Jak definiujemy pojęcie czasu połowicznego zaniku?

Wprowadzenie
Przeczytaj
Animacja 3D
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 0909 Jak definiujemy pojęcie czasu połowicznego
zaniku?

Czy to nie ciekawe ?

Jednym z wielokrotnie zadawanych pytań - czy to w literaturze, sztuce, czy nawet
popkulturze - jest pytanie o determinizm świata. Czy wszystko, co się dzieje, jest wynikiem
innych wydarzeń? Czy znając całkowity stan Wszechświata wraz z regułami jego działania
jesteśmy w stanie stworzyć precyzyjną prognozę jego dalszych losów? I  wreszcie, czy
istnieją zdarzenia czysto losowe?

Bardzo niewiele zjawisk w przyrodzie jest uznawanych za losowe. Większość jest wynikiem
mniej lub bardziej bezpośrednich przyczyn. Wedle dzisiejszej wiedzy, losowym jest rozpad
promieniotwórczy. Badając jedno jądro nietrwałego izotopu nie można ze 100% precyzją
określić, kiedy ulegnie rozpadowi. Jedyne co wiemy, to jakie jest prawdopodobieństwa
zajścia tego procesu, określone przez czas połowicznego rozpadu jądra. Czym dokładnie
jest czas połowicznego rozpadu? Dowiesz się tego w tym e‐materiale.

Twoje cele

W tym e‐materiale:

dowiesz, czym jest czas połowicznego rozpadu,

przeanalizujesz krzywą zaniku promieniotwórczego oraz parametry, które ją opisują,
zrozumiesz, jak zmienia się liczba jąder promieniotwórczych po jednym, dwu
i więcej czasach połowicznego rozpadu,
poznasz przykłady czasów połowicznego rozpadu różnych izotopów
promieniotwórczych,
zastosujesz zdobytą wiedzą do rozwiązania problemów i zadań.
Przeczytaj

Warto przeczytać
Aby zrozumieć, czym jest czas połowicznego rozpadu nietrwałych izotopów (zwany też
czasem połowicznego zaniku), zapraszam cię do wykonania następującego ćwiczenia
myślowego. Wyobraź sobie, że masz przed sobą próbkę zbudowaną z jakiegoś nietrwałego
izotopu, np. miedzi 71Cu, oraz urządzenie, które pozwala zmierzyć liczbę atomów tego
izotopu w próbce. Miedź 71Cu jest izotopem nietrwałym, ulegającym przemianie beta minus
zmieniając się w cynk 71Zn. Spodziewamy się więc, że liczba atomów miedzi będzie
z czasem maleć. Przykładowy wykres przedstawiający wynik takich pomiarów wyglądałby
jak ten pokazany na Rys. 1.

Rys. 1. Zmiana liczby atomów miedzi 71Cu w czasie.

Zaznaczone kolorem fioletowym prostokąty reprezentują zmierzoną liczbę atomów miedzi

71Cu w próbce. Początkowa liczba atomów miedzi wynosi 10000. Jest to przykładowa liczba,

mogliśmy zacząć od dowolnej innej wartości. Pomiar był wykonywany w stałych odstępach
czasu. Czerwona linia łączy punkty pomiarowe pokazując przebieg zmiany liczby atomów
miedzi 71Cu w próbce. Taką krzywą nazywamy krzywą zaniku promieniotwórczego.

Krzywą zaniku promieniotwórczego, czyli przebieg zmian liczby atomów rozważanego

izotopu promieniotwórczego w czasie, można opisać dwoma parametrami. Pierwszym jest
punkt przecięcia krzywej z osią pionową, czyli początkowa liczba jąder
promieniotwórczych, zazwyczaj oznaczany symbolem N0. Rys. 2. przedstawia krzywe
zaniku promieniotwórczego różniące się tylko tym parametrem. Kolor zielony reprezentuje
krzywą o początkowej liczbie jąder promieniotwórczych wynoszącej 10000, kolor niebieski
- 5000, kolor pomarańczowy - 2500, zaś kolor żółty - 1250.

Rys. 2. Krzywe zaniku promieniotwórczego różniące się początkową liczbą jąder w próbce.

Drugim parametrem, zazwyczaj oznaczanym symbolem  T 1

2
, jest czas połowicznego
rozpadu, czyli taki punkt na osi czasu, dla którego liczba jąder zmalała o połowę. Aby
wyznaczyć czas połowicznego rozpadu z wykresu, należy znaleźć punkt przecięcia krzywej
zaniku promieniotwórczego z prostą N (t) = N0 .
2
Rys. 3. Krzywe zaniku promieniotwórczego dla różnych czasów połowicznego rozpadu.

Rys. 3. przedstawia cztery krzywe zaniku promieniotwórczego o tym samym parametrze N0

i o różnych czasach połowicznego rozpadu. Czas połowicznego rozpadu został graficznie
wyznaczony poprzez znalezienie takiego punktu na osi czasu, dla którego krzywa zaniku
promieniotwórczego przecina prostą wyznaczającą połowę początkowych jąder w próbce
(w tym przykładzie N = 5000) . Czasy połowicznego rozpadu dla krzywej pomarańczowej
i niebieskiej (T2 i T3) są odpowiednio 4 i 16 razy większe, niż czas połowicznego rozpadu
odpowiadający krzywej żółtej (T1). Czasu połowicznego rozpadu odpowiadającego zielonej
krzywej nie da się wyznaczyć graficznie. Jest on zbyt duży i wykracza poza przyjęty zakres
czasu.

Już wiesz, że czas połowicznego rozpadu to taki czas, po którym liczba atomów
promieniotwórczego izotopu spadnie o połowę. Co się stanie z próbką, gdy upłynie kolejny
czas połowicznego rozpadu? Można pomyśleć, że teraz rozpadnie się druga połowa próbki
i nic już nie zostanie. Tak się jednak nie dzieje. Po kolejnym czasie połowicznego zaniku
rozpadnie się połowa jąder spośród tych, które zostały. Zostanie więc 14 jąder
początkowych. Po kolejnym, trzecim czasie połowicznego rozpadu, zostanie połowa z  14 ,
czyli 81 , zaś po czwartym czasie połowicznego rozpadu zostanie już tylko 16
1
jąder
początkowych. Spójrz na Rys. 4., prezentuje on to, co właśnie omówiliśmy.

Rys. 4. Liczba promieniotwórczych jąder po jednym, dwóch, trzech, czterech i pięciu czasach połowicznego
rozpadu.

Z matematycznego punktu wiedzenia krzywą zaniku promieniotwórczego opisuje

następujący wzór:
 t
N (t) = N
−
T1
0 ⋅2 2 .

Wzór ten wyraża prawo rozpadu promieniotwórczego, czyli zależność określającą liczbę
atomów nietrwałego izotopu w czasie.

Liczba jąder promieniotwórczych w próbce jest równa iloczynowi początkowej liczby jąder
i liczby dwa podniesionej do potęgi równej ilorazowi czasu trwania zjawiska i czasu
połowicznego zaniku, wziętych z minusem.

Sprawdźmy, czy dla kilku punktów otrzymamy spodziewane rezultaty.

Punkt początkowy N(t = 0) = N0:

T N
N (T ) = N0 ⋅ 2− T N
1

1
2
1
= 0 ⋅ 2−1 = 2
0

2
2

po jednym czasie połowicznego rozpadu: = t T 1

2
.

N (3T ) = N N N
3T 1
1 0 ⋅ 2− T
2
1
= 0 ⋅ 2−3 = 8
0

2
2

po trzech czasach połowicznego rozpadu: = 3T 1 . t 2

Uzyskane rezultaty zgadzają się z naszymi przewidywaniami, wzór poprawnie opisuje liczbę
atomów promieniotwórczego izotopu w czasie.

Na koniec przyjrzyjmy się temu, jakie są typowe wartości czasów połowicznego rozpadu.
Najbardziej rozpowszechniony na Ziemi izotop promieniotwórczy, potas 40K, ma czas
połowicznego rozpadu wynoszący ok. miliarda lat. Podobnej wielkości jest czas
połowicznego rozpadu wykorzystywanego w energetyce jądrowej uranu 235U. Stosowany
w medycynie izotop jodu 131I ma czas połowicznego rozpadu wynoszący 8 dni, zaś jeden
z najczęściej powstających w reaktorach jądrowych produktów rozszczepienia jod 137I  24 s.
Znane są izotopy, których czasy połowicznego rozpadu sięgają zaledwie mikrosekund,
a także takie, których czasy zaniku są zbyt krótkie, aby je zmierzyć. Chcąc mówić
o typowych wartościach czasów połowicznego rozpadu nietrwałych izotopów można
powiedzieć jedno - nie ma typowych wartości.

Słowniczek
atom

(ang.: atom) z greckiego ἄτομος - átomos oznaczającego coś, czego nie da się podzielić.
Jednostka materii zbudowana z dodatnio naładowanego jądra oraz otaczających je
elektronów. Liczba elektronów na powłokach elektronowych równa jest liczbie protonów
w jądrze, dzięki czemu atom jest obojętny elektrycznie. Masa atomu jest niemal w całości
skupiona w jądrze atomowym, jednakże niemal całą jego objętość stanowią powłoki
elektronowe.

pierwiastek chemiczny

(ang.: element) zbiór atomów, posiadających tę samą liczbę protonów w jądrze, a tym
samym tę samą liczbę elektronów na powłokach atomowych. Atomy jednego pierwiastka
mogę się od siebie różnić liczbą neutronów w jądrze atomowym. Mówimy wtedy
o izotopach. Wykazem znanych pierwiastków chemicznych jest układ okresowy
pierwiastków, zwany też tablicą Mendelejewa.

jądro atomowe

(ang.: nucleus) centralna część atomu, składająca się z nukleonów, czyli protonów
i neutronów, związanych siłami jądrowymi. Jądro atomowe zajmuje niewielką część
objętości atomu, choć stanowi niemalże całą jego masę. Jądro atomowe jest
charakteryzowane przez liczbę atomową, czyli liczbę protonów, oraz liczbę masową,
będącą sumą liczby protonów i neutronów.

izotop

(ang.: isotope) zbiór atomów posiadających taką samą liczbę protonów i neutronów
w jądrze atomowym.

rozpad promieniotwórczy

(ang.: radioactive decay) zachodząca samorzutnie przemiana, w wyniku której jądro

atomowe zmienia się w inne jądro. Najpopularniejszymi rozpadami promieniotwórczymi
są rozpad alfa i rozpad beta. Rozpadowi promieniotwórczemu towarzyszy emisja
promieniowania jądrowego.

prawo rozpadu promieniotwórczego

(ang.: exponential decay) zależność określająca liczbę atomów nietrwałego izotopu

w czasie. Prawo głosi, że prawdopodobieństwo rozpadu pojedynczego jądra w jednostce
czasu jest stałe. Prawo przyjmuje postać wzoru określającego liczbę atomów badanego
izotopu w czasie N(t):
t
N (t) = N
−
T1
0 ⋅2 2 ,

gdzie N0 jest liczbą atomów w próbce w czasie t=0, a  T 1

2
jest czasem połowicznego
rozpadu, czyli czasem, po którym liczba atomów badanego izotopu zmniejszy się
o połowę.
Animacja 3D

Jak definiujemy czas połowicznego rozpadu

Animacja przedstawia rozpad promieniotwórczy izotopu 60Co z czasem połowicznego
rozpadu równym 5 lat.

Polecenie 1

Zapoznaj się z animacją, prezentującą rozpad promieniotwórczy nietrwałego izotopu kobaltu

60. Zobacz, jak powstaje krzywa zaniku promieniotwórczego oraz czym jest czas
połowicznego rozpadu. Czy potrafisz przewidzieć, ile jąder zostanie po sześciu czasach
połowicznego rozpadu?
Sprawdź się

Ćwiczenie 1

Uzupełnij poprawnie poniższe zdania.

Wraz z upływem czasu liczba jąder nietrwałego materiału promieniotwórczego maleje / rośnie.
Czas połowicznego rozpadu rośnie wraz ze wzrostem / maleje wraz ze wzrostem / nie zależy
od masy próbki materiału promieniotwórczego.
Ćwiczenie 2

Uporządkuj ilustracje przedstawiające krzywe zaniku promieniotwórczego zgodnie z rosnącym

czasem połowicznego rozpadu.

D 

B 

C 

A 
Ćwiczenie 3

Jak zmienia się liczba rozpadów promieniotwórczych na sekundę wraz z upływem czasu?

Maleje, ponieważ wraz z kolejnym czasem połowicznego zaniku zostaje coraz mniej

jąder początkowych.

Rośnie, ponieważ wraz z kolejnym czasem połowicznego zaniku zostaje coraz mniej

jąder początkowych.

 Jest stała, ponieważ czas połowicznego rozpadu się nie zmienia.

Ćwiczenie 4

Wykres przedstawia krzywą zaniku promieniotwórczego pewnego izotopu. Ile wynosi czas
połowicznego rozpadu tego izotopu?

 300 s

 100 s

 400 s

 500 s

 200 s

Ćwiczenie 5
Ile procent jąder zawartych w preparacie promieniotwórczym rozpadnie się w ciągu 5 czasów
połowicznego rozpadu? Wynik podaj z dokładnością do dwóch cyfr znaczących.

Odpowiedź: %
Ćwiczenie 6
Próbka jodu 131I zawiera 10 10 atomów. Czas połowicznego rozpadu jodu 131I wynosi 8 dni. Ile
atomów jodu będzie zawierać próbka po upływie 32 dni? Wybierz poprawną odpowiedź.

 6,25·10 8

 6,25·10 7

 7,5·10 8

 12,5·10 8

Ćwiczenie 7
W ciągu 6 godzin liczba jąder nietrwałego izotopu zmalała ośmiokrotnie. Oblicz czas
połowicznego rozpadu tego izotopu. Wynik podaj z dokładnością do jednej cyfry znaczącej.

Czas połowicznego rozpadu wynosi h

Ćwiczenie 8
Jednym z najpopularniejszych źródeł promieniowania gamma jest izotop kobaltu 60Co. Czas
połowicznego rozpadu tego izotopu wynosi ok. 5 lat. Jeśli źródło zawiera obecnie 0,2 g tego
izotopu, to ile zawierało go 20 lat wcześniej? Wynik podaj z dokładnością do dwóch cyfr
znaczących.

20 lat wcześniej próbka zawierała g izotopu kobaltu 60Co.

Dla nauczyciela

Scenariusz lekcji:
Imię i nazwisko
Aleksandra Fijałkowska
autora:

Przedmiot: Fizyka

Temat zajęć: Czas połowicznego zaniku

III etap edukacyjny, liceum, technikum, zakres podstawowy

Grupa docelowa:
i rozszerzony
 Cele kształcenia – wymagania ogólne
II. Rozwiązywanie problemów z wykorzystaniem praw
i zależności fizycznych.

Zakres podstawowy
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
I. Wymagania przekrojowe. Uczeń:
2) posługuje się materiałami pomocniczymi, w tym tablicami
fizycznymi i chemicznymi oraz kartą wybranych wzorów
i stałych fizykochemicznych;
3) prowadzi obliczenia szacunkowe i poddaje analizie
otrzymany wynik;
7) wyodrębnia z tekstów, tabel, diagramów lub wykresów,
rysunków schematycznych lub blokowych informacje
kluczowe dla opisywanego zjawiska bądź problemu;
przedstawia te informacje w różnych postaciach.
XI. Fizyka jądrowa. Uczeń:
Podstawa 5) opisuje rozpad izotopu promieniotwórczego; posługuje się
programowa: pojęciem czasu połowicznego rozpadu.

Zakres rozszerzony
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
I. Wymagania przekrojowe. Uczeń:
2) posługuje się materiałami pomocniczymi, w tym tablicami
fizycznymi i chemicznymi oraz kartą wybranych wzorów
i stałych fizykochemicznych;
3) prowadzi obliczenia szacunkowe i poddaje analizie
otrzymany wynik;
7) wyodrębnia z tekstów, tabel, diagramów lub wykresów,
rysunków schematycznych lub blokowych informacje
kluczowe dla opisywanego zjawiska bądź problemu;
przedstawia te informacje w różnych postaciach.
XII. Elementy fizyki relatywistycznej i fizyka jądrowa. Uczeń:
12) opisuje rozpad izotopu promieniotwórczego; posługuje się
pojęciem czasu połowicznego rozpadu; opisuje zasadę
datowania substancji na podstawie węgla 14 C.
 Zalecenie Parlamentu Europejskiego i Rady UE z 2018 r.:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia

Kształtowane informacji,
kompetencje kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie
kluczowe: nauk przyrodniczych, technologii i inżynierii,
kompetencje cyfrowe,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie
umiejętności uczenia się.

Uczeń:

1. analizuje krzywą zaniku promieniotwórczego oraz

Cele operacyjne: parametry, które ją opisują,
2. tłumaczy, czym jest czas połowicznego rozpadu,
3. wyznacza liczbę jąder promieniotwórczych po jednym,
dwu i więcej czasach połowicznego rozpadu.

Strategie nauczania: IBSE

Metody nauczania: wykład informacyjny, rozwiązywanie problemów

Formy zajęć: praca zespołowa

Środki dydaktyczne: tablica, komputer z rzutnikiem lub tablety, tablice izotopów

Materiały
-
pomocnicze:

PRZEBIEG LEKCJI

Faza wprowadzająca:

Nauczyciel omawia z uczniami eksperyment opisany w pierwszych akapitach części

„Warto przeczytać” , czyli zliczenia liczby jąder izotopu nietrwałego w czasie, oraz
wyświetla na ekranie przykładowy wykres. Może skorzystać z multimedium
dołączonego do e‐materiału. Nauczyciel omawia wykres.

Faza realizacyjna:
Nauczyciel wprowadza definicję czasu połowicznego rozpadu.
W oparciu o definicję i analizę wykresu krzywej zaniku promieniotwórczego uczniowie
wyznaczają graficznie i odczytują wartość czasu połowicznego rozpadu.
Uczniowie odczytują z wykresu liczbę jąder promieniotwórczych po upływie 2, 3, 4 i 5
czasów połowicznego rozpadu, a następnie proponują (zgadują) matematyczną
zależność otrzymanych liczb.
Uczniowie, wspomagani przez nauczyciela, proponują postać prawa rozpadu
promieniotwórczego.
Nauczyciel wprowadza pełną formułę prawa rozpadu promieniotwórczego.
Uczniowie sprawdzają poprawność wzoru dla pięciu uprzednio znalezionych punktów.
Korzystając z papierowej lub interaktywnej tablicy izotopów, uczniowie wyszukują czasy
połowicznego rozpadu kilku przykładowych izotopów (można skorzystać z przykładów
podanych w części „Warto przeczytać”).

Faza podsumowująca:

Uczniowie, wykorzystując zdobytą wiedzę, rozwiązują zadanie 5 i 6 z zestawu

ćwiczeń. Nauczyciel ocenia pracę uczniów.

Praca domowa:

W ramach powtórzenia i utrwalenia wiadomości uczniowie rozwiązują zadania 7 i 8

z zestawu ćwiczeń.

Wskazówki
metodyczne
Multimedium do wykorzystania w trakcie lub po lekcji w celu
opisujące różne
utrwalenia materiału.
zastosowania danego
multimedium