Polis.

Miasto-państwo w Grecji i jego organizacja

Wprowadzenie
Przeczytaj
Schemat
Sprawdź się
Dla nauczyciela

Bibliografia:

Źródło: B. Gąssowska, Hippodamos z Miletu, w: Słownik kultury antycznej, red. R. Kulesza,

Warszawa 2012, s. 227.
Źródło: Tukidydes, Wojna peloponeska, tłum. K. Kumaniecki, Warszawa 2003, s. 187.
Źródło: Diodor, Biblioteka historyczna, t. 12, tłum. Sebas an Rajewicz.
Źródło: Tukidydes, Wojna peloponeska, tłum. K. Kumaniecki, Warszawa 2003, s. 176.
Źródło: Herodot, Dzieje, tłum. S. Hammer, Warszawa 2015, s. 426.
Źródło: Ksenofont, Historia grecka, tłum. W. Klinger, Wrocław 2004, s. 220.
Źródło: Strabon, Geografia, t. 1, tłum. Sebas an Rajewicz.
Źródło: Mogens Herman Hansen, Polis. Wprowadzenie do dziejów greckiego miasta-państwa
w starożytności, red. R. Kulesza, tłum. A. Kulesza, R. Kulesza, Warszawa 2011, s. 79.
Źródło: Pauzaniasz, U stóp boga Apollona , [w:] Wędrówka po Helladzie, księgi VIII, IX, X , tłum.
I.H. Podbielski, J. Niemirska-Pliszczyńska, Wrocław 1989, s. 82–83.
Źródło: Pauzaniasz, U stóp boga Apollona , [w:] Wędrówka po Helladzie, księgi VIII, IX, X , tłum.
I.H. Podbielski, J. Niemirska-Pliszczyńska, Wrocław 1989, s. 172.
Źródło: Homer, Iliada, t. ks. 2, wersy 185-208, tłum. K. Jeżewska.
Źródło: Stabon, Geografia, t. 1, tłum. Sebas an Rajewicz.
 Polis. Miasto-państwo w Grecji i jego organizacja

Ruiny Delos, polis położonej na niewielkiej wyspie o tej samej nazwie pośrodku Cyklad, archipelagu na
Morzu Egejskim. Mityczne miejsce narodzin Apollina i jeden z najważniejszych ośrodków jego kultu.
Źródło: Mar n Kra , Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Polis (l.mn. poleis) stanowiła typową (choć nie jedyną) dla Greków formę organizacji
społeczeństwa i państwa. Był to wynalazek długowieczny (istniał ok. 1200 lat) i dobrze
przyjmował się na różnych terenach: miejsce narodzin i ekspansji ok. 1500 poleis, jakie
znamy, stanowił basen Morza Śródziemnego, ale istniały także poleis nad Morzem Czarnym
i na Bliskim Wschodzie (aż po rzekę Indus). Tym, co stanowiło o niezwykłej oryginalności
polis, była charakterystyczna forma sprawowania władzy, która określiła podstawowe cechy
cywilizacji greckiej.

Źródło: Contentplus.sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Twoje cele

Opiszesz wygląd greckiego miasta i omówisz plan jednej z najsłynniejszych poleis.

Scharakteryzujesz „dobrych” i „nędznych” Greków.
Wyjaśnisz, dlaczego termin „miasto‐państwo”, którym zwykle tłumaczy się greckie
słowo polis, jest jednocześnie trafny i mylący.
Przeczytaj

Definicja polis
Aby ustalić precyzyjną definicję polis (l.mn. poleis), uczeni pod kierownictwem duńskiego
historyka Mogensa Hermana Hansena wykonali żmudną pracę: odnaleźli w źródłach
starożytnych wszystkie poświadczenia tego słowa (a jest ich, jak się okazało, ok. 11 tys.)
i poddali je analizie znaczeniowej. Z ich ustaleń wynika, że dla Greków termin polis miał
dwa podstawowe zakresy znaczeniowe: z jednej strony polis była osadą, z drugiej –
 wspólnotą. Pierwsze znaczenie miało charakter materialny: polis tworzyła skupisko
domów, które z czasem przerodziło się w miasto. Drugie – charakter bardziej abstrakcyjny
i osobowy: polis składała się z ludzi tworzących organizm polityczny, który dziś byśmy
nazwali państwem. W ten sposób zbitka słowna „miasto‐państwo”, do której jesteśmy
przyzwyczajeni, zyskała legitymizację.

Należy jednak pamiętać, że jest ona myląca, ponieważ zakładała równorzędność polis jako
osady i polis jako wspólnoty. W rzeczywistości polis była przede wszystkim „wspólnotą
obywateli zorganizowaną w ramach pewnego ustroju”. Tak definiował ją Arystoteles,
największy antyczny autorytet w dziedzinie refleksji nad grecką państwowością. Miasto
było o tyle ważne, że stanowiło miejsce, w którym mieszkała większość obywateli i w którym
usytuowane były wszystkie instytucje polityczne. Postrzeganie polis jako wspólnoty
obywateli najlepiej oddaje oficjalne nazewnictwo greckich państw, całkiem odmienne od
naszego. Dla nas to Polska (nie Polacy) jest członkiem Unii Europejskiej, dla Greków to
Tebańczycy (a nie Teby) byli członkiem Związku Beockiego.
Współczesne zdjęcie Syrakuz na Sycylii, jednej z największych i najsłynniejszych poleis. Zostały założone
w drugiej połowie VIII w. p.n.e. jako kolonia Koryntu. Na pierwszym planie wysepka Ortygia, początkowe
miejsce lokalizacji polis. Z czasem miasto zaczęło zajmować pobliskie tereny na lądzie stałym i szybko się
rozwijać. Wyjaśnij powody, dla których miasto założono na wyspie obok lądu stałego.
Źródło: I FRATELLI ANGELO e GIORGIO BONOMO, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 2.0.

Natura polis
Polis była instytucją polityczną. Tworzyli ją obywatele (politai; l. poj. polites), ludzie wolni,
którzy w odróżnieniu od innych członków społeczeństwa (cudzoziemców, zależnych
chłopów, niewolników) jako jedyni mieli wpływ na kwestie dotyczące wspólnoty.
Obywatelami nie mogły być kobiety, które nie miały praw politycznych. Wedle Greków
o idealnej żonie nie powinno się mówić publicznie; nie powinna była też pojawiać się
w miejscach publicznych bez męskiego opiekuna. Miejsce kobiety było w domu, którym się
opiekowała i w którym wychowywała dzieci.

Obywatelem trzeba się było urodzić, ewentualnie (bardzo rzadko) zostawało się nim na
mocy uchwały najważniejszej instytucji greckiej polis, czyli zgromadzenia ludowego. Na
zgromadzeniu zapadały ponadto decyzje dotyczące całej społeczności: o wypowiedzeniu
wojny i zawarciu pokoju, uchwalaniu praw, budowach publicznych, ustanawianiu kultów
itd. Każda decyzja musiała zostać poprzedzona publiczną debatą: inicjator danego
przedsięwzięcia przekonywał zgromadzonych do swoich racji, inni zaś mieli prawo
przedstawić kontrpropozycję. Arbitrem był lud (demos), który przyznawał zwycięstwo
którejś ze stron w głosowaniu.

Źródło: Contentplus sp. z o. o. na podstawie oprac. własnego Sebas ana Rajewicza, licencja: CC BY-SA 3.0.

Z biegiem lat przyczyniło się to nie tylko do rozkwitu sztuki przemawiania i zdolności
logicznej argumentacji, ale także do wykształcenia specyficznej mentalności: Grecy
interesowali się tym, co dzieje się w najbliższym świecie, uznawali jawność życia
publicznego za bezdyskusyjną, nabywali poczucia odpowiedzialności za losy wspólnoty czy
traktowali polityczną rywalizację jako coś naturalnego. Bezpośrednie uczestnictwo w życiu
wspólnoty przejawiało się nie tylko w możliwości włączenia się w obrady zgromadzenia, ale
także w pracę innych instytucji politycznych polis: rady (bule), dysponującej głosem
doradczym wobec zgromadzenia, która często przygotowywała jego obrady, sądów lub
objęcia funkcji jednego z kadencyjnych (najczęściej rocznych) urzędników.

Agora, miejsce spotkań zgromadzenia ludowego, w Efezie, znanej greckiej polis. Była otoczona z trzech stron
stoami (portykami): długimi, krytymi dachem budowlami od frontu z kolumnadą, których pozostałości widać
na zdjęciu. Stoy miały chronić mieszkańców przed słońcem i deszczem. Pełniły także funkcje hal targowych,
magazynu, dogodne lokalizacje wielu dzieł sztuki, a w czasie wojen wystawiano w nich na widok publiczny
trofea wojenne. Czasem odbywały się w nich sądy.
Źródło: sailko, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

„Dobrzy” i „źli”
Jedynym przejawem równości obywateli było to, że wszyscy mieli prawo uczestniczyć
w zgromadzeniu. Nawet jednak tam wypowiadali się najczęściej jedynie przedstawiciele
elity, którzy nazywali samych siebie „dobrymi” (agathoi), „szlachetnymi” (esthloi) lub
„najlepszymi” (aristoi). Zwykli obywatele, określani przez elitę jako „źli”/”podli” (kakoi) lub
„nędzni” (deiloi), przysłuchiwali się dysputom. Większość z nich zadowalała się prawem do
decydowania, kto miał „rację”, i akceptowała nierówności.

Ponieważ od elity wymagano większych wyrzeczeń na rzecz wspólnoty, uznawano za

naturalne, że ma więcej do powiedzenia w sprawach polityki (co nie oznacza, że nie
dochodziło do sporów). Było to tym łatwiejsze, że po pierwsze elita nie stanowiła
zamkniętej grupy, a po drugie – dystans dzielący jednych od drugich nie był wielki.
Wystarczyło zdobyć majątek ziemski pozwalający na prowadzenie specyficznego stylu życia
arystokratów. Jego istotą był brak konieczności pracy i oddawanie się zajęciom, na które
przeciętni obywatele nie mogli sobie pozwolić z powodu braku czasu i pieniędzy (np. na
polowanie, sympozjony, hodowlę koni, sport, politykę itd.). „Podły” mógł taki majątek przy
sprzyjających okolicznościach zdobyć w ciągu jednego pokolenia.

Kakos (l.poj. od kakoi) podczas prac polowych na wazie z połowy VI w. p.n.e. Hezjod, najwybitniejszy obok
Homera poeta epoki archaicznej, głosił, że praca nie hańbi, ale mało który z Greków podzielał ten pogląd. Wazy
zdobione takimi malowidłami stały w pokojach agathoi. Dlaczego, skoro nienawidzili pracy?
Źródło: Painter of the Burgon Sianas, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.5.

Wielkość poleis
Odpowiedź na pytanie o wielkość poleis powinna uwzględniać (zgodnie z definicją polis)
dwa elementy: terytorialny i demograficzny. Terytorium polis stanowiło nie tylko miasto, ale
także chora, czyli obszar wiejski wokół miasta, w którym obywatele jako jedyni mogli
posiadać majątki ziemskie. Większość poleis była organizmami niewielkimi, o powierzchni
do 100 km² (mniej więcej tyle, co współczesne polskie gminy). Najmniejsza z nich, Balbina
położona na wyspie o tej samej nazwie, miała powierzchnię 8 km²; najsłynniejsze
i największe – Spartę i Ateny o powierzchni odpowiednio 8400 km² i 2400 km² – można
porównać do współczesnych niewielkich państw, takich jak Cypr (9251 km²) czy
Luksemburg (2586 km²). Większość poleis dzieliła się na fyle.

Liczba ludności to najczęściej kwestia szacunków, ale ostrożne wyliczenia wskazują, że

typowe poleis posiadały kilka tysięcy mieszkańców wszelkiego wieku, stanu i pochodzenia,
w tym kilkuset obywateli, zawsze dorosłych mężczyzn. Większość zapewne znała się
z widzenia (typowe poleis opisuje się niekiedy w kategoriach face‐to‐face society), ale
w przypadku największych, liczących jak Ateny w okresie klasycznym kilkadziesiąt tysięcy
obywateli i kilkaset tysięcy mieszkańców, było to niemożliwe. Barierę wzrostu poleis
wyznaczała ich sama natura z wymogiem bezpośredniego udziału obywateli w życiu
publicznym wspólnoty.

Źródło: Ryszard Kulesza, Antyczna Hellada: szkice z dziejów starożytnych Greków , Warszawa 2013.

Na podstawie drugiego wykresu sformułuj wniosek na temat zależności między wielkością polis a liczbą
mieszkańców, którzy mieszkali poza miastem.

Źródło: Ryszard Kulesza, Antyczna Hellada: szkice z dziejów starożytnych Greków , Warszawa 2013.

Powstanie i koniec poleis

Nie wiemy, kiedy i gdzie narodziła się polis. Jak wynika z lektury poematów Homerowych,
ta specyficzna forma organizacji społeczeństwa istniała już w VIII w. p.n.e. Większość
uczonych uważa, że polis narodziła się na przełomie Wieków Ciemnych i epoki archaicznej
w IX–VIII w. p.n.e. w wyniku wielkiego przyrostu ludności, postępu cywilizacji
i obserwowanego w tym okresie przyspieszonego procesu urbanizacyjnego.

Wydawałoby się naturalne, że polis powstała najpierw w Grecji właściwej, a później

w wyniku tzw. wielkiej kolonizacji rozprzestrzeniła się w różnych rejonach Morza
Śródziemnego. Są jednak zwolennicy tezy odwrotnej: polis miała powstać na
kolonizowanych terenach. Wrogie otoczenie sprzyjało skupianiu ludności w miastach
i tworzeniu odpowiednich struktur, mających zapewnić bezpieczeństwo wspólnocie.
Powstałe w takich okolicznościach miasta i instytucje polityczne, wykazawszy się
skutecznością we wrogim otoczeniu, miały zostać przeszczepione na tereny, z których
wywodzili się koloniści.

Mniejsze dyskusje budzi czas upadku poleis. Przez wiele lat za symboliczny „akt zgonu”
(wedle sformułowania jednego z badaczy) uważano podbój Grecji przez Filipa II
Macedońskiego w 338 r. p.n.e. W rzeczywistości poleis nie „umarły pod Cheroneą”, ale
zmieniły hegemona: wcześniej były nim największe z nich (Sparta, Ateny, Teby, a więc
„swoi”), po Cheronei – obce mocarstwa, najpierw hellenistyczne, później Rzym. Ich kres
wyznacza upadek świata antycznego.

Słownik
agathoi

(z gr. „dobrzy”) tak określali siebie w starożytnej Grecji przedstawiciele elity,

w przeciwieństwie do kakoi, czyli „złych”/”podłych”, zwykłych obywateli; agathoi
nazywali też siebie „szlachetnymi” (esthloi) lub „najlepszymi” (aristoi)
agoranomos (l.mn. agoranomoi)

urzędnik kontrolujący rynek; pobierał opłaty targowe, kontrolował jakość towarów

i usług, gdzieniegdzie miał także prawo rozsądzać drobne spory; w Atenach było ich
dziesięciu

buleuterion

budowla, w której mieściła się siedziba rady (bule)

hegemon

polis, która zyskała przewagę polityczną i militarną nad innymi

kakoi

(z gr. „źli” lub „podli”) w starożytnej Grecji określenie zwykłych obywateli polis nadawane
im przez przedstawicieli elity, czyli agathoi

sympozjon

dosłownie: „wspólne picie”, nierzadko całonocna biesiada arystokratów; z uwagi na

wysokie koszty (gospodarz finansował przyjęcie dla kilku–kilkunastu osób, później był
zapraszany przez innego z agathoi) i konieczność odespania spotkania nie mogli sobie na
nią pozwolić biedniejsi obywatele. Często przeradzały się w spotkania o charakterze
politycznym, prowadząc do powstania różnych nieformalnych grup, zmierzających do
osiągnięcia konkretnych celów politycznych (np. wypędzenia jakiegoś przeciwnika
politycznego)

wielka kolonizacja

masowa migracja Greków w VIII–VI w. p.n.e. na tereny wokół Morza Śródziemnego

i Morza Czarnego, mająca na celu założenie nowych osad

Wieki Ciemne

określenie stosowane w historii starożytnej Grecji dla czasów od upadku kultury

mykeńskiej (XII/XI w. p.n.e.) do początków epoki archaicznej (IX/VIII w. p.n.e.); nazwa to
nawiązuje do niewielkiej liczby źródeł archeologicznych i braku źródeł pisanych, a także
do występującego wówczas wyludnienia

demos

(gr. demos) lud; tak określano obywateli, ale w ustach arystokratów często to słowo miało
zabarwienie pejoratywne

zgromadzenie ludowe
 podstawowa instytucja polis; ustanawiała prawa, decydowała o wojnie i pokoju; mogli
w niej brać udział wyłącznie dorośli mężczyźni

fyla

(gr. fyle) jednostka podziału obywateli; pierwotne fyle były starsze od samej polis, później
w wielu miejscach świata greckiego stały się zwykłymi jednostkami administracyjnymi.

Słowa kluczowe
polis, miasto‐państwo, zgromadzenie ludowe, bule, agora, akropol, obywatel, agathoi,
kakoi, starożytność, starożytna Grecja, antyk, kultura starożytnej Grecji, społeczeństwo
starożytnej Grecji

Bibliografia
B. Bravo, E. Wipszycka, Historia starożytnych Greków: do końca wojen perskich, t. 1,
Warszawa 1988.

M.I. Finley, Grecy, Warszawa 1965.

M.H. Hansen, Polis. Wprowadzenie do dziejów greckiego miasta‐państwa w starożytności,

tłum. A. Kulesza, R. Kulesza, red. nauk. i wstęp R. Kulesza, Warszawa 2011.

W. Lengauer, Starożytna Grecja okresu archaicznego i klasycznego, Warszawa 1999.

D. Musiał, Świat grecki: od Homera do Kleopatry, Warszawa 2008.

Słownik kultury antycznej, red. R. Kulesza, Warszawa 2012.

A. Wolicki, Symmachia spartańska w VI‐V w. p.n.e., Warszawa 2012.

E. Voegelin, Świat polis, Warszawa 2013.

A. Ziółkowski, Historia powszechna: starożytność , Warszawa 2010.

Schemat

Polecenie 1

Na podstawie treści lekcji oraz mul medium bazowego sporządź 4 notatki, ukazujące różne
funkcje polis: 1) Polis jako centrum polityczne; 2) Polis jako centrum religijne; 3) Polis jako
centrum obrony; 4) Polis jako centrum ekonomiczne. W notatkach odwołaj się do elementów
ukazanych w mul medium.

Polis jako centrum polityczne:

Polis jako centrum religijne:

Polis jako centrum obrony:

Polis jako centrum ekonomiczne:

 7
5

2
1

3 4

Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Polecenie 2

Poniższa ilustracja przedstawia plan Miletu w V-II w. p.n.e. Milet, słynna i bogata polis w Azji
Mniejszej, na początku V w. p.n.e. stanęła na czele powstania jońskiego przeciw Persom. Po
jego klęsce miasto zburzono. W 479 r. p.n.e. Milet został odbudowany wg projektu jednego ze
swoich obywateli. Poniższa ilustracja przedstawia plan Miletu w V-II w. p.n.e.

Hippodamos z Miletu, bo tak nazywał się obywatel, który zaprojektował miasto na nowo, był
znanym urbanistą. Napisał traktat o idealnym kształtowaniu polis (niestety nie zachował się do
naszych czasów). Hippodamejski sposób planowania miast stanowił inspirację dla wielu
nowych ośrodków w okresie antycznym i później. Także dziś urbaniści korzystają niekiedy
z tych wzorców. Na podstawie planu miasta spróbuj zrekonstruować założenia, które
przyświecały Hippodamosowi. W tym celu opisz budowę i rozplanowanie miasta,
uwzględniając rozkład ulic, usytuowanie budynków użyteczności publicznej, sposób
rozmieszczenia budynków mieszkalnych i wykorzystanie warunków naturalnych. Następnie
porównaj swoją notatkę z tekstem encyklopedycznym.

1: mury miejskie; 2: teatr; 3: gmach zebrań politycznych, tzw. eklesiasterion; 4: świątynia Ateny; 5: agora; 6:
dolny gimnazjon; 7: stadion (budowla przeznaczona na zawody lekkoatletyczne).
Źródło: tylko do użytku edukacyjnego.

“
„Milezyjska koncepcja miasta uwzględniała warunki naturalne,
perspektywiczny rozwój miasta i funkcjonalność całego założenia.
Obszar przyszłego miasta o wyraźnie zakreślonych granicach dzielono
na kwartały głównymi arteriami wzdłuż osi pn.-pd. i wsch.-zach.
 Centralne usytuowanie rezerwowano dla agory i świątyń, pozostałe dla
dzielnic mieszkalnych. Kolejne podziały, prowadzone zawsze pod kątem
prostym, dawały regularną siatkę ulic”.

Źródło: B. Gąssowska, Hippodamos z Miletu, w: Słownik kultury antycznej, red. R. Kulesza, Warszawa 2012, s. 227.

Twoja odpowiedź
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Ćwiczenie 2 輸

Przyporządkuj instytucje i elementy charakterystyczne polis do jej dwóch konstytutywnych

cech.

Polis jako osada

rada sądy port

urzędnicy akropol agora

gimnazjon zgromadzenie
Polis jako wspólnota
mur obronny

Ćwiczenie 3 醙

Przenieś ilustracje przedstawiające zajęcia typowe dla „złych” (kakoi) i „dobrych” (agathoi) do
odpowiedniej grupy.
Ćwiczenie 4 醙

Wskaż, które z poniższych stwierdzeń są prawdziwe, a które fałszywe.

Stwierdzenie Prawdziwe Fałszywe

Polis można rozumieć jako osadę i jako wspólnotę, która ją
 
zamieszkiwała.
Najważniejszą instytucją polis było zgromadzenie
 
wszystkich obywateli.
Obywatele polis byli równi.  
W Grecji panował kult pracy.  
Na zgromadzeniu obywateli każdego słuchano z równą
 
uwagą.
Decyzje na zgromadzeniu podejmowano najczęściej po
 
dyskusji.
Większość poleis była dużymi organizmami politycznymi.  
Poza dyskusją pozostaje twierdzenie, że polis narodziła się
 
w Grecji właściwej.

Poleis zniknęły wraz z podbojem Grecji przez Filipa II.  

Ćwiczenie 5 醙

Poniższa ilustracja przedstawia plan Miletu w V–II w. p.n.e., słynnej i bogatej polis w Azji
Mniejszej. Na początku V w. p.n.e. Milet stanął na czele powstania jońskiego przeciw Persom.
Po jego klęsce miasto zburzono. W 479 r. p.n.e. Milet został odbudowany wg projektu
Hippodamosa z Miletu. Rozszyfruj, gdzie znajdowały się zabudowania typowe dla każdej polis.
Przeciągnij podpisy do odpowiednich elementów na ilustracji.

Źródło: Hippodamos, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Ćwiczenie 6 難

Poleis powstawały na skutek trzech procesów: synojkizmu, kolonizacji lub ewolucji danej
społeczności we wspólnotę o charakterystycznych dla polis instytucjach. Przyporządkuj teksty
źródłowe mówiące o powstaniu poszczególnych poleis do definicji procesu, w wyniku którego
to nastąpiło. W tabelę wpisz odpowiednie cyfry bez nawiasów kwadratowych. Sprawdź
w dostępnych źródłach, gdzie znajdowały się wymienione w tekstach źródłowych poleis.

[1]

“
Pauzaniasz

U stóp boga Apollona

Aonowie mieszkali jeszcze w osiedlach wiejskich i dopiero Kadmos

[mityczny założyciel Teb] zbudował miasto, które do dziś nazywa się
Kadmeją. Gdy to z biegiem czasu się rozrosło, zamieniło się w akropol
niżej położonych Teb.

Źródło: Pauzaniasz, U stóp boga Apollona, [w:] Wędrówka po Helladzie, księgi VIII, IX, X, tłum. I.H. Podbielski, J.
Niemirska-Pliszczyńska, Wrocław 1989, s. 172.

[2]

“
Pauzaniasz

U stóp boga Apollona

Rok 368 p.n.e.: „Megalopolis jest najmłodszym z miast nie tylko

arkadyjskich, ale w ogóle helleńskich […]. Połączyli się więc Arkadowie
w jedno miasto-państwo dla uzyskania siły. Nauczył ich tego przykład
Argiwów, którzy od pradawna zagrożeni prawie każdego dnia
możliwością podboju ze strony Lacedemonu [Sparty], dopiero dzięki
pomnożeniu ludności Argos na skutek unicestwienia Tirynsu [i wielu
innych poleis] […] przestali się bać Lacedemonu.
 Źródło: Pauzaniasz, U stóp boga Apollona, [w:] Wędrówka po Helladzie, księgi VIII, IX, X, tłum. I.H. Podbielski, J.
Niemirska-Pliszczyńska, Wrocław 1989, s. 82–83.

[3]

“
Tukidydes

Wojna peloponeska

Rok 426 p.n.e.: „W tym samym mniej więcej czasie założyli

Lacedemończycy [Spartanie] […] Herakleję w kraju trachińskim [na
wyspie Melos]. Uważali założenie miasta w tym miejscu za korzystne:
tutaj bowiem łatwo uzbroić flotę. Wysłali […] Spar atów i periojków
oraz wezwali do pójścia w ich ślady każdego z Hellenów, który by miał
na to ochotę […].

Źródło: Tukidydes, Wojna peloponeska, tłum. K. Kumaniecki, Warszawa 2003, s. 187.

Definicja procesu Numer tekstu źródłowego

„Synojkizm to emigracja mieszkańców
z położonych w bliskim sąsiedztwie osad do
miejsca znajdującego się w pobliżu lub do
innego, niezasiedlonego miejsca”.
„Kolonizacja oznaczała emigrację grupy ludzi
do bardzo odległego miejsca, w którym
koloniści zakładali nową osadę”.
„Niektóre z poleis powstały w sposób
naturalny, najczęściej z przeobrażenia się
miejscowej społeczności w grecką polis”.

Źródło: Mogens Herman Hansen, Polis. Wprowadzenie do dziejów greckiego miasta-państwa

w starożytności, red. R. Kulesza, tłum. A. Kulesza, R. Kulesza, Warszawa 2011, s. 79.
Ćwiczenie 7 難

Na podstawie poniższych tekstów źródłowych poświęconych wariantom upadku poleis

wykonaj zadania. Sprawdź w dostępnych źródłach, gdzie znajdowały się wymienione
w tekstach źródłowych poleis.

[1]

“
Diodor

Biblioteka historyczna

Rok 510 p.n.e.: „Ponieważ Krotończycy w gniewie nie brali jeńców, ale
zabili wszystkich, którzy wpadli im w ręce, zginęła większość
Sybarytów. Następnie splądrowali miasto i pozostawili je całkowicie
zniszczone”.

Źródło: Diodor, Biblioteka historyczna, t. 12, tłum. Sebas an Rajewicz.

[2]

“
Tukidydes

Wojna peloponeska

Rok 427 p.n.e.: „[Po zdobyciu miasta] polecili wprowadzać Platejczyków

pojedynczo i [Spartanie] zadawali im jeszcze raz pytanie, czy podczas
obecnej wojny wyświadczyli coś dobrego Lacedemończykom
[Spartanom] i ich sprzymierzeńcom. Otrzymawszy odpowiedź przeczącą,
kazali ich wyprowadzać i bez wyjątku zabijać. Zginęło wtedy nie mniej
niż dwustu Platejczyków i dwudziestu pięciu Ateńczyków, którzy
znajdowali się wśród oblężonych. Kobiety sprzedano w niewolę”.

Źródło: Tukidydes, Wojna peloponeska, tłum. K. Kumaniecki, Warszawa 2003, s. 176.

[3]
“
Herodot

Dzieje

Rok 484 p.n.e.: „Zagarnąwszy Syrakuzy, Gelon mniej sobie cenił

panowanie nad Gelą i oddał ją swemu bratu Hieronowi. Sam zaś zadbał
o Syrakuzy, które były mu wszystkim. […] [W tym celu] sprowadził
wszystkich mieszkańców Kamariny do Syrakuz i uczynił ich
obywatelami, a miasto Kamarinę zburzył”.

Źródło: Herodot, Dzieje, tłum. S. Hammer, Warszawa 2015, s. 426.

[4]

“
Ksenofont

Historia grecka

Rok 385 p.n.e.: „[Na mocy decyzji Spartan] mury zostały rozebrane,
Man nea zaś rozdzielona na te cztery odrębne wioski, w jakich żyli
Man nejczycy za dawnych lat”.

Źródło: Ksenofont, Historia grecka, tłum. W. Klinger, Wrocław 2004, s. 220.

[5]

“
Strabon

Geografia

Rok 373 p.n.e.: „Istniały dwa miasta: Bura i Helike. Bura zniknęła
w wyniku rozstąpienia ziemi, Helike została zniszczona przez falę
morską”.

Źródło: Strabon, Geografia, t. 1, tłum. Sebas an Rajewicz.

Przyporządkuj teksty źródłowe do odpowiednich kategorii opisujących warianty upadku
poleis.

tzw. dioikismos, czyli zmuszenie

ludności do ucieczki i zamieszkania 3
w małych osadach

katastrofy naturalne 4

eksterminacja całej ludności miasta 1

tzw. andrapodismos, czyli zabicie

mężczyzn oraz sprzedaż kobiet i dzieci 2
w niewolę

zburzenie całości lub części zabudowań 1, 4

wysiedlenie ludności 5

Na podstawie tekstów źródłowych 3 i 4 odpowiedz na pytania.

Jaki cel miał Gelon w tym, żeby sprowadzać siłą mieszkańców Kamariny do Syrakuz?

Jaki cel mieli Spartanie w takim potraktowaniu Man nejczyków?

Ćwiczenie 8 難

Poniższy tekst źródłowy pochodzi z Iliady Homera. Opisuje zabiegi, jakie podjął Odyseusz, aby
powstrzymać zmęczonych długoletnią wojną Greków przed powrotem do domu. Agamemnon,
przywódca wyprawy, chwilę wcześniej wystawił ich na próbę, proponując odstąpienie od
oblężenia Troi. Mając pozorne przyzwolenie wodza wyprawy, wielu z nich ruszyło biegiem ku
okrętom i zaczęło zwijać obóz. Na podstawie analizy tekstu źródłowego wykonaj zadania.

Uwaga: Homer, pisząc o wojnie trojańskiej, wymieszał co najmniej trzy światy: epoki
mykeńskiej, czasów sobie współczesnych, tzn. epoki archaicznej, oraz fikcji. Każdy historyk,
chcący na podstawie jego poematów odtwarzać rzeczywistość historyczną, musi mieć
świadomość zniekształceń wynikających z tego faktu. Poniższy fragment dotykający struktury
społecznej Greków pod Troją, mimo wielu wątpliwości, oddaje realia epoki archaicznej.

“
Homer

Iliada

Spotkał Odysej naprzeciw nadchodzącego […] Agamemnona. Od niego

wziął berło dziedziczne, wieczyste, i […] podążył do […] Achajów [1].
Jeśli na króla lub męża znamienitszego natrafił, zaraz wstrzymywał go,
mówiąc doń przyjaznymi słowami: «Czemu się lękasz, nieszczęsny, jak
tchórz, wszakże to nie przystoi. Siądźże spokojnie i innych z tłumu
namawiaj, by siedli! Jeszcze nic nie wiesz pewnego, co waży umysł
Atrydy [2] – Może doświadcza nas tylko, a potem wyłaje Achajów […]».
Jeśli zaś idąc napotkał wśród ciżby któregoś z krzykaczy, berłem okładał
go, przy tym gniewnymi łając słowami: «Siądźże, nieszczęsny, i tego
posłuchaj, co inni rozkażą, lepsi od ciebie, ty człeku mizerny, niezdatny
do wojny. Ani na radzie na ciebie nie można liczyć, ni w bitwie. Przecież
nie mogą panoszyć się tutaj wszyscy Achaje, dobrze to nie jest, gdy
rządzi zbyt wielu – niech jeden panuje, jeden król tylko, którego
Kronosa [2] syn tajemniczy berłem i sądem obdarzył, ażeby królował
nad nami». Tak Odyseusz przewodził szeregom. I wszyscy na radę
szybko od lotnych okrętów i od namiotów ruszyli.

Źródło: Homer, Iliada, t. ks. 2, wersy 185-208, tłum. K. Jeżewska.

[1] Achajowie – inne określenie Greków
[2] Atryda – potomek Atreusa, tutaj: Agamemnon
[3] Kronos – ojciec Dzeusa
[dla ułatwienia lektury tekst zapisano bez podziału na wersety]

Zaznacz zdanie/zdania prawdziwe.

 Do uczestnictwa w „radzie” mieli prawo nieliczni.

 Władza Agamemnona miała sankcję boską.

 Władza Agamemnona była nieograniczona i nie potrzebowała atrybutów.

 Poddani Agamemnona mieli równe prawa i obowiązki.

Opisz strukturę społeczną Achajów.

Porównaj sposób, w jaki Odyseusz traktuje różne grupy społeczne.

Dla nauczyciela

Autor: Sebastian Rajewicz

Przedmiot: historia

Temat: Polis. Miasto‐państwo w Grecji i jego organizacja

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum, technikum, zakres podstawowy

Podstawa programowa:

zakres podstawowy

III. Świat starożytnych Greków

Uczeń:

2) porównuje organizację społeczeństwa Aten i Sparty oraz formy ustrojowe greckich polis;

Wiodące kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji,

kompetencje cyfrowe, 
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się,
kompetencje obywatelskie.

Cele operacyjne:

Uczeń:

definiuje polis jako osadę i jako wspólnotę;

charakteryzuje instytucje polityczne polis;
opisuje wygląd i wielkość przeciętnego greckiego miasta;
porównuje rolę polityczną i tryb życia elity i przeciętnych obywateli greckiego
państwa‐miasta.

Strategie nauczania:

konstruktywizm.

Metody i techniki nauczania:

pogadanka,
praca z tekstem źródłowym i materiałami multimedialnymi.
Formy pracy:

praca indywidualna;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;

tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg zajęć:

Faza wstępna

1. Nauczyciel prosi uczniów o wymienienie poznanych dotychczas tworów państwowych,

które nazywano umownie miastami‐państwami (starożytny Wschód), i krótkie opisanie ich
funkcjonowania.

2. Nauczyciel zapoznaje uczniów z tematem lekcji: Wyjaśnimy, czym była, jak powstała
i czym się wyróżniała grecka polis.

Faza realizacyjna

1. Nauczyciel prosi o podanie definicji polis poznanej na wcześniejszych etapach edukacji.

Prosi o wyjaśnienie, co to znaczy, że polis była miastem, a co świadczyło o tym, że można ją
nazwać państwem.

2. Aby uporządkować i uzupełnić wypowiedzi uczniów, nauczyciel rysuje na tablicy

schemat: na środku pisze słowo POLIS, od niego dwie strzałki: jedna prowadzi do słowa
MIASTO, druga do słowa PAŃSTWO. Prosi uczniów o zapoznanie się ze schematem
i opisanie wyglądu greckiego miasta. Wskazany lub chętny uczeń poniżej słowa MIASTO
zapisuje wszystkie charakterystyczne dla greckiego miasta obiekty, wyliczane przez klasę.

3. Wielkość poleis. Nauczyciel wyświetla zamieszczony w treści lekcji wykres ukazujący

wielkość poleis. Prosi uczniów o znalezienie w internecie wielkości gminy/powiatu, który
zamieszkują. Prosi o sformułowanie wniosku na temat wielkości poleis na podstawie
uzyskanych danych i wykresu. Pyta uczniów: Dlaczego poleis były tak niewielkie?
W odpowiedzi należy zwrócić uwagę na aspekt geograficzny (geografia Grecji „rozdarta”
między góry i doliny sprzyjała powstawaniu małych wspólnot politycznych, ale ich nie
determinowała; można przy tej okazji spytać uczniów o znane im tereny o podobnej
strukturze geograficznej, na których mimo wszystko powstały duże organizmy państwowe),
a przede wszystkim polityczny.

4. Polis jako państwo. Nauczyciel prosi uczniów o przeczytanie definicji polis u Arystotelesa
(Polityka, ks. III, 1276B1‐2), a następnie o wyjaśnienie, co stanowiło istotę polis według
Arystotelesa.
„Jeśli państwo jest pewną wspólnotą, a mianowicie wspólnotą obywateli w ramach ustroju, to
jeśli ustrój się zmieni co do rodzaju i różnić się będzie od poprzedniego, również i państwo
z konieczności nie będzie, jak się zdaje, tym samym.”

Źródło: Arystoteles, Polityka, tłum. L. Piotrowicz, Warszawa 2012, s. 80.

Wybrani uczniowie przedstawiają swoje sugestie. Nauczyciel wyjaśnia, że polis stanowiła

wspólnotę obywateli, co najlepiej oddaje to, jak Grecy nazywali swoje państwa. Przy tej okazji
prosi uczniów o wykonanie ćwiczenia poświęconego koncepcji „polis bez terytorium”.
Udziela informacji zwrotnej.

5. Nauczyciel pyta uczniów: Jak myślicie, co to znaczyło w Grecji być obywatelem?

W pogadance z uczniami wymienia i opisuje podstawowe instytucje polityczne polis.
Wybrany uczeń zapisuje je pod słowem PAŃSTWO. Najwięcej uwagi należy poświęcić
zgromadzeniu, które miało wpływ na kształt greckiej cywilizacji i wiązało się z:
koniecznością publicznej dyskusji nad każdym zagadnieniem, która wymagała opanowania
sztuki logicznej argumentacji, i powierzania decyzji ogółowi obywateli.

6. Różnice między obywatelami. Nauczyciel prosi o wykonanie ćwiczenia 8. Udziela

uczniom informacji zwrotnej.

Faza podsumowująca

1. Nauczyciel dzieli uczniów na cztery lub osiem grup (w zależności od liczebności klasy).
Każda z grup przedstawia argumenty za tym, że polis była: 1) centrum politycznym, 2)
centrum religijnym, 3) centrum obrony, 4) centrum ekonomicznym.

2. Na zakończenie nauczyciel dokonuje oceny pracy wylosowanej grupy. Prosi o samoocenę
uczniów dotyczącą współpracy w zespole oraz wykonanego zadania. Dokonuje oceny pracy
wybranych uczniów oraz ocenia słownie pracę klasy.

Praca domowa:

Uczniowie wykonują pozostałe ćwiczenia w e‐materiale.

Materiały pomocnicze:

M.H. Hansen, Polis. Wprowadzenie do dziejów greckiego miasta‐państwa w starożytności,

tłum. A. Kulesza, R. Kulesza, red. nauk. i wstęp R. Kulesza, Warszawa 2011

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania multimedium:

Schemat można wyświetlić uczniom bez podpisów i komentarzy z prośbą o próbę

wyjaśnienia, do czego mogły służyć poszczególne obiekty (wyłącznie na podstawie ich
usytuowania i wyglądu). Może być wykorzystany przez ucznia także do sporządzenia
samodzielnego opisu miasta w ramach pracy domowej.
Spis ilustracji nieopisanych:

Ćwiczenie 3 - Ilustracja A: Ceramika ze sceną: Hefajstos wręcza Tetydzie nową zbroję

Achillesa; domena publiczna, Wikimedia Commons.
Ćwiczenie 3 - Ilustracja B: Amfora z trzema biegaczami; CC BY 2.5, Marie‐Lan Nguyen,
Wikimedia Commons.
Ćwiczenie 3 - Ilustracja C: Grupa ucztujących grających w kottabos i kobieta
przygrywająca na aulosie; CC BY 2.5, Marie‐Lan Nguyen, Wikimedia Commons.
Ćwiczenie 3 - Ilustracja D: Starożytna grecka ceramika; muzeum w Berlinie; CC BY 3.0,
Sailko, Wikimedia Commons.
Ćwiczenie 3 - Ilustracja E: Figura zdobiona sceną z mężczyznami i kobietami; CC BY‐SA
3.0, Marcus Cyron, Wikimedia Commons.
Ćwiczenie 3 - Ilustracja F: Polowanie na dzika; domena publiczna, Wikimedia
Commons.