Alotropia fosforu

Wprowadzenie
Przeczytaj
Mapa pojęć
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Alotropia fosforu

Główki współczesnych zapałek są pokryte łatwopalną masą składającą się głównie z

chlorku potasu, siarczku antymonu, siarki, barwników i zmielonego szkła.
Źródło: Sebas an Ri er, Wikipedia, licencja: CC BY-SA 2.5.

Czy zastanawiało Cię kiedyś, jak roziskrza się zapałki? A może wiesz, że kiedyś
produkowano takie, które zapalały się wskutek potarcia o każdą suchą powierzchnię?
W tym rozdziale znajdziesz informacje dotyczące alotropii fosforu. Jak pewnie zdajesz sobie
sprawę, w otaczającym nas świecie istnieje wiele ciekawych rozwiązań, ułatwiających
codzienne życie. Mają one swoje korzenie u wielkich myślicieli, wynalazców i naukowców.
Widzisz teraz, jak ciekawym działem nauki jest chemia i jak wiele można poznać
zastosowań wynikających z jej możliwości, prawda?

Twoje cele

Poznasz pojęcie alotropii.

Wymienisz odmiany alotropowe fosforu.
Przeanalizujesz właściwości poszczególnych odmian alotropowych fosforu.
Opracujesz zastosowania odmian alotropowych fosforu.
Przeczytaj

Fosfor jest pierwiastkiem chemicznym o symbolu P, który zajmuje trzynaste miejsce pod
względem rozpowszechnienia w skorupie ziemskiej. Jest również niemetalem, znajdującym
się w trzecim okresie i w piętnastej grupie układu okresowego (azotowce). Fosfor odkrył
w 1669 r. hamburski lekarz Henning Brand. Wydzielił go w postaci fosforu białego, z moczu,
podczas długotrwałego prażenia. W przyrodzie fosfor nie występuje w stanie wolnym, lecz
w postaci minerałów tj.: fosforyt - Ca3 (PO4 )2 , fluoroapatyt - 3 Ca3 (PO4 )2 ⋅ CaF2 oraz
chloroapatyt - 3 Ca3 (PO4 )2 ⋅ CaCl2


Fluoroapatyt z rzeźbionymi niebieskimi kryształami na szczycie. Pochodzenie: São Geraldo
do Baixio (Brazylia)
Źródło: Robert Ma hew Lavinsky, Wikipedia, licencja: CC BY-SA 3.0.

Fosfor w stanie stałym występuje w kilku odmianach alotropowych. Należą do nich: fosfor
biały, fosfor czerwony, fosfor fioletowy i fosfor czarny.

Ciekawostka

Hennig Brand odkrył fosfor biały, próbując otrzymać kamień filozoficzny. Niemiecki
alchemik strzegł tajemnicy produkcji fosforu i sprzedawał świecący w ciemności
preparat drożej niż złoto. Z 10 litrów moczu uzyskiwał 5 g fosforu. Inną wydajniejszą
metodę produkcji opracował następnie R. Boyle (1680 rok), a jego asystent A. G.
Hanckwitz, zwiększył jej wydajność do produkcji przemysłowej.
 Kamień filozoficzny to hipotetyczna substancja, której bezskutecznie poszukiwali
alchemicy. Substancja ta, według przypuszczeń, mogłaby przemieniać metale w złoto.

Fosfor biały
Fosfor biały to woskowata substancja, która
topi się w temperaturze 44,15°C (317,3 K). Ta
odmiana fosforu nie rozpuszcza się w wodzie,
lecz w benzynie i dwusiarczku węgla.
Występuje w postaci czteroatomowych
cząsteczek P4 , gdzie atomy ułożone są
w czworościan foremny (tetraedr). Wiązania
ϭ w miedzy atomami fosforu są utworzone
w 98% z orbitali 3p i zaledwie w 2% z orbitali
3s i 3d.
Fosfor biały
Źródło: BXXXD, dostępny w internecie: www.wikipedia.org,
licencja: CC BY-SA 3.0.

Struktura przestrzenna cząsteczek fosforu białego

Źródło: dostępny w internecie: cs.wikipedia.org, domena publiczna.

Fosfor biały jest bardzo toksyczny (dawka śmiertelna 0,1 g) i skrajnie łatwopalny, ulega
samozapłonowi na powietrzu, dlatego przechowywany jest pod wodą. Jest stosowany do
produkcji materiałów wybuchowych (tj. granaty, napalm), flar ostrzegawczych i trutki na
szczury. Przez długi czas służył do tworzenia świecących napisów. Zastosowanie to
wynikało ze specyficznej zdolności do emitowania światła, czyli chemiluminescencji. Fosfor
biały na powietrzu ulega reakcji utlenienia, czego efektem energetycznym jest świecenie
w ciemnościach. W wyniku reakcji utlenienia z fosforu białego powstaje dekatlenek
tetrafosforu - tlenek fosforu(V), powszechnie używany w chemii środek suszący.

P4 + 5 O2 → P4 O10

Fosfor biały jest otrzymywany w postaci par,

na skutek ogrzewania fosforanu(V) wapnia
z piaskiem i z koksem w piecu (temperatura
1300‐1450°C), bez dostępu powietrza.

Podczas tej reakcji fosfor wydziela się

w postaci stężonych par, które ulegają
kondensacji w wyniku przepuszczenia ich
przez warstwę wodną. Ta odmiana
alotropowa fosforu jest najmniej trwała
i można z niej otrzymać inne trwałe odmiany,
które są produktami polimeryzacji cząsteczek
P4 .
Zjawisko chemiluminescencja fosforu białego
Źródło: Marek Ples, dostępny w internecie:
h ps://weirdscience.eu, licencja: CC BY-SA 3.0.

2  Ca3 (PO)4 + 6  SiO2 + 10 C → 6  CaSiO3 + 10 CO + P4

Fosfor czerwony
W XIX w. szwedzki naukowiec Jacob von
Berzelius odkrył, że fosfor biały pod
wpływem światła słonecznego przybiera
czerwoną barwę i traci zdolność do
emitowania światła w ciemności. W taki
sposób został odkryty fosfor czerwony, czyli
kolejna odmiana alotropowa fosforu. Fosfor
czerwony, jak sama nazwa wskazuje, to
substancja koloru ciemnoczerwonego,
nietoksyczna i mniej reaktywna niż fosfor
biały. Na powietrzu zapala się Fosfor czerwony
w temperaturze 396,85°C (670 K) i, Źródło: Dnn87, dostępny w internecie: www.wikipedia.org,
licencja: CC BY 3.0.
w przeciwieństwie do fosforu białego, jest
nierozpuszczalny. Fosfor czerwony posiada
łańcuchową strukturę, przypuszczalnie tworzącą się na skutek pękania niektórych wiązań
w cząsteczkach P4 .
Struktura przestrzenna fosforu czerwonego
Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Fosfor czerwony można otrzymać w wyniku ogrzewania fosforu białego z jodem

(katalizator) w temperaturze ok 176,85°C (450 K) bez dostępu powietrza.

Ciekawostka

Fosfor czerwony jest powszechnie

Fosfor czerwony jest powszechnie stosowany do
produkcji drasek w opakowaniu zapałek.
Źródło: dostępny w internecie: pixabay.com, domena
publiczna.
potarciu, o dowolną suchą i szorstką powierzchnię.
stosowany do produkcji drasek
w opakowaniu zapałek. Draska znajdująca
się na boku pudełka zapałek zawiera: fosfor
czerwony, spoiwo oraz zmielone szkło. Na
skutek potarcia główką zapałki o draskę
następuje wzrost temperatury do około
200°C i zapalenie się zapałki. Jest to efekt
zachodzący na skutek reakcji chemicznej
między fosforem czerwonym i chloranem
potasu (znajdującym się w główce zapałki).
Dawniej (XIX w.) przez długi czas stosowane
były zapałki fosforowe, zawierające fosfor
biały, które zapalały się przy energicznym

Fosfor fioletowy
Fosfor fioletowy został odkryty w 1865 r.
przez niemieckiego chemika i fizyka J. W.
Hitorffa. Topi się w temperaturze 593°C
(866,15 K). Jest krystaliczną odmianą fosforu
o skomplikowanej strukturze. Krystalizuje
w układzie jednoskośnym.

Fosfor fioletowy jest mało reaktywny i nie

rozpuszcza się w żadnej substancji.
Otrzymuje się go na skutek długotrwałego
ogrzewania fosforu czerwonego
w temperaturze ok 526°C (800 K) oraz
w wyniku krystalizacji roztworu fosforu
białego w stopionym ołowiu lub bizmucie.

Fosfor fioletowy
Źródło: Jurii, Chemikal Elements a Virtual Museum, dostępny
w internecie: commons.wikimedia.org, licencja: CC BY 3.0.

Struktura przestrzenna fosforu fioletowego

Źródło: dostępny w internecie: cs.wikipedia.org, domena publiczna.

Fosfor czarny
Fosfor czarny został odkryty w XX w. przez
amerykańskiego fizyka P. W. Bridgmana. Ma
on szarą barwę i metaliczny połysk. Tym
samym przypomina on grafit i podobnie jak
on przewodzi prąd. Z tego względu jest
badany pod kątem zastosowań w elektronice.
Fosfor czarny topi się w temperaturze ok.
610°C (883,15 K). Jest najbardziej trwałą
odmianą fosforu. Posiada strukturę
warstwową, w której każdy atom fosforu Fosfor czarny
powiązany jest z trzema sąsiednimi atomami, Źródło: Alshaer666, dostępny w internecie:
www.wikipedia.org, licencja: CC BY 3.0.
kąty między wiązaniami wynoszą 100°. Fosfor
czarny, w porównaniu do pozostałych
odmian alotropowych, posiada najgęstsze rozmieszczenie atomów w sieci przestrzennej.

Struktura przestrzenna fosforu czarnego

Źródło: dostępny w internecie: cs.wikipedia.org, domena publiczna.

Fosfor czarny można otrzymać z fosforu czerwonego i białego w wyniku ogrzewania.

Stosując fosfor biały, należy wygrzewać go w temperaturze 216,85°C (490 K) pod ciśnieniem
1,2 GPa.

Słownik
alotropia

(gr. állos „obcy”, „inny”,  trópos „sposób”, „postać”) występowanie tego samego pierwiastka
chemicznego w dwóch lub więcej odmianach, znajdujących się w tym samym stanie
skupienia

chemiluminescencja

zjawisko emisji fal świetlnych na skutek reakcji chemicznych

samozapłon

samorzutne zapoczątkowanie spalania, które nie wymaga inicjującego działania iskry

elektrycznej lub płomienia

Bibliografia
Bielański A., Podstawy chemii nieorganicznej, Warszawa 1994.
Chmielewski H., Bańkowski Z., Gajewski W., Kowalski H., Encyklopedia techniki
chemia, Warszawa 1965.

Encyklopedia PWN

Hejwowska S., Marcinkowski R., Chemia ogólna i nieorganiczna, Gdynia 2005.

Lindqvist S., A history of bombing, London 2001, s. 105.

Mapa pojęć

Polecenie 1

Czy wiesz, w jakich warunkach z fosforanu(V) wapnia, koksu i piasku można uzyskać fosfor
biały? Czy znasz właściwości fosforu w zależności od odmiany alotropowej, w której
występuje? Aby poznać odpowiedzi na te pytania przeanalizuj poniższą grafikę
interaktywną, a następnie na jej podstawie stwórz własną mapę pojęć i rozwiąż ćwiczenia.

Mapa pojęć pt. „Alotropia fosforu”

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Mapa myśli pt. „Zastosowania odmian alotropowych fosforu”

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Ćwiczenie 1 輸

Wskaż prawidłowe dokończenie zdania.

Fosfor biały otrzymywany jest na drodze...

kilkudniowego podgrzewania fosforu czerwonego w temp. ok.


580 K w obecności rtęci.

 nałożenia wysokiego ciśnienia i ogrzewania w temp. 473,15 K.

kondensacji jego par w próżni powstających podczas prażenia fosforanu wapnia


z koksem i piaskiem.

 ogrzewania w temp. 450 K z jodem bez dostępu powietrza.

Ćwiczenie 2 難

Uzupełnij poniższą informację o jednej z odmian alotropowych fosforu.

Fosfor to najbardziej trwała odmiana alotropowa fosforu.

W początkowych etapach jego tworzenia z fosforu na drodze ogrzewania

powstaje forma , która podczas dalszego ogrzewania przechodzi w formę o
strukturze krystalicznej. W wyniku nałożenia ciśnienia
może powstać fosfor o lub strukturze
krystalicznej. Obie formy są . W warunkach normalnych występuje jedynie
forma .
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Wskaż prawidłową odpowiedź. Odmianami alotropowymi fosforu są:

 fosfor biały, fosfor czerwony, fosfor fioletowy, fosfor szary

 fosfor biały, fosfor czarny, fosfor czerwony, fosfor fioletowy

 fosfor czarny, fosfor czerwony, fosfor fioletowy oraz fosfor pomarańczowy

 fosfor czarny, fosfor biały, fosfor niebieski oraz fosfor czerwony

Ćwiczenie 2 輸

Dokończ zdanie – wybierz wszystkie prawidłowe odpowiedzi. Fosfor czerwony...

 jest łatwopalny.

 to ciemnoczerwone ciało stałe.

 musi być przechowywany pod wodą.

 jest nietoksyczny.

Ćwiczenie 3 輸

Uzupełnij zdanie.

Zjawisko emisji fal świetlnych na skutek reakcji chemicznych to .

Ćwiczenie 4 醙

Wybierz odmiany alotropowe fosforu, które nie rozpuszczają się w wodzie.

 fosfor biały

 fosfor fioletowy

 fosfor czarny

 fosfor czerwony

Ćwiczenie 5 醙

Uzupełnij luki w tekście podanymi wyrazami. Kilka wyrażeń zostało dodanych w celu
utrudnienia zadania.

Jeśli ten sam występuje w wielu odmianach, znajdujących się w tym samym
to zjawisko nazywamy . Wyróżniamy odmiany alotropowe
fosforu. Najtrwalszą odmianą jest , można z niego w wyniku ogrzewania otrzymać
. Ponadto charakteryzuje go i zdolność do prądu. Silnie
jest fosfor biały, który ze względu na zdolność do wykorzystywany jest w
ostrzegawczych. Kolejną odmianą alotropową fosforu jest , posiada on strukturę
krystaliczną i krystalizuje w układzie jednoskośnym. Ostatnią znaną formą fosforu jest
, ze względu na swój charakter wykorzystywany jest do produkcji

na opakowaniu zapałek.

drasek toksyczny nietoksyczny fosfor czerwony fosfor czerwony

metaliczny połysk pierwiastek chemiczny fosfor czarny flarach przewodzenia

fosfor fioletowy izomorfizm roztwór stały stan ciekły sygnałów

samozapłonu alotropią dymiący stan gazowy związek chemiczny trzy

izolacji stanie skupienia cztery

Ćwiczenie 6 醙

Źródło: GroMar Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Ćwiczenie 7 醙

Źródło: dostępny w internecie: www.cs.wikipedia.org, domena publiczna.

Ćwiczenie 8 難

Uzupełnij równanie reakcji syntezy fosforu białego.

2  Ca3 (PO4 )2 + SiO2 + → CaSiO3 +

+P4
Dla nauczyciela

Scenariusz zajęć

Autor: Aleksandra Marszałek‐Harych, Krzysztof Błaszczak

Przedmiot: chemia

Temat: Alotropia fosforu

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum, technikum, zakres rozszerzony; uczniowie III
etapu edukacyjnego - kształcenie w zakresie rozszerzonym

Podstawa programowa:

Poziom rozszerzony:

III. Wiązania chemiczne. Oddziaływania międzycząsteczkowe. Uczeń:

9) wyjaśnia pojęcie alotropii pierwiastków; na podstawie znajomości budowy diamentu,

grafitu, grafenu i fullerenów tłumaczy ich właściwości i zastosowania.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii;
kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.

Cele operacyjne:

Uczeń:

wyjaśnia pojęcie alotropii, chemiluminescencji i samozapłonu;

wymienia wszystkie odmiany alotropowe fosforu;
rozróżnia odmiany alotropowe fosforu;
analizuje podobieństwa i różnice odmian alotropowych fosforu;
analizuje zastosowanie odmian alotropowych fosforu.

Strategie nauczania:

asocjacyjna
badawcza.
Metody i techniki nauczania:

burza mózgów;
obserwacja;
eksperyment;
technika zdań podsumowujących;
dyskusja dydaktyczna;
analiza materiału źródłowego;
mapa myśli.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca zbiorowa.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami i dostępem do internetu;

słuchawki;
zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica;
pisak/kreda.

Przebieg zajęć

Faza wstępna:

1. Zaciekawienie i dyskusja. Nauczyciel w oparciu o pytania zawarte w wprowadzeniu do

e‐materiału wzbudza ciekawość uczniów i tym samym rozpoczyna dyskusję. np.: Czy
zastanawiałeś się w jaki sposób zapalają się zapałki? A może wiesz, że kiedyś
produkowano zapałki, zapalające się po potarciu o dowolną suchą powierzchnię?
2. Ustalenie celów lekcji. Nauczyciel podaje temat lekcji i wraz z uczniami ustala cele.
3. Rozpoznawanie wiedzy wyjściowej uczniów: burza mózgów wokół pojęcia alotropii
fosforu. Sprawdzenie wiedzy z życia codziennego. Co to jest fosfor i czy znają jakieś
odmiany alotropowe?
4. Zasady BHP: nauczyciel zapoznaje uczniów z kartami charakterystyk substancji
chemicznych, które będą używane na lekcji.

Faza realizacyjna:

1. Uczniowie wspólnie przypominają sobie położenie fosforu w układzie okresowym,

budowę atomu oraz jego właściwości. Wspólne omówienie na forum klasy.
2. Obserwacja. Uczniowie umieszczają niewielkie ilości fosforu czerwonego na szkiełkach
zegarkowych i obserwują jego właściwości fizyczne: twardość, wygląd, rozpuszczalność
 w wodzie i w niepolarnych rozpuszczalnikach. Następnie testują zdolność do zapalania
próbki - niewielką ilość fosforu czerwonego umieszczają na łyżeczce do spalań
i podejmują próbę zapalenia w płomieniu palnika. Uczniowie zapisują obserwacje
w zeszytach, po czym omawiają na forum zastosowania czerwonego fosforu
w codziennym życiu.
3. Uczniowie, na podstawie dostępnych źródeł, w tym e‐materiałów, przygotowują
w zeszytach tabelę wyszczególniającą właściwości fizyczne i chemiczne wszystkich
odmian fosforu. Uczniowie chętni lub wskazani odczytują swoje notatki. W przypadku
występujących wątpliwości nauczyciel wyjaśnia problematyczne kwestie.
4. Eksperyment w formie pokazu uczniowskiego. Uczeń asystent pod kontrolą
nauczyciela przeprowadza przemianę alotropową fosforu czerwonego pod
dygestorium (instrukcja w materiałach pomocniczych).
5. Uczniowie w oparciu o dostępne źródła, w tym e‐materiały, w parach wyjaśniają dwa
pojęcia: chemiluminescencja i fotoluminescencja oraz wskazują przykłady ich
występowania. Uczniowie chętni lub wskazani omawiają całość na forum klasy.
Nauczyciel weryfikuje podane wyjaśnienia.
6. Praca metodą mapy pojęciowej. Nauczyciel zapisuje na tablicy hasło „fosfor”. Każdy
z uczniów po kolei podaje skojarzenie i znany fakt, który dotyczy fosforu (uwzględniając
też zastosowanie odmian fosforu), a wyznaczony moderator zapisuje je na tablicy
w formie mapy myśli/pojęć, której centralnym punktem jest hasło „fosfor” zapisane na
tablicy. Po zapisaniu propozycji uczniowie samodzielnie je weryfikują. Następnie
nauczyciel prosi, by skonfrontowali swoją mapę z informacjami zawartymi
w e‐materiale oraz innych źródłach i uzupełnili mapę o ważne kwestie dotychczas nie
uwzględnione.
7. Nauczyciel odsyła uczniów do medium bazowego i prosi o wykonanie ćwiczeń
indywidualnie.

Faza podsumowująca:

1. Nauczyciel sprawdza stan wiedzy uczniów po przeprowadzonej lekcji, wykorzystując

swoje pytania oraz pytania znajdujące się w e‐materiale:

Jakie są odmiany alotropowe fosforu?

Jakie właściwości ma fosfor czerwony?
Czy z fosforu czerwonego można otrzymać fosfor fioletowy lub biały?
Jaka jest różnica między chemiluminescencją, a fotoluminescencją?

2. Jako podsumowanie lekcji nauczyciel może wykorzystać zdania do uzupełnienia, które

uczniowie również zamieszczają w swoim portfolio:

Przypomniałem sobie, że ...

Co było dla mnie łatwe...
Czego się nauczyałem/łem...
 Co sprawiło mi trudność...

Praca domowa:

Nauczyciel prosi uczniów o wykonanie zestawu ćwiczeń zawartych w e‐materiale.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania multimedium:

Proponowane ćwiczenia uczniowie mogą wykorzystać podczas przygotowywania się do

zajęć.

Materiały pomocnicze:

Instrukcja do doświadczenia:

Szkło i sprzęt laboratoryjny: dygestorium, probówka, łapa do probówek, palnik gazowy,

wata, statyw do probówek, penseta lub szczypce do tygli.
Odczynniki chemiczne: fosfor czerwony lub zdrapana z pudełka od zapałek brunatna
masa do pocierania.
Umieść w probówce odrobinę (tj. wielkości główki od szpilki, nie więcej) fosforu
czerwonego lub zdrapaną z pudełka od zapałek brunatną masę do pocierania (zawiera
fosfor czerwony). Zatkaj probówkę zwitkiem waty szklanej i rozpocznij powolne
ogrzewanie w ciemnościach i pod wyciągiem (dygestorium). Obserwuj zachodzące
zmiany. (Podczas ogrzewania można zaobserwować świecenie fosforu w probówce).
Przerwij ogrzewanie usuwając palnik spod probówki, po czym za pomocą pensety lub
szczypiec do tygli wyciągamy watę szklaną, na której również możemy zauważyć
świecenie fosforu.
Uwaga: w reakcji tej powstaje fosfor biały, który jest silną trucizną. Należy przestrzegać
zasad bezpieczeństwa.