?
aldatzen? Arkimedesen
Arkimedesen bultzadak
bultzadak berdina
berdina izaten
izaten jarraitzen
jarraitzen du,
du, inguratzen
inguratzen duen
duen fluidoak
fluidoak forma
forma
eta
etaezaugarriak
ezaugarriakmantentzen
mantentzenbaititu.
baititu.Urperatutako
Urperatutakobolumena
bolumenahorrela
horrelaadieraziko
adierazikodugu:
dugu:
Bultzada
Bultzada==dentsitatea fluidoa bolumena
dentsitateafluidoa bolumenaurperatutako gorputza gg
urperatutakogorputza
Gorputzaren
Gorputzaren pisua
pisua Arkimedesen
Arkimedesen bultzadabultzada baino baino handiagoa
handiagoa (hondoratuko
(hondoratuko da),da), txikiagoa
txikiagoa (ez
(ez da
da
hondoratuko) edo berdina izan daiteke (hondoratu/flotatu egoeran
hondoratuko) edo berdina izan daiteke (hondoratu/flotatu egoeran geldituko da). geldituko da).
3
Bainuontzian
Bainuontzian 1,02 g/cm3 dentsitateko
1,02 g/cm dentsitateko 200200 ll urur daude.
daude. 55 l-kol-ko objektua
objektua sartzen
sartzen dugu,
dugu, 77 kg-ko
kg-ko masa
masa duena.
duena.
3
Gorputzaren
Gorputzaren dentsitatea
dentsitatea 1,4 g/cm3 da.
1,4 g/cm da. Kalkula
Kalkula ezazuezazu gorputza
gorputza erabat
erabat urperatuta
urperatuta dagoenean
dagoenean jasaten
jasaten duen
duen
Arkimedesen
Arkimedesenbultzada.
bultzada.
Arkimedesen
Arkimedesenbultzada
bultzadakalkulatzeko,
kalkulatzeko,hau hauda dabultzadaren
bultzadarenbalioa: balioa:
3
Bultzada
Bultzada == dentsitatea fluidoa bolumena
dentsitateafluidoa bolumenaurperatutako gorputzaren gg == fluidoaren
urperatutako gorputzaren fluidoaren dentsitatea
dentsitatea 1,02 g/cm3da.
1,02 g/cm da. SI-ko
SI-ko
33
unitateetan: fluidoa==1020
unitateetan:ρρfluidoa 1020kg/m
kg/m ..
3
Urperatutako
Urperatutakogorputzaren
gorputzarenbolumena
bolumena55l.l.SI-ko
SI-kounitateetan:
unitateetan:VVurperatutako gorputza==0,005
urperatutakogorputza 0,005mm3..
Bultzada
Bultzada==1020
1020··0,0050,005··9,8
9,8==49,98
49,98NN≈≈50 50N.N.
Ez
Ez da
da ezagutu
ezagutu behar
behar bainuontziaren
bainuontziaren bolumena
bolumena (bainuontziak
(bainuontziak objektuak
objektuak baino baino handiago
handiago izan
izan behar
behar du),
du),
ezta
eztagorputzaren
gorputzarendentsitatea
dentsitateaere.
ere.Gorputza
Gorputzaurperatzen
urperatzenden denfluidoaren
fluidoarendentsitatea
dentsitateaezagutu
ezagutubehar
behardadasoilik.
soilik.
Gorputza
Gorputza hondoratu
hondoratu egingo
egingo da,
da, ala
ala flotatu
flotatu egingo
egingo du
du zati
zati bat
bat kanpoan
kanpoan geldituz?
geldituz? Azaldu
Azaldu horren
horren zergatia.
zergatia.
Gorputzari
Gorputzari eragiten
eragiten dioten
dioten indarrak:
indarrak: Arkimedesen
Arkimedesen bultzada
bultzada eta
eta gorputzaren
gorputzaren pisua.
pisua. Bultzada
Bultzada 50
50 NN da,
da, eta
eta
pisua
pisua 77 ·· 9,8
9,8 == 68,6
68,6 N.
N. Pisua
Pisua bultzada
bultzada baino
baino handiagoa
handiagoa denez,
denez, hasieran
hasieran pausagunean
pausagunean badago
badago hondoratu
hondoratu
egingo
egingoda.
da.
97
96
Bainuontziaren hondora ez erortzeko, zein indar egin beharko dugu? Azaldu zergatia. Gorputza orekan
egon dadin, harengan eragiten duten indar guztien baturak zero izan behar du. Balio absolutuan, goranzko
indar guztiek beheranzkoaren berdinak izan beharko dute.
Bultzada + Fgorputzari kanpotik= gorputzaren pisua.
50 N + Fkanp = 68,6 N; Fkanp = 18,6 N.
Arkimedesen bultzada ez dago urperatutako objektuaren sakontasunaren menpe, ezta urperatuta dagoen
likidoaren bolumenaren menpe ere.
104. irudia. Arkimedesen printzipioa. Bultzada.
- Bultzada pisua baino handiagoa denean, flotatu egiten du.

Bultzada > Pisua
Dentsitatea fluidoa Vhondoratutakoa g > Dentsitatea gorputza Vhondoratutakoa g
Dentsitatea fluidoa > Dentsitatea gorputza
Pisua baino txikiagoa denean, hondoratu egiten da.
- Bultzada < Pisua
Dentsitatea fluidoa Vhondoratutakoa g < Dentsitatea gorputza Vhondoratutakoa g
Dentsitatea fluidoa < Dentsitatea gorputza
Bultzada eta pisua berdinak direnean, orekan dago.
- Bultzada = Pisua
Dentsitatea fluidoa Vhondoratutako gorputza g = Dentsitatea gorputza Vhondoratutako gorputzag
Dentsitatea fluidoa = Dentsitatea gorputza
Izotzaren dentsitatea 0,92 g/cm3 da, ur likidoarena 1 g/cm3, eta alkoholarena 0,78 g/cm3. Izotzak uretan
flotatuko al du? Alkoholetan flotatuko al du? Zergatik? Gorputz batek fluidoan flotatzen du, bere
dentsitatea fluidoarena baino txikiagoa denean ρgorputza < ρfluidoa.
Izotzak uretan flotatzen du, izotzaren dentsitatea (0,92 g/cm3) uraren dentsitatea baino txikiagoa baita
(1g/cm3). Adibideak izebergak dira. Itsasoan flotatu egiten dute. Titanic ontziak talka izan zuen.
Izotzaren dentsitatea 0,92 g/cm3, ur likidoarena 1 g/cm3, eta alkoholarena 0,78 g/cm3 dira.. Izotzak uretan
flotatuko al du? Alkoholetan flotatuko al du? Zergatik? Gorputz batek fluidoan flotatzen du, fluidoaren
dentsitatea gorputzarena baino handiagoa denean. Dentsitatea gorputza < Dentsitatea fluidoa Izotzak
alkoholetan ez du flotatzen, bere dentsitatea (0,92 g/cm3) alkoholarena baino handiagoa baita (0,78
g/cm3).
Izotz-kubo baten bolumena 20 cm3 da. Uretara botatzen badugu, izotzaren zein zati geldituko da uretatik
kanpo? Eta barnean? Azaldu zergatia.
Kuboa orekan dagoenez, bultzada pisuaren berdina da.

Bultzada = Pisua
Dentsitatea fluidoa Bolumena hondoratutakoa g = Dentsitatea gorputza Vgorputza g
1000 kg/m3 · Vhondoratutakoa · 9,8 N/kg = 920 kg/m3 · 0,020 m3 · 9,8 N/kg
Bolumenahondoratutakoa = 0,018 m3
Hondoratuta 18 cm3 badaude, uretatik kanpo 2 cm3 geldituko dira.
Itsasontziek Itsaso Hilean edo Ozeano Atlantikoan flotatuko dute hobeto? Azaldu zergatia. Itsaso Hilaren
gazitasuna oso handia denez, bere uraren dentsitatea beste ozeanoena baino askoz handiagoa da.
Gorputzen flotazioa fluidotan hobea da, fluidoaren dentsitatea handiagoa bada. Itsaso Hilaren dentsitatea
(1150 kg/m3) Ozeano Atlantikoarena baino handiagoa da (1027 kg/m3). Ondorioz, gorputzak Itsaso
Hilean Ozeano Atlantikoan baino hobeto flotatzen du.
98
132 10. GAIA HIDROSTATIKA
Urpeko ontziak urperatzerakoan, urez betetzen dituzte ontzi batzuk. Azal ezazu zergatia. Azaleratzeko zer
egin beharko dute? Urpeko ontziaren kasuan, bere dentsitatea alda dezakete. Flotatzea nahi badugu,
urpeko ontziaren dentsitatea gutxiagotu behar dugu. Horretarako, ponpen bitartez ontzietatik ura ateratzen
da, eta bere lekuan airea ipintzen da; airearekin ordezkatzean, bere flotazioa hobea da eta igo egiten da.
Azter ezazu arrautzak uretan ala sodio kloruro disoluzio ezberdinetan duen flotazioa. Kontzentrazioa
handiagotzen bada, dentsoago bihurtzen da, eta bultzada handiagoa da.
99
NATURA ZIENTZIAK
11. gaia
INDARRAK
ETA OREKA
11. GAIA. INDARRAK ETA OREKA
11.1 Indarrak eta oreka
Gorputz bat orekan egon dadin, eragiten duten indar guztien baturak 0 izan behar du.
Orekaren baldintza orokorra: indar guztien batura = 0.
Kasu honetan, indarrak hauek dira: FLU,KO (Lurrak konoari) eta FAZ,KO (azalerak konoari).
105. irudia. Oreka egonkorra eta oreka ezegonkorra.
Baina A gorputzaren oreka Brena baino egonkorragoa da; izan ere, bere oreka-posiziotik aldenduz ez luke
bere posizioa berreskuratuko, baizik eta erori egingo litzateke.
Oreka egonkorra izan dadin, grabitate-zentrotik pasatzen den marra zuzenak gorputz horren sostengu-
oinarritik pasatu behar du.
106. irudia. Oreka egonkorra eta oreka ezegonkorra.
Gorputz bat egonkorragoa egiteko, bi aukera daude:
1) Gorputzaren sostengu- edo euste-azalera handiagoa egitea.

2) Grabitate-zentroa ahalik eta posizio baxuenean egotea.
100
107. irudia.
107. Konoaren
irudia. kasuan,
Konoaren oreka
kasuan, egonkorra
oreka etaeta
egonkorra oreka ezegonkorra.
oreka ezegonkorra.
ZerZer
da da
egonkorragoa,
egonkorragoa,oinoin
baten gainean
baten behatz-puntetan
gainean egotea,
behatz-puntetan bi oinen
egotea, gainean
bi oinen behatz-puntetan
gainean egotea,
behatz-puntetan egotea,
bi oinak elkartuta
bi oinak edukitzea,
elkartuta edoedo
edukitzea, bi oinak aldenduta
bi oinak edukitzea?
aldenduta edukitzea?Egonkorragoa
Egonkorragoada da
bi oinak aldenduta
bi oinak edoedo
aldenduta
banatuta egotea,
banatuta sostengu-
egotea, edoedo
sostengu- euste-azalera handiagoa
euste-azalera baita
handiagoa etaeta
baita grabitate-zentroa beherago
grabitate-zentroa baitago.
beherago baitago.
Belaunak flexionatu
Belaunak gabe,
flexionatu saiasaia
gabe, zaitez zorua
zaitez eskuekin
zorua ukitzen.
eskuekin Errepika
ukitzen. ezazu
Errepika esperientzia;
ezazu baina
esperientzia; zure
baina zure
bizkarrak horma ukitu behar du eta kontaktuan egon behar du. Lehen kasuan zergatik ez zara erortzen,
bizkarrak horma ukitu behar du eta kontaktuan egon behar du. Lehen kasuan zergatik ez zara erortzen, etaeta
bigarrenean zergatik
bigarrenean duzu
zergatik erortzeko
duzu erortzekojoera?
joera?
108. irudia.
108. Grabitate-zentroa
irudia. etaeta
Grabitate-zentroa oreka.
oreka.
Presta itzazu
Presta bi bi
itzazu botila. Biek
botila. masa
Biek berdina,
masa bolumen
berdina, bolumen berdina etaeta
berdina forma berdina
forma dituzte.
berdina A A
dituzte. botilan
botilan
berunezko bolatxoak
berunezko botilaren
bolatxoak hondoan
botilaren daude;
hondoan B botilan,
daude; berriz,
B botilan, goiko
berriz, aldean
goiko daude.
aldean daude.
Bi Bi
botiletatik zeinzein
botiletatik denden
egonkorrena
egonkorrenaproba
probadezakegu. Kasu
dezakegu. bakoitzean,
Kasu grabitate-zentroaren
bakoitzean, posizioaren
grabitate-zentroaren posizioaren
arabera, azalazal
arabera, ezazu botila
ezazu bakoitzaren
botila egonkortasuna.
bakoitzaren egonkortasuna.Botila egonkorrena
Botila egonkorrenaG (gz) baxuena
G (gz) duena
baxuena da,da,
duena gz-tik
gz-tik
pasatzen den marra bertikala euste-oinarritik edo sostengu-oinarritik pasatuko baita.
pasatzen den marra bertikala euste-oinarritik edo sostengu-oinarritik pasatuko baita.
100101
138 11. GAIA INDARRAK ETA OREKA
109.
109. irudia. Botilak
irudia.Botilak
109.irudia. oreka
Botilakoreka egonkorrarekin
orekaegonkorrarekin eta
egonkorrarekineta ezegonkorrarekin.
etaezegonkorrarekin.
ezegonkorrarekin.
110. irudia.
irudia.BiBi
110.irudia.
110. botilen
Bibotilen grabitate-zentroa.
botilengrabitate-zentroa.
grabitate-zentroa.
BiBi sardexka kortxoaren

sardexkakortxoaren
Bisardexka gainean
kortxoarengainean kokatuko
gaineankokatuko bagenitu,
kokatukobagenitu, zer
bagenitu,zer gertatuko
zergertatuko litzateke?
gertatukolitzateke? Azaldu
litzateke?Azaldu zergatia.
Azalduzergatia.
zergatia.
Sartu
Sartu kortxoan
kortxoanbibi
Sartukortxoan sardexka,
bisardexka, eta
sardexka,eta birarazi
etabirarazi orratz
biraraziorratz baten
orratzbaten gainean.
batengainean. Azal
gainean.Azal ezazu
Azalezazu sistemaren
ezazusistemaren egonkortasuna,
sistemarenegonkortasuna,
egonkortasuna,
orratza botilaren
orratza botilaren
orratza ertzean
botilaren ertzean kokatzen
ertzean kokatzen delarik.
kokatzen delarik. Azal
delarik. Azal ezazu
Azal ezazu sisteman
ezazu sisteman adierazitako
sisteman adierazitako egonkortasun-sistema,
adierazitako egonkortasun-sistema,
egonkortasun-sistema,
orratzabotilaren
orratza
orratza botilarenertzean
botilaren ertzeanagertzen
ertzean agertzendenean.
agertzen denean.Irudian
denean. Irudianadierazitako
Irudian adierazitakosistema
adierazitako sistemaegonkorra
sistema egonkorrada,
egonkorra da,bibi
da, bisardexken
sardexkeneta
sardexken eta
eta
kortxoarenGZ
kortxoaren
kortxoaren GZeuste-puntuaren
GZ euste-puntuarenazpian
euste-puntuaren azpianbaitago.
azpian baitago.
baitago.
111.
111. irudia. Grabitate-zentroa
irudia.Grabitate-zentroa
111.irudia. eta
Grabitate-zentroaeta euste-puntua.
etaeuste-puntua.
euste-puntua.
101
102
101
Bi sardexka kortxoaren gainean kokatuko bagenitu, zer gertatuko litzateke? GZ euste-puntua baino
Bi sardexka kortxoaren gainean kokatuko bagenitu, zer gertatuko litzateke? GZ euste-puntua baino
gorago dago. Multzoaren euste-puntua oso txikia denez, sistema osoa ezegonkorra da.
gorago dago. Multzoaren euste-puntua oso txikia denez, sistema osoa ezegonkorra da.
Haurrentzako jostailu batzuek «tentepotente» izenekoak dira. Okertu arren, beti posizio bertikalera
Haurrentzako jostailu batzuek «tentepotente» izenekoak dira. Okertu arren, beti posizio bertikalera
itzultzen dira. Azal ezazu nola eraiki behar ditugun «tentepotente» jostailu horiek. Jostailu horien
itzultzen dira. Azal ezazu nola eraiki behar ditugun «tentepotente» jostailu horiek. Jostailu horien
egonkortasuna bere grabitate-zentroaren kokapen baxuaren bitartez azaltzen da. Berunezko kanikak
egonkortasuna bere grabitate-zentroaren kokapen baxuaren bitartez azaltzen da. Berunezko kanikak
dituen botilen antzeko sistema da
dituen botilen antzeko sistema da
112. irudia. Grabitate-zentroa eta euste-puntua

112. irudia. Grabitate-zentroa eta euste-puntua
Itsasontzi batek flotatzeko zein baldintza bete behar ditu? Hasiera batean, dentsitate txikiagoa duen
Itsasontzi batek flotatzeko zein baldintza bete behar ditu? Hasiera batean, dentsitate txikiagoa duen
materialez egina egotea esan dezakegu; adibidez, egurrez. Itsasontziak eraikitzerakoan, kontuan hartzen
materialez egina egotea esan dezakegu; adibidez, egurrez. Itsasontziak eraikitzerakoan, kontuan hartzen
da beren dentsitatea. Itsasoko urarenak baino txikiagoa izan behar du. Ontziaren batez besteko dentsitatea
da beren dentsitatea. Itsasoko urarenak baino txikiagoa izan behar du. Ontziaren batez besteko dentsitatea
kalkulatzeko masa totala kalkulatuko genuke, garraio-zama barne, eta itsasontziaren bolumen totalarekin
kalkulatzeko masa totala kalkulatuko genuke, garraio-zama barne, eta itsasontziaren bolumen totalarekin
zatituko genuke.
zatituko genuke.
Dentsitate handiagoa duten objektuak eduki ditzake, baina airea ere badu.
Dentsitate handiagoa duten objektuak eduki ditzake, baina airea ere badu.
113. irudia. Ontzia eta karga.

113. irudia. Ontzia eta karga.
Itsasontziaren flotagarritasunean, itsasontziaren eta kargaren pisuak eta urak egin dezakeen indarraren
Itsasontziaren flotagarritasunean, itsasontziaren eta kargaren pisuak eta urak egin dezakeen indarraren
(Arkimedesen bultzada) arteko erlazioak eragiten du. Flotatzeko, ez du izan behar bultzadak pisuak baino
(Arkimedesen bultzada) arteko erlazioak eragiten du. Flotatzeko, ez du izan behar bultzadak pisuak baino
handiagoa.
handiagoa.
102
102
103
114.
114. irudia.
irudia. Pisua
Pisua eta
eta bultzada
bultzada ontzian.
ontzian.
Pisua grabitate-zentroan
Pisua grabitate-zentroan aplikatzen
aplikatzen da
da (GZ);
(GZ); bultzada,
bultzada, aldiz,
aldiz, bultzada-zentroan
bultzada-zentroan aplikatzen
aplikatzen da
da (BZ).
(BZ).
115.
115. irudia.
irudia. Grabitate-zentroa
Grabitate-zentroa eta
eta bultzada-zentroa
bultzada-zentroa ontzian.
ontzian.
Botilak urpean
Botilak urpean okertzen
okertzen ditugunean,
ditugunean, zer
zer gertatuko
gertatuko da?
da?
A grabitate-zentroa ur azpian eta botilaren hondoan.
A grabitate-zentroa ur azpian eta botilaren hondoan.
B
B grabitate-zentroa
grabitate-zentroa ur
ur gainean
gainean eta
eta botilaren
botilaren gainean.
gainean.
116. irudia.
Grabitate-zentroa botilan.
botilan.
Bi
Bi botiletan
botiletan grabitate-zentroa
grabitate-zentroa (GZ)
(GZ) eta
eta bultzada-zentroa
bultzada-zentroa (BZ)
(BZ) adieraziko
adieraziko ditugu.
ditugu. Ba
Ba al
al dago
dago erlaziorik
erlaziorik
botilen
botilen egonkortasunaren eta grabitate-zentroen (GZ) eta bultzada-zentroen posizioen artean (BZ)?
egonkortasunaren eta grabitate-zentroen (GZ) eta bultzada-zentroen posizioen artean (BZ)? Botila
Botila
egonkorraren
egonkorraren kasuan,
kasuan, bere
bere gz
gz (GZ)
(GZ) bultzada-zentroaren
bultzada-zentroaren azpian
azpian dago
dago (BZ);
(BZ); botila
botila ezegonkorraren
ezegonkorraren kasuan,
kasuan,
aldiz,
aldiz, bere
bere gz
gz (GZ)
(GZ) bultzada-zentroaren
bultzada-zentroaren gainetik
gainetik dago
dago (BZ).
(BZ).
104
103
103
117.
117. irudia.
irudia. Grabitate-zentroa eta
Grabitate-zentroa eta bultzada-zentroa.
eta bultzada-zentroa.
bultzada-zentroa.
A
A botila
A botila oszilarazten
botila oszilarazten badugu,
oszilarazten badugu, posizio
badugu, posizio bertikalera
posizio bertikalera itzuliko
bertikalera itzuliko da.
itzuliko da. Aldiz,
da. Aldiz, B
Aldiz, BB botila
botila oszilatzen
botila oszilatzen bada,
oszilatzen bada, botila
bada, botila irauli
botila irauli
irauli
egingo
egingo da.
egingo da.
da.
Ezkerreko
Ezkerreko irudian
Ezkerreko irudian
dagoen
irudian dagoen
itsasontziak
dagoen itsasontziak
GZ
itsasontziak GZ
BZren
GZ BZren
azpian
BZren azpian
dagoela
azpian dagoela
irudikatzen
dagoela irudikatzen
du;
irudikatzen du;
eskuineko
du; eskuineko
itsasontzian,
eskuineko itsasontzian,
itsasontzian,
aldiz,
aldiz, GZ
GZ BZren
BZren gainean
gainean dago.
dago. Okertzerakoan,
Okertzerakoan, zeinek
zeinek berreskuratuko
berreskuratuko du
du hobeto
hobeto oreka?
oreka?
aldiz, GZ BZren gainean dago. Okertzerakoan, zeinek berreskuratuko du hobeto oreka? Zergatik?
Zergatik?
Zergatik?
118.
118. irudia.
118. irudia.
G
irudia. G
(GZ)
G (GZ)
grabitate-zentroaren
(GZ) grabitate-zentroaren
eta
grabitate-zentroaren eta
E (BZ)
eta EE (BZ)
bultzada-zentroaren
(BZ) bultzada-zentroaren
arteko
bultzada-zentroaren arteko
kokapena.
arteko kokapena.
kokapena.
119.
119. irudia.
119. irudia. G.Z.
irudia. G.Z. grabitate-zentroaren
G.Z. grabitate-zentroaren eta
grabitate-zentroaren eta B.Z.
eta B.Z. bultzada-zentroaren
B.Z. bultzada-zentroaren arteko
bultzada-zentroaren arteko kokapena.
arteko kokapena.
kokapena.
104
104
105
120. irudia.
irudia.GG
120.irudia. (GZ)
G(GZ) grabitate-zentroaren
(GZ)grabitate-zentroaren eta
etaEE
grabitate-zentroareneta (BZ)
E(BZ) bultzada-zentroaren
(BZ)bultzada-zentroaren arteko
bultzada-zentroarenarteko kokapena.
artekokokapena.
kokapena.
120.
GZ BZren
GZBZren gainean
BZrengainean egon
gaineanegon arren,
egonarren, itsasontzia
arren,itsasontzia egonkorra
itsasontziaegonkorra izan
egonkorraizan daiteke.
izandaiteke. GZren
daiteke.GZren gainean
GZrengainean metazentro-puntu
gaineanmetazentro-puntu
metazentro-puntu
GZ
bereziak (M)
bereziak (M) egon
(M) egon behar
egon behar du;
behar du; bultzada-zentrotik
du; bultzada-zentrotik pasatzen
bultzada-zentrotik pasatzen den
pasatzen den bertikala
den bertikala itsasontziaren
bertikala itsasontziaren ardatzaren
itsasontziaren ardatzaren
ardatzaren
bereziak
bertikalarekin ebakitzerakoan
bertikalarekinebakitzerakoan definitzen
ebakitzerakoandefinitzen den
definitzenden puntua
denpuntua da.
puntuada. Uretan
da.Uretan dagoen
Uretandagoen ontzi
dagoenontzi baten
ontzibaten irudizko
batenirudizko puntua
irudizkopuntua
puntuada,da,
da,
bertikalarekin
bultzada-zentrotik pasatzen
bultzada-zentrotik pasatzen den
den zuzen
zuzen bertikalaren
bertikalaren eta
eta solidoaren
solidoaren grabitate-zentrotik
grabitate-zentrotik pasatzen
pasatzen den
den
bultzada-zentrotik pasatzen den zuzen bertikalaren eta solidoaren grabitate-zentrotik pasatzen den
ardatzaren arteko
ardatzaren arteko ebakidura.
ebakidura. Ontzia
Ontzia okertzen
okertzen denean,
denean, ordea,
ordea, bultzada-zentroa
bultzada-zentroa lekuz
lekuz aldatzen
aldatzen da,
da, eta
eta
ardatzaren arteko ebakidura. Ontzia okertzen denean, ordea, bultzada-zentroa lekuz aldatzen da, eta
orduan
orduan metazentroa
metazentroa dugu.
dugu. Metazentroa
Metazentroa grabitate-zentrotik
grabitate-zentrotik gora
gora badago,
badago, ontzia
ontzia oreka-posiziora
oreka-posiziora itzuliko
itzuliko
orduan metazentroa dugu. Metazentroa grabitate-zentrotik gora badago, ontzia oreka-posiziora itzuliko
da; beherago
da;beherago dagoenean,
beheragodagoenean, berriz,
dagoenean,berriz, oreka
berriz,oreka galduko
orekagalduko du.
galdukodu.
du.
da;
Metazentroa kalkulatzeko,
Metazentroa kalkulatzeko, ontziaren
kalkulatzeko, ontziaren simetria-planotik
ontziaren simetria-planotik perpendikularki
simetria-planotik perpendikularki zuzena
perpendikularki zuzena bota
zuzena bota behar
bota behar da,
behar da, eta
da, eta
eta
Metazentroa
bultzada-zentroa bertikalki
bultzada-zentroabertikalki bota
bertikalkibota behar
botabehar da.
beharda. Ebakidura-puntua
da.Ebakidura-puntua metazentroa
Ebakidura-puntuametazentroa da.
metazentroada.
da.
bultzada-zentroa
121. irudia.
121.irudia. Metazentroa.
irudia.Metazentroa.
Metazentroa.
121.
Berdea bultzada-zentroa
Berdeabultzada-zentroa da,
bultzada-zentroada, magenta
da,magenta grabitate-zentroa,
magentagrabitate-zentroa, eta
etaMM
grabitate-zentroa,eta metazentroa.
Mmetazentroa. Lehen
metazentroa.Lehen biak
Lehenbiak egonkorrak
biakegonkorrak dira,
egonkorrakdira,
dira,
Berdea
eta hirugarrena
etahirugarrena ezegonkorra
hirugarrenaezegonkorra da.
ezegonkorrada.
da.
eta
105
105
106
122.
122.irudia.
irudia.Metazentroaren
Metazentroareneta
etagrabitate-zentroaren
grabitate-zentroarenarteko
artekokokapena.
kokapena.
Ezkerrean,
Ezkerrean,metazentroa
metazentroaGZren
GZrengainean
gaineandago.
dago.Eskuinean,
Eskuinean,azpian.
azpian.Ondorioz,
Ondorioz,hondoratu
hondoratuegingo
egingoda.
da.
123.
123.irudia.
irudia.Metazentroaren
Metazentroareneta
etagrabitate-zentroaren
grabitate-zentroarenarteko
artekokokapena.
kokapena.
Karga
Kargabodegan
bodeganbadago,
badago,itsasontzia
itsasontziazergatik
zergatikda
daegonkorragoa?
egonkorragoa?
106
107
123. irudia. Metazentroaren eta grabitate-zentroaren arteko kokapena.
Karga bodegan badago, itsasontzia zergatik da egonkorragoa?
107
124.irudia.
124. irudia.Grabitate-zentroaren
Grabitate-zentroareneta
etabultzada-zentroaren
bultzada-zentroarenarteko
artekokokapena.
kokapena.
Olatuakitsasontzia
Olatuak itsasontziaokertu
okertuzuen,
zuen,eta
etakarga
kargairudian
irudianagertzen
agertzenden
denmoduan
moduangelditu
geldituzen.
zen.Irauliko
Iraulikoalalda?
da?
Zergatik? Karga desplazatzerakoan, grabitate-zentroa desplazatu egiten da; ondorioz, bultzadak eta
Zergatik? Karga desplazatzerakoan, grabitate-zentroa desplazatu egiten da; ondorioz, bultzadak eta pisuak pisuak
erabatiraultzea
erabat iraultzeaekar
ekarlezake.
lezake.
125.irudia.
125. irudia.Grabitate-zentroaren
Grabitate-zentroareneta
etabultzada-zentroaren
bultzada-zentroarenarteko
artekokokapena.
kokapena.
107
108
NATURA ZIENTZIAK
12. gaia
PRESIOA
12. GAIA. PRESIOA
12.1 Indarra eta presioa
Liburuek egiten al dute presiorik mahai gainean daudenean? Eta liburu batzuk buruan jartzen badituzu,
egiten al dizute presiorik? Itsasoan murgiltzen zarenean, egiten dizu urak presiorik? Eta egiten dizu
presiorik une honetan gainean daukazun aireak? Badu masarik aireak? Aireak betetzen al du bolumenik?
Indarren efektu bat deformazioak direla esan dugu. Beraz, lortutako deformazioa indarraren araberakoa
izango da. Pentsa, orain, eskiekin gutxiago sartzen garela elurretan eskirik gabe baino. Pentsa iltzeek
mutur fina dutela. Nahikoa al da indarraren balioa ezagutzea egingo duen deformazioa jakiteko? Ala
zerbait gehiago jakin behar dugu?
Ura eta airea aipatu ditugu. Fluidoen adibideak dira. Zer dira, baina, fluidoak? Likido- eta gas-egoeretan
dauden substantziak dira fluidoak. Beraz, objektu baten gainean egiten den indarraren eta indar hori
egiten duen gorputzaren kontaktu-azaleraren arteko erlazioa da.
Indarraren kausa fluido baten pisua denean, presio hidrostatikoa esaten zaio.
Noiz sentituko duzue presio handiena? Zein aldagaik eragiten dute?
Mahai baten gainean paralelepipedo forma duen objektu metalikoa (adibidez, berunezkoa) eta esponja bat
dituzu.
Esponja zein kasutan hondoratzen da gehiago? Azalera handiagoa denean, ala txikiagoa denean?
Zein dira aldagai askeak eta menpekoak?

- Azalerak eragiten al du?
- Material motak eragiten al du?
- Bolumenak eragiten al du? Euskarria den aurpegiaren azalaren eta esponjan hondoratzen
denaren arteko erlaziorik ba al dago?
Azalera txikiagoa bada, presioa handiagoa izango da. Esponja izan beharrean masa handiagoa duen
objektua bada, presioa ere handiagoa izango da. Esponja gehiago hondoratzen da indarrak eragiten duen
azalera txikiagoa denean. Kasu horretan, indarra pisua da (grabitazio-erakarpen).
Elurretan zein oinetako erabiltzen da?

Beraz, bi eragile nagusi ditugu:
- Materialaren ezaugarri berezia dentsitateak eragingo du. Bolumena berdina bada, masa
ezberdina izango da; beraz, pisua (indarra) ezberdina izango denez, presioa handiagoa izango da
dentsitatea handiagoa denean.
- Bestalde, objektua berdina denean azalerak eragina du.
Ondorioz, objektuaren eragina ezaugarri moduan adierazteko magnitude berri bat behar dugu, bi eragile
horiek kontuan izango dituena.
Bi eragile horiek aintzat hartuta, magnitude berria definitzera goaz: presioa.
Indarra handiagoa bada, zer gertatzen zaio presioari?

Azalera txikiagoa bada, zer gertatzen zaio presioari?
Arrazoitu zein adierazpen erabiliko zenukeen presioa definitzeko:
(1) : P = F . S ; (2): P = F / S ; (3): P = S / F
P: presioa ; F: indarra ; S: azalera
Ez da arrazoizkoa! Zein kasutan?
Horren arabera, indarra egiterakoan azalera handitzeak presioa handituko luke. Ez da logikoa, azalera-
zabalerak ez baitu presio handirik egiten.
Ez da arrazoizkoa! Zein kasutan?
Horren arabera, presioa handiagoa litzateke indarra txikiagoa denean, eta alderantziz. Presioa handia izan
dadin, egindako indarrak handia izan behar du.
Bai, arrazoizkoa da! Zein kasutan?
Indar bat egiterakoan, presioa handiagoa da azalera txikiagoa denean, eta alderantziz. Azalera handiak
presio txikiagoa dakar. Azalera berdinarentzat presioa handiagoa izan dadin, indarrak handiagoa izan
behar du, eta alderantziz.
109
12.2 Presioa
Indarraren eta azaleraren arteko erlazioa izango da: zuzena (indarra) eta alderantzizkoa (azalera). Presioa
zer den definituko dugu. Indarraren eta azaleraren arteko erlazioa da.
P (presioa) = F (indarra) / S (azalera)
Kalkula ezazu 70 kg-ko pertsonak egiten duen presioa, oinetakoak jantzita tente dagoenean.
Oinetakoen azalera kalkulatu behar dugu!
200 eta 300 cm2 izan ditzake bakoitzak.
250 cm2-ko azalera suposatuz:
Oinetakoak takoidunak balira (16 cm2 du takoi bakoitzak), zein da presioa? 218750 N/m2
Kalkula ezazu 70 kg-ko pertsonak egiten duen presioa elur gainean 3.000 cm2-ko eskien gainean
dagoenean?
Zein presio egin dezakegu 10 N-eko indarrarekin 10−1 mm2 azalera duen jostorratza ehunean sartu nahi
dugunean?
P=10/107=10-8 N/m2
Presioa da 100 000 000 N/m2.
Ondorioz, jostorratzekin deformazio handiak sor daitezke.
Baloia, puztu ondoren, gogorragoa da. Zergatik? Barnean dagoen aireak baloiaren hormei presioa egiten
al die? Barnean dagoen aireak behera egiten al du indar? Eta gora egiten al du?
Baloia sendoago jartzen da, barnean dagoen aireak kanpoaldera egiten baitu indarra norabide guztietan.
Alde guztietatik da sendoa, bizikleten gurpilean gertatzen den bezala.
Baloiaren kasuan, nola kalkula dezakegu airearen presioa?
Presioa solidoen kasuan bezala kalkulatzen da; egindako indarra eragindako azaleraren zatiketa bezala:
P=F/A
Gasen kasuan, presioa norabide bakar batean egiten al dute?
Ez.
Norabide guztietan egiten dute presioa. Edozein norabide baliagarria da presioa egiterakoan.
Kalkulatu 60 kg-ko emakume batek egiten duen presioa zutik dagoenean:

a) Bere zapaten gainean.
b) 3.000 cm2-ko azalera duten eskien gainean.
Sistema Internazionalean presio-unitateari pascal esaten zaio: 1 Pa = 1 N/ m2.
Hizkuntza teknikoan erabiltzen den unitate bat kilopondio.cm2 da. Arruntago esanda, presio-kiloak. Hau
da: 9,8N / cm2. Zenbat pascal dira?
12.3 Presioa gasetan. Presio atmosferikoa
Hartu xiringa bat eta kokatu enboloa barnean, 10 cm3 aire egon dadin. Ondoren, irteera-zuloa estaliz,
bultzatu enboloa bolumena 5 cm3 egin arte.
a) Esplikatu zergatik bultzatu behar den enboloa sartu nahi dugunean.
b) Zergatik egin behar da gero eta indar handiagoa sartzen ari garenean?
c) Barruko aireak enboloa kanporantz bultzatzen badu, zergatik ez da guztiz kanporatzen?
Auto baten pneumatikoaren airearen presioa 2,8 kilokoa da (kp/cm2).
Zein indar egiten du pneumatikoaren horman, bere azalera osoa 2.000 cm2 bada?
kilopondio/cm2 9,8 N/cm2-ren baliokidea da; hau da, 98 000 N/m2.
F = P S = 274 400 · 2·10−5 = 5,5 N

F = P A = 274 400 · 2·10−1 = 54 880 N
110
150 12. GAIA PRESIOA
Konpresore industrialak 8 kiloko (kp/cm2) presioarekin eman dezake airea.
Une batean konpresorearen galdara apurtuko balitz (airea presiopean duen ontzia), pertsona bati zein
indar egingo lioke, bere azalera 1 m2 bada?
kilopondio/cm2 da 9,8 N/cm2-ren baliokidea; hau da, 98 000 N/m2.

F (indarra) = P (presioa) A (azalera)= 784 000 · 1 = 784 000 N
Apurketa horiek arriskutsuak al dira? Oso arriskutsuak dira!
Pertsona batek 80 000 kg eustea bezala litzateke.
Mahai gainean lau xiringa daude. Xiringen eta horiek konektatzeko ditugun hodien barnean gas bat dugu
(adibidez, airea), edo likido bat (adibidez, ura).
Xiringa baten enboloari indarra egiten badiogu, beste xiringen enboloak mugituko al dira? Proposa ezazu
hipotesia.
Hipotesiak bateragarria izan behar du ideia hauekin: fluidoek norabide guztietan egiten dute indarra. Ez
dago norabide nagusirik. Presioa fluidoen puntu guztietara hedatzen da.
12.4 Pascalen printzipioa
Blaise Pascal (1623-1662) frantziar lekaidea, matematikaria, fisikaria eta filosofoa izan zen. Kalkulagailu
mekanikoak eraiki zituen, probabilitatearen teoria ikertu zuen, fluidoei buruz ikerketak egin zituen, eta
presioaren eta hutsaren inguruan ideia ugari argitaratu zituen. 1654. urtean izan zuen esperientzia erlijioso
sakonaren ondoren, Pascalek matematika eta fisika utzi egin zituen, eta filosofian eta teologian aritu zen.
Pascalen printzipioa: ontzi baten barnean dauden fluidoei kanpo-presioa eragiten bazaie, gas kantitatea
berdina da, eta norabide guztietan hedatzen da.
Enboloari bultza eginez, likidoa berdin ateratzen da berdinak diren zulotxo guztietan.
Egindako kanpo-presioa berdin hedatzen da fluidoaren puntu guztietan.
Urez betetako diametro ezberdineko bi xiringa elkarren artean konektatuta ditugu hodi batez. Jonek
diametro handiagoko xiringa bultzatzen du, eta Alizek diametro txikiagoko enboloa.
Zein izango da aurrera egingo duen enboloa: Jonek bultzatutakoa edo Alizek bultzatutakoa?
Zertan oinarritu zara zure iragarpen egiteko?
Alizek 100 N-eko indarra egiterakoan, zein presio egiten dio likidoari bere azalera 1,2 cm2 bada?
Jonek enbolo handiari zein indar egin behar dio, bere azalera 4,0 cm2 bada, Alizek egindako indarra
orekatzeko?
Pascalen printzipioa aplikatuz, presioa gutxiagotu gabe fluidoko puntu guztietara hedatzen da. Ondorioz,
Jonek enbolo handiarekin indar horri aurre egiteko egin beharko lukeen indarra izango da:
F = P A = 833 333 · 0,0004 = 333 N
12.5 Pascalen printzipioaren aplikazioak
Pascal eta Arkimedes zientzialari eta ingeniari trebeak izan ziren. Proposatu zituzten ekarpenak
eguneroko bizitzan eta industrian aplikatu ditu gizakiak.
Pascalen «Presioaren hedapenak» dituen aplikazioetako batzuk galga hidraulikoetan oinarritzen dira.
Galgaren pedalak sakatzerakoan, enbolo oso txikiari egiten zaio indarra, eta likidoan eragiten den presioa
ikaragarri handitzen da. Presioa galerarik gabe hedatzen da likido guztian zehar. Gurpilari loturiko disko
111
metalikoaren balazta-pastillei egiten die bultza. Ondorioz, marruskadura-indar oso handia eragiten da,
gurpilaren errotazio-mugimendua gelditzeko aski dena. Enboloaren azalera handiagoa denez txikian
egiten den indarra baino, balazten pastillek indar oso handia egiten dute.
126. irudia. Balazta hidraulikoa.
Hodia zulatuko balitz eta galgen likidoak ihes egingo balu, zer gertatuko litzateke?
Irudian beha daitekeen gisan, galgen pedala sakatzerakoan likidoak ihes egiten badu, ezin da hedatu
likidoaren presioa. Ondorioz, ibilgailuak mantsotzeko aukera galtzen du, eta arriskua oso handia da.
127. irudia. Balantza hidraulikoan matxura.
Zergatik aldatu behar dira galgen pastillak kilometro kopuru bat egin ondoren? Balazta-pastillen artean
eta gurpilen disko metalikoaren artean marruskadura-indarra erabiltzen da ibilgailuaren abiadura
gutxiagotzeko edo gelditzeko. Marruskadura-indar horrek balazten pastillak asko berotzea suposatzen du.
Beraz, marruskadurarengatik balazta-pastillak gastatu egiten dira, eta erabilerarekin eragina galdu egiten
dute.
128. irudia. Balazta hidraulikoa eta gastatutako pastillak.
Prentsa hidraulikoa
Zer da prentsa hidraulikoa? Zertarako balio du eta zertan oinarritzen da bere funtzionamendua? Prentsa
hidraulikoa azalera desberdineko bi zilindroz osatutako tresna da, fluido batez betea, eta Pascalen
printzipioan oinarritzen dena. Fluidoa ontzi edo tutu itxian dagoenez, enboloei (zilindroei) indarra
eragiten bazaie, presioa era berean iristen da eremuaren puntu guztietaraino. Beraz, zilindro txikian
indarra aplikatzen bada, askoz indar handiagoa eragiten da zilindro handian. Presioaren bitartez objektuak
igo, eta makina ezberdinetan erabiltzen da. Adibidez, tenperaturarekin gauzei forma emateko erabiltzen
da. Material askoren forma alda daiteke: altzairua, kautxua, plastikoak, beteak beste.
Enbolo txikian: P1=F1/A1.
Enbolo handian: P2=F2/A2.
Fluidoa komunikaturik dagoenez gero, Pascalen printzipioaren arabera, bi pistonetan presio berdina
izanen da, sakonera berean daudelako. Beraz:
P1=F1/A1 = P2=F2/A2.
Beraz, prentsa hidraulikoko indar erresultantea: F2 = A2 F1/A1.
Prentsa hidraulikoaren pistoi baten azalera 12 cm2 da, eta bestearena 131,8 dm2. Frogatu 186310 Kp
egiten direla bigarrengoan, lehenengoan 162 Kp egiten badira.
112
Grabitazio-indarrarengatik likidoetan sortzen eta aldatzen diren presioak
Ontzi batean dagoen goialdeko likidoak behealdekoari eta ontziaren hormei presioa egiten die. Zergatik?
Nola neur dezakegu presio hori? Diseina ezazu esperientzia.
Likidoak beheko azalera horizontalari egiten dion indarra pisuarekin erlazionatuta dago. Grabitate-
indarrak eragiten du. Goian dagoen masari dagokion pisuak azalera batean egiten duen presioa da.
129. irudia. Presio hidrostatikoa.
Kalkula ezazu A eta B puntuetan dagoen presioa. Zenbat balio du? ΔP = PB-PA
Azalera horizontaleko puntu guztien altuera berdina denez, presioa berdina izango da. Likidoen azalera
laua da. ΔP = PB-PA = dentsitatea g Δh.
G grabitate-indarraren azelerazioa da.
Δh altuera-diferentzia da.
Materialak (likidoak) bere dentsitatea du; beraz, eragiten du.
Haldat-en aparatua
Haldat-en aparatua da Charles de Haldat du Lys fisikari frantsesak asmaturiko tresna. Honako hau
frogatzeko balio du: ontzi baten hondoaren gainean isurkari batek egiten duen presioa isurkari horren
dentsitatearen eta garaieraren araberakoa dela, eta ez ontziaren formaren araberakoa.
90 graduko angeluan bi aldiz tolesturiko hodi ireki batean, adar bat bestea baino luzeagoa da; hodi
tolestuan merkurioa jartzen da. Adar luzean forma eta neurri ezberdineko ontziak ezar daitezke, betiere
hondo berdina dutenak; urez edo beste edozein isurkariz maila bereraino betetzen dira. Hodiaren beste
adarrean, merkurioa beti altuera berera igotzen dela egiaztatzen da, ezarritako ontziaren neurria eta forma
edozein direla ere.
Pascalen upela zeri deitzen zaio? Upela zergatik apur daiteke? Likido asko behar al da?
Egurrezko upela urez betetzen da. Urez betetzen da, eta gainean hodi bat ipintzen zaio. Altuera handi
batean ura botatzen bada, upela apur daiteke. Ez du eragiten hodiaren azalerak. Pascalen printzipioan
oinarritzen da. Konprimatu ezin den likidoa ipini behar da, eta upelaren hormek deformaezinak izan behar
dute. Presioa norabide guztietan hedatzen da.
Ontzi koniko batean olioa zerbitzatzen dugu. Oinaren erradioa 3 dm-koa da, eta altuerak 5 dm ditu. 0,92-
ko dentsitatea duen olioz betetzen badugu, zein izango da presioa ontziaren hondoan. Zein izango da
indarraren balioa?
ΔP=PB-PA=rg Δh
Δ P = 50 cm 980 cms-2 0,92 g cm-3
F=AΔ P= π 32 P
Betetzen den fluidoak eragiten al du indarrik ontzi baten alboko horman? Bai, indarra eragiten du
(Pascalen printzipioa).
Ontziari zuloa egiten bazaio, zer gertatuko litzateke? Ura aterako litzateke.
Eta ur azalean objekturen bat flotatzen egongo balitz? Pisua duenez, presioa eragingo luke.
113
Zergatik iristen da ura etxeetara? Ontzi komunikatuak elkartuta dauden ontziak dira, non likidoak batetik
bestea pasa baitaitezke. Bi besoetan dagoen likidoa berdina bada, zer gertatuko litzateke? Altuera berdina
izango luke bi alboetan. Bi besoetan dagoen likidoa ezberdina bada, zer gertatuko litzateke? Altuera
ezberdinetara iritsiko litzateke. Ontzien formak ba al du eraginik? Ez.
Ura buztinezko bi geruza iragazgaitzen artean badago eta goiko geruza zulatzen badugu, zer gertatuko
litzateke albo batean altuera handiagoa izango balu? Gorantz egingo luke.
Hartu handiagoa den beste xiringa bat, eta kokatu enboloa 10 cm3 seinalatzen duen marran.
a) Xiringaren barruan dagoen presioa aurreko xiringan baino handiagoa, berdina ala txikiagoa da?
Presioa berdina da. Indarra eta azalera aldatzen dira.
b) Bultzatu enboloa, zuloa estaliz, bolumena 5 cm3 egin arte. Lehen baino gehiago, berdin ala gutxiago
bultzatu behar da? Gehiago bultzatu behar da. Konprimatu egin behar da. Nolakoa da orain presioa
aurreko laukiarekin konparatuz? Handiagoa.
Hizkuntza teknikoan erabiltzen den unitate bat da kilopondio.cm2. Arruntago esanda, presio-kiloak. Hau
da: 9,8 N . cm2. Zenbat pascal dira? 1 kilopondio = 9.8067 pascal / metro2
1 kp = 1 kgf
Nanonewton (nN) 9,806,650,000
Mikronewton (µN) 9,806,650
Milinewton (mN) 9,806.65
Newton (N) 9,81
Kilonewton (kN) 0,01
Meganewton 9,81×10-6
Giganewton (GN) 9,81×10-9
Gurpil batek duen aireak 2,8 kiloko presioa du. Kalkulatu egiten duen indarra.
1 kilopondio = 9.8066 pascal
a) Balbularen gainean, balbularen azalera 0,2 cm2 izanik. 2,8 9,8 Pa/Kp =28Pa = F/0,00002 m2
b) Gurpil osoaren paretaren gainean, horren azalera 2000 cm2 izanik.
2,8 9,8 Pa/Kp = 28 Pa = F/0,2 m2
114
NATURA ZIENTZIAK
13. gaia
PRESIO
ATMOSFERIKOA
13. GAIA. PRESIO ATMOSFERIKOA
13.1 Presio atmosferikoa
Atmosferan dagoen aireak norabide guztietan egiten die indarra gorputz guztiei. Airearen partikulak
(molekulak) etengabeko mugimenduan daude, gorputza alde guztietatik inguratzen dute, eta norabide
guztietan talkak egiten dituzte. Ikuspegi mikroskopikotik azaltzeko, partikulen talka kontzeptua
erabiltzen da. Ikuspegi makroskopikotik, presio kontzeptua erabiltzen da. Talka horien norabide guztietan
gertatzen denez, presioa norabide guztietan egiten da.
Bete ezazu edalontzi bat urez; estali paper baten bidez, eta emaiozu buelta. Papera ez da eroriko eta urak
basoan jarraituko du.
130. irudia. Urez betetako edalontzia eta erortzen ez den papera.
Presioa norabide guztietan dago; paperaren azpian, eta baita goranzko norabidean ere. Horizontalean eta
bertikalean indar guztiak adierazten dira.
Askotan, lastoarekin edaten dugu. Botila batean dagoen freskagarria hagatxoarekin edan daiteke. Ez
badugu xurgatzen ez da igotzen, eta xurgatzen badugu igo egiten da. Freskagarriak goranzko ibilbidea
hartzearen kausa aztertu behar da.
a) Nola edan dezakegu zuku bat lasto baten bidez? Zerk bultzatzen du zukua lastotik gora xurgatzea? Ez
badugu xurgatzen, ontzi komunikatuak ditugu. Altuera berdinean gaude. Xurgatzen badugu presioa
handiagoa da, eta edan egiten dugu. Hagatxotik xurgatzerakoan barnean dagoen airea kentzen dugu, eta,
beraz, barnean dagoen airearen presioa gutxiagotzen dugu. Kanpoko airearen eta barneko airearen
presioen ezberdintasunagatik igotzen da, eta edan egiten dugu.
Zer gertatuko da hodia erabiliz xurgatu eta uzten badugu? Uzten badugu, presioa berdinduko da, eta ez
dugu xurgatuko.
b) Saia zaitez edaten lastoaren bidez guztiz itxia dagoen botila batetik (tapoiak zulo bat behar du, noski,
lastoarentzat). Zer gertatuko da? Zergatik ote? Ezin da edan, freskagarria ez da igotzen. Hermetikoki
itxita egoterakoan, kanpoan atmosferan dagoen aireak ezin du eraginik sortu eta ezin dugu lortu presio-
diferentziarik. Ondorioz, ezin dugu xurgatu.
115
13.2 Torricelli
Presio atmosferikoari buruz ideia berri asko proposatu zituen. Evangelista Torricelli italiar fisikariak
1643an Pisan egin zuen esperimentuarekin hutsaren existentzia erakutsi zuen. Metro bateko luzera
inguruko beirazko hodi bat, ertz batean itxita zegoena, erabat bete zuen merkurioz, eta merkurioa zuen
upeltxo batean sartu zuen. Merkurioak hodian eta upeltxoan zuen maila-desberdintasuna neurtuz, presio
atmosferikoa neurtu zuen. Presio atmosferikoa handitzean, maila-desberdintasun hori handitu egiten zen,
eta gutxitzean txikitu. Itsasoaren mailan presio atmosferikoaren batez besteko balioa merkuriozko 76
zentimetroko zutabe batena zela neurtu zuen.
Baina ponpa horiek muga bat zuten: ezin zuten ura 10,5 metro baino gorago igo. Horixe zen arazoa;
baina, zein esplikazio ematen zen orduan? XVII. mendera arte Aristotelesen jarraitzaileek defendatzen
zuten ideia zen nagusi. Haiek, naturak «hutsari izua» diolako esplikatzen zuten ponpa horien
funtzionamendua. Ez da naturala espazioa hutsik egotea, zioten, eta, beraz, materia desplazatu egingo da
edozein hutsune betetzeko. Garai hartako fisikariek berehalako kausak bilatzen zituzten fenomenoak
esplikatzeko. Baina, nahiz onartu hutsaren beldurraren teoria, zaila da esplikatzen zergatik beldur hori gai
den ura 10,5 metroraino igotzeko, eta ez metro gehiagora. Arazoak ez zuen ebazpen errazik; izan ere,
zaila zen esperimenturik egitea horrelako ponpa batekin, 10 metroko ur-zutabea eskatzen baitu.
Evangelista Torricelli (1608-1647), Galileoren ikaslea, izan zen merkurioa erabiltzea otu zitzaiona
esperimentuak egiteko. Ura baino gutxi gorabehera 14 aldiz dentsoagoa denez, egokiagoa izan daiteke
esperimentuak gauzatzeko. Ura 10,5 metrora igotzen zuen ponpa berak merkurioa 0,76 cm-ra bakarrik
igotzen zuen. Halako hipotesia proposatu zuen Torricellik: aireak pisua dauka, eta, horri esker, presioa
egiten du Lurrazalean; presio hori da, hain zuzen, hoditik ura igoarazten duena xurgatzen denean.
Gainera, Torricelliren barometroa izenez ezagutzen den tresnan, ez da beharrezkoa ponparik merkurio-
zutabea mantentzeko (barometroa da presio atmosferikoa neurtzeko erabiltzen den tresna). Irudian ikusten
duzun bezala, barometro hori 76 cm baino luzeagoa den beirazko hodi bat da. Hodia merkurioz betetzen
da, eta hatz batez estali. Hodiari buelta eman, muturra merkurioa duen ontzi batean sartu, eta hatza kendu.
Hodian dagoen merkurioaren maila ontzian dagoen merkurioaren mailatik 76 cm-ra gelditzen da.
Hodiaren goialdean hutsa egiten da.
Torricelliren arabera, merkurio-zutabea mantentzen duena presio atmosferikoa da. Airearen presioak
merkurioaren gainazalean ekiten du, eta hori merkurio-zutabeak egiten duenaren adinakoa da. Marrazkian
ikus daitekeenez, merkurioak lortzen duen altuerak ez du zerikusirik hodiaren formarekin eta
tamainarekin.
Halere, beste aukeraren defendatzaileek zioten naturak hutsari dion izuaz ere esplika daitekeela
esperientzia hori.
Atmosferan dugun aireak indarrak eragiten dizkie bere baitan dauden gorputzei norabide guztietan:
beherantz, gorantz, alboetara, eta abar. Horrexegatik, gorputzei presioa egiten dietela esaten da. Presio
horri presio atmosferikoa deritzo.
13.3 Magdeburg-eko hemisferioak
Zer dira Magdeburg-eko hemisferioak? 1564. urtean Otto Von Guericke-k zer egin zuen 0,70 m-ko
diametroa zuten hemisferioekin eta 24 zaldiekin? Magdeburgeko hemisferioak bi esferaerdi metaliko dira,
500 litroko edukiera dutenak, hemisferikoak, bata bestearekin lotzen direnak, esfera bat eratuz. Barnetik,
makina pneumatiko baten bidez airea ateratzen da, huts bat sortuz. Magdeburgeko burgumaisua zen Otto
von Guericke izan zen hemisferio horien sortzailea.
Esperimentua egiteko, kobrezko bi hemisferio huts eraikitzea agindu zuen. Bi hemisferio horiek kontu
handiz doitu zituen, airerik sar ez zedin, eta barnetik atera zuen, beheko hemisferioaren hodiaren bidez,
hutsa egin arte. Horren ondoren, txorrota itxi zuen, eta, hemisferio bakoitza zortzi zaldik tiratutako uhal
bati lotu zion.
Zaldi horiek ez ziren hemisferioak banatzeko gai izan. Hemisferioak, berriz airez bete ondoren, oso erraz
banandu ahal izan ziren. Hemisferioetan, presio atmosferikoak baino ez du lan egiten, airea ateratzen
denez, barnean ez baitago presiorik. Hemisferioen azalera nahiko handia baldin bada, indar handia behar
da banatzen saiatzeko.
Beraz, oso famatua egin zen, 1654an, Magdeburgen (Alemania) Otto von Guerickek gauzatu zuen
esperientzia. Brontzezko bi esferaerdi huts eta handi elkartu ziren kontu handiz. Ondoren, osatutako
esferari airea kendu zitzaion huts-ponpa batez. Esferaerdi bakoitzari zortzi zaldi lotu zitzaizkion, eta
116
158 13. GAIA PRESIO ATMOSFERIKOA
aurkako norabideetan tirarazi ziren. Lan handia egin ondoren bakarrik lortu zen bi esferaerdiak banantzea,
kanpoko gainazalean eragiten zuen presio atmosferikoa gainditzea, alegia.
Berriakerabat
Berriak erabattxundituta
txunditutautzi
utzizituen
zituenbai
baihiria
hiriaeta
etabaita
baitaagintari
agintarizientifikoak
zientifikoakere.
ere.Presio
Presioatmosferikoa
atmosferikoa
dagoelaerakusten
dagoela erakustendute.
dute.
13.4Barometroa
13.4 Barometroa
Urezbetetako
Urez betetakobotila
botilaburuz
buruzbehera
beherajartzen
jartzenda,
da,eta
etaurez
urezbetetako
betetakobeste
besteontzi
ontzibatean
bateansartzen
sartzendugu.
dugu.Zer
Zer
gertatukoda?
gertatuko da?
131.irudia.
131. irudia.Urez
Urezbetetako
betetakobotila
botilaura
uraduen
duenontzian
ontziansartzen
sartzenda.
da.Ez
Ezda
daerortzen
erortzenururguztia.
guztia.
Zuzenakalaldira
Zuzenak diraesaldi
esaldihauek?
hauek?
Aireakmasa
Aireak masadu.du.Bai,
Bai,zuzena
zuzenada.
da.
Bolumenabetetzen
Bolumena betetzendu.
du.Bai,
Bai,zuzena
zuzenada.
da.
Atmosferanairea
Atmosferan aireadago.
dago.Zuzena
Zuzenada.
da.
Beteezazu
Bete ezazuxiringa
xiringabat
batairez
airezeta
etatapa
tapaezazu
ezazumuturra
muturrabehatzarekin,
behatzarekin,edo
edosar
sarezazu
ezazujostorratza
jostorratzaplastikozko
plastikozko
kortxoan.Bultza
kortxoan. Bultzaezazu
ezazuenboloa
enboloaeta
etautz
utzezazu.
ezazu.Enboloa
Enboloalibre
librebadago,
badago,atzerantz
atzerantzegiten
egitendu,
du,eta
etahasierako
hasierako
posizioraitzultzen
posiziora itzultzenda.
da.Elastikoa
Elastikoadela
delaikusten
ikustenda.
da.Ez
Ezdudueraginik
eraginikxiringaren
xiringarenorientazioak.
orientazioak.
Xiringarenbarnean
Xiringaren barneandagoen
dagoenaireak
aireakenboloa
enboloakanporantz
kanporantzbultzatzen
bultzatzendu,
du,eta
etaatmosferan
atmosferandagoen
dagoenaireak,
aireak,
berriz,enboloa
berriz, enboloabarnerantz
barnerantzbultzatzen
bultzatzendu.
du.Guk
Gukbarnerantz
barnerantzegiten
egitendugu
duguindarra.
indarra.Barnean
Barneandagoen
dagoenaireak
aireak
presiohandiagoa
presio handiagoaegiten
egitendu,
du,eta
etaenboloa
enboloakanpora
kanporabultzatzen
bultzatzendu.
du.Beraz,
Beraz,uzterakoan,
uzterakoan,enboloak
enboloakkanporantz
kanporantz
egitendu.
egiten du.Enboloa
Enboloaatera
ateraegiten
egitendadabarnean
barneandagoen
dagoenpresioa
presioakanpoan
kanpoandagoenaren
dagoenarenberdina
berdinaizan
izanarte.
arte.
Ez dada xiringaren
Ez xiringaren orientazioarekiko
orientazioarekiko menpekoa
menpekoa enboloari
enboloari gertatutakoa.
gertatutakoa. Presioak
Presioak norabide
norabide guztietara
guztietara
eragitendu.
eragiten du.
Enbolotikatzerantz
Enbolotik atzerantztiratuko
tiratukobazenu,
bazenu,uzterakoan
uzterakoanhasierako
hasierakoposiziora
posizioraitzuliko
itzulikolitzateke;
litzateke;beraz,
beraz,horren
horren
arrazoiaazalduko
arrazoia azaldukodugu.
dugu.Kanpoan
Kanpoanpresio
presioatmosferikoa
atmosferikoadugu,
dugu,eta
etabarnean
barneanpresio
presiotxikiagoa.
txikiagoa.Berdintzeko,
Berdintzeko,
enboloakhasierako
enboloak hasierakoposiziora
posizioraitzuli
itzulibehar
behardu.
du.
Ipinezazu
Ipin ezazuururpittin
pittinbat
batfreskagarri-lata
freskagarri-latahutsean;
hutsean;berotu
berotulurruna
lurrunaatera
ateraarte;
arte;ondoren,
ondoren,harharezazu
ezazupintza
pintza
batzuekin eta
batzuekin etasarsar ezazu
ezazu urez
urez betetako
betetako ontzi
ontzi batetan
batetan alderantziz.
alderantziz. Azal
Azal ezazu
ezazu gertatutakoa.
gertatutakoa. Barneko
Barneko
tenperaturaigo
tenperatura igodugu.
dugu.Gasa
Gasadilatatu
dilatatuegin
eginda,da,eta
etalatatik
latatikatera
aterada.
da.Tenperatura
Tenperaturajaisterakoan,
jaisterakoan,airearen
airearen
bolumena gutxiagotu egiten da. Ondorioz, lata deformatu egiten da (bere bolumena
bolumena gutxiagotu egiten da. Ondorioz, lata deformatu egiten da (bere bolumena txikiagotzen da). txikiagotzen da).Ur
Ur
freskoaduen
freskoa duenontzian
ontzianlata
lataalderantziz
alderantzizsartzerakoan,
sartzerakoan,aireak
aireakezin
ezindudusartu
sartuetaetabarnean
barneandagoen
dagoenlurruna
lurruna
kondentsatuegiten
kondentsatu egitenda.
da.Atmosferan
Atmosferandagoen
dagoenaireak
aireakindarra
indarraegiten
egitendu,
du,eta
etalata
latazimurtu
zimurtuegiten
egitendu.
du.
Har ezazu plastikozko botila eta atera ezazu huts-ponparekin barnean duen airea.
117
116
Har ezazu plastikozko botila eta atera ezazu huts-ponparekin barnean duen airea.
Zer gertatzen da? Botila malgua denez, kizkurtu egiten da (barneko airea kenduz gero, presioa
gutxiagotzen da).
Nola azal dezakegu? Presio atmosferikoa handiagoa da, eta kizkurtu egiten du botila. Airea
ateratzerakoan presioa gutxiagotzen da; beraz, barnean dagoen aireak indar gutxiago egiten du
kanporantz. Kanpoko aireak egiten duen indarra handiagoa denez, botila zimurtu eta deformatu egiten da.
Har ezazu puxika bat eta puztu ezazu partzialki. Aireak ihes egin ez dezan, itxi ezazu eta ipin ezazu ontzi
baten barnean. Huts-ponparen laguntzaz, atera ezazu ontziaren barnean dagoen airea. Puxikari zer
gertatuko zaion azalduko dugu. Barnean dagoen aireak indarra egiten du barnetik kanporantz. Ontzian
dagoen airea (puxikatik kanpo) ateratzerakoan, indar gutxiago egiten du. Ondorioz, puxika puztu egingo
da, puxikaren barnean dagoen airea kanpoan dagoen indarra baino handiagoa baita. Barnean dagoen
indarrak puxika deformatu egiten du, eta puxika puztu egiten dela behatzen dugu. Barneko aireak eta
kanpoko aireak egiten duten indarren aldaketak kausatzen ditu puxikaren forma-aldaketak.
13.5 Atmosfera
Presio atmosferikoak ez du balio finko eta aldaezinik. Leku batetik bestera eta egun batetik bestera alda
daiteke. Erreferentzia gisa, atmosfera izena duen unitatea erabiltzen da.
1 atmosfera (1 atm) = 1013125 N/m2 (Pa)
35. taula. Altueraren eta presioaren balioak

Altuera (metroak) Presioa (atm)
0 1,000
250 0,971
500 0,943
1.000 0,887
2.000 0,785
3.000 0,692
4.000 0,608
5.000 0,533
10.000 0,260
20.000 0,055
30.000 0,012
Itsas mailatik gora eginez, gutxitu egiten da presio atmosferikoa. Logikoa dirudi, zeren eta zenbat eta
altuago egon aire gutxiago baitugu gainean, eta, beraz, aire horrek presio txikiagoa egingo du.
Aldameneko taulan dituzu presio atmosferikoaren balio desberdinak altuera desberdinetan. 5 km gorantz
egiten badugu, presioa, gutxi gorabehera, erdiraino jaisten da.
Horregatik, altuera handitan arnasketa zaildu egiten da, eta, askotan, oxigenoa hartu behar izaten da.
Altimetroak itsas mailarekiko altuera neurtzeko erabiltzen dira. Berez presioa neurtzen dute, eta, ondoren,
altuera kalkulatu.
Zergatik nabaritzen dugu «burrunba» antzeko zerbait belarrietan mendi batetik azkar jaisterakoan? Presio
atmosferikoa aldatzen delako gertatzen da hori.
Presio atmosferikoaren ideia XVII. mendean agertu zen. Orduan oso ezagunak ziren putzuetatik ura
ateratzeko erabiltzen ziren ponpa xurgatzaileak. Ponpa xurgatzaileak xiringa baten antzera funtzionatzen
du; enbolotik tiratzerakoan ura igotzen da.
Atmosferaren lodiera 600 kilometrokoa da, gas kantitate gehiena lehen hamar kilometroetan egon arren.
Atmosferan lau gune bereizten dira. Geruza bakoitzean propietate ezberdinak ditugu.
Altura handitzearekin batera, tenperatura eta dentsitatea asko gutxiagotzen dira. Troposferan lainoak,
bizitza, hegazkinak eta inguruan dagoena aurkitzen dugu. Lurrazaletik 11 km-ra doa.
Estratosfera Lurrazaletik 11 km-ko eta 50 km-ko altueran dago; ez dago lainorik, ez ekaitzik, ezta hautsik
ere. Gainera, hain garrantzitsua den ozono-geruza dago bertan, Eguzkiaren erradiazio ultramoreak
xurgatzen dituena. Horrek tenperatura igoarazten du.
Ionosfera Lurrazaletik 50 km-ra hasi eta 80 km-ra doa.
Termosfera Lurrazaletik 80 km-ra hasi eta 600 km-ra doa. Batez besteko dentsitatea oso txikia da, eta
ioiak oso ugariak dira. Aurreko geruzekiko ikaragarrizko igoera du tenperaturak, 600 km-ko altueran
2.000 ºC izan arte. Aurora borealak, espazio-transbordadoreak eta abar aurki ditzakegu, besteak beste.
Entrenatu gabeko pertsona bat 5.000 m-ko altuera duen mendi batera igotzen da, eta arnasa hartzeko
zailtasunak ditu. Oxigeno (aire) gutxi dago. Zainetan kalteak eragin diezazkioke. Presio atmosferikoa
txikiagoa denez, apurtu egin daitezke. Odolaren presioa handiagoa denez, zainak apurtu egin daitezke.
118
5.000 m-tan dentsitatea asko gutxiagotu da, bolumen-unitatean aire gutxiago baitago, eta, beraz, arnas
hartze bakoitzean oxigeno gutxiago hartzen dugu. Bestalde, zainen barneko presioaren eta kanpo-
hartze bakoitzean oxigeno gutxiago hartzen dugu. Bestalde, zainen barneko presioaren eta kanpo-
presioaren arteko ezberdintasuna asko handiagotzen da, eta zainen barneko indarrek (hormen aurka egiten
presioaren arteko ezberdintasuna asko handiagotzen da, eta zainen barneko indarrek (hormen aurka egiten
direnak) zainak apur ditzakete.
direnak) zainak apur ditzakete.
132. irudia. Atmosferan bereizten diren geruzak.

132. irudia. Atmosferan bereizten diren geruzak.
36. taula. Altuera, presioa, dentsitatea eta tenperatura.
36. taula. Altuera, presioa, dentsitatea eta tenperatura.
3
H altuera (m) P presioa (atm) dentsitatea (kg/m ) T (ºC)
H altuera (m) P presioa (atm) dentsitatea (kg/m ) T (ºC)
0 1,00 1,22 15
0 1,00 1,22 15
250 0,97 1,20 13
250 0,97 1,20 13
500 0,94 1,17 12
500 0,94 1,17 12
1000 0,89 1,11 8
1000 0,89 1,11 8
2000 0,79 1,00 2
2000 0,79 1,00 2
3000 0,69 0,91 –4
3000 0,69 0,91 –4
4000 0,61 0,82 –11
4000 0,61 0,82 –11
5000 0,53 0,74 –18
5000 0,53 0,74 –18
10000 0,26 0,41 –50
10000 0,26 0,41 –50
20000 0,06 0,088 –56
20000 0,06 0,088 –56
30000 0,01 0,018 –46
30000 0,01 0,018 –46
Presio atmosferikoa 1024 milibar direla adierazten digu barometroak.
119
NATURA ZIENTZIAK LEHEN MAILAKO IKASGELAN II 118 161
Presio atmosferikoa 1024 milibar direla adierazten digu barometroak.
Zenbat atmosfera dira? Zenbat mm merkurio dira? Zenbat pascal dira?
Zer gertatuko litzateke bat-batean deskonpresioa gertatuko balitz? Hegazkinaren fuselajea apurtzen
denean eta presioa asko jaisten denean, zer gertatzen da?
Bi urrats bereiz daitezke:
• Lehenengoan, airea azkar aterako da presioa txikiagoa den gunera (kanpora), objektuak eta
gorputzak eramanez.
• Bigarrenean, gelditutako pertsonen artean arnasketa-arazoak lituzketen pertsonek arnasa
hartzeko arazoak izango lituzkete. Halaber, giza gorputzaren barnean eta kanpoan dagoen presio
ezberdintasunarengatik enboliak (zainen leherketa), hemorragiak, eta abar gerta daitezke.
Pascal izan zen, 1648. urtean, Torricelliren hipotesia egiaztatu zuena. Presio atmosferikoa gainean dugun
airearen pisuaren eragina bada, bere balioa txikiagoa izango da mendi baten goialdean behean baino.
Pascalen koinatu batek gauzatu zuen esperimentua, Puy de Dome mendian hain zuzen; baita egiaztatu ere
barometroaren merkurioa jaitsi egiten zela mendian gora joan heinean. Askorentzat zaila da atmosferak
halako presiorik egiten duenik onartzea.
Galdera asko plantea daitezke:

• Presio atmosferikoa nola neurtzen da? Zer adierazten digu?
• Atmosferan dagoen aireari aplika al diezaiokegu Arkimedesen printzipioa? Ba al dago
bultzadarik?
• Zer dio Boyleren legeak? Konpresibilitatea adierazten al digu?
• Zer da Bernouillik dioena eta zer azaltzen digu?
• Zer dira makina pneumatikoak, eta nola funtzionatzen dute? Pistoizko makina pneumatikoek
nola funtzionatzen dute? Birakariek nola funtzionatzen dute?
• Zer dira ponpa hidraulikoak? Zertarako balio dute eta zertan oinarritzen dira? Zein motatakoak
dira?
• Azaldu pipeten funtzionamendua eta adieraz itzazu gertatzen denaren zergatiak.
• Zein da bentosen funtzionamendua?
• Lehen, barometroak merkuriozkoak egiten ziren. Zergatik?
• Ponpak zulotxoa duenean, ez du funtzionatzen. Zergatik?
• Bi beirazko edo plastikozko xafla elkartzen dira, baina ondoren oso zaila da banantzea.
Zergatik?
Zer da ludioia, eta nola funtzionatzen du? Airearen konprimagarritasuna erakusten du. Ontzi bat urez
betetzen dugu. Bere barnean airez betetako ontzi txiki bat dago. Ontzi handian presioa egiten denean,
barnean dagoen urak ontzi txikian dagoen aireari presioa egiten dio; airea konprimagarria denez, ura
sartzen da. Urez betetzen da, eta hondoratu egiten da (dentsitate handiagoa du).
Nola funtzionatzen du Galileoren termometroak?

Galileo Galileik 1593. urtean asmatu zuen termometro hau, Italian. Likidoen dentsitatea tenperaturaren
arabera aldatuz joaten dela da bere oinarria. Zilindro batean bolak daude. Zilindroan dagoen likidoaren
dentsitatea tenperaturarekin aldatu egiten da. Ondorioz, bola bakoitzaren flotagarritasuna aldatu egiten da.
120
Zer dio Bernoulli-ren printzipioak? Bernoulliren printzipioak korronte-lerro batean zehar doan fluido
baten portaera deskribatzen du. Herbeherear fisikariak Hydrodynamica (1738) idazlanean azaldu zuen
hori, eta zirkuitu itxi batean barna doan fluido ideal (alegia, bizkositate edo marruskadurarik gabe) baten
energia konstantea dela adierazten du ibilbide osoan zehar.
Energiaren kontserbazioaren printzipiotik edo Newtonen 2. legetik ondoriozta daiteke hori. Fluxua
konstantea denean, energia mota guztien batura konstantea da lerro-fluxuan. Konstantea da = energia
zinetikoa + energia potentziala + barne-energia. Ondorioz:
- Fluidoaren abiadura handitzerakoan (handiagotu egiten da energia zinetikoa), energia
potentzialaren eta barne-energiaren batura gutxiagotu egiten da.
- Ontzi batetik fluidoa ateratzerakoan, energia mota guztien batura berdina da.
Fluidoa aurrera badoa, atzean presioa handiagoa da, eta aurrean txikiagoa; hau da, azeleratu egiten da.
Presioa baxuagoa bada abiadura handiagoa da, eta alderantziz.
121
NATURA ZIENTZIAK
14. gaia
ENERGIA.
ENERGIA ZINETIKOA
ETA POTENTZIALA.
ENERGIAREN
TRANSFERENTZIA
ETA KONTSERBAZIOA.
14. GAIA. ENERGIA. ENERGIA ZINETIKOA ETA POTENTZIALA. ENERGIAREN
TRANSFERENTZIA ETA KONTSERBAZIOA
14.1 Zer da energia?
Magnitudea da eskalarra, gorputzen gain edo sistema materialean aldaketak sortzeko (beren gorputzean
edo beste gorputzetan) gaitasuna; aldaketa horren propietatea edo ezaugarria neurtzen duen magnitudea
da.
Unitateak ⇒ joule (J).
• Kaloria (cal) ⇒ 1 cal = 4,18 J; kilowatt-orduko (kWh) ⇒ 1kWh = 3,6 · 106 J.
14.2 Energia motak
Bi energia mota al ditugu?
Alde batetik, energia zinetikoa dugu: energia zinetikoa (EZ). Abiadurarekin erlazionatuta dago.
Mugimendua dutelako EZ =1/2 m·v2.
Errotaziozkoa ere badago. Errotaziozko energia zinetikoa da. Ez =1/2Iω2.
Guztira, Ezinetikoa = 1/2 m·v2 + 1/2Iω2.
Bestalde, energia potentziala dugu. Horrek, ezberdintasuna dagoela eta, gaitasuna du zerbait egiteko.
Kausa ezberdinak egon daitezke:
• Altuera-diferentzia. Energia potentzial grabitatorioa. Grabitazio-eremuan egoteagatik.
• EP = m⋅ g ⋅ h
• Energia potentzial elastikoa. Deformatzerakoan (malgukia) duten energia da: EE = 1/2 k·x2.
• Energia termikoa. Barne-energiarekin lotuta dago, partikulen agitazioarekin lotuta baitago.
• Energia potentzial kimikoa. Atomoen loturekin erlazionatutakoa. Atomoen arteko loturak
aldatzeko joera dago, eta horrek gaitasuna ematen digu. Aldaketa kimikoetan gertatzen da.
• Energia potentzial nuklearra. Atomoen nukleoak apurtzerakoan.
• Erradiazio elektromagnetikoarekin lotutako energia potentziala. Uhin elektromagnetikoekin
hedatzen dena: eguzki-energia, X izpiak, mikrouhinak.
• Soinu-energia.
• Argi-energia.
• Energia elektrikoa. Potentzial elektrikoa. Kargatutako gorputzak mugitzerakoan.
• Energia potentzial magnetikoa.
• Besteak.
Ondorengo sistema materialek ba al dute energiarik? Zergatik diozu energia dutela? Zer motatako energia
dute? Kasuak hauek dira: sagarra, neska, gasolina, Eguzkia, kamioia, pila, urtegia.
Sagarra elikagaia da. Energia ematen digu. Pertsonok elikatzen gara, eta jarduerak egiteko gaitasuna
dugu.
Neska: pertsona batek jarduerak egiteko gaitasuna du; energia behar du; orduan, energia izango du.
Gasolina: energia potentzial kimikoa; erre egiten da, eta errekuntzari esker energia lortzen dugu.
Eguzkia: Eguzkitik erradiaziozko energia iristen zaigu; atmosferaren dinamika, fotosintesia eta beste
jarduera askotan parte hartzen du erradiaziozko energiak; gaitasun itzela du.
Kamioia: mugitu daiteke edo altuera batean egon daiteke; energia zinetikoa eta energia potentziala izan
ditzake.
Pila: energia kimikoa du; korronte elektrikoa lortzen dugu harekin.
Urtegia: energia potentziala du; energia zinetiko (mugimendu) bihur daiteke, eta turbinaren errotazio-
mugimenduan errotaziozko energia zinetikoa dugu.
Goazen energia zer den azaltzera. Saia zaitez energiaren definizio bat ematen. Aldaketa gertatzeko
gaitasuna adierazten digun zenbakia da. Energia da gorputzek eta sistema materialek duten propietatea.
Propietate horrek adierazten digu gorputzek eta sistemek berengan edo beste sistema edo gorputzengan
aldaketak sortzeko duten ahalmena.
Aipatu ezagutzen dituzun energia neurtzeko unitateak.

Sistema Internazionalean, energiaren unitatea joulea da (J). Beste unitate bat kaloria da (cal). 1 cal= 4,18 J.
Askotan erabiltzen den beste bat kilowatt-ordu da (kwh). 1 kwh=3600000 J.
122
Mugitzen ari den auto batek ba al du energiarik? Noiz du energia gehiago, abiadura 20 km/h denean, ala
60 km/h denean? Bai, energia du. Abiadura 60 km/h denean. Abiadura handiagoak energia zinetiko
handiagoa suposatzen du. Auto bat eta kamioi bat ditugu abiadura berdinez higitzen; zeinek du energia
gehiago? Zergatik?
Ezagutzen al duzu espresiorik mugitzen ari den gorputz baten energia adierazteko? Nola esaten zaio
energia mota horri? Kamioiak masa handiagoa duenez, energia handiagoa du.
Energia zinetikoa: mugimenduari dagokiona + errotazioari dagokion energia zinetikoa.
Ezinetikoa = 1/2 m·v2 + 1/2Iω2
Lurretik 5 m-ra dagoen gorputz batek ba al du energiarik? Zeren araberakoa da duen energia? Altuera al
da kontuan hartu beharrekoa bakarrik? Emaiozu izen bat energia mota horri. Bai, altueraren arabera
energia gehiago ala gutxiago izan dezake.
Altuera eta masa aldagaiek eragiten dute. Hondartzara jauzi bat egiterakoan, altuerak eragiten du, eta
masak ere eragiten du. Altuera handiagotik jauzia egiten badugu edo gure masa handiagoa bada, gure
oinak zulo sakonagoa egiten du.
EPgrabitatorioa = m⋅ g ⋅ h
Gasolinak ba al du energiarik? Zergatik? Bai, energia potentzial kimikoa. Litro bat erretzerakoan, 34,78
megajoule (MJ) lortzen ditugu.
14.3 Barne-energia
Gorputzak partikulez osatuta daude. Barne-energia dutela adierazten dugu. Barne-energiak zerikusia du
gorputzen egiturarekin (maila mikroskopikoan ditugun partikulekin), tenperaturarekin (partikulen
abiadurarekin) eta masarekin (partikulen masa). Azken finean, energia guztiak bi motatakoak direla jo
daiteke:
Barne-energia zinetikoa: mugitzen diren partikulak dituzte gorputzek.
Barne-energia potentziala: gorputzek duten posizioaren, karga elektrikoaren edo beste ezaugarri baten
ezberdintasunaren araberakoa.
Energia potentzialak izen desberdinak hartzen ditu elkarturik dauden indarren arabera: grabitatorioa,
elektrikoa, nuklearra. Dena den, interesgarria izaten da barne-energia ere kontuan hartzea, nahiz eta jakin
barne-energia esaten dugunean potentziala (egitura, konposizioa) eta zinetikoa (tenperaturak partikulen
mugimenduarekin du zerikusia) ari garela kontuan hartzen.
a) Zuzena al da esatea petrolioa gastatu egiten dela? Eta energia gastatzen dela? Okerra da. Ez da
gastatzen.
b) Zuzena al da esatea pastel bat jaten dugunean energia jaten ari garela? Bai, energia eraldatu egiten da.
Gure zeluletara iristen da. Pastela gure barnean dagoenean, energia gehiago dugu.
a) Burdina zati batek 8000 °C-an, 200 °C-an baino energia gehiago al du? Tenperatura handiagoa bada
energia handiagoa da. Barne-energia handiagoa da. Partikulen mugimendua azkarragoa da.
b) Zeinek du energia gehiago, 1 kg ur likidok ala 1 kg izotzek, biak 0 °C-an daudela? 1 kg ur likidok
energia gehiago du. Izotz izatera pasatzeko, energia askatu edo komunikatu egin behar du.
c) Zeinek du energia gehiago, 1 kg gasolinak ala l kg urek? Gasolinak energia gehiago du, erretzerakoan
energia gehiago askatzen baita. Gasolinak energia kimiko gehiago du.
Sistemetan aldaketak gertatzen dira; hau da, prozesuak gertatzen dira. Eraldaketak ditugu, eta hasierako
eta amaierako egoerekin elkarturik daude energia motak. 37. taulan dugu adibide bat. «Futbolari batek
ostikada bat eman dio baloiari».
123
14. GAIA ENERGIA.
168 ENERGIA ZINETIKOA ETA POTENTZIALA. ENERGIAREN TRANSFERENTZIA ETA KONTSERBAZIOA
37. taula. Hasierako eta bukaerako egoera (I)
HASIERAKO EGOERA BUKAERAKO EGOERA
Sistemen deskripzioa Sistemen deskripzioa
Futbolaria ez dago nekatuta, eta pilota geldirik dago. Futbolaria zertxobait nekatuago dago, eta pilota mugitzen
ari da.
Deskripzio energetikoa. Deskripzio energetikoa.
Futbolariak barne-energia du, eta pilotak ez du energia Futbolariak barne-energia gutxiago du, eta pilotak energia
zinetikorik. zinetikoa du.
Txirrindulari batek aldapa bat igotzen du.
38. taula. Hasierako eta bukaerako egoera (II)

Txirrindularia mugitu egiten da. Txirrindulariak aldapa igotzen du.
Deskripzio energetikoa Deskripzio energetikoa
Txirrindulariak aurretik energia zinetikoa du. Txirrindulariak ondoren energia potentziala du.
Izotz puska bat urtu egiten da ontzi batean.
39. taula. Hasierako eta bukaerako egoera (III)

Izotza Urtu egiten da, eta likido bihurtzen da.
Barne-energia du. Energia xurgatzen du, eta barne-energia gehiago du.
Pertsona batek ura ateratzen du putzu batetik.
40. taula. Hasierako eta bukaerako egoera (IV)

Ura behean dago. Gu nekatzen gara, eta ura goian dago.
Guk energia dugu. Urak energia potentziala du, eta guk energia gutxiago dugu.
124
Portzelanazko plater bat apal batetik erortzen da lurrera (justu, lurra ukitu baino lehen)
41. taula. Hasierako eta bukaerako egoera (V)

Platera apalean dago (altuera batean). Platera erortzen da. Lurra ukitu baino lehen abiadura du, eta ezin
izan diogu heldu.
Deskripzio energetikoa. Deskripzio energetikoa
Platerak energia potentziala du. Platera erortzen da, eta energia zinetikoa du.
Aztertu platerari lurraren kontra jotzen duenean gertatzen zaiona.
42. taula. Hasierako eta bukaerako egoera (VI)

Platerak abiadura du lurrarekin talka egin aurretik. Apurtu egiten da.
Energia zinetikoa du. Barne-energia gehiago du.
Har ezazu honako sistema hau: urtegia, turbina, dinamoa eta etxean dugun lanpara bat. Egin ezazu, lehen
egin duzunaren antzera, etxean argia agertu arte gertatutako prozesu guztiaren deskripzioa.
Eguzkiak ura lurruntzen du. Bizidunek transpirazioa egiten dute → Euria egiten du → Urtegian dago ura
(energia potentziala) → Ura jaisten da. Energia zinetikoa du. → Turbinan errotaziozko energia zinetiko
bihurtzen da → Dinamoak biratzerakoan, energia elektrikoa lortzen da → Lanparak energia elektrikoa
argi-energia bihurtzen du.
14.4 Energiaren degradazioa
Energia eraldatzen den hainbat prozesu ikusi dituzu. Orain agertzen zaigun galdera hauxe da: baliokideak
al dira energia mota guztiak?
Printzipioz, ezetz esan behar dugu. Mota batzuek besteek baino aldaketa gehiago egiteko balio dute.
Esaterako, energia elektrikoa prozesu askotan erabil dezakegu, eta ur beroaren barne-energia gutxi
batzuetan besterik ez. Energia elektrikoak ur beroaren barne-energiak baino «kalitate» hobea duela esan
dezakegu.
Orokorrean, energia erabiltzen dugunean, energia kantitate berbera dugu prozesua bukatzerakoan, baina
kalitate baxuagokoa. Energia degradatu egin dela esaten da. Hizkuntza arruntean «gastatu» edo
«kontsumitu» esaten bada ere, hori ez da horrela. Energia kantitate berbera dugu, baina orain ez da hain
erabilgarria.
a) Baso bat esne bero dugu. Mahai gainean utziz, handik pixka batera esnearen tenperatura jaitsi egiten
da. Zer gertatu da esneak zuen barne-energiarekin? Desagertu egin al da? Barne-energia transferitu egin
da.
b) Biraka ari den ziba bat gelditu egin da. Desagertu egin al da zibaren energia? Eraldatu egin da.
Errotaziozko energia zinetikoa energia termiko bilakatu da.
14.5 Energiaren kontserbazioa
Esan dugun bezala, energiaren transformazio guztietan agertzeko era aldatu egiten da. Energia eraldatu
egiten dela esaten dugu. Baina guztira dagoen energia kantitatea mantendu egiten da. Energia kontserbatu
egiten da.
125
14. GAIA ENERGIA.
Batzuetan, badirudi energiaren kontserbazioaren printzipioa ez dela betetzen. Kasu batzuk aztertuko
ditugu.
a) Gari-zelai bat erein dugu. Uztan, ereindako hazia baino gari gehiago jaso da. Handitu egin al da
energia? Ez, Eguzkiaren energia eraldatu da. Fotosintesia gerta dadin, beharrezkoa da Eguzkiaren energia
elektromagnetikoa.
b) Euria egin du, eta urtegi bat bete egin da. Urak, orain, energia potentziala du. Handitu egin al da
energia? Eguzkiak lurruna eratzea eragin du.
c) Eragingailu baten bidez, dinamo baten errotorea birarazi dugu. Energia elektrikoa agertzen da. Handitu
egin al da energia? Ez. Gizakiaren energia eraldatu da. Zinetikoa lehendabizi, eta energia elektrikoa eta
argi-energia ondoren.
Lurretik 15 m-ra dagoen teilatu batetik, 2 kg dituen teila bat askatzen dugu. Adierazi teilak dituen energia
motak.
a) Erorketa hasten den unean. Ep = mgh = 15 m * 2 kg * 9,8 m/s2 = 294J
b) Lurretik 10 m-ra dagoenean. E = Ep+Ez = 294 J = 10 m * 2 kg * 9,8 m/s2 + 1/2 * 2 kg*v2 = 196+v2 =
294 J.
v2=98 v=10m/s
c) Juxtu lurrera iristen denean. E = 294 J kontserbatu egiten da 294=1/2*2 kg*v2
v=17,1m/s
d) Kalkulatu lurrera iristen denean teilak duen abiadura. v=17,1m/s.
14.6 Energiaren transferentzia

Energia termikoaren kasuan, energia transferitu egiten da, tenperatura altuagoa duenetik baxuagoa
duenera. Kasu batekin aztertuko dugu. Suposa dezagun 200 °C tenperatura duen burdina zati bat ontzi
batean 10 °C-an dagoen uretara sartzen dugula. Zer da, zure ustez, gertatuko dena? Nolakoak izango dira
uraren eta burdinaren tenperaturak azkenean? Eman azalpen bat energia hitza erabiliz. 200 °C-koak beroa
emango dio 10 °C-koari, eta horrek xurgatu egingo du energia termikoa. Energia termikoa transferitu
egiten da. Burdinaren masa * Burdinaren bero-ahalmena (Tamaieran-200) = uraren masa * Uraren bero
ahalmena * (Tamaieran-20)
Hoztu eta berotu terminoak aztertu behar ditugu. Zeren arabera egongo da substantzia bat «berotzeko»
behar den beroa? Sistema batek ldatzen duen beroa t1 tenperaturatik t2 tenperaturara pasatzen denean,
horrek tenperatura-aldaketarekin, masarekin eta sistema osatzen duen substantziaren izaerarekin zerikusia
du. Sistemaren izaera hori konstante baten bidez adierazten da: bero espezifikoa (be).
Q = m be (t2 - t1)
Bero espezifikoa: substantzia baten 1 g-ren tenperatura 1°C aldatzeko behar den energia da.
Kaloria (cal): 1 g uraren tenperatura 1°C igotzeko behar den beroa da.
1 kg ur eta 1 kg alkohol berotu nahi ditugu, biak hasierako tenperatura beretik azken tenperatura
berberera. Zein kasutan beharko dugu energia gehiago? Zergatik? Bero-ahalmenak jakin behar ditugu.
Bero-ahalmenak adierazten digu gramo batek gradu bat igotzeko xurgatzen duen energia.
Ura: 4,18 J/cal°C
Alkohola: 2,44 J/cal°C
Energia kantitate berbera emanda, zeinek igoko du gehiago bere tenperatura, 1 kg urek ala 1 kg burdinak?
Zergatik? Burdina 450 J/cal°C
Urak gehiago igoko du, bere bero-ahalmena handiagoa baita.
14.7 Lana eta energia
Zer da zuretzat lana? Hizkuntza arruntean askotan erabiltzen da lana hitza. Eman adibide batzuk. Esanahi
berarekin erabiltzen al da zientzian? Eman lanaren definizio zientifikoa. Lana eta beroa ez dira energia
motak. Gorputzek eta sistema materialek energia zinetikoa edo potentziala izan dezakete.
Gorputzek eta sistemek barne-energia dute. Baina ez dute ez lanik ez berorik.
Sistemen artean transferitzen den energia neurtzeko erabiltzen diren magnitudeak dira lana eta beroa.
Sistema batek beste bati transferitzen dion energia. Tenperatura-diferentziagatik ematen den
transferentziari beroa esaten zaio. Sistemen artean aplikazio-puntua desplazatzen duten indarrak
daudenean gertatzen bada, transferentzia-lana esaten zaio.
126

Magnitudea da; mekanikoki transferitzen den energia neurtzen du desplazamendua eragiten duen
indarrarengatik.
• F konstantea matematikoki W = F · Δx · cosα
• Energiaren unitateak.
1J=1N·1m
Desplazamendurik ez badago, ez dago lanik. Geldirik badago, lanik ez.
Arrastaka desplazatzen da. Lana dago desplazamendua baitago, eta marruskadura gainditzeko lana egin
behar baita.
Zenbakia da, hau da, eskalarra:

• Positiboa: angelua: 0º eta 90º; indarrak desplazamendua sortzen du, energia handitzen da ⇒
auto baten motorra, adibidez.
• Zero: indarra eta desplazamendua perpendikularrak dira (α = 90º) ⇒ adibidez, motxilaren
pisua.
• Negatiboa: indarraren eta desplazamenduaren angelua 90º eta 180º artean; indarra
desplazamenduaren aurka doa, xahutu egiten da, eta energia mekanikoa gutxiagotzen da ⇒
adibidez, marruskadura.
WMAR = F MAR· Δx · cos 180º = - FMAR· Δx
a) Gizon batek 50 kg-ko patata zaku bat igotzen du Lurretik 2 m-ko altuerara. Azal itzazu gertatu diren
energia-transferentziak.
b) Zein da zakua jasotzeko behar den indar minimoa? Kalkulatu zakua jaso duen indarrak egin duen lana.
Energia sistema baten ezaugarria da, transformatzeko eta egoera berri batera iristeko gaitasuna adierazten
diguna.
Transformazioak eta transferentziak ulertu behar ditugu. Transferitu egiten da, eta transformazioak
eragiten ditu.
Objektuetan eta bizidunengan dago. Espaziotik ere iristen da.

Bere eragina detektatzen dugu aldaketak gertatzen direnean, hau da, zerbait gertatzen denean.
Energia zinetikoaren eta potentzialaren baturari energia mekanikoa deritzo.
E mekanikoa= E zinetikoa + E potentziala
Energia potentzial elastikoa. Indar elastikoaren lana energia potentzial elastikoa da:
Malgukiek elastikotasuna dute. Posizio normala dute. Horretatik kanpo energia potentziala gordetzen
dute, eta indarrak eragiten dituzte.
Indar elastikoa horrela kalkulatzen da: F = - k ΔX.
ΔX = posizio normaletik egindako desplazamendua.
k = malgukiaren elastikotasun konstantea.
F = indar elastikoa.
Eraldatzen den energia:

Handitzen den energia = gutxiagotzen den energia
Indar mekanikoaren kontserbazioa eragiten duten indarrak. Eragiten ez duten beste lanak.
Energia mekanikoa kontserbatzen bada, indarrak kontserbakorrak dira. Adibidez, grabitazio-indarrak.
Energia mekanikoa kontserbatzen ez bada, orduan, gutxienez kontserbakorra ez den indar bat dago.
Kasu honetan, energia mekanikoaren aldaketa indar ez-kontserbakorrek egiten duten lanaren berdina da.
Adibidez, marruskadura.
127
14. GAIA ENERGIA.
14.8 Potentzia
Energiaren eraldaketaz gain, garrantzitsua da potentzia kontzeptua.

Potentzia: lana/denbora = indarra Espazioa/denbora = indarra * abiadura
Potentzia (ZP)
Igogailua 8
Motoa 10
Garabia 5-20
Autoa 80-150
Txalupa 3-200
Hondeamakina 150-300
Kamioia 400
Hegazkin txikia 1000
Petrolio-ontzia 30000-50000
Airbusa 380.100.000
Egindako lanaren eta denboraren arteko erlazioa

Unitatea (W). 1J/1s
• Besteak kilowatt (kW) ⇒ 1 kW = 1000 W; megawatt (MW) ⇒ 1 MW = 106 W; zaldi-
potentzia (ZP) ⇒ 1 CV = 735 W.
• Potentzia eta abiadura.
• Unitatea watt, 1 W = 1 J/s da.
• Ingalaterran zaldi-potentzia erabiltzen da.
1 hp = 746 W
Beste unitatea, elektrizitatean erabiltzen dena, kilowatt-ordukoa da.
1 kWh = 3.6 106 J
30 m-ko garabiak 500 kg adreilu altxatzen ditu, eta, ondoren, 10 m mugitzen ditu horizontalki. Kalkula
ezazu mugimendu bakoitzean egiten duen lana:
a) P = m g = 500 kg · 9,8 m s–2 = 4 900 NW = F h = 4 900 N· 30 m = 1,47 · 105 J
b) W = F Δx = 500 kg·9,8 m s–2 · 10 m · = 0
4,50 kg-ko masa duen gorputz bati indarra eragiten zaio horizontalki, eta 5,0 m s–1-eko abiadura lortzen
du. 15,0 m egiten baditu, zenbatekoa da egindako lana? Kalkula ezazu marruskadura-indarren lana.
Datuak: marrusk. = 0,300. S: W = 198 J; W marruskadura = –198 J.
Abiadura konstantea denez, marruskadurak norabide berdina eta kontrako norantza ditu.
Fr = marruska m g = 0,30 ·4,5 kg ·9,8 m s–2 = 13,2 N
Lana: W = F Δx= 13,2 N ·15 m = 198 J
Marruskadura lana da. W marruskadura = -198 J Berdina, baina negatiboa.
1,12 t-ko autoa horizontalki higitzen da 1,50 m s–2 azelerazioarekin. Marruskadura-indarra 220 N da. 400
m egiten baditu, zein da motorrak egiten duen lana?
Fmotorra – Fmarruskadura = ma
F = ma + Fmarr = (1,12 · 103 kg · 1,50 m s–2) + 220 N = 1,9 · 103 W = F Δx = 1,9 · 103 N · 400 m = 7,6 ·
105 J
Adierazpen grafikoak indarra adierazten du. a) Adierazi zati bakoitzean egindako lana. b) Kalkulatu lan
osoa.
128
35
30
F (N) 25
20
15
10
5
0
0 10 20 30 40 50
x (m)
133. irudia. Mugimendua adierazteko irudia.
a) OA1/2 10 m· 20 N 100 J
b) AB = 20 N · 30 m = 600 JW
c) BC = 0
Osoa: WGUZTIA = 100 J + 600 J = 700 J
2,5 m s–1eko abiadurarekin igotzeko, 3 ZP behar dira. Kalkula ezazu pisua:

P = F v = 3 ZP · 735,5 W/ZP/2,5 m s = 883 N = 90 Kp.
3,8 kg-ko gorputza 30º-ko plano okertutik jaisten da. Abiadura konstantea da. Kalkula itzazu lana eta
potentzia.
Abiadura konstantea denez, lana eta potentzia 0 dira.
520 kg ditu igogailuak, eta 70 kg-ko lau pertsona eramaten ditu. 24 m-ra igotzen da 40 s-an. Kalkula
ezazu:
a) Lana. b) Potentzia.
Masa totala da 520 kg + 4 · 70 kg = 800 kg

Abiadura konstantea denez, indarra F = P = m g = 800 kg · 9,8 m s–2 = 7 840 N
Lana W = F h = 7 840 N · 24 m = 1,9 · 105 J
Potentzia
1,9 105 /40s = 4,7 103 W = 4,7 KW
4,7 KW/735,5= 6,4 ZP
129
14. GAIA ENERGIA.
NATURA ZIENTZIAK
15. gaia
ENERGIA
ITURRIAK
15. GAIA. ENERGIA-ITURRIAK
Energia-iturriak ingurune natural edo artifizialetatik atera eta erabil daitezke.
Iturri horietan dagoen energia kantitateari energia-baliabidea esaten zaio.
Energia-iturri bateko energia kantitatea baliabidetzat hartzeko, beharrezkoa da eskura egotea eta hura
ustiatu ahal izatea.
15.1 Berriztagarriak eta ez-berriztagarriak
Energia-iturriak, erabilgarritasunari begira, honela sailka ditzakegu:
- Energia-iturri berriztaezinak. Gizakiaren denbora-eskalan berritzen ez diren energia-iturriak dira.

Lurrean dute jatorria, eta oso prozesu geologiko geldoen bidez eratzen dira; milioika urtean,
alegia. Egun, oso erreserba mugatuak ditugu, eta azkar kontsumitzen ari gara; beraz, agortu
egingo dira. Honako hauek dira energia-iturri berriztaezinak: ikatza, petrolioa, gas naturala eta
uranioa.
- Energia-iturri berriztagarriak. Etengabe berritzen diren energia-iturriak dira. Haien jatorri
nagusia Eguzkiaren energiaren fluxu jarraitua, ilargia edo lur barnea dira. Hauek dira energia-
iturri berriztagarriak: Eguzkia (termikoa eta fotoboltaikoa); haizea; ibaien, olatuen eta
itsasoetako nahiz ozeanoetako mareen mugimendua (kausa Ilargia da), lurraren barne-beroa eta
biomasa (Eguzkia).
Energia-iturri bat berriztagarria izateak ez du esan nahi energia hori erruz dagoenik eta hura ustiatzea
merkea denik.
15.2 Energiaren erabilgarritasuna
Azken urteetan, iturri berriztagarrietatik lortutako energiaren erabilera handitu egin da, energia-iturri
berriztaezinen ordez energia-iturri berriztagarriak erabili ahal izatea lortu nahi baita; izan ere, alde batetik,
energia-iturri berriztaezinak agortzen ari dira, eta, beste batetik, zenbait energia motak ingurumenean
dituzten eragin kaltegarriak txikitzen saiatzen ari dira. Ikatza eta petrolioa (erregaiak, gasolina eta gas
naturala).
Gaur egun, iturri berriztaezinetatik ateratzen da munduan erabiltzen den energia gehiena.
Iturri horietako energia erabiltzeak kutsadura atmosferikoko arazo handiak sortzen ditu, eta berotegi-
efektua areagotu egiten da, energia hori erretzean sortzen diren isurien ondorioz; hain zuzen ere, karbono
dioxidoaren eta beste gas batzuen isurien ondorioz.
Ikatza aspaldi hasi zen eratzen. Duela milioika urte, landare-hondakinen kantitate handiak lurperatuta
geratu ziren sakonera gutxiko eremuetan –hala nola, zingiretan eta aintziretan–, harea-masa handien eta
harrien azpian.
Irudian dago 2005eko egoera.
Pilatutako landare-hondakin horiek, zenbait presio- eta tenperatura-baldintzatan, ikatz bihurtuz joan dira,
milioika urtean zehar. Lau ikatz mota daude: antrazita, harrikatza, lignitoa eta zohikatza. Lau ikatz mota
horiek ez dute bero-ahalmen bera; alegia, haietako bakoitzaren kilogramo batek ez du energia kantitate
bera ematen.
Hainbat gauzatarako erabiltzen da ikatza. Hona hemen adibiderik azpimarragarrienak:
– Erregai gisa erabiltzen da, zentral termikoetan energia elektrikoa lortzeko.

– Etxean erabiltzen da: berokuntzan, sukaldean, eta abarretan.
– Lehengai gisa erabiltzen da, zenbait produktu lortzeko; esaterako, plastikoak, zuntz sintetikoak eta
produktu farmazeutikoak.
– Ikatza aire zabaleko meategietan erauz daiteke.
130
35.0
30.0 Ikatza; 28.2
25.0 Gas naturala,

26,2
20.0 Uranioa; 19.9
15.0
10.0
Petrolioa; 8.9
5.0 Hidraulikoa; 3.0
Eolikoa; 2.7
Eguzki-energia, 0,1 Biomasa, 0,2
0.0
134. irudia. Energia-iturrien egoera 2005. urtean.
15.3 Petrolioa
Egungo energia-iturririk erabiliena da. Ikatza baino erregai hobea da, bero-ahalmen handiagoa duelako.
Duela milioika urte sortu zen, itsas hondoan itsas mikroorganismoak (planktona) metatzean.
Mikroorganismo horiek petrolio bihurtu ziren, ondoz ondoko buztin- eta kareharri-geruzen azpian, eta
zenbait presio- eta tenperatura-baldintzatan.
Petrolioa gordin ateratzen da, eta, erabili ahal izateko, fintze-prozesu bat egin behar zaio.
Prozesu hori destilazio zatikatua da, eta, horretan, gas-produktuak (metanoa, butanoa, etab.), produktu
likidoak (gasolina, fuel-olioa, kerosenoak, etab.) eta solidoak (mundrunak, betuna, etab.) lortzen dira.
Petrolio gordina garraiatzea arazo handia da; izan ere, kontsumo-eremuetatik oso urrun ateratzen da.
Hortaz, oliobideen eta petrolio-ontzi handien bidez egiten da garraioa.
Baina, istripurik gertatuz gero, kutsadura-arrisku handia dago.
Petrolioa erregai gisa erabiltzen da, bai eta ongarriak, plastikoak, pinturak eta abar egiteko lehengai gisa
ere.
Adierazi beroketa globalaren aurkako soluzio ekologikoak.
131
178 15. GAIA ENERGIA-ITURRIAK
135. irudia. Energia fosilen aprobetxamendua.
15.4 Gas naturala
Gas-nahaste bati esaten zaio gas naturala. Nahaste horretan, metanoa dago proportziorik handienean. Gas
naturalak petrolioaren jatorri bera du, baina hura baino presio- eta tenperatura-baldintza handiagoetan
dago. Beraz, gas naturala petrolioarekin batera dago. Naturatik lortzen den moduan erabiltzen da.
Hala ere, behin aterata, likidotu egin behar da, hura garraiatzea eta pilatzea errazagoa izate aldera.
Gas naturala kontsumo-lekuetaraino garraiatzeko, gasbideak erabiltzen dira, besteak beste. Distantziak
oso handiak badira, zisterna-ontzi handietan garraiatzen da gasa. Behin kontsumo-lekuetaraino
garraiatuta, gas-egoerara aldatu behar da berriro, eta hori lurruntzeko instalazioetan egiten da. Haietan
biltegiratu ere egiten da, erabili arte.
Bero-ahalmen handia du gas naturalak, eta errekuntza garbikoa da. Hortaz, gero eta gehiago erabiltzen da.
Gas naturalaren erreserba handiak daude, eta uste da oraindik ere badirela aurkitu gabeko gas-hobiak.
Alabaina, energia-baliabide berriztaezina denez, egungo kontsumo-erritmoan jarraituz gero, aurki
agortuko da. Ikatza eta petrolioa ordezka ditzake haien ia erabilera guzietan. Batik bat, hauetan erabiltzen
da gasa:
– Sukaldeetan eta berogailuetan.
– Erregai gisa, zenbait ibilgailutan; bereziki, garraio publikoko ibilgailuetan.
– Zentral termikoetan, energia elektrikoa ekoizteko erabiltzen da, ikatzaren ordez.
15.5 Energia nuklearra
Uranioa atomo ezegonkorreko elementua da. Atomo horiek hautsi edo fisionatu egin daitezke.
Energia nuklearra sortzeko oinarrizko erregai gisa erabiltzen da uranioa. Zentral nuklearretan, fisio
nuklearreko erreakzioen bidez hausten dira uranio atomoak. Prozesu horretan askatzen den energia ura
berotzeko erabiltzen da. Tenperatura altuan, ura lurrundu egiten da, eta lurrunak turbina bat mugitzen du.
Horri esker, energia elektrikoa sortzen da.
Zentral nuklearrek ez dute atmosfera kutsatzen; hala ere, hondakin erradioaktibo asko sortzen dituzte.
Hondakin horiek kaltegarriak dira osasunerako eta ingurumenerako, eta, beraz, segurtasun handiko
132
131
lekuetan
lekuetangorde
gordebehar
behardira
diraehunka
ehunkaedo
edomilaka
milakaurtean
urteanzehar.
zehar.Ezagunak
Ezagunakdira
diraHarrisburg-go
Harrisburg-goedo
edoTxernobilgo
Txernobilgo
istripu
istripunuklearraren
nuklearrarenondorio
ondoriobatzuk.
batzuk.
136.
136.irudia.
irudia.Energia
Energianuklearraren
nuklearrarenaprobetxamendua.
aprobetxamendua.
Iturri
Iturriberriztaezinetatik
berriztaezinetatiklortzen
lortzenden
denenergia
energiaezezbezala,
bezala,iturri
iturriberriztagarrietatik
berriztagarrietatiklortzen
lortzendena
denagarbia
garbiada,
da,
ingurumena
ingurumenaerrespetatzen
errespetatzendu,
du,ezin
ezinagortuzkoa
agortuzkoada,da,etaetaezezduduiaiagas
gaskutsatzailerik
kutsatzailerikisurtzen
isurtzenatmosferara;
atmosferara;
adibidez,
adibidez,ezezdudukarbono
karbonodioxidorik
dioxidorikisurtzen.
isurtzen.
15.6
15.6Energia
Energiahidraulikoa
hidraulikoa
Energia
Energiahori
horipresagaineetan
presagaineetanlortzen
lortzenda,
da,ibaietako
ibaietakourtegietan
urtegietanpilatutako
pilatutakouretatik.
uretatik.
Urtegiko
Urtegikourauraaskatzen
askatzendenean,
denean,turbina
turbinabatean
bateanzehar
zeharigarotzen
igarotzenda. da.
Turbina
Turbinahori
horisorgailu
sorgailuelektriko
elektrikobati
batiakoplatuta
akoplatutadago,
dago,etaetaturbina
turbinabiratzen
biratzendenean,
denean,sorgailuak
sorgailuakelektrizitatea
elektrizitatea
sortzen
sortzendu.
du.
Hortaz,
Hortaz,pilatutako
pilatutakouraren
urarenenergia
energiapotentziala
potentzialaaldatu
aldatuetaetaenergia
energiazinetiko
zinetikobihurtzen
bihurtzenda,da,eta,
eta,azken
azkenbatean,
batean,
energia
energiaelektriko.
elektriko.
Uraren
Urarenenergia
energiapotentziala
potentzialaenergia
energiaelektriko
elektrikobihurtzen
bihurtzenduten instalazioeizentral
duteninstalazioei zentralhidroelektrikoak
hidroelektrikoakesaten
esaten
zaie.
zaie.
• Energia
• Energiahidraulikoaren
hidraulikoarenalde aldeonak:
onak:
– – Zentral
Zentralhidroelektrikoek
hidroelektrikoekoso osomantentze-lan
mantentze-langutxigutxibehar
behardute,
dute,etaetaustiapen-kostu
ustiapen-kostutxikia
txikiadute.
dute.
– – EzEzduduezezhondakinik
hondakinikezezkutsatzailerik
kutsatzaileriksortzen.
sortzen.
– – Urtegiek
Urtegiekuholdeak
uholdeakkontrolatzen
kontrolatzenlaguntzen
laguntzendute,
dute,eta,
eta,urte-sasoi
urte-sasoilehorretan,
lehorretan,urezurezhornitzen
hornitzendituzte
dituzte
nekazariak.
nekazariak.
• Energia
• Energiahidraulikoaren
hidraulikoarenalde aldetxarrak:
txarrak:
– –Garestia
Garestiadadazentral
zentralelektrikoetan
elektrikoetansortutako
sortutakoenergia
energiaelektrikoa
elektrikoagarraiatzea;
garraiatzea;izanizanere,
ere,herri
herrihandietatik
handietatik
urrun
urrundaude
daudezentral
zentralhoriek.
horiek.
– – Energia
Energiasortzeko
sortzekoerabil
erabildaitekeen
daitekeenururkantitatea
kantitateaeguraldiaren
eguraldiarenaraberakoa
araberakoada. da.Euri
Eurigutxi
gutxiegiten
egiten
duenean,
duenean,txikitu
txikituegiten
egitendadaekoizpen
ekoizpenelektrikoa.
elektrikoa.
– – Urtegiak
Urtegiakegiteko,
egiteko,urez
urezbete
betebehar
behardira
diraoso
osolur-hedadura
lur-hedadurazabalak,
zabalak,etaetahorrek
horrekeragin
eraginlarriak
larriakditu
ditu
ingurunean;
ingurunean;adibidez,
adibidez,higadura
higaduraeragiten
eragitendu,du,lurluremankorrak
emankorrakgaltzen
galtzendira,
dira,etaetabioaniztasuna
bioaniztasunatxikitu
txikitu
egiten
egitenda.
da.
– – Presagaina
Presagainaapurtzeko
apurtzekoarriskua
arriskuadago.
dago.
Halakorik
Halakorikgertatuz
gertatuzgero,
gero,uholde
uholdelarriak
larriakizan
izandaitezke
daitezkehartatik
hartatikhurbileko
hurbilekoherrietan.
herrietan.
– – Emari
Emariekologikoa
ekologikoabeharbeharda.da.Faunarentzat
Faunarentzatetaetaflorarentzat
florarentzatarazoak
arazoakegoten
egotendira.
dira.
133
132
137. irudia. Energia hidraulikoaren aprobetxamendua.
137. irudia. Energia hidraulikoaren aprobetxamendua.
15.7 Eguzki-energia
15.7 Eguzki-energia
Energia hori Eguzkitik iristen da, erradiazio elektromagnetiko gisa. Espainiak, urtean eguzki-ordu asko
dituenez,hori
Energia potentzial handia
Eguzkitik du energia
iristen hori aprobetxatzeko.
da, erradiazio Egun,
elektromagnetiko energia
gisa. hori biurtean
Espainiak, modutan erabil daiteke
eguzki-ordu asko
zuzenean. Bata termikoa da, eta bestea fotovoltaikoa. Termikoan, fluido bat
dituenez, potentzial handia du energia hori aprobetxatzeko. Egun, energia hori bi modutan erabil–oro har, ura– berotzeko
daiteke
erabiltzen da
zuzenean. eguzki-energia.
Bata termikoa da, Prozesu
eta bestea kolektore izeneko
horifotovoltaikoa. tresnetan
Termikoan, gertatzen
fluido da. Prozesu
bat –oro har, ura–horren bidez
berotzeko
lortzen dendaenergia
erabiltzen etxebizitzetan
eguzki-energia. ur beroa
Prozesu eta berokuntza
hori kolektore izateko
izeneko erabiltzen
tresnetan da, gehienbat.
gertatzen da. Prozesu horren bidez
Zenbaitden
lortzen kasutan, osoetxebizitzetan
energia tenperatura altua lortzen
ur beroa eta denean, energia
berokuntza elektrikoa
izateko ere da,
erabiltzen lor daiteke.
gehienbat.
Fotovoltaikoak
Zenbait kasutan,Eguzkitik iristenaltua
oso tenperatura den lortzen
energia denean,
zuzenean energia
energia elektriko
elektrikoa erebihurtzeko
lor daiteke.aukera ematen du.
Horretarako, siliziozko
Fotovoltaikoak Eguzkitikgailu berezi
iristen den batzuk
energiaerabiltzen
zuzenean dira: panel
energia fotovoltaikoak.
elektriko bihurtzekoPanel
aukerafotovoltaikoen
ematen du.
bidez lortutako energia etxeetan zuzenean erabil daiteke, edo sare elektriko nagusian sartu.
Horretarako, siliziozko gailu berezi batzuk erabiltzen dira: panel fotovoltaikoak. Panel fotovoltaikoen
bidez lortutako energia etxeetan zuzenean erabil daiteke, edo sare elektriko nagusian sartu.
• Eguzki-energiaren alde onak:
•– Eguzki-energiaren
Iturri agorrezinaalde
da,onak:
gizakien denbora-eskalan.
–– Energia
Iturri garbia da.
agorrezina da,Ezgizakien
du ez zaratarik ez substantzia kutsatzailerik sortzen.
denbora-eskalan.
–– Hura mantentzeko
Energia garbia da. Ezlanadu ezoso merkea
zaratarik da, eta, hari
ez substantzia esker, eskualde
kutsatzailerik sortzen. isolatuetara irits daiteke
– elektrizitatea.
Hura mantentzeko lana oso merkea da, eta, hari esker, eskualde isolatuetara irits daiteke
– Egun, erregai fosilekiko dugun energia-mendekotasuna txikitzen du.
elektrizitatea.
– Egun, erregai fosilekiko dugun energia-mendekotasuna txikitzen du.
• Eguzki-energiaren alde txarrak:
•– Eguzki-energiaren
Zenbait faktorek baldintzatzen
alde txarrak: dute haren erabilera; hala nola, latitudeak, urte-sasoiek, egunaren eta
gauaren segidak, eta hodeiek.
– Zenbait faktorek baldintzatzen dute haren erabilera; hala nola, latitudeak, urte-sasoiek, egunaren eta
– Ez dago
gauaren hura eta
segidak, metatzerik,
hodeiek. eta berehala aldatu behar da, beste energia mota bat lortzeko; esaterako,
–energia elektrikoa.
Ez dago hura metatzerik, eta berehala aldatu behar da, beste energia mota bat lortzeko; esaterako,
– Eskalaelektrikoa.
energia handian erabili ahal izateko, biltze-sistemak behar dira, eta sistema horiek lur-azalera handiak
–hartzen
Eskaladituzte.
handianBeraz, eremu
erabili ahal horiek ezin
izateko, dira beste ezertarako
biltze-sistemak erabili.
behar dira, eta sistema horiek lur-azalera handiak
hartzen dituzte. Beraz, eremu horiek ezin dira beste ezertarako erabili.
133
134
138. irudia.
138. irudia. Eguzki-energia
Eguzki-energia termikoaren
termikoaren aprobetxamendua.
aprobetxamendua.
139. irudia.
139. irudia. Eguzki-energia
Eguzki-energia fotovoltaikoaren
fotovoltaikoaren aprobetxamendua.
aprobetxamendua.
15.8 Energia
15.8 Energia eolikoa
eolikoa
Energia zinetiko
Energia zinetiko mota
mota bat
bat da,
da, eta
eta haizearen
haizearen mugimenduak
mugimenduak eragiten
eragiten du.
du.
Haizea eguzki-erradiazioaren
Haizea eguzki-erradiazioaren ondorioetako
ondorioetako bat
bat da;
da; hain
hain zuzen,
zuzen, Lurraren
Lurraren gainazaleko
gainazaleko zenbait lekuren
zenbait lekuren
arteko intsolazio-aldeen
arteko intsolazio-aldeen ondorioz
ondorioz sortzen
sortzen da.
da. Energia
Energia hori
hori zuzenean
zuzenean erabil
erabil daiteke, edo
daiteke, edo aldatu eta
aldatu eta beste
beste
energia batzuk lor daitezke.
energia batzuk lor daitezke.
Historian zehar,
Historian zehar, hainbat
hainbat gauzatarako
gauzatarako erabili
erabili dute
dute gizakiek
gizakiek energia
energia eolikoa;
eolikoa; hala
hala nola,
nola, ontziak
ontziak mugitzeko
mugitzeko
eta haize-errotak mugitzeko (ura ponpatzeko, zereala ehotzeko, etab.).
eta haize-errotak mugitzeko (ura ponpatzeko, zereala ehotzeko, etab.).
Gaur egun,
Gaur egun, airesorgailuak
airesorgailuak dira
dira haizearen
haizearen energia
energia zinetikoaz
zinetikoaz baliatzeko
baliatzeko erabiltzen
erabiltzen diren
diren tresnak.
tresnak.
Airesorgailuek hegal handiak dituzte, eta haizearen indarrari esker biratzen dira hegal horiek.
Airesorgailuek hegal handiak dituzte, eta haizearen indarrari esker biratzen dira hegal horiek.
Biraketa-mugimendu hori
Biraketa-mugimendu hori barne-sorgailu
barne-sorgailu bati
bati transmititzen
transmititzen zaio,
zaio, eta
eta sorgailu
sorgailu horrek
horrek energia
energia elektriko
elektriko
bihurtzen du haizearen energia mekanikoa.
bihurtzen du haizearen energia mekanikoa.
Azkenik, sortutako
Azkenik, sortutako energia
energia elektrikoa
elektrikoa sare
sare elektriko
elektriko nagusian
nagusian sartzen
sartzen da,
da, kontsumorako
kontsumorako prest.
prest.
135
134
•• Energia
Energia eolikoaren
eolikoaren alde
alde onak:
onak:
–– Haizea
Haizea ez da agortzen, eta
ez da agortzen, eta doakoa
doakoa da.
da.
–– Airesorgailuek
Airesorgailuek instalazio-
instalazio- eta
eta mantentze-kostu
mantentze-kostu txikiak
txikiak dituzte.
dituzte.
–– Errendimendu
Errendimendu handia
handia lortzen
lortzen da.
da.
–– Egun,
Egun, erregai
erregai fosilekiko
fosilekiko dugun
dugun energia-mendekotasuna
energia-mendekotasuna txikitzen
txikitzen du.
du.
•• Energia
Energia eolikoaren
eolikoaren alde
alde txarrak:
txarrak:
–– Aldizkakoa
Aldizkakoa eta ausazkoa da,
eta ausazkoa da, haizearen
haizearen mendean
mendean dagoelako;
dagoelako; izan
izan ere,
ere, ordu
ordu gutxian,
gutxian, haizearen
haizearen indarra
indarra
aldatu egin daiteke.
aldatu egin daiteke.
–– Oso
Oso zaila
zaila da
da hura
hura metatzea;
metatzea; beraz,
beraz, ekoizpena
ekoizpena eskaria
eskaria baino
baino handiagoa
handiagoa denean,
denean, ezin
ezin da
da metatu.
metatu.
–– Airesorgailuak
Airesorgailuak oso
oso arriskutsuak
arriskutsuak dira
dira hegaztientzat.
hegaztientzat.
–– Estetikoki
Estetikoki itsusiak
itsusiak dira,
dira, eta
eta natura
natura kaltetzen
kaltetzen dute.
dute.
–– Parke
Parke eolikoek
eolikoek lur-eremu
lur-eremu handiak
handiak behar
behar dituzte,
dituzte, eta
eta ez
ez dago
dago lur
lur horiek
horiek beste
beste ezertarako
ezertarako erabiltzerik.
erabiltzerik.
–– Airesorgailuek
Airesorgailuek eragina
eragina dute
dute paisaian.
paisaian.
Interferentziak
Interferentziak sortzen
sortzen ditu
ditu radarretan,
radarretan, telebistan,
telebistan, irratian, eta abarretan.
irratian, eta abarretan.
140.
140. irudia.
irudia. Energia
Energia eolikoaren
eolikoaren aprobetxamendua
aprobetxamendua
15.9
15.9 Biomasa
Biomasa
Biomasa
Biomasa animalia-
animalia- edo
edo landare-jatorriko
landare-jatorriko materia
materia organikoa
organikoa da.
da. Izaki
Izaki bizidunen
bizidunen eraldaketa
eraldaketa naturaletik
naturaletik edo
edo
artifizialetik
artifizialetik lor
lor daiteke.
daiteke.
Biomasatik
Biomasatik lorlor daitekeen energiari biomasaren
daitekeen energiari biomasaren energia
energia esaten
esaten zaio.
zaio. Zuzeneko
Zuzeneko errekuntzaren
errekuntzaren bidez
bidez lortzen
lortzen
da,
da, edo
edo hura
hura beste
beste erregai
erregai motaren
motaren bat
bat lortzeko
lortzeko aldatuz.
aldatuz.
Energia-iturri
Energia-iturri hori
hori hiru
hiru modutan
modutan lortzen
lortzen da:
da:
–– Hazkunde
Hazkunde bizkorreko eta energia-eduki
bizkorreko eta energia-eduki handiko
handiko landare-espezieak
landare-espezieak landatuz;
landatuz; hala
hala nola,
nola, kardua,
kardua,
erremolatxa eta zerealak.
erremolatxa eta zerealak.
–– Zenbait
Zenbait jardueratan
jardueratan sortzen
sortzen diren
diren hondakinak
hondakinak aprobetxatuz;
aprobetxatuz; esaterako,
esaterako, etxeko
etxeko hondakinak
hondakinak
(papera,
(papera, kartoia,
kartoia, elikagai-hondakinak…),
elikagai-hondakinak…), nekazaritzakoak
nekazaritzakoak (lastoa,
(lastoa, belar
belar gaiztoak,
gaiztoak, etab.),
etab.),
abeltzaintzakoak
abeltzaintzakoak (gorotzak,
(gorotzak, animalien
animalien hondakinak…)
hondakinak…) etaeta basokoak
basokoak (adarrak,
(adarrak, hostoak,
hostoak, etab.).
etab.).
–– Zenbait
Zenbait landare-espezie
landare-espezie kimikoki
kimikoki edoedo biologikoki
biologikoki aldatuz,
aldatuz, energia-produktuak
energia-produktuak lortzeko;
lortzeko;
bioerregaiak,
bioerregaiak, esate
esate baterako.
baterako. Besteak
Besteak beste,
beste, biodiesela
biodiesela eta
eta etanola
etanola bioerregaiak
bioerregaiak dira.
dira.
Biomasatik
Biomasatik energia
energia ateratzen
ateratzen hasi
hasi aurretik,
aurretik, beharrezkoa
beharrezkoa dada zenbait
zenbait prozesu
prozesu egitea,
egitea, hura
hura errazago
errazago
maneiatu,
maneiatu, garraiatu eta, azkenean, biltegiratu ahal izateko. Besteak beste, prozesu hauek egin
garraiatu eta, azkenean, biltegiratu ahal izateko. Besteak beste, prozesu hauek egin behar
behar
zaizkio
zaizkio biomasari:
biomasari: trinkotzea
trinkotzea eta
eta lehortzea.
lehortzea.
Egun,
Egun, biomasak
biomasak hiru
hiru erabilera
erabilera nagusi
nagusi ditu,
ditu, energiaren
energiaren ikuspuntutik.
ikuspuntutik. Alde
Alde batetik,
batetik, gasa
gasa lortzeko
lortzeko erabiltzen
erabiltzen
da;
da; gas horri biogas
gas horri biogas esaten
esaten zaio.
zaio. Beste
Beste batetik,
batetik, bero-energia
bero-energia eta
eta energia
energia elektrikoa
elektrikoa lortzeko
lortzeko erabiltzen
erabiltzen da.
da.
•• Biomasaren
Biomasaren alde
alde onak:
onak:
–– Hondakin
Hondakin gutxi
gutxi sortzen
sortzen ditu,
ditu, eta
eta haiek,
haiek, gainera,
gainera, biodegradagarriak
biodegradagarriak dira.
dira.
–– Bioerregaiek
Bioerregaiek erregai fosilek baino gutxiago kutsatzen dute.
erregai fosilek baino gutxiago kutsatzen dute.
136
135
– Biomasaren zati gehiena giza jardueretan sortutako hondakinak dira; beraz, energia lortzeko
– Biomasaren ezzati
erabiltzean, gehiena
dugu giza jardueretan
haiek tratatzen sortutako
sosik gastatu hondakinak dira; beraz, energia lortzeko
beharrik.
erabiltzean, ez dugu haiek tratatzen sosik gastatu beharrik.
• Biomasaren alde txarrak:
–• Biomasaren alde txarrak: txikia du.
Energia-errendimendu
–– Energia-errendimendu
Fresko txikiahandia
dagoenean, bolumen du. hartzen du; beraz, zaila da hura maneiatzea eta garraiatzea.
– Fresko dagoenean, bolumen handia hartzen du; beraz, zaila da hura maneiatzea eta garraiatzea.
141. irudia. Biomasaren energia.

141. irudia. Biomasaren energia.
Energia geotermikoa Lurraren barruan pilatutako berotik lor daitekeen energia da.
Energia
Hura geotermikoa
erabili Lurraren
ahal izateko, barruan
Lurraren pilatutako
gainazala berotik
zulatu beharlor
da.daitekeen energia da.
Hura erabili ahal izateko, Lurraren gainazala zulatu
Egun, eremu bolkanikoetan eta ur termaletako eremuetan behar da. erabiltzen da Lurraren barruko beroa,
Egun, eremu bolkanikoetan eta ur termaletako
berokuntzarako eta igerilekuen klimatizaziorako. eremuetan erabiltzen da Lurraren barruko beroa,
berokuntzarako
Energia eta igerilekuen
geotermikoa klimatizaziorako.
geografikoki mugatuta dago; hau da, gure planetako eskualde gutxitan aprobetxa
Energia geotermikoa geografikoki mugatuta dago; hau da, gure planetako eskualde gutxitan aprobetxa
daiteke.
daiteke.
• Energia geotermikoaren alde onak:
–• Energia
Ez geotermikoaren alde onak:
du hondakinik sortzen, eta agorrezina da gizakien denbora-eskalan.
–– Ez du hondakinik sortzen, eta agorrezina
Zenbait herrialdetan, errentagarria da gizakien
da energia denbora-eskalan.
geotermikoa erabiltzea, energia elektrikoa sortzeko.
– Zenbait herrialdetan, errentagarria da energia geotermikoa erabiltzea, energia elektrikoa sortzeko.
• Energia geotermikoaren alde txarrak:
–• Energia
Hobigeotermikoaren
geotermikoakalde txarrak:
aurkitzea zaila eta garestia da. Askotan, irteera naturalik ez badago, Lurraren
– Hobi geotermikoak
gainazala aurkitzea
zulatu behar da. zaila eta garestia da. Askotan, irteera naturalik ez badago, Lurraren
– gainazala eta
Ustiatzea zulatu behar da.oso garestia izan daiteke.
mantentzea
– Ustiatzea eta mantentzea oso garestia izan daiteke.
136
137
142. irudia. Energia geotermikoaren aprobetxamendua.
15.11 Marea-energia
Itsasoko uraren mugimendutik –nagusiki, mareetatik– lortzen den energia da.
Zenbait lekutan, mareagorako ur-mailaren eta mareabeherakoaren artean, zenbait metroko aldea dago.
Alde horren ondorioz, urak energia zinetikoa izan dezake, eta, horri esker, elektrizitatea ekoizteko aukera
dago.
• Marea-energiaren alde onak:

– Energia-iturri garbia da.
– Ez du hondakinik sortzen.
– Ia agorrezina da.
• Marea-energiaren alde txarrak:

– Hurbileko ekosistemetan eragina izan dezake.
– Oso leku gutxitan erabil daiteke; hain zuzen, baldintza egokiak dituzten kostaldeetan baino ez.
– Energia-errendimendu txikia du.
– Goi-mailako teknologia behar da, eta hori oso garestia da.
http://eu.wikipedia.org/wiki/Itsas-energia helbidean dago informazioa.
15.12 Energiaren etorkizuna
Egungo energia-egoera ikusita, nahitaezkoa da neurriak berehala hartzea; izan ere, alde batetik, energia-
baliabideak oker erabiltzeak dituen eragin larriak arindu behar dira, eta, beste batetik, etorkizuneko
horniketa bermatu.
Besteak beste, neurri hauek hartu behar dira:
• Teknologiak garatu behar dira, iturri berriztagarrietako energia erabili ahal izateko. Energia-iturri
berriztagarriak garbiak dira, ingurumena errespetatzen dute, eta ez dute erabilera-aukera mugaturik.
• Herritarrak kontzientziatu behar dira. Energiaren etorkizuna guztion erantzukizuna da. Herritarrak
kontzientziatuz gero, aurrezte-ohiturak hartu eta energia-eraginkortasun handiagoa lortuko genuke;
hau da, ahalik eta baliabide gutxien erabilita, albait energia-erabilerarik handiena lortuko genuke.
138
137
Gutako bakoitzak zenbait neurri har ditzake energia aurrezteko. Hona hemen adibide batzuk:
- Stand-by sistemak energia gastatzen du. Stand-by kalkulagailua.
- CO2 gutxitzeko aholkuak
Garraioan
• Bide berriak erabili.

• Enpresako jabeak berrikuntzak proposa ditzala.
• Ez erabili autoa distantzia laburretan.
• Planifikatu.
• Autoa egokitu edo berritu.
• Ekologikoki gidatu.
• Gurpilen presio egokia.
• Motorrarentzat olio egokia erabili.
• Bidaia gutxi egin.
• Abiadura egokia erabili.
• Aire egokitua beharrezkoa denean erabili soilik.
• Trena edo autobusa erabili.
Etxean
• Argiak itzali.
• LED lanparak erabili.
• Ez utzi stand-by-an.
• Kargadoreak desentxufatu.
• Aire egokitua erabili beharrean haizagailua lehenesten da.
• Energia berriztagarriak edo berdeak erabili.
• Garbigailua beteta dagoenean erabili.
• Ez erabili lehorgailurik.
• Sukaldaketa ekologikoa erabili.
• Eguzkiaren argia erabili.
• Oporretara bazoaz entxufeak kendu.
• Ordenagailua itzali eta ahalik eta gutxien gastatu.
• Hozgailua toki freskoan ipini eta ahalik eta gutxien erabili.
• Izotzgailuak izotza badu kendu.
• A+++ erabili.
• Hozgailuan elikagaiak modu egokian sartu (giro-tenperaturan).
• Hozgailua ongi erabili.
• Hozgailuaren atzealdea garbitu.
• 1º C-tik 4º C-ra da hozgailuaren tenperatura egokia.
• Garbigailuan ez erabili aurregarbiketa aukerarik.
• Amaitu baino lehen, labea itzali.
• Arropa batera plantxatu.
Ura
• Ez erabili tenperatura altuegia.

• Dutxatu.
• Kanila itxi.
• Hondatuta badago konpondu.
• Komuna ahalik eta gutxien erabili.
• Ontzi batean garbitu. Iturria irekita badago, gehiago kontsumitzen da.
• Garbigailua bete.
• Landareak gauez ureztatu.
• Aurrezte-sistemak ipini.
Papera
• Gutxiago inprimatu.
• Soilik beharrezkoa bada erabili.
139
• Berrerabili.
• Ahal bada birziklatua erabili.
• Bi aldeetatik inprimatu.
• Sistema digitalak erabili.
Hondakinak
• Gutxiago sortu.
• Banandu.
• Organikoa berrerabili.
• Berrerabili.
• Beharrezko ontziak erabili.
• Pentsatu eta ondoren egin.
• Konpondu. Ezin bada, garbigunera eraman.
• Ontziak berrerabili.
Erregaiak
• Berogailu beharrezkoa erabili.

• Termostatoa erabili.
• Isolamendu egokia erabili.
• Behar denean ireki leihoak.
• Galdarak errebisatu.
140
NATURA ZIENTZIAK
16. gaia
ENERGIA
ETA MAKINAK
16. GAIA. ENERGIA ETA MAKINAK
Teknologia makinak egitea al da? Zer da teknologia?

Gizakiak zertarako sortu ditu tresnak edo makinak?
Gizakiak historian zehar beharrak izan ditu eta ditu. Horiek asetzeko sortu ditu teknikak, makinak,
prozesuak, besteak beste, eta, horretarako, gizarte-kontsumoa, ekonomia, politika eta beste diziplinen
laguntza eraiki du.
Gizartea, kontsumoa, ekonomia eta politikarekin erlazionaturiko hogei kontzeptu idatzi eta ordenatu
ondoren, eraiki ezazue mapa kontzeptual bat.
Mapa kontzeptual horretan, teknologia kontzeptua azaltzen al da? Zergatik? Azalduko ez balitz, koka
ezazue.
Nola deskriba dezakegu zer den teknologia?
Ezaguera ezberdinak erabiltzen dituen arloa da.

• Materialekin zerikusia du.
• Gizakiak parte hartzen du.
• Gizakiak zerbait zerbaiterako era ordenatuan egiten du.
• Operazio horiek era metodikoan antolatzen ditu gizakiak.
Teknologia definitzen saiatuko gara.
Ezaguera ezberdinak erabiliz, mundu materialean gizakiak parte hartu du; operazioak era ordenatuan eta
metodikoan antolatzeari dagokion arloa da.
Teknologiak zein arlotatik jasotzen ditu funtsezko ezaguerak edo ideiak?
Zientzia esperimentaletatik, Ingenieritzetatik, Ekonomiatik, Arteetatik, Ofizioetatik, Gizarte Zientzietatik

nagusiki; hau da, teknologia ez da soilik zientzia aplikatua, baizik eta ezagutza ezberdinen bilgunea.
Teknologia eta beste arloen funtsa hezkuntza-sisteman
Beste arloek tradizio didaktiko zabalagoa duten bezala, HSAOL legea ezarri zenetik derrigorrez irakasten
da teknologia DBHn ikasle guztientzat. Gainera, ezagutza asko eta ezberdinak biltzen dira; hau da, arlo
oso heterogeneoa da eta egituratze urria du. Ondorioz, ez da ohikoa edukiak sekuentziatzea eta
aukeratzea, eta horien sekuentziak ezartzea.
Har ezazu Lehen Hezkuntzako Oinarrizko Curriculum Diseinua, eta saia zaitez Teknologia kokatzen.
Aztertu ondoren, esplika ezazu.
Finkatutako ezaguera kontzeptualez gain, garrantzitsua da prozesu teknologikoa aipatzea. Zergatik?

Azken batean, teknologiak gizakiek dituzten arazoak ebatzi behar ditu. Teknologia gelan lantzerakoan,
prozesu teknologikoak ikasleekin garatu beharko ditugu, noski.
Beraz, ezaguerak eta prozesuak ditugu. Balioespenak, jarrerak eta arauak integratu behar dira.
1 Teknologia eta ezaguera teknikoak

1.1 Zein da teknologiaren zeregina?
Teknologiaren ardura da zerbait nola egiten den identifikatzea, eta bere asmoa da teknikaren bat
materialen bati edo askori aplikatuz objektua eraikitzea.
1.2 Teknikak teknologiaren barnean daude. Ezagutu egin behar dira (egiten jakin behar dira).
Teknikak aplikatzen eta egiten jakin behar da, aplikatu behar den prozedura multzoa (tresnak edo
aparatuak eta operadore teknologikoak) bere barnean dago, eta ezagutu egin behar dira.
1.3 Artisautzan ditugun teknikak eta teknologiak
Teknologian ditugun teknikak artisautzarekin edo artisautza industrialekin erlazionatzen dira. Egun,
batzuk ekoizpen-sistemetan erabiltzen dira, baina ez da oso handia izaten askoren balioespena. Bere
balioa antropologikoa eta kulturala dela esan dezakegu. Ikasgelan landu daiteke.
141
1.4 Teknika asko orokorrak eta sinpleak dira. Baina ez ditugu ezagutzen. Hori horrela bada, eskolan,
curriculum-proiektuan sartu eta landu behar dira.
Eskolan plantea eta gara daitezkeen problemak material, tresneria eta prozedura gutxi batzuekin ebatz
daitezke. Ikasleak pentsamendua garatzerakoan, makinak eta gailuak egitean eta komunikazio- gaitasunak
lantzean datza bere balio formatiboa eta hezitzailea. Ikasleen gaitasunek zerikusia izango dute
(Teknologian ikasleek, eskuak erabiliz, objektu gehiago eraikiko dituzte Heziberriren 2. zikloan).
- Jolasekin praktika handia dute (ikasleen testuingurua da).
- Muntaketak egiteko motibazioa eta gaitasuna dituzte.
- Garapen kognitiboa bultzatzen da.
- Talde-lana garatzen da.
- Kooperazioa dute.
- Aniztasunean ikasteko garrantzitsua da.
- Premia bereziak dituzten haurrentzako prozeduren garapena egokia izan daiteke.
- Autokonfiantza, autokontzeptua indartzeko jarduerak proposa daitezke.
- Gizarte, industria, artisautza eta abarrekin erlazioa duen arloa da.
1.5 Teknologiak zerikusia du errealitatearekin. Lehen Hezkuntzan sormena garatzea oso garrantzitsua
izan arren, prozedurak abilezia eta trebezia bihurtzea garrantzitsua da.
1.6 Zertarako irakatsi behar dugu ikasgelan makinak egiten? Funtsezkoa da garapen kognitiboa,
sormena, autonomia pertsonala, talde-lanean parte hartzeari dagozkion gaitasunak eta komunikazio-
gaitasunak garatzea.
1.7 Teknologia ezaguera zientifikoarekin erlazionatuta dago. Aurrerakuntza zientifiko eta teknologikoak
erlazioa izan dute historian zehar, eta hori islatu behar da ikasgelan lantzen diren jardueretan. Ezaguera
zientifikoek garapen teknologikoak posibilitatzen dituzte, eta alderantziz ere gertatzen da. Aintzat hartu
behar dira garatu behar diren helburuak eta lana egiteko metodoak. Zientziak eta teknologiak ezagutzea,
egitea eta balioestea proposatzen dute.
Ariketa. Erlazioak proposa itzazu:
1. Zientzia A Operazioak nola egin behar diren jakin.

2. Teknologia B Zergatik gertatzen da? Galdera erantzun. Azaldu.
3. Teknikak C Arazoren bat soluzionatzeko egin behar dena nola diseinatu eta egin behar den
finkatu.
Zientziak zergatik bilatzen du (1B), teknologiak arazoak ebazteko beharrezko diseinuak eta garapenak
lantzen ditu (2C), eta teknikak operazioak nola egin behar diren adierazten digu.
1.8 Teknologia Zientzia Esperimentalen aplikazioa al da? Ez, ez da zientziaren aplikazioa. Askotan,
teknologia zientziaren aurrekoa izan da, edo behar teknologikoa zegoen eta azaltzeko ideia zientifiko
berriak proposatu ziren. Teknologia zientzia bezain zaharra da. Gizakia gizaki teknologikoa da
(«homo habilis»). Beharrak asetzeko, gizonek eta emakumeek tresnak sortu eta eraiki dituzte. Natura
Zientzietan kontzeptuak, legeak eta teoriak proposatu dira; hala nola, Ohmen legea edo palankaren
legea, eta operadore edo makinen elementuen portaerari buruzko iragarpenak egitea. Zientzietako
edukiak behar direnean erabili dira, eta problema teknologikoak ebazteko laguntza eskaini digute.
2 Teknologia eta gizarte-zientziak
2.1 Teknologiak gizartean ba al du eraginik? Bai, eragina du.

- Gizartea antolatzeko moduak.
- Sinesmenak, balioespenak eta arauak.
- Pertsonen bizi-baldintzak.
Bestalde, une historiko bakoitzean eragina izan dute balioespenek, sinesmenek eta arauek giza taldeen
garapen teknologikoan.
2.2 Teknologiak akzioa adierazten al digu?

Teknologiak izan du eta du akzio- edo egite-gaitasuna. Horrek gizakiek planteatu dituzten problema eta
behar larriei erantzutea ahalbidetu du. Erabilera desegokia kaltegarria izan daiteke gizakientzat.
142
192 16. GAIA ENERGIA ETA MAKINAK
Ikaslea ikuspegi ezberdinez hornitu behar da; ez bakarrik egiten ikastea, nola egin behar den eta zergatik
gertatzen den, baizik eta baita:
- Lanaren eta mundu teknologikoaren ikuspegi zabala.
- Objektu, sistema eta ingurune teknikoen ikuspegi historiko-ebolutiboa.
- Aurrerapenetan eragiten duten ezaguera teknologikoak identifikatuz, horiek gizartean
dituzten inplikazioak (teknologia – objektuak - gizartean gertatzen diren aldaketak).
- Besteak.
3. Teknologia eta Lanbide Hezkuntza
Teknologiak, ofizio bat irakatsi beharrean, hezigarria izan behar du. Gaitasunak garatzeko arlo aproposa
da. Hainbat ikaslerentzat balio terapeutikoa izan dezake; autoestima gehitu dezake, zerbait egitean
oinarritzen baita.
Era berean, baliagarria izan daiteke ikasle guztien lan-munduratzeko, bai premia bereziak dituzten
ikasleei teknika zehatz bat irakasterakoan (kontzeptualtasun urriagoa eta balio praktikoa baititu), eta baita
ikasle ororentzat ere. Hezkuntza-premia berezietako ikasleei arreta berezia eman behar zaie, teknikei
loturiko zenbait tailer haien eskura jartzeko; betiere, arloari buruzko eguneroko bizitzarako trebetasunak
garatzen laguntzeko.
Hezkuntzaren munduan gaitasunak garatu behar dira: bai kogntiboak, bai afektiboak, psikomotor
mailakoak, pertsona arteko erlazioei dagozkienak, autonomia pertsonalaren garapena bultzatzen dutenak,
besteak beste.
4. Prozesu teknologikoaren irakaskuntza-ikaskuntz.
Proiektu bidezko metodologien edo problemen ebazpenean oinarritutako metodologiak erabiltzen dira.
Arazoak planteatzen dira. Ebazteko dakitenean oinarritu behar dira, eta sormena garatu behar dute.
Sormena garatzeko arlorik aproposenetakoa da. lkaslea lehendik diseinatutako makinetatik edo aurretik
egindako diseinuetatik abiatzen bada, ez da erabat garatzen prozesu teknologikoaren osagai
garrantzitsuenetako bat. Ikasle espresiboak eta kritikoak garatzeko funtsezkoa da sormena, sormenetik
abiatuz garatzen baitira beste gaitasunak ere.
Lehen hezkuntzan sormena eta kritikotasuna garatzeko jarduera aproposak dira.
Problemetatik abiatuz proposatutakoa praktikan jartzen bada, ikaskuntza indartu egiten da; aldiz,
irakasleak proposatutakoa ikasten badute eta funtzionatzen badu, ikaskuntza murritzagoa izango da.
Gaitasunak gutxiago garatzen dira.
Ikasten dena handiagoa da ikasleak sortzen badu, zuzentzen badu, eta horretarako pentsatzen badu.
Objektu teknologikoak eta makinen abiapuntua proposamen irekietatik sortzen badira, ikaskuntza
bultzatu egiten da. Agian, garatu gabeko proposamenak izan daitezke, baina ikaslea bere ikaskuntzaren
arduraduna bada ikaskuntza indartu egiten da. Beste kasu batzuetan, ikasleek beren proposamenenak
formula ditzakete, erakargarria eta motibagarria den ideia batetik abiatuz. Beste irtenbidea da amaiera
proposatzea eta ikasleek makina atzetik aurrera proposatzea.
Teknologiako arazoetan, makinak diseinatzeaz gain, funtzionamendua eragiterakoan ikaskuntza garatzeko
une ezinhobea da.
Ikasleen gaitasunen esku egon behar du; baina horrek ez du esan nahi zailtasunik egon behar ez denik.
Zailtasunak proposatzen dira, eta horiek gainditzea ikaskuntzarako aproposa da. Esfortzua eskatzen du,
eta horrek erreakzio negatiboa sor dezake, baina den-dena xehetuta emateak ez du gaitasun askoren
garapena bultzatzen.
Interesgunea proposa daiteke, baina oso garrantzitsuak dira ikasleen parte hartzea eta iniziatiba.
Eskolako makina batek baliagarritasuna edo funtzionaltasuna badu edo soilik jolasteko baliagarria bada,
inplizituki beti arrazonamenduren bat du.
Teknologiako lehen klasean, jolasa eta dibertsioa garrantzitsuak dira ikaskuntza bultzatzeko,
funtzionatzen duten makinak eraikitzea oso erakargarria eta faszinantea baita. Pixkanaka-pixkanaka
proiektuak gehiago garatzen diren heinean objektu baliagarriak eraikitzen hasi edo abiatuko dira
(norbanakoarentzat ala ikasle taldearentzat).
Problemak era ezberdinetara aukera daitezke. Irizpide batzuk hauexek izan daitezke:
- Erronka proposatu: errealak eta berriak izan behar dute; oso hezigarria da erronkak eta horien
bitartez pentsakera dibergentea bultzatzea.
- Ikasleen gaitasunetara egokitu: kontuan izan behar duzue Lehen Hezkuntzako Lehen Zikloan
pentsamendua eskuen aurretik doala.
- Ikasleen interesak partzialki kontuan eduki behar dira.
143
- Edukien aniztasuna jorratu behar da (curriculum-aberastasuna garrantzitsua da).
- Informazioa bilatu eta aurkitu behar dute, hautatu, eta eskolako ezaguera bihurtu.
- Jarduerek anitzak eta ugariak izan behar dute. Garrantzitsua da mugimenduen, operadoreen,
materialen aniztasuna lantzea.
- Problema irekiak planteatu behar dira. Soluzio ezberdinak egongo dira, eta ikasle talde bakoitzak
berea aurkitu behar du, bere onargarritasuna aztertu, material eta teknika ezberdinak erabili, eta ebazpena
egiterakoan gaitasun komunikatiboak garatu.
Horretarako, gaitasunak hautatu eta lehenetsi, ikasleek ikasi behar dutena erabaki, zailtasunak aurresan,
motibazioa, interesak, gertutasuna aintzat hartu, eta uneoro ebaluatu behar dira.
5. Teknikak, irakaslearen estiloa edo metodoa. Estrategia metodologikoak.
Problemak planteatuz gero, ikasleek edukien arteko erlazio ugari proposa ditzakete. Problemen bitartez
hainbat ideia dituzte, eta objektuetan zentratzen dira. Adibidez, teknologiaren irakaskuntzan oso arrunta
da ikasleei operadore teknologikoak egiten irakastea (errezeta-esposizio metodoa). Baina, horrekin batera,
ikasleari behar diren baliabide eta teknikei buruz informazioa ematen zaio, askotan mezu laburren
bitartez, gero ikasleak makinaren diseinuan eta garapenean erabil dezan (operadoreak planteatu behar
baitituzte).
Era horretan, operadore teknologikoak teknologian ditugun prozesuekin erlazionatuta daude, ikasleak
erabiltzen baitituzte makinak egiterakoan. Ikasleak edukiak buruz ikastea baino hobe dute praktikan
ikastea (funtzionamendua). Ez da soilik buruz ikastea! Funtzionaltasuna garrantzitsua da, eta baita
ikaskuntza baliagarria izatea ere!
Irakasleak alternatiba ezberdinak erakusten saiatu behar du, eta ikasleei aukerak eta zailtasun maila
ezberdinetako ariketak proposatu behar dizkie. Askotan, problema baten soluzioa era ezberdinetara aurki
daiteke, eta posible izango da efektu berdinak lortzeko bide ezberdinak erabiltzea. Ez dugu dogmatizatu
behar; ikasleari aukera ezberdinekin esperimenta dezan utzi behar diogu, konpara dezan, bere makina
egokiena edo funtzionalena erabil dezan. Teknologiaren irakaskuntzan ikaskuntza-egoera optimoena edo
egokiena izango litzateke ikasleak berea sortzea edo diseinatzea.
Ez dira azalpen luzeak proposatu behar. Azalpen laburrak («flashak») planteatu behar dira, soluzioak
aurreratu gabe, ikasleei aukera berriak erakutsi, jakin behar diren gailu zehatz eta oinarrizkoak aurkeztu,
eta horrelako jarduerak proposatu. Ikasleei makina egiten lagundu behar zaie, baina ez du irakasleak dena
diseinatu behar. Ikasleen posibilitateak kontuan eduki behar dira, arrazona dezaten, gaitasunak gara
ditzaten, egoera irekiei onura atera diezaieten, akatsetatik ondorioak proposatuz, besteak beste. Ondoren,
soluzioen egokitasuna pentsatu eta balioetsi behar ditu ikasleak. Askotan, ikasleek ez dakite operadoreak
nola eraiki; beraz, proposamenak eman behar zaizkie, eta ideia berriak proposatu. Teknologiako gelan
garrantzitsuena ongi amaitzea da; hau da, makinak ahalik eta era egokienean funtzionatzea. Porrota ekidin
behar da, eta hori makinak ez funtzionatzea litzateke.
Taldekide guztien parte-hartzea oso garrantzitsua da, motibazioa eta interesa bultzatu behar da, ideia
berriak proposatu, garatu, eta egindakoa ebaluatu. Prozesu teknologikoa modu praktikoan ikasi behar
dute.
Ikasleak beti autoerregulatzen dira; hau da, soluzioak beren gaitasunetara moldatzen dituzte. Ez dituzte
soluzio konplexuegiak kontuan hartzen, eta, sinplifikatu behar badute, egokitze kognitiboak garatzen
dituzte. Horregatik, irakasleak zerbait konplexua planteatu behar die; bestela, beren proposamena ahalik
eta sinpleena izango da hasieratik, eta ez dute ezertxo ere pentsatuko.
Esanguratasuna eta funtzionalitatea lortu behar dira. Horiek garatzea oso garrantzitsua da. Problemak
erlazionatzea eta loturak proposatzea esanguratasuna bultzatzea da. Gainera, teknologian funtzionatzea
lortu nahi denez, oso garrantzitsua da funtzionaltasuna.
Irakasleak edo maistrak soluzioak aurkitzeko estrategiak bilatzen erakutsi behar die, ebaluatzen eta aurrea
hartzen irakatsi behar zaie, ideia guztiak marraztu eta idatzi, ebaluatu eta garatu. Aztertzeko denbora
beharrezkoa dela erakutsi behar zaie, eta baita irizpideen arabera aukerak sakonki ebaluatzea ere. Atzera
egin behar bada, egiten irakatsi behar zaie, eta beste proposamen bat hautatu behar bada, bidea zuzentzen
irakatsi behar zaie. Bestalde, arazoak deskonposatzen irakatsi behar zaie, problema sinpleagoak modu
independentean aztertuz eta sorrarazten diren arazo errazagoak eta konkretuagoak soluzionatuz. Ikuspegi
holistikotik analitiko-zatikatura pasatu behar da.
Lana egiterakoan prozesu ezberdinak identifikatu behar dira, eta urrats hauek egin behar dira:
1.- Taldekide guztien artean soluzioa proposatu behar da.
2.- Atal edo problema espezifiko bakoitza banaka edo binaka ebatzi eta denok oniritzia eman.
3.- Saio luze baten amaieran, bateratu eta idatzi egin behar da (bi orduko saioaren amaieran). Besteei
jakinarazi behar zaie diseinatutakoa, planifikazioa aurreratu behar da, eta egin beharreko etxeko lanak
144
proposatu behar dira. Azkenik, guztia jaso eta gorde egin behar da. Taldearen bileraren akta idatzi behar
da.
Irakasleak behatu, lagundu, animatu, orientatu, soluzio ezberdinak proposatu, posible denean hobetu, eta
arazoa gaindiezina denean sinplifikatu egin behar du. Arazoa ikuspegi ezberdinetatik aztertu behar da, eta
ikasleei deskonposizioaren bidea irakatsi behar zaie. Ez da ona irakaslearen autoritarismoa; emaitza eman
gabe lagundu behar da, ikasteko zerbait egin behar bada proposatu, frustrazioa saihestu, soluzio
ezberdinak bilatzeko bideak erakutsi, ikerlari edo teknologo bihurtu ikaslea, idazkiak eta txostenak egitea
proposatu eta lagundu, eta beharrezko beste jarduera batzuk.
Lan-proiektu idatzia erredaktatu behar dute, hitz, grafiko eta argazkiak erabili, problemari buruzko
informazioa bildu, deskribatu, makinari izena ezarri, aurrekontua idatzi, eta beharrezko beste atal batzuk
garatu.
6. Objektu teknologikoaren eraikuntza
Informazioa objektura eraman behar da, tresneriak materialei eraman, eta objektu teknologikoa fabrikatu.
Eskolan makinak eraiki eta funtzionarazi behar dira.
Denetik erabiltzea komeni da: kutsu industrialeko makinak (zerra, daratulua, estainatzea, torlojuak…) eta
kutsu artesanalagoko (josi, alanbrearekin lan egin...) teknikak.
Helburuak lortzeko tresnak eta materialak erabili behar dira.
Lana antolatu behar da, taldeka; informazioak eta dokumentuak antolatu eta erabili behar dira. Lanak
planifikatu behar dira, eta ekipoan adostasuna bilatu behar da.
Era berean, proba praktikoak egin behar dira, eta fase edo elementu bakoitzak modu independentean
funtzionatzen duela ikusi.
Irakasleak talde handiari edo talde txikiari proposatu behar dizkie azalpenak.
Jostailu, eskulan, afizio eta lanbideen bidez motibagarritasuna, gertutasuna eta ikasleen inplikazioa gehitu
behar dira.
Materialen eta jostailuen berrerabilera-jarrerak bultzatu behar dira. Ingurumen-hezkuntza aintzat hartu
behar da. Energia altematiboak jorra daitezke, baina nahiko zaila izaten da horrelako elementuak makina
arruntetan integratzea.
Ikasleen aurrezagutzak identifikatu eta kontuan eduki behar dira. Teknologia-gaietan garrantzitsua da
ikaslearen esperientzia eta bere familiatik datorrena. Lantegi-giroak edo elektrizitate-gaiak baliabide
gehiago izan ditzake, baina elkarren arteko transferentzia bultzatu behar da.
Irakasleak azaldu eta ikasleek sortu, eraiki eta funtzionarazi behar dute. Denbora ongi neurtu behar da,
egitea eta aplikatzea modu egokian egin behar baita. Hala ere, teknologian egitea funtsezkoa da. Ikasleei
aplikatzeko denbora eman behar zaie. Informazioa gehitu, proposatu, zerbait ikasteko arazoak planteatu,
eta ikasleek diseinatu, transferitu eta eraiki behar dute, eta prozeduren ikasketa funtzionala eta
kontzeptuen ikaskuntza esanguratsua bultzatu.
Gelan teknologia lantzerakoan, ikasleak motibatu, orientatu eta animatu egin behar dira. Transmititzeko
beti dago denbora. Motibazioa, orientazioa eta animatzea garrantzitsua da, eta presa eta antsietatea
ekiditea ere bai.
7. Aurrediseinua. Makinaren proiektua
Lehen momentuetan, disenua eta egitea erlazionatu egin behar dira. Ondoren, hausnarketak, hasieran
ahozkoak, eta ondoren marrazkiak eta idazkiak landu (eskematikoa, telegrafikoa, zirriborro modukoa,
holistikoa hasieran eta ondoren partzialagoa). Progresiboki planifikazioa eta egitea bereizten hasten dira;
proiektuak handitu eta osagaiak edo objektuak gehitu egiten dira, paperean zehazten dira, faseetan
banatzen dira, egin behar dena proposatzen da (helburua) eta gero gogobetetzen saiatzen dira (akzioak
helburuari erantzun behar dio, eta planifikazioak beti eraikuntzaren aurretik egon behar du). Gelan
kontratu didaktikoa sina daiteke.
Lanaren planifikazioa garatu behar da. Ikasleek berehala egin nahi dute, pentsatu eta planifikatu gabe,
antsietate handiarekin. Lana pausoz pauso planifikatu ondoren egiten hastea proposatu behar zaie.
Hausnarketa-jarrera bultzatu behar da, eta, horretarako, teknologia arlo egokia eta aproposa da.
Teknologiaren arloan, giza erlazioak garatu eta indartu egiten dira. Hori dela eta, jarrerak oso
garrantzitsuak dira; besteak beste, kooperazio-jarrerak, konpromisoak hartzeari dagozkion jarrerak,
taldean jarduerak garatzerako jarrera, errespontsabilitate-jarrerak, laguntza-jarrerak, makina
diseinatzerakoan ideien sormenaren garrantzia, eta errespetu-jarrera. Modu naturalean aztertu eta
autoebaluatu behar dira proposamen ezberdinak, eta diseinatutako makinan aplikatzen denean
145
proposamena aplikatu eta aztertu. Ideiak proposatu, aztertu, ebaluatu eta besteek proposatzen dituztenak
balioetsi, adostu eta onartu behar dira.
Sortzeko ezagutu egin behar da; ezer ezagutzen ez badugu, ez zaigu bururatuko alternatibarik. Liburuak
begiratu behar dira, proposamenak behatu eta eguneroko ezaguerak erabili, eta makinak eraiki
(proposamenak ebaluatzerakoan).
Emaitzaren ebaluazioa, autoebaluazioa, hobekuntza eta optimizazioak (emaitza eta jarraitutako
prozesuarenak) jarduera garrantzitsuak dira.
Prozesuaren faseak identifikatu behar dira, atal bakoitza analizatu eta ebaluatu. Ikasleari autoebaluazio-
ohiturak izaten erakutsi behar zaio.
Hasieran, proposamenak egiterakoan, aurrebaluazioa edo diagnostikoa egin behar da; adibidez,
funtzionamendua eta estetika, egokia den ala ez aztertu.
Ikasleei ohartarazi behar zaie soluzio onak eta ez hain onak daudela, ez daudela soluzio bakarrak edo
txarrak. Guztiek balio dezakete, baina optimizatzen (hautatzen) eta horiek onartzen ikasi beharra dago.
Autoebaluatzen ikasi behar dute, norberak bere proposamena zuzentzea oso garrantzitsua baita.
Optimizatzeko makina deskonposatzeak edo zerbait sinplifikatzeak asko laguntzen du.
Makinak funtzionatu behar du, eta hori lortzeko atalez atal ebaluazioak egiten joan beharra dago, bai
modu sistematikoan eta baita modu intuitiboan ere. Era konszientean egin behar da, hobekuntza lortu arte,
prozesu honetan ikasleek parte hartuz. Ikasleak hobetzeko jarrera ikasi behar dute.
Ikasleek hausnartu egin behar dute sortutako makinaren alderdi ezberdinei buruz, era autokritikoan
erreflexionatu behar dute, aldaketa egokiak proposatzen eta onartzen ikasiz.
Irakasleak zertan ohartu behar diren azaltzen jakin behar du.
Protagonistak eurek izan behar dute: ikasleak. Aurrea hartzen, errepasatzen eta egindakoa adierazten ikasi
behar dute.
Idatzizko adierazpena egitea oso garrantzitsua da, hasierako irudiak, marrazki formalak, egindako
neurketak eta progresioa adieraziz: marrazkietatik eta eskemetatik hasi, eta txosten idatzira pasatu beharra
dago.
Amaieran besteei aurkeztu behar zaie, bideoak, argazkiak edo beste baliabide batzuk erabiliz. Ideiak
argitzen ikasi behar dute, eta komunikazio horizontala eta bertikala garatzen.
8. Teknologiako gelan, nolakoa izan behar du irakaslearen jokaerak?
Irakasleak lanak egitea proposatu behar du, eta ikasleek gauzatu egin behar dituzte. Hasieran konplexua
izan daiteke; ondoren, ikasleek sinplifikazioak proposatuko dituzte (autoerregulatu egingo dira).
Irakasleak behatu behar du: uneoro lagundu, motibatu eta orientatu.
Frogaketa-jarduerak proposatu behar ditu. Gaizki badago, ikasleei hobekuntzak proposatzeko adierazi
behar die.
Ikasleek lana egin badute eta funtzionatzen badu, egindako lana balioetsi egin behar du irakasleak.
Irakasleen ardura bi planotan dago:
- Prozesuen planoan.
- Ezaguera teoriko-kontzeptualen planoan.
Denetatik egin behar da, eta ikasleen aniztasuna aintzat hartzeko metodo ezberdinak erabili behar dira;
hau da, teknologiako gelan ikasle guztiengana iritsi behar gara. Inor ez da baztertu behar.
Ikasleei orientazioa eta segurtasuna eman behar zaizkie. Askatasun-tarte bat ere eman behar zaie.
Ez da irakasgai teorikoa, ikasleek egin behar dute, eta egiten ikasi behar dute.
Problema teknologikoak planteatu behar dira. Horiek proiektuetan integra daitezke.
Mardulak eta luzeak dira proiektuak, zeren zerbaitetarako balio eta funtzionatu behar duten makinak
eraiki behar baitira.
Metodo anitzak erabili behar dira, baina irakasleak beti proiektuak zuzendu behar ditu: edukiak
transmititu eta autogestioa bultzatu. Ikasleen autoestimua bultzatu behar da, eta ez dira haiek baztertu
behar. Ez da arlo erabat abstraktua.
Ikasleak eta maisu/maistrak gustura sentitu behar dira, atsegingarria izan behar du. Beste momentu
frustragarri asko izango ditugu, baina problema teknologikoak soluzionatzeko jarduera guztiek
gustagarriak izan behar dute.
9. Aniztasunaren trataera
Helburua da ikasle gehientsuenek aurrera egitea; hau da, gaitasunak garatzea.
146
Irakasleek, uneoro edo une konkretuetan errefortzu-jarduerak edo jarduera gehigarriak planteatzen
dituzte; adibidez, errekuperazio-saioetan edota bakarkako atentzioa behar denean. Gure ikasleen
ezaugarriak eta nahiak aintzat hartu behar ditugu, arazoak eta urritasunak dituzten ikasleekin bereziki.
Jarduerak ikasle orori zuzentzen dizkiogu, baina egokitzapen curricularrak prestatzen eta garatzen ditugu
premia bereziak edo soilik premiak dituzten ikasleentzat. Teknologia modu praktikoan planteatzen
badugu, ikasle ezberdinei arreta pertsonalizatua eskaintzeko aukera dugu.
Ikasle guztiei jarduera berdinak eta soilik teorikoak planteatzen badizkiegu, aurreratuak eta atzeratuak
geldituko zaizkigunak izango ditugu. Nola soluzionatu?
Ez dago soluzio zoragarririk, ikasle bakoitza mundu bat da, bakoitzak bere interesak, gaitasunak, premia
bereziak baititu; baina hauxe adieraz dezakegu:
- Irakasleak gelan ikaskuntza-erritmo eta maila ezberdinak proposatu behar ditu, ikasle bakoitzak bere
jarduera aurkitzeko. Ikasle guztiek zerbait egitea eta pentsatzea lortu behar dute; ondorioz, egoera onartu
behar da eta ikasle guztiek aurrera egin behar dute.
- Ikasle guztiek aurrera egin behar dute; hau da, ikasleek modu batean edo bestean autonomia pertsonala
garatu behar dute, eta talde-lana ekipo-lan bihurtu behar da.
- Ikaskuntza baliagarriak edo funtzionalak lortu. Teknologiaren arloan, diseinatzeaz gain, ikasleek zerbait
egin behar dute. Prozesua eta produktua ditugunez, eta horrek motibazioa edo helburua erakusten
dizkigunez, edukiak eta metodoak modu irekian planteatu behar dira. Ikasleak bere gaitasunetan sinesten
du, funtzionatzen duen zerbait egin behar du, eta harro egon behar du egiten duen makinarekin. Ikasle
askok, askotan, abstrakzioetan pentsatzeko arazoak izaten dituzte, baina gai dira zerbait praktikoa egiteko
(prozedurak aplikatu eta eskuz dituzten abileziak esplotatu).
Problemari dagokion soluzioa diseinatzerakoan eta soluzioa eraikitzerakoan, dakiten guztia jokoan
ipintzen dute ikasleek, bai eskolan ikasitako guztia bai eskolatik kanpo ikasitakoa; jarduerak garatzeko
erritmo ezberdinak dituzte, bakoitzak bere soluzio posibleez egiten baitu lan. Zerbaitek funtzionatzen ez
badu edo soluzioa desegokia bada, lehendabizi konturatzen dena ikaslea bera da. Ikaslea bera
autoerregulatzen eta autoebaluatzen da, eta soluzio desegokia hobetzen saiatzen da, modu arduratsuan
sinplifikatuz. Hori da ikaslearen formazio integralaren lehen urratsa.
Horretaz gain, beste bi bide berezi daude:
- Egokitzapen curricularrak, ikasteko zailtasun handiak dituzten ikasleentzat.
- Dibertsifikazio curricularra. Bigarren Hezkuntzako graduatua lortzeko arazoak dituzten ikasleentzat
ikasketa bereziak planteatzen dira, curriculuma egokituz (zati bat gutxienez), eta oinarrizko edukiak
landuz (modulu profesional bereziak). Denok ez dugu balio edozertarako. Gure gaitasunak ezagutzen eta
autoerregulatzen jakin behar dugu.
10. Ebaluaziorako jarraibideak
Irakaskuntza/Ikaskuntza-prozesuan ikasleak ikasitakoa eta irakatsitakoa ebaluatzen du (autoerregulatu

egiten da). Ikaslearen kasuan:
1- Edukiak zein neurritan eta nolako lanketa- edo egitura-mailarekin asimilatu edo jaso dituzten
ezagutu nahi da.
2.- Irakaskuntza/ikaskuntza-prozesuaren egokitasuna balioetsi nahi da (edukien sekuentziazioa,
erabilitako estrategia metodologikoak, jardueren sekuentziazioa eta egituratzea, eta besteak).
3. Praktikan jarri den ingurua (gelako lan-giroa, ikasleen abiapuntua edo hasierako egoera,
baliabideak); hau da, irakasleak erabiltzen eta proposatzen duen eredu didaktikoa.
Hasieran proposatzen diren helburuak ebaluatu egiten dira, emaitzak/helburuak konparatzen dira.
Horretarako, irizpideak aplikatzen dira.
Uneoro ebaluazioa aurrera eraman behar da; hau da, problema teknologikoen ebazpena prozesuan ditugun
fase guztietan. Adibidez, informazioa aurkitzea, aplikazioa, txostenen lanketa, makina edo soluzioaren
aurkezpenean, eraikuntzan erabiltzen diren material eta tresna ezberdinetan, eta abarretan. Teknologiak
bai jarraitutako prozesuan bai egindako makina edo lanetan ebaluatzen dira, baita jarrerak, kontzeptuak
eta prozedurak ere.
Teknologia ebaluatu nahi denean, adierazleak erabiltzen dira; ebaluazio-irizpideak izango dira horiek,
ikasleen aurrerakuntza eta eboluzioa adierazten dutenak. Irizpide edo adierazle horietan kontuan izan
behar da kontzeptuen asimilazioa, prozeduraren ikaskuntza eta jarrerak.
Adierazle horiek irakasleak proposatu behar ditu: sekuentziatu, lan egiteko erak azaldu, egokitzapenak
proposatu.
Ez dira ahaztu behar prozesuaren behaketarako landu behar den lan-koadernoa eta ikasleen proiektuen
memoriak. Ikasleak ebaluazioan erabili behar dela jakin behar du. Txosten idatziek teknologian bi muga
garrantzitsu dituzte:
- Batetik, prozedura eta jarreren ikaskuntza integrala islatzen den ala ez.
147
- Bestetik, ebaluatu nahi den makinaren aplikazio-gaitasuna bermatzen den ala ez.
Kateatutako efektuen makina
Lehen Hezkuntzarako prototipoa lehen makina sinple eta kreatiboa kateatutako efektuen makina da.
Lehen helburu garrantzitsuena sormena garatzea da. Motibagarritasuna, sinplea izatea, dinamikoa,
hezigarria, eta kausala eta lineala dituen arrazonamendua da.
Irakaslearen lehen zalantza: sortu baino lehen, ikasleak zer ezagutu behar du? Zerbait egiteko oinarri bat
behar bada, orduan nola eskatuko diogu ikasleari zerbait diseinatzeko?
Agian, irakasle batek kontrakoa pentsa dezake: «klase magistraletik has gaitezke, ikasleari eduki-jarduera
sorta aproposa transmititu, eta, gero, sinpleagoa den zerbait eraikitzeko aplikatu».
Baina, aurreko arrazonamenduan, honako gogoeta kritiko hauek egin daitezke:

1.- Ikasleak ezer egiten ez badu, prozesuan egiten jartzen ez badugu, zer ikasiko du? Soilik teoria? Ez al
da aspertuko? Nola motibatuko dugu? Gaitasun kognitibo batzuk garatuko al ditu soilik, teknologia bizi
gabe?
2.- Teknologia materia konplexua izan arren, neska-mutil guztiok, eguneroko bizitzan, beti izan dugu
harremana objektu errealekin edo komunikabideetatiko operadore teknologikoekin. Dena ez da makina
konplexuen operadoreak perfekzioz ezagutzea, baizik eta zerbait eraikitzeko dakitenetik abiatzea, eta
makina egiteko gaitasuna eta behar den pentsamendua garatzea.
Hasieran, ideiak era logikoan eta koherentean erlazionatzen eta lotzen dituzte, historia baten antzera,
hasiera, garapena eta amaiera dituztela, ondoren behar den guztiaren garapena edo lanketa egiteko.
Makina muntatzeko esfortzu intelektuala egingo dute, baldin eta makina berek muntatuko badute.
Ikasleei objektu normalak eta arruntak egitea proposatu behar zaie, funtzionamendua konplexuegia izan
gabe. Ikasleak makinaren sortzaile sentitu behar dira.
Hori lortzen badugu gure teknologia-tailerrean:
• Ideiak sortzea ekipoan posible dela konturatuko dira.
• Ekipoa antolatuko da, eta helburua lortzeko kudeaketa efizientea egingo dute.
• Makina egiteko problema guztien soluzioa proposatuko dute.
• Ikasleek era autonomoan funtzionamendu onargarria duen makina egiteko gaitasuna garatuko dute:
diseinua, eraikuntza, balorazioa, egokitutako diseinu berriak, balorazio berria, egokitzapen berriak,
besteak beste.
Teknologiaren lehen hurbilketa horrelakoa izateak aberastasun kognitiboa eta motibazio-jarrerak
bultzatzea ahalbidetzen dute. Hala ere, arazoak egon daitezke: ikasleentzat eta irakaslearentzat
metodologia berria izan daiteke (ohitura falta izan dezakete). Agian, ez zaie atsegina izango ikasle guztiei
lana horrela egitea. Lana gela berezian egin behar da, ez da soilik lan idatzia egin behar; sormena garatu,
koordinazioa, ekipo-lana besteak beste.
Modu itxiagoan edo sortzaileagoan egitea plantea daiteke.
Ikasleak, ezagutzen dutenaz gain, gauza berriak sortzeko gai izan daitezke; hori da proposatu eta bultzatu
behar duguna, urrunago joatea (Vygotsky psikologoaren garapen hurbileko zona).
Irakaslearen papera
Irakasleak motibatu eta orientatu egin behar du, ez du beti azalpenak ematen egon behar; zerbait
ezinezkoa bada edo ikasleek ez badute ongi ulertzen, ez dira makinan sartuko. Irakasleek makinetan
pentsatu behar dute:
• Gelako giro egokia proposatu, plangintza ordenatua sortu eta balioetsi, zerbait ludikoa egin, besteen
ideiak entzun eta balioetsi behar dituzte. Soluzioak bilatu eta funtzionarazi behar dituzte. Askotan,
amaieran bakarrik ikusten dute funtzionamendua; ondorioz, irakasleak desanimoak ekidin behar
ditu, lanak partzialki egin eta arrakastak onartu. Irakasleak beti positiboa izan behar du.
• Arriskuak ekidinez, ikasleei askatasuna eman behar zaie.
• Tailerraren eta gelaren antolakuntza: erabilera, mantenua, kontserbazioa eta abarren garrantzia
erakustea, tresnak jaso eta erabilera kontrolatzea, materialak ez galtzea, lanak klase bukaeran
jasotzea, amaieran tailerra garbitzea, besteak beste.
Irakasleak gelan gertatzen den guztia jakin behar du uneoro: ikasleek dituzten zailtasunak, makina
batzuek izan ditzaketen funtzionamendu-arazoak edo tresnen erabilera ez ezagutzea zailtasunak
garatuz.
Ikasleei informazioa proposatuz, kateatutako makinen funtzionamendua aztertuz, eta egiten dituzten beste
jarduerekin ez dira gizarte-mailako arazoak konponduko, ez du baliagarritasun praktikorik gizakion
148
bizitzan; baina beste gaitasun batzuk (prozesu mentalen garapena, ekipoaren antolakuntza eta kudeaketa-
prozesuen garapena, besteak beste) garatuko dira.
Gelan, tekniko edo «trebea izatea»ren ikuspegia bultzatu beharrean, ikerlari-papera garatuko da.
Askotan, eskolako makina edo «Lehen Hezkuntzako jostailua» makina errealekin konpara daiteke,
askotan antzekotasunak baitituzte.
Kateatutako efektuen makina egitera goaz
Lehen klasean, ikasleentzat jarduera «berriak» izan daitezke makina egitea, talde-lana egitea eta beste
ezaugarri batzuk. Ez da eskulana soilik, baina egin egin behar da.
Oinarrizko ideiak adierazi behar dira:
1.- Problema errealak ebatzi klasean. Irekia izan behar duenez, soluzio asko izango ditu, eta talde
bakoitza berea aurkitzen saiatuko da.
2.- Egin aurretik pentsatu eta idatzi.
3.- Talde-lana: besteei entzun, hitz egin, erabakiak hartu, onartutakoa errespetatu eta abar.
Horrekin batera, tailerraren funtzionamenduari buruzko arauak izango ditugu, lana nola egingo dugun eta
abar.
Makinak bete behar dituen baldintzak azaldu behar dira:
• Arrakasta izango du. Funtzionatuko du (amaitzeko egokituko da). Segurtasun pertsonala.
• Makina egiterakoan, pentsatu egin behar da, egin egin beharko da, esku askok parte hartuko dute,
behar diren tresnak eta materialak erabiliko ditugu. Mahaian ahalik eta tresna eta material gutxien
erabili behar dugu (ordenatuta egon behar du).
• Ikasleen partetik, proposamenak ulergarria izan behar du, egingarria izan behar da, egiten hastea
ahalbidetuko da, ez da azalpen gehiegirik eman beharko, eta, azkenik, irakasleak orientatu eta
motibatu egingo du.
• Proposamenak irekia izan behar du, eta soluzio asko onartuko ditu, zati batzuk gidatuta (adibidez,
hasieran eta fase batzuetan egon daitekeena). Adibidez, hasteko, arrapalatik etengailu edo interruptore
batera eroriko den kanika eduki dezakegu, eta fase kopurua zehaztuta egon daiteke; adibidez,
amaieran katapulta egon daiteke, eta bestearen hasieran kanika jasotzeko zerbait ipin daiteke, iraupena
zehaztu daiteke (30-45 segundokoa izan behar du, adibidez), tamainak handiegia ez du izan behar,
ohiko materialak eta tresnak erabili behar dira, makinetan honelako osagaiak kokatuko ditugu:
igogailua, noria, antzokiaren agertokia, ur-ponpa, bueltaka dabilen hegazkina eta puxika apurtzea.
Jardueraren hasiera tailer-gelan
Proposamena ulertu ondoren, lanean hasiko dira, planifikatu egingo dute (agian, zer egin behar den eta
zergatik oso garbi eduki gabe), eta denak hitz egingo dute. Idaztea gomendatu behar zaie:
«Nik orain balantzina ipiniko dut, hau egiten duena».
«Andereño, ura erabil dezakegu, ontzitxoa gainetik joan dadin».
«»Andereño, nire taldeko batzuek nahi dutena egiten dute».
Hau da, zarata, iskanbila, mugimendu asko eta jarduera itzela egongo da. Ikasleak gauzak egiten, egiten
eta egiten arituko dira. Egoera horretan, irakasleak kanpotik behatzeko gaitasuna badu, talde guztietan
ilusioa, egiteko gogoa, eztabaida, besteak beste, ikusiko ditu. Okerragoa litzateke pasibitatea,
desmotibazioa, isiltasuna, ezertxo ere ez egitea. Proiektuen bitartez, lan-ohitura horiez jabetu behar dira.
Irakasleak ongi planteatzen eta formulatzen jakin behar du, hori lortzea oso garrantzitsua baita.
Gelaren ezaugarriak dira zarata, desorganizazioa, gehiegizko mugimendua. Ez du agobiorik sortu behar,
ikastearen ordaina baita:
• Ikasleek taldean lana egiten jakin behar dute, eztabaidak egiten, hitz egiten, errespetatzen,
proposamen ezberdinak balioesten, erabakiak hartzen...; hitz batean, planifikatzen.
• Tailer-gelan portaera-arauak finkatzen eta errespetatzen ikasi behar dute.
• Ulertzen eta adierazten ikasi behar dute, egindakoa besteek ezagutu dezaten.
• Tailerrean egiten eta egoten ikasi behar dute.
Jarrerak eta ohiturak ikastea astiro-astiro gertatzen da, jarrera ikasteak denbora eskatzen baitu. Makinaren
proiektua aurrera eramateak guztioi egiten digu ilusio; teknologian ditugun edukiak denborarekin ikasiko
dituzte.
Ez badugu aurrera egiten, zer egin? Aurrera nola egin?
Idatzi arbelean hitz-zurrunbiloa:
• Nola gerta daitekeen eta zer gerta daitekeen idatzi.
• Egiteko gai direla konbentzitu.
149
Posibilitate bat:
• Hasieran, irakasleak arbelean marrazten eta proposatzen du.
• Zer jar dezakegu zerbait lortzeko? Galdera proposatu.
• Posibilitateak idatzi eta alderdi onak eta txarrak adierazi.
• Funtzionatu behar du, eta posible izan behar da.
• Ideia guztiak onak direla adierazi.
• Botazioz edo adostasunez ideia aproposenak aukeratu. Besteak gorde.
• Makina marraztu, hitzez deskribatu eta planifikatu.
• Planifikatu ondoren, egin.
Oharrak:
• Lehen Hezkuntzan, nahikoa da hiru edo lau fase dituen makinarekin hastea. Bi gutxiegi eta
bospasei gehiegi izan daitezke. Fase gehiago badaude, arazoak gehitu egiten dira.
• Fasez fase joan behar da. Aurrekoak beti funtzionatu behar du ongi.
• Motorrak erabil daitezke: malgukiak, gomazkoak, elektrikoak. Gehiegi ez dira erabili behar.
• Oinarrizko materiala egurra eta kartoia izaten dira.
• Mekanizatzen ikasiko dute, eta baita itsasten ere.
Planifikatu:
• Konexio elektrikoak eta etengailuak metalarekin egingo dira (latorria edo altzairua).
• Talde-lana denez, guztiek parte hartuko dute.
• Efektu eta loturetan pentsatu behar dute.
• Erabakiak hartzeko, arauak gelan onartu behar dira.
• Bizikidetza-arazoak soluzionatu behar dira.
• Errealistak izan. Egiteak posible izan behar du. Planifikatu eta diseinatu egiten hasi aurretik.
• Adibideak irakasleak proposatzea egokia da, ez aurrera ez atzera egoeratik ateratzeko.
• Makina sortzea da garrantzitsua. Ideiak kopiatu eta aplikatu.
• Makina egiterakoan, egituren eta operagailuen beharra instintiboki aterako zaie ikasleei. Berek
ikusiko dute erabil daitekeela.
• Egitura.
• Mekanismoak.
• Zirkuitu elektrikoak.
• Ur-ponpak.
• Motorrak.
• Mugimendua sorrarazten duena: grabitatea, pilak eta abar.
• Kontrol-elementuak.
• Errealitatean, makina asko dira sekuentzialak. Errobotak edo ziklikoak ere izaten ditugu.
• Funtzionatzeko energia behar dute. Mugimenduaren kontra marruskadura egoten da.
• Materiala eta energia aurreztu behar da. Zaborra behar den tokira bota behar da.
• Egitura. Karga edo pisua eutsi behar du. Batzuetan, fluidoen presioa jasan edo eutsi behar dute.
Indarrak konpentsatu behar dira. Ongi elkartu behar dira piezak. Profilen bitartez eraikitzen dira
egiturak.
• Arrapalak era askotara egiten dira, eta profilei elkartzen zaizkie.
• Palankak asko erabiltzen dira.
• Motorrak era ezberdinetakoak izan daitezke. Energia transformatzen dute. Operadore
teknologikoak:
• Poleak.
• Bonbilla.
• Pila.
• Gurpila.
• Horzdun polea.
• Ardatza.
• Interruptorea.
• Malgukia.
• Erreduktorea.
• Makina ezberdinetan mekanismoak ditugu: poleak, erreduktoreak, birabarkia, biela, lebak,
zirkuitu elektrikoak, pultsadoreak eta interruptoreak, kommutadoreak eta gurutzatze-giltzak eta
abar.
150
Garrantzitsua da:
• Ohiturak.
Garrantzitsua da:
• • Eguneroko
Ohiturak.adibideak.
• • Ikusi, edo dakiguna
Eguneroko gure makinan aplikatu.
adibideak.
• • lkasleek informazioa
Ikusi, edo analizatzen
dakiguna gure makinanikasi behar dute (marrazkietatik, Internetetik, liburuetatik
aplikatu.
• lortzen den informazioetatik).
lkasleek informazioa analizatzen ikasi behar dute (marrazkietatik, Internetetik, liburuetatik
• Egindakoak
lortzen denzertarako balio duen txosten idatzian proposatu behar da.
informazioetatik).
• • Problema bezala planteatu
Egindakoak zertarako balio behar
duenda, eta soluzionatzeko
txosten jarrera
idatzian proposatu jarraitua
behar da. eta langilea bultzatu.
Ikasle guztiak dira garrantzitsuak, baina guztien jarrerak arduratsua
• Problema bezala planteatu behar da, eta soluzionatzeko jarrera jarraitua izan behareta
du.langilea bultzatu.
• ArazoIkasle guztiak dira garrantzitsuak, baina guztien jarrerak arduratsua izan behar du.da helburua.
teknikoak ebazterakoan, objektu sinplea eta egunerokoa analizatzea
Horretarako, atalen edo osotasunaren forma, dimentsioak, izaera eta funtzionamendua
• Arazo teknikoak ebazterakoan, objektu sinplea eta egunerokoa analizatzea da helburua.
deskribatzeko eta azaltzeko komunikazio-gaitasunak erabili behar dira.
Horretarako, atalen edo osotasunaren forma, dimentsioak, izaera eta funtzionamendua
• Irizpide horrekin ezaugarri morfologikoak (forma, dimentsioak, materialak, itsastea eta amaiera
deskribatzeko eta azaltzeko komunikazio-gaitasunak erabili behar dira.
ematea), funtzionamenduzkoak (funtzio orokorren kausak eta kateatutako eraginak) eta ikasleak
• Irizpide horrekin ezaugarri morfologikoak (forma, dimentsioak, materialak, itsastea eta amaiera
ebaluatu nahi dira.
ematea), funtzionamenduzkoak (funtzio orokorren kausak eta kateatutako eraginak) eta ikasleak
ebaluatu nahi dira.
16.1 Makina bat egitera goaz. Ikasgelan maistrak planteatzen du «Makina bat egitera goaz»
jarduera, eta komiki moduan bere garapena adierazten da.
16.1 Makina bat egitera goaz. Ikasgelan maistrak planteatzen du «Makina bat egitera goaz»
jarduera, eta komiki moduan bere garapena adierazten da.
143. irudia. Makinaren proposamena ikasgelan. 144. irudia. Ikasleen pentsamendua.

143. irudia. Makinaren proposamena ikasgelan. 144. irudia. Ikasleen pentsamendua.
146. irudia. Irakaslearen eta ikasleen arteko

solasaldia (II).
solasaldia. 146. irudia. Irakaslearen eta ikasleen arteko
solasaldia (II).
solasaldia.
147. irudia. Kanika erortzen eta ikasleak. 148. irudia. Kanika erortzen eta ikasleak (II).
147. irudia. Kanika erortzen eta ikasleak. 148. irudia. Kanika erortzen eta ikasleak (II).
150
151
149. irudia. Kanika erortzen eta ikasleak (III). 150. irudia. Irakasleak jarduera zehazten du.
152. irudia. Ikasleak pentsatzen (II).

151. irudia. Ikasleak pentsatzen (I).
154. irudia. Ikasleak pentsatzen (IV).

153. irudia. Ikasleak pentsatzen (III).
155. irudia. Ikasleak pentsatzen (V). 156. irudia. Ikasleak pentsatzen (VI).
157. irudia. Ikasleak pentsatzen (VII).

158. irudia. Ikasleak pentsatzen (VIII).
159. irudia. Ikasleak pentsatzen (IX). 160. irudia. Ikasleak pentsatzen (X).
151
161. irudia. Ikasleak pentsatzen (XI).
162. irudia. Ikasleak pentsatzen (XII).
163. irudia. Ikasleak pentsatzen (XIII). 164. irudia. Ikasleak pentsatzen (XIV).
165. irudia. Ikasleak pentsatzen (XV). 166. irudia. Ikasleak pentsatzen (XVI).
167. irudia. Ikasleak pentsatzen (XVII). 168. irudia. Ikasleak pentsatzen (XVIII).
169. irudia. Ikasleak pentsatzen (XIX). 170. irudia. Ikasleak pentsatzen (XX).
171. irudia. Ikasleak pentsatzen (XXI). 172. irudia. Ikasleak pentsatzen (XXII).
173. irudia. Ikasleak pentsatzen (XXIII). 174. irudia. Ikasleak pentsatzen (XXIV).

152
176. irudia. Pentsatu, planifikatu eta probatu.
176. irudia. Pentsatu, planifikatu eta probatu.
175. irudia. Prozesuak teknologian

175. irudia. Prozesuak teknologian
176. irudia. Pentsatu, planifikatu eta probatu. 177. irudia. Ikasleak erabakiak hartzen.
176. irudia. Pentsatu, planifikatu eta probatu. 177. irudia. Ikasleak erabakiak hartzen.
178. irudia. Aukera ezberdinak aztertu behar dira.

178. irudia. Aukera ezberdinak aztertu behar dira.
Ariketa: identifika itzazue honako makina hauetan dituzuen faseak eta operadore teknologikoak.
Ariketa: identifika itzazue honako makina hauetan dituzuen faseak eta operadore teknologikoak.
Egindako zerrenda baliagarria izango da zuen makina diseinatzeko eta lantzeko.
Egindako zerrenda baliagarria izango da zuen makina diseinatzeko eta lantzeko.
Orain zuen txanda da. Kateatutako makina diseinatu, planifikatu, garatu, egin eta ebaluatu behar duzue.
Orain zuen txanda da. Kateatutako makina diseinatu, planifikatu, garatu, egin eta ebaluatu behar duzue.
Baldintzak: amaiera polita eta hasiera zuek proposatu behar dituzue. Zorte on!
Baldintzak: amaiera polita eta hasiera zuek proposatu behar dituzue. Zorte on!
Azkenik, ikuspegi didaktiko batetik helburuak adieraziko ditugu. Hauek dira:
Azkenik, ikuspegi didaktiko batetik helburuak adieraziko ditugu. Hauek dira:
• Sormen teknologikoa aplikatu arazo errazak garatzeko, metodologia lantzeko, hautatzeko eta
• Sormen teknologikoa aplikatu arazo errazak garatzeko, metodologia lantzeko, hautatzeko eta
txostena idazteko, objektuak diseinatzeko eta ikuspuntu ezberdinetatik ebaluatzeko.
txostena idazteko, objektuak diseinatzeko eta ikuspuntu ezberdinetatik ebaluatzeko.
• Proiektu teknologiko errazak planifikatu: aurrez baliabide materialak zein izango diren taldeka
• Proiektu teknologiko errazak planifikatu: aurrez baliabide materialak zein izango diren taldeka
adostu,
adostu, eta
eta beharrezko
beharrezko dokumentazioa
dokumentazioa hautatu
hautatu eta
eta landu.
landu.
•• Proposamenak
Proposamenak eta erabakiak adierazi, bideragarritasun eta
eta erabakiak adierazi, bideragarritasun eta irizpide
irizpide guztiak
guztiak miatu;
miatu; baliabide
baliabide
grafikoa, sinbologia eta egokitutako terminologia edo lexikoa erabili.
grafikoa, sinbologia eta egokitutako terminologia edo lexikoa erabili.
•• Arazo
Arazo teknologikoak
teknologikoak ebatzi,
ebatzi, edota
edota aurrez
aurrez egiteko
egiteko zein
zein garrantzitsua
garrantzitsua den
den taldeko
taldeko lana
lana eta
eta talde
talde
barruko
barruko partaide
partaide izatea
izatea balioetsi;
balioetsi; norberaren
norberaren erantzukizunak
erantzukizunak jasojaso bakoitzaren
bakoitzaren lana
lana egitean;
egitean;
lankidetasun,
lankidetasun, onarpen
onarpen eta
eta lagunkidetasunaren
lagunkidetasunaren jarrera.
jarrera. Talde-lana
Talde-lana garatu.
garatu.
•• Bakoitzaren
Bakoitzaren lanaz jabetu, eta, ondoren, gozo eta poztasun sentimendua
lanaz jabetu, eta, ondoren, gozo eta poztasun sentimendua bereganatu.
bereganatu. Taldeko
Taldeko
arazoei eta beharrezko ahaleginei aurrez ekiteko, norberaren motibazioa
arazoei eta beharrezko ahaleginei aurrez ekiteko, norberaren motibazioa garatu. garatu.
HELBURU
HELBURU DIDAKTIKOAK
DIDAKTIKOAK
•• Arrapala
Arrapala ezberdinak
ezberdinak diseinatu
diseinatu eta
eta eraiki.
eraiki.
•• Material ezberdinak erabili eta landu.
•• Operadoreak diseinatu eta eraiki.
• Indargarriak (euskarriak, tiranteak, etab.) diseinatu eta eraiki.
• Kontroldun zirkuitu elektrikoa diseinatu eta eraiki.
• Beharrezko lotura eta mihiztadura ezberdinak erabili lana bukatzeko.
153
154
• Proiektua asmatu, diseinatu, neurriak frogatu, aztertu eta azken mihiztadura egiteko plangintza
antolatu.
• Taldea antolatu eta denen adostasunarekin lan-banaketa antolatu.
• Segurtasun-neurriak balioetsi.
• Xede bat lortzeko iraunkortasuna behar dela balioetsi, eta, era horretan, bakoitza bere buruarekin
ondo eta pozik egon.
155
NATURA ZIENTZIAK
17. gaia
ENERGIA
TERMIKOA
17. GAIA. ENERGIA TERMIKOA
Askotan, bero eta tenperatura hitzak nahasteko joera dugu. Beroa esaten dugunean, dugunean, askotan, tenperaturaz
ari gara. Gorputz bat
bat bero dagoela
dagoela esatea okerra
okerra da; tenperaturaren bat duela adierazi beharko genuke.
Zentzumenen bitartez hautematen dituguditugu gorputzak. Horiek egoera termikoa dute, eta gure gure pertzepzioak
pertzepzioak
adierazten digu hori. Ukitzerakoan,
Ukitzerakoan, freskotasuna ala berotasuna hautematen
hautematen dugu.
dugu. Orduan,
Orduan, zer
zer da
da beroa?
beroa?
Askotan, bero hitza
hitza erabiltzen dugu
dugu sentsazioa adierazteko. Baina subjektiboa da. da. Ikasgelan edo etxean
bero
bero egiten duela esaten
esaten dugunean,
dugunean, litekeena da beste batentzat
batentzat fresko
fresko egitea.
egitea. Beroa
Beroa energia
energia mota
mota bat da,
transferitzen dena;
dena; aldiz, gorputz baten
baten egoera
egoera tenperatura
tenperatura da.
da. Energia
Energia termikoa
termikoa transferitu
transferitu egiten da, eta
tenperatura
tenperatura ezberdina
ezberdina edukitzeagatik beroaberoa hedatzen
hedatzen da.da. Ondorioz,
Ondorioz, ez ditugu beroa
ez ditugu eta tenperatura
beroa eta tenperatura
kontzeptuak nahastu behar. Bero-transferentzia
Bero-transferentzia hautematen
hautematen dugu,
dugu, sentsazioa
sentsazioa da. Tenperatura gorputz
gorputz
bakoitzak duen
duen egoera
egoera da.
da. Kontuz
Kontuz eguneroko
eguneroko hizkerarekin, zeren beroa kontzeptua erabiltzen dugu, eta
hizkerarekin, zeren eta
tenperatura gutxiago erabiltzen dugu; izan ere, nahastu nahastu egiten dugu; eta, alderantziz, tenperatura
beroarekin ere nahasten dugu.
Hala ere, gela bateko tenperatura 18 18 ºC-koa
ºC-koa dela esaten badugu, tenperatura altua ala baxua irudituko
zaigu, baina datu hori ez dada norberaren
norberaren sentsazioaren araberakoa.
araberakoa.
Kanpoko objektuak mailakatu edo sailkatu egiten ditugu bero-transferentziagatik: hotzak (energia
termikoa alderantzizkoa denean; hau da, guk galtzen dugunean), epelak, beroak (energia termikoa
jasotzen dugunean), oso hotzak (gure tenperatura handiagoa
handiagoa denean
denean eta galtzen
galtzen dugunean), oso beroak
(beste objektuaren tenperatura osooso handia
handia denean
denean eta
eta xurgatzen
xurgatzen dugunean)
dugunean) bereizten
bereizten ditugu.
ditugu.
Tenperaturak ez du bero-maila definitzen.
definitzen. Maila
Maila mikroskopikoan,
mikroskopikoan, tenperatura gorputz baten partikulen
dardararekin eta mugimenduarekin erlazionatuta dago. dago. Beroa
Beroa (energia
(energia termikoa)
termikoa) gorputz
gorputz batetik
batetik bestera
bestera
hedatzen den energia mota da.
Hausnarketa egiteko galderak:
Zein objektuk dute beroa eta zein objektuk dute dute tenperatura? Beroa eta tenperatura nondik nora doaz? doaz?
Ura lurruntzea zeri esker gertatzen da? Zer uste duzu gertatu dela?
dela?
Tenperatuta aldatzerakoan, zer gertatuko da gorputzekin?
Hausnarketa egin ondoren, ondorio hauetara iritsiko zara:
- Objektuek dute tenperatura. Beroa xurgatu dute, tenperatura baxuagoa baitzuten.
- Ez da hedatzen tenperatura. Energia termikoa hedatzen da.
- Beroa ematerakoan edo xurgatzerakoan, tenperatura aldatzen da. Tenperatura-ezberdintasuna
badago, energia termikoa heda daiteke.Tenperatura desberdina duten duten bi gorputzek
gorputzek elkar
elkar ukitzen
ukitzen
dutenean, batetik bestera transferitzen den energia bero-energia da.
Teoria zinetiko-molekularrarekin, horrela adieraziko genuke tenperatura:
179. irudia. Solidoak, likidoak eta gasak.

gasak.
17.1 TENPERATURA
Partikulen batez besteko energia zinetikoa (mugimendua) da,da, gorputz

gorputz baten
baten ezaugarria
ezaugarria hain
hain zuzen.
zuzen. Aldiz,
Aldiz,
beroa energia potentziala da. Xurgatzeak dilatazioa, egoera-aldaketak, metabolismo-aldaketak, eta eragin
gehiago sor ditzake. Eralda daiteke: adibidez, lurrun-makinaren bitartez energia mekanikoa lor dezakegu.
156
NATURA ZIENTZIAK LEHEN MAILAKO IKASGELAN II 155 209
Tenperaturaren neurketa termometroen bitartez egiten da. Hodi fina (kapilarra) da zabalgunean edo
gordelekuan amaitzen dena. Ez da airerik egoten, eta linealki dilatatzen diren likidoak erabiltzen dira. Ez
da egun merkuriorik erabiltzen. Digitalak erabiltzen dira gehien.
Eskala du. Kalibratu beharra dago.
0° eta 100 ° uraren izozte-puntuarekin eta irakite-puntuarekin edo beste termometroarekin kalibratzen da.
Celsius eskalari dagozkio.
Eskala du. Kalibratu beharra dago.
180. irudia. Tenperatura.
0° eta 100° uraren izozte-puntuarekin eta irakite-puntuarekin edo beste termometroekin kalibratzen da.
Celsius eskalari dagozkio.
Termometroaren atalak dira merkurio-haria, estugunea eta erraboila.
181. irudia. Tenperatura neurtzeko eskalak.
156
157
210 17. GAIA ENERGIA TERMIKOA
Termometro klinikoak gorputz-tenperatura neurtzeko erabiltzen dira. Behealdean, estugune bat dute,
merkurioa, dilatatu ondoren, tangara itzul ez dadin. Horri esker, merkurioak adierazitako tenperatura-
markak bere horretan jarraitzen du, nahiz eta gorputza ukitzen egon ez. Nahikoa da termometroa pixka
bat astintzea, merkurioa tangara jaisteko.
17.2 Tenperatura eta barne-energia
Substantzia guztiak partikulaz osatuta daude: atomoz eta molekulaz. Etengabe higitzen dira partikulak,
ordenarik gabe, batzuk oso azkar, beste batzuk astiroago. Mugimendu hori agitazio termikoa da.
Agitazio termikoaren ondorioz, energia zinetikoa du partikula bakoitzak. Gorputz baten partikula guztien
energia zinetikoen baturari barne-energia esaten zaio.
Beraz, gorputz baten tenperatura beste batena baino altuagoa denean, horrek esan nahi du haren
partikulak azkarrago higitzen direla.
Gorputz baten tenperaturak adierazten du gorputz horrek zenbateko barne-energia duen.
Demagun ur kantitate desberdina duten bi ontzi ditugula eta ura tenperatura berean dagoela bietan. Ontzi
horiek denbora berean eta berdin berotzen baditugu, ikusiko dugu ur gutxien duen ontziaren tenperatura
igoko dela gehien.
Bi ontziek bero kantitate bera jaso dute, baina ez dute tenperatura-aldaketa bera izango, ur kantitatea ere
ez baitute bera.
Horrenbestez, zenbat eta bero handiagoa eman gorputz bati eta hark zenbat eta materia kantitate —
partikula kopuru— txikiagoa izan, orduan eta gehiago igoko da haren tenperatura.
17.3 Bero-energia
Gorputz batetik beste batera igarotzen den energia termikoa da beroa. Beraz, gorputzek beroa galdu edo
hartu egiten dute, baina ez dute berorik. 80 ºC-ko burdina zati bat 15 ºC-ko ura duen ontzi batean sartzen
badugu, burdina hoztu egingo da, eta ura berotu. Beroa burdinatik (tenperaturarik altuena duenetik)
uretara (tenperaturarik baxuena duenera) igaroko da. Bero-transferentzia horrek bien tenperaturak
berdindu arte iraungo du; hau da, oreka termikoa lortu arte.
Beroa neurtzea. Bero kantitatea nola neurtzen da?
Beroa «igarotzako energia» da, eta, beraz, hura neurtzeko, energiaren neurri-unitate berak erabiltzen dira.
Nazioarteko Sistema Internazionalean, joulea (J) da bero-unitatea.
Haatik, askotan, kaloria-unitatea (cal) ere erabiltzen da beroa neurtzeko. Joule bat 0,24 kaloriaren
baliokidea da.
1 J = 0,24 cal
Kalorimetroan neurtzen da. Termoak dirudite. Berthelot-en kalorimetroa erabiltzen da.
• Bete botila bat kapilarrarekin, eta sartu likidoa. Berotu eta ikusi zer gertatzen den.
• Gasentzat matraze batean gas bat sartu, eta U hodia ipini irteeran. Likidoa dago, eta nola igo edo
jaits daitekeen ikus daiteke.
• «Berthelot termokimikaren aitatzat hartzen da, erreakzio endotermikoak eta erreakzio
exotermikoak bereizi baitzituen, erreakzio kimikoen aldaketa energetikoak aztertu baitzituen, eta
aurkikuntza ugari egin baitzituen; adibidez, lehergailuetan detonagailuen garrantzia aurkitu zuen.
Era berean, gasen portaera aztertu zuen, egoeraren ekuazioa proposatu zuen, eta, horren bitartez,
Van der Waals proposamena zuzendu zuen».
Zeri esaten diogu hotza, eta zeri beroa?
Giro berean, zenbait pertsonak sentsazio termiko desberdinak izan ditzakete; izan ere, bero eta hotz
nozioak gure zentzumenek ematen dizkiguten sentsazioen araberakoak dira.
Beraz, gorputz bat hotz dagoela iruditzen zaigunean, haren tenperatura gurea baino baxuagoa da. Bero
dagoela iruditzen zaigunean, berriz, haren tenperatura gurea baino altuagoa da. Hobeto ulertzeko,
esperimentu hau egin dezakegu: hiru ontzitan, ura sartuko dugu. Ezkerraldekoan,
0 ºC-ko tenperaturan sartuko dugu ura; erdikoan, 10 ºC-an; eta eskuinaldekoan, 25 ºC-an.
Ondoren, ezkerreko eskua sartuko dugu urik hotzena daukan ontzian, eta eskuinekoa, berriz, urik beroena
daukanean. Minutu batzuk igaro ostean, erdiko ontzian sartuko ditugu bi eskuak. Ezkerreko eskuan,
eskuinekoan baino beroago nabarituko dugu erdiko ontziko ura; izan ere, esku bakoitza lehen zer
tenperaturatan egon den, desberdina izango da sentsazio termikoa.
158

Oreka termikoa. Bi gorputz tenperatura ezberdinetan ipintzen baditugu, tenperatura berdindu egiten da
oreka termikora iristerakoan. Tenperatura giro-tenperaturaren berdina izatera pasatu da. Giro-tenperaturan
orekan dago.
Oreka termikoa lortu arte, bero-transferentzia gertatzen da, tenperatura handiena duenetik tenperatura
baxuagoa duenera.
Transferentzia dago.
Batez besteko energia zinetikoa edo tenperatura berdina izan arte. Energia termikoa edo beroa
transferitzen da; bitarteko egoeran dago (orekara heldu arte).
Beroa edo energia termikoa adierazten da, tenperatura ezberdina duten bi gorputz kontaktuan
ipintzerakoan edo egoera-aldaketa gertatzerakoan. Truke-energia da. Oreka termikoa (kantitateen arabera
tenperatura bat ala beste izango da). Oreka termikoa dugu nahiko denbora eman ondoren tenperatura
konstante mantentzen denean.
Unitateak.
Beroa energia-unitateetan neurtzen da. Joule (J).
1 kilojoule (kJ)= 1000 J
kaloria (cal) 1 cal = 4,184 J
kaloria (cal) 1 cal gramo bat urek gradu bat igotzeko behar duen tenperatura.
17.4 Beroaren hedapena
Beroa gorputz batetik beste batera igaro daiteke, edo, gorputz berean, puntu batetik beste batera.
Hori hiru modutan egiten du: eroapenez, konbekzioz eta erradiazioz.
Beroa hiru modu horietan heda daiteke aldi berean, baina, normalean, haietako batean soilik hedatzen da.
17.5 Eroapena
Beroak solidoetan zehar hedatzeko erabiltzen duen mekanismoa

da eroapena. Esku batekin metalezko hagatxo baten muturrari heltzen badiogu eta beste muturra metxero
baten sugarrera hurbiltzen badugu, helduta dugun muturraren tenperatura igo egingo da pixkanaka. Beroa
hagatxoaren partikuletan zehar hedatzen da, eroapenez. Fenomeno hori arrazoi honegatik gertatzen da:
beroaren eraginpean dauden partikulen energia zinetikoa handitu egiten da, eta partikulak azkarrago
mugitzen hasten dira. Mugimendua «aldameneko» partikuletara transferitzen da. Haien tenperatura ere
igotzen da, eta, aldi berean, aldamenekoei transmititzen die. Metalezko hagatxoa muturretik berotuz, une
bat igaro ondoren aurkako muturraren tenperatura handiagoa dela ohartuko zara.
Partikulak azkarrago mugitzen dira aldamenekoekin elkarrekintzak eginez, energia transmitituz.
Eroankortasun termikoa
Substantzia Eroankortasun termikoa
Zilarra 0,97
Kobrea 0,92
Aluminioa 0,49
Altzairua 0,12
Letoia 0,26
Beruna 0,083
Kortxoa 0,0001
Adreilua 0,0015
Egurra 0,0002
Izotza 0,004
Beira 0,002
159
182. irudia. Eroankortasun termikoa.
Eroale termikoak dira energia termikoa azkar hedatzen dutenak.

Isolatzaile termikoak dira beroa oso mantso hedatzen dutenak.
17.6 Konbekzioa
Beroa fluidoetan —likidoetan eta gasetan— hedatzen duen mekanismoa da konbekzioa.

Likido edo gas bat berotzean, haren partikulek energia handiagoa lortzen dute, eta azkarrago mugitzen eta
bereizten hasten dira.
Hori dela-eta, substantziaren bolumena handitu egiten da, eta tenperaturarik altuena duten partikulek
igotzeko joera dute.
Likido edo gas bat behealdetik berotzean, eremu horretako tenperaturak gora egiten du, eta beheko
partikulak igotzen hasten dira. Partikula horiek utzitako espazioa goiko geruzetako partikulek hartzen
dute; izan ere, tenperatura baxuagoa dute eta behera egiten dute. Bero-iturriarekin kontaktuan jartzean,
jaitsitako partikulen tenperaturak gora egiten du, eta igotzen hasten dira. Hau da, likidoaren edo gasaren
partikulen zirkulazioa sortzen da, eta horrek konbekzio-korronteak eragiten ditu.
Konbekzio-korronteen bidez, zenbait fenomeno azal daitezke; esaterako, hodeien, haizeen eta itsas
lasterren eraketa.
183. irudia. Konbekzioa.
184. irudia. Konbekzio-korronteen adibidea.
160
17.7 Erradiazioa
Beroa ingurune materialik gabe hedatzeko mekanismoa da. Hortaz, hutsean ere heda daiteke beroa. Esate
baterako, fenomeno horren bidez iristen da Lurrera Eguzkiaren beroa. Gorputz guztiek ematen eta
xurgatzen dute beroa erradiazio gisa. Eskuarki, zenbat eta altuagoa izan gorputz baten tenperatura, orduan
eta irradiatze-energia handiagoa igorriko du. Gorputz guztiek ez dute erradiazioa xurgatzeko ahalmen
bera.
Termometroa piztutako lanpararen aurrean ipintzen baduzu, tenperatura igo egiten da. Labea martxan
jarri, eta gorri dagoenean eskua sartu.
Airea eroale oso txarra da (beste substantziekin konparatuz); orduan, nola iritsi da beroa hain azkar?
Airean zehar konbekzioa gertatzen da.
Termometroa lanpararen aurrean hutsa duen ontziaren barnean ipintzen bada, bere tenperatura igo egiten
da.
Ez dago ingurune materialaren beharrik energia termikoa hedatzeko.
Erradiazioa: gorputzek igortzen duten energia da; hutsean edo ingurune materialean heda daiteke.
Eguzkitik espazioan zehar, hutsean, eguzki izpiak erradiazioz iristen dira: hutsa dago. Erradiazio
elektromagnetikoa igortzen da.
185. irudia. Erradiazio elektromagnetikoa.
161
17.8 Beroaren
17.8 Beroaren eraginak
eraginak gorputzetan
gorputzetan
Gorputz bati
Gorputz bati beroa
beroa ematean,
ematean, haren
haren partikulen
partikulen mugimendua
mugimendua areagotu
areagotu egiten
egiten da.
da. Partikula
Partikula bakoitzaren
bakoitzaren
energia zinetikoa
energia zinetikoa handitzean,
handitzean, barne-energia
barne-energia ere
ere handitzen
handitzen da,
da, eta,
eta, beraz,
beraz, gorputzaren
gorputzaren tenperaturak
tenperaturak gora
gora
egiten du.
egiten du. Horregatik,
Horregatik, gorputzak
gorputzak handitu
handitu egiten
egiten dira
dira edo
edo egoeraz
egoeraz aldatzen
aldatzen dira.
dira.
Dilatazioa eta
Dilatazioa eta uzkurdura.
uzkurdura.
Gorputz batek
Gorputz batek energia
energia termikoa
termikoa xurgatzerakoan,
xurgatzerakoan, hura hura osatzen
osatzen duten
duten partikulak
partikulak azkarrago
azkarrago mugituko
mugituko dira,
dira,
eta espazio
eta espazio handiagoa
handiagoa hartuko
hartuko dute.
dute. Horren
Horren ondorioz,
ondorioz, gorputzaren
gorputzaren bolumena
bolumena handitu
handitu egingo
egingo da da
(dilatazioa).
(dilatazioa).
Gorputzak energia
Gorputzak energia termikoa
termikoa galtzen
galtzen badu,
badu, kontrakoa
kontrakoa gertatuko
gertatuko da:da: partikulak
partikulak gutxiago
gutxiago mugituko
mugituko dira,
dira,
gorputzak tenperatura
gorputzak tenperatura baxuagoa
baxuagoa izango
izango du,
du, eta
eta haren
haren bolumena
bolumena txikitu
txikitu egingo
egingo da
da (uzkurdura).
(uzkurdura).
Gorputz guztien
Gorputz guztien (solidoen,
(solidoen, likidoen
likidoen etaeta gasen)
gasen) bolumena
bolumena aldatzen
aldatzen da,da, beste
beste gorputz
gorputz batekin
batekin beroa
beroa
trukatzen dutenean.
trukatzen dutenean.
Dilatazio deritzo
Dilatazio deritzo gorputz
gorputz batek
batek energia
energia bero
bero gisa
gisa hartzen
hartzen duenean
duenean gorputz
gorputz horren
horren bolumena
bolumena handitzeari.
handitzeari.
Substantziak nolakoak
Substantziak nolakoak diren
diren eta
eta zer
zer egoeratan
egoeratan dauden,
dauden, halakoa
halakoa izango
izango da da dilatazioa.
dilatazioa. Oro
Oro har,
har, gasak
gasak
likidoak baino
likidoak baino gehiago
gehiago dilatatzen
dilatatzen dira,
dira, eta
eta likidoak,
likidoak, berriz,
berriz, solidoak
solidoak baino
baino gehiago.
gehiago.
Dilatazioak aldaketa
Dilatazioak aldaketa handiak
handiak eragin
eragin ditzake
ditzake gorputzetan.
gorputzetan. Esate
Esate baterako,
baterako, zubi
zubi bat
bat dilatatuz
dilatatuz gero,
gero, zenbait
zenbait
zentimetro handitu
zentimetro handitu daiteke
daiteke haren
haren luzera.
luzera.
Gravesand-en eraztuna:
Gravesand-en eraztuna:
•• Hartu
Hartu likidoentzat
likidoentzat botila
botila bat
bat kapilarrarekin,
kapilarrarekin, etaeta sartu
sartu likidoa.
likidoa. Berotu
Berotu eta
eta ikusi
ikusi zer
zer gertatzen
gertatzen den.
den.
•• Sartu
Sartu gas
gas bat
bat gasentzako
gasentzako matraze
matraze batean
batean eta
eta ipini
ipini U
U hodia
hodia irteeran.
irteeran. Likidoa
Likidoa dago,
dago, eta
eta nola
nola igo
igo
edo jaits
edo jaits daitekeen
daitekeen ikus
ikus daiteke.
daiteke.
Horrelako aldaketek
Horrelako aldaketek gorputzen
gorputzen funtzionaltasunean
funtzionaltasunean eraginik
eraginik izan
izan ez
ez dezaten,
dezaten, tarte
tarte batzuk
batzuk uzten
uzten dituzte
dituzte
zubiaren zenbait
zubiaren zenbait atalen
atalen artean.
artean. Tarte
Tarte horiek
horiek dilatazio-junturak
dilatazio-junturak dira.
dira.
-- Zubietako
Zubietako dilatazio-junturak.
dilatazio-junturak.
-- Etxeetako
Etxeetako dilatazio-junturak.
dilatazio-junturak.
-- Trenbideetako
Trenbideetako dilatazio-junturak.
dilatazio-junturak.
186. irudia.
186. irudia. Dilatazioa.
Dilatazioa.
Azalerarentzat eta
Azalerarentzat eta bolumenarentzat
bolumenarentzat antzekoa
antzekoa pentsa
pentsa al
al dezakegu?
dezakegu? Bai.
Bai.
Hasieran duen
Hasieran duen azalerarekin
azalerarekin edo
edo bolumenarekin
bolumenarekin zerikusia
zerikusia izan
izan dezake.
dezake. Materialarekin
Materialarekin zerikusia
zerikusia izan
izan
dezake.
dezake.
161
162
Tenperatura-aldaketarekin zerikusia izan dezake. Erlazioak zuzenki proportzionalak izan daitezke.
L=L0+L0*K*DT=L0(1+K*DT)
Luzeran a da, azaleran b da, eta bolumenean g da.
187. irudia. Dilatazio-koefizienteak
Tenperaturarekin nola aldatzen da dentsitatea?

D=D0/(1+Kd*DT)
Aplikazioak: makinen piezak egin ondoren, horiek kokatzea, egituretan, asfaltatzerakoan eta teilatuen
hodietan ipintzerakoan.
Egoera-aldaketak
Eguneroko bizitzan garrantzi handia dute.

Ia substantzia guztiak egon daitezke materiaren hiru egoeretan: solido-, likido- eta gas-egoeran.
Substantzia baten egoera aldatzen bada, egoera-aldaketa gertatzen da.
Substantzia baten partikulen antolaketa modua aldatzeari esaten zaio egoera-aldaketa.
Gorputz baten egoeran bi gauzek dute eragina, batik bat: presioak eta tenperaturak. Gorputzaren egoera
aldatuko bada, aldagai horietako bat aldatu behar da, edo biak.
Egoera-aldaketak honelakoak izan daitezke:

• Aurreranzkoak. Gorputz bati beroa ematen zaionean gertatzen dira; urtzea, baporizazioa eta
sublimazioa dira aurreranzko aldaketak.
• Atzeranzkoak. Gorputz batek beroa galtzean gertatzen dira; kondentsazioa, solidotzea eta atzeranzko
sublimazioa dira atzeranzko aldaketak.
Substantzia solido baten tenperatura igotzean, haren partikulen agitazioa handitu egingo da. Hura
berotzen jarraituz gero, are azkarrago mugituko dira partikulak, eta substantzia likido-egoerara igaroko da
(urtzea). Eta gehiago berotzen badugu, partikulak gehiago mugituko dira, eta substantzia gas-egoerara
igaroko da (baporizazioa).
Aitzitik, gas-substantzia baten tenperatura jaisterakoan, haren partikulen agitazioa txikitu egingo da, eta
substantzia likido-egoerara igaroko da (kondentsazioa). Hozten jarraituz gero, are astiroago mugituko dira
partikulak, eta substantzia solido-egoerara igaroko da (solidotzea).
163
Zenbait solido (adibidez, naftalina) zuzenean igaro daitezke solidotik gasera (sublimazioa),
eta gasetik solidora (atzeranzko sublimazioa).
Urtze- eta irakite-tenperaturak
Egoera-aldaketa bat gertatzen denean, gorputzaren tenperatura ez da aldatzen, nahiz eta beroa ematen edo
kentzen jarraitu. Energia hori partikulen arteko loturak desegiteko edo sortzeko erabiltzen da, gorputza
egoeraz alda dadin.
Substantzia solido batek urtzeko eta likido-egoerara igarotzeko behar duen tenperaturari urtze-tenperatura
esaten zaio.
Substantzia batek irakiteko eta likido-egoeratik gas-egoerara igarotzeko behar duen tenperaturari irakite-
tenperatura esaten zaio.
Bi tenperatura horiek substantzia bakoitzaren bereizgarriak dira.
188. irudia. Egoera-aldaketak.
189. irudia. Egoera-aldaketak eta tenperatura.
164
Gizakiak eginiko aparatuengan ere eragina izan dezake (objektu artifizialak).
Berotegiak beirazko edo plastikozko eraikinak dira, eta haietan landareak hazten dira urte osoan,
kanpoaldean baino tenperatura altuagoan. Eguzkiaren erradiazioak berotegiko beirazko horma gardenak
zeharkatzen ditu. Ondoren, berotegiaren barruko landareak eta lurra, eguzki-erradiazioaren ondorioz,
berotzen hasten dira.
Eguzki-argiak berotutako objektuek beroa ematen dute, erradiazio gisa. Bero horren zati bat ez da
kanpoaldera irteten. Hori dela-eta, berotegiaren barruko tenperaturak gora egiten du.
Berotegi-efektu hori atmosferan ere gertatzen da. Batik bat, CO2 gasak eragiten du; izan ere, erradiazioen
zati bat atxikitzen du gas horrek. Beraz, berotegi-efekturik gabe, erradiazio horiek espaziora irtengo
lirateke.
Berotegiek aireztapen-sistemak dituzte, aire beroaren zati bat irteteko. Zure ustez, zertarako instalatzen
dira sistema horiek?
Auto barruan eta eguzkitan geratzeko arriskua oso handia da. Tenperatura oso handia izan daiteke.
Bizidunengan. Odol hotzeko eta beroko bizidunak.

Metabolismoan duen eragina oso handia da. Bizigabeengan. Higadura da eragina. Harrien eta mineralen
eraldaketak gertatzen dira.
17.9 Bero-transferentzia
190. irudia. Bero-transferentzia.
Xurgatutako / emandako beroa = masa * bero espezifikoa * ΔT

Bero espezifikoa (be) substantzia baten 1 g bati bere tenperatura 1 K igotzeko eman behar zaion
tenperatura. Sistema internazionalean: J/(kg ⋅K).
Kaloria (cal) 1 cal gramo bat urek gradu bat igotzeko behar duen tenperatura, beraz, beste substantzien
kasuan kaloriak edo energia termikoa, ezberdina izango da. Horrela, masaren, substantziaren eta
tenperatura-aldaketaren menpe dago. Proportzionaltasun zuzena dago.
191. irudia. Kalorimetroa.
Kalorimetroa gorputz batek gertaera fisiko edo kimiko batean hartzen edo libratzen duen bero kantitatea
neurtzeko tresna da; erregaien energia edo janarien balio energetikoa zehazteko erabili ohi da.
Emandako edo xurgatutako energia termikoa da. Energia termikoa = masa·bero-ahalmena·(Tamaieran-

Thasieran)
Thasieran>Tamaieran ematen du. Energia termikoa < 0
Thasieran<Tamaieran xurgatzen du. Energia termikoa > 0
165
Isolatutako kalorimetroan egiten da. Bi zulotxo ditu: termometroarentzat eta irabiatzailearentzat.
T0 hasierako tenperatura da.

mv kalorimetroaren masa da, eta cahalm bero-ahalmena.
mt termometroaren masa (hondoratutakoa) eta ct bere bero-ahalmena.
ma irabiatzailearen masa da, eta ca bere bero-ahalmena.
M uraren masa da; bero-ahalmena 1 da.
Sartzen den gorputzaren masa eta bero-ahalmena m eta c badira, eta T tenperatura bada:
Orekako tenperatura Toreka:
(M*1+mv·cv+mt·ct+ma·ca)(Toreka-T0)+m·c(Toreka-T)=0
Ura+kalorimetroa+termometroa+irabiatzailea+sartzen den gorputza
K kalorimetroaren ur baliokidea da, eta ur gramotan adierazten da: k=mv·cv+mt·ct+ma·ca
K da kalorimetroak, termometroak eta irabiatzaileak xurgatzen duten energia.
m-ren c izango da:
M gramo ur jartzen dira, irabiatzen da eta tenperatura T0 da. Ondoren, m gramo ur T tenperaturan gehitzen
da. Irabiatzen da, eta orekako tenperatura Toreka neurtzen da.
(M+k)(Te-T0)+m(Toreka-T)=0
Ondorioz: k=m(T-Toreka)/(Toreka-T0)-M
1. c ezezaguna duen m masa sartzen da. T tenperaturan dago (irakiten dagoen tenperaturan).
2. M gramo ur kalorimetroan jartzen dira, irabiatzen da eta T0 tenperatura neurtzen da.
3. Solidoa sartzen da. Irabiatzen da eta Toreka kalkulatzen da.
C= (M+k) (Toreka-T0)/m(T-Toreka)
Zehaztasunez egin behar da.
Bero-ahalmenaren balioak hauexek dira (cal/gradu gramo).
43. taula I. Bero-ahalmenaren balioak.

Substantzia Bero-ahalmena (cal/gradu gramo)
Aluminioa 0,21
Kobrea 0,09
Eztainua 0,06
Letoia 0,09
Burdina 0,11
Urrea 0,03
Zilarra 0,06
Platinoa 0,03
Beruna 0,03
Sufrea 0,2
Diamantea 0,14
Izotza 0,5
Beira 0,2
Merkurioa 0,03
Ura 1
Alkohola 0,61
Trementina 0,43
Airea 0,24
Hidrogenoa 3,41
Oxigenoa 0,22
Nitrogeno 0,24
Karbono Dioxidoa 0,22
Kloro 0,12
Ur-lurruna 0,47
166
- Zerbat bero xurgatzen dute 5 kg ur 17 °C-tik 85 °C-ra igotzeko? (soluzioa 340 Kcaloria).
- 68 °C igo behar direnez, 5000 g-rekin biderkatuz uraren bero espezifikoa (1cal/gr °C) eta 68 ° lortzen
da.
- Aluminioaren bero espezifikoa bada, 850 gramori zenbat bero eman behar zaio tenperatura 20
°C-tik 180 °C-ra igotzeko? (Soluzioa: 28560 cal).
0,21cal/g °C * 850 g * 160 °C = 28560 cal
- Burdinaren bero espezifikoa kalkulatzeko, 30 g-ko bola bat 200 °C arte berotu da berogailuan.
Ondoren, kalorimetrora 80 g ur bota dira 20 °C-an, eta bola hori. Amaieran, kalorimetroak 27,2
°C adierazten du. Zein da burdinaren bero espezifikoa:
Urak xurgatutakoa= 80 g * 7,2 °C * 1cal/g °C = Burdinak emandakoa= 30*be*(200-27,2)
Horrela, bero espezifikoa kalkula daiteke:
1.- Kalkulatu 0 ºC-an eta 1 atm-ko presioan dagoen 1,5 kg-ko masa duen izotzak xurgatu beharreko
beroaren kantitatea, erabat ur likido bihurtzeko (LF=333,5 kJ/kg).
Em: 500250 J
2.- Kalkulatu 100 ºC-an eta 1 atm-ko presioan dagoen 475 g-ko masa duen urak xurgatu beharreko
beroaren kantitatea, erabat ur-lurrun bihurtzeko. (LV= 2257kJ/kg).
Em: 1072075 J
3.- 2,5 kg-ko burdinazko objektu bat berotu da 15 ºC-tik 80 ºC-ra. Kalkulatu xurgaturiko beroa (c = 443 J
kg-1K-1).
Em: 71987,5 J
4.- Suposatu uraren, alkoholaren eta merkurioaren masa berdinak (hasierako tenperatura berean) berotzen
ditugula, bero-foku berbera erabiliz. Zein iritsiko da lehenik 30 ºC-ra? Arrazoitu erantzuna (bero
espezifikoak: ura 4180 J kg-1K-1, alkohola 2424 J kg-1K-1 eta merkurioa 140 J kg-1K-1).
5.- 60 ºC-an dagoen metal ezezagun batez eginiko 1,8 kg-ko pieza bat 10 ºC-an dagoen 1,5 kg uretan
sartu dugu. Denbora jakin bat pasatuta, 15 ºC-ko tenperatura lortu dute (oreka termikoa). Kalkulatu
metalaren bero espezifikoa. Datuak: uraren bero espezifikoa 4180 J kg-1K-1.
Em: 387 J kg-1K -1
6.- -10 ºC-an dagoen 1 kg-ko izotz bloke bat 20 ºC-an dagoen ur likido bihurtu arte berotu dugu. Zenbat
bero eman behar izan diogu? (Datuak: ci zotza= 2090 J kg-1K-1, c ura=4180 J kg-1K-1, LF= 333500 J
kg-1).
Em: 438000 J
167
192. irudia. Beroaren eta lanaren baliokidetasuna.
191. irudia. Lurrun-makina.
193. irudia. Eztanda-motorra.
168
194. irudia. Makina termikoen errendimendua.
195. irudia. Hozkailuak.
17.10 Eroale eta isolatzaile termikoak
Esku batez mailu baten zura eta besteaz haren atal metalikoa ukituz gero, zura metala baino askoz
beroago dagoela irudituko zaigu.
Hala ere, termometro batez bi atalen tenperatura neurtuz gero, tenperatura bera dutela egiaztatu ahal
izango dugu.
Substantzia guztiek ez dute beroa eroateko ahalmen bera. Hori kontuan hartuta, bi material mota bereizten
dira: eroale eta isolatzaile termikoak.
168
Eroale termikoak
Puntu batetik beste batera beroa ondo eroaten duten materialak dira. Oro har, metal guztiak beroaren
eroale onak dira; besteak beste, urrea, zilarra eta burdina.
Material eroaleek hotz- edo bero-sentsazioak sortzen dituzte ukitzen ditugunean; izan ere, material
horietan, oso azkar gertatzen da energia-trukea.
Isolatzaile termikoak
Beroa ondo eroaten ez duten materialak dira. Eskuarki, porotsuak edo zuntzezkoak dira, eta airea dute
barruan. Esate baterako, zura eta plastikoa isolatzaile termikoak dira.
Airea isolatzaile ona da. Hori dela-eta, artilezko arropan eta kristal bikoitzeko leihoetan, ez da berorik
transmititzen eroapenez, tartean airea baitute.
Gorputzaren ehunak ere isolatzaile onak dira. Hori dela-eta, gure organismoa bero egon daiteke 37 ºC-ko
tenperatura konstantean; baita hotz egiten duenean ere.
Beroa ematen al dute berokiek?

Eskuarki, artilezko jertseek edo tapakiek «beroa ematen digutela» uste dugu, eta, beraz, hotzetik babesten
gaituztela. Hala ere, gorputzek ez dute berorik. Hortaz, esan al dezakegu berokiek beroa ematen dutela?
Egia esan, hau gertatzen da: arropa horiei esker, aire-geruza bat dago gure gorputzaren gainazalaren eta
ehunaren artean, eta horrek termikoki isolatzen gaitu kanpoaldeko hotzetik. Horrenbestez, berokiek
organismoa berotzen dutela iruditzen bazaigu ere, kanpoaldetik isolatu baino ez gaituzte egiten, eta, horri
esker, gure gorputzak ez dio giroari berorik ematen; izan ere, giroko tenperatura gure gorputzarena baino
baxuagoa da.
Izotz zati bat tapaki batez estaltzen badugu eta beste izotz zati bat estali gabe uzten badugu, zein urtuko
da lehenbizi?
17.11 Larruazala, beroa hautemateko organoa
Gure organismoaren eta ingurunearen arteko ukipen-gainazala da larruazala. Hainbat zentzumen-

errezeptore ditu, eta, haiei esker, zenbait sentsazio nabaritzen ditugu; besteak beste, tenperatura-
aldaketak, presio-aldaketak eta mina.
Bat-bateko tenperatura-aldaketek, bai tenperaturak behera egitea bai gora egitea, hautematen dituzten
errezeptoreei termorrezeptore esaten zaie.
Errezeptore horiek gorputzaren gainazalean banatuta daude, uniformetasunik gabe. Esate baterako, beroa
hobeto hautematen da masailetan, esku-azpietan edo oinazpietan baino.
Halaber, iraupen luzeko estimuluren bat dagoenean, egokitu egiten dira termorrezeptoreak. Erraz egiazta
daiteke hori: nahikoa da esku bat ur hotzetan sartzea, eta, ondoren, ur berotan. Hasieran, oso nabarmena
da tenperatura aldatu delako sentsazioa, baina, errezeptoreak moldatzeko denbora-tarte baten ondoren,
sentsazio termikoa txikitu egiten da.
Bi termorrezeptore mota daude:

• Ruffini-ren korpuskuluak. Bero-sentsazioak hautematen dituzte. Larruazaleko alde sakonean
daude, eta larruazalarena baino tenperatura altuagoek suspertzen dituzte. Oso ugariak dira
aurpegian.
• Krause-ren korpuskuluak. Hotz-sentsazioak hautematen dituzte. Ruffinirenak baino sakonera
txikiagoan daude eta ugariagoak dira. Gorputz osoan, 260.000 inguru daude. Hori dela-eta,
hotzarekiko sentikorragoak gara gizakiok, beroarekiko baino. Asko daude bizkarrean, eta, beraz,
hotzarekiko oso sentikorra da bizkarra.
170
NATURA ZIENTZIAK
18. gaia
ARGIA
18. GAIA. ARGIA
18.1. Zer da argia?
Kanpo-munduari buruz ditugun ezaguera gehienak ikusmenaren eta entzumenaren bitartez jasotzen
ditugula baiezta daiteke. Argia zer den adieraztea konplexua da, baina horrela defini daiteke: «Argia da
gure ikusmen-sentimenaren eraginez inguruko gorputzak ikuskor bihurtzen dituen erradiazio
elektromagnetikoa».
18.2 Argia zer den modelizatzeko eredu zientifikoak ditugu.
Baina argiaren definizio hau zabala eta zehaztugabea da, ikusten ez dugun «argirik» eta objektuak ikusgai
bihurtzen ez dituenik bada eta.
Egia esan, argia zer den azal diezagukeen eredu bat onartu beharra dugu, eta, gainera, ezagutzen diren
fenomeno optikoak ulertzeko baliagarria izango dena; hala nola, argiaren hedapena, islapena,
errefrakzioa, difrakzioa, interferentziak…
Argiaren izaeraren zehaztapenak zientziaren historian izan den eztabaidarik handiena eragin du. Une
historiko ezberdinetan ezagutzen ziren fenomeno fisikoak azaltzeko erabilitako teoriak baztertzen joan
ziren, ezaguera berriak lortzen ziren heinean.
Atentzioa merezi izan zuten lehen hipotesi zientifikoak XVII. mendeko ia une berean ezarri ziren, Isaac
Newton (1642-1727) eta Christian Huygens (1629-1695) zientzialariei esker. Elkar kontrajartzen ziren bi
teoria, Newtonen teoria korpuskularra eta Huygensen teoria ondulatorioa izenez ezagutzen dira, eta
ondoren etorri ziren teorien oinarri bilakatu ziren.
18.3 Argiaren teoria korpuskularra
1671n Isaac Newton fisikari ingelesak garatu zuen teoria honen arabera, argia argi-fokuak egindako
materiazko korpuskulu txikien igorpena edo proiekzioa zen (Newtonek «ateak» zirela zioen), eta
korpuskulu horiek abiadura handietan eta lerrozuzenean (inertziaren ondorioz) hedatzen ziren ingurune
garden eta homogeneo orotan.
Eredu korpuskular honek, argia lerrozuzenean hedatzeaz gain, oso ondo azaltzen du islapena ere, eta
eredu horren arabera argia argi-korpuskuluek argiztaturiko gorputzen gainazalekin dituzten talka
elastikoen ondorioz sortzen da. Marruskadurarik ez badago, partikularen abiaduraren osagai tangentziala
ez da aldatzen; aldiz, gainazalarekiko osagai normala alderantzikatzen da, argiaren partikulen eta
argiztaturiko gorputzaren partikulen artean dagoen masa-ezberdintasun izugarriaren ondorioz. Horregatik,
eraso- eta islapen-angeluak berdinak dira. http://www.youtube.com/watch?v=uO2uyvf-E3k estekan
dagoen bideoan azter daiteke eredu hori.
Errefrakzioari dagokionez, argiak ingurune batetik bestera igarotzean jasaten duen bat-bateko abiadura-
aldaketa azaltzeko, Newtonek distantzia oso txikitan eragiten duten indarrak daudela onartzen du; indar
horiek ingurune biak bereizten dituen gainazalaren inguruan, argiaren korpuskuluen artean eta atomo
materialetan dihardute. Indar horiek ez dute abiaduraren osagai tangentzialean eragiten, baina bai osagai
normalean, eta, ondorioz, muga-gainazala zeharkatzean, argi sortaren norabidea aldatu egiten da.
Teoria honen arabera, argiaren osagai normala uretan airean baino handigoa da, eta, ondorioz, argia
airetik uretara pasatzen denean abiaduraren modulua handitu egiten da, eta bere norabide normalerantz
hurbilduz aldatzen da.
Beraz, teoria korpuskularra onartzen bada, honako hau beteko da: argiaren abiadura uretan airean baino
handiagoa izatea. Newtonen garaian ez zegoen argiak duen tamainako abiadurak neurtzeko baliabiderik,
aurreko adierazpena frogatzeko edo ezeztatzeko baliagarria izan zitekeena. 1862. urtera arte itxaron behar
izan zen, Jean Foucault frantziarrak esperimentalki frogatu zuen arte, Newtonek uste zuenaren aurka,
argiaren abiadura txikiagoa zela ingurune dentsoetan, eta balio maximoa hutsean hedatzen zenean lortzen
zuela.
Errefrakzioaz gain, eredu korpuskularrak «akatsak» ditu difrakzioa eta interferentzia bezalako beste argi-
fenomenoak azaltzerakoan. Hala ere, Newtonek zuen ospeak eragin zuen bere garaiko zientzialari
gehienek teoria korpuskularra onartzea eta mende bat baino gehiagoz Huygensek proposatutako uhin-
ereduaren aurrean nagusitasuna izatea.
171
18.4 Argiaren uhin-teoria
1678. urtean, Christian Huygens matematikari eta astronomo holandarrak, Robert Hooke-ren aurretiko
lanetan oinarrituz, argia fokutik behatzaileraino hedatzen zen uhin-higidura zela proposatu zuen.
Huygensek argi-uhinak luzerakoak zirela uste zuen, soinua bezala, eta bere teoriarekin islapen eta
errefrakzio legeak azal zitezkeela azaldu zuen. Errefrakzioari dagokionez, lortzen den adierazpen
matematikoa Snell-ek emandakoaren berdina da. Teoria korpuskularraren bitartez lortutakoaren
alderantzizkoa da; bere egiaztapen esperimentala ezin izan zen gauzatu ia bi mende geroago arte.
Hala ere, eredu horrek ez zuen berehalako arrakastarik izan arrazoi batzuengatik:
Lehenik eta behin, garai hartan ezagutzen ziren uhin guztiak inguru materialetan zehar hedatzen ziren;
argiak, aldiz, Eguzkitik guregana espazioko hutsa zeharkatuz bidaiatzen zuen. Non zegoen uhinaren
transmisiorako beharrezkoa zen ingurunea?
Bestalde, argia uhin bat bazen, oztopoak inguratu beharko lituzke, soinuak egiten duen gisan, eta izkinen
atzeko objektuak ikusteko gai izan beharko genuke. Gaur egun, ezaguna da argiak difrakzio izeneko
ezaugarri hori duela, behatzeko zaila bada ere —eta are gehiago garai hartan—, argi-uhinak oso uhin
luzera txikikoak direlako.
Horregatik, eta nahiz eta 1660an Francesco Maria Grimaldi (1618-1663) matematikari italiarrak argiaren
difrakzioaren froga esperimentalak aurkitu zituen, zientzialari gehienek uko egin zioten teoria
ondulatorioa onartzeari.
Teoria honen gutxiespena eragin zuen beste gertakari garrantzitsu bat —eta agian nagusia— garai hartan
Newtonek zuen ospea izan zen, aurreko mendeetan Aristotelesek zuenarekin soilik konpara zitekeena.
18.5 Argiaren izaerari buruzko teorien bilakaera
XIX. mendearen hasieran izandako zenbait aurrerapen argiaren izaera ondulatorioaren aldekoak izan
ziren. Thomas Young (1773-1829) mediku eta fisikari ingelesak bi uhinen gainezarpenaren ondorioz
sortutako argi-interferentzien fenomenoa azaldu zuen 1801ean eginiko esperientzia baten bitartez.
Youngen esperientzietan oinarrituz, Augustin Fresnel (1788-1827) fisikari frantziarrak argiaren
polarizazioa azaldu zuen 1808an, eta argiaren difrakzioa ere bai 1815ean. Fresnelek fenomeno horiek
azaltzeko teoria korpuskularraren desegokitasuna erakutsi zuen, eta proposamen berri bat egin zuen: argia
zeharkako uhina zen.
1850ean, Jean Foucault (1819-1868) fisikari frantsesak, argiaren abiadura neurtzeko metodo ezberdinak
erabiliz, argiaren abiadura uretan edo beiran airean baino txikiagoa zela ondorioztatu zuen. Azken
azalpen horrek bertan behera uzten zuen Newtonek emandako errefrakziorako teoria, eta teoria
ondulatorioaren behin betiko babes funtzioa egin zuen; horren ondorioz, erabat deuseztatuta geratu zen
150 urtean zehar onartua izan zen teoria korpuskularra.
1864an James Clerk Maxwell (1831-1879) fisikari eta matematikari eskoziarrak argiaren teoria
elektromagnetikoa proposatu zuen. Teoria horrek zera proposatzen du: argia ez da uhin mekaniko bat,
baizik eta maiztasun handiko uhin elektromagnetiko bat. Argi-uhinek ez dute inongo euskarri materialik
behar hedatzeko, eta, bertan, hedapen-norabidearekiko elkartzutak diren eta fasean dauden eremu
elektriko eta magnetiko bien intentsitateen aldaketa periodikoak ematen dira. Maxwellek oinarrizko
ekuazioak aurkitu zituen uhin horientzat, eta frogatu zuen teorikoki lortutako hedapen-abiaduraren balioa
bat datorrela esperimentalki Foucaultek aurkitutakoarekin.
Argiaren hedapen-abiadura eta uhin elektromagnetikoena berdinak izanik, Maxwellek zera proposatu
zuen: argia espektro elektromagnetiko osoaren zati bat besterik ez dela, eta bere uhin-luzerak giza begian
ikusmena suspertzen duela. H. Hertz (1857-1894) fisikari alemaniarrak frogatu zuen Maxwellen
proposamen hori. Bere esperientzien bitartez, metro inguruko uhin-luzerak zituzten uhin
elektromagnetikoak (irrati-uhinak) erabili zituen, eta frogatu zuen uhin horiek argian azaltzen ziren
fenomeno fisiko berdinak aurkezten zituztela; hala nola, islapena, errefrakzioa, polarizazioa eta
difrakzioa.
Bazirudien Maxwellen teoriak behin betiko baztertzen zuela argiaren izaeraren inguruko gatazka. Baina
1887an Hertzek lehenengo aldiz antzeman zuen fenomeno fisiko batek zalantza berriak sortu zituen.
Fenomeno hori efektu fotoelektrikoa zen. Bertan, maiztasun jakin bateko argiak gainazal metaliko baten
gainean eragiten zuenean, bertatik energia jakineko elektroiak igortzen dira. Fenomeno hori ezin zen
Maxwellen teoriarekin azaldu.
Efektu fotoelektrikoa azaltzeko, Albert Einstein (1879-1955) fisikari alemaniarrak bere teoria proposatu
zuen, Max Planck-en hipotesi kuantikoan oinarriturik: argia energia-kuantuz edota fotoi izenez
ezaguturiko korpuskuluz osatua dago, eta, ondorioz, uhinaren energia osoa fotoietan kontzentratua
agertzen da, uhinean zehar era jarraituan banaturik agertu ordez. Fotoi horien energia E = h×f
172
228 18. GAIA ARGIA
adierazpenak ematen digu. Interesgarria da aipatzea interpretazio horrek bai teoria ondulatorioaren eta bai
korpuskularraren ezaugarriak dituela. Hain zuzen, fotoiak metalaren elektroi bati energia transferitzen
dio, bi partikulen arteko talka balitz bezala; baina, bestalde, fotoiaren energia-maiztasunak zehazten du
uhinaren berezko magnitudea, alegia.
Gertaera horien aurrean, argiak izaera bikoitza duela onartzen da gaur egun: kasu batzuetan uhin bezala
jokatzen du, eta, beste batzuetan, partikula bezala. Hala ere, izaera dual hori ez da aldi berean inongo
fenomenotan agertzen. Horrela, interferentzia eta difrakzio fenomenoetan uhin bezala jokatzen du; aldiz,
efektu fotoelektrikoa, Compton efektua eta argiaren eta materiaren arteko elkarrekintza duten
esperientziak hobeto azal daitezke argia fotoiez osatua dagoela kontuan hartzen bada.
Geroago ikusi da argiaren izaera dual hori zenbait partikulatan ere agertzen dela; elektroietan, adibidez.
Argiaren antzera, materiaren izaera dual hori Louis de Broglie (1892-1987) fisikari frantsesak proposatu
zuen, eta gaur egun fisika modernoaren oinarritzat hartzen da.
Erradiazioa energia hedatzeko modu bat da, gorputz batek igortzen du, hedatzen da (hutsean ere heda
daiteke), eta elkarrekintzak ditu sistema materialekin. Beroa eta argia dira adibideak.
Hori ulertzeko, eredu bat imajinatu behar dugu. Erabiltzen dena uhin-eredua da. Argia uhin
elektromagnetikoa dela esaten da. Uhin horiek hutsean heda daitezke. Soinuaren uhinak ezin dira hutsean
hedatu.
Argia zer den ulertzeko, uhinen ezaugarriak identifikatu behar ditugu.

Uhinen ereduan, uhin-luzera dugu. Hori uhinen ezaugarria da, maiztasunaren alderantzizkoa, hain zuzen.
2. irudian ikus dezakegu.
196. irudia. Uhin-luzeraren adierazpena.
Uhin-luzera luzera-unitatetan neurtzen da, eta maiztasuna hertzetan. Uhin-luzera gutxitzen bada,
maiztasuna handitzen da. Kasu honetan, energia handiagoa da.
Uhin elektromagnetikoak eta espektro elektromagnetikoa.
Uhin elektromagnetikoak maiztasunaren arabera sailkatzen dira. Espektro elektromagnetiko izena duen
diagramarekin ezagutzen dira. Maiztasun handiagoa izateak energia handiagoa duela adierazten du.
173
197. irudia. Erradiazio elektromagnetikoa eta argia.
Argia begiekin hauteman dezakegun espektro elektromagnetikoaren erradiazio ikusgaia da. Gure begiek
uhin elektromagnetikoen antena batzuen moduan funtzionatzen dute, maiztasun hauen artean: 4.1014 Hz
(gorria) eta 8.1014 Hz (bioleta).
Argia uhin elektromagnetikoen barruko maiztasun-tarte jakin bateko uhin multzoa da. Kontuan izanik
uhin elektromagnetikoak orokorrean garrantzi handikoak direla fenomeno fisiko askotan, azter ditzagun
jarraian espektro elektromagnetikoa osatzen duten uhin multzo desberdinak.
Argia uhin elektromagnetiko bat da, baina uhin elektromagnetiko guztiak ez dira argidunak, giza begiak
antzeman ditzakeen esanahian. Denak dira izaera berdinekoak: zeharkako uhinak dira, elkarren artean
plano elkarzutetan bibratzen duten eremu elektriko eta magnetiko oszilakorrek eratuta; abiadura
berdinarekin hedatzen dira, eta soilik maiztasunean eta uhin-luzeran desberdintzen dira.
Uhin horien guztien multzoari espektro elektromagnetikoa deritzo, eta uhin-luzera eta –maiztasun-tarte
zabala hartzen du bere baitan. Zati ezberdinetan dauden uhinak izen desberdinez ezagutzen dira, eta
ezagunak dira dituzten aplikazio ugariengatik. Hala ere, ez dago bereizketa argi edo zehazturik uhin
elektromagnetiko mota jakin baten eta hurrengoaren artean.
Jarraian, laburki aztertuko dugu espektro elektromagnetikoaren zati bakoitza:
- Irrati-uhinak. Gailu elektroniko osziladoreek eragindako uhin elektromagnetikoak dira. Uhin-

luzera kilometro batzuetatik zentimetro batzuetarainokoa izan daiteke; eta maiztasuna 104 eta
1010 Hz artekoa. Irrati eta telebista komunikazio-sistemetan erabiltzen dira.
- Mikrouhinak. Hauek ere gailu elektronikoen bitartez eratzen dira. Uhin-luzera 30 cm-tik 1 mm-
ra arte aldatzen da, gutxi gorabehera. Uhin-luzera txiki hori dela eta, aire-nabigazioetako radar
sistemetan erabiltzen da; baita materiaren ezaugarri atomiko eta molekularren azterketan ere.
Etxeko erabilpen bezala, mikrouhin-labeak aipa daitezke.
- Erradiazio infragorria. Tenperatura altuetan dauden gorputzek igorritako uhin hauek azkar
xurgatzen dituzte material gehienek, bero eran agertuz, duten energiak materia osatzen duen
atomoen agitazioa handiagotzen duelako eta tenperatura-gehikuntza eragiten duelako. Uhin-
luzera 1 mm-tik 7·10-7 m-raino doa gutxi gorabehera, non argi ikuskorra hasten baita. Erradiazio
174
230 18. GAIA ARGIA
infragorria erabiltzen da terapia fisikoan, argazkigintza infragorrian eta espektroskopia
bibrakorrean.
- Argi-ikusgaia. Uhin elektromagnetiko mota ezagunena da, espektroaren zati hau giza begiak
berehala antzeman dezakeelako. Maila atomiko eta molekular ezberdinen artean gertatzen diren
jauzi elektronikoen ondorioz sortzen da. Argi-ikusgaiaren uhin-luzera ezberdinak koloreekin
sailkatzen dira: 7,5·10-7 m-tik 4,0.10-7 m-raino hartzen dute.
- Erradiazio ultramorea. Uhin-luzera 4·10-7 m - 6·10-8 m bitartekoa da gutxi gorabehera.

Kitzikatutako molekulen eta atomoen arteko jauzi elektronikoen ondorioz sortzen dira. Argi
ultramorearen iturri nagusia Eguzkia da, eta azala beltzarantzea eragiten du.
- X izpiak. Honen uhin-luzerak 10-8 m -10-13 m tartea hartzen du. Orokorrean, plaka metaliko bat
energia handia duten elektroiekin bonbardatuz sortzen dira. X izpiak medikuntzan erabiltzen dira
diagnosi-tresna bezala, eta baita minbizi mota batzuen tratamendu bezala ere; hala ere, berau
erabiltzean kontu handia izan behar da, batzuetan itzulezinak diren kalteak eragiten baitituzte
ehun bizietan. Egitura kristalinoen ikerketarako ere erabiltzen dira, uhin-luzerak kristalen atomo
barneko distantziekin konparagarriak direlako.
- Gamma izpiak. Horien uhin-luzera 10-10 m - 10-14 m-ra arte zabaltzen da. Desintegrazio
erradiaktiboetan eta erreakzio nuklear batzuetan zehar sortzen dira. Barneratze-ahalmen handia
dute, eta ehun biziak sakonki mintzen dituzte; hori dela eta, erradiazio mota horren aurrean lan
egiten duten pertsonak xurgapen handiko materialekin babestu behar dira; adibidez, berunezko
geruza lodiekin.
Uhin elektromagnetikoen ezaugarriak
Ezaugarriak hauek dira:

• Hedatzen da.
• Hedapenaren abiadura.
• Maiztasuna da ezaugarria (segundoan eremu elektromagnetikoak dituen oszilazioak).
18.6 Uhin elektromagnetikoen hedapena
Azter ditzagun, jarraian, argiaren hedapenarekin lotutako hainbat kontzeptu: hedapen-norabidea, abiadura
eta horiekin zerikusi zuzena duen eklipsearen fenomenoa.
Lurretik kanpo ez dauden esperientzia guztientzat, ingurune garden eta homogeneo batean argia lerro
zuzenean hedatzen dela onar daiteke.
Horrela, adibidez, argi-foku puntuala erdian zuloa duten kartoizko orri batzuen bitartez begiratzen bada,
argi-fokua zuloak lerrozuzenean daudenean baino ezin daitekeela ikus froga daiteke. Horietariko zulo bat
aldamenerantz desplazatzen bada, fokua ezin daiteke ikusi.
Uhin-frontearekiko elkarzutak diren argiaren hedapen-norabide infinituetako bakoitzari argi izpi deritzo.
Izpiaren kontzeptu hori erabiliz, argiaren portaera makroskopikoa azter daiteke optika geometriko
izenekoaren alorrean.
Argia lerro zuzenean hedatzen deneko adibiderik nabarmenena gerizaren eta ilunantzaren eraketa da:
Argi-fokua puntuala bada eta aurrean gorputz opakoa jartzen bazaio, geriza-gune bat sortzen da.
Argi-fokua zabala bada, geriza-gune bat ilunantz-gune batez inguratuta sortzen da.
Era honetako fenomenoak sarritan agertzen dira naturan. Zein dira?
Ilargiaren eta Eguzkiaren artean kokatzen dena Lurra bada, Ilargi-eklipseak gertatzen dira, eta osoak
izango dira Ilargia Lurrak proiektaturiko geriza-konoan badago; partziala, berriz, alderantzizko kasuan.
18.7 Uhin elektromagnetikoen ezaugarriak: abiadura
Argiaren abiadura izugarri handia da, eta, horregatik, berau neurtzeko lehenengo saiakuntzek porrot egin
zuten. XVII. mendera arte bat-batean hedatzen zela uste zuten.
175
Dirudienez, Galileo Dirudienez, Galileoabiadura
izan zen argiaren izan zenneurtzen
argiarensaiatu
abiadura
zen neurtzen saiatu zen
lehena. Erabili zuenlehena.
sistemaErabili
nahikozuen sistema na
«primarioa»
«primarioa» izan zen, izan zen,
eta ez zituen eta biribilak
emaitza ez zituen lortu.
emaitza
Halabiribilak lortu.asmatu
ere, laster Hala ere,
zirenlaster asmatu ziren abia
abiadura
neurtzeko metodo ezberdinak, horietariko batzuk oso burutsuak. Metodo horiek onargarriak izateko,onargarriak izat
neurtzeko metodo ezberdinak, horietariko batzuk oso burutsuak. Metodo horiek
distantzia
distantzia handiak erabili handiak
behar dituzteerabili behar dituzte (astronomia-metodoak)
(astronomia-metodoak) edo denboraren
edo denboraren neurrirako neurrirako gailu ber
gailu bereziki
sentikorrak. sentikorrak.
198.
198. irudia. Argiaren irudia. Argiaren hedapena.
hedapena.
Argiaren abiaduraren Argiaren abiaduraren

lehen neurketa lehenA.L.
zuzena neurketa
Fizeauzuzena
fisikariA.L. Fizeau fisikari
frantziarrak gauzatufrantziarrak
zuen 1849an. gauzatu zuen 184
Horretarako, azkar biratzen zuen gurpil horzduna erabili zuen, foku baten argia ispilu erdigarden batean erdigarden ba
Horretarako, azkar biratzen zuen gurpil horzduna erabili zuen, foku baten argia ispilu
islatu ondoren,
islatu ondoren, gurpilaren gurpilaren
hutsune batetik hutsune
zehar batetik
igaro ahal zehareran;
izateko igaroondoren,
ahal izatekoispilueran; ondoren,
batean islatzen ispilu batean isla
zen. Gurpila abiadurazen.egoki
Gurpila
batezabiadura egokiislatutako
biraraztean, batez biraraztean, islatutakohurrengo
argiak gurpilaren argiak gurpilaren hurrengo hutsunea zeh
hutsunea zeharka
zezan lortzen zuen. zezan lortzen
Fizeauk zuen.zituen
720 hortz Fizeauk 720 hortz
gurpila erabilizituen
zuen;gurpila erabili
gurpilaren eta8zuen; gurpilaren
ispiluaren arteaneta ispiluaren artean 8
8.633
metrokoEra
metroko distantzia zegoen. distantzia
horretan, zegoen. Era horretan,
c-ren balioa 3,13·10c-ren
8
m/s balioa zuen. m/s zela lortu zuen.
3,13·10
zela lortu
Hurrengo urtean, L.Hurrengo
Foucaultekurtean, L. Foucaultek
Fizeauren metodoa Fizeauren
hobetu zuen, metodoa
gurpil hobetu
horzduna zuen, gurpil
ispilu horzduna
biratzaile ispilu biratzaile b
batez
ordezkatuz,
ordezkatuz, eta benetako balioraeta benetakoziren
hurbiltzen baliora hurbiltzen
emaitzak lortu ziren emaitzak lortu zituen.
zituen.
8 8
Gaur egun, honako Gaur
hau daegun, honako
onartuta hau da
dagoen onartuta
argiaren dagoenhutsean:
abiadura argiarenc abiadura hutsean:
= 2,99792·10 8
m/s.c =3·10 8
balio m/s. 3·10 b
2,99792·10
hurbildua
hurbildua har daiteke, har daiteke,egin
errore handiegirik errore handiegirik egin gabe.
gabe.
Jadanik XX. mendean, Einsteinek
Jadanik XX. mendean, Einsteinek argiaren abiadura hutsean argiarenkonstantea
abiadura hutsean konstanteabeharrizana
dela suposatzeko dela suposatzeko beharri
aldarrikatueta
aldarrikatu zuen, argi-fokua zuen, argi-fokua
behatzailea eta behatzailea
geldirik edo mugimenduangeldirik edodaudenmugimenduan
kontuan izan dauden
gabe;kontuan izan g
gainera, abiadura gainera,
hori daabiadura hori da lor
gure unibertsoan guredaitekeen
unibertsoan baliolormaximoa.
daitekeen Postulatu
balio maximoa.
hori da Postulatu hor
erlatibitatearen
erlatibitatearen teoria teoria izenekoaren
izenekoaren oinarrizko printzipioa.oinarrizko
Horrek printzipioa. Horrek fisikaren
fisikaren berrikuspen sakon batberrikuspen
egitea sakon bat e
eragin zuen. eragin zuen.
Argiaren
Argiaren abiadura airean abiadura
hutsean airean
duenaren hutsean
berdina daduenaren
(pixka batberdina da (pixka bat baxuagoa).
baxuagoa).
Ingurune material Ingurune material gardenetan

gardenetan
Argia ez da soilik Argia

hutseanez higidura
da soiliklerrozuzen
hutsean higidura lerrozuzen eta
eta uniformearekin uniformearekin
hedatzen; hedatzen;
beste edozein beste edozein ingu
ingurune
isotropo eta
isotropo eta homogeneotan ere homogeneotan
hedatzen da, bainaere hedatzen da, baina
azken horietan azkenbaino
hutsean horietan hutsean
txikiagoa da baino
bere txikiagoa da
hedapen-abiadura,
hedapen-abiadura, 43. 43. taulan
taulan ikus daitekeen ikus daitekeen bezala.
bezala.
Foucault
Foucault izan zen, hain zuzenizan
ere, zen, hain abiadura
argiaren zuzen ere, argiaren
zenbait abiadura
likidotan zenbait
zehar likidotan
neurtu zehar neurtu
zuen lehena, zuen lehena, eta ai
eta airean
baino balio apalagoak lortu zituen. Emaitza hori baliagarria izan zen Huygensen
baino balio apalagoak lortu zituen. Emaitza hori baliagarria izan zen Huygensen teoria ondulatorioaren teoria ondulatorio
frogapen
frogapen esperimentalerako. esperimentalerako.
Argiaren abiaduraArgiaren abiadura
Hain abiadura,
Hain handia da argiaren handia daXVII.
argiaren abiadura,
mendera arte XVII. mendera
abiadura arte abiadura
infinituarekin infinituarekin
hedatzen hedatzen zela uste bai
zela uste baitzen;
hau da, aldiunero. hau da, aldiunero.
Egun, badakigu uhin Egun, badakigu uhin guztiak
elektromagnetiko elektromagnetiko guztiak km/s
hutsean 300.000 hutsean 300.000hedatzen
abiaduran km/s abiaduran
direla; hedatzen di
«argiaren abiadura hutsean» bezala ezagutzen da, eta c (c = 300.000 km/s) letrarekin
«argiaren abiadura hutsean» bezala ezagutzen da, eta c (c = 300.000 km/s) letrarekin adierazten da. adierazten da.
176
232 18. GAIA ARGIA
Argia eguzki-sisteman
Dakigunez, ez dago airerik edo beste ingurunerik Eguzkiaren eta Lurraren artean argia hedatu ahal
izateko. Eguzkiaren izpiak hutsean heda daitezke, eta guregana iritsi.
Guregana iristeko, argiak 8,3 minutu behar ditu Eguzkitik lurrazalera. 300.000 km egiten baditu segundo
batean eta Eguzkitik lurrazalera 150.000.000 km badaude, denbora kalkula dezakegu. Horretarako,
zatiketa egin behar dugu: 150.000.000 km-ren (distantzia) eta abiaduraren artean (300.000 km/s).
Emaitza 500 segundo da. Minutu batek 60 segundo baditu, beste zatiketa bat eginez minutuak kalkula
ditzakegu (500/60 = 8,3 minutu edo 8 minutu eta 20 segundo). Beraz, iristen zaigun argia ez da unekoa,
baizik eta lehenago Eguzkian fusio nuklearra gertatu ondoren igorri den erradiazio elektromagnetikoa.
Albert Einsteinen erlatibitatearen teoriak dio ezerk ezin duela azkarrago mugitu, beste hainbat ideiaren
artean.
Euskarazko bideo honetan (https://www.youtube.com/watch?v=nLlXfu2cYV4) argiaren ezaugarriak

azter ditzakegu.
18.8 Argiaren hedapenaren ezaugarriak. Islapena.
Argiak, hedatzerakoan, hainbat ezaugarri ditu:

- Argia lerro zuzena jarraituz hedatzen da.
Antzinatik genekiena froga dezakegu. Horretarako, argiaren hedapen zuzenak gertakizunak aztertzeko eta
ulertzeko ideia mental baliagarria ematen digu: argi izpia.
Argi izpia: argiaren hedapenaren norabidea eta noranzkoa adierazteko lerro zuzena.
Argi sorta eta argi izpia sinonimoak al dira? Ez. Izpia adierazpen grafikoa da, lerroa, eta ez du lodierarik.
Bestalde, errealitatean, argi sortak lodiera du.
Horren ebidentzia esperimentala itzalen eraketa da.
Adibidez, giltza bat argiaren eta azaleraren artean dagoenean, giltzak eragozten duen argia ez da azalerara
iristen; itzala izena duen objektuaren forma duen silueta iluna eratzen da.
Euskarazko dokumentu honetan azaltzen da (https://sites.google.com/site/zientzia1/fisika-kimika-2-
dbh/03-argia-eta-soinua/2-objektuak-argi-iturri-sekundarioak-dira/2-2-itzalak-eta-eklipseak).
Itzalaren forma eta tamaina finkatzeko, argi-iturritik abiatzen diren lerro zuzenak irudika ditzakegu, eta
objektuaren ertzetatik pasarazi.
Aurreko dokumentuan itzalen, ilunantzen eta eklipseen eraketa azaltzen da.

Argi-fokua handia bada eta gertu badago, itzalaz gain, ilunantza eratzen da. Non eratzen da ilunantza?
Argi-fokuaren mutur batetik iristen da, baina ez da iristen beste argi-fokutik.
Eklipseak
«Ezkutatzea» adierazten du hitz honek.
Ilargiaren eklipsea
Lurrak Ilargian itzala eratzen du, Eguzkiaren eta Ilargiaren artean kokatzen baita.
Ilargi-eklipsean, Ilargiaren diametroa baino handiagoak dira itzal eta ilunantza-guneak. Horrexegatik, 3
bat ordu iraun ditzake; eguzki-eklipsearen iraupena, berriz, minutu batzuetakoa da. Ilargia gorri ikusten
badugu, ilunantza- gunean dagoela adierazten digu. Ilargiaren gorritzea da.
Argia lerro zuzenean hedatzen den adibiderik nabarmenena itzalaren eta ilunantzaren eraketa da:
Argi-fokua puntuala bada eta aurrean gorputz opakua jartzen bada, geriza-gune bat sortzen da.
Argi-fokua zabala bada, geriza-gune bat sortzen da ilunantza-gune batez inguratuta.
Era horretako fenomenoak sarritan agertzen dira naturan, eguzki- eta ilargi-eklipseak gertatzen direnean.
Argiaren lerro zuzeneko hedapenaren froga bat gehiago dira horiek.
Eguzki-eklipsea gertatzen da Ilargia Eguzkiaren eta Lurraren tartean jartzen denean. Itzala konoan dagoen
Lurraren eskualdean eklipsea osoa da (ez da eguzki-diskoaren zatirik ikusten); ilunantzako eskualdeetan
partziala da (Eguzkiaren zati bat baino ez da ikusten).
177
- Zergatik ikusten ditugu objektuak? Argia islatzen da. Ikusten ditugun astroak daude. Zein dira? Eguzkia,
Ilargia, izarrak eta besteak.
Gauez zerura begiratzen dugunean, milioika puntu argitsu ikusten ditugu. Horiek guztiak astroak edo
zeruko gorputzak dira.
Begi hutsez bereizi ezin ditugun arren, hainbat astro mota daude:
Izarrak. Berezko argiaz distira egin eta beroa igortzen duten bakarrak dira. Lurretik gertuen dagoen
izarra Eguzkia da, guri argia eta beroa ematen dizkiguna.
Izarrak elkartu egiten dira, eta galaxiak sortzen dituzte.
Galaxien multzoak unibertsoa eratzen du.
Beraz, argia duten objektu astronomikoez gain, islatzen direnak ditugu. Eguneroko bizitzan guztioi
gertatzen zaigu hori. Horrexegatik ikusten ditugu objektuak: islatu egiten da.
Argiaren hedapenaren ezaugarrien arabera, islapena nolakoa den ondoriozta eta iragar dezakegu. Laser
argi sorta ispiluan islatzen den beha al dezakezu? Egizu, eta proposa itzazu ondorioak. Linterna batekin
ere egin dezakezu.
Islapenean, bi ezaugarri ditugu:
1.- Argiaren islapenak dira argiak gorputzen gainazalaren aurka egitean argi izpiari gertatzen zaizkion
norabide-aldaketak.
2.- Islatutako argia eta intzidentea ingurune berdinetik garraiatzen dira.
Islapena erabat perfektua denean:
Argi izpiak azalera erabat planoan eta leunean islatzen direnean, hauxe gertatzen da:
Izpi intzidentea, islatutakoa eta normala azalerarekiko plano perpendikular berean daude. Intzidentzia-
angelua eta islapen-angelua berdinak dira.
Islapena ispiluen azaleran gertatzen da. Ispiluak lauak izan daitezke (arruntak), eta horietan begiratuz
froga dezakezu.
Ispilua zorutik gora badoa eta gu aurrean ipini ondoren islatutako argiak iristen badira, gorputz osoa
ikusteko aukera dugu.
Ikusteko behar dugu:
1.- Argi-fokua eduki behar dugu.
2.- Oinetara iristen diren argi izpiak islatu behar dira zure oinean, eta ondoren ispiluan berriz islatu
behar du.
3.- Azkenik, begietara iritsi behar da.
Islapenean, argi-iturriko izpiak gorputzean (adibidez, oinean) islatu behar dira, eta baita ispiluan ere.
Islatutako argi izpiak:
- Norabide zuzenean egon behar du.
- Gure begira iritsi behar du.
Gure begian edo lorean (objektuan) islapenik ez badago, irudia ezingo genuke ispiluan ikusi. Argia zuzen
hedatzen da, eta islatu egiten da.
Zergatik ikusten ditugu objektuak? Argia ikusten dugula dirudi, baina honako hau gertatzen da: argia
islatzen da eta islatutako argia gure begietara iristen da. Beraz:
1.- Argi-iturriak egon behar du.
2.- Islatu egin behar da.
3.- Begia edo ikusmen-organoa behar dugu.
Islapenik gabe ezin dugu ikusi.
Islapenaren kasuan, azaleraren arabera leuna eta latza edo zimurtsua izan daitezke. Lehenari ispilu-
islapena deritzo, eta bigarrenari islapen difusoa.
Azalak oso berezia izan behar du ispilu-islapena izateko. Kasu horretan, islatutako izpiak norabide eta
noranzko berdinean ateratzen dira.
Eguneroko bizitzan, islapen zimurtsuek ere garrantzia izan dezakete. Islatutako izpiak norabide guztietara
edo ezberdinetara islatzen dira.
Islapen difusoa oso garrantzitsua da. Islapen difusoari esker, edozein angelutatik liburu baten orriak
irakur ditzakezu. Objektuak eta bere formak hauteman ditzakegu.
Azalaren ezaugarriengatik gertatzen da: orrien azala latza da, eta, ondorioz, islatutako izpiak norabide
guztietatik ateratzen dira.
178
234 18. GAIA ARGIA
Horrek irakurketa errazten digu. Gehiegizko islapena kaltegarria izan daiteke.
Ispilu erabat lauan gertatzen den islapenean argi izpiek egiten duten ibilbidea jarraitu behar dugu, nolako
irudia eratzen den ikusteko.
Tamaina berdineko irudi birtuala eratzen da. Distantzia berdinean dago. Irudia simetrikoa da. Ez da erabat
berdina, simetrikoa da. Irudi birtualen eraketa horrela egiten da: objektutik ispiluari perpendikularrak
marraztu, distantzia berdinera luzatu (ispiluaren bestaldean), eta puntu guztiak elkartu behar ditugu.
Eratzen den irudia simetrikoa izatearen garrantzia agertzen da. Hitzen simetrikoa zein den adierazten da.
Irudi birtuala eratzen da («ispiluaren atzean»), objektuaren tamaina berdinekoa eta distantzia berdinera.
Eguneroko bizitzan ispilu lauak erabiltzen dira, zeren eta horrela objektuak ez baitira deformatzen. Baina
ispiluak okerrak badira, eratutako irudi birtualek ezaugarri bereziak dituzte:
Ispilu okerrek kurbadura-zentroa dute. Ezaugarri geometrikoa da.

Iristen diren izpi paraleloak foku-puntutik pasatuz islatzen dira (F).
Ispiluak ahurrak eta ganbilak izan daitezke. Ispilu ganbilean, fokua (F) ispiluaren atzealdean dago.
Birtuala da.
Ispilu ganbilean, fokua (F) ispiluaren atzealdean dago. Birtuala da.
Garrantzitsua da ispilu haur eta ganbiletan eratzen diren irudi ezberdinak azaltzea. Lehendabizi, jarduera
praktikoa egin behar duzue. Har ezazue koilara bat eta ikus ezazu bere bi aldeetatik zure burua. Tentea ala
alderantzizkoa da? Irudi erreala baino txikiagoa ala handiagoa da?
Kurbadura-zentroa: ispilua osatzen duen esferaren zentroa da.

Ardatz optikoa: kurbadura-zentrotik pasatzen den lerro horizontala da.
Fokua: izpi paraleloak islatuta pasatzen diren puntu optikoa da; kurbadura-zentroaren eta ispiluaren
erdigunearen arteko erdibidean dago.
Kurbadura-zentrotik pasatzen den argi izpia ispiluarekiko perpendikularra da, eta bere gain islatzen da.
Ardatz optikoaren paraleloa den argi izpia islatzen denean, fokutik pasatzen da.
45. taula. Ispilu ahurrean eratzen diren irudi birtualak hauek dira.
Kurbadura-zentroa baino urrunago dagoen objektu erreala Eratutako irudi birtuala alderantzizkoa eta txikiagoa da.
Fokuan kokatutako objektu erreala Ez da irudirik eratzen.
Kurbadura-zentroan kokatutako irudia Hartutako irudi birtuala alderantzizkoa eta tamaina berdinekoa
da.
Objektu erreala kurbadura-zentroaren eta fokuaren artean Eratutako irudi birtuala, alderantzizkoa eta handiagoa da.
dagoenean
Objektu erreala ispiluaren eta fokuaren artean kokatzen denean Eratutako irudi birtuala, tentea eta handiagoa.
Irudi birtuala, tentea eta handiagoa eratzen da.
179
18.9 Argiaren hedapenaren ezaugarriak. Errefrakzioa.
- Argia errefraktatu egiten da; hau da, ingurune batetik bestera pasatzerakoan, norabidea aldatu egiten da.
Argi izpiak ingurune material batetik bestera igarotzerakoan, errefraktatu egiten dira. Igaro egiten dira,
baina aldaketak gertatzen dira.
199. irudia. Errefrakzioa
Errefrakzioaren azalpena: argia ingurune batetik beste ingurunera pasatzen denean (adibidez, airetik
uretara), norabidea aldatzen da (desbideratu egiten da); hau da, errefraktatu egiten da.
Inoiz behatu al duzu?
Hedapen-abiadura ere ezberdina da ingurune ezberdinetan. Norabidea eta abiadura aldatzen dira.
Errefrakzioa dago izpia uretatik airera pasatzen denean ere. Zein da ezberdintasuna? Ingurunea. Zein da
ezaugarri garrantzitsua? Materialaren dentsitatea. Zertan eragiten du? Ingurune horretan argiak duen
abiaduran. Argia ingurune batetik bestera pasatzen denean, adibidez airetik uretara edo uretatik airera,
gertatzen da.
Nolakoak dira erasotzen duten angeluak eta errefraktatutako izpiak?
Argiaren errefrakzioa da argi izpiek ingurune batetik bestera pasatzerakoan duten norabide-aldaketa.
Ingurune ezberdinetan abiadura ezberdina da.
Arkatza uretan sartzerakoan, tolestuta dagoela dirudi. Zergatik?
Efektu optiko ezaguna eta bitxia da. Azaletik ikusterakoan, hagatxoa edo arkatza tolestuta dagoela dirudi.
Argi izpiek uretatik airera ingurune-aldaketa jasaterakoan, norabide-aldaketa gertatzen zaie, normaletik
urrundu eta gure begietara iristen dira.
Gure kokagunetik, izpi horiek zuzen jarraituz puntu irudikaritik datozela dirudite. Horrexegatik, uraren
barnean tolestuta egon ez arren, tolestuta ikusten ditugu. Argiaren norabidea aldatu egiten da; arkatza ez
da tolesten. Efektu optikoa da.
Txalupatik arrainak harrapatzea konplexua da, arraina ez dagoelako ikusten dugun puntuan. Guri argi
izpiak iristen zaizkigu, eta horiek errefraktatu egiten direnez, arraina ez dago iruditzen zaigun puntuan.
Egin ezazue esperimentua. Ipini katiluan txanpona eta kokatu lurrean. Begiratu. Urrundu zaitez txanpona
ikusten ez den lekurarte. Orduan, bota ura eta txanpona berriz ikusiko duzu. Ura botatzerakoan, argia
180
236 18. GAIA ARGIA
errefraktatu egiten da, eta guk ikusten duguna ez dago imajinatzen dugun puntuan. Beste puntu batean
dago. Magoen amarruak horretan oinarritzen dira.
Mineral batzuek errefrakzio bikoitza dute; hau da, birrefringenteak dira. Kaltzita eta Islandiako espatoa
dira. 1669. urtean adierazi zuen hori Rasmus Bartholin daniarrak. XIX. mendean, Augustin-Jean Fresnel-
ek azalpen zientifiko gaurkotuagoa eman zuen. Zelofan-papera eta almidoia birrefringenteak dira.
Plano berean al daude errefraktatutako izpia, erasotzen duena edo iritsitakoa eta normala? Bai.
Errefraktatutako izpia normalera hurbiltzen al da abiadura handia duen ingurunetik abiadura txikiagoa
duen ingurunera pasatzen denean? Bai. Gogoratu urez betetako ontzian ikusten den arkatz okerra.
Bestalde, normaletik urrutiratzen al da abiadura azkarragoa duen ingurunera pasatzen denean? Bai.
Errefrakzio-indizea:
Argiaren hutseko abiaduraren eta heda daitekeen ingurunearen arteko erlazioari ingurune horren
errefrakzio-indize deritzo (n)
c = argiaren abiadura hutsean = 300.000 km/s
v = argiaren abiadura ingurune horretan (substantzia)
Beti c > v da; errefrakzio-indizea edozein ingurunetan beti 1en berdina edo handiagoa izango da.
Azter dezagun errefrakzio-indizeen 44. taula. Ura baino handiagoa dutenak al dira?
46. taula. Azter dezagun errefrakzio-indizeen taula.

Ingurunea Errefrakzio-indizea
Gasak
Airea 1,000293
Karbono dioxidoa 1,00045
Hidrogenoa 1,000139
Oxigenoa 1,000271
Likidoak
Bentzenoa 1,501
Karbono disulfuroa 1,628
Karbono tetrakloruroa 1,461
Etanola 1,361
Glizerina 1,473
Ura 1,333
Solidoak
Diamantea 2,479
Fluorita 1,434
Beira 1,52
Izotza 1,509
Poliestirenoa 1,49
Kuartzoa 1,46
Errefrakzio-indizeak konparatu behar dituzu:

Urarenak eta airearenak berdintsuak al dira? Ezberdintasun nabarmena dute (ura 1,333 eta airea 1,0003).
Urarenak eta alkoholarenak berdintsuak al dira? Bai. Beraz, airea eta alkohola ezberdinak dira.
Izotzarenak eta urarenak berdintsuak al dira? Bai.
Beira eta diamantea ezberdinak al dira? Bai, beira airea baino handiagoa eta diamantea oraindik
handiagoa.
Errefrakzioak argi zuriaren benetako izaera erakusten digu; Newtonek aurkitu zuena, hain zuzen.
Ez dago argi zuririk, koloreen nahastea baita.
Kolore bakoitzak bere errefrakzio-indizea duenez, gehiago (adibidez, bioleta) ala gutxiago (adibidez,
gorria) desbideratzen da? Duten anergiaren araberakoa da. Horregatik, gorria gehiago sakabanatzen da,
ahulagoa baita.
Argia ortzadarraren koloreetan deskonposatzen da. Energia ezberdinaren arabera (errefrakzioa)
deskonposatzen dira.
Zeinek du desbiderazio handiena, energia txikiagoa duenak ala energia handiagoa duenak?
Eguneroko bizitzan lupan edo beste tresna batzuetan aurki ditzakegu lenteak: teleskopioak,
mikroskopioak, argazki-kamerak, betaurrekoak.
Lenteak beirazkoak dira. Bere funtzionamendua beira zeharkatzerakoan argiak duen errefrakzioan
oinarritzen da.
181
Adibidez, lente konbergenteak erabiltzen ditugu. Lupen kasua da. Ikuspegi fisiko batetik, zentroan
lodiagoak eta muturretan estuagoak dira. Optikaren ikuspegitik, lente horie errefraktatutako izpiek F
(foku) puntuan dute konbergentzia.
Horrexegatik, eguzki izpiekin sua egin daiteke: lupa era egokian orientatzen da, eta F fokuan hosto
lehorrak ipintzen dira
Lente dibergenteak ere baditugu; ertzetan zentroan baino lodiagoak dira. Optikaren ikuspegitik
errefraktatutako izpiak, puntu batean bateratu beharrean, banandu edo alderatu egiten dira.
Lente mota hauek betaurrekoetan erabiltzen dira.
Zer dira lupak?

Lenteak dira, konbergenteak.
Nola eratzen dira irudiak lenteen kasuan?
Lenteen portaera konbergentea edo dibergentea izatearen araberakoa da, eta, horrez gain, berarekiko
objektuaren kokapenaren araberakoa.
Irudien eraketa lenteetan
Sistemaren ardatzean kokaturiko puntuak bertan kokatzen dira.

Objektuaren A puntutik pasatzen diren infinitu izpietatik, zentrotik pasatzen diren izpiekin puntu batean
bateratuko direnak adieraztea nahikoa da, A’ irudia izango dena. Hala ere, oso erraza da soilik hiru izpi
marraztea.
Ardatzarekiko paraleloa den izpia desbideratu egiten da, eta F’ fokutik pasatzen da. Lentea dibergentea
bada, F’-tik izpi gainerakorraren luzeena pasatzen da.
F foku-objektutik pasatzen den izpia ardatzarekiko paralelo ateratzen da.
Lentearen erditik pasatzen den izpiak ez du desbideratzerik jasaten.
2F baina urrunago. Irudi erreala, alderantzizkoa eta objektua baino txikiagoa.

2F eta F artean. Irudi erreala, alderantzizkoa eta objektua baino handiagoa.
F dagoen objektua. Alderantzizko irudi erreala, objektuaren tamaina berdinekoa.
Fo eta lentearen zentroaren artean dagoen objektua. Irudi birtuala, tentea eta objektua baino handiagoa.
Lupen efektua da objektuak handiago eta gertuago ikustea eragiten duten efektua sortzen duena.
Lentea sistema optikoa da, errefrakzioa aprobetxatuz irudiak eratzeko erabiltzen dena.
Lenteak funtzio askotarako erabiltzen dira: betaurrekoetan, lupetan, prismatikoetan, mikroskopioetan,
argazki-kameretan eta abarretan aurki ditzakegu.
• Konbergenteak: erdian muturrean baino lodiagoak dira; errefraktatutako izpiak fokutik pasatzen
dira.
• Dibergenteak: ertzean erdian baino potoloagoak dira; errefraktatutako izpiak aldendu egiten dira.
• Lente konbergenteek forma ezberdinak izan ditzakete. Honela adierazten dira:
• Lente dibergenteen adierazpena. Horrela adierazten dira.
A’
200. irudia. Lente konbergenteak
182
238 18. GAIA ARGIA
• Lenteen elementuak hauek dira:
• Lenteen elementuak hauek dira:
• Zentro optikoaelementuak
• Lenteen (O): lentearen zentro
hauek dira:geometrikoa da; pasatzen diren izpiak ez dira desbideratzen.
• Zentro optikoa (O): lentearen zentro geometrikoa da; pasatzen diren izpiak ez dira desbideratzen.
• Fokua (F): errefraktatutako
• Zentro izpi guztiak
optikoa (O): lentearen zentroardatzarekiko
geometrikoa paralelo ateratzen
da; pasatzen direndira.
izpiak ez dira desbideratzen.
• Fokua (F): errefraktatutako izpi guztiak ardatzarekiko paralelo ateratzen dira.
• Foku-irudia
• Fokua (F): (F’):errefraktatutako
ardatz horizontalarekiko
izpi guztiakparaleloki erasotzen
ardatzarekiko duten
paralelo izpiak dira.
ateratzen errefraktatzerakoan
• Foku-irudia (F’): ardatz horizontalarekiko paraleloki erasotzen duten izpiak errefraktatzerakoan
pasatzen diren puntua
• Foku-irudia (F’): da.
ardatz horizontalarekiko paraleloki erasotzen duten izpiak errefraktatzerakoan
pasatzen diren puntua da.
pasatzen diren puntua da.
Lente konbergentea: objektua fokuaren eta distantzia fokalaren distantzia bikoitzaren artean dago; irudi
Lente konbergentea: objektua fokuaren eta distantzia fokalaren distantzia bikoitzaren artean dago; irudi
erreala, alderantzizkoa
Lente konbergentea:eta objektua
handiagoa.fokuaren eta distantzia fokalaren distantzia bikoitzaren artean dago; irudi
erreala, alderantzizkoa eta handiagoa.
erreala, alderantzizkoa eta handiagoa.
A’
A’
A’
A
A
A
201. irudia. Lente konbergenteak (II)

Objektua distantzia fokalaren distantzia bikoitzera dago.
Objektua distantzia fokalaren distantzia bikoitzera dago.
IrudiObjektua
erreala, alderantzizkoa eta txikiagoa.
distantzia fokalaren distantzia bikoitzera dago.
Irudi erreala, alderantzizkoa eta txikiagoa.
Objektua
Irudifokuaren eta lentearen artean
erreala, alderantzizkoa dago. Irudi birtuala tentea eta handiagoa ikusten da (lupa efektua).
eta txikiagoa.
Objektua fokuaren eta lentearen artean dago. Irudi birtuala tentea eta handiagoa ikusten da (lupa efektua).
Objektua fokuaren eta lentearen artean dago. Irudi birtuala tentea eta handiagoa ikusten da (lupa efektua).
Bi kasu gehiago daude lente konbergenteetan:
Bi kasu gehiago daude lente konbergenteetan:
•Bi kasu
Objektua fokuaren
gehiago distantzia
daude lente bikoitzean dagoenean.
konbergenteetan:
• Objektua fokuaren distantzia bikoitzean dagoenean.
• Objektua
• Objektuafokuan dagoenean.
fokuaren distantzia bikoitzean dagoenean.
• Objektua fokuan dagoenean.
• Irudien eraketafokuan
• Objektua egiten dagoenean.
ausartuko al zinateke?
• Irudien eraketa egiten ausartuko al zinateke?
• Irudien eraketa egiten ausartuko al zinateke?
Objektua distantzia fokalaren distantzia bikoitzera dago. Irudi erreala, alderantzizkoa eta tamaina
berdinekoa.
berdinekoa.
berdinekoa.
I
I
t
t
s
s
F
F
202. irudia. Lente konbergenteak (III)

202. irudia.
202. irudia. Lente
Lente konbergenteak
konbergenteak (III)
(III)
182
182
183
F
L
U
L F F
ur U
,ra R, U
k IS
R
Pit
Esa ,
203. irudia.soLente konbergenteak (III) P
nt
zi E
Objektua fokuan
ar dago.
Ez da irudirik
i eratzen.
FL
U,I
T
Gr
a
bi
ta
to
ri
o
a
U
r
d
e
s
ti
l
a
t
u
204. irudia. Lente konbergenteaka(IV)
Objektua edozein puntutan dago. Irudi birtuala, tentea eta txikiagoa eratzen da.
184
240 18. GAIA ARGIA
M
a
t “
e ur
m
ri in
a er
al
a
”
205. irudia. Lente dibergenteak.
Tresna optikoak. Irakurri eta aztertu bere ezaugarriak. Informazio zehatzagoa, euskaraz, hemen aurki
dezakezue:
https://sites.google.com/a/axularsanturtzi.com/batxilergo-2-fisika/optika-ETA-ARGIA
Adibidez, lupa lente konbergentea da. Honela gertatzen da: A1B1 da objektua, F1 fokuaren eta lentearen
artean kokatzen da. A2B2 irudia da, birtuala, tentea eta tamaina handikoa.
Teleskopioen kasuan, objektiboa eta okularra: irudia objektiboaren fokuan eratzen da. Irudia
okularrarentzat objektiboa da. Irudia lehen okularraren fokuari badagokio, irudia alderantzizkoa, handitua
eta infinituan eratutakoa izango da. Hemen dituzue mota ezberdinak:
https://astronomiaparatodos.com/2020/10/28/el-telescopio-i-el-tubo/
18.10 Xurgapena
Argia eta materia: xurgapena, islapena eta errefrakzioa. Objektuen koloreak.

Argiaren aurrean, objektuen ezaugarrien arabera, hiru motatakoak izan daitezke:
- Gardenak. Hauek argiak zeharka ditzake. Beraren atzean dagoena ikus dezakegu. Argiari igarotzen
uzten diote, eta haietan zehar argi eta garbi ikus daitezke objektuak; izan ere, ez dute xurgatzen
iristen zaien argi gehiena. Adibidez, beira da objektu garden bat.
- Opakuak. Argiak ezin du zeharkatu. Ezin dugu ikusi atzean dugun objektua. Argiari igarotzen uzten
ez dioten objektuak dira; iristen zaien argi guztia islatzen dute. Adibide bat ipintzearren, liburua da
objektu opaku bat, ez duelako bere atzean dagoena ikusten uzten.
- Zeharrargiak. Argiaren zati batek zeharka dezake. Ezin dugu zehaztu zer den zehazki atzean
dagoena, ikusi arren. Lauso dago. Argiaren zati bati igarotzen uzten diote, baina argiaren zati bat
sakabanatzen dutenez, ezin dugu haietan zehar oso argi ikusi. Kristal edo plastiko lausotuak dira
objektu zeharrargitsuak.
Objektuek zergatik dituzte hain kolore ezberdinak?
Gogoratu argi zuria erradiazio elektromagnetiko ezberdinen nahasketa dela, eta koloredun argiak direla
erradiazio horiek. Aintzat hartu, baita ere, ortzadarra osatzen duten koloreez osatuta dagoela argi zuria:
bioleta, urdina, berdea, horia, laranja eta gorria. Adibidez, argi zuria kolore gorri, berde eta urdinaren
batura edo nahasketa da.
Errealitatean, soilik hiru kolore daude: gorria, berdea eta urdina, kolore primarioak izenekoak. Proportzio
ezberdinean nahastuz beste guztiak ematen dituzte. Kantitate berdinean nahastuz argi zuria ematen dute.
185
Argi ezberdinak batuz sintesi aditiboa dugu, eta argiari filtroak ipiniz sintesi sustraktiboa. Pinturen
kasuan, sintesi sustraktiboa dute, xurgaketa ematen baita (argi zuriari koloreak kendu egiten zaizkio).
Argi-iturri bakarra badago, iturriaren kolorea edozein izanda, itzalak beti grisak izango dira.
Bestalde, hiru kolore nahastuz beste koloreak lor daitezke. Kolore primarioak dira horiek: gorria, berdea
eta urdina.
Bi kolore ezberdin nahastuz beste kolore bat lortzen da. Hori zuria bada, bi kolore horiek osagarriak dira:
horia eta urdina, ziana eta gorria, magenta eta berdea.
Begiak koloreen nahastea kolore bakar bezala hautematen du. Argi horia hautematen dugunean, gorria eta
berdea daude. Horia ikusten dugu, baina ez da argi horia.
206. irudia. Koloreen sintesi aditiboa eta sustraktiboa.
Argi-iturri bakarra badago, iturriaren kolorea edozein izanda ere, itzalak beti grisak izango dira.
Bestalde, hiru kolore nahastuz, beste koloreak lor daitezke. Kolore primarioak dira horiek: gorria, berdea
eta urdina.
Bi kolore ezberdin nahastuz, beste kolore bat lortzen da. Hori zuria bada, bi kolore horiek osagarriak dira:
horia eta urdina, ziana eta gorria, magenta eta berdea.
Begiak koloreen nahastea kolore bakar bezala hautematen du. Argi horia hautematen dugunean, gorria eta
berdea daude. Horia ikusten dugu, baina ez da argi horia.
Baina, kolore ezberdineko bi argi-iturri badaude, adibidez gorria eta urdina, bakoitzak proiektatuko dituen
itzalak beste iturriaren kolorekoak izango dira, eta bi argien ebakiduraren itzalak kolore grisa emango
digu. Hau da, kasu horretan, gorriaren itzala urdina izango da, urdinak argitzen baitu, eta alderantziz.
Argi-iturri bat baino gehiago badago, gune hori argitzen duten iturrien baturari dagokion kolorea izango
da. Iturri guztien ebakiduraren itzala grisa edo beltza izango da.
Beraz, kolorezko itzalak nola lor daitezke? Objektu bat argi ezberdinekin argiztatuz. Argi-iturriak urrun
badaude, hobe. Itzala gorria da, berdearekin eta urdinarekin; berdea ez dagoenean magenta lortzen dugu;
urdina ez dagoenean horia, eta gorria ez dagoenean ziana edo urdin argia.
Nahaste sustraktiboa. Koloreen inpresioaren kasuan (pinturak, inpresorak, errotulagailuak, adibidez),

nahasteak kolore hauetan oinarritzen dira: horia, magenta eta ziana.
Zian pigmentuak kolore hori du gorria xurgatzen duelako, eta berdea eta urdina islatu (beraz, berdea eta
urdina batera ikusten ditugu ziana emanez). Horiak urdina xurgatzen du, eta islatu gorria+berdea.
Ziana eta horia nahastuz lortutako koloreak gorria eta urdina xurgatzen ditu; beraz, berdea ikusiko dugu
gehienbat. Magenta gehituz gero, berdea xurgatuko du, eta emaitza beltza izango da.
Telebistan gorria, berdea eta urdina erabiltzen dira. Zergatik?
Pigmentuak nahastuz beltza lortzen al da? Bai.

Kolore primario sustraktiboak horia, magenta eta ziana dira.
• Horia: urdina xurgatzen du; berdea eta gorria islatu.
• Ziana: gorria xurgatu, eta urdina eta berdea islatu.
• Magentak berdea xurgatzen du, eta gorria eta urdina islatzen ditu.
186
242 18. GAIA ARGIA
Argia hedatzen da, eta koloreak lortzen ditugu. Gardenetan eta zeharrargietan gertatzen da, bat izan ezik
kolore guztiak xurgatzen baitituzte.
Adibidez, oliba olioa berdea da, beste guztiak xurgatzen dituelako eta berdea hedatzen duelako.
Objektuek koloreak dituzte, islapena eta xurgapena gertatzen baitira. Gorputz opakuetan gertatzen da, bat
izan ezik guztiak xurgatzen dituztela, eta bat hori islatu egiten da.
Adibidez, butano-bonbona laranja da, kolore hori islatzen duelako.
Pigmentuen kasuan, sintesi sustraktiboa dugu.
Pigmentuak koloreak xurgatzen dituzten eta beste kolore batzuk islatzen dituzten substantziak dira. Oro
har, opakuak dira. Hiru kolore lortzeko, hiru pigmentu behar dira: bioleta (magenta), horia eta urdina
(ziana). Hauek dira hiru horiek: bioleta (magenta), horia eta urdin argia (ziana). Hiru horiek kendu egiten
dute argia; hau da, xurgatu egiten dute. Magenta gorri eta urdin primarioen nahastea da. Ziana berdea eta
urdina da, eta horia gorria eta berdea. Zian-pinturak berdea eta urdina islatzen ditu, eta gorria xurgatzen
du. Horiak urdina xurgatzen du, eta gorria eta berdea islatzen ditu. Hiru koloreak nahastuz, beltza lortzen
da. Berdea + Gorria + Urdina beltza ematen du. Pigmentuetan gertatzen da. Sustraktiboa da.
47. taula. Pigmentuak eta kolore primarioak

Primarioak pigmentuetan Xurgatzen ditu Islatzen ditu
Magenta: gorria gehi urdina Berdea Urdina gehi gorria
Horia: gorria gehi berdea Urdina Berdea gehi gorria
Ziana: urdina gehi berdea Gorria Urdina gehi berdea
18.11 Begia eta ikusmena. Giza begia eta bere akatsak. Animalien ikusmena
Giza begia dioptrio esferiko batez eta lente batez (kornea eta kristalinoa, hurrenez hurren) eratutako
sistema optikoa da. Sistema optiko horrek objektuen irudi errealak eta alderantzikatuak sortzen ditu
erretinan.
Begiaren itxura 2,5 cm inguruko diametroa duen esferarena da gutxi gorabehera, esklerotika deritzon
mintzez inguratua; hori gardena da aurrealdean, eta kornea deritzo.
Argiaren sarrera begian iris deritzon diafragma batek erregulatzen du, eta horrek irekidura zirkular bat du,
begi-nini deritzona. Irisaren atzean eta berau ukitzen duela lente konbergente biganbil bat dago,
kristalinoa, eta konbergentzia aldakorra dauka zilio-muskuluei esker. Kristalinoaren aurpegien kurbadura
handiagotzea edo txikiagotzea eragiten dute horiek.
Kornearen eta kristalinoaren artean likido bat dago, humore urtsua deritzona. Kristalinoaren atzean, begia
betez, beste likido bat dago, humore beirakara. Bi humore horien errefrakzio-indizeak ia berdinak dira,
(errefrakzio-indizea 1,34), kristalinoarena zerbait handiagoa izanik (errefrakzio-indizea 1,437).
Argi izpiek, kornea, humore urtsua, kristalinoa eta humore beirakara zeharkatzen eta erasotzen dute
erretinan. Erretina begiaren barruko estalkia da, eta kono eta bastoi deritzen zelula hartzaileak daude
bertan; argiarekiko sentikorrak dira horiek. Zelula horiek nerbio optikoari konektaturik daude, eta horrek
garunera bidaltzen ditu nerbio-seinaleak.
Giza begiaren atalak hauek dira:

• Kornea.
• Irisa. Begi-ninia erdialdean dauka.
• Kristalinoa lente konbergente biganbila da.
• Humore urtsua.
• Humore beirakara.
• Erretina edo betsarea.
• Koroidea.
• Konjuntiba
• Nerbio optikoa.
• Esklerotika.
187
Giza begia tresna optiko konplexua da. Hartzailea erretina da, zelula fotosentikorrekin; konoak eta
bastoiak daude bertan. Bastoiek argi gutxirekin sentikortasuna dute, baina ez dituzte koloreak bereizten.
Konoak argi gehiagorekin funtzionatzen dute, eta hiru motatakoak daude: urdina, gorria eta berdea.
Konoen eta bastoien banaketa ez da uniformea erretina osoan zehar. Badago 0,25 mm-ko eskualde txiki
bat, fobea deritzona, non bertan konoak bakarrik agertzen baitira; hori da erretinaren zatirik sentikorrena.
Objektu bati begiratzen diogunean, begiak objektuaren irudia eremu horretan eratzeko moduan
enfokatuko du.
Ikusmenaren funtzionamendua: erretinan ikusten ari garen objektuaren alderantzizko objektua eta
txikiagoa eratzen da.
Begiaren barnean argiarekiko ingurune gardenak ditugu, non optika geometrikoaren legeak aplika
baitaitezke. Egokitzapena gertatzen da.
Distantzia ezberdinetan dauden objektuak enfokatzeko, kristalinoan gertatzen den distantzia fokalaren
aldaketari deritzo egokitzapena.
Zilio-muskuluek jasaten duten nahigabeko prozesu bat da. Azter dezagun nola gertatzen den prozesu hori:
1.- Suposa dezagun objektua begitik oso urrun dagoela. Egoera honetan, zilio-muskuluak lasaitu
egiten dira eta lentea (kristalinoa) findu egiten da. Kristalinoaren fokua erretinan kokatzen da, eta
irudia bertan sortzen da.
2.- Objektua begira gerturatzen badugu eta kristalinoak ez badu bere distantzia fokala aldatzen, irudia
nahasia ikusten da, ez baita erretinaren gainean enfokatzen, atzerago baizik.
3.- Txikiagotu egiten da, eta, ondorioz, distantzia fokala txikitu. Horrela, irudia erretinaren gainean
enfokaturik geratzen da.
Baina egokitzapenak muga bat du; objektua begira gerturatzen badugu, distantzia batetik aurrera ez dugu
bere irudia garbi nabarituko. Begiak argia enfokatzen duen punturik hurbilenari hurbileko puntu esaten
zaio. Distantzia hori aldakorra izaten da pertsona batzuetatik beste batzuetara eta adin ezberdinen arabera.
Gazte baten kasuan, 25 cm-koa izaten da gutxi gorabehera.
Bestalde, urruneko puntu deritzo pertsona batek objektuak argi bereizten dituen distantzia maximoari.
Ikusmena horrela adieraz dezakegu:

• Ikusi nahi den objektua infinituan dagoenean, kristalinoa pausagunean dago.
• Objektua hurbiltzerakoan, zilio-muskuluek kristalinoa konprimatzen dute, kurbadura-erradioa
handituz eta distantzia fokala gutxiagotuz, eta irudiak erretinan distantzia berean eratzea
ahalbidetzen du horrek.
• Egokitzapen-prozesua kristalinoaren elastikotasunak mugatzen du, eta nahi gabeko ekintza da.
• Gertuko puntua. Ongi ikusteko, objektua begitik gertuen koka daitekeen distantzia da.
• Urruneko puntua. Ikusi nahi den objektua garbi eta ongi ikusteko, ahalik eta urruneneko puntua
da.
• Kristalinoa lente deformagarria da; horrela, distantzia ezberdinetan ikus dezakegu.
Giza ikusmenaren akatsak
Begi miopeak ondo enfokatzen ditu hurbileko gauzak, baina ezin ditu enfokatu urruneko objektuak.
Efektu hori sor dezake begia luzatze batek edota sistema optikoaren gehiegizko konbergentziak.
Hori dela eta, urrutiko objektuak kristalinoaren eta erretinaren artean enfokatzen dira, eta, ondorioz, ez da
irudi garbia jasotzen.
Konbergentzia handi horren ondorioz, hurbileko objektuak enfokatzeko arazorik ez du izaten. Miopeek
oso gertu dute hurbileko puntua eta, ondorioz, gertuko bista hobea dute begi normalek baino.
Miopia lente dibergenteen bitartez zuzentzen da, eta irudia atzerago enfokatzea ahalbidetzen du horrek.
Alderantzizko gaitza da. Begi hipermetropeak ezin ditu hurbileko gauzak enfokatu, hurbileko puntua 25
cm-tik gora duelako. Akats hori begi laburregiak sortzen du gehienetan, baina kornearen kurbadura
txikiegiak ere sor dezake. Hori dela eta, irudia erretinaren atzean sortuko litzateke, bai gertuko bai
urrutiko objektuentzat ere. Urrutiko objektuak ondo enfokatzeko begia egokitu egin behar da (ez dago
lasai), baina hurbileko objektuak enfokatzeko lente konbergenteen laguntza behar du, presbiziarekin
gertatzen den bezala.
188
244 18. GAIA ARGIA
Astigmatismoa. Akats hau agertzen da kristalinoa edo kornea erabat esferikoak ez direnean.
Horrelakoetan, objektu puntualen irudiak lerro laburrak bihurtzen dira. Horregatik, begi astigmatiko batek
ezin ditu garbi bereizi zuzen paraleloak, txirrindu baten gurpilen erradioak, eta abar.
Akatsa zuzentzeko, diseinu zilindrikoa duten lente zuzentzaileak erabiltzea eskatzen da.
Astimagtismoa kornearen makurdura ezberdinarengatik agertzen da. Begiaren ardatzarekiko bi plano
hartuko bagenitu, batean eta bestean potentzia ezberdina da. Irudi bertikalak eta horizontalak puntu
ezberdinetan enfokatzen dira, eta horien distortsioa sortzen du.
Astigmatismo motak daude:
• Astigmatismo sinplea: ardatz batean agertzen dena da.
• Astigmatismo konposatua: ardatz batean agertzeaz gain, miopia edo hipermetropia dago.
• Astigmatismo nahasia: ardatz batek erretinaren aurretik enfokatzen duenean (miopikoa) eta
besteak erretinaren atzetik (hipermetropikoa).
Betaurrekoen fabrikazioa ikus dezakezue bideo honetan:

https://www.youtube.com/watch?feature=player_embedded&v=hwgDsfpWHSw
Animalien ikusmena
Gure planetako espezie bakoitzak mundua ikusteko modu bat du.

Batzuek zuriak eta beltzak ikusten dituzte, beste batzuek koloreak, eta badira guk inoiz ikusiko ez ditugun
koloreak ikusten dituztenak ere.
• Zakurrak. Partzialki daltonikoak dira. Ez dituzte bereizten gorriak, laranjak eta berdeak. Grisak,
horiak eta urdinak ikusten dituzte. Mugimenduak oso ongi nabaritzen eta bereizten dituzte.
Zakurren ikusmen-eremua 240 graduko angelua da.
• Katuak. Berdeak, urdinak eta horiak bereizten eta ikusten dituzte. Zakurrek bezala, kolore gutxi
hautematen dituztelako, mugimenduan kontzentratzeko ahalmena dute. Gizakiok baina zortzi
aldiz gehiago xurgatzen dute argia; ondorioz, egunez eguzkitan egoteko eta bizitzeko zailtasunak
dituzte. Horrexegatik, gauez oso aktiboak dira, eta kalean, elikagai- edo ugalketa-jardueretan,
behatzen ditugu.
• Hegaztiek ikusmen oso egokia dute. Lau errezeptore dituzte koloreak bereizteko: magenta,
berdea, urdina eta gorria. Horri esker, ultramorea ere hautematen dute, eta ikusmen-zentzumena
oso ona da: beste animaliak ikusteko gai dira, eta beste hegaztien lumak eta orbanak ikusteko ere
bai (gizakiok ikusten ez ditugunak).
• Saguen ikusmena oso mugatua da. Hori dela eta, usaimena eta ukimena gehiago erabiltzen
dituzte. Ikusmen dikromatikoa dute; hau da, bi kolore hautematen dituzte, berdea eta urdina.
Beste koloreak grisak dira. Oso begi txikiak dituzte. Urrun ez dute ikusten, baina ikusmen-
eremua oso zabala dute. Bi begiek mugimendu askea dute.
• Sugeak. Zoruan bizi dira, eta, hori dela eta, ikusmen oso mugatua dute. Ez dituzte kolore biziak
bereizten, oso indar gutxi dute hautematen dituzten koloreek. Errezeptore infragorriak dituzte
sudurraren gainean, beste bizidunek igortzen duten energia termikoa hautematen baitute. Gauez
ehizean aritzeko oso organo egokiak dituzte (adibidez, saguak ehizatzean).
• Arrainak. Gizakiok bezala, koloreak hautematen dituzte; begian lente esferikoa dute. Koloreak
eta erradiazio ultramorea hautematen dute. Begiak buruaren bi alboetan dituzte, eta ikusmen-
eremu oso zabala dute (aurrekoa eta atzekoa ikusten dute). Urpean argi gutxi dagoenez, ikusmen
ona dute iluntasunean.
• Euliek berdea, urdina eta ultramorea hautematen dituzte. Ikusmenari esker, erreakzio-denbora
oso laburra dute. Denboraren pertzepzioa askoz mantsoagoa da.
• Zaldiak. Bi alboetakoa ikus dezakete (bi irudi) edota guk bezalakoa; hau da, aurrekoa ikus
dezakete. Horiak eta urdinak hautematen dituzte.
• Mantis langosta ornogabeak hamabi erradiazio ikus ditzake; ultramorea eta argi polarizatua ikus
ditzake. Gizakiak baino hobe hautematen du sakontasuna, eta begi bakoitza independenteki
mugitzen da. Horrela, ikusmenean plano asko dituzte. Animalia horien ikusmena harrigarria da.
• Tximeletek sei errezeptore dituzte koloreak hautemateko. Ikusmen ona dutela pentsa dezakegu.
189
NATURA ZIENTZIAK
19. gaia
SOINUA
19. GAIA. SOINUA
19.1. Nola sortzen da soinua?
Erregela bat edo goma bat bibrarazten badugu, zer gertatzen da?
Soinuak sortzen dira. Zer behar dugu soinua sortzeko?

Egin dezagun hausnarketa txiki bat, ondoren aipatzen diren esperientzien inguruan:
Kanpai bat kolpatzen baduzu, soinua sortzen da. Kanpai hori atzamarrez ukitzen baduzu, bibratu egiten
duela konturatzen zara. Ondoren, eskuarekin estutzen baduzu, kanpaiak bibratzeari utzi eta soinua
desagertu egiten da.
Diapasoi bat pendulu arin baten aurrean bibrarazten baduzu, soinua egiten duen bitartean penduluaren
bolatxoa baztertu egiten duela konturatuko zara.
Altzairuzko haga elastiko bati mutur batetik heltzen badiozu eta bestetik oreka-posiziotik aldentzen
baduzu, aske uztean bibratu egiten duela ikusiko duzu, eta soinua igorriko du.
Esperientzia horien bitartez, garbi geratzen da soinuaren jatorria bibrazio bat dela. Hau da, igorleak
(kanpaia, diapasoia, hagatxoa…) airean bibratzen badu, airea osatzen duten gas desberdinen molekulek…
Esperientzia horien bitartez, garbi geratzen da soinuaren jatorria bibrazio bat dela. Hau da, igorleak
(kanpaia, diapasoia, hagatxoa…) airean bibratzen badu, airea osatzen duten gas desberdinen molekulek
jaso egiten dute; elkarrekintza dugu partikulen artean, eta hedatu egiten da.
Orain, erantzun diezaiokegu «Nola sortzen da soinua?» galderari, eta entzuteko behar dugun hurrengo
urratsa aipa dezakegu. Hau da laburpena:
- Soinua objektu baten bibrazioek eragiten dute. Hori gerta dadin, elkarrekintza behar dugu.
Gaitasuna duen zerbaitek egin behar du. Fenomeno edo gertaera bat da.
- Uhinen eredua erabiltzen da. Eredu mekanikoa da; indarra eta mugimendua kontzeptuak materia
osatzen duten partikulei aplikatzen zaizkie.
- Eredu mekanikoa hedapenerako erabiltzen da. Hedatu egiten da. Soinuaren transmisioa fluido
batetik hedatzean, konpresiodun uhin bat sortuko da. Horrek bere aldameneko partikulak
elkarrekin konprimatzea eragingo du.
- Entzumen-sistema dugu bizidunok eta kitzikadura hori hautematen dugu. Soinua da. Giza
entzumenaren aparatuak uhin mekaniko bihurtzen ditu. Prozesua amaitzeko, gure garunak uhin
mekaniko (edo presio-oszilazio) horiek soinu bihurtzen ditu.
- Uhin mekanikoak sortzerakoan, ingurune materialetatik hedatzerakoan eta hautematerakoan
dugun fenomenoa da. Gorputz baten bibrazio-higidura gehienetan, fluido baten (edo beste
bitarteko elastiko baten) bidez hedatuko da.
Soinua sortzeko, hari-instrumentuak edo kordofonoak ditugu. Tenkaturiko haria bibrarazten dute horiek.
Soinua sortzen da (atsegina izan daiteke) eta musika-tresna edo instrumentua dela esaten dugu. Hori
lortzeko, hariak bibrazioa behar du, eta pultsatu, igurtzi ala kolpatu egin behar dugu horretarako. Hatzez
edo plektroz pultsatuz, gitarra, mandolina eta harpa ditugu, besteak beste. Arkuarekin edo hariekin
igurtziz, biolina, biola, txeloa, kontrabaxua, arrabita eta zarrabetea ditugu. Mailutxoekin edo makiltxoekin
hariak kolpatuz, pianoak eta ttunttunak ditugu.
Haizezko instrumentuak asko erabiltzen dira. Nota ezberdinak jotzeko, airearen zutabea aldatu egiten da,
behatzekin (txirula) edo giltzekin (saxofoia).
Giltzak, tronpak edo hodiak erabiltzen dira. Pistoiak ere oso arruntak dira instrumentu horietan. Ingurune
materiala behar du, eta bertan zerbait egin behar dugu. Noski, entzutea ere funtsezkoa da. Zuloak daude,
pistoiak, tronpak, hodiak, besteak beste. Airean hedatzen da, eta luzerak eta zabalerak dute eragina.
Irekiak ala itxiak izan daitezke. Kaxa, hodi, tronpa eta abarrak irekiak ala itxiak izan daitezke. Ikasteko,
oso aproposa da honako baliabide hau.
Bibrazio horiek gure belarrira heltzen badira, tinpanoaren bibrazioa eragiten dute, eta, horrela, gure
garunean soinuaren sentsazioa nabaritzen dugu.
Orain arte ikusitakoaren arabera, bi ikuspegi ezberdin ditu soinuak:
• Alde batetik, ikuspegi subjektiboagoa du; hau da, gorputz baten bibrazioaren ondorioz, gure
belarriak soinua nabaritzen duen sentsazioa da.
• Bestetik, ikuspegi objektiboago batetik, ingurune material batean zehar gorputz elastiko baten
bibrazioaren hedapena da soinua, hain zuzen ere.
190
Soinua sortzeko bibrazioa behar dugu. Oszilazioa izatera irits daiteke:
(1) Bibrazioa: oreka-posiziotik, batetik bestera gorputz batek egiten duen mugimendua.
(2) Oszilazioa: bibrazio osoa; oreka-posiziotik urrunago dagoen muturretik beste muturrean dagoen
posiziora eta lehenengora itzultzerakoan, gorputz batek egiten dituen mugimenduak. Joan-etorri
mugimendu oszilakorra periodikoa da. Ez dago desplazamendurik.
Gorputz batek oso azkar bibratzen duenean, soinua sortzen da. Eta azkartasun hori nola neur dezakegu?
Zein da bere azkartasuna? Soinuaren maiztasuna segundo bakoitzean gertatzen diren bibrazio edo
oszilazio kopurua da. Segundo bakoitzean gertatzen diren oszilazioei (maiztasuna) hertzio izena emango
diegu (Hz). Erregelak 30 oszilazio egiten baditu segundo bakoitzean, bere maiztasuna 30 Hz dela esaten
da. Entzuten ditugun soinuen bibrazioak 20 eta 20.000 dira segundo bakoitzeko.
Entzungarriak diren soinuen kasuan, gorputz batek 20 eta 20.000 Hz-en artean bibratzen du.
Bozgorailuetan eskua ipintzen baduzu, bibrazioa nabarituko duzu.
Maiztasuna bozgorailuen ezaugarrietan aurki dezakezu.
Maiztasunaren alderantzizkoa periodoa da. Oszilazioa (joan-etorria) egiteko behar den denbora da.
19.2 Soinuak hedatzeko ingurune bat behar du
Beirazko kanpai baten barnean ez badago airerik (hutsa badago), iratzargailuak bibratu egiten du, baina ez
dugu soinurik entzuten. Hutsean ez dira bibrazioak hedatzen, ez da soinurik hedatzen.
207. irudia. Txirrina eta soinuaren hedapena (Microsoft-eko irudi librea)
Urpean ere entzuten da. Ingurumena behar dugu soinua hedatzeko.

Normalean, entzuten ditugun soinuak airetik hedatzen dira eta airetik jasotzen ditugu. Urpean gaudenean,
uretatik jasotzen dugu.
Soinua iristen zaigun ingurunea (airea, ura edo materiala) da «hedapen-ingurunea».
Soinua solidoetan ere hedatzen da.

Pelikuletan, indioak, belarria lurrean jartzerakoan, bisonteen eta baita trenaren etorreraz ere ohartzen dira.
Bibrazioak hedatu egiten dira.
Zuk indio modernoa izan nahi baduzu, simula dezakezu. Zergatik izan behar du sokak tentsioa? Ingurune
elastikoetan energia gutxiago galtzen denez, soinua hobeto hedatzen delako.
Espazioan ez da entzuten. Atmosferatik kanpo ez dagoenez airerik, soinuek ez dute hedapenik. Hutsean
soinuak ez dira hedatzen, pelikuletan eta bideo-jolasetan kontrakoa hauteman arren.
Soinua dago hedapena badago. Horretarako, hedapen-ingurunea behar dugu: solidoak, likidoak ala gasak,
baina inoiz ez hutsean.
Soinuan entzungarriak dira, bibrazio kopurua segundoko 20 eta 20.000 tartean badago eta hedapen-
ingurunea badago. Hori maiztasuna da, eta hertziotan neurtzen da.
Teoria zinetiko molekularraren bitartez azal dezakegu. Partikulak bibratu egiten dute, espazioan aldaketak
sortuz (partikula gehiago eta gutxiago), eta aldameneko partikulengan eraginez konpresioa eta
arrarifikatzea edo zabaltzea.
Gasen kasuan (airean, adibidez), presioa dute. Espazio txikiagoan partikula gehiago badago, presioa
handiagoa da, indarra eraginez eta konprimatuz (konpresioa).
Soinua dagoenean, airearen presioan «gorabeherak» daude.
191
250 19. GAIA SOINUA
Ilargia ezkutatuta dago
Eguzkia ezkutatuta dago Lurra Eguzkiaren eta
Ilargiaren artean dago.
208. irudia. Soinuaren hedapena.
Entzuteko, soinua sortu, hedatu eta entzumen-aparatua behar ditugu. Entzumena garrantzitsua da.
Entzuteko belarria nahikoa dela dirudi, baina soinua eta ingurune batean dagoen hedapena behar ditugu.
Bibrazioengatik «presioaren gorabeherak» gure belarrietara iristen direnean, tinpanoak bibratu egiten du,
bibrazio horiek hezurtxo-kateetan hedatzen dira, eta karakolera iristen dira. Hor nerbio-bulkada bihurtzen
dira, entzumen-nerbioan, eta burmuinera bidaltzen dute, entzumen-sentsazio bihurtuz.
Aipatutakoa kontuan izanda, garbi geratzen da soinuaren jatorria bibrazio bat dela. Hau da, igorleak
(kanpaia, diapasoia, hagatxoa…) airean bibratzen badu, airea osatzen duten gas desberdinen molekulek
dardara egitea lortzen da.
Konpresio (presioaren handitzea) eta lasaitze (presioaren txikitzea) fenomenoak izango ditugu.
19.3. Zergatik esaten da soinua uhina dela? Uhinaren eredua
Soka mugitzen edo irabiatzen baduzu, zer gertatzen da?

Harri bat uretan erortzerakoan, bibrazioak ikus daitezke.
Horrek laguntzen digu eredu mentala sortzen. Eredu mentala gure irudimenean dago, eta soinuaren
ezaugarriak eta izaera deskribatzeko erabiltzen dugu. Erabat abstraktua da giza eraikuntza, hain zuzen.
Uhinen ezaugarrien gertakizun asko azaltzen dira. Konpresio eta arrarifikazio edo zabaltze horiek
molekula batetik bestera transmititzen dira, eta era horretan luzerako uhin-higidura bat sortzen da.
209. irudia. Soinuaren hedapena eta uhina.
192
19.4. Zein abiaduratan hedatzen da soinua?
Hainbat galdera plantea daitezke:

Zein aldagairen menpe dago?
Energia kantitatea?
Dauden objektuak?
Tenperatura?
Ingurunea?
Non eta noiz gertatzen da?
Hedatzeko behar-beharrezkoa da ingurunea.
Ongi hedatzeko baldintza bat bete behar du: elastikotasuna.

Perturbazioaren edo bibrazioaren ondoren, hasierako egoera berreskuratu behar du.
Ingurunea plastikoa bada, xurgatu egiten du energia, eta, beraz, ez da hedatzen eta ez dugu soinurik.
Soinua gasetan, likidoetan eta solidoetan hedatzen da. 48. taula aztertuz, ingurune ezberdinak konpara
ditzakegu:
Ingurunea homogeneoa bada, soinuaren abiadura konstantea da.
Soinua azkarrago hedatzen da burdinan airean baino.
48. taula. Agregazio-egoera, ingurunea eta abiadura (m/s)

Agregazio-egoera Ingurunea Abiadura (m/s)
Gaseosoa Airea (20 ºC) 340

Hidrogenoa (0 ºC) 1286
Oxigenoa (0 ºC) 317
Helioa (0 ºC) 972
Likidoa Ura (25 ºC) 1493

Itsasoko ura (25 ºC) 1533
Solidoa Aluminioa 5100

Kobrea 3560
Burdina 5130
Beruna 1322
Kortxoa 54
Airean (giro-tenperaturan) soinuaren abiadura 340 m/s da. Azkarra, benetan! Non dago ekaitza? Tximista
berehala, baina soinua mantsoago; beraz, soinuak zenbat behar du iristeko? 4 segundo pasatzen badira,
zenbat metrora dago ekaitza?
Abiadura = egindako espazioa/denbora = 340 m/s
Denbora 4 s bada, espazioa kalkula dezakegu. 4 s biderkatuz 340 m/s lortzen dugu; espazioa 1360 m
izango da.
Soinuaren hedapen-abiadura ez dago bere intentsitatearen, maiztasunaren edota soinua igortzen duen
fokuaren menpe, baizik eta hedatzen den ingurunearen ezaugarrien menpe dago soilik. Adibidez,
kontzertu bat entzutean orkestraren aldi bereko soinu ezberdinak batera heltzen direnez gure belarrietara,
soinuaren abiadura soinu-iturriarekiko independentea, eta, beraz, soinu desberdinekiko independentea
dela frogatzen da. Ondorioz, edozein soinu desberdinek hedapen-abiadura berdina du ingurune material
berean hedatzen bada.
Aurretik ikusi ditugun adibideetan, soinuaren hedapena airean zehar nola gertatzen den azaldu da.
Orokorrean, fenomeno hori gertatzen da edozein ingurune material elastikotan ere, solidoa, likidoa edo
gasa izanik ere. 46. taulan, zenbait ingurunetan soinua zein abiaduratan hedatzen den ikus dezakezu:
Ikusi dugun taulen arabera, garbi dago soinu-uhinak hobeto hedatzen direla solidotan gainerako
substantzietan baino. Hala ere, solido batzuek ez daukate behar adinako bolumen-elastikotasunik soinua
igortzeko; hau da, solidoaren partikulek ez dute behar bezalako energiaz oszilatzen bibrazioak igorri ahal
193
252 19. GAIA SOINUA
izateko. Kortxo, beira-zuntz, plastiko eta beste hainbat materialen kasua da. Etxebizitzak, entzutegiak,
gelak, ospitaleak, irrati-emisoreak eta abar soinutik isolatzeko erabili ohi dira material horiek.
Bestalde, likidoetan azkarrago hedatzen da soinua gasetan baino; adibidez, uretan bost bat bider
azkarrago hedatzen da airean baino. Soinuak airean duen abiadura 340 m/s ingurukoa da 20 ºC-ra, eta
aeronautikan balio horri mach deritzo. Dentsitatearekin lotuta al dago?
19.5. Soinuaren ezaugarriak
Gure belarriak gai dira soinu gogorrak ahuletatik bereizteko, soinu bat instrumentu batetik edo bestetik
datorren bereizteko, pertsona batek edo bestek hitz egiten duen antzemateko: zentzumena da. Hori guztia
soinu-uhinen ezaugarriekin erlazionaturiko lau ezaugarriri esker gertatzen da: sonoritatea, tonua, tinbrea
eta iraupena. Ezaugarri subjektibo horiek soinu-uhinen ezaugarri fisikoekin erlazionatuta daude. 49.
taulan agertzen da erlazio hori.
49. taula. Soinuaren sentimen-efektua eta uhinaren ezaugarri fisikoa

Soinuaren sentimen-efektua Uhinaren ezaugarri fisikoa
Sonoritatea edo intentsitatea Uhinaren anplitudea
Tonua Uhinaren maiztasuna
Tinbrea Uhinaren forma
Iraupena Uhinaren hasiera eta bukaera
19.5.1 Intentsitatea edo ozentasun-maila edo sonoritatea
Soinuaren intentsitatearekin erlazionatzen da. Sonoritatearen arabera, bi mota bereiz ditzakegu:

- Baxuagoa bada, soinu ahulagoak. Adibidez, hosto bat erortzen denean.
- Altuagoa bada, bortitzagoa; adibidez, jasaezinak diren oihuak edo bozinak.
Soinuaren intentsitatea
Soinu bortitzak edo soinu ahulak bereiztea ahalbidetzen duen ezaugarria da. Soinu-intentsitateak ondo
bereizi beharreko bi alderdi azaltzen ditu: alderdi objektiboa eta subjektiboa.
Intentsitate fisikoa edo objektiboa: hau da, bolumen akustikoa. Uhinak garraiatzen duen energia izango
da, eta berau proportzionala da presio-uhinaren anplitudearekiko.
Sonoritatea edo intentsitate subjektiboa: intentsitate objektibo jakin bateko soinuak belarrian eragiten
duen inpresioa da. Bigarren hori, intentsitatearen menpe egoteaz gain, bere maiztasunaren menpe ere
badago.
Bigarren gaian ikusi genuen bezala, uhin baten intentsitatea estuki erlazionatua dago horrek garraiatzen
duen energiarekin eta uhinaren potentziarekin.
Soinuaren kasuan, interesgarria da intentsitatearen eta potentzia akustikoaren arteko erlazioa aztertzea.
Ikasitakoaren arabera:
Uhinaren potentzia eta uhinaren intentsitatea, eta ondorioz:
• Soinua uhin esferikoa denez (ingurune isotropoetan hedapen-abiadura berbera baitu norabide
guztietan), potentzia jakin bateko soinu-iturri batek igortzen duen soinuaren intentsitatea honela
aldatzen da fokutik dagoen distantziaren arabera:
• Belarriak nabaritu dezakeen soinu-intentsitate tartea oso zabala da: balio minimoa edo
intentsitate-ataria I0 = 10-12 w/m2-koa da, intentsitate maximoaren balioa 1 w/m2-koa izanik.
Balio horretatik gorako soinuek mina eragiten dute gure belarrietan, eta, inoiz, tinpanoaren
haustura ere eragin dezakete.
Intentsitate-balio horiek gure belarrian eragiten duten estimulua edo sonoritatea nolakoa den neurtzeko
Weber-Fechner-en lege psikofisikoa erabiltzen da, zeinaren arabera, sonoritatea (β) eragin duten
estimuluen intentsitateen logaritmoarekiko proportzionala izaten baita.
β: sonoritatea (dB)
I: soinu-intentsitatea (w·m-2)
I0: intentsitate-ataria (10-12 w·m-2)
Aurreko adierazpenaren arabera, atariko intentsitatea 0 dB-ko sonoritateari dagokio, eta 1w/m2-ko
intentsitate maximoak 120 dB-ko soinu-sentipena eragiten du.
194
Sonometroaren bitartez neurtzen dugu. Soinuaren intentsitate-maila dezibelioen eskalan neurtzen da.
Neurketa-unitatea dezibelioa (dB) da.
19.5.2 Tonua
Tonuaren arabera, larriagoak (adibidez, ontzi baten sirena) ala zorrotzagoak (adibidez, txilibitua) izan
daitezke.
Uhinen eredua erabiliz, soinu larriagoaren irudikapena maiztasun baxua da, eta soinu zorrotzagoaren
irudikapena maiztasun altua. Soinu altuagoak ala baxuagoak bereiztea ahalbidetzen digun ezaugarria da.
Beraz, ezaugarri honi esker, musika-instrumentu batek igor ditzakeen nota ezberdinak bereiz ditzakegu.
Tonua eta soinuaren maiztasuna bat datoz; hau da, segundo batean jasotako konpresio eta arrarifikazio
kopuruaren arabera bat edo beste izango da soinuaren tonua.
Soinu altuek maiztasun altuak dituzte (uhin-luzera txikiak), eta soinu baxuek maiztasun baxuak (uhin-
luzera handiak). Horren arabera, erraz uler daiteke tonua hertziotan neurtzen dela. Ohiko belarri batek 20
eta 20000 Hz bitarteko soinuak antzematen ditu; maiztasun-tarte horri bitarte-entzungarri deritzo.
Maiztasunaren arabera, soinu motak bereiz daitezke.

Aurrekoaren arabera, garbi dago soinu-uhina sor dezaketen fokuek ez dutela beti soinua sortzen gure
belarrietan.
Hori kontuan hartuta, soinu-uhinak honela sailka ditzakegu:
- Uhin entzungarriak: soinuak eurak dira. Uhin horien maiztasunak entzumena suspertzen du; aipatutako
suspertzea 20 Hz – 20.000 Hz frekuentzia-tartean gertatzen da gizakiongan, nahiz eta azken muga horrek
behera egin urteak aurrera joan ahala.
- Uhin entzunezinak: gizakiok daukagun entzumenarekin ez ditugulako entzuten esaten zaie horrela; beste
animalia batzuek, ostera, entzun egiten dituzte, txakurrek edota saguzarrek, besteak beste. Bitan bereizten
dira:
Infrasoinuak: 20 Hz baino gutxiagoko maiztasuna dute.
Ultrasoinuak: 20.000 Hz baino gehiagoko maiztasuna dute.
19.5.3 Tinbrea
Txirula, oboe, saxofoi eta klarinetearen hotsak nola bereiz ditzakegu? Denbora berean hiru oszilazio
baditu baina fokuaren berezko ezaugarria ezberdina bada, soinua ezberdina izango da (intentsitatea eta
tonua berdinak izan arren). Tinbrea fokuaren ezaugarriekin dago lotuta. Foku ezberdinak soinu
ezberdinak sortzen ditu, eta horiek tinbre ezberdinak izango dituzte. Adibidez, fokuaren ezaugarriak
musika-instrumentuaren materiala eta osagaiak izan daitezke.
Uhinaren ereduarekin erlazionatuz, uhinaren formarekin erlazionatzen da. Musika-nota berdina da

(maiztasuna), eta instrumentua ezberdina. Soinua ezberdina da, tinbrea ezberdina baita.
Intentsitate eta tonu berdineko baina foku desberdin bik sortutako soinuak bereiztea ahalbidetzen digu.
Fokuaren ezaugarria ematen digu.
Soinuak ez dira puruak, baizik eta oinarrizko uhinari gainezartzen zaizkien higidura periodikoen ondorioa
dira; higidura periodiko horiei harmoniko deritze. Harmonikoak maiztasun nagusiaren maiztasun
multiploak dira; intentsitate txikiagoarekin bada ere, maiztasun horiek ere soinu-fokuak igortzen ditu.
Uhin ezberdin horiek gainezartzearen ondorioz, soinuak bibrazio ez-sinusoidalak izaten dira.
Musika-nota batek, pianoak sortutakoa izan zein flautak sortutakoa izan, maximo berbera dauka
(maiztasun nagusiari dagokio), eta maximo horrekin beste tontor batzuk ere izango ditu (maiztasun
desberdinei dagozkie). Ezaugarri horien guztien multzoak musika-tresna bakoitzaren berezko tinbrea
ematen du.
Uhinen eredua aplikatuz, soinua harmoniko ezberdinekin eta bere deskonposaketa harmonikoetan.
19.5.4 Iraupena
Denboraren arabera, soinuak entzumen-tarte handia badu iraupena handia du; tartea txikia bada iraupena
txikia da. Animalien kasuan, gizakien kasuan edo bizigabeen kasuan, iraupen ezberdineko soinuak ditugu.
195
254 19. GAIA SOINUA
19.6 Soinuaren islapena: oihartzuna eta erreberberazioa
Soinuak eta bizigabeek elkarrekintzak dituzte. Hesia edo oztopoa badago, soinua islatu egiten da
(errebotea egiten du), xurgatzen da, eta zeharkatu egiten du.
Uhinaren islapenak oihartzuna eta erreberberazioa ematen ditu.
Oihartzuna dagoenean, soinua errepikatu egiten da. Soinuarekiko erantzun berdina ematen digutela
dirudi.
Oihartzuna egon dadin, 17 metro egon behar dute soinuaren jatorriaren eta oztopoaren artean. 17 metro
edo gehiago behar dira. Zergatik? Giza belarriak soilik 0,1 segundoko tartea duten soinuak bereiz ditzake.
Batera iristen badira, ezin ditugu bereizi. Denbora-tartea txikiagoa bada, soinua bakarra dela dirudi.
Abiadura = e/denbora = 340 m/s
Denbora 0,1 s bada, espazioa kalkula dezakegu. 0,1 s biderkatuz, 340 m/s lortzen dugu; espazioa 17 m
izango da, baina joan-etorria egin behar duenez, 34 m izango dira.
Aplikazio ugari dituzte; adibidez, sonarra aipa dezakegu. Itsasontzi batzuek daramaten tresna da. Itsas
hondora soinuak igortzen ditu; horrez gain, oztopoak edo hondoak sortzen duen oihartzuna jasotzen du
mikrofonoak.
Itsasoko uretan soinuak duen abiadura eta islatzeko behar duen denbora ezagutuz, oztopoa edo itsas
hondoa zein distantziatara dagoen kalkula dezakegu.
Zer dira ekografiak? Eta medikuntzan (litotriziak, adibidez)? Industrian ultrasoinuak erabiltzen al dira?
Sonarra Bigarren Mundu Gerran hasi zen erabiltzen, urpeko ontziak detektatzeko. Gaur egun,
ordenagailuekin konektatzen dira.
Erabilgarritasuna:
- Arrantza.
- Urpeko ontziak hautematea.
- Itsas hondoaren mapa.
3D-ko itsas hondoak landu daitezke. Datuekin eta programa matematikoekin kalkula daitezke,
ordenagailuen laguntzaz, noski.
Urpeko sumendiak edo erliebea nolakoa den finka dezakegu.
Animaliak aztoratzen ditugu, eta euren bizitza kaltetzen dugu.
Distantzia 17 metro baino gutxiago denean, oihartzuna sortu beharrean, erreberberazioa sortzen da.
Erreberberazioan soinuak ez dira modu berezituan jasotzen (oihartzunarekin gertatzen zen moduan),
baizik eta luzatutako eta gainjarritako soinu bakar baten moduan. Soinua luzatu dela dirudi. Horrexegatik,
ezberdinak dira kalean eta hutsik (altzairurik gabe) dagoen etxebizitzan entzundakoak.
Kalean eta hutsik (altzairurik gabe) dagoen etxebizitzan entzundakoak ezberdinak dira. Hots zuzenak,
lehen mailako hotsak, bigarren mailako hotsak eta hots gehiago ditugu erreberberazioan.
19.7. Soinuaren xurgapena
Soinuak material bat erasotzen duenean, material baten soinuaren xurgatze-gaitasuna da material horrek
absorbaturiko energiaren eta islatutako energiaren arteko erlazioa. Bere balioak 0 (energia guztia islatzen
da) eta 1 (energia guztia xurgatzen da) artekoak izaten dira.
Erreberberazioa gutxitu behar da, baina soinua ez da erabat xurgatu behar, soinu-iturriaren intentsitatea
gehiegi ez handitzeko. Zein aldagaik eragiten dute?
Materialaren ezaugarriak eragiten du. Material bakoitzak bere xurgatze-ezaugarriak ditu.
Gune itxietako soinua azalerak baldintzatzen du. Zelaian bezala litzateke, xurgapena % 100ekoa izango
balitz. Baina islatu egiten da. Islatzen ez dena xurgatzen da, eta soinuaren energia energia termiko
bihurtzen da. Zuntzak, foamak, alfonbrak, moketak, igeltsoak eta antzeko materialak izaten dira.
196
Isolatzeko erabiltzen dira zoruan, sabaian eta hormetan. Lodierak, distantziak eta hormarekiko kokapenak
dute eragina. Tonuak ere eragiten du; zorrotzagoak errazago xurgatzen dira.
50. taula. Materialen xurgapena.

Materiala 125 Hz 500 Hz 1000 Hz 2000 Hz 4000 Hz
Irekitako leihoa 1 1 1 1 1
Hormigoia 0,01 0,02 0,02 0,02 0,02
Egurra 0,04 0,03 0,02 0,02 0,02
Kortxoa 0,10 0,50 0,50 0,50 0,50
Adreilua 0,03 0,03 0,04 0,05 0,05
Oihala 0,14 0,55 0,75 0,70 0,60
Beira 0,04 0,03 0,03 0,02 0,02
Xafla porotsuak 0,44 0,74 0,93 0,75 0,76
Non eta zertarako erabiltzen da?
Gune itxietan (kontzertu-aretoetan, antzokietan, zinema-aretoetan eta abarretan), zerk mugatzen du

erreberberazioa?
1.- Diseinuak.
2.- Hormen materialen xurgatze-gaitasunak (kortxoa, kartoia, moketak, oihalak, besteak beste).
3.- Pertsona kopuruak xurgatzen du.
Uhinen gainezartze-fenomenoak
• Orain arte, foku bakarra zegoela suposatu dugu.

• Praktikan, berriz, hainbat foku igorletatik datozen uhin ezberdinak ingurune beretik heda
daitezke, eta bertako puntu batean elkartzen direnean elkarren artean gainezar daitezke.
Ingurune bereko puntu batera ailegatzen diren hainbat uhin gainezartzeari interferentzia deritzo.
• Fenomeno horren adibideak: uretan bi harri jaurtitzen direnean, distantzia batera sortzen diren
uhinak gainezarri egiten dira irudi bereziak sortuz; orkestra batean soinu ezberdinen igorle asko
daude, eta gure belarrira guztien gainezarpena heltzen da; argi zuria kolore ezberdineko uhinen
gainezarpena da, eta abar.
• Fenomeno hauek guztiak gainezartze printzipioan oinarriturik azter daitezke.
Espazioaren eskualde beretik, une berean, uhin bi edo gehiago igarotzen direnean, inguruneko puntu
bakoitzaren benetako elongazioa uhin bakoitzak bere aldetik sortutako elongazio guztien batura
bektoriala da.
Gainezarri ondoren, uhinak banatu egiten dira, eta hedatzen jarraitzen dute inolako aldaketarik jasan gabe.
Interferentzia eraikitzailea ala deuseztatzailea izan daiteke, bi iturriek soinua sortzen badute, berdinak
badira eta aldi berean igortzen badute (uhin-eredua erabiliz fasean). Osziloskopioak neurtzen du.
Interferentziak sortzen dira, fasean eta desfasean. Eraikitzaileak eta deseraikitzaileak dira. Maximoak x1 –
x2 = nλ puntuan egongo dira. Pultsazioa interferentzia kasu berezia da, elkartzen diren uhinen
maiztasunen arteko diferentzia oso txikia denean.
19.8 Uhin geldikorrak
Uhin geldikorrak norabide berean baina aurkako noranzkoan hedatzen ari diren bi uhinen interferentziaz
sortzen dira. Uhin geldikorrak ingurune mugatuetan sortzen dira (hodietan, soketan...). Horrelakoetan,
hedatzen ari den uhina oztopo batera ailegatu (hodiaren edo sokaren muturrera) eta bertan islatu egiten da.
Uhin erasotzailearen eta islatuaren interferentziaz, uhin geldikorra sortzen da.
Uhin geldikorren ezaugarriak:

• Uhin geldikorrak uhin osagaien maiztasun bera dauka.
• Anplitudea posizioaren menpekoa da:
– Puntu batzuetan interferentzia eraikitzailea da, eta anplitudea maximoa: sabelak.
– Beste puntu batzuetan interferentzia deuseztatzailea da, eta anplitudea nulua: nodoak.
• Nodoetan ez dago inolako oszilaziorik. Gainerako puntu guztiek, berriz, oreka-puntuaren bi
aldeetatik perpendikularki oszilatzen dute anplitude desberdinekin.
• Uhin geldikorrak ez du bidaiatzen, eta, beraz, ez du energiarik garraiatzen.
• Egoera bakoitzean (luzera bateko haria edo hodia), maiztasun jakin batzuk baino ez dira posible.
Horiexek dira hariaren edo hodiaren bibratzeko modu edo maiztasun naturalak.
197
256 19. GAIA SOINUA
Erresonantzia. Erresonantzia fenomenoa oszilatzeko gai den sistema batean gertatzen da, kanpoko ekintza
periodiko bat eragiterakoan (indarra, uhina...), betiere, kanpoko eraginaren maiztasuna sistemaren
berezko maiztasun baten berdina denean. Horrelakoetan, akzioa txikia izanda ere, behin eta berriz
aplikatuta, sistemaren anplitudea nabarmen handitzen da.
Adibidez:
• Soldadu talde batek zubi baten gainetik pasatu behar duenean, pauso-erritmoa eten egiten dute,
ez dadin gerta pausoen maiztasuna eta zubiaren berezko maiztasuna berdinak izatea. Tacomako
zubia da famatua.
• Telebista edo irratia sintonizatzean, zirkuitu elektroniko osziladore baten berezko maiztasuna
aldatu egiten da, inguruan bidaiatzen ari den uhin bereizi baten maiztasunaren berdina izan arte.
• Sistema atomiko edo nuklearrak erradiazioz argitzen direnean ere, erresonantzia-fenomenoak
erakusten dituzte (EMN –Erresonantzia Magnetiko Nuklearra).
Erresonantzia da:
- Gertaera.
- Bibra daitekeen gorputz batean gertatzen da. Adibidez, aireak kopa baten barruan bibra dezake.
- Indar periodikoa egiten dugu (bultzaka ukituz koparen ezpaina).
- Bibrazioaren maiztasuna parekatu egiten da gorputzaren berezko maiztasunarekin.
- Eraginez asko handitzen da bibrazioaren anplitudea.
Maiztasun berdineko bi diapasoi hartzen baditugu eta gertu kokatzen baditugu, bata bibrarazterakoan,
besteak berez igortzen du soinu bera, lehenengoak airean presio-aldaketak sortzen baititu.
Soinuaren sorrerarekin dute lotura. Kordazko instrumentuen kasuan, erresonantzia-kaxa oso garrantzitsua
da.
Kaxa horrek soinuak indartzen ditu. Erresonantzia da.
Kaxaren forma eta tamaina funtsezkoa da, berezko frekuentziei dagozkienak izan daitezen eta, beraz,
erresonantzia egon dadin. Tinbrea aldatzen dute, frekuentzia ezberdinentzat anplitudea ezberdin aldatzen
baita. «Formantea» da indartzen den frekuentzia multzoa.
19.9 Entzumena. Kutsadura akustikoa
Entzumena gizakiek dituzten bost zentzumenetakoa da, belarriek ahalbidetzen dutena eta hotsak
sumarazten dituena. Entzumenik eza gorreria da.
Goi-mailako ornodun guztiek eta eboluzio-maila apalagoko beste animalia askok dute entzumen-sistema
bat eta organo berezi espezializatu bat hotsak jasotzeko. Gizakiari dagokionez, belarria du entzumenaren
organoa. Giza entzumenak hotsen dardarak jaso eta garunera bidaltzen ditu belarrian zehar. Hala,
entzumenaren bidez hotsak jaso ez ezik, lehendik entzundakoak gogoratu eta haiei esanahi jakin bat
emateko ere bada gai gizakia.
Belarria hiru ataletan bana dezakegu: kanpo-belarria, erdiko belarria eta barne-belarria. Kanpo-belarrian
belarri-pabilioia, entzunbidea eta tinpanoa dira. Pabilioiak soinua jasotzen du, entzunbideak hedapena
bideratzen du, eta tinpano-mintzak bibratzen du. Erdiko belarria tinpanotik kokleara doa. Mailua,
ingudea, estriboa eta leiho-obal hezurtxoak ditugu. Mailua tinpanoan dago, eta jaso egiten ditu
bibrazioak; ingudetik estribora hedatzen dira (hezurtxo solidoak dira), estriboa leiho obalarekin
konektatuta dago, eta koklearen gainean kokatzen da azken hori. Barne-belarriaren ezaugarri
garrantzitsuena barrunbe hermetikoa izatea da. Linfa izeneko likido batez beteta dago, eta hiru osagai
ditu: kanal erdizirkularrak, bestibulua eta koklea. Kanal erdizirkularrek orekarekin dute zerikusia, leiho
obalaren bibrazioak bestibuluan kokleara eramaten dira, eta azken horretan soinuak identifikatu eta
bulkada elektrokimiko bihurtzen dira. Bestibuluak zulo bi ditu (leiho obala eta biribila), biak mintz
banarekin estalita. Leiho obala estribora lotuta dago, eta haren bibrazioak jasotzen ditu. Koklea luzetara
banatuta dago, mintz basilarraren bitartez, eta bertan lotzen dira entzumen-nerbioaren bukaerako
filamentuak. Estriboak leiho obala bultzatzen duenean, presioa handitzen da koklearen gainaldean, eta
gainpresio horrek fluido linfatikoari zirkulatzea eragiten dio, beheko alderantz, helikotreman zehar;
bitartean, mintz basilarra beherantz bihurritzen da. Azkenik, leiho biribila estaltzen duen mintz elastikoa
kanpoalderantz puzten da.
Estriboa ezkerrera eta eskuinera mugitzean, mintz basilarraren gaineko likidoaren presioa handituz eta
gutxituz, mintzean zehar uhin bat gauzatzen da, ezkerrera eta eskuinera hedatzen dena. Uhin honetan,
mintza gora eta behera desplazatzen da, zeharka. Uhinaren hedadura-abiadura frekuentziaren menpekoa
198
da, eta, aldi berean, mintz basilarraren ezaugarrien menpekoa. Koklearen punturen batean, abiadura nulua
da. Puntu horren ondoan, mintzak gora eta behera oszilatzen du indar handiagoz, eta, beraz, efizientzia
handiagoz xurgatzen du uhinaren energia. Modu horretan, mintz basilarraren puntu bakoitzak frekuentzia
bati erantzuten dio.
Belarriak jasotako soinuak zenbait frekuentzia ezberdin baditu gainezarrita; frekuentzia bakoitzak mintz
basilarraren puntu ezberdin bat kitzikatzen du, eta zerebroak, soinu horren tinbrea analizatzeko, soinu
horrek zein frekuentzia dituen eta frekuentzia bakoitzak zein intentsitate duen interpretatu behar du;
horretarako, entzumen-nerbioaren zein filamentu eta filamentu bakoitza zein intentsitaterekin kitzikatu
den analizatu behar du. Beraz, barne-belarriak soinu analizatzaile gisa funtzionatzen du.
Horrela, garunera hedatzen dira. Barne-belarriaren funtzionamendua.
Dezibelio asko dituzten soinuak deserosoak eta oso mingarriak izan daitezke. Halaber, arazo
psikologikoak sortzen dituzte: gehiago haserretzea, estresa, lanean, eskolan edo etxean errendimendu
txikia, besteak beste.
Zein dira kaltegarriak?
• Soinuaren iturburua.
• Erreakzio-motorra.
• Su artifizialak.
• Itsasontzietako makinen gela.
• Rock taldea.
• Mailu pneumatikoa, ehungailua.
• Ibilgailu astuna, piezen leunketa.
• Trafiko handiko kalea.
• Automobilak.
• Bulegoa.
• Elkarrizketa normala.
• Etxebizitza lasaia.
• Hostoen zarata.
• Entzumenaren ataria.
Zarata da hots ezatsegin eta gogaikarria, gizaki edo jende multzo batengan, nahi izan gabe, ondorio
fisiologiko eta psikologikoa izan dezakeena.
Ez da soilik oraingo kontua, baina argi dago gizakia gero eta zarata handiagoa sortzen ari dela azken
hamarraldietan, batez ere hiriguneetan eta garraiobideetan. Izan ere, zarata-mailaren gorakada guztiz
loturik dago biztanle-dentsitatea handitzearekin, eguneroko bizimoduaren mekanizazioarekin, eta
pertsonen zein salgaien garraiorako ibilgailu motordunen erabilera gero eta zabalagoarekin. Hona hemen
gizakiak sorturiko zarata-iturri nagusiak: garraioa (automobilak, hegazkinak eta trenak), eraikuntza eta
herri-lanak, industria eta beste batzuk; hala nola, sirenak, bozinak...
Ingurugiroko zaratarekiko esposizioak kezka handia sortzen du, zaratak, gogaikarria izateaz gainera,
eragin handia baitu gizabanakoen osasunean, portaeran eta giza jardueretan; ondorio psikologiko eta
sozialak ere baditu. Gero eta jende gehiago dago zaratak erasanda, hiriguneetan gehienbat. Izan ere, gaur
egun, pertsonak gehien gogaitzen dituen eta haien osasunean eragin handiena duen kutsatzaileetako bat da
zarata.
Nola ekidin kutsadura akustikoa?
Neurri pasiboak. Soinua gutxiagotzen dute, baina ez dira ezabatzen soinu-iturriak. Adibidez, pantaila
akustiko honek soinua gutxiagotzen du, baina ez du kentzen soinuaren kausa (trafikoa).
Neurri aktiboak. Soinu-fokua ezabatzen saiatzen dira, edo soinu-iturriak soinu gutxiago sortzea.
Adibidez: motorren isiltzea hobetu, makina isilagoak diseinatu…
Hezkuntza-neurriak. Kutsadurarik gabeko inguruneak mantentzeko biztanleak jarreretan hezi behar dira
(adibidez, garraio publikoa gehiago erabili).
Zaratak kutsatu gabe zikintzen du; ikusten ez den kutsadura larria da.
Neurriak jarraitzen ez badira:
199
258 19. GAIA SOINUA
1. Eraikuntzen barnean erreberberazioa gertatzen da. Gelatik kanpo hitz egiterakoan, konturatu
gabe, zarata handia ateratzen da, eta konturatu gabe arazoak sortzen ditu.
2. Kutsadura akustikoak arazoak sortzen ditu: kontzentrazioa, eskola-errendimendua, erraz
haserretzea, eta abar.
Osasunarengan eraginak oso kaltegarriak dira, bai etxean bai kalean.

• Entzumen-sisteman jasandako eraginak.
Entzumen-sistema kaltetzen da zarata-iturri bat denbora luzean jasaterakoan, nahiz eta hori maila
baxukoa izan. Inguruneko zaratagatik sortutako entzumen-defizitari sozioakustika deritzo.
Gehiegizko zarata jasaten duen pertsona batek txistu bat nabaritzen du belarrian; hori alarma-seinale
bat da. Lehenengoz, jasandako kalteak ez dira betirakoak, hamar egunetan joaten dira. Hala ere,
zarata jasaten jarraitzen badugu, kalteak betirakoak izango dira, erabat gor geratu arte.
• Ahozko komunikazioan sortutako interferentzia.
Kanpoko zarata dela eta, komunikazioa zailagoa egiten da, beste pertsonei entzutea edo telefonoz
hitz egitea eragotziz.
• Ez-entzumenezko eraginak.
Soinu-kutsadurak, belarrian kalteak eragiteaz aparte, kalte psikologikoak eta fisiopatologikoak ere
eragin ditzake.
Zarataren eraginak osasunean.
Eragin psikopatologikoak 16,0 dBa baino gehiagorekin:

• Begi-ninien dilatazioa eta begi-kliskatze azeleratua.
• Takikardiak, pultsuaren azelerazioa eta arnasketa bortitzak.
• Buruko mina eta presio arterialaren igoera.
• Muskuluen jarduera jaistea.
28,5 dBa baino gehiagorekin:
• Gastritis edo kolitisak.
• Kolesterolaren igoera.
• Odolaren glukosa-maila igotzea.
Eragin psikologikoak:
• Insomnioa.
• Nekea.
• Estresa.
• Histeria eta neurosia.
• Isolamendu soziala.
• Gogo sexualaren gabezia.
Ez-entzumenezko eraginen artean, beste hauek dauzkagu:

• Loguraren gaineko eraginak.
• Zaratak lo egitea zailtzen du, eta lo daudenak esnatzen ditu. Gainera, frogatuta dago 60 dB-ko
soinuek loguraren sakontasuna txikiagotzen dutela.
• Jarreraren gaineko eraginak.
• Zaratak momentuko jarrera-aldaketak eragiten ditu (oldakortasuna, haserrea,
arduragabetasuna...) ziurgabetasun eza, ezinegona eta beldurra sortzen baititu pertsonengan.
• Memoriaren gaineko eraginak.
• Frogatuta dago zaratak memoriaren gaitasuna murrizten duela, nabarmenki hitz ezezagunak edo
luzeagoak direnean.
• Atentzioaren gaineko eraginak.
• Zaratak eragiten du atentzioa ez sortzea jarduera espezifiko batean, eta horrek beste batzuetan
arreta eta jardueraren gaineko kontzentrazioa galaraztea.
Haurdunaldiaren gaineko eraginak:

• Ikusi da haurdun dauden amak haurdunaldiaren hasieratik egon badira zonalde zaratatsuetan ez
dela haurrengan arazorik sortzen. Baina, esposizioa gestazioaren 5 hilabete eta gero gertatzen
bada, erditzearen ondoren umeak ez dute zarata jasaten eta negar egiten dute hori jasaterakoan;
gainera, jaiotzean tamaina txikiagoa dute.
200
Umeen osasunaren gaineko eraginak:
• Zaratak negatiboki eragiten du umeen ikasketan eta osasunean. Umeak ingurune zaratatsuetan
hezten direnean, soinu-seinaleetara erne egoteko ahalmena galtzen dute, eta bai irakurtzeko bai
komunikatzeko orduan atzerapena izaten dute. Horrek guztiak isolamendu soziala eragiten du
ume horiengan.
Entzumen-sentsazioa eragile subjektiboa da, burmuinean eta entzumenean prozesu fisiologikoak eta
psikologikoak nahasten dituena.
Soinuaren ezaugarrien arabera, besteak beste, bortitzetan, ahuletan, desatseginetan sailkatzen ditu.
Adibidez, 1000 Hz-koa 40 dB-koaren eta 100 Hz-koa 62 dB-koaren sentsazio berdina da.
Belarri bitxiak
Kanpoko belarria kartilaginosoa izaten da. Bere funtzioa soinua jasotzea da. Askotan, belarriak
mugikorrak dira; ugaztunen kasuan, adibidez, soinuak ongi bereizten eta entzuten dituzte. Izan ere,
basoetan sastrakak daudenean, ikusmenaren organoaren laguntza konplexua da: ez da erraza harrapariak
edo etsaiak identifikatzea. Entzumen-organoak laguntzen die animaliei. Ikusmena baino informazio askoz
gehiago lor dezakete. Zaratak norabide guztietan entzuten dituzte, eta ibiltzeko gai dira.
Zakurren eta zaldien kasuan, inbutuaren forma dute. Horrela, norabide ezberdinetan datozen soinuak
entzuten eta identifikatzen dituzte.
Kanpoko belarriaren egitura oso konplexua izan daiteke. Soinu-mapa eraikitzen dute, soinuak aukeratzen
dituzte.
Belarriak handiak izan daitezke.

1. Entzumenaren kalitatea hobetzen da.
2. Adibidez, untxi baten kasuan, atzetik arriskua sentitzeko, burua itzuli gabe, 180°-ko mugimendua
egiten du belarriak.
3. Gaueko animaliek belarri handiak dituzte; hala nola, saguzarrek. Ultrasoinu-uhinak eta radarrak
bezalako uhin-luzera handiak dituzten soinuak igortzen dituzte, eta harrapakinen islapena jasotzen dute.
4. Termoerregulazioa. Desertuan bizi diren animalia guztiek tenperatura egokitu behar dute. Soinua
hautematea baino garrantzitsuagoa izan daiteke.
Hainbat galdera plantea daitezke:

Zer gertatzen da atzean? Ehizerako erabil dezaket entzumena? Belarri mugikorrak garrantzitsuak dira.
Bi belarri izatea garrantzitsua al da? Norabide guztietako soinuak hautemateko garrantzitsuak dira.
Antilopeen belarriek soinu ezberdinak hautematen dituzte, eta belarri bakoitzak soinu bereziak entzuten
ditu.
Era berean, garrantzitsua da soinuen iturburuen kokalekua zehaztea.
201
260 19. GAIA SOINUA
NATURA ZIENTZIAK
20. gaia
ELEKTROMAGNETISMOA
20. GAIA. ELEKTROMAGNETISMOA
Beste ikastegi batean dagoen ikasle talde baten eskutitza jaso dugu. Bertan, magnetismo hitza nondik
datorren eta bere sorrerari buruz («Gizakia noiz hasi da magnetismoari buruzko ideiak proposatzen?»)
galdetzen digute. Zer erantzungo diogu?
20.1 Magnetismoa
Magnesian (Turkian) K.a. 600. urtean aurkitutako mineralek erakarpen-indarrak aurkezten zituzten. Iman
izena eman zieten, eta beren ezaugarria burdinazko objektuak erakartzea zen. Hortik dator iman izena,
naturan magnetismoa eragiten dituzten materialak baitira. Magnetita burdina oxidoa da. Bere formula
kimikoa Fe3O4. da.
Orain, zuei dagokizue probatzea. Hartu imana, eta hurbildu inguruan dituzuen objektuetara. Ba al dago
erakarpenik? Taula osatu behar duzu.
51. taula. Erakarpen magnetikoa.

Erakartzen dituzte Ez dituzte erakartzen
Aluminioa (leihoko markoa) Ez
Burdina (koilara) Bai
Orain arte imana eman zaizue. Orain, zuei dagokizue imana identifikatzea. Objektu hauetatik, zein dira
imanak eta zein ez?
52. taula. Ezagutzen ditugun imanak.

Imanak dira Ez dira imanak
Armairuko atea ixteko sistema Plastikozko objektuak
Egurrezko objektuak
Zorua
Magnetismoa erakarpen-indarra da. Zein motatako objektuek dute ezaugarri hori? Burdinazkoak dira.
Magnetismoa ezaugarri duten bi iman mota daude:
• Naturalak: bere osaerarengatik naturan dagoen mineralak burdina erakartzen duenean.
• Artifizialak: imantzea jasan duen materiala; imantzea lor daiteke igurtziz, kontaktuz edo
korronte elektrikoaren bitartez.
Osatu taula. Bi sarreradun taula da.
53. taula. Iman naturalak eta artifizialak.

Imana da. Ez da imana.
Artifiziala da Elektroimana Plastikoa
Naturala da Magnetita minerala Janaria
Hurrengo urratsa material mota identifikatzea da. Osa ezazu taula.
202
54. taula. Imanak eta materialak.
Imana da Ez da imana
Egurrezkoa da. Ez dago Guztiak

Harrizkoa da. Magnetita Beste guztiak
Janaria da. Ez dago Guztiak

Metalezkoa da. Burdina Beste guztiak
Plastikozkoa da. Ez dago Guztiak

Artilezkoa da. Ez dago Guztiak.
Edozein substantzia imandu al dezakegu? Ez.

Imantzearen iraupena beti berdina al da kasu guztietan? Ez, bi iman artifizial mota lor ditzakegu:
• Aldi baterakoak: baldintza batzuen arabera imantzen direnak.
• Iraunkorrak: imantzea denbora luzean dutenak.
Iman artifizial iraunkorra hartzen dugunean, zer gertatzen da? Denbora luzean imantzen du.
Material hauetatik zein erakartzen ditu imanak eta zein ez? Hurbildu ezazu imana objektuaren atal
guztietara. Iltzeak, torlojuak, alanbrea, burdin txirbilak, txanponak, basoak, guraizeak, egurrezko zatiak,
plastikozko ontziak, folioak, oihalak, imanak, freskagarri-latak. Burdina (adibidez, burdin txirbila)
erakartzen du.
Imanaren gune batzuetan handiagoa da erakarpen-indarra, eta txikiagoa da imanaren beste guneetan.
Imanak burdin txirbilak erakartzen ditu. Erakarpena dago: imanaren atal honi «polo» izena ematen zaio.
Ez badago erakarpenik, gune neutroa da. Imanaren erdialdea da.
Objektu hauek nola sailka ditzakegu? Zer da objektua eta zer da materiala? Erakarri diren objektuek zein
ezaugarri dituzte? Zein dira ezaugarri komunak? Imana objektuetatik urruti, gertu, oso gertu dagoenean,
zer sentitzen duzu?
55. taula. Materialen erakarpen magnetikoa.

Erakartzen du Ez du erakartzen
Egurrezkoa da.
Artilea da.
Harria da.
Janaria da.
Metalikoa da.
Papera edo kartoia da.
Likidoa da.
Besteak
Paperez estalitako bi objektu dituzu. Bata burdina da eta bestea imana. Nola identifika ditzakegu? Imanek
bi polo dituzte: Ipar poloa eta Hego poloa.
Imanek urrundik bi motatako indarrak eragiten dizkiete objektuei: erakarpen-indarrak eta aldaratze-
indarrak. Poloetan intentsitate handiarekin nabaritzen da, eta lerro neutroan oso gutxi nabaritzen da.
Beraz, beste iman batekin jakin dezakegu imana den ala burdina den.
Ipini burdin txirbilak folio baten gainean eta azpian imana. Zer gertatzen da? Hurbildu burdintxirbilak
plastikoz forratutako imanera. Zer gertatuko da? Erakarpen-indarra gertatu da.
Iman izena ematen zaie burdinaz eta beste metal batzuez egindako objektuak erakartzen dituzten
objektuei. Imanak gai dira zenbait objektu erakartzeko, eta propietate horri magnetismo deritzo.
203
264 20. GAIA ELEKTROMAGNETISMOA
Magnetita eta beste zenbait mineral magnetikoak dira, eta metalezko objektu batzuk erakartzen dituzte.
Mineral horien bidez, iman naturalak ditugu. Hala eta guztiz ere, erabiltzen ditugun iman gehienak iman
artifizialak dira. Imanetara itsatsita geratzen diren metalezko objektuek aldi baterako iman gisa jokatzen
dute, eta beste objektu batzuk erakartzen dituzte.
Zer dira polo magnetikoak? Iparra eta hegoa dira. Kolore ezberdina al dute? Ez. Guk adierazteko
erabiltzen ditugu.
Iman guztiek bi polo dituzte: ipar polo magnetikoa eta hego polo magnetikoa. Eremu bakoitza kolore
baten bidez adierazten da, baina soilik adierazpena da.
Mendian orientatzeko aukera ezberdinak dituzu. Landaretza, izarrak, Eguzkia eta beste objektu batzuk;
baina Lurrak iman erraldoi baten gisa jokatzen du. Lurraren polo magnetikoak Ipar polotik eta Hego
polotik hurbil daude. Lurraren magnetismoa erabiltzen da iparrorratzaren bidez orientatzeko.
Iparrorratzek orratz formako iman bat dute, eta orratz horrek birak egiten ditu. Iparrorratza horizontalean
jartzean, orratzak Ipar poloa adierazten du.
Magnetizatu hiru orratz eta ipini kortxoekin bertikalki flotatzen. Zer gertatuko da elkartuta uzten
badituzu? Iman baten inguruan iparrorratz ezberdinak ipintzen badituzu, zer adieraziko dute
iparrorratzek? Iparorratzak imanak direnez, beste imanaren erakarpen- ala aldarapen-indarrak nabarituko
dituzte.
Magnetismoa imanek soilik aurkezten al dute? Magoek ez al dituzte objektuak ukitu gabe mugitzen?
Magoek elektroimana erabiltzen dute. Imanak bezala poloak ditu, baina ez da imana. Pilarekin eta
kableekin eraiki dezakegu. Konektatuta dagoenean, iman gisa funtzionatzen du, eta deskonektatuta
dagoenean, berriz, ez. Elektroiman bat egiteko, burdinazko barra bat kobrezko hariz inguratu behar da.
Elektroimanak funtzionatzeko, ezinbestekoa da kobrezko haria zirkuitu elektriko batera konektatzea.
Orain arte, imanaren eta objektuen arteko elkarrekintzak ikusi ditugu. Baita imanak dituen atalak ere.
Orain planteatzen dugun arazoa imanen arteko elkarrekintza da. Zer gertatzen da bi imanen artean? Har
itzazu bi iman, eta egin probak. Gometxak ipini poloetan. Zer jakin behar duzu poloak identifikatzeko?
Iman baten poloak identifikatuta badituzu, beste imanaren poloak identifika al ditzakezu? Iparrorratz bat
erabil al dezakezu? Iparrorratza erabil daiteke, edo poloak identifikatuta dituen imana.
Magnetismoan elkarrekintzak ditugu: aldarapen- eta erakarpen-indarrak ditugu. Bi iman elkarrengana

hurbiltzean:
• Kontrako poloak aurrez aurre ipiniz gero, imanek elkar erakartzen dute.
• Polo berdinak aurrez aurre ipiniz gero, imanek elkar aldaratzen dute.
Orain, imana apurtuko dugu. Zer gertatuko da? Ez ditugu lortzen poloak. Orain bi iman ditugu,
txikiagoak dira, baina bakoitzak ditu bere poloak (Ipar poloa eta Hego poloa). Poloak ezin dira banatu.
Historia hau irakurriko dugu, eta ondorioak aterako ditugu: «Imana naiz. Magia egiten dut. Altzairuzko
iltzeak eta torlojuak erakar ditzaket. Torlojuak dio: “Nik ez dut inor erakartzen!!!” Iltzeak gauza bera dio.
Baina iltzea imanak erakartzen du. Orain: “Uau!!! Soilik iltzea naiz, lehen ez nituen ni bezalakoak
erakartzen, baina orain erakar ditzaket”. Indukzio magnetikoa gertatu da.
Magnetismoa ulertzeko, eredu mikroskopikoa behar dugu. Imanen funtzionamendua imajinatzeko,

«betaurreko magikoekin» iman batean dagoena behatuko dugu. Zer behatuko dugu? Materiaren barnean
elektroiak daude. Elektroimanak bezala, erakarpen- ala aldarapen-indarra sortzen dute. Imana
imajinatzeko, iman mikroskopikoak ordenatuta ikusten dira. Partikulak imanak dira. Batu egiten dira, eta
batura iman makroskopikoa da. Polo berdinak aldaratzen dira, eta polo ezberdinak erakartzen dira. Ezin
dira poloak isolatu; imanak zatituz iman txikiagoak lortzen ditugu, mikroskopikoki imantxoak baititugu.
Imantxo horiek atomoak dira, eta horietan elektroien biraketa mugimenduarekin erlazionatzen da:
magnetismoa.
Imana ez den materiala behatuz, desordenatuta ikusten dira partikula edo iman mikroskopikoak. Ez du
baturak imana ematen, ez du magnetismoa sortzen. Kopuru berdina dute, beraz, Ipar poloak eta Hego
poloak; baturak ez du magnetismorik ematen.
204
Magnetismoa hainbat gauzatarako erabiltzen da. Imanez eta elektroimanez gain, euskarri magnetikoak eta
banda magnetikoak erabiltzen dira. Hainbat tokitan erabiltzen dira: poltsen eta ateen itxigailuetan, jostailu
askotan, bizikleten dinamoetan, bozgorailuetan, mikrofonoetan, abiadura handiko trenetan, besteak beste.
Motor elektrikoek ere badituzte imanak.
• Elektroimanak erabiltzen dira txirrinetan eta metalezko objektuak eta gainerako hondakinak
banantzeko makinetan.
• Euskarri magnetikoak. Mota horretako euskarriak dira kaseteak eta bideokamera-zintak,
ordenagailuen disko gogorrak, eta sakelako telefonoen eta kamera digitalen memoria-txartelak.
Informazioa gordetzeko erabiltzen dira.
• Banda magnetikoak. Kreditu txarteletako, agiri batzuetako, ikuskizunen sarreretako eta beste
zenbait gauzatako zerrenda beltzak dira. Informazioa gordetzen dute; esaterako, agiriaren
jabearen izena.
Magnetismoa da imanak eta eremu magnetikoekin erlazionaturiko gertakizunak aztertzen dituen fisikaren
atala. Eremu magnetikoaren inguruan gorputz batek aurkezten duen propietatea aztertzen du
magnetismoak.
Hainbat mineralek (magnetitak bezala) burdina eta altzairua erakartzen dituzte. Halaber, iman artifizialak
daude, magnetizazioz imantzen direnean. Mikroskopikoki partikulak imantxoak direla imajinatu behar
dugu, eta horien ordenazioarekin erlazionatuta daude. Gertakizun hori indukzio magnetikoa da.
Iraunkorra izan daiteke, ala ez.
Imanek bi polo dituzte; horietan ezaugarri magnetikoaren intentsitatea oso handia da. Iparra ipar-
geografikora (hego-magnetikora) orientatzen da, eta hegoa ipar-magnetikora edo hego-geografikora.
Izarrek ipar-geografikoa adierazten digute, eta iparrorratzak ipar-magnetikoa.
Lurrak Hego eta Ipar polo magnetikoak ditu; ipar- eta hego-geografikotik gertu daude une honetan, baina
ez dira berdinak. Deklinazioa da osatzen duten angelua. Bestalde, imanak bere inguruko espazioaren
ezaugarriak aldatzen ditu. Paperean ipinitako burdin txirbilekin irudika ditzakegu. Imanak erakarpena edo
aldarapena sortzen duen espazioaren zatiari eremu magnetikoa deritzo. Eremu magnetikoaren indar-
lerroak irudika daitezke (burdin txirbilak edo iparrorratzak erabiliz).
Hauxe da material magnetikoen sailkapena:
• Ez-magnetikoak: eremu magnetikoaren indar-lerroei ez diete eragiten; adibidez, hutsa.

• Diamagnetikoak: indar magnetikoak ahulak dira; adibidez, beruna, zilarra, ura.
• Ferromagnetikoak: indar magnetikoak oso bortitzak dira; adibidez, burdina, kobaltoa, nikela,
altzairua.
• Antiferromagnetikoa: eremu magnetikoa induzituaren pean ez da magnetikoa; adibidez,
manganeso oxidoa.
Ondoren, ariketa hau egingo dugu:

(a) Iman bat libreki biratzen uzten bada, norantz mugitzen da edo norantz egiten du biraketa-
mugimendua? Uretan flotazioan egon daiteke, edo haritik zintzilikatuta dago.
(b) Ipar poloa edo Hego poloa zein den nola erabakitzen da? Iparrorratzarekin edo identifikatutako beste
imanarekin egin daiteke.
Objektu hauetatik zein erakartzen ditu imanak? Esperimenta dezakezu.
205
210. irudia. Imanaren erakarpena asmatu.
Imana zatitzerakoan lortzen diren zatiak imanak dira.

Magnetismoa imanaren osotasunarekin dago erlazionatuta.
Indarraren intentsitate handiena den gunea poloak dira.
Imanen poloak zergatik ezin dira banandu? Polo batek beste bat baitu.
Poloak adieraztea garrantzitsua da, eta baita indar-lerro magnetikoak ere. Burdin txirbilen erakarpen- eta
aldarapen-indarra kontuan hartuta, adierazpenarekin hobeto ulertzen da. Eremu magnetikoaren indar-
lerroak itxiak dira, iparretik atera eta hegotik sartzen dira.
211. irudia. Indar-lerro magnetikoak.
Iparretik atera eta hegoan sartzen dira. Iparrorratza imanetik gertu ipiniko bagenu, zer adieraziko luke?
Iparrorratza libreki biratzen duen imana da. Imanen indar-lerroak adierazi, eta irudian bezala orientatzen
dira.
212. irudia. Indar-lerro magnetikoak eta iparrorratza.
206
20.2 Zirkuitu elektrikoak
Material batzuk dituzu etxean. Sailka itzazu eroaleetan eta isolatzaileetan (edo dielektrikoetan).
Zer da lanpara bat? Zertarako balio du? Apur ezazu aliketekin eta egin marrazkia. Zein dira bere
osagaiak? Interpreta ezazu.
213. irudia. Lanpararen atalak.
Lanparan zein motatako materialak ikus ditzakezu? Zergatik dela horrela uste duzu? Lanparan korronte
elektrikoak egiten duen ibilbidea adieraz dezakegu. Behetik sartzen da eta harizpitik pasatzen da. Zorrora
iristen da.
Pilak dituen bereizgarritasunak + eta – ikurrak dira. Zer izen dute, eta zer uste duzu adierazten dutela?
Adieraz ezazu zure ezagutza-maila 1etik 5era. Ikasgai honen amaieran, zenbaki handiagoa izatea nahi
dugu.
Har ezazu lanpara bat eta konektatu:

• Lanpara-etxearekin.
• Pilarekin.
• Lanpara-etxea lanpara duela pilarekin.
Gure etxeetan lanparak lanpara-zorroetan jartzen ditugu, eta garrantzitsua da behatzea. Pilaren polaritatea
aldatuz, lanpara piztuko al da? Bai. Baina LED lanpara bada ez. LED lanparak diodoak dira, eta soilik
norabide batean ematen dute argia.
Marraztu zure iritziz funtzionatuko duten eta funtzionatuko ez duten zirkuitu ezberdinak. Marrazki horiek
aurkez itzazu ikasgelan; ikaskideek asmatu behar dute zeinek funtzionatuko duten eta zeinek ez, eta beren
arrazoiak eman behar dituzte. Ondoren, presta eta esperimenta ezazu materiala. Zer da zirkuitu bat? Nola
eraikiko zenuke zirkuitu elektrikoa?
Orain arte egindako jardueren helburua zirkuitu sinple baten bidez lanpara bat piztea izan da. Muntatu
zirkuitu sinple bat eta formulatu hipotesi ezberdinak honako galdera honentzat: Nola itzal dezaket
lanpara? Frogatu zure hipotesiak esperimentalki. Zer dute komunean lanpara itzaltzeko balio duten modu
guztiek? Ondorioak proposatu eta orokortu behar dituzu.
Ipini ezazu lanpara-etxean, eta konekta iezaiozu pilari. Zer behar duzu pizteko? Har ezazu linterna bat, eta
azter ezazu. Zein ondorio ateratzen dituzu? Lanpara piztu bada, zirkuitua itxia ala irekia da? Zergatik?
Ez dira gure etxeetan erabiltzen ditugun sistemak lanpara itzaltzeko proposaturiko modu ezberdinak. Esan
nola eta nondik pizten eta itzaltzen dituzun argiak zure logelan eta pasabidean. Gauza bera ikasgela
honetan. Sistemak berdinak al dira? Asma ezazu erabiltzen duzun tresnaren izena.
Jarduera honetan, etengailu sinple bat egin behar duzu, nahi izanez gero honako material hau erabiliz:
kableak, lanpara, zorroa, pila, klipak, koadernatzaileak, kartoi zati bat.
Eraiki baino lehen, egin diseinu bat. Zirkuituan sartu ondoren eta funtzionatzen badu, azal ezazu bere
funtzionamendua.
Definitu korronte elektrikoarekiko eroale eta isolatzaile kontzeptuak. Hartu objektu ezberdinak, eta
sailkatu eroale edo isolatzaile bezala.
Prozedura: egin zirkuitu sinple bat pila batekin, lanpara batekin eta hiru harirekin. Behin funtzionatu
ondoren, ireki zirkuitua kontaktuan dauden bi hari bananduz. Jarri aukeratutako objektuak, bi hariak
lotuz.
Zure hipotesia zuzena al da? Zure ustez eroale direnekin pizten al da lanpara?
207
Bete honako taula hau:
56. taula. Eroaleak eta isolatzaileak

objektua Eroalea isolatzailea materiala
Zein ondorio atera ditzakezu?

Likidoak eroaleak dira? Erabili likido ezberdinak, substantzia puruak eta disoluzioak.
Zein material dira eroaleak? Aplikatu zure ondorioak eguneroko bizitzan.
Zein ondorio atera ditzakezu?

Likidoak eroaleak al dira? Erabili likido ezberdinak, substantzia puruak eta disoluzioak.
Zein material dira eroaleak? Aplikatu zure ondorioak eguneroko bizitzan.
Nolakoa da linterna bat? Nola funtzionatzen du? Adierazi eskema baten bidez zure hipotesia.
Hartu linterna bat eta behatu barrutik. Konparatu zure eskemarekin, gaizki badago egin berriro eskema,
eta azaldu bere funtzionamendua.
Nola funtzionatzen du galdera-erantzuna jokoaren taulak?
Formulatu zure hipotesia, eskema bat eginez. Diseinatu eta gauzatu hipotesia aztertzeko esperimentu bat.
Galdera-erantzuna jokoaren adibide sinple bat:
Bilatu informazioa Morse kodeari buruz. Diseinatu eta egin muntaketa bat Morse kodearen bidez mezuak
bidaltzeko. Trebetasun- eta pultsu-jolasa. Hauxe da joko honen oinarria: uztai bat pasatu behar duzu hari
ondulatu batetik ukitu gabe. Haria ukitzen denean, diseinatu abisatzen digun sistema bat.
Gure etxeetan zenbait lanpara piztu (edo itzal) daitezke leku batetik, eta itzali (edo piztu) beste batetik.
Kasu honetan, beste «etengailu» mota bat erabiltzen da, kommutadore izenekoak.
Aukera ezazu materiala: (kableak, metalak eta behar duzun guztia) beste klipak eta koadernatzaile
gehiago.
Material honekin, proposatu lanpara pizteko bi «giltza» izango dituen zirkuitu bat, zirkuitu horrek gure
etxeetan gertatzen dena azaldu beharko du. Azaldu jarraitutako pausoak eta bere funtzionamendua.
Demagun panpinen etxe bateko hiru gelak argiztatu behar dituzula.

Pila bakarraren bitartez hiru argi piztu behar dituzu, baina bakoitzak bere etengailua duela kontuan izanik,
bakarka nahi duzuna soilik piztu behar duzu.
Egin diseinua eta muntatu.
214. irudia. Kommutadorea.
Zirkuitu elektrikoetan ditugun eroaleetatik korronte elektrikoa dabil. Korronte elektrikoak zirkulatzeko
materialean (barnean), karga elektrikoek erraz mugitzeko aukera eduki behar dute; kasu honetan,
materiala eroalea dela esaten da. Materialak baldintza hori betetzen ez badu, isolatzailea edo dielektrikoa
dela esaten da.
Material eroaleak, besteak beste, metalak, elektrolitoen disoluzio urtarrak (azidoak, hidroxidoak eta
gatzak), urtutako substantzia ionikoak eta grafitoak dira. Isolatzaileak plastikoak, beira, egurra, mika,
diamantea, substantzia zeramiko asko eta ez-metalak, besteak beste.
Metaletan elektroiak higitzen dira, eta elektrolitoen disoluzioetan ioiak.
208
215. irudia. Eroaleak eta isolatzaileak
20.3 Pilak
Luigi Galvani-ri eta bere familiakoei gertatu zitzaiena eta Volta-k egin zuena Interneten aurkitu ondoren
eta aztertu ondoren, kobrezko eta zinkezko txanponak eta limoi-zukua erabiliz, froga ezazu
galbanometroaren bidez korrontearen iragatea. Oharra: pila erabili gabe, esperimentalki sortu behar da
korronte elektriko ahula.
1780. urtean, Galvani familiakoak ohartu ziren bi labanekin (kobrezko eta burdinazko labanekin) hildako
igelaren oina mugitzen zutela. Beren laguna zen Alexandro Voltari erakutsi zioten, eta interpretatzen
saiatu ziren. Deskripzioa argi zuten, baina «zergatik gertatzen zen?» galdera planteatu zuten. Zer zen
komuna? Probak behin eta berriz egin ondoren, beharrezkoak hauexek zirela ohartu ziren: batetik, bi
metal ezberdin (bi laban edo bi xafla), eta, bestalde, hezetasuna duen azido ahula.
Eraikitakoari zer izen ipini zioten? Pila izena eman zioten, elektrizitatea pilatzen baitzen. Gaur egun
ezagutzen dugun pila boltaikoa zen. Historian erabilitako lehen pila izan zen: korronte elektrikoa
lortzeko, substantzien artean gertatutako aldaketa erabili zuten.
Beraz, zer egin beharko dugu? Bi metal ezberdineko txanponak jarraian ipini, baina beren artean bustirik
dagoen material xurgatzailea dutelarik. Adibidez, papertxoa ozpinetan edo limoi-zukutan bustita balio
dezake. Zenbat txanpon ditugu? Hogei. Zenbat papertxo ipini behar ditugu txanponen artean? Bat
gutxiago nahikoa izango da. Beraz, errenkan kobrezko txanponak, bustitako papera eta beste txanponak
(burdinazkoa edo zinkezkoa) ipiniko ditugu. Txanponak alternatiboki ipiniko ditugu, eta denak jarraian
(sortutako korronte elektriko ñimiñoak batzeko). Txanpon guztiak elkartzeko, goma elastikoa edo zinta
itsaskorra erabiliko dugu. Kablea ertzekin eta galbanometroarekin elkartzen dugu. Galbanometroaren edo
anperimetroaren orratza aztertzen dugu. Aldatzen al da? Tresna horien bitartez lanpara ipiniko bagenu,
zer gertatuko litzateke? Eta limoi-zukuaren ordez ozpina ipiniko bagenu? Txanpon gehiago ipiniz gero?
Txanponak lehor badaude, ez da korronterik sortzen. Urarekin bustiz gero, zertxobait lortuko dugu?
Ozpina edo limoi-zukua erabiltzea derrigorrezkoa al da?
Azken batean, txanponetan ditugun substantziak transformatzen hasten dira, eta ondorioa korronte
elektriko bilakatzea da. Noiz arte? Metalen bat desagertu arte edo limoi-zukua edo ozpinaren ezaugarri
komuna (azidotasuna) desagertu arte.
Zilar eta kobrezko txanponekin egin daiteke. Ur gazitan txanpon bat murgil dezakegu. Zein efektu lor
dezakegu? Noiz desagertzen da?
Gaur egungo pilak antzekoak al dira? Bai, zinka ikatzaren inguruan ipintzen da, eta azidoaren ordez zink
kloruroa + amoniakoa ipintzen da (gatzezko pila deritzo); pila horiek ere, erabili ondoren agortu egiten
dira.
Kobre eta zink xafla patata batean sartzen baditugu, lortzen al dugu korronte elektrikorik? Metal berdina
erabiliz, zein eragin lortzen dugu? Materiala: pila, 15-20 cm-ko luzera duen kobrezko kablea, guraizeak,
zinta itsaskorra, patata, labana.
Produktuak: patata
• Bete hauspeakin-ontzia hiru laurdenetan ur distilatuz.
• Isuri azido sulfurikoaren kantitate txiki bat (2 ml, gutxi gorabehera). Kontuz! Azido sulfurikoa
korrosiboa da, eta kontu handiz bota behar da.
• Konektatu kableak pilari, eta sartu disoluzioan.
• Behatu eta deskribatu gertatzen dena (ez bada ezer gertatzen, bota azido sulfuriko gehiago).
209
20.4 Korronte elektrikoaren hainbat efektu. Erresistentzia.
Korronte elektrikoaren efektuak hauek izan daitezke:

• Beroa. Energia termikoa.
• Argi-energia.
• Energia mekanikoa.
• Magnetismoa.
• Erreakzio kimikoak.
Korronte elektrikoaren hainbat efekturen artean dugu energia termikoa.

Zein tresnak ematen digute beroa? Elektrikoak al dira? Bai, elektrikoak dira. Hariak ematen digu, luzeak
eta azalera txikikoak izan behar dute. Nola diseina dezakegu esperimentua, beroa sortzen dela ikusteko?
Kable luze eta estuekin egin behar dugu.
Erresistentzia. Gorputz guztiek oztopoak ipintzen dizkiote korronte elektrikoari; hau da, erresistentzia
ipintzen diote. Zein dira erresistentzia elektrikoaren eragileak? Material bakoitzarentzat, berdina ala
ezberdina da erresistentzia elektrikoa? Azter ezazu honako taula hau, eroaleen eta ez-eroaleen
erresistentziak bereiziz. Nolakoak dira solidoen, likidoen eta gasen erresistentziak?
57. taula. Materialen erresistentzia.

2
materiala erresistentzia Ω m/mm
zilarra 0,015
kobrea 0,016
aluminioa 0,029
zinka 0,057
platinoa 0,091
burdina 0,098
merkurioa 0,943
Hariaren luzera aldagai independentea edo askea al da? Bai.

Hariaren lodiera aldagai independentea edo askea al da? Bai.
Hariaren lodiera aldagai independentea edo askea al da? Aldagai askea da. Guk erabakitzen dugu zein den
bere balioa.
Objektu baten erresistentzia elektrikoa nagusiki faktore biren araberakoa da: zein materialek osatzen
duen, eta bere forma. Material bat hartuta, horren erresistentzia bere zeharkako sekzioaren alderantziz
proportzionala izango da. Kobrezko hari batek, adibidez, erresistentzia txikiagoa izango du haria
sendoagoa bada. Horrez gain, erresistentzia luzerarekiko proportzionala da. Kobrezko hari batek,
adibidez, erresistentzia handiagoa izango du luzeagoa bada.
Honela adieraz dezakegu bere luzera osoan zeharkako sekzio uniformea duen material baten R
erresistentzia:
R = materiala * luzera/azalera
Nola sailka ditzakegu erresistentziak?

• Erresistentzia finkoak. Lehen ikusi ditugunak dira.
• Erresistentzia aldakorrak edo erreostatoak. Ezagunena kurtsorezko erreostatoa da. Zein sinbolo
erabiltzen da zirkuitu elektrikoak adierazterakoan? Ω da erresistentziaren sinboloa. Ohmio-tan
neurtzen da.
Pila, erreostatoa, anperemetroa, boltametroa, kableak konektatuz intentsitatea eta tentsioa neur ditzakegu.
Erreostatoarekin erresistentzia aldatuz, zer gertatuko da? Zein da zure hipotesia?
20.5 Ohmen legea
Ohmen legea azalduko dugu. Intentsitateak eta erresistentziak alderantzizko proportzionaltasuna dute, eta
tentsioarekin zuzenki proportzionala da:
I = V/R
V tentsioa voltetan neurtzen da, I intentsitatea anperetan, eta erresistentzia ohmiotan.
Volta = anperea x ohmioa
210
Zein da lanpara baten erresistentzia 220 V-tan anpere bat pasatzen bada?
Kalkula ezazu zilarrezko 25 m eta 0,5 mm2-ko hariaren erresistentzia. Aluminiozko 25 m-ko eta 0,5 mm-
ko diametrokoa baino erresistentzia handiagoa al du? Zilarrak eta aluminioak ezaugarri ezberdinak
dituzte, eta erresistentzia ezberdina da.
Hari baten erresistentzia 2,5 Ω bada, luzera bikoiztuz eta sekzioa laurdena bada, zenbatekoa izango da
erresistentzia?
58. taula. Substantzien erresistentzia.

Materiala luzera sekzioa erresistentzia
Burdina 15 m 2 mm2 0,10 15/2=0,75Ω
Burdina 900 m 0,6 mm2
Platinoa 20 m 0,1 mm2
Kobrea 180 m 0,6 mm2
Horretarako, erresistibitatea ezagutu behar dugu. Taulan dituzu.
59. taula. Substantzien erresistibitatea eta eroankortasuna.

Substantziak Erresistibitatea Ω mm2/m Eroankortasuna Ω mm2/m
Zilarra (Ag) 0,0163 62,5
Kobrea (Cu) 0,0175 57
Urrea (Au) 0,0222 45
Aluminioa (Al) 0,028 36
Magnesioa (Mg) 0,0435 23
Wolframioa (W) 0,059 17
Zinka (Zn) 0,061 16,5
Burdina (Fe) 0,10 10
Kromo-Nikel-Burdina 0,10 10
(Cr-Ni-Fe)
Platinoa (Pt) 0,111 9
Eztainua (Sn) 0,12 8,3
Altzairu gozoa (Fe + C) 0,13 7,7
Beruna (Pb) 0,208 4,8
Merkurioa (Hg) 0,941 1,06
Burdina urtua (Fe) 0,10 1
Ikatza (C) 0,40 0,025
Aplika ezazu Ohmen legea eta osa ezazu taula:
60. taula. Tentsioa, erresistentzia eta intentsitatea.

Tentsioa Erresistentzia Intentsitatea
120 V 450 Ω I
1,06 V pila 0,4 Ω lanpara eta 0,8 Ω I
zirkuitua
1,06 V bi pila R bi pila, lanpara eta zirkuitua 2A
50 V arku boltaikoa R 10 A
110 V R 5A
120 V R 0,4 A
V 80 Ω 1,5 A
105 V 42 Ω I
Zergatik ipini behar dira fusibleak? Azaldu funtzionamendua eta izenaren sorrera.
Zein dira fluoreszenteen eta lanpara klasikoen arteko ezberdintasunak? Fluoreszenteak deskargan
oinarritzen dira; lanparan erresistentziak sortzen duen Joule efektua eta LED zirkuitu elektronikoa dira.
20.6 Isolatzaileak eta eroaleak
Kableak nola isolatzen dira? Isolatzaileekin. Erresistibitate handia duten materialak erabiltzen dira.
Tentsio goreneko kableak nola isolatzen dira? Polietilenoa (plastikoa da) erabiltzen da.
Pizterakoan eta itzaltzerakoan, zirkuitua itxi ala ireki egiten dugu? Bai. Irekitzeko isolatzailea jartzen da,
ixteko eroalea erabiltzen da. Erresistentzia oso txikia bada, intentsitatea handiagoa da. Orduan,
zirkuitulaburra gerta daiteke, kablea apur baitaiteke. Haria mehea eta luzea bada, erresistentzia handiagoa
da. Sukalde elektrikoak egiteko balio du.
Patata isolatzailea ala eroalea da? Froga ezazu esperimentu baten bitartez. Patata, jaki izaera trinkoduna
izateaz gain, likidotzat hartzea zaila izan arren, likidoa du. Horrek erantzuten al du korronte elektrikoaren
aurrean? Pila bati elkartzen badiogu, eta elkartzeko kableak erabiltzen baditugu, zerbait gertatuko al da?
211
Galdera horiei erantzuteko, kablea hartu eta pilarekin eta patatarekin zirkuitua itxiko dugu:
216. irudia. Pila eta patata.
Kableak patatan ipintzerakoan gertatzen dena behatu eta aztertu behar dugu. Patatan sartzen dugun kable
batean burbuilak ikus daitezke, eta bestean kolore berdea edo iluna. Zein polori dagokio? Nola interpreta
dezakegu? Patatan dugun likidoan gatzak disolbatuta daude, eta horiek disoluzioan daudenean eta
korronte elektrikoa bere baitan iragaten denean aldaketa kimikoak edo substantzien aldaketak gertatzen
dira (elektrolisia deritzo). Autoan dugun bateriaren poloak bereiz al daitezke? Bai. Eta pilak paperik ez
balu? Pilaren poloak ere bereiz daitezke. Limoia edo laranja bat erabiliz zer gertatuko litzateke?
Informazioa aurkitzen saiatuz gero, laranjak edo limoiak azido zitrikoa dutela ohartuko ginateke. Beraz,
korronte elektrikoa pasatuko litzateke eta zerbait behatzeko aukera izango genuke. Hala ere, askotan ez da
gehiegi nabarmentzen.
20.7 Korronte elektrikoak magnetismoa sortzen du.
Mago batek, ukitu gabe, txirbilak mugitu nahi ditu. Magia hori nola egin dezakegu? Froga ezazu korronte
elektrikoa behar dela esperimentu baten bitartez.
Korronte elektrikoak bere inguruan iman batek sortzen duen antzeko eremu magnetikoa sortzen du.
Txirbilak bere inguruan badaude, txirbilek forma edo itxura berezia erakusten dute. Magia dirudi.
Hori frogatzeko, diseina ezazu esperimentua. Korronte elektrikoaren eraginez txirbilek zirkuluak eratu
behar dituzte, erdian kablea gelditzen delarik. Nola desager dezakegu? Pila deskonektatuz eta kolpeak
emanez. Nola eraiki dezakegu? Pila konektatuz eta kolpetxoak emanez. Iman bat eta kartoi mehea
erabiliz, berdina gertatzen al da?
Orduan, korronte elektrikoaren eta imanaren eraginak antzekoak al dira? Beraz, korronte elektrikoak zer
sortzen du? Magnetismoa dagoela (korronte elektrikoak magnetismoa sortzen duela) froga dezakegu.
Etxeko kable guztietan gertatzen al da? Arriskutsua al da osasunerako?
Kablea 25-50 bider kiribilduz, harilkatuta gelditzen da. Horri bobina izena ematen zaio. Galbanometroa
edo anperemetroa konektatzen badugu, korronte elektrikorik ba al dugu? Ez.
a) Bobinaren erdian imana pasarazten badugu? Imana zentzu batera mugituz orratza nora doa?
Beste zentzuan mugitzen denean zer gertatuko da? Imana trinkoa bada, hobe ateratzen da. Imana
alderantziz ipiniko bagenu, zer gertatuko litzateke? Azkar ala astiro sartzerakoan, zerbait
gertatzen al da? Agertzea eta desagertzea al da seinalea? Edo mantentzen al da? Interpreta ezazu
gertatutako guztia.
b) Bobinaren barnean iltzea ipiniz gero eta bobinara imana hurbilduz? Interpreta ezazu gertatutako
guztia.
c) Iparrorratzak zertarako balio du? Zer adierazten du? Iparrorratza harilkatutako bobinaren
barnean ipiniz gero, bere orratzak mugitzen al dira? Horrek zer adierazten digu? Interpreta ezazu
gertatutako guztia.
d) Galbanometroaren ordez pila ipiniz gero, zerbait gertatzen al da? Ez. Imana bobinaren barnean
egongo balitz? Bobinaren barnean iltzea ipiniz gero eta pilari konektatuz, zer gertatzen da?
Interpreta ezazu gertatutako guztia.
20.8 Potentzial-diferentzia
Eroalearen bi puntuen artean fluxu elektrikoa egon dadin, potentzial-diferentziak edo tentsioak egon
behar du. Potentzial-diferentzia edo tentsio elektrikoa sorgailuak karga-unitatearekiko ematen duen
energia da:
Transferitutako energia
Potentzial-diferentzia = ------------------------------------
Zirkulatzen duen karga
212
Potentzial-diferentzia neurtzeko unitatea volta da; hau da, sorgailuak karga-unitateari (coulombari) joule
bateko energia ematen dio:
1J
1 V = ------
1C
Gehien erabiltzen diren sorgailu elektrikoak pilak dira; horiek erreakzio kimikoaren bitartez sortzen dute
korronte jarraitua. Horietan, karga elektrikoak noranzko berdinean higitzen dira. Alternadoreetan higitzen
den kargaren balioa periodikoki aldatzen da.
Pilak jarraian elkartuz ematen duen potentzial-diferentzia pila guztien baturaren berdina da (energiaren
kontserbazioaren printzipioa aplikatuz). Bateria batek jarraian izaten ditu pilak.
Intentsitatea neurtzeko anperimetroa erabiltzen da. Horiek seriean konektatzen dira. Anperimetrotik
korronte elektrikoa higitzen denez, horrek era esanguratsuan alda ez dezan, bere erresistentziak oso txikia
izan behar du.
Potentzial-diferentziak neurtzeko voltametroak erabiltzen dira. Horiek paraleloan konektatzen dira.

Erresistentzia oso handia dute, korronterik ez pasatzeko eta horrela zirkuitutik pasatzen dena ez
gutxiagotzeko. Korronte jarraituan, bi tresna horiek polaritate egokiarekin konektatu behar dira.
Orain arte adierazitakoa horrela azal dezakegu:

- Energia karga-unitatearekiko potentzial-diferentzia da.
- Sorgailuen potentzia denbora-unitatearekiko ematen duen energia da.
Bi magnitude horiek erlaziona ditzakegu. Potentzia potentzial-diferentziaren eta intentsitatearen arteko

biderkadura da. Unitatea watt-a (W) da, eta segundo batean joule bateko energia. Hartzailearen potentzia
denbora-unitatean kontsumitzen den energia da.
Bi puntuen artean karga elektrikoen fluxua egon dadin (hau da, beren artean korronte elektrikoak zirkula
dezan), bi baldintza behar dira. Hauek dira: bi puntuen artean potentzial-diferentzia egon behar da, eta
eroalearekin elkartuta egon behar dute.
Posible al da potentzial-diferentzia egotea eta korronte elektrikorik ez zirkulatzea? Azal ezazu. Posible
da; puntu horiek isolatzaile baten barnean badaude ez dago korronte elektrikorik, indukzioa baizik.
Posible al da bi puntuak eroalearekin elkartuta egotea eta elkarren artean korronterik ez zirkulatzea? Azal
ezazu. Bai, potentzial-diferentziarik ez badago, posible da elkarren artean korronte elektrikorik ez
zirkulatzea. Pilak 1,5 V-eko tentsioa emateak zer esan nahi du? Zirkulatzen duen coulomb bakoitzarentzat
1,5 joule ematen dituela adierazten du. Zer esan nahi du etxeko tentsioa 220 V izateak? Zirkulatzen duen
coulomb bakoitzarentzat entxufeak 220 joule ematen dituela adierazten du.
Linternak funtzionatzeko, 1,5 V-eko bi pila jarraian konektatu behar dituzu. Zure linternak argia emateko
zer tentsio behar du? Karga-unitatearekiko (coulomb bakoitzarekiko) zer energia ematen du? Jarraian
lortzen dugun tentsioa batura denez, 1,5 + 1,5 = 3 V izango da, eta coulomb bakoitzarekiko 3 jouleko
energia ematen du,
217. irudian zirkuitu elektrikoak adierazterakoan erabiltzen diren sinboloak dituzu.
213
217. irudia. Zirkuitu elektrikoak adierazterakoan erabiltzen diren sinboloak.
Bi zirkuitu hauek muntatuko ditugu
218. irudia. Zirkuitu elektrikoa eta interruptorea.
Zirkuitu hauek lau osagai dituzte: pila, etengailua, lanpara (lanpara-etxean) eta kableak.
(a) Zein da bi zirkuituen arteko ezberdintasuna? Zergatik? Lehen zirkuituan lanpara itzalita dago,
zirkuitua eta etengailua irekita baitaude. Bigarrenean lanpara piztuta dago, zirkuitua eta etengailua itxita
baitaude.
(b) Ezkerrean agertzen den koadroko sinboloak erabiliz, irudika ezazu zirkuitu elektrikoaren marrazki
eskematikoa.
219. irudia. Zirkuitu elektriko irekia eta itxia.
(a) Eroale batetik 90 C-ko kargak zirkulatzen du ordu erdian. Zein da korrontearen intentsitatea?
Intentsitatea da karga zati denbora; beraz, 90 C/1800 s.
(b) 20 mA-ko korronteak zenbat denboran zirkulatu behar du 1 C-ko kargak zirkula dezan? 0,02 A = 1 C/
denbora Denbora= 1/0,02 = 50 s
(c) 10 minutuan zer kargak zirkulatu du, korrontearen intentsitatea 0,05 A izan bada? 0,05 = Karga / 600;
Karga = 600 x 0,05 = 30 C.
20. 9 Etxeetara iristen den korronte elektrikoa
Etxeetara 220 V-eko korronte alternoa iristen zaigu. Batezbestekoa da -310 V-en eta 310 V-en arteko
tentsio nominalen artean, 50 aldiz segundoro positiboa eta negatiboa aldatuz (50 Hz). Segundoro 100
aldiz aldatzen da noranzkoa.
214
Etxeetan berotzeko, hozteko, argitzeko eta tresnak funtzionarazteko erabiltzen da. Bi lanpara mota ditugu:
goriak-halogenoak eta fluoreszenteak.
Etxeko ordainagirian, potentzia eta kontsumitutako energia kobratzen digute. Potentzia erabil daitekeen
maximoa da; hau da, tresna guztiek eta argiztatzeko lanpara guztiek batera kontsumituko dutenaren
batura. Finkoa ordaindu behar da, gehiago ala gutxiago kontsumitu. Fakturazio-epean kontsumitzen den
energia da, kontadoreak neurtuko duena.
Etxera energia elektrikoa (elektrizitatea) kobrezko hariz osatutako kableetan iristen da. Bi hariek joan-
etorrikoak garraiatzen dituzte: fase eta neutro izena dute; bestea lurra da, etxetik kanpo lurrera
konektatuta dagoena. Kolore ezberdinak dituzte: marroia (fasea), urdina (neutroa) eta berde-horia (lurra).
Tresna elektrikoek kobrezko hari malguak dituzte. Oso meheak dira, tolesta daitezen. Isolatzailea PVC
(polibinilkloruroa) edo kautxoa izaten da. Argiztapenerako erabiltzen diren hariek fasea eta neutroa izaten
dituzte.
Funtsezkoa da tresna bakoitzak erabiltzen duen hariaren lodiera. Joule efektuarengatik hari guztiak
berotzen dira; gehiago, gainera, intentsitatea handiagoa bada. Horrexegatik, intentsitatea handiagoa bada,
hariak lodiagoa izan behar du. Kablea kiribilduz kontu handia eduki behar da, berotu baitaiteke. Tresnen
lurra tresnaren karkasa-entxufearen lurrera konektatzen da.
Fusiblea da kaxa batean dagoen eroale laburra eta estua. Hari hori fusio-puntu baxuko aleazioa izaten da.
Intentsitatea oso altua bada, urtu egiten da; zirkuitua irekitzen eta korrontea pasatzen den haria apurtu
egiten da. Hariak eta tresnak babestu egiten dira. Etxeetan15 A-ko, 20 A-ko edo 30 A-ko fusibleak
erabiltzen dira. Tresnen barneko fusibleak 3 A-koak, 5 A-koak edo 13 A-koak izaten dira, aparatuaren
potentziaren arabera.
Tresna elektrikoek xafla batzuetan jakinarazten dute informazio tenikoa. Zer jartzen du laborategiko
hozgailuak edo berogailuak? Ondoren, CD erreproduzitzaileak eta beste tresna-xafla batzuk adierazten
zaizkizue.
Gu geu eroaleak gara. Kaltegarriak izan daitezke intentsitate txikiko korronteak. Bihotzarentzat
kaltegarriak izan daitezke, eta elektrokuta gaitezke. Kableen tenperatura igotzeak sutea eragin dezake.
Tamalez, istripuak gertatzen dira. Gehienak ekidin daitezke. Azal itzazu irudi hauetan dauden arriskuak.
Pertsona gehienek 1mA-ko intentsitatea nabari dezakete; 15mA-koa baino handiagoa bada, kontrol
muskularra blokeatzen da. 30 mA-tik gora zaildu egiten da arnasketa, eta 70 mA-tik pasatuz, oso neketsu
bihurtzen da. 100 mA-tik 200 mA-ra bihotz-fibrilazio hilkorra sortzen dute.
20.10 Korronte elektrikoa eta eremu magnetikoa.
Hasieran, erlaziorik ez zegoela uste izan zuten; Oersted daniarrak, ordea, korronte elektrikoak eremu
magnetikoa sortzen duela erakutsi zuen. Burdin txirbil edo iparrorratzen bitartez beha eta azter daiteke.
Hari eroalea espiralean kiribiltzen badugu (harilkatzea), eremu magnetikoa hariak sortzen duena baino
askoz indartsuagoa da. Espira kopurua handitzerakoan, indartsuago bihurtzen da. Burdinazko haril-haga
sartzen badugu, elektroimana sortzen dugu. Imana da, baina intentsitatearen aldaketarekin eta
noranzkoarekin eremu magnetikoaren ezaugarriak alda ditzakegu. Batera ipiniz egin ditzakegu zirkuituak,
eta elkarrekintza horiekin mugimendu ezberdinak lortu (motor elektrikoa, txirrina, galbanometroa, eta
abar…).
Eremu magnetiko aldakorrak korronte elektrikoa induzitzen du eroalean. Faradayk indukzio

elektromagnetikoa aurkitu zuen, eta egun korronte elektrikoa sortzeko erabiltzen da (jarraitua
dinamoetan, eta alternoa alternadoreetan). Horietan, eremu magnetikoan eroaleak biratzen ari dira, eta
kokapena aldatuz eremu magnetikoa aldatzen da; beraz, korrontearen zirkulazioa izango dugu.
215

Natura Zientziak Lehen Mailako Ikasgelan II

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Natura Zientziak Lehen Mailako Ikasgelan II

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Natura Zientziak Lehen Mailako Ikasgelan II

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

NATURA ZIENTZIAK

JOSE MARIA ETXABE URBIETA

EUSKARA, KULTURA ETA NAZIOARTEKOTZEAREN

Argitalpen honek UPV/EHUko Euskara, Kultura eta Nazioartekotzearen arloko

Liburu hau duela gutxi zendu diren nire gurasoei

Beti maite izan gaituzue,

1. Sistema materialen aniztasuna

2. Sistema materialen batasuna

3. Aldaketa fisikoak eta kimikoak. Erreakzio kimikoak

5. Indarrek gorputzak deformatzen dituzte

11. Indarrak eta oreka

16. Energia eta makinak

17. Energia termikoa

1.1 Neurketa. Laborategiko jarduerak

Arau orokorrak hauek dira:

Tresnak eta produktuak erabiltzeko arauak hauek dira:

Hondakinak ezabatzeko arauak. Irakurri:

1. irudia. Hondakinen inguruko fluxu-diagrama.

2.- Erroreak adierazteko, nahikoa da zifra esangarri batekin.

Materialen ezaugarriak hauek dira:

1. taula. 1. ariketa ebazteko kasuak eta erantzuna.

Gasolina Bai Likidoa

Talko-hautsak Bai Solidoa

Airea Bai Gasa

Butanoa Bai Likidoa bonbonan eta kanpoan gasa

Ura Bai Likidoa, lurruna gasa, izotza solidoa

Harkaitza Bai Solidoa

Lurrundu alkohola Bai Ez. Gasak bolumen handiagoa

Muturra itxita duen xiringa baten enboloa Bai Ez. Txikiagoa.

Ura izoztu Bai Ez. Bolumena ezberdina da.

Bi basotan dagoen ura ontzi berera bota Bai Bai

Ura eta gatza nahasi Bai Zorrozki ez.

3. taula. Adieraz ezazu aldaketa fisikoak ala kimikoak ditugun

Ekintza zatikatu lurrundu Konprimatu. Energia termikoa eman

Azken sistema bolatxo gehiago lurruna Konprimatutako gasa Ura 50°C-tan

Aldaketa mota Fisikoa Fisikoa Fisikoa Fisikoa

4. taula. Adieraz ezazu aldaketa fisikoak ala kimikoak ditugun

Aldaketa mota Fisikoa Fisikoa Kimikoa Kimikoa

Sailkatu bi irizpide hauen arabera: agregazio-egoera eta konposizioa (homogeneoa - heterogeneoa).

5. taula. 3. ariketaren planteamendua eta ebazpena.

hondartzako harea Solidoa Heterogeneoa

itsasoko ura Likidoa Homogeneoa

Airea Gasa Homogeneoa

olio-ozpina Likidoa Heterogeneoa

ur destilatua Likidoa Homogeneoa

Esnea Likidoa Heterogeneoa

Granitoa Solidoa Heterogeneoa

burdin kizkurrak Solidoa Homogeneoa

hiri-gasa Gasa Homogeneoa

butanoa Gasa Homogeneoa

iturriko ura Likidoa Homogeneoa

maionesa Likidoa Heterogeneoa

altzairua Solidoa Homogeneoa

oxigenoa eta hidrogenoa Gasa Homogeneoa

zerrautsa eta ura Likidoa Heterogeneoa

gaseosa Gasa Homogeneoa

lainoa Gasa Heterogeneoa

Ikusmena irizpide egokia al da homogenoa ala heterogeneoa den ala ez erabakitzeko?

2. irudia. Teoria zinetiko-molekularra aplikatuz, 3. irudia. Teoria zinetiko-molekularra aplikatuz,