UVOD

Savremena ekonomija je nezamisliva bez vrijednosnih papira, bilo da se koriste kao

instrumenti za prikupljanje sredstava od javnih investitora, kao sredstvo plaćanja ili
samostalno, kao roba kojom se trguje na tržištu vrijednosnih papira. Većina vrijednosnih
papira se, nakon inicijalne prodaje (emisije), ne zadržava u vlasništvu prvobitnog kupca
nego se dalje preprodaje.
U zavisnosti od vrste, vrijednosnim papirima se trguje na različite načine i na raznim
mjestima. Neka od njih su strogo uređana, s precizno propisanim uslovima i procedurama
trgovanja, druga su manje formalna, ali uređena i legalna, dok postoji i nelegalno, „sivo“
tržište vrijednosnih papira. Pod ovim zadnjim se najčešće podrazumijevaju ulični
preprodavači koji koriste neznanje ili neinformiranost građana za kupovinu ili prodaju
vrijednosnih papira pod nepovoljnijim cijenama u odnosu na berzanske.
Tržište kapitala u Bosni i Hercegovini postaje sve atraktivnije za domaće i strane
investitore. Stoga je neophodno i investitorima i preduzećima obezbijediti uslove za
nesmetan promet vrijednosnim papirima. Uspostavljanjem odgovarajućih Registara i
Komisija za vrijednosne papire (u Federaciji BiH i Republici Srpskoj), te formiranjem
dviju berzi vrijednosnih papira – Sarajevske i Banjalučke, Bosna i Hercegovina se
uključila u red savremenih tržišta vrijednosnih papira.

U ovom diplomskom rad su izloženi načini i procedure trgovine vrijednosnim

papirima, sa posebnim osvrtom na berzansku trgovinu.

U prvom poglavlju su ukratko definisani pojam i karakteristike vrijednosnih papira,

te date osnovne podjele i kriteriji po kojima se razvrstavaju. Drugo poglavlje se odnosi na
izlaganje značaja vrijednosnih papira kao instrumenata tržišta kapitala i institucija tržišta
kapitala u Bosni i Hercegovini. Četvrto poglavlje se odnosi na berzansko poslovanje
vrijednosnim papirima. Detaljno su obrađene Sarajevska i Banjalučka berza vrijednosnih
papira – načini i uslovi trgovine, uslovi za kotiranje na berzi i berzanski indeksi.
 1. POJAM I VRSTE VRIJEDNOSNIH PAPIRA

1.1. Pojam vrijednosnih papira

Vrijednosni papiri (hartije od vrijednosti) mogu se definisati na različite načine.

Pravno se definišu kao „...pismene isprave kojim se izdavalac obavezuje da ispuni
obavezu upisanu na toj ispravi njenom zakonitom imaocu.“ 1 Naravno, danas nije uslov
pisana forma, nego se vrijednosni papiri uglavnom vode u obliku elektronskog zapisa u
Registru vrijednosnih papira. Bez obzira na formu, vrijednosni papir uvijek u sebi sadrži
neko imovinsko pravo koje je neodvojivo od te isprave. Pri tome se razlikuje stvarno
pravo svojine nad samom ispravom (vrijednosnim papirom) od prava na potraživanje
određenog imovinskog prava sadržanog u samoj ispravi. „Vrijednosni papiri su dionice,
obveznice, certifikati (izdati na rok duži od godinu dana), ugovori o investiranju itd.
Važno je napomenuti da privatizacijska potraživanja (obično se u narodu govori o
„certifikatim“) ne predstavljaju vrijednosne papire, te se shodno tome njima i ne može
trgovati na Berzi.“2

Osnovne karakteristike vrijednosnih papira su: formalnost, prenosivost, zamjenjivost

u pojedinim slučajevima i inkorporisanost određenog prava.3

Sa ekonomskog aspekta vrijednosni papiri se posmatraju kao sredstvo za

pribavljanje kapitala poslovnim subjektima (preduzećima), odnosno kao instrument
finansiranja. Vrijednosni papiri nakon prve prodaje (emisione) obično ne ostaju u
vlasništvu prvog kupca (investitora), nego se dalje prodaju. Tako je formirano posebno
tržište – tržište vrijednosnih papira.

1
Trivun V.; Silajdžić V.; Mahmutćehajić F.; Grbo Z.; „Praktikum poslovnog prava“, drugo izmijenjeno i
dopunjeno izdanje, Ekonomski fakultet Sarajevo, Sarajevo 2003. godine, str. 573
2
„Vodič kroz Sarajevsku Berzu – Burzu“ str. 3, na http://www.sase.ba ( pristupljeno 24.06.2012.)
3
Trivun V. et.al.; op.cit, str. 573

2
 1.2. Vrste vrijednosnih papira

Vrijednosni papiri se mogu klasifikovati na različite načine. Osnovna podjela je na

dugovne i vlasničke.4 Vlasnički vrijednosni papiri predstavljaju udio u vlasništvu na
društvu i za njih su vezana određena vlasnička i upravljačka prava, dok je u pozadini
dužničkog vrijednosnog papira finansijsko kreditiranje emitenta.

U zavisnosti od kriterija razvrstavanja, razlikujemo i slijedeće vrste vrijednosnih

papira:5

Prema sadržini prava:

- korporacione (npr. dionice)
- stvarnopravne (skladišnica)
- obligacionopravne (ček)

Prema određivanju nosioca prava:

- na donosioca (ček)
- na ime (dionica)
- po naredbi (mjenica)

Prema vrsti obaveze:

- novčane (mjenica, ček, dionica)
- robne (prenosivi tovarni list u drumskom ili željezničkom prevozu)

Prema dospjelosti:
- oročene (mjenica)
- a vista/po viđenju (ček)
- bez utvrđenog roka dospijeća (npr. dionica, komercijalni zapis)

Prema prihodu:
- sa stalnim prihodom (obveznica)
- sa promjenjivim prihodom (dionica)
- bez prihoda (ček, robni instrumenti)

4
Rovčanin, Adnan; „Upravljanje finansijama“, Ekonomski fakultet Sarajevo, Sarajevo 2003. godine, str. 33
5
Trivun V. et.al.; op.cit, str. 573-574

3
 Prema odnosu sa osnovnim pravnim poslom:
- kauzalne (skladišnica)
- apstraktne (ček)

Prema izdavaocu:
- javnopravne
- privatnopravne

Ostale vrste vrijednosnih papira:

- masovne (dionica)
- pojedinačne (mjenica, ček)
- tradicione (skladišnica)
- surogati vrijednosnih papira (lutrijski loz, kreditne kartice i sl.)

U našem pravnom sistemu poznate su slijedeći vrijednosni papiri: 6 dionica, mjenica,

ček, obveznica, komercijalni zapis, blagajnički zapis, certifikati i potvrde depozitara, te
robni instrumenti kao vrijednosni papiri (teretnica ili konosman, prenosivi tovarni list u
željezničkom transportu, prenosivi tovarni list u drumskom transportu, prenosivi tovarni
list u avionskom transportu, prenosiva isprava kod kombinovanog prevoza i skladišnica).

Za razmatranje trgovine vrijednosnim papirima posebno je važna podjela prema

određivanju nosioca prava, jer od toga zavisi način prenosa vlasništva nad samim
vrijednosnim papirom.

6
Trivun V. et.al.; op.cit., str. 574

4
 2. VRIJEDNOSNI PAPIRI KAO INSTRUMENTI TRŽIŠTA KAPITALA

Tržište se općenito definiše kao mjesto gdje se kupuje i prodaje neka roba. Prema
tome, tržište kapitala je mjesto gdje se kupuje i prodaje kapital, odnosno mjesto gdje se
susreću ponuda i potražnja kapitala. Pod kapitalom se obično podrazumijeva novac koji se
upotrebljava u investicijske svrhe. Cijena takvog novca na tržištu kapitala izražava se
kamatnom stopom, odnosno stopom tržišne kapitalizacije.

Na tržištu kapitala se ne trguje novčanim iznosima, nego kapitalnim dobrima,

odnosno finansijskim instrumentima (tj. vrijednosnim papirima). „Kapitalna dobra,
odnosno financijski instrumenti i vrijednosni papiri sinonimi su i oni samo ističu aspekte
ekonomske vrijednosti, financiranja preduzeća ili pravnu stranu dionica, obveznica i
drugih vrijednosnih papira.“7

Razvoj tržišta kapitala i finansijskih instrumenata doveli su do podjele tržišta

kapitala na različite segmente. Tako razlikujemo: primarno i sekundarno tržište kapitala,
tržište vlasničkih i dužničkih vrijednosnih papira, nacionalno i međunarodno,
neorganizovano (sivo) i organizovano tržište itd.

Klasifikacija tržišta kapitala na primarno i sekundarno posebno je zanimljiva sa

aspekta trgovine vrijednosnim papirima.

Na primarnom ili emisionom tržištu „zaživljavaju“ finansijski instrumenti kao što su

dionice, obveznice i drugi. Oni se na ovom tržištu prvi put nude potencijalnim kupcima,
tu privredna društva vrše emisiju vrijednosnih papira i prvu prodaju radi pribavljanja
novčanih sredstava. Time se vrši mobilizacija decentralizirane štednje i njeno korištenje u
privredne svrhe, čime se povećava imovina privrednih društava. Kod nas se primarna
emisija vrši na dva načina: zatvorenom prodajom unaprijed određenom kupcu ili grupi do
najviše 40 kupaca ili javnom ponudom prodaje na osnovu javnog poziva za kupovinu
vrijednosnih papira upućenog javnosti.

Na sekundarnom tržištu kapitala vrši se promet emitovanim vrijednosnim papirima.

Operacije na sekundarnom tržištu vrijednosnih papira ne utiču neposredno na veličinu
imovine nego se njima mijenja struktura vlasnika dioničkih društava i struktura njihovih
kreditora. Međutim, kursne liste vrijednosnih papira, odnosno njihove cijene postignute u
transakcijama na sekundarnom tržištu utiču na tržišnu vrijednost društava. Sekundarno
7
Žilić, Davor; „Uloga Komisije za vrijednosne papire Federacije BiH u nadzoru na primarnom i sekundarnom
tržištu kapitala“, u „Računovodstvena, porezna i reforma javnog sektora“, zbornik radova, Jafis, Sarajevo 2005.
godine, str. 438

5
 tržište tako predstavlja mjesto svakodnevnog vrijednovanja poslovanja privrednih
društava i kvaliteta njihovog menadžmenta. „Nudeći mogućnost postojanja spremnih
kupaca i prodavača, javno tržište omogućava investitorima i direktorima kompanija da
otkriju koliko njihovi vrijednosni papiri zaista vrijede....Pored toga, javno tržište
vrijednosnih papira obezbjeđuje način za ocjenjivanje kvaliteta poslovanja neke
kompanije.“8

I sama privredna društva se javljaju kao kupci na sekundarnom tržištu i time u

raznim poslovnim kombinacijama dolazi do promjene veličine imovine društva.

2.1. Institucije tržišta kapitala u BiH

Organizovano tržište vrijednosnih papira karakterišu precizno utvrđena pravila

ponašanja i regulatorno-nadzorni okvir. Njih uspostavljaju državni zakonodavni organi i
regulatorne institucije (u Federaciji BiH je to Komisija za vrijednosne papire Federacije
BiH, a u Republici Srpskoj Komisija za hartije od vrijednosti), ali i same institucije na
kojima se trguje – berze i manje formalna, druga organizovana tržišta – OTC (over-the-
counter).9

Institucije tržišta kapitala u FBiH su:10

- Komisija za vrijednosne papire
- Registar vrijednosnih papira
- Depozitar
- Berza i druga uređena javna tržišta
- Profesionalni posrednici
- Institucionalni investitori

Komisija za vrijednosne papire je samostalna institucija koja vrši odobravanje

emisije vrijednosnih papira, regulisanje i nadzor prometa vrijednosnim papirima,
propisivanje standarda izvještavanja javnosti o poslovanju emitenata i profesionalnih
posrednika u prometu vrijednosnih papira, licenciranje i nadzor rada profesionalnih
posrednika, propisivanje i nadzor u primjeni standarda upravljanja dioničkim društvima
itd.

8
Koontz, H.; Fulmer R.; „Ključni faktori poduzetništva“, NIŠRO Oslobođenje, Sarajevo 1990. godine str. 114-
115
9
Žilić, Davor; op.cit, str. 439
10
Rovčanin, Adnan; op.cit, str. 41

6
 Registar vrijednosnih papira vrši registraciju, čuvanje i održavanje podataka i
prijenosa vrijednosnih papira, koje vodi u obliku elektronskog zapisa. To je centralno
mjesto gdje se čuvaju svi podaci o dionicama, uključujući i vlasništvo nad njima. „Svaki
građanin FBIH koji posjeduje dionice ina svoj račun u registru“11

Osnovna uloga depozitara je da vrši prijem uplate za vrijednosne papire iz nove

emisije, novčane transakcije po osnovu kupovine i prodaje vrijednosnih papira na berzi i
drugim uređenim javnim tržištima itd. U ovoj ulozi se javljaju komercijalne banke koje
imaju dozvolu za obavljanje tzv. depozitarskih poslova. Svaka brokerska kuća ima svoju
banku depozitara preko koje prima uplate i vrši isplate.

Berza podrazumijeva institucionalizovan i organizovan prostor, stroga pravila

poslovanja i ponašanja učesnika.

Druga uređena javna tržišta (OTC) su tržišta na kojima se obično trguje dionicama
kompanija koje nisu, ali mogu biti uvrštene na berzu.

U profesionalne posrednike spadaju brokeri i dileri. Brokeri rade u svoje ime, a za

račun nalogodavca, dok dileri rade u svoje ime i za svoj račun. Sav promet na berzi odvija
se preko brokerskih kuća. Jedino one imaju pravo iznositi naloge na berzu, nakon što ih
dobiju od svojih klijenata.

Institucionalni investitori su razni fondovi – investicioni ili penzioni, osiguravajuća

društva i sl.

11
„Vodič kroz Sarajevsku Berzu – Burzu“ str. 4, na http://www.sase.ba (pristupljeno 24.06.2012.)

7
 3. BERZE I BERZANSKO POSLOVANJE VRIJEDNOSNIM PAPIRIMA

Beza predstavlja „...specijalizovano tržište na kome se, u određeno vrijeme i na

određenom mjestu održavaju berzanski sastanci (tzv. berzanski dani) gdje okupljeni
članovi ili posrednici članova zaključuju određene poslove, zavisno od vrste berze.“12

Predmet trgovine na berzama može biti isključivo zamjenjiva (fungibilna) roba, koja
je standardizovana i čije prisustvo nije neophodno u momentu trgovine, jer su njene
karakteristike i kvalitet unaprijed poznati učesnicima. Stoga je berza pogodna za trgovinu
devizama, vrijednosnim papirima i standardizovanom robom, ali i radom, odnosno
radnom snagom. Strogo je organizovana i kontrolisana, najčešće od strane državnih
organa.

Prema našim propisima, berza se osniva isključivo u obliku dioničkog društva.

Osnovati se može od strane najmanje 5 profesionalnih posrednika kao pravnih lica, koji
su registrovani za posredovanje u prometu vrijednosnih papira. Kao regulatorni i nadzorni
organ prilikom osnivanja javlja se Komisija za vrijednosne papire (Komisija za hartije od
vrijednosti u RS).

Vrijednosnim papirima se trguje na tzv. finansijskim berzama (berzama efekata,

odnosno vrijednosnih papira). Efektna (finansijska) berza obavlja slijedeće poslove:13

- organizuje povezivanje ponude i potražnje vrijednosnih papira,

- obezbjeđuje informacije o ponudi, potražnji, kao i tržišnoj vrijednosti vrijednosnih
papira,
- utvrđuje i objavljuje kurseve vrijednosnih papira i obavlja druge poslove po ovlaštenju
Komisije za vrijednosne papire.

Kako bi se održala fer tržišna utakmica zakonom je propisano da se poslovanje

berze mora odvijati „...istovremeno, ravnopravno i pod jednakoim uslovima u davanju i
prihvatanju ponuda za kupovinu i prodaju vrijednosnih papira, omogućavati jednak
pristup informacijama o vrijednosnim papirima u prometu, kao i vršiti prodaju svim
kupcima pod jednakim uslovima“14

12
Čović, Šefkija; „Poslovno pravo“, Pravni fakultet Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, 2003. godine, str. 413
13
Isto, str. 415
14
Zakon o vrijednosnim papirima FBiH, čl 55, Službene novine FBiH br. 39/98 i 36/99

8
 Predmet trgovine na berzama efekata mogu biti sve vrste vrijednosnih papira. U
pogledu predmeta poslovanja razlikuju se opšte i specijalizovane berze. Opšte se bave
prometom svih vrsta vrijednosnih papira i deviza. U našem pravu efektnim berzama je
dozvoljena trgovina samo vrijednosnim papirima. Specijalizovane efektne berze posluju
samo sa jednom konkretnom vrstom vrijednosnih papira. Trgovina se odvija prema
odredbama statuta ili drugim pravilima, uz državni nadzor i obavezno uključuje berzanske
posrednike - bokere i dilere, koji su članovi berze. Svaka berza ima statut i pravila berze,
koje odobrava Komisija za vrijednosne papire. Statutom se uređuje upravljanje i
organizacija berze, dok se pravilima reguliše poslovanje berze.

Na kraju svkog berzanskog dana berze izdaju službeno saopštenje o cijenama koje
su zabilježene u toku rada berze. „Te cene, sređene po posebnom postupku ... nazivaju se
berzanska kotacija“.15 Podaci za izradu berzanskih kotacija dobijaju se iz brokerskih i
drugih dnevnika, u kojima se evidentiraju svi poslovi koji su zaključeni u toku jednog
berzanskog dana. Berzanske kotacije, preko berzanskih izvještaja, omogućavaju uvid u
kretanje barzanskih cijena vrijednosnih papira koji su predmet trgovanja. Na ovaj način
berzansko poslovanje utiče i na poslovne aktivnosti van samih berzi. Svaka berza
objavljuje svoje kotacije u svojim publikacijama, dnevnim novinama, internet stranicama
i sl.

4. BERZANSKO POSLOVANJE U BOSNI I HERCEGOVINI

15
Tešić, Milorad; „Spoljnotrgovinsko poslovanje“ - šesnaesto izmijenjeno i dopunjeno izdanje, Savremena
administracija, Beograd, 1996. godine, str. 182

9
 Berzansko poslovanje u Bosni i Hercegovini odvija se preko dvije do sada
uspostavljene berze vrijednosnih papira: Sarajevske berza vrijednosnih papira – SASE i
Banjalučke berze hartija od vrijednosti.

4.1. Sarajevska berza vrijednosnih papira – SASE

Sarajevska berza vrijednosnih papira (The Sarajevo Stock Exchange – SASE) je

dioničko društvo u privatnom vlasništvu, osnovana 2001. godine od strane osam
profesionalnih posrednika – brokerskih kuća. U članstvo sarajevske berze danas ulazi 13
brokerskih kuće.

Trgovina na SASE se obavlja na elektronski način, odnosno bez ličnog prisustva

brokera na samoj berzi. „Elektronski način trgovine podrazumijeva da su brokeri u svojim
kancelarijama (koje su po cijeloj Federaciji BiH) i odatle unose naloge svojih klijenata u
centralni sistem za trgovinu na Berzi (tz. BTS – Berzanski trgovački sistem).“ 16 Računari
– serveri skupljaju sve naloge u tzv. knjigu naloga koja se vodi za svaku firmu uvrštenu
na Sarajevsku berzu.
Tržište Sarajevske berze organizovano je na tri segmenta, na kojem se trguje po
posebnim pravilima:

1. Kotacija SASE
- Kotacija kompanija
- Kotacija fondova
- Kotacija obveznica

2. Slobodno tržište SASE

- Primarno Slobodno tržište
- Sekundarno Slobodno tržište
- Tercijarno Slobodno tržište

3. Tržište za emitente u postupku stečaja

Kotacija SASE

16
„Vodič kroz Sarajevsku Berzu – Burzu“ str. 6 , na http://www.sase.ba (pristupljeno 24.06.2012.)

10
 Kotacija kompanija

Kotacija kompanija je segment tržišta gdje se trguje našim „blue-chips“, tj.

najkvalitetnijim domaćim preduzećima. Da bi jedno društvo bilo primljeno u kotaciju,
mora ispunjavati, pored opštih uslova i slijedeće kriterije:

- Veličina kapitala (Ukupni kapital po zadnjem bilansu stanja: osnovni kapital, uplaćeni
višak, rezerve, prenesena čista dobit ili gubitak prethodnih godina, revalorizacijska
popravka kapitala, nepodijeljena čista dobit ili gubitak poslovne godine): 4.000.000 KM

- Veličina klase dionica: min. 2.000.000 KM (knjigovodstvena vrijednost pri prvom

listingu; tržišna ukoliko se dionicama već trgovalo na drugom segmentu)

- Najmanje 25% klase dionica u javnoj emisiji

- Klasa dionica mora imati najmanje 150 vlasnika.

Ovo su uslovi koje emitent treba da ispunjava da bi bio uvršten u kotaciju. O

uvrštenju emitenta na Kotaciju odlučuje Odbor za prijem vrijednosnih papira u Kotaciju.

Nakon što je emitent na Kotaciji, on Berzu i javnost redovno mora obavještavati o

svim događajima koji utiču na njegovo poslovanje. Također je obavezan Berzi dostavljati
polugodišnje i godišnje finansijske izvještaje. Njegovo poslovanje treba da bude što
transparentnije, kako bi potencijalni investitor mogao procjeniti da li ulaganje u ovog
emitenta obećava povećani povrat uloženih sredstava. Ozbiljan investitor sigurno neće
investirati u društvo čije je poslovanje za njega „black box“.17

Kotiranje na Berzi nije samo prestiž, nego uključuje i mnoge druge pogodnosti za
emitenta. Ukoliko je poslovanje emitenta transparetno i uspješno, ukoliko investitori
imaju povjerenje u menedžment tog društva, emitent može kroz emisiju novih dionica
finansirati svoje projekte.
Daljna pogodnost za emitenta koji je listiran na kotaciji je i smanjena mogućnost
manipulacija cijenom dionica. Naime, ukoliko je vrijednosni papir na kotaciji, nije
moguće sklapanje poslova po cijenama koji odstupaju više od 10% u odnosu na zadnju
zaključenu cijenu.

Kotacija fondova

17
http://www.sase.ba (pristupljeno 24.06.2012.)

11
 Kotacija fondova je segment kotacije koji je rezervisan za Investicijske fondove.
Uvrštenje dionica IF-ova i PIF-ova vrši se na sličan način kao i kod redovnih emitenata,
samo što je uvrštenje ovih emitenata propisano Zakonom i Propisima Komisije za
vrijednosne papire. Ostale odredbe, kao na primjer obaveza objave informacija o
poslovanju, ograničenje kurseva itd. važe analogno i za PIF-ove.

Kotacija obveznica

Ovo je segment kotacije na kome se trguje obveznicama koje izdaju preduzeća ili
jedinice državne uprave (opštine, Federacija BiH i sl.). Trenutno se trguje obveznicama
koje je emitovala Federacija BiH za izmirenje dugova po osnovu stare devizne štednje,
obveznicama za izmirenje ratne štete, te obveznicama koje su emitovale opštine ili
privredna društva, najčešće banke.

Slobodno tržište SASE

Primarno Slobodno tržište

Primarno slobodno tržište obuhvata 30 najlikvidnijih emitenata koji nisu uvršteni na

Kotaciju, a koji istovremeno ispunjavaju svoje obaveze izvještavanja u skladu sa
Pravilnikom o sadržaju, rokovima i načinu objavljivanja izvještaja emitenata vrijednosnih
papira.

Dionicama emitenata uvrštenih na Primarno slobodno tržište trguje se po MFTS

algoritmu.
SASE vrši reviziju simbola za Primarno slobodno tržište svakih šest mjeseci, tako da
likvidniji emitenti sa Sekundarnog slobodnog tržišta imaju šansu da se nađu na
Primarnom slobodnom tržištu.

Cijena dionica emitenta koji su uvršteni na Primarno slobodno tržište ne može

odstupati više od +15/-10% od zvaničnog kursa prethodnog dana.

Sekundarno Slobodno tržište

12
 Na Sekundarnom slobodnom tržištu se nalaze emitenti koji nisu uvršteni na Kotaciju
SASE, i koji ne ispunjavaju uslove za uvrštenje na Primarno slobodno tržište niti se
nalaze u postupku stečaja.

Emitenti koji se uvrštavaju na Slobodno tržište inicijalno se uvrštavaju na ovaj

podsegment Slobodnog tržišta, osim otvorenih dioničkih društava čije poslovanje nije
transparentno. Vrijednosni papiri tih emitenata se uvrštavaju na Tercijarno slobodno
tržište sa kojeg se mogu prebaciti na Sekundarno slobodno tržište u slučaju da svoje
finansijske izvještaje učine dostupnim. Također, emitenti sa Sekundarnog slobodnog
tržišta koji ne ispunjavaju te obaveze će biti prebačeni na Tercijarno slobodno tržište.
Trguje se aukcijskim načinom trgovine, sa dvije dnevne aukcije (11:00 i 13:00).
Cijena dionica emitenta koji su uvršteni na Sekundarno slobodno tržište ne može
odstupati više od +30% / -20% od zvaničnog kursa prethodnog dana.

Tercijarno Slobodno tržište

Na Tercijarnom slobodnom tržištu se nalaze emitenti koji imaju status otvorenih

dioničkih društava, a ne objavljuju redovno svoje periodične finansijske izvještaje. Pošto
je Berza po Zakonu o tržištu vrijednosnih papira FBiH dužna da obezbjedi trgovanje
otvorenim dioničkim društvima na svom tržištu, formiran je ovaj sub-segment slobodnog
tržišta.
Uvrštenje na Tercijarno slobodno tržište se vrši na osnovu postojanja minimalno dva
naloga  - jednog za kupovinu, a drugog za prodaju datih vrijednosnih papira, i to sa
uslovima koji obezbjeđuju izvršenje barem jedne transakcije. Ukoliko član Berze koji
podnosi zahtjev za uvrštenje ovog društva ima nalog kupca i prodavca, vrijednosni papir
se uvrštava na Tercijarno Slobodno tržište. Ukoliko član Berze nema drugi nalog, Berza
nakon prijema ovog zahtjeva ne uvrštava vrijednosni papir, nego na svojoj web-stranici
objavljuje postojanje interesa za uvrštenje tog simbola.

Ukoliko emitenti učine dostupnim javnosti informacije o svom poslovanju bit će

prebačeni na Sekundarno slobodno tržište. Ukoliko to ne učine u roku od šest mjeseci bit
će delistirani sa tržišta. Trguje se aukcijskim načinom trgovine, sa jednom dnevnom
aukcijom (12:00). Cijena dionica koje su uvrštene na ovaj subsegment ne može odstupati
više od 5% od posljednjeg zvaničnog službenog kursa.

4.1.1. Trgovanje na Sarajevskoj berzi

13
 Proces trgovine počinje sa investitorima, koji žele da kupe ili prodaju dionice. Oni
to ne mogu uraditi direktno na Berzi, nego se moraju obratiti jednoj od brokerskih kuća,
članica Sarajevske berze.
Nakon što dođu u brokersku kuću, kao prvo moraju potpisati „Opšti ugovor o
posredovanju“ sa brokerskom kućom. Ovaj se ugovor potpisuje samo prvi put kada se
dolazi u brokersku kuću radi izdavanja naloga (Naravno, ukoliko promijeni brokersku
kuću, mora potpisati i novi ugovor).
Ovom prilikom brokerska kuća investitoru dodjeljuje jedinstvenu identifikacijsku
šifru, koju ne smije saopštavati nikome osim ovlaštenom brokeru prilikom izdavanja
naloga.
Nakon potpisivanja ugovora slijedi izdavanje naloga. Prilikom izdavanja naloga
mora se naznačiti (između ostalog):

- vrijednosni papir – dionice koje se žele kupiti / prodati

- cijenu: limitirani nalog (investitori – kupci određuju najvišu cijenu koju su spremni
platiti ukoliko žele kupovati dionica tj. minimalnu cijenu po kojoj žele prodati svoje
dionice) ili tzv. tržišni nalog, kod kojeg se ne određuje cijena.

- do kada nalog treba da važi (otvoreni nalog, validnost do određenog datuma, dnevni
nalog). Ukoliko se izda nalog sa razboritošću nalog prestaje da važi ukoliko se na
slijedeći dan trgovine ne ispuni.

- količinu dionica

Ukoliko se izdaje kupovni nalog, mora se te prethodno uplatiti avans za kupovinu

dionica na namjenski račun brokerske kuće. Ukoliko se prodaju dionice, brokerska kuća
može zatražiti potvrdu od Registra vrijednosnih papira o stanju na računu klijenta -
prodavca.
Nakon što se izda nalog, brokerska kuća izdaje nalogodavcu potvrdu o prijemu
naloga. Broker nakon toga unosi nalog u Berzanski trgovinski sistem – BTS.

Trgovina na Sarajevskoj berzi se obavlja svakim radnim danom osim petkom, u

terminu od 09:00 do 13:30.

Na Sarajevskoj berzi se trenutno koriste dva načina trgovine:18

1) aukcijski
18
http://www.sase.ba (pristupljeno 24.06.2012.)

14
 2) MFTS (MFTS - Multi-Fixing Time Schedule) - kontinuirani

Svaki od ovih načina ima svoje karakteristike i prikladan je samo za određene

vrijednosne papire.

Kojim načinom će se trgovati pojedinim simbolom određeno je likvidnošću tih

dionica. Likvidnost se u ovom kontekstu ne odnosi na finansijsku likvidnost kompanije,
nego na likvidnost dionica. Veća likvidnost podrazumijeva čestu (svakodnevnu) trgovinu
predmetnim dionicama, uz male oscilacije cijena i postojanje duboke knjige naloga.
Niska likvidnost sa druge strane je karakterisana malim intenzitetom trgovine
(sporadično), uz velike oscilacije cijena dionica i mali broj naloga u knjizi naloga
simbola.
Shodno teoriji mikrotržišta (a i svjetskim praksama) likvidnost dionica određuje
način trgovine.

Aukcijski način trgovine

Niskolikvidnim dionicama se trguje aukcijskim načinom trgovine. Osnova ove vrste

trgovine je da se svi nalozi sakupljaju u knjizi naloga do određenog momenta – momenta
aukcije. Nalozi se ne izvršavaju i pored mogućeg poklapanja cijena pojedinih naloga. Na
ovaj način se tržištu obezbjeđuje veći nivo informacija (,svaki nalog – njegova cijena i
količina – predstavlja informaciju za tržište). Osnovni cilj ove koncentracije naloga jeste
da se smanji informaciona asimetrija (razlika u informiranosti investitora), koja je kod
nisko-likvidnih dionica veoma izražena. Daljna karakteristika aukcijske trgovine je
činjenica da se sve transakcije obavljaju po cijeni aukcije. Cijenu aukcije BTS odreduje
kao onu po kojoj ce se najviše dionica trgovati, što ne mora značiti po najvišoj ili najnižoj
cijeni iz knjige naloge.

Emitentima sa Sekundarnog Slobodnog tržišta (SST) i Tržišta sa emitentima u

stečaju se trguje aukcijskim načinom trgovine, s tim da se aukcija na SST-u organizuje
dva puta po danu trgovine.

Kontinuirani način trgovine (MFTS)

15
 Kod MFTS-rasporeda transakcije se sklapaju automatski čim se kupovni i prodajni
nalog poklope u cijeni, tako da jedan vrijednosni papir može imati više cijena u toku
dana. Zvanični kurs je ponderisani prosjek svih zaključenih transakcija za taj dan sa
izuzetkom aplikacija (transakcije unutar iste brokerske kuće). Ovim rasporedom se trguje
dionicama emitenata na Kotaciji i Primarnom slobodnom tržištu.

Kontinuirana
Stanje tržišta Šta je moguće raditi Aukcijska trgovina
trgovina
Pred-otvaranje Pregled, unos, izmjena i povlačenje naloga su 09:00 – 11:0x
09:00 – 10:0x
(pre-open) mogući; transakcije se ne zaključuju 11:05 – 13:0x
Otvaranje 1.aukcija:11:0x
- 10:0x
(opening) 2.aukcija:13:0x
11:0x (samo zaključenje
Otvoreno Pregled, unos, izmjena, povlačenje i sklapanje transakcija)
10:0x – 13:30
(Open) transakcija su mogući 13:0x (samo zaključenje
transakcija)
Zatvoreno
pregled, unos, izmjena i povlačenje nisu mogući 13:30 – 09:00 13:30 – 09:00
(closed)
Tabela 1: Uporedni pregled aukcijskog i kontinuiranog načina trgovanja

Prekidbene aukcije

Prekidbene aukcije su novi modalitet trgovine na SASE, a koriste se u svrhu

sprečavanja manipulacije i omogućavanja ravnopravnog tretmana za sve investitore na
tržištu.
Mehanizam prekidbene aukcije se pokreće u trenutku kada se dva naloga (kupovni i
prodajni) trebaju sklopiti u transakciju koja bi odstupala od zvaničnog službenog kursa
vrijednosnog papira više od 3% (tzv. dinamički limit). Umjesto sklapanja transakcije tada
se pokreće prekidbena aukcija, tj.  taj simbol prelazi u pre-open fazu koja traje 15 minuta,
u toku kojih ostali zainteresovani investitori mogu dati kontraponudu. Ukoliko je simbol
bio u pre-open fazi u trenutku pokretanja aukcije, ona se produžava za 15 minuta.
Nakon isteka intervala od 15 minuta, nastupa random interval od 30 sekundi u
okviru koga se sklapaju eventualne transakcije. Formira se novi referentni kurs koji
može biti izvan dinamičkog raspona, ali ni u kojem slučaju ne može biti izvan raspona
definisanog statičkim limitima.

Clearing-Settlement

16
 Nakon zatvaranja tržišta Sarajevske berze, shodno pravilima, brokeri imaju pravo do
14:00 tražiti izmjenu sklopljene transakcije, npr. ukoliko ustanove da su unijeli pogrešan
broj klijentskog računa i sl. Poništenje sklopljenih transakcija moguće je samo u roku od
sat vremena nakon sklapanja transakcije, i to samo u slučajevima kada je do transakcije
došlo zbog greške. Ukoliko je transakcija sklopljena između dvije brokerske kuće, za
poništenje transakcije potrebna je saglasnost druge strane. Po isteku roka za eventualno
poništenje transakcije, Berza šalje Registru vrijednosnih papira preliminarni izvještaj o
transakcijama: Registar vrijednosnih papira provjerava da li je moguće sprovesti sve
transakcije i Berzi dostavlja potvrdu o transakcijama. Nakon toga, na berzi se trgovački
dan proglašava zvaničnim i od tog momenta više nema izmjena u sklopljenim
transakcijama.

Na SASE se trguje po principu T+3, što znači da se sve obaveze proistekle iz

transakcije moraju tri dana nakon trgovine izvršiti. To podrazumijeva prijenos novčanih
sredstava klijenata – kupaca na račune brokerskih kuća koji predstavljaju prodavce i
uporedni prijenos vrijednosnih papira sa jednog registarskog računa na drugi (od prodavca
prema kupcu).

Pojmovima Clearing i Settlement označavaju se operacije obračuna i poravnanja

vrijednosnih papira nakon trgovine. „Pod pojmom clearinga podrazumijeva se postupak
saldiranja duga ... obuhvata postupak procesuiranja detalja u vezi sa transakcijama
obavljenim nakon trgovanja, uz napomenu da se pri tome ukazuje na fazu izvještavanja o
obavljenom trgovanju, kao i fazu uparivanja naloga i usklađivanja podataka između strana
koje učestvuju u tom postupku, te da se podaci o detaljima trgovanja dobijaju od brokera i
berze kao učesnika u tom poslu.“19 Prema tome, clearing predstavlja obračun obostranih
obaveza učesnika procesa trgovanja. Za poravnanje se koristi i izraz netting, a tu se radi o
„...zamjeni kupoprodajnih transakcija obavljenih u okviru jedne brokerske kuće, odnosno
člana registra sistema, jednim neto iznosom, koji istovremeno predstavlja saldo na osnovu
kojeg se decidirano konstatira da li se klirinškoj kući duguju određena sredstva ili ih ona
duguje zainteresiranim stranama“.20 Ovim se smanjuje broj transakcija i broj partnera,
odnosno izbjegava kontakt sa učesnicima clearinga.

4.1.2. Berzanski indeksi

19
Hamzagić, Firdus; „Standardi sistema clearinga i settlementa“, Synopsis Zagreb – Sarajevo, Sarajevo 2006.
godine, str. 7
20
Isto, str. 9

17
 Berzanski indeksi su zbirni pokazatelji stanja na jednom tržištu. To je broj koji
odražava kretanje cijena dionica određenih emitenata. Indeksi tržišta Sarajevske berze su
BIFX [bifeks] i SASX [saseks]. BIFX-om je obuhvaćena grupa dionica investicionih
fondova, dok su to kod SASX- dionice kompanija sa najvećom tržišnom kapitalizacijom.
Pod tržišnom kapitalizacijom jednog društva podrazumijeva se proizvod broja emitovanih
dionica tog društva i tržišne cijene tih dionica na određeni dan.

Svrha berzanskih indeksa je “...da na „jedan pogled“ opiše stanje na segmentu

tržišta“.21 Svi učesnici berzanskih indeksa ne utiču podjednako na vrijednost indeksa.
Njihov uticaj je proporcionalan njihovoj tržišnoj kapitalizaciji.

Vrijednost indeksa se izražava indeksnim poenima.

Bosnian Investment Fund Index – BIFX

Ovaj indeks prati kretanje kurseva Zatvorenih investicionih fondova listiranih na

Sarajevskoj berzi.

Radi se o ponderisanom (weight) indeksu, pri čemu se kao ponder koristi tržišna
kapitalizacija vrijednosnog papira, u ovom slučaju dionica fondova.22

Struktura BIFX-a je slijedeća:

Tabela Naziv emitenta Učešće u BIFX-u

2: BIG D.D. SARAJEVO 25,6301%

MI-GROUP D.D. SARAJEVO 11,5584%
PROF-PLUS D.D. SARAJEVO 10,3986%
NAPRIJED DD SARAJEVO 10,2338%
EUROFOND-1 D.D. TUZLA 7,7521%
BOSFIN D.D. SARAJEVO 7,7386%
CROBIH FOND D.D. MOSTAR 6,4143%
BONUS D.D. SARAJEVO 6,1500%
HERBOS FOND D.D. MOSTAR 5,8676%
FORTUNA FOND D.D. BIHAĆ 4,7043%
PREVENT- INVEST D.D.  3,5522%

Struktura BIFX-a

21
„Vodič kroz Sarajevsku Berzu – Burzu“ str. 11, na http://www.sase.ba (pristupljeno 24.06.2012.)
22
http://www.sase.ba (pristupljeno 24.06.2012.)

18
 Kao početne vrijednosti (base value) korišteni su kursevi dionica dana 28.05.2002.,
tj. prvog dana kada su postojali utvrđeni kursevi za sve ZIF-ove.

Formula prema kojoj se izračunava vrijednost BIFX-a je:

gdje su:

pi,t – aktuelni kurs ZIF-a „i“,

qi,R – broj vrijednosnih papira ZIF-a „i“ u vrijeme revizije,

pi,0 – prvobitni kurs ZIF-a „i“,

Ct – „chain“ ili korekturni faktor.

SASX-10

SASX-10 je indeks koji prati kretanje kursa dionica prvih 10 kompanija na tržištu
(izuzimajući investicijske fondove) mjereno po tržišnoj kapitalizaciji i frekvenciji
trgovanja. Ovaj indeks nije ograničen samo na jedan tržišni segment; u njegov sastav
mogu biti uvršteni kako emitenti sa Kotacije, tako i sa Slobodnog tržišta.
Bazni datum indeksa je 31.12.2004.godine. Bazna vrijednost koju je indeks tada imao
iznosi 1.000,00 indeksnih poena.

Emitenti koji ulaze u sastav SASX moraju ispunjavati slijedeće uslove:

- da spadaju u red 10 emitenata sa najvećom tržišnom kapitalizacijom

- da se njihovim dionicama trgovalo minimalno na 2/3 od mogućih dana trgovanja u

periodu od zadnje redovne revizije indeksa

Početni učesnici u SASX-u su slijedeći emitenti:

19
 1. BH-Telecom d.d.
2. JP Elektroprivreda BIH d.d. Sarajevo
3. JP Elektroprivreda HZHB d.d. Mostar
4. Energoinvest d.d. Sarajevo
5. Bosnalijek d.d. Sarajevo
6. UPI-banka d.d. Sarajevo
7. Sarajevo-Osiguranje d.d. Sarajevo
8. Klas d.d. Sarajevo
9. Hidrogradnja d.d. Sarajevo
10. Pivara Tuzla d.d. Tuzla

SASX-10 je cjenovni, ponderisani indeks pri čemu se kao ponder koristi tržišna
kapitalizacija emitenta. Učešće pojedinog emitenta ograničeno je na maksimalno 20% od
ukupne tržišne kapitalizacije indeksa na dan revizije indeksa.

Prilagođeno učešće emitenata u indeksu je slijedeće:

Naziv emitenta Početno Učešće Prilagođeno Učešće

BH-Telecom d.d. 44,49% 20,00%

JP Elektroprivreda BIH d.d. Sarajevo 33,13% 20,00%

JP Elektroprivreda hzhb d.d. Mostar 8,03% 20,00%

Energoinvest d.d. Sarajevo 5,32% 14,81%

Bosnalijek d.d. Sarajevo 2,78% 7,75%

UPI-banka d.d. Sarajevo 0,98% 2,72%

Sarajevo-Osiguranje d.d. Sarajevo 1,38% 3,85%

Klas d.d. Sarajevo 2,05% 5,73%

Hidrogradnja d.d. Sarajevo 0,72% 2,02%

Pivara Tuzla d.d. Tuzla 1,12% 3,13%

Tabela 3: Početna struktura SASX-a

Redovne revizije indeksa vrše se za posljednjeg petka u junu i u decembru. Tom

prilikom se:
- izvrši eventualna korekcija učesnika indeksa

20
 - izvrši ponovno prilagođavanje učešća pojedinih emitenata na 20% ukupne tržišne
kapitalizacije
Vanredne revizije predviđene su u slučajevima delistiranja emitenta sa Slobodnog
tržišta i u slučajevima kada se broj emitovanih vrijednosnih papira jednog emitenta u
periodu izmedu dvije revizije promijeni za više od 10%.
Simbol Naziv Broj vp u indeksu Početna cijena U sastavu od dana

BHTSR BH Telecom d.d. Sarajevo 20.010.600 18,63 09-01-2012

BSNLR Bosnalijek d.d. Sarajevo 7.596.256 12,64 09-01-2012

ENISR Energoinvest d.d. Sarajevo 17.657.682 8,00 09-01-2012

ENPSR Energopetrol dd Sarajevo 5.492.922 7,50 09-01-2012

FDSSR Fabrika duhana Sarajevo dd Sarajevo 1.281.712 271,64 09-01-2012

HTKMR JP HT dd Mostar 31.586.325 11,50 09-01-2012

JPEMR JP Elektroprivreda HZHB Mostar 7.361.660 41,76 09-01-2012

JPESR JP Elektroprivreda BIH dd Sarajevo 18.378.921 29,00 09-01-2012

SOSOR Sarajevo osiguranje dd Sarajevo 4.634.633 6,00 09-01-2012

TCMKR Tvornica cementa Kakanj dd Kakanj 9.476.540 26,90 09-01-2012

Do danas je izvršeno više revizija SASX- a, tako da on danas ima slijedeću

strukturu:23

Tabela 4: Struktura SASX-a

SASX-30 (Sarajevo Stock EXchange Index 30)

SASX-30 je:

23
http://www.sase.ba (pristupljeno 24.06.2012.)

21
- cjenovni indeks (price index) tj. isplaćene dividende indeksa se ne uzimaju u obzir
prilikom kalkulacije indeksa,
- benchmark indeks, koji ima za cilj da investitorima i analitičarima omogući ocjenu
generalnog kretanja na najlikvidnijem dijelu Slobodnog tržišta Sarajevske berze – burze
vrijednosnih papira,
- neponderisani (equally weighted) indeks, u kojem svaki od učesnika ima identičan
uticaj na kretanje indeksa, bez obzira na tržišnu kapitalizaciju pojedinog emitenta.

U sastav indeksa SASX-30 mogu biti uključeni samo simboli emitenata koji su
uvršteni na Primarno Slobodno tržište (PST), subsegmenat Slobodnog tržišta Sarajevske
berze – burze. Indeks SASX-30 može imati maksimalno 30 kompanija u svom sastavu; u
slučaju da je broj kompanija na PST-u manji, i indeks može imati manji broj kompanija.

Početna vrijednost indeksa SASX-30 (base value) iznosi 1.000,00 indeksnih poena.
Početni datum (base date) indeksa je 31.03.2009. godine.

Kalkulacija i objavljivanje indeksa SASX-30 vrši se svakog radnog dana, u realnom

vremenu. U slučaju da je trgovanje pojedinačnim simbolom iz sastava indeks privremeno
obustavljeno, indeks se izračunava na bazi poslednjeg kursa datog simbola.

Vrijednost indeksa se objavljuje putem slijedećih kanala distribucije:

- Berzanski Trgovački Sistem (BTS),

- SASE-portala (www.sase.ba),

- Elektronskim i štampanim medijima.

Objava vrijednosti SASX-30 vrši se uz tačnost od dva decimalna mjesta. Pored

vrijednosti indeksa, objavljuje se i promjena u apsolutnim iznosima (indeksni poeni) i u
procentima.

Redovna revizija indeksa vrši se polugodišnje, u skladu sa revizijom simbola na

Primarnom Slobodnom tršištu SASE, na način da se implementacije revizije indeksa
izvrši sa prvim danom trgovine po novom sastavu Primarnog Slobodnog tržišta.

Vanredne revizije se vrše u slučaju da emitent bude delistiran sa PST-a ili novi
emitent uvršten na PST, u skladu sa Odlukom Uprave o određivanju kriterija uvrštenja
emitenata na Primarno Slobodno tržište SASE.

22
 I u ovom slučaju se implementacija revizije vrši na prvi dan trgovine sa novim
sastavom PST-a.

Slika 1: Indeksi SASE u 2011. godini

BATX (BosniAn Traded IndeX)

Indeks, koji nosi naziv BATX (BosniAn Traded IndeX), je jedan od neposrednih
rezultata FIRST projekta koji završen u prvom kvartalu 2009. godine.  BATX indeks

23
prati kretanje cijena  najvećih i najlikvidnijih kompanija na tržištima Sarajevske berze
vrijednosnih papira i Banjalučke berze.

U početnom sastavu, indeksna korpa se sastoji od šest kompanija - četiri iz

Federacije Bosne i Hercegovina i dvije iz Republike Srpske.

Kompanije iz FBiH su: BH Telecom d.d. Sarajevo (SASE: BHTSR), JP

Elektroprivreda BiH d.d. Sarajevo (SASE: JPESR), Fabrika duhana Sarajevo d.d.
Sarajevo (SASE: FDSSR) i Bosnalijek d.d. Sarajevo (SASE: BSNLR).

Kompanije iz RS-a su Telekom Srpske a.d. Banja Luka (BLSE: TLKM-R-A) i Nova
banka a.d. Banja Luka (BLSE: NOVB-R-A).

BATX je cjenovni indeks ponderisan tržišnom kapitalizacijom učesnika u indeksu,

pri čemu je maksimalno učešće pojedinog konstituenta ograničeno na 25 posto. Kao
početni datum BATX određen je 1. decembra 2009. godine.

Uključivanjem samo najlikvidnijih i najvećih kompanija sa tržišta kapitala BiH,

BATX spada u red tzv. tradable/investible indeksa, odnosno indeksa na osnovu kojih je
moguće bazirati indeksne proizvode.

Pozitivan efekat na BH trište kapitala u tom slučaju je značajno povećanje

likvidnosti dionica kompanija koje ulaze u sastav indeksa, budući da izdavanje svakog
proizvoda baziranog na indeksu uključuje potrebu kupovine odgovarajuće količine
dionica od strane izdavaoca indeksnog proizvoda.

4.2. Banjalučka berza hartija od vrijednosti

24
 Banjalučka berza hartija od vrijednosti osnovana je u maju 2001. godine. Kao i na
Sarajevskoj berzi, i ovdje se trguje isključivo vrijednosnim papirima.

Vrijednosni papiri na Banjalučkoj berzi se uvrštavaju na sljedeća berzanska tržišta:24

← - službeno berzansko tržište (berzanska kotacija), i

← - slobodno berzansko tržište.

Službeno berzansko tržište se sastoji od sljedećih segmenata:

←- akcije (dionice) - lista A,
←- akcije (dionice) - lista B,
←- akcije – novo tržište,
←- zatvoreni investicioni fondovi i PIF-ovi,
←- otvoreni investicioni fondovi,
←- obveznice i ostale dužničke hartije od vrijednosti,
←- kratkoročne hartije od vrijednosti, i
←- ostale hartije od vrijednosti.

Slobodno berzansko tržište se sastoji od sljedećih segmenata:

- akcije,
- zatvoreni investicioni fondovi,
- otvoreni investicioni fondovi,
- obveznice i ostale dužničke hartije od vrijednosti,
- kratkoročne hartije od vrijednosti, i
- ostale hartije od vrijednosti.

Službeno berzansko tržište

Hartije od vrijednosti se mogu uvrstiti na službeno berzansko tržište ako ispunjavaju

slijedeće opšte uslove:
- da se njima može organizovano trgovati,
- da su u cjelini uplaćene,
- da su neograničeno prenosive, i
- da su emitovane u nematerijalizovanom obliku.
Uslovi za uvrštenje na segment akcija - lista B

24
http://www.blberza.com (pristupljeno 24.06.2012.)

25
 Akcije se uvrštavaju na listu B, ako su, pored opštih uslova, ispunjeni i posebni
kriteriji:

Godine poslovanja 2

Realnost i objektivnost računovodstvenih Revidirani računovodstveni

izvještaja izvještaji

Veličina kapitala 3.000.000 KM

Minimalna veličina emisije akcija 1.000.000 KM

Postotak klase akcija u javnosti najmanje 15%

Broj imalaca akcije najmanje 50

Tabela 5: Uslovi za uvrštenje na segment akcija - lista B

Uslovi za uvrštenje na segment akcija - lista A

Akcije se uvrštavaju na listu A, ako su, pored opštih uslova, ispunjeni i posebni
kriteriji:

Godine poslovanja 3

Realnost i objektivnost računovodstvenih Revidirani računovodstveni

izvještaja izvještaji

Veličina kapitala 10.000.000 KM

Minimalna veličina emisije akcija 1.000.000 KM

Postotak klase akcija u javnosti najmanje 15%

Broj imalaca akcije najmanje 100

26
 Tabela 6: Uslovi za uvrštenje na segment akcija - lista A

Pored navedenih uslova, emitent koji podnosi zahtjev za uvrštavanje akcija na Listu
A mora ispuniti i slijedeće uslove:

← - da su od strane emitenta usvojeni standardi korporativnog upravljanja akcionarskih

društava, i
← - da postoji internet stranica emitenta na kojem su dostupne informacije o emitentu i
na engleskom jeziku.

Uslovi za uvrštenje akcija investicionih fondova

Akcije zatvorenih investicionih fondova i PIF-ova, odnosno udjeli otvorenih

investicionih fondova, mogu biti uvrštene na službeno berzansko tržište ako su ispunjeni
opšti uslovi za uvrštenje.

Uslovi za uvrštenje dužničkih hartija od vrijednosti

Obveznice i ostale dugoročne i kratkoročne dužničke hartije od vrijednosti se mogu

uvrstiti na službeno berzansko tržište, ako su, pored opštih uslova, ispunjeni i posebni
kriteriji:

Godine poslovanja 2

Realnost i objektivnost računovodstvenih Revidirani računovodstveni

izvještaja izvještaji

Ukupna nominalna vrijednost emisije 1.000.000 KM

Tabela 7: Uslovi za uvrštenje dužničkih hartija od vrijednost

Na službeno berzansko tržište mogu biti uvrštene kratkoročne hartije od vrijednosti

emitenta čije su akcije ili obveznice uvrštene na službeno berzansko tržište.

Obveznice čiji je emitent Bosna i Hercegovina ili Republika Srpska, ili su za njih
dale garanciju, uvrštavaju se na službeno berzansko tržište bez obzira na ispunjavanje
navedenih kriterija.

27
 Na službenom berzanskom tržištu, segment - kotacija (P)IF-ova, se nalaze akcije 13
(P)IF-ova, dok se na službenom berzanskom tržištu - lista B nalaze akcije preduzeća.

Slobodno berzansko tržište

Na ovom tržišnom segmentu se nalaze hartije od vrijednosti koje ispunjavaju opšte

uslove za uvrštavanje. Uvrštavanje na slobodno berzansko tržište vrši se na zahtjev
emitenta, pojedinog imaoca hartije od vrijednosti ili po službenoj dužnosti. Akcije iz
postupka privatizacije i javno emitovane hartije uvrštavaju se po službenoj dužnosti na
osnovu izvještaja Centralnog registra. Broj registrovanih hartija od vrijednosti na ovom
tržišnom segmentu iznosio je 370 krajem 2002. godine, krajem 2005. godine broj
preduzeća čije su akcije uvrštene na slobodno berzansko tržište iznosio je 760, dok je na
kraju 2006. godine broj registrovanih hartija od vrijednosti na ovom tržišnom segmentu
iznosio 791, a krajem 2010. godine 780 emitenata.
Nakon konstituisanja svih akcionarskih društava, koja su prošla vaučersku
privatizaciju (privatizaciju po osnovu certifikata – vaučera), na slobodnom berzanskom
tržištu će se pojaviti oko 830 hartija od vrijednosti.

4.2.1. Trgovanje na Banjalučkoj berzi

Procedure trgovanja

Trgovanje na Banjalučkoj berzi se odvija preko berzanskih posrednika, članova

berze.  Koristi se elektronski sistem trgovanja razvijen na Ljubljanskoj berzi. Članovi
berze mogu biti preduzeća za poslovanje sa hartijama od vrijednosti i banke sa sjedištem u
Republici Srpskoj. Članovi berze ne moraju biti akcionari berze.

Na Banjalučkoj Berzi se trguje kontinuiranom metodom i metodom periodičnih

aukcija sa preovlađujućom cijenom. Trguje se pet puta sedmično: ponedjeljak, utorak,
srijeda, četvrtak i petak.

Kontinuirani metod trgovanja

Kontinuiranom metodom se trguje akcijama emitenata na berzanskoj kotaciji, koji

pored preduzeća uključuje i 13 (P)IF-ova.

28
 Kontinuiranom metodom trgovanja trguje se i akcijama sa slobodnog berzanskog
tržišta koje ispunjavaju kriterije likvidnosti.

Kriterijumi likvidnosti su:

← - vrijednost trgovanja (KM) sa hartijom od vrijednosti podijeljena sa brojem mogućih

dana trgovanja veća ili jednaka 1.000 KM,
← - broj transakcija sa hartijom od vrijednosti podijeljen sa brojem mogućih dana
trgovanja veći ili jednak od 3 i
← - broj dana trgovanja hartijom od vrijednosti podijeljen sa brojem mogućih dana
trgovanja veći ili jednak od 0,50

Broj mogućih dana trgovanja mora biti veći od 30.

Kriterijumi likvidnosti se izračunavaju uzimajući podatke za period od prethodnih

šest (6) mjeseci u odnosu na dan kada se vrši njihovo izračunavanje.

Samo trgovanje je podjeljeno u tri faze:

←    faza prije otvaranje tržišta (od 8:30 do 09:30+"random time")

←    otvoreno tržište (od 09:30+"random time" do 13:00)
←    zatvaranje tržišta (13:00)

Ravnotežni kurs pri otvaranju tržišta se računa prema sljedećem algoritmu:

- količinski najveći obim prometa,

- minimalni ostatak,

- ako ostatak postoji na strani kupovine uzima se najviša cijena, a ako je na

strani prodaje uzima se  najniža cijena,

- prosječna cijena između dve selektirane cijene po prethodnim kriterijumima.

Aukcijski metod trgovanja

Aukcijskim metodom se trguje akcijama emitenata na slobodnom berzanskom

tržištu koje ne ispunjavaju kriterijume likvidnosti.

Trgovanje je podjeljeno u tri faze:

29
- u periodu od 08:30 do 12:00 + "random time" (nasumično izabran broj od 0 do 120
sekundi) dozvoljen je unos, promjena, zadržavanje, oslobađanje i povlačenje
prodajnih i kupovnih naloga u BST.
- u 12:00 + "random time" otvaranje tržišta.

Preovlađujuća cijena se formira na osnovu sljedećih kriterijuma:

- količinski najveći obim prometa,
- minimalni ostatak,
- ako ostatak postoji na strani kupovine uzima se najviša cijena, a ako je na
strani prodaje uzima se  najniža cijena,
- prosječna cijena između dve selektirane cijene po prethodnim kriterijumima.

Kada je formirana preovlađujuća cijena, poslovi se sklapaju prema sljedećim

prioritetima:
- Cijena,
- Starija vremenska oznaka.

Dozvoljen je unos sljedećih tipova naloga:

- nalog bez dodatnih ili posebnih uslova

- tržišni nalog
- nalog sa dodatnim uslovima vremena izvršenja (dnevni, do određenog datuma,
otvoreni)

Prekinute aukcije traju 60 minuta. Dinamičke granice su na ±3%.

Vrste naloga na Banjalučkoj berzi

Limitirani nalog je nalog za prodaju ili kupovinu određenog broj akcija po

određenoj cijeni ili boljoj. Kada se daje ovaj nalog brokeru mora se odrediti koliko akcija
se želi kupiti i cijenu po kojoj će se kupiti akcije. Ako se određena količina u nalogu ne
realizuje ostat će na tržištu. 

Tržišni nalog je nalog koji nema određenu cijenu kada se unosi u sistem na
izvršenje. Klijent će kupiti (prodati) akcije po najboljoj cijeni u tom trenutku. 

Nalog sa skrivenom količinom koriste klijenti kada ne žele da se vidi količina akcija
koju želi kupiti (prodati).

Nalog sa rasponom je nalog koji omogućava berzanskom posredniku da kupi ili

proda akcije po različitim cijenama, sve do određenog limita. Najviša kupovna ili najniža
prodajna cijena za akciju se unosi u nalog. U sistemu se automatski zatvaraju svi suprotni

30
 nalozi do limitirane cijene ili dok se cjelokupna količina ne izvrši. Neizvršeni dio naloga
ostaje  u sistemu po limitiranoj cijeni. 

Nalog sa rasponom sa Fill or Kill uslovom ima iste karakteristike kao prethodni
nalog, osim što se neizvršeni dio naloga otklanja iz sistema. 

Nalozi sa specijalnim uslovima: Nalog sve ili ništa - ukupna količina akcija u
nalogu mora biti protrgovana u cijelini u jednoj transakciji, u suprotnom nalog se odbija.
Minimum blok nalog je nalog gdje svaka transakcija mora odgovarati u količini akcija,
biti jednaka ili veća. Ako je preostali dio naloga manji, nalog će se promijeniti tako da
minimalna količina akcija odgovara preostaloj količini akcija u nalogu. Nalog
sa minimalnim ispunjenjem količine je nalog gdje se u prvoj transakciji zaključuje sa
najmanjom količinom akcija jednakoj minimalnoj količini, a nakon toga nalog se mijenja
u običan nalog sa novim vremenom izvršenja.

Blok poslovi 

Članovi berze mogu zaključivati poslove izvan organizovanog tržišta ako su

ispunjeni sljedeći uslovi:

← - vrijednost posla iznosi najmanje 500.000 KM,

← - predmet transakcije je blok hartija od vrijednosti,
← - član Berze zaključuje takav posao za svoj račun i za račun jednog klijenta ili račun dva
klijenta.

Obračun i poravnanje

Nakon završetka trgovine, Banjalučka berza šalje Centralnom registru izvještaj o

poslovima koji su zaključeni taj dan.

Izvještaj sa Banjalučke berze, koji Centralni registar dobije u elektronskom obliku,

sadrži slijedeće podatke:

1. oznaku hartije od vrijednosti koja je predmet trgovine,

2. količinu hartije od vrijednosti,
3. cijenu koja je postignuta na berzi,
4. šifru brokerske kuće prodavca i brokerske kuće kupca,
5. broj računa klijenta prodavca i broj računa klijenta kupca.

31
 Po prijemu izvještaja sa Banjalučke berze, Centralni registar pojedinačno za svaku
brokersku kuću vrši obračun i poravnanje novčanih obaveza nastalih na osnovu poslova
zaključenih na berzi, odnosno utvrđuje ukupnu vrijednost prodajnih poslova, ukupnu
vrijednost kupovnih poslova i razliku između ova dva iznosa, odnosno iznos neto
dugovanja ili iznos neto potraživanja.

Novčane obaveze nastale na osnovu poslova zaključenih na Banjalučkoj berzi se

izvršavaju preko računa za obračun i poravnanje, kojeg su brokerske kuće otvorile kod
jedne od komecijalnih banaka, isključivo za ovu namjenu. Poravnanje novčanih obaveza
brokerskih kuća vrši se preko računa za obračun i poravnanje Centralnog registra koji je
otvoren kod Centralne banke.

O izvršenom obračunu Centralni registar obavještava brokerske kuće na dan

trgovanja - T ili najkasnije do 10 sati narednog dana od dana trgovanja. Obavještenje,
pored osnovnih podataka o brokerskoj kući, sadrži podatke o vrijednosti zaključenih
kupovnih i prodajnih poslova, podatak da li brokerska kuća neto duguje ili neto potražuje
sa naznakom iznosa koji duguje ili potražuje i datum izvršenja obaveze.

Centralni registar obavještava Centralnu banku o planiranim uplatama i isplatama sa

računa Centalnog registra za obračun i poravnanje.

Sve brokerske kuće koje su primile obavještenje o iznosu neto dugovanja dužne su
uplatiti iznos dugovanja do 12 sati drugog radnog dana od dana trgovanja (T+2). Nakon
što su izvršene sve uplate, Centralni registar će do 13 sati trećeg radnog dana od dana
trgovanja (T+3) izvršiti isplatu novčanih sredstava sa računa za obračun i poravnanje
Centralnog registra u korist računa brokerskih kuća koje imaju neto potraživanje, prema
obavještenju Centralnog registra. Ovim su izvršene novčane obaveze između brokerskih
kuća po osnovu poslova zaključenih na dan T.

Na dan izvršenja novčanih obaveza Centralni registar vrši prenos hartija od

vrijednosti sa računa klijenta prodavca na račun klijenta kupca i o tome obavještava
brokersku kuću. Dakle, treći radni dan od dana trgovanja (T+3) kupac postaje vlasnik
hartija od vrijednosti koje su bile predmet trgovine.

32
 4.2.2. Indeksi Banjalučke berze

Na Banjalučkoj berzi postoje tri berzanska indeksa: Berzanski indeks Republike

Srpske, Indeks investicionih fondova RS i Indeks preduzeća Elektroprivrede RS. U
nastavku su dati kratki tabelarni i grafički prikazi pomenutih indeksa.25

Berzanski indeks Republike Srpske

Skraćeni naziv BIRS

- cjenovni indeks (ne uključuje dividende)

Vrsta indeksa
- težinski indeks (tržišna kapitalizacija)
- maksimalno učešće jednog emitenta 20%

Početak računanja BIRS-a 01.05.2004.

Bazna vrijednost 1.000,00

Redovne revizije 15.maj; 15. novembar

Najveća vrijednost u zadnjih 365 dana 5.218,18

Najmanja vrijednost u zadnjih 365 dana 2.450,16

25
Tabele i grafici preuzeti sa http://www.blberza.com (pristupljeno 24.12.2007.)

33
 Tabela 8: Berzanski indeks Republike Srpske

Slika 2: Berzanski indeks Republike Srpske u 2011. godini

Indeks investicionih fondova Republike Srpske

Skraćeni naziv FIRS

- cjenovni indeks (ne uključuje dividende)

Vrsta indeksa
- težinski indeks (tržišna kapitalizacija)
- uključene akcije investicionih fondova

Početak računanja FIRS-a 01.08.2004.

Bazna vrijednost 1.000,00

Redovne revizije 15.maj; 15. novembar

Tabela 9: Indeks investicionih fondova Republike Srpske

Slika 3: Indeks investicionih fondova Republike Srpske u 2011. godini

34
 Indeks preduzeća Elektroprivrede Republike Srpske

Skraćeni naziv ERS10

- cjenovni indeks (ne uključuje dividende)

Vrsta indeksa
- težinski indeks (tržišna kapitalizacija)
- uključene akcije investicionih fondova

Početak računanja ERS10 01.01.2006.

Bazna vrijednost 1.000,00

Redovne revizije 15.maj; 15. novembar

Tabela

10: Indeks preduzeća Elektroprivrede Republike Srpske

SSlika 4: Indeks preduzeća Elektroprivrede Republike Srpske u 2011. godini

35
 ZAKLJUČAK

Nezaobilazno sredstvo za pribavljenje kapitala preduzeća su vrijednosni papiri.

Vrijednosni papiri, u obliku pisanih isprava ili elektronskih zapisa u odgovarajućim
registrima, u sebi sadrže određena prava koja se mogu dalje prenositi, odnosno mogu
služiti kao predmet trgovine. Trgovinom vrijednosnim papirima zapravo se trguje
pravima, koja mogu biti pravo vlasništva nad određenim preduzećem ili pravo na neka
potraživanja, najčešće novčana.

Pošto poslovna preduzeća rastu i konstantno im je potreban svjež novac, ona taj
novac najčešće pribavljaju na javnim tržištima kapitala, emisijom vrijednosnih papira.
Uređena tržišta kapitala podrazumijevaju postojanje odgovarajućih institucija, koje imaju
za cilj uspostavljanje propisa i standarda za promet vrijednosnih papira, kao i
omogućavanje njegovog nesmetanog odvijanja. To su, najprije Komisija za vrijednosne
papire i Registar vrijednosnih papira, te berze, ali i druge institucije koje učestvuju u
posredovanju i prodaji vrijednosnih papira.

Najčešće se promet vrijednosnih papira obavlja putem berzi vrijednosnih papira.

Promet na berzi se obavlja po strogim pravilima i procedurama, te uz konstantan nadzor
državnih organa. Prednosti kupovine i prodaje vrijednosnih papira putem berze su
višestruke: od pravne sigurnosti, brzine pronalaženja zainteresiranog partnera za kupovinu
ili prodaju, informiranosti i konkurencije, pa do realnog sagledavanja vrijednosti svake
firme čije dionice kotiraju na tržištu, kao i prestiža firmi uvrštenih na berzansku kotaciju.

Berzanska trgovina vrijednosnim papirima u Bosni i Hercegovini odvija se preko

Sarajevske berze vrijednosnih papira (SASE) i Banjalučke berze hartija od vrijednosti.

36
Radi se o savremenim berzama, na kojim se kompletna trgovina odvija na elektronski
način, bez prisustva posrednika (brokera) na samoj berzi. Za sada se trguje dionicama
(akcijama) preduzeća, investicionih fondova, te obveznicama i trezorskim zapisima..
Trgovina se odvija aukcijskim ili kontinuiranim metodom trgovanja, te putem tzv.
blokovskih transakcija (blok poslova). Ukupno stanje na pojedinim berzanskim tržištima
izražava se berzanskim indeksima. Na SASE su to Bosnian Investment Fund Index –
BIFX, te indeksi koji prate kretanje kursa dionica emitenata na Slobodnom tržištu –
SASX10 i SASX30, a na Banjalučkoj berzi: Berzanski indeks Republike Srpske - BIRS,
Indeks investicionih fondova Republike Srpske - FIRS i Indeks preduzeća
Elektroprivrede Republike Srpske - ERS10.

LITERATURA:

1. Čović, Šefkija; „Poslovno pravo“, Pravni fakultet Univerziteta u Sarajevu,

Sarajevo, 2003. godine

2. Hamzagić, Firdus; „Standardi sistema clearinga i settlementa“, Synopsis

Zagreb – Sarajevo, Sarajevo 2006. godine

3. Koontz, H.; Fulmer R.; „Ključni faktori poduzetništva“, NIŠRO Oslobođenje,

Sarajevo 1990. godine

4. Mirica, A.; Taslaman, T; „Priručnik za trgovinu na Sarajevskoj berzi – burzi

vrijednosnih papira“, Sarajevo 2007. godine

5. Rovčanin, Adnan; „Upravljanje finansijama“, Ekonomski fakultet Sarajevo,

Sarajevo 2003. godine

6. Tešić, Milorad; „Spoljnotrgovinsko poslovanje“ - šesnaesto izmijenjeno i

dopunjeno izdanje, Savremena administracija, Beograd, 1996. godine

7. Trifković M.; Simić M.; Sultanović A.; „Poslovno pravo – Ugovori,

vrijednosni papiri i pravo konkurencije“, Šahinpašić, Sarajevo 1997. godine

37
 8. Trivun V.; Silajdžić V.; Mahmutćehajić F.; Grbo Z.; „Praktikum poslovnog
prava“, drugo izmijenjeno i dopunjeno izdanje, Ekonomski fakultet Sarajevo,
Sarajevo 2003. godine

9. Zakon o vrijednosnim papirima FBiH, čl. 55, Službene novine FBiH br. 39/98
i 36/99

10. Žilić, Davor; „Uloga Komisije za vrijednosne papire Federacije BiH u nadzoru
na primarnom i sekundarnom tržištu kapitala“, u „Računovodstvena, porezna i
reforma javnog sektora“, zbornik radova, Jafis, Sarajevo 2005. godine

11. http://www.blberza.com

12. http://www.sase.ba

POPIS TABELA

Tabela 1: Uporedni pregled aukcijskog i kontinuiranog načina trgovanja........................ 16

Tabela 2: Struktura BIFX-a...................................................................................... 18

Tabela 3: Početna struktura SASX-a ..........................................................................20

Tabela 4: Struktura SASX-a ..................................................................................... 21

Tabela 5: Uslovi za uvrštenje na segment akcija - lista B...............................................26

Tabela 6: Uslovi za uvrštenje na segment akcija - lista A...............................................26

Tabela 7: Uslovi za uvrštenje dužničkih hartija od vrijednost ........................................ 27

Tabela 8: Berzanski indeks Republike Srpske ..............................................................33

38
Tabela 9: Indeks investicionih fondova Republike Srpske ..............................................34

Tabela 10: Indeks preduzeća Elektroprivrede Republike Srpske .....................................35

POPIS SLIKA

Slika 1: Indeksi SASE u 2011. godini ......................................................................... 23

Slika 2: Berzanski indeks Republike Srpske u 2011. godini.............................................33

Slika 3: Indeks investicionih fondova Republike Srpske u 2011. godini............................ 34

Slika 4: Indeks preduzeća Elektroprivrede Republike Srpske u 2011. godini.....................35

39
40