Bros Zura

Chemia Pazdro
najlepsza od 25 lat!
Szanowni Państwo, Nauczyciele chemii
Oficyna Edukacyjna * Krzysztof Pazdro przygotowuje bogaty zestaw materiałów do
nauczania chemii w klasach 7–8 szkoły podstawowej, zgodnych z wymaganiami no-
wej podstawy programowej.
Zestaw będzie obejmował:
x dla ucznia
– podręczniki
– zeszyty ćwiczeń
– zbiór zadań
x dla nauczyciela
– program nauczania
– rozkład materiału nauczania
– wymagania programowe na poszczególne oceny
– plan wynikowy
– sprawdziany po każdym rozdziale
– kartkówki (2–3 w każdym rozdziale).
Ponadto na stronie internetowej Oficyny będą bezpłatnie dostępne filmowe wersje
doświadczeń, opisanych w obu podręcznikach.
Wydawca
W tej broszurze przedstawiamy początkowe fragmenty już opracowanych pozycji:

x Chemia. Podręcznik do szkoły podstawowej. Klasa 7 s. 1
x Chemia. Zeszyt ćwiczeń do szkoły podstawowej. Klasa 7 s. 39
x Chemia. Zbiór zadań do szkoły podstawowej. Klasy 7 i 8 s. 66
x Rozkład materiału nauczania w szkole podstawowej s. 89
x Sprawdzian po 1. rozdziale s. 93
x Kartkówki do 1. rozdziału s. 98
OFICYNA EDUKACYJNA * KRZYSZTOF PAZDRO

www.pazdro.com.pl e-mail: pazdro@pazdro.com.pl
ul. Kościańska 4, 01-695 Warszawa, tel. 22 560 81 00, fax 22 560 81 27
–1–
Spis treści
Słowo wstępne do uczniów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

Rozdział 1. Substancje i ich właściwości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
1.1. Szkolna pracownia chemiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
1.2. Substancje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
1.3. Chemiczny podział substancji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
1.4. Rozpowszechnienie i podział pierwiastków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
1.5. Mieszaniny substancji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
1.6. Skład mieszanin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
1.7. Powietrze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
1.8. Gęstość substancji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
PODSUMOWANIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
Rozdział 2. Kod chemiczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
2.1. Ziarnista budowa materii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
2.2. Atomy i cząsteczki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
2.3. Wzory strukturalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
2.4. Wzory sumaryczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
PODSUMOWANIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
Rozdział 3. Wewnętrzna budowa materii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
3.1. Struktura atomu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
3.2. Skład izotopowy pierwiastka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
3.3. Masy atomów i cząsteczek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
3.4. Prawo okresowości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
3.5. Konfiguracja elektronowa pierwiastków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
PODSUMOWANIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
Rozdział 4. Wiązania chemiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
4.1. Wiązanie chemiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
4.2. Substancje jonowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
4.3. Substancje kowalencyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
4.4. Właściwości substancji kowalencyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
4.5. Budowa atomu a właściwości chemiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
PODSUMOWANIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
–2–
Rozdział 5. Woda i roztwory wodne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
5.1. Roztwór – mieszanina jednorodna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
5.2. Mieszaniny niejednorodne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
5.3. Metody rozdzielania mieszanin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
5.4. Rozpuszczalność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
5.5. Krystalizacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
5.6. Stężenie roztworu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
5.7. Rozcieńczanie i zatężanie roztworu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
5.8. Woda w przyrodzie i gospodarce człowieka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
PODSUMOWANIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
Rozdział 6. Przemiany chemiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
6.1. Przemiana fizyczna a reakcja chemiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
6.2. Reakcja łączenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
6.3. Reakcja rozkładu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144
6.4. Reakcja wymiany . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
6.5. Równania reakcji chemicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
6.6. Dwa opisy przemian chemicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
6.7. Prawo zachowania masy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
6.8. Stosunki masowe w reakcjach chemicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162
6.9. Szybkość reakcji chemicznej. Katalizatory . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166
PODSUMOWANIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
Skorowidz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174
Tablice uzupełniające . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
Odpowiedzi do zadań rachunkowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182
–3–
Drodzy Uczniowie, Drogie Uczennice
W tym roku rozpoczynacie nauk nowego przedmiotu, kt rym jest chemia.

Nie jest to jednak dla Was zupe nie nowa dziedzina wiedzy. Z elementami chemii
mieli cie ju okazj zapozna si na lekcjach przyrody i biologii. czyli cie si
tam o pierwiastkach buduj cych organizmy ywe oraz o podstawowych grupach
zwi zk w chemicznych w nich wyst puj cych. Z chemi spotykacie si tak e na co
dzie Obserwujecie procesy chemiczne, kt re towarzysz m.in. przygotowywaniu
gotowanych potraw, czerpaniu energii z baterii zasilaj cych sprz t elektroniczny,
czy korodowaniu przedmiot w wykonanych ze stali.
Chemia to nauka o materii, z kt rej zbudowany jest nasz wiat, oraz o jej prze-
mianach. Dlatego podstaw tej dziedziny wiedzy jest uwa na obserwacja zjawisk,
zachodz cych wok nas, oraz proces w przeprowadzanych w laboratorium che-
micznym.
Trudno wyobrazi sobie wsp czesny wiat bez chemii. By aby to w wczas
rzeczywisto , w kt rej nie ma lek w, opakowa , baterii elektrycznych, dobrze roz-
wini tego przemys u spo ywczego, kosmetycznego, rolniczego, tekstylnego i wie-
lu innych. Chemia jest obecna wok nas, a informacje, kt re b dziecie zdobywa
na kolejnych lekcjach nowego przedmiotu pomog Wam t obecno sobie u wia-
domi .
Aby u atwi Wam uczenie si chemii, ca y materia zawarty w obu cz ciach

podr cznika (do kl. 7. i kl. 8.) podzielili my na 11 rozdzia w tematycznych. Ka dy
z nich zbudowany jest z kilku kr tkich paragraf w, zako czonych s ownikiem wa -
nych termin w wraz z ich obja nieniami, oraz prac domow . Pomo e ona Wam
utrwali nowy materia poznany na lekcji. Pami tajcie, aby nie umieszcza odpo-
wiedzi w podr czniku Oczekiwane odpowiedzi do zada rachunkowych zosta y
umieszczone na ko cu ksi ki.
Tematy, kt re opieraj si na obserwacji wa nych przemian fizycznych i che-
micznych zawieraj opisy do wiadcze . Wszystkie powinny by wykonane pod ci-
s kontrol nauczyciela Niekt re z nich b dziecie mogli wykona samodzielnie,
a pozosta e, kt re wymagaj szczeg lnej ostro no ci, wykona nauczyciel lub zade-
monstruje przygotowane przez nas filmy edukacyjne.
Na ko cu ka dego rozdzia u umie cili my zwi z e podsumowanie tre ci, z kt -
rym warto si zapozna przed lekcj powt rzeniow oraz przed pisemnym spraw-
dzianem wiadomo ci.
W trakcie nauki zauwa ycie r wnie , e chemia jest dziedzin nie tylko przyrod-
nicz , ale tak e matematyczn . Dlatego na ko cach obu cz ci podr cznika oraz na
wewn trznych stronach ok adek umie cili my kilka tablic, kt re zawieraj potrzeb-
ne dane fizyko-chemiczne. Mog one okaza si niezb dne przy rozwi zywaniu
niekt rych problem w rachunkowych. Pami tajcie r wnie , e skorowidz umiesz-
czony na ko cach obu ksi ek, mo e u atwi odszukiwanie w nich wa nych lub
potrzebnych poj .
–4–
Obu cz ciom podr cznika towarzysz =HV]\W\üZLF]HĔ, kt re zawieraj zestaw
dodatkowych zada . Powinny one u atwi Wam nauk i utrwalanie zdobywanych
wiadomo ci i umiej tno ci.
yczymy Wam wielu sukces w w nauce

i wspania ej chemicznej przygody
Autorzy
–5–
1. Substancje
i ich właściwości
1.1. Szkolna pracownia chemiczna

Lekcja chemii powinna odbywa si w szczeg lnym miejscu – w pracowni che-
micznej. est to sala inna ni te, w kt rych b dziesz uczy si j zyka polskiego czy
matematyki. Przede wszystkim znajduje si w niej sprz t potrzebny do wykonywa-
nia GRĞZLDGF]HĔFKHPLF]Q\FK: naczynia wykonane ze szk a i porcelany, metalowe
elementy s u ce do konstruowania i mocowania aparatury itp.
W odpowiednio przygotowanych szafach i rega ach znajduj si tak e substan-
cje chemiczne potrzebne do wykonywania do wiadcze (patrz: p. 1.2.). S to tzw.
RGF]\QQLNL FKHPLF]QH. O nich b dziesz uczy si na kolejnych lekcjach chemii.
Najpierw powiniene jednak zapozna si z ]DVDGDPL EH]SLHF]HĔVWZD L KLJLHQ\
SUDF\w sali chemicznej oraz z podstawowym szk em i sprz tem laboratoryjnym.
Fot. 1.1. Wybrane szk o laboratoryjne Fot. 1.2. Odczynniki chemiczne w pracowni
szkolnej
Regulamin pracowni chemicznej i zasady BHP

Chemia jest nauk eksperymentaln , dlatego bardzo wa ne jest to, aby mo -
na by o obserwowa z o ono SU]HPLDQFKHPLF]Q\FK lub SU]HPLDQIL]\F]Q\FK
(patrz: p.6.1.) w trakcie wykonywania do wiadcze lub ogl dania, specjalnie przy-
gotowanych do tego celu, film w edukacyjnych. Pami taj, e nieumiej tne przepro-
wadzanie do wiadcze mo e spowodowa podra nienia b on luzowych, oparzenia
sk ry, skaleczenia lub zatrucia. Aby unikn tych przykrych nast pstw, wystarczy
przestrzega wymienionych ni ej zasad UHJXODPLQXSUDFRZQLFKHPLF]QHM:
–6–
CHEMIA
Podręcznik do klasy 7
1. Przed lekcj dy urni pomagaj nauczycielowi przygotowa pracowni do zaj .

2. czniowie zajmuj ustalone miejsca, sprawdzaj stan swoich stanowisk pracy, a do-
strze one usterki zg aszaj nauczycielowi.
3. W czasie zaj na miejscach pracy uczni w mog znajdowa si jedynie te przedmio-
ty, kt re s niezb dne do uczestniczenia w lekcji chemii.
4. Do wiadczenia nale y wykonywa ci le wed ug opis w zawartych w podr czniku
lub dostarczonych przez nauczyciela.
5. Do naczy z odczynnikami nie wolno niczego dosypywa ani dolewa . Aby nie do-
pu ci do zanieczyszczenia odczynnik w, nale y stale zamyka je tymi samymi kor-
kami lub nakr tkami.
6. adnych substancji nie wolno dotyka palcami, bra do ust ani w cha bez wyra ne-
go polecenia nauczyciela.
7. Nie nale y przeprowadza adnych do wiadcze w brudnych naczyniach.
8. W czasie wykonywania do wiadcze trzeba bezwzgl dnie przestrzega wskaza
BHP udzielanych przez nauczyciela.
9. W pracowni chemicznej jest niedozwolone spo ywanie jakichkolwiek posi k w oraz
picie wody z naczy laboratoryjnych.
10. Wszelkie skaleczenia lub oparzenia nale y natychmiast zg asza nauczycielowi
w celu uzyskania pierwszej pomocy.
11. Substancji u ywanych do do wiadcze nie wolno wylewa ani wyrzuca do zlewu.
Nale y je zbiera w szczelnie zamykanych butelkach lub s oikach zaopatrzonych
w etykietk informuj c o ich zawarto ci.
12. Po zako czeniu do wiadcze naczynia laboratoryjne nale y dok adnie umy i umie -
ci w przeznaczonym dla nich miejscu.
13. Przed opuszczeniem pracowni nale y starannie sprz tn swoje miejsce pracy,
sprawdzi , czy zosta y zgaszone palniki i wy czone urz dzenia grzejne oraz dok ad-
nie umy r ce.
14. Z pracowni nie wolno wynosi adnych substancji chemicznych.
15. Po zaj ciach, w czasie przerwy, dy urni pozostaj w pracowni z nauczycielem, odno-
sz do szaf odczynniki i przyrz dy oraz otwieraj okna, aby przewietrzy pracowni .
Karty charakterystyki substancji i piktogramy

Do wykonywania do wiadcze wykorzystuje si odczynniki chemiczne, czyli
substancje (patrz: p. 1.2.) w postaci czystej lub w postaci roztworów (w formie
rozpuszczonej, np. w wodzie). Nale y pami ta , e niew a ciwe pos ugiwanie si
substancjami mo e nie tylko zako czy eksperyment niepowodzeniem, ale przede
wszystkim doprowadzi do zagra aj cych zdrowiu lub yciu sytuacji Bardzo wa -
ne jest zatem to, aby przed wykonaniem do wiadczenia zapozna si z zagro enia-
mi, kt re mog pojawi si w trakcie pracy z danym odczynnikiem chemicznym.
Aby u atwi poszukiwanie takich informacji, w pracowni chemicznej zgroma-
dzono zbi r NDUWFKDUDNWHU\VW\NLVXEVWDQFML. Ka dy odczynnik posiada swoj kar-
t charakterystyki, na kt rej znajduje si zbi r informacji i zagro e , jakie mog
wynika z pracy z dan substancj , oraz wskaz wki o udzielaniu pierwszej pomocy.
–7–
Rozdział 1.
Substancje i ich właściwości
Na opakowaniach odczynnik w chemicznych powinny by tak e odpowiednie

znaki informacyjne, tzw. SLNWRJUDP\. Pozwalaj one wst pnie oceni zagro enia,
jakie wynikaj z pracy z dan substancj chemiczn .
Substancja Substancja Substancja Substancja (gaz)

Substancja r ca
wybuchowa atwopalna utleniaj ca pod ci nieniem
Substancja Substancja zagra aj ca Substancja powa nie Substancja zagra aj ca

toksyczna zdrowiu zagra aj ca zdrowiu rodowisku wodnemu
Sprzęt i szkło laboratoryjne

Najcz ciej u ywane przedmioty w pracowni szkolnej zosta y przedstawione na
rys. 1.1. Nie musisz uczy si od razu nazw wszystkich sprz t w. Korzystaj z tego
rysunku w miar potrzeby.
Wi kszo przemian chemicznych i przemian fizycznych wykonuje si w szkla-
nej aparaturze, do kt rej nale , np. prob wki, zlewki i r ne kolby. Opr cz naczy
reakcyjnych wa ny jest tak e sprz t potrzebny do pobierania, odwa ania, odmierza-
nia i wkraplania substancji, np. cylindry miarowe, pipety, wkraplacze, opatki, lejki
i wagi, a tak e inny sprz t pomocniczy.
Wykonywanie niekt rych prostych czynno ci laboratoryjnych, takich jak ogrze-
wanie cieczy, czy badanie zapachu wymaga zachowania ostro no ci Poni ej przed-
stawiamy uwagi do tych podstawowych czynno ci. O innych dowiesz si w trakcie
dalszej nauki chemii.
Wybrane czynności laboratoryjne

Ogrzewanie cieczy wymaga zachowania szczególnej ostrożności! Badania zapachu substancji należy pro-
Probówka nie może być ogrzewana nieruchomo w silnym płomieniu, wadzić tak, aby nie zbliżać nosa do wylotu
naczynie nie może być wypełnione w całości, a jego wylot nie może być naczynia. Ruchem dłoni należy skierować
skierowany w stronę eksperymentatora (a). unoszący się zapach w kierunku twarzy.
Ogrzewanie cieczy w kolbie wymaga zastosowania dodatkowego
sprzętu (trójnogu i odpowiedniej płytki) (b).
a) b)
–8–
CHEMIA
Bagietka Kolby:
a) miarowa
a) b) c) b) sto kowa (Erlenmeyera)
Biureta c) pr niowa (ssawkowa)
100 cm3
d) destylacyjna
20°C
e) kulista
d) f) p askodenna
e) f)
Pipety
100x50
Ch odnica Liebiga Cylinder

miarowy Krystalizator
a) b)
Szkie ko zegarowe
Wkraplacz
Szalka Petriego
Prob wki:
Naczynko wagowe Rozdzielacz a) cylindryczna
Zlewka b) z boczn rurk
P uczka
Areometr
Lejek apy
jako ciowy
y eczka i opatka y eczka
do spala
azometr
Pier cie
cznik
Parownica Termometr
Tr jk t do tygli
Tr jn g
apka do prob wek
Tygiel porcelanowy
Szczypce do tygli
Mo dzierz z t uczkiem Palnik gazowy
Tryskawka Statyw
a) b)
ciskacze: Rys. 1.1. Wybrane szk o labora-

a) spr ynowy, b) rubowy Statyw do prob wek toryjne i sprz t laboratoryjny
10
–9–
Rozdział 1.
Nowe terminy:
x 2GF]\QQLNFKHPLF]Q\ – substancja chemiczna w postaci czystej lub w po-
staci roztworu (np. wodnego), kt r wykorzystuje si do prowadzenia ekspe-
ryment w chemicznych. Odczynniki przechowuje si w specjalnych, oznako-
wanych i wyra nie podpisanych pojemnikach.
x .DUWDFKDUDNWHU\VW\NLVXEVWDQFML – wykaz informacji o substancji chemicz-
nej i o zagro eniach, jakie wynikaj z pracy z t substancj . Ka dy odczyn-
nik chemiczny ma swoj kart charakterystyki, kt ra powinna znajdowa si
w szkolnej pracowni chemicznej.
x 3LNWRJUDP – specjalne oznakowanie, kt re znajduje si na opakowaniach od-
czynnik w chemicznych i wst pnie informuje o ewentualnym zagro eniu dla
zdrowia lub ycia.
Praca domowa (odpowiedzi nie zamieszczaj w podr czniku )

1. Na etykietach niekt rych rodk w czysto ci, kt re mo na spotka w gospo-
darstwach domowych, zamieszczone s piktogramy.
Wska , kt ry piktogram widnieje na etykietach preparat w do udra niania rur
i na etykietach rodk w do mycia muszli klozetowych.
2. Przyporz dkuj aktualnie obowi zuj ce piktogramy do ich starszych odpowied-
nik w (w razie potrzeby skorzystaj z informacji zamieszczonych w Internecie).
Stare oznaczenia:
A B C D E F
Nowe oznaczenia:
1 2 3 4 5 6
3. Zidenty kuj i nazwij szk o oraz sprz t laboratoryjny, kt ry zilustrowano po-

ni ej. Skorzystaj z informacji zawartych w tek cie oraz na podstawie rysun-
ku 1.1.
a) b) c) d) e) f) g) h) i)
j) k) l) m) n) o) p) r)
11
– 10 –
CHEMIA
1.2. Substancje
Chemia to nauka, kt ra zajmuje si opisem materii (wszystkiego co nas otacza
i co ma mas i obj to ) oraz opisem w a ciwo ci substancji i przemianami jednych
substancji w inne. Substancja to rodzaj materii o okre lonym sk adzie chemicznym.
Oto kilka przyk ad w substancji, kt re wchodz w sk ad r nych rodzj w materii:
x ĪHOD]R jest substancj , kt ra stanowi niemal 100% sk adu gwo dzi, szyn ko-
lejowych i spinaczy biurowych
x woda to substanja, kt ra jest g wnym sk adnikiem cieczy znajduj cej si
w rzekach, jeziorach i morzach
x FKORUHNVRGXto substanja, kt ra wchodzi w sk ad soli kuchennej wykorzy-
stywanej jako przyprawa
x ZĊJLHO jest substancj , kt ry stanowi niemal 100% sk adu wk ad w do o w-
k w.
Ka da substancja ma szereg ZáDĞFLZRĞFL, czyli FHFK\, kt re pozwalaj na jej

rozpoznanie i odr nienie od innych substancji. Dzielimy je na:
x ZáDĞFLZRĞFLFKHPLF]QH,
x ZáDĞFLZRĞFLIL]\F]QH.
Chemicy znaj kilkadziesi t milion w substancji. Ka da jest inna, to znaczy ma
odmienne w a ciwo ci, pozwalaj ce na odr nienie jej od pozosta ych.
a) b) c)
Fot. 1.3. Przyk ady cia sta ych i cieczy zawieraj cych okre lone substancje: a) elazo,
b) wod , c) chlorek sodu
Właściwości fizyczne substancji

Do najwa niejszych w a ciwo ci fizycznych nale :
x stan skupienia w okre lonych warunkach ci nienia i temperatury – stan sta y,
ciek y lub gazowy,
x temperatury zmiany stanu skupienia – temperatura topnienia i temperatura
wrzenia,
x barwa,
x po ysk,
x g sto ,
x odporno na uderzenia,
x oddzia ywanie z magnesem,
x ci gliwo , kowalno , krucho ,
12
– 11 –
Rozdział 1.
x przewodnictwo cieplne i elektryczne,

x wiele innych, o kt rych dowiesz si na lekcjach chemii i fizyki.
W a ciwo ci chemiczne poznasz w dalszym toku nauki. Nale do nich mi dzy

innymi te cechy, kt re ju bardzo dobrze znasz, np. smak, zapach i palno .
Tabela 1.1. W a ciwo ci fizyczne wybranych substancji

Właściwość Siarka Rtęć Ołów Żelazo Aluminium Złoto Miedź Srebro
Stan skupienia ciało stałe ciecz ciało stałe ciało stałe ciało stałe ciało stałe ciało stałe ciało stałe
w temperaturze
pokojowej
żółta srebrzysta srebrzysto- srebrzysto- srebrzysta żółta czerwono- srebrzysta
Barwa
niebieska szara brązowa
Kierunek wzro-
stu przewodni-
ctwa cieplnego
Kierunek
wzrostu
przewodnictwa
elektrycznego
Doświadczenie 1.1. Badanie właściwości substancji stałych

Sprzęt: młotek, magnes, bateria, kable zakończone „żabkami”, żarówka, zlewka.
Odczynniki: blaszka miedziana, blaszka i opiłki żelazne, wstążka magnezowa, bryłka siarki, parafina,
woda.
1. Oczyść powierzchnię blaszek: miedzianej i żelaznej oraz wstążki magnezowej. Obejrzyj brył-
kę siarki. Określ ich stan skupienia, barwę i połysk.
2. Zbadaj skutki uderzenia młotkiem w miedzianą blaszkę i bryłkę siarki (rys. a).
3. Zbadaj, jak oddziałują opiłki żelazne, miedź, magnez i siarka po zbliżeniu magnesu (fot. b, c).
4. Zestaw prosty obwód elektryczny, przedstawiony na rysunku d. W miejscu oznaczonym
„badana próbka” umieszczaj kolejno różne substancje w celu sprawdzenia, czy płynie przez
nie prąd elektryczny.
5. Zegnij blaszki: miedzianą i żelazną pod kątem 90° (rys. e). Na końcu każdej blaszki przyklej
kulkę z parafiny. Drugi koniec blaszki wstaw do zlewki z gorącą wodą. Obserwuj, która kulka
stopi się pierwsza.
a) b) c) d) e)
żelazo miedź
gorąca parafina
woda
badana
próbka
13
– 12 –
CHEMIA
Tabela 1.2. W a ciwo ci wybranych cia sta ych

Wytrzymałość mecha- Oddziaływanie Przewodzenie
Substancja Barwa
niczna z magnesem prądu
miedź czerwonobrązowa bardzo duża brak tak
żelazo srebrzystoszara bardzo duża magnes przyciąga żelazo tak
magnez srebrzystoszara duża brak tak
siarka żółta bardzo mała brak nie
Doświadczenie 1.2. Badanie właściwości substancji ciekłych

Sprzęt: probówki.
Odczynniki: woda, glicerol, olej roślinny.
1. Napełnij jedną probówkę wodą, drugą – glicerolem, a trzecią – olejem roślinnym. Porównaj
barwę i zapach cieczy. Zwróć uwagę na gęstość i lepkość, ujawniające się podczas przelewa-
nia z naczynia do naczynia.
2. Sprawdź, czy glicerol i olej mieszają się z wodą.
Tabela 1.3. W a ciwo ci wybranych cieczy

Substancja Barwa Zapach Lepkość
woda bezbarwna brak brak
glicerol bezbarwna mało charakterystyczny bardzo duża
olej roślinny jasnożółta mało charakterystyczny mała
Doświadczenie 1.3. Badanie właściwości substancji gazowych

Sprzęt: cylindry szklane, gazometr, parownica, łuczywo, palnik gazowy.
Odczynniki: wodór, tlen, ditlenek węgla*, woda, płyn do mycia naczyń.
1. Obejrzyj gazy zebrane w cylindrach i w gazometrze. Określ ich barwę i zapach. Zastanów się,
czy Twoje spostrzeżenia pozwalają jednoznacznie rozróżnić te gazy.
Uwaga – wodór do próby palności można przygotować następująco: do parownicy wlej
wodę z dodatkiem płynu do mycia naczyń. Przez rurkę zanurzoną w roztworze wprowadzaj
wodór z gazometru aż do wytworzenia baniek mydlanych.
2. Nauczyciel sprawdzi palność tych
a) b)
gazów przez włożenie płonącego
łuczywa do naczyń z tlenem i z di-
tlenkiem węgla oraz przez zbliżenie
go do baniek mydlanych z wodo-
rem (fot. a, b).
*Ditlenek węgla [tlenek węgla(IV)] to dosko-
nale znany Ci z życia codziennego dwutlenek
węgla.
14
– 13 –
Rozdział 1.
Tabela 1.4. W a ciwo ci wybranych gaz w

Substancja Barwa Zapach Palność
wodór bezbarwny brak palny
tlen bezbarwny brak niepalny
ditlenek węgla bezbarwny brak niepalny
Nowe terminy:
x Materia – wszystko to, co nas otacza i mo e by opisane za pomoc zmys w.
x Substancja – rodzaj materii o okre lonym, sta ym sk adzie chemicznym.
x :áDĞFLZRĞFLIL]\F]QHVXEVWDQFML– zesp charakterystycznych cech fizycz-
nych, np. stan skupienia, temperatura topnienia, temperatura wrzenia, barwa,
po ysk, obrabialno mechaniczna, przewodnictwo elektryczne, przewodni-
ctwo cieplne.
x :áDĞFLZRĞFL FKHPLF]QH VXEVWDQFML – zesp chemicznych cech substancji,
np. palno , zapach, smak, truj ce dzia anie na organizmy.

1. Odszukaj (w dost pnych Ci r d ach informacji) nazw substancji, kt ra jest
g wnym sk adnikiem gazu dostarczanego do mieszka . Nast pnie podaj jej
w a ciwo ci zyczne: stan skupienia w temperaturze pokojowej, temperatur
topnienia, temperatur wrzenia i barw .
2. Odszukaj (w dost pnych Ci r d ach informacji) nazw substancji, kt ra jest
charakterystycznym sk adnikiem octu spo ywczego. Podaj jej w a ciwo ci
zyczne: stan skupienia w temperaturze pokojowej, temperatur topnienia,
temperatur wrzenia i barw .
1.3. Chemiczny podział substancji

Dopiero od kilkudziesi ciu lat wiadomo, e nie mo na metodami chemicznymi
w niesko czono rozk ada substancji na coraz prostsze, gdy istnieje granica ta-
kiego rozk adu. ranic t stanowi substancje zwane SLHUZLDVWNDPLFKHPLF]Q\PL
lub VXEVWDQFMDPLSURVW\PL.
Dzi znamy sto kilkana cie pierwiastk w (patrz tablica 1. na ko cu podr cznika).
Do wa niejszych nale np. tlen, w giel, elazo, wod r i siarka.
Substancje, kt re nie s pierwiastkami, nazywamy ]ZLą]NDPL FKHPLF]Q\PL
lub VXEVWDQFMDPL]áRĪRQ\PL. Zwi zek chemiczny sk ada si z pierwiastk w che-
micznych i mo e by na nie roz o ony. Do poznanych ju na poprzedniej lekcji
substancji z o onych, stanowi cych zwi zki chemiczne, nale :
x woda – zwi zek chemiczny tlenu i wodoru
x ditlenek w gla – zwi zek chemiczny w gla i tlenu
x glicerol – zwi zek chemiczny w gla, tlenu i wodoru.
15
– 14 –
CHEMIA
Doświadczenie 1.4. Rozkład wody podczas przepływu prądu elektrycznego przez roz-
twór siarczanu(VI) sodu
Sprzęt: krystalizator, probówki, elektrody stalowe, przewody zakończone „krokodylkami”, dwie pła-
skie baterie, łuczywo, palnik, statyw, uchwyt do probówek.
Odczynniki: siarczan(VI) sodu*, woda.
1. Do krystalizatora lub podobnego naczynia (fot.) nalej wodnego roztworu siarczanu(VI) sodu
(5 g na każde 100 cm3 wody).
2. Następnie wstaw i zamocuj w uchwycie dwie probówki odwrócone do góry dnem i całkowi-
cie napełnione wodą.
3. Wewnątrz probówek umieść elektrody, np. pręci-
ki ze stali.
4. Każdą z elektrod połącz izolowanym przewodem
z innym biegunem dwóch połączonych szerego-
wo płaskich baterii (fot.).
5. Gdy w probówkach wytworzy się po kilka cm3
gazów, wówczas przerwij doświadczenie. Wyjmij
probówki z roztworu i do każdej włóż zapalone
łuczywo.
*siarczan(VI) sodu [czytaj: siarczan sześć sodu] jest to zwią-
zek chemiczny sodu, siarki i tlenu
Po wprowadzeniu uczywa do prob wki, w kt rej by a wi ksza ilo gazu, s y-

cha by o charakterystyczny trzask. wiadczy on o tym, e badanym gazem by
wod r. uczywo wprowadzone do prob wki, w kt rej by o mniej gazu, roz arzy o
si jasnym p omieniem, co wskazywa o na obecno tlenu.
W czasie przep ywu pr du elektrycznego przez wodny roztw r siarczanu( I)
sodu zachodzi proces rozk adu wody na pierwiastki: wod r i tlen. Rozk ad ten jest
nazywany HOHNWUROL]ąZRG\. Siarczan( I) sodu dodaje si po to, aby roztw r prze-
wodzi pr d elektryczny.
Obowi zuj ca do dzi koncepcja pierwiastka chemicznego, kt ry stanowi osta-
teczn granic chemicznego rozk adu materii, zosta a zaproponowana po raz pierw-
szy przez Roberta Boyle a (Z\P. bojla) (1627 – 1691). Zas ugi Boyle a w dziedzi-
nie chemii by y bardzo du e. Ich ukoronowaniem sta o si dzie o wiatowej s awy
pt. „Chemik sceptyczny”, wydane po raz pierwszy w 1661 r. Boyle podda w tym
dziele druzgoc cej krytyce ca y dorobek staro ytnych filozof w i redniowiecznych
alchemik w.
Dotychczasowe wiadomo ci o podziale substancji mo na uj w postaci sche-
matu:
SUBSTANCJE
PIERWIASTKI CHEMICZNE ZWIĄZKI CHEMICZNE

(substancje proste) (substancje złożone)
16
– 15 –
Rozdział 1.
Substancje proste Substancje złożone
tlen
ditlenek
sól woda węgla
cukier
siarka
węgiel
żelazo
Rys. 1.2. Przyk ady wybranych substancji prostych i z o onych w otoczeniu cz owieka
Nowe terminy:
x 3LHUZLDVWHN FKHPLF]Q\ VXEVWDQFMD SURVWD – substancja, kt ra nie ulega
rozk adowi podczas reakcji chemicznych, np. tlen i wod r.
x =ZLą]HNFKHPLF]Q\VXEVWDQFMD]áRĪRQD– substancja, kt ra ulega rozk a-
dowi podczas reakcji chemicznych.
x (OHNWUROL]DZRG\– rozk ad wody (substancji z o onej) na pierwiastki – wo-
d r i tlen (substancje proste) pod wp ywem przep ywaj cego pr du.

1. Odszukaj (w dost pnych Ci r d ach informacji) nazwy pierwiastk w, kt re
wchodz w sk ad glukozy, jednego z podstawowych sk adnik w od ywczych.
2. Odszukaj (w dost pnych Ci r d ach informacji) nazwy pierwiastk w wcho-
dz cych w sk ad ZDSQDJDV]RQHJR, kt re znajduje zastosowanie w budownic-
twie.
1.4. Rozpowszechnienie i podział pierwiastków

Pierwiastki chemiczne to substancje stanowi ce ostateczn granic chemicznego
rozk adu substancji z o onych. Dzi znamy sto kilkana cie pierwiastk w i wci s
nadzieje, e ich liczba b dzie wzrasta w miar post pu nauki.
Nie tylko Ziemia, ale i ca y wszech wiat zbudowane s z tych samych pierwiast-
k w. Sk d o tym wiemy Chemicy zbadali meteoryty, kt re spad y na Ziemi i pr b-
ki gruntu przywiezione z Ksi yca. Ponadto wiat o, kt re dociera do nas z kosmo-
su, niesie w sobie informacj o sk adzie chemicznym gwiazd.
Pierwiastki odkrywano stopniowo. Dziewi by o znanych ju w staro ytno ci:
z oto, mied , cyna, srebro, o w, elazo, rt , siarka i w giel. Alchemicy redniowiecza
odkryli dalsze cztery: arsen, antymon, bizmut i cynk. Wi kszo pierwiastk w zosta a
wykryta jednak dopiero w drugiej po owie III w. i w pierwszej po owie I w.
Na Ziemi odkryto 92 pierwiastki, ale tylko niewielka ich liczba wyst puje w po-
staci wolnej, np. azot, tlen, siarka, rt , platyna i z oto. Wi kszo mo na uzyska
wy cznie w wyniku rozk adu odpowiednich zwi zk w chemicznych.
17
– 16 –
CHEMIA
Pierwiastki wykazuj du e zr nicowanie pod wzgl dem w a ciwo ci, zar wno
fizycznych, jak i chemicznych. W normalnych warunkach dwa s cieczami (brom
i rt ), jedena cie – gazami (np. wod r, hel, azot, tlen, chlor, argon), a pozosta e –
cia ami sta ymi.
Rozpowszechnienie pierwiastków w przyrodzie

Rozpowszechnienie pierwiastk w jest zr nicowane. Zamieszczony diagram
(rys. 1.3.) zawiera informacje na temat procentowych zawarto ci pierwiastk w
w skorupie ziemskiej oraz w ca ej Ziemi. Osiem pierwiastk w stanowi razem a
99,5% skorupy ziemskiej.
Inna jest zawarto procentowa danego pierwiastka w VNRUXSLH]LHPVNLHM, np.
tlenu jest tam 47%, a inna jest w ca ej kuli ziemskiej, gdzie tlenu jest tylko 30%.
Odwrotnie wypadaj udzia y elaza – kilka procent w skorupie ziemskiej i a 32%
w ca ej Ziemi. Ponadto w warstwie powierzchniowej, w tzw. ]áRĪDFK, wyst puj
rejony o znacznie podwy szonej zawarto ci okre lonego pierwiastka. Na przyk ad
elaza jest tylko 6% w skorupie ziemskiej, ale w niekt rych z o ach jest go na-
wet 50%.
SKORUPA CAŁA ZIEMIA
elazo – 32%
tlen – 47% PŁASZCZ
JĄDRO
tlen – 30%
krzem – 28%
krzem – 15%
glin – 7%
pozosta e – 18% pozosta e – 23%
Rys. 1.3. Por wnanie rozpowszechnienia pierwiastk w w skorupie ziemskiej i w ca ej Ziemi
Pierwiastki kr w przyrodzie. Rzeki znosz z powierzchni Ziemi do m rz

i ocean w rozpuszczony i zawieszony w nich materia . Przemieszczanie si p yt
OLWRVIHU\ powoduje – w geologicznej skali czasu – wynoszenie na powierzchni
Ziemi oceanicznych osad w dennych i formowanie si nowych mas l d w. Ro li-
ny uwalniaj do atmosfery tlen wytworzony w procesie fotosyntezy, a poch aniaj
ditlenek w gla. Azot z atmosfery dostaje si do gleby (w wyniku r nych, z o onych
proces w), nast pnie do organizm w ro linnych i zwierz cych, by w ko cu wr ci
do atmosfery (rys. 1.4.).
18
– 17 –
Rozdział 1.
ATMOSFERA
2 1 1 2
LĄDY WODY
3 POWIERZCHNIOWE
5 4
OSADY
Rys. 1.4. Schemat og lny cyklu geochemicznego. Drogi transportu: 1 – opady atmosferycz-
ne, 2 – odgazowanie, 3 – rzeki, 4 – opadanie osadu, 5 – wynoszenie materia u ku powierzchni
Ziemi
Podział pierwiastków chemicznych

Pierwiastki chemiczne mo na podzieli na:
x PHWDOH(np. elazo, rt , magnez, mied , o w, srebro, z oto),
x QLHPHWDOH(np. w giel, siarka, tlen, azot, wod r).
Ka da z tych grup ma okre lony zesp charakterystycznych w a ciwo ci fizycz-
nych i chemicznych.
PIERWIASTKI CHEMICZNE
METALE NIEMETALE
0HWDOH, opr cz charakterystycznego po ysku, wykazuj wiele wsp lnych cech

zwi zanych z obr bk mechaniczn . Mo na je: ku , walcowa , wyci ga w druty,
ci , struga , a ponadto czy metod spawania i lutowania. S dobrymi przewod-
nikami ciep a i elektryczno ci. Z wyj tkiem ciek ej rt ci wszystkie metale w tempe-
raturze pokojowej s cia ami sta ymi.
W r d metali wyr nia si tak grup pierwiastk w, kt re s na tyle mi kkie,
e mo na je kroi no em. Okre la si je mianem PHWDOLOHNNLFK. S tak UHDNW\ZQH,
e wi kszo z nich trzeba przechowywa w nafcie lub w innej podobnej cieczy, aby
nie kontaktowa y si ze sk adnikami powietrza.
Pozosta e metale, zwane cz sto PHWDODPL FLĊĪNLPL, s twarde i maj dobre
w a ciwo ci mechaniczne. Metale ci kie maj wyj tkowo wysokie temperatury
topnienia i wrzenia. Ich reaktywno jest umiarkowana.
1LHPHWDOH, np. wod r, w giel, azot, fosfor, tlen, siarka, chlor, jod, wykazuj
cechy przeciwne w stosunku do metali. Wi kszo z nich to gazy (w temperaturze
19
– 18 –
CHEMIA
pokojowej). Tylko brom jest ciek y. Pozosta e niemetale to cia a sta e, cz sto kruche,
bez metalicznego po ysku, le przewodz ciep o i elektryczno (z wyj tkiem w gla
w postaci grafitu) wi kszo ma niskie temperatury topnienia i wrzenia.
Tabela 1.5. Metale i niemetale

Właściwość Metale Niemetale
w zwykłych warunkach żaden nie jest gazem, a cieczą w zwykłych warunkach występują w stanie
Stan skupienia jest tylko rtęć stałym (np. węgiel), w stanie gazowym
(np. tlen) lub w stanie ciekłym (tylko brom)
na ogół srebrzystobiała lub podobna; do wyjątków różna
Barwa
należy czerwonobrązowa miedź i złoto, które jest żółte
Połysk metaliczny nie ma
Kowalność dobra brak
Obrabialność na ogół dobra, ale są metale tak miękkie, że można je nie nadają się do obróbki mechanicznej
mechaniczna kroić nożem, np. sód
Przewodnictwo dobre tylko węgiel w postaci grafitu
elektryczne
Przewodnictwo dobre tylko węgiel w postaci grafitu i diamentu
cieplne
Fot. 1.4. Wybrane niemetale, od lewej: Fot. 1.5. S d jako przyk ad metalu lekkiego
chlor (zielonkawy gaz), brom (brunatno-
czerwona ciecz), jod (fioletowoczarne cia-
o sta e)
Nowe terminy:
x 0HWDOH– pierwiastki chemiczne wykazuj ce zesp okre lonych cech: po ysk,
kowalno , ci gliwo , dobre przewodnictwo cieplne i elektryczne, wysok
(na og ) temperatur topnienia i wrzenia.
x 1LHPHWDOH– pierwiastki chemiczne, kt re nie maj cech metalicznych. Zda-
rzaj si jednak wyj tki – niemetal ma wtedy niekt re cechy charakterystycz-
ne dla metalu.
20
– 19 –
Rozdział 1.
x 0HWDOHOHNNLH– metale mi kkie i reaktywne o stosunkowo niskich temperatu-

rach topnienia i wrzenia, np. potas i wap .
x 0HWDOHFLĊĪNLH– metale twarde o bardzo wysokich temperaturach topnienia
i wrzenia, np. mied i srebro.
x 5HDNW\ZQRĞü– zdolno substancji do ulegania przemianom chemicznym.
x 6NRUXSD]LHPVND– najbardziej zewn trzna warstwa OLWRVIHU\, czyli zewn trz-
nej pow oki Ziemi.
x =áRĪD – miejsca nagromadzenia pierwiastk w lub ich zwi zk w chemicznych.

1. Odszukaj (w dost pnych Ci r d ach informacji) nazw pierwiastka, kt ry jest
najbardziej rozpowszechniony w kosmosie, a nast pnie podaj jego w a ciwo-
ci zyczne: stan skupienia w temperaturze pokojowej, temperatur topnienia,
temperatur wrzenia i barw .
2. W r d pierwiastk w chemicznych wyr nia si czasem pierwiastki okre lane
mianem „p metale”. Odszukaj (w dost pnych Ci r d ach informacji) pier-
wiastki p metaliczne i podaj ich nazwy.
1.5. Mieszaniny substancji

W codziennym yciu cz ciej mamy do czynienia z mieszaninami substancji
ni z czystymi substancjami. Chemicy zajmuj si mieszaninami substancji z kilku
powod w. Przede wszystkim dlatego, e mieszanina wykazuje pewne w a ciwo-
ci, kt rych nie ma aden z jej sk adnik w w stanie czystym. Ponadto chemik musi
umie :
x odr ni substancj czyst od mieszaniny substancji,
x sporz dzi mieszanin ,
x zmieni sk ad mieszaniny.
Rodzaje mieszanin
Substancje i ich mieszaniny s cz sto okre lane jako PDWHULDá\. Mieszaniny
dzieli si na MHGQRURGQHKRPRJHQLF]QHi QLHMHGQRURGQHKHWHURJHQLF]QH.
MIESZANINY SUBSTANCJI
Jednorodne Niejednorodne
(homogeniczne) (heterogeniczne)
Cech mieszaniny jednorodnej jest to, e jej sk adnik w nie mo na rozr ni

wzrokowo, np. mieszanina wody i cukru. W przypadku takich mieszanin, jak piasek
21
– 20 –
CHEMIA
z kred , woda z opi kami elaza, b d w przypadku zawiesin, np. kredy w wodzie,
sk adniki s rozr nialne wzrokowo i z tego powodu nazywa si je mieszaninami
niejednorodnymi.
Rozdzielanie mieszanin substancji

Mieszanin substancji mo na rozdzieli na sk adniki metodami fizycznymi, czy-
li takimi, w kt rych wykorzystuje si r nice fizycznych w a ciwo ci sk adnik w,
np. ich rozpuszczalno , temperatur wrzenia, oddzia ywanie z magnesem.
Do wiadczenia 1.5., 1.6. i 1.7. ilustruj w a ciwo ci mieszanin i ich sk adnik w.
Doświadczenie 1.5. Rozdzielanie wody sodowej na składniki

Sprzęt: butelka z korkiem, szklana rurka, wąż gumowy, cylinder miarowy, kartonik, duży krystaliza-
tor, łuczywo, palnik.
Odczynniki: woda sodowa, woda, woda wapienna.
1. Butelkę z wodą sodową zamknij korkiem, w któ-
rym znajduje się szklana rurka (rys.).
2. Koniec tej rurki połącz wężem gumowym z drugą
rurką szklaną, umieszczoną w kartoniku. Cylinder
przykryj kartonikiem, wsuwając rurkę do środka.
3. Butelkę z wodą sodową zanurz w krystalizatorze
z gorącą wodą na 10 minut i wstrząsaj nią co pe-
wien czas.
4. Do cylindra wprowadź palące się łuczywo, a na-
stępnie wlej trochę wody wapiennej.
5. Po ostygnięciu wody w butelce sprawdź jej smak.
Podczas ogrzewania wody sodowej pojawi y si w niej p cherzyki gazu. Wydo-

bywa si on na powierzchni cieczy, a nast pnie przez w gumowy przedostawa
si do cylindra. P on ce uczywo wprowadzone do cylindra gas o. est to znany z do-
wiadczenia 1.3. efekt, wskazuj cy na obecno ditlenku w gla. Zm tnienie ZRG\
wapiennej wywo ane przez ditlenek w gla mo na wykorzysta do jego identyfi-
kacji. Do wiadczenie 1.5. wykaza o wi c, e woda sodowa jest mieszanin dw ch
substancji: wody i ditlenku w gla.
Doświadczenie 1.6. Badanie mieszaniny siarki i żelaza

Sprzęt: szalka Petriego, magnes, lupa, probówka, moździerz.
Odczynniki: siarka, opiłki żelaza, woda.
1. Przygotuj ok. 2 g siarki i podobną ilość opiłków żelaza. Obejrzyj je przez lupę, sprawdź ich
zachowanie się względem magnesu oraz po wprowadzeniu do wody.
2. Następnie wsyp równe ilości siarki i żelaza do moździerza i utrzyj dokładnie. Te same próby,
przeprowadzone z czystymi składnikami, wykonaj teraz z mieszaniną: oglądanie przez lupę,
zbliżanie magnesu, wprowadzanie do wody (fot. a – c).
22
– 21 –
Rozdział 1.
a) b) c)
Do wiadczenie 1.6. wykaza o, e sk adniki mieszaniny zachowuj swoje indy-

widualne w a ciwo ci i dzi ki temu mo na je wykorzysta do rozdzielenia miesza-
niny. Do rozdzielenia mieszaniny siarki i elaza mo na wykorzysta r nice ich
w a ciwo ci magnetycznych oraz r nice w zwil alno ci wod .
Doświadczenie 1.7. Rozdzielanie składników kolorowych atramentów

Sprzęt: cylinder miarowy, bibuła filtracyjna, szklany lub drewniany pręcik, pisak.
Odczynniki: ocet.
1. Do cylindra miarowego o pojemności 100 cm3 wlej octu na wysokość
ok. 1 cm.
2. Następnie wytnij pasek bibuły filtracyjnej o wymiarach 2 x 24 cm. Na jed-
nym końcu paska, w odległości 2 cm od dołu, narysuj poziomą kreskę
kolorowym pisakiem (np. brązowym). Drugi koniec paska zagnij w odle-
głości ok. 2 cm od końca i zamocuj na szklanym lub drewnianym pręciku,
w sposób pokazany na fotografii.
3. Bibułę wsuń do cylindra tak, aby jej koniec, na którym narysowałeś kres-
kę, zanurzył się w cieczy na głębokość ok. 1 cm (fot. lewa).
4. Obserwuj, jak ciecz, wędrująca ku górze przez pasek bibuły, powoduje
rozdzielenie różnobarwnych składników atramentu (fot. prawa).
Opisana w do wiadczeniu 1.7. metoda rozdzielania sk adnik w mieszaniny to

FKURPDWRJUDILD. Atrament w pisaku jest mieszanin kilku barwnych substancji.
Rozdzielenie sk adnik w nast pi o na skutek ich r nej „przyczepno ci” do bibu y
i w wyniku tego r nej szybko ci ich przemieszczania si w bibule.
Stopy substancji
6WRS\s mieszaninami dw ch lub wi kszej liczby substancji. Co najmniej jedna
z nich jest metalem, a mieszanina wykazuje og lne w a ciwo ci metaliczne: jest
twarda i daje si obrabia mechanicznie.
Nazwa „stop” okre la spos b sporz dzania mieszaniny. Aby otrzyma stop, nie
wystarczy zmieszanie rozdrobnionych sk adnik w. Trzeba je jeszcze ogrza do tem-
23
– 22 –
CHEMIA
peratury zale nej od rodzaju sk adnik w, zwykle do kilkuset stopni, a si stopi

(st d nazwa materia u) i utworz jednorodn ciecz. Podczas ch odzenia cieczy na-
st puje jej krzepni cie (zestalenie) i tak powstaje stop.
Z rt ci , kt ra w temperaturze pokojowej jest jedynym ciek ym metalem, niekt -
re metale tworz stopy bez ogrzewania („na zimno”), tzw. DPDOJDPDW\.
W a ciwo ci stopu zale od sk adu jako ciowego (liczby i rodzaju sk adni-
k w) i sk adu ilo ciowego (zawarto ci procentowej poszczeg lnych sk adnik w).
Na przyk ad EUą] – stop miedzi (80-90%) i cyny (10-20%) – mo e dodatkowo za-
wiera kilkuprocentowe dodatki. Ka dy z nich wp ywa inaczej na jego w a ciwo ci
( elazo – zwi ksza wytrzyma o , cynk – zwi ksza odporno na cieranie, o w
– poprawia skrawalno , fosfor – zwi ksza twardo , glin – zwi ksza odporno na
korozj , krzem – nadaje spr ysto , beryl – powoduje, e stop nie iskrzy).
Br z by pierwszym stopem wytwarzanym wiadomie przez cz owieka (znany
by ju w staro ytnym Egipcie ponad 3000 lat p.n.e.). O znaczeniu tego stopu dla
rozwoju cywilizacji najlepiej wiadczy nazwanie ca ego okresu historycznego „epo-
k br zu”. Dzi ki znacznej twardo ci br z s u y do wyrobu narz dzi i broni.
Obecnie do najwa niejszych stop w wykorzystywanych przez cz owieka nale
tak e:
x VWDO (97,5% elaza, 0,5-2% w gla, dodatki uszlachetniaj ce),
x PRVLąG] (60-70% miedzi, 30-40% cynku, dodatki uszlachetniaj ce),
x GXUDOXPLQLXP (ok. 95% glinu, 2-5% miedzi, dodatki uszlachetniaj ce).
Nowe terminy:
x Mieszanina substancji – rodzaj materii z o onej z dw ch lub wi kszej liczby
substancji zmieszanych w dowolnych proporcjach. W a ciwo ci mieszaniny
zale od rodzaju sk adnik w i ich zawarto ci procentowej. Mieszanin mo -
na rozdzieli na sk adniki metodami fizycznymi.
x 0LHV]DQLQDMHGQRURGQDKRPRJHQLF]QD – mieszanina, w kt rej nie mo na
wzrokowo dostrzec jej sk adnik w, np. mieszanina wody z cukrem.
x 0LHV]DQLQDQLHMHGQRURGQDKHWHURJHQLF]QD– mieszanina, w kt rej mo na
wzrokowo dostrzec jej sk adniki, np. mieszanina siarki i elaza.
x 0DWHULDá\ – og lne okre lenie substancji i ich mieszanin.
x Stop – mieszanina dw ch lub wi kszej liczby substancji, z kt rych co naj-
mniej jedna jest metalem, a mieszanina wykazuje og lne w a ciwo ci meta-
liczne. W a ciwo ci stopu zale od rodzaju sk adnik w i ich zawarto ci pro-
centowych (patrz: p. 1.6.). Do najwa niejszych stop w nale : stal, mosi dz,
br z, duraluminium.
x $PDOJDPDW– mieszanina ciek ej rt ci z innym metalem.
x &KURPDWRJUDILD – metoda rozdzielania mieszanin wykorzystuj ca r nice
w „przyczepno ci” sk adnik w do materia u, z kt rym kontaktuje si miesza-
nina. Istnieje wiele rodzaj w chromatografii, np. bibu owa.
x Woda wapienna – roztw r wodny, kt ry wykorzystywany jest do identyfika-
cji ditlenku w gla (woda wapienna m tnieje pod jego wp ywem).
24
– 23 –
Rozdział 1.

1. Mleko jest mieszanin wielu substancji. Odszukaj (w dost pnych Ci r d-
ach informacji) nazwy czterech dowolnych substancji wchodz cych w sk ad
mleka.
2. Wykonaj do wiadczenie w domu:
Zielone li cie selera lub innej zielonej ro liny dok adnie rozetrzyj. Dodaj po
kilkana cie cm3 wody i kosmetycznego spirytusu salicylowego. Otrzymany
roztw r przelej do wysokiej szklanki. Zagi ty na jednym ko cu pasek bibu-
y zawie na kraw dzi szklanki. Drugi koniec paska powinien by zanurzony
w cieczy tak, jak w do wiadczeniu 1.7. Poczekaj, a ciecz przep ynie przez
bibu . Powiedz, jaki wniosek wynika z przeprowadzonego do wiadczenia.
1.6. Skład mieszanin

Mieszanina mo e zawiera dowoln liczb sk adnik w zmieszanych w dowol-
nym stosunku. Sk ad mieszaniny mo na zmienia trzema sposobami:
x przez zwi kszenie zawarto ci jednego ze sk adnik w,
x przez zmniejszenie zawarto ci jednego ze sk adnik w,
x przez wprowadzenie nowego sk adnika.
Sk ad mieszanin okre la si wieloma sposobami. Najcz ciej sk ad mieszanin
podaje si w SURFHQWDFKPDVRZ\FK (ZDJRZ\FK). Przy obliczaniu sk adu w pro-
centach masowych przyjmuje si , e masa mieszaniny stanowi 100%, a procentowy
udzia masy poszczeg lnych sk adnik w okre la ich zawarto .
Zawarto procentow sk adnika A (symbol %A) mo na obliczy dwoma spo-
sobami.
I spos b
Obliczenie mo na wykona , je li znana jest masa mieszaniny (P) i masa sk ad-
nika A w mieszaninie (PA), wykorzystuj c do tego wzór:
PA
%A · 100%
P
II spos b
Obliczenie mo na wykona , uk adaj c odpowiedni SURSRUFMĊ:
je li P stanowi 100%,
to PA stanowi x
PA · 100%
x , gdzie x to %A.
P
25
– 24 –
CHEMIA
3U]\NáDG
Oblicz, jaka jest zawarto procentowa cynku w mosi dzu, je eli do sporz -
dzenia tego stopu u yto 72 kg cynku i 168 kg miedzi.
Dane: Szukane:
zawarto cynku: PA 72 kg %A
zawarto miedzi: PB 168 kg
Rozwi zanie:
Masa mieszaniny: P PA + PB 72 kg + 168 kg 240 kg
x e eli 240 kg mieszaniny stanowi 100%,
to 72 kg cynku stanowi x
72 kg · 100%
x 30%
240 kg
Odpowied : Zawarto procentowa cynku wynosi 30%.
3U]\NáDG
Oblicz, ile gram w elaza i ile gram w w gla zawiera eliwny przedmiot
o masie 700 g, je eli eliwo zawiera 96% elaza, 3,5% w gla oraz inne sk adniki.
Dane: Szukane:
masa mieszaniny: P 700 g PA
zawarto elaza: %A 96% PB
zawarto w gla: %B 3,5%
Rozwi zanie:
x e eli 700 g mieszaniny stanowi 100%,
to PA stanowi 96%
700 g · 96%
PA 672 g
100%
x e eli 700 g mieszaniny stanowi 100%,
to PB stanowi 3,5%
700 g · 3,5%
PB 24,5 g
100%
Odpowied : Przedmiot zawiera 672 g elaza i 24,5 g w gla.
Właściwości mieszanin
W a ciwo ci mieszaniny zale od jej VNáDGXMDNRĞFLRZHJR(rodzaju sk adni-
k w) i VNáDGXLORĞFLRZHJR(zawarto ci procentowej sk adnik w).
Wa nym przyk adem jest mieszanina elaza i w gla w postaci stopu (zakrzepni -
tego roztworu substancji w metalu). e eli zawarto w gla jest mniejsza ni 0,5%,
to materia jest tak mi kki, e wykonany z niego gw d mo na zgi palcami
Zwi kszenie zawarto ci w gla do 0,5–2% daje VWDO, materia twardy i spr ysty. est
on dobrze Ci znany z ycia codziennego, poniewa wyroby okre lane cz sto jako
26
– 25 –
Rozdział 1.
„ elazne” s w rzeczywisto ci stalowe. Zawarto w gla przekraczaj ca 2% powo-

duje, e materia , tym razem zwany ĪHOLZHP, jest twardy, ale kruchy (tabela 1.6.).
Tabela 1.6. W a ciwo ci elaza i jego stop w

Właściwość Żelazo Stal Żeliwo
Zawartość węgla 0 0,5–2% 2–4%
Inne składniki 0 metale, krzem, ale łącznie jak w stali oraz fosfor, siarka,
z węglem do 2,5% łącznie do 4,5%
Barwa srebrzystobiała zależy od składu szara
Właściwości miękkie, obrabialne sprężysta, obrabialna twarde, kruche, nieobrabialne
mechaniczne
Zastosowanie uszczelki, rdzenie elektro- szyny kolejowe, pojazdy, statki, odlewy, np. ruszty paleniskowe,
magnesów i inne narzędzia, gwoździe, śruby i inne wkłady kominkowe, piece
Nowe terminy:
x =DZDUWRĞü SURFHQWRZD VNáDGQLND Z PLHV]DQLQLH – wielko obliczana ze
PA
wzoru: %A P · 100%, gdzie %A – zawarto procentowa sk adnika A
w mieszaninie, PA – masa sk adnika A, P – masa mieszaniny.
x 6WDO – stop elaza (co najmniej 97,5%), w gla (od 0,5 do 2%) i dodatk w
uszlachetniaj cych. est spr ysta i obrabialna. W handlu dost pnych jest kil-
ka tysi cy rodzaj w stali.
x ĩHOLZR – stop elaza (co najmniej 95,5%), w gla (od 2 do 4%) i innych dodat-
k w (do 0,5%). est twarde, kruche i nieobrabialne.

1. odyna jest to mieszanina wielu substancji, kt ra s u y do dezynfekcji sk ry.
Oblicz, ile gram w jodu zawiera 200 g jodyny, je eli jod stanowi 5% maso-
wych jej sk adu.
2. Zmieszano 10 g piasku, 15 g soli kuchennej i 15 g siarki. Oblicz sk ad procen-
towy powsta ej mieszaniny.
27
– 26 –
CHEMIA
1.7. Powietrze
Atmosfera jest gazow pow ok , kt ra otacza nasz planet . O jej istnieniu przy-
pominamy sobie przede wszystkim w dni wietrzne i pochmurne. Powiewy wiatru
s spowodowane przemieszczaniem si mas powietrza i przyczyniaj si do zmian
pogody.
Czy powietrze, kt re wchodzi w sk ad atmosfery, jest jedn substancj , czy mie-
szanin wielu r nych substancji Aby uzyska odpowied na tak postawione pyta-
nie, wykonaj do wiadczenie 1.8.
Doświadczenie 1.8. Badanie składu powietrza

Sprzęt: butelka bez dna (z korkiem), duży krystalizator, plastelina, pisak, świeczka, krążek styropia-
nowy lub korkowy.
Odczynniki: powietrze, woda.
1. Butelkę bez dna (o pojemności 500 cm3) wstaw do krystalizatora i wlej wodę do poziomu
dolnej kreski (rys. a). Pojemność butelki powinna być podzielona kreskami na 6 równych
części, a dolny brzeg butelki zaopatrzony w plastelinowe podpórki.
2. Wyjmij butelkę, a na powierzchni
wody w krystalizatorze połóż krą-
żek korkowy (lub styropianowy)
a) b) c)
z przyklejoną świeczką.
3. Zapal świeczkę i nakryj ją butelką,
którą natychmiast zatkaj korkiem
(rys. b).
4. Kiedy świeczka zgaśnie (rys. c),
dolej tyle wody, aby zrównały się
poziomy w krystalizatorze i w bu-
telce (w celu wyrównania ciśnień).
Podczas spalania wieczki poziom wody podnosi si stopniowo, poniewa

zmniejsza a si ilo powietrza w butelce. Po zga ni ciu wieczki i wyr wnaniu ci -
nie okaza o si , e poziom wody podni s si o jedn kresk , a wi c obj to gazu
w butelce zmniejszy a si o 1 5. Produktami spalania wieczki s : ditlenek w gla
i para wodna. Obie te substancje rozpuszczaj si w wodzie i w rezultacie nie maj
wp ywu na wynik pomiaru obj to ci.
Z do wiadczenia 1.8. wynika, e powietrze nie jest czyst substancj , lecz mie-
szanin co najmniej dwusk adnikow . W procesie spalania wieczki bierze udzia
jeden sk adnik powietrza. Po wyczerpaniu tego sk adnika ustaje proces spalania.
Pozosta a cz powietrza, zwana dawniej „powietrzem zepsutym”, nie uczestniczy
w spalaniu. Z do wiadczenia nie wynika jednak, czy „powietrze zepsute” jest jedn
substancj czy te mieszanin kilku substancji, z kt rych adna nie podtrzymuje
palenia.
28
– 27 –
Rozdział 1.
Skład powietrza
Dok adne badania wykaza y, e powietrze jest mieszanin wielosk adnikow –
sk ada si z r nych gaz w. Dwa sk adniki dominuj ilo ciowo:
x azot, stanowi cy ok. 78% obj to ciowych,
x WOHQ, stanowi cy ok. 21% obj to ciowych,
Pozosta e sk adniki powietrza (tabela 1.7.), stanowi razem mniej ni 1% obj to ci.
Tabela 1.7. Sk ad powietrza

Składnik Zawartość [w procentach objętościowych]
Azot 78,09
Tlen 20,95
Argon 0,93
Ditlenek węgla około 0,03
Para wodna zmienne ilości śladowe
Inne składniki ilości śladowe
Skraplanie powietrza
Zjawisko skraplania pary wodnej na skutek jej och odzenia znane by o od naj-
dawniejszych czas w. Pr by skroplenia innych gaz w nie udawa y si ze wzgl du
na nieznajomo metod znacznego obni ania temperatury. Momentem prze omo-
wym by o odkrycie mieszanin ozi biaj cych. Dzi ki nim uda o si skropli wiele
znanych w wczas gaz w. Nie udawa o si jednak skropli powietrza, tlenu, azotu
i wodoru. azy te uznawano wi c za trwa e (wieczne), czyli takie, kt re ze swej
natury zawsze musz pozosta gazami w dowolnych warunkach.
Ten b dny pogl d obalili dwaj Polacy – profesorowie niwersytetu agiel-
lo skiego – chemik Karol Olszewski (1846 – 1915) i fizyk Zygmunt Wr blewski
(1845 – 1888). Do wytworzenia niskich temperatur wykorzystali zjawisko och a-
dzania si gazu przy jego gwa townym rozpr aniu. W ten spos b w 1883 r. uczeni
skroplili powietrze, a nast pnie m.in. tlen i azot. Osi gni cie to sta o si znane na
ca ym wiecie.
Czy istniej zatem gazy, kt rych nie da si skropli Obecnie wiadomo, e ka -
dy gaz mo na skropli (a nast pnie zestali ) pod warunkiem, e och odzi si go do
odpowiednio niskiej temperatury. Najni sz temperatur wrzenia ma hel: –269 C.
Azot i tlen – dwa główne składniki powietrza

7OHQ odgrywa szczeg ln rol w yciu organizm w. Wi kszo z nich mo e y
i rozwija si tylko dzi ki obecno ci tlenu. Bez niego organizmy gin . Cz owiek po-
zbawiony tlenu dusi si i umiera w ci gu kilku minut. Tlen jest gazem bezbarwnym,
bez smaku i zapachu, s abo rozpuszczalnym w wodzie.
Azot i inne sk adniki wdychanego powietrza nie s przyswajalne przez cz o-
wieka. Tyle samo azotu wci gamy do p uc, ile wydalamy przy wydechu. Ma on
jednak du e znaczenie dla niekt rych gatunk w ro lin, np. ubinu.
29
– 28 –
CHEMIA
Azot posiada podobne w a ciwo ci fizyczne do tlenu – jest gazem bezbarwnym

i s abo rozpuszcza si w wodzie. Ponadto nie ma smaku i zapachu. Istotne r nice
mi dzy tymi gazami dotycz w a ciwo ci chemicznych. Tlen bierze udzia w pro-
cesach spalania i oddychania, podczas gdy azot nie uczestniczy w adnym z tych
proces w. Ta bierno przyczyni a si do tego, e nadano mu okre lenie: „zepsute
powietrze”.
azot – ok. 78% azot – ok. 78%

tlen – ok. 21% tlen – ok. 17%
ditlenek w gla – ok. 0,03% ditlenek w gla – ok. 4%
inne gazy – ok. 1% inne gazy – ok. 1%
Rys. 1.5. Sk ad wdychanego i wydychanego powietrza z p uc cz owieka
Doświadczenie 1.9. Wpływ tlenu na proces spalania drewna

Sprzęt: kolba stożkowa, łuczywo, palnik.
Odczynniki: tlen.
Zapal łuczywo w płomieniu palnika i po chwili zgaś
(zdmuchnij płomień). Następnie wprowadź żarzą-
ce się łuczywo do naczynia wypełnionego tlenem
(fot.).
Do wiadczenie 1.9. wykaza o, e arz ce si uczywo zapala si w tlenie jasnym

p omieniem. Dlatego m wi si cz sto, e tlen podtrzymuje palenie. W rzeczywisto-
ci tlen jest niezb dny do spalania wszelkich paliw: w gla, drewna, gazu (m.in. tego
w kuchenkach), benzyny, oleju nap dowego i innych.
Ditlenek węgla i para wodna – zmienne składniki powietrza

Opr cz tlenu i azotu powietrze zawiera kilka innych sk adnik w, aczkolwiek
w niewielkich ilo ciach, mi dzy innymi ditlenek w gla i wod w postaci pary, kt ra
jest niewidoczna. Chmury widoczne na niebie sk adaj si z male kich kropelek
skroplonej pary wodnej, czyli wody w stanie ciek ym.
30
– 29 –
Rozdział 1.
Ditlenek w gla i para wodna nale do grupy tzw. JD]yZFLHSODUQLDQ\FK, kt -

rych ilo w powietrzu mo e si zmienia . Ditlenek w gla dostaje si do atmosfery
w wyniku spalania benzyny, ropy naftowej, w gla kamiennego. Znajduje si tak e
w wyziewach wulkanicznych. Warto zwr ci te uwag na to, e zawarto ditlenku
w gla w wydychanym powietrzu jest oko o 130 razy wi ksza ni w powietrzu wdy-
chanym do p uc (rys. 1.5.).
Doświadczenie 1.10. Wykrywanie ditlenku węgla w powietrzu

Sprzęt: dwie probówki, rurka szklana, pompka gumowa, statyw, łapy mocujące.
Odczynniki: woda wapienna, powietrze, ditlenek węgla wydychany z płuc.
1. Do dwóch probówek wlej po kilka cm3 wody wapiennej.
2. Przez rurkę szklaną, zwężoną na końcu, wprowadź do pierwszej z nich powietrze za pomocą
pompki gumowej (fot. a), a do drugiej wdmuchuj powietrze z płuc (fot. b).
3. Porównaj intensywność zmętnienia w obydwu probówkach. Zastanów się, o czym to
świadczy.
a) b)
Woda wapienna s u y do wykrywania ditlenku w gla (patrz: p. 1.5.). Powietrze

doprowadzone z pompki wywo a o lekkie zm tnienie wody wapiennej, co wiadczy
o obecno ci ditlenku w gla w powietrzu. Powietrze wydychane z p uc wywo a o
znaczne zm tnienie wody wapiennej, co wiadczy o zwi kszonej zawarto ci ditlen-
ku w gla. Organizm ludzki zu ywa cz tlenu zawartego w powietrzu i r wnocze -
nie wydala ditlenek w gla. Na tym polega istota oddychania.
Doświadczenie 1.11. Wykrywanie pary wodnej w powietrzu

Sprzęt: zlewka, lusterko, sucha szmatka.
Odczynniki: woda, kostki lodu.
1. Do suchej zlewki wlej wodę i wrzuć kilka kostek lodu. Obserwuj zewnętrzną powierzchnię
zlewki.
2. Wytrzyj suchą szmatką lusterko i chuchnij na nie.
cianki zlewki pokry y si cienk warstw wody. Lusterko „zaparowa o”, czyli
te pokry o si warstewk wody. Powietrze zawiera niewielk ilo wody w postaci
pary, kt ra skrapla si na powierzchni przedmiot w o ni szej temperaturze. Na tym
31
– 30 –
CHEMIA
polega zjawisko „zapocenia” okular w i szyb okiennych. W zimie dochodzi do za-

marzania wody pochodz cej z powietrza na szybach okiennych i samochodowych
(szron), a nawet na drogach (go oled ). Zawarto wody w powietrzu jest zmienna,
zale y od temperatury i pogody.
Tabela 1.8. Sk adniki powietrza

Składnik Właściwości fizyczne Właściwości chemiczne
Azot gaz, bezbarwny, słabo rozpuszczalny bezwonny, niepalny, nie wywołuje zmętnienia wody
w wodzie wapiennej
Tlen gaz, bezbarwny, słabo rozpuszczalny bezwonny, niepalny, podtrzymuje spalanie, nie wywołuje
w wodzie zmętnienia wody wapiennej
Argon gaz, bezbarwny, słabo rozpuszczalny bezwonny, niepalny, nie wywołuje zmętnienia wody
w wodzie wapiennej
Ditlenek gaz, bezbarwny, rozpuszczalny bezwonny, niepalny, wywołuje zmętnienie wody wapiennej
węgla w wodzie (rys. 5.10, str. 110)
Wodór gaz, bezbarwny, bardzo słabo bezwonny, palny, nie wywołuje zmętnienia wody wapiennej
rozpuszczalny w wodzie
Nowy termin:
x Powietrze – mieszanina gaz w tworz ca atmosfer ziemsk .

1. Odszukaj (w dost pnych Ci r d ach informacji), czy procentowa zawarto
tlenu w atmosferze ziemskiej by a niezmienna na przestrzeni epok geologicz-
nych i zawsze stanowi a oko o 21% obj to ciowych sk adu powietrza.
2. Wykonaj do wiadczenie w domu:
W do zamra alnika lod wki lusterko lub szklank . Wyjmij przedmiot po
up ywie oko o 10 minut i go obejrzyj. Powiedz, co zaobserwowa e (-a )
Napisz, jaki sk adnik powietrza wykry e (-a )
1.8. Gęstość substancji

*ĊVWRĞünale y do najwa niejszych w a ciwo ci fizycznych, kt re charaktery-
zuj substancje i ich mieszaniny, czyli materia y.
sto jest to stosunek masy cia a do jego obj to ci:
P
d
V
d oznacza g sto , P – mas , V – obj to . Czasem g sto oznacza si tak e
liter (czytamy: ro). sto informuje wi c o tym, ile wynosi masa jednostki
obj to ci danego materia u.
32
– 31 –
Rozdział 1.
g
ednostk g sto ci, np. cz sto zapisuje si nieco inaczej: zamiast zwyk ego
cm3
u amka piszemy g cm lub g · cm–3.
3
sto mo na wyra a w r nych jednostkach. Wszystkie zawieraj w licz-

niku jednostk masy (g lub kg), a w mianowniku jednostk obj to ci (cm3, dm3
lub m3), np.
kg
x mi dzynarodow jednostk g sto ci jest 3
m
g
x stosowana w praktyce jednostka g sto ci cia sta ych i cieczy to
cm3
g
x stosowana w praktyce jednostka g sto ci gaz w to .
dm3
Gęstość jako cecha materiału
sto jest cech danego materia u w danym stanie skupienia. Mo na j zna-
le w tablicach. Korzystaj c z tablic, nale y zwraca uwag na jednostki i tempera-
tur (a w przypadku gaz w r wnie na ci nienie).
Z regu y g sto maleje ze wzrostem temperatury, poniewa zwi kszanie tem-
peratury cia a powoduje jego rozszerzanie (wzrasta jego obj to ). ednym z nie-
licznych, ale wa nych wyj tk w jest woda w zakresie temperatury od 0 C do 4 C.
Woda podczas ogrzewania w zakresie temperatur od 0 C do 4 C kurczy si , osi ga-
j c najwi ksz g sto . Ogrzewanie powy ej 4 C powoduje, e jej g sto zaczyna
systematycznie male . Zmiany g sto ci nie s du e i do praktycznych cel w mo na
g
przyj , e woda ma g sto 1 .
cm3
Po wodzie p ywaj te cia a, kt re s zbudowane z materia w o g sto ci mniej-
szej od g sto ci wody. e eli g sto materia u jest wi ksza od g sto ci wody, to
cia o tonie (rys. 1.6.).
a) b) c)
Rys. 1.6. Materia y o r nej g sto ci zanurzone w cieczy: a) g sto materia u jest wi ksza
od g sto ci cieczy – cia o tonie, b) g sto ci obu sk adnik w mieszaniny s jednakowe lub
bardzo zbli one – cia o p ywa na dowolnej g boko ci, c) g sto materia u jest mniejsza od
g sto ci cieczy – cia o unosi si na jej powierzchni
Znajomo g sto ci pozwala na ustalenie kolejno ci warstw dw ch niemieszaj -

cych si cieczy. Doln warstw stanowi ciecz o wi kszej g sto ci.
Tabela 1.9. sto ci wybranych cieczy

Woda Alkohol etylowy Benzyna Mleko krowie Ocet Olej słonecznikowy
g
Gęstość 1 0,79 0,72 1,03 1,01 0,92
cm3
33
– 32 –
CHEMIA
sto cieczy mo na wyznaczy za pomoc areometru

(rys. 1.7.), czyli zatopionej rurki zaopatrzonej w podzia k , po- 0,80 cm3
szerzonej u do u i obci onej rutem. Areometr nale y zanurzy 1
2
20° C
w cieczy i odczyta g sto na skali w miejscu wskazanym przez 3

4
500
powierzchni cieczy.
5
6
7 400
8
9
0,90 300
Rys. 1.7. Areometr zanurzony w cieczy

200
o g sto ci oko o 0,835 g cm3
100
Fot. 1.6. a) Olej jest ciecz o g sto ci a) b)

mniejszej od g sto ci wody – unosi si
na jej powierzchni b) rt jest metalem
o g sto ci 13,5 razy wi kszej od g sto ci
wody – tonie natychmiast po wprowa-
dzeniu do naczynia z wod
Tabela 1.10. sto ci wybranych cia sta ych

Grafit Siarka Żelazo Złoto Rtęć Sól kuchenna Cukier spożywczy
g
Gęstość 2,27 2,07 7,87 19,3 13,53 2,17 1,59
cm3
sto gaz w w istotny spos b zale y od temperatury i ci nienia (ro nie wraz
ze wzrostem ci nienia). Dlatego g sto ci gaz w podane w tablicy 2. (na ko cu
ksi ki) dotycz ZDUXQNyZ QRUPDOQ\FK, czyli temperatury T 0 C i ci nienia
S 1013 hPa (hektopaskali).
g
sto powietrza w warunkach normalnych wynosi 1,29 . azy o wi kszej
dm3
g sto ci, np. ditlenek w gla, s ci sze od powietrza i maj tendencj do groma-
dzenia si w dolnych rejonach dost pnej przestrzeni. azy o g sto ci mniejszej ni
g sto powietrza, np. wod r, zachowuj si odwrotnie: gromadz si w g rnych
rejonach dost pnej przestrzeni.
Tabela 1.11. sto ci wybranych gaz w w warunkach normalnych

Azot Tlen Ditlenek węgla Wodór Powietrze
g
Gęstość 1,25 1,43 1,98 0,089 1,29
dm3
34
– 33 –
Rozdział 1.
3U]\NáDG
Oblicz, jaka jest g sto drewna, z kt rego wykonano przedmiot o masie 30 g
i obj to ci 50 cm3.
Dane: Szukane:
P 30 g d
V 50 cm3
Rozwi zanie:
P 30 g g
d 3 0,6
V 50 cm cm3
g
Odpowied : sto tego drewna wynosi 0,6 .
cm3
3U]\NáDG
g
Oblicz, jaka jest obj to , w m3, gazowego azotu o g sto ci 1,25 , kt rego
dm3
masa wynosi 4 kg.
Dane: Szukane:
P 4 kg 4000 g V
g
d 1,25
dm3
Rozwi zanie:
P P 4000 g
d V 3200 dm3 3,2 m3
V d 1,25 g
dm3
Odpowied : Obj to azotu wynosi 3,2 m3.
3U]\NáDG
Oblicz mas cukru, zawartego w szklance o pojemno ci 250 cm3, kt rego
g
g sto wynosi 1,59 .
cm3
Dane: Szukane:
g P
d 1,59
cm3
V 250 cm3
Rozwi zanie:
P g
d P d ·V 1,59 · 250 cm3 397,5 g
V cm3
Odpowied : Masa cukru wynosi 397,5 g.
35
– 34 –
CHEMIA
Stan skupienia substancji a jej gęstość

Z niekt rymi zmianami stan w skupienia substancji wi si charakterystyczne
zmiany jej g sto ci.
Topnienie – zmiana stanu skupienia ze sta ego w ciek y, np. topnienie kostki
lodu. Topnienie (stapianie) zachodzi w sta ej temperaturze, charakterystycznej dla
danej substancji, zwanej temperatur topnienia. W wypadku wody topnienie wi e
si z nieznacznym wzrostem jej g sto ci.
.U]HSQLĊFLH – proces odwrotny do topnienia, czyli zmiana stanu skupienia
z ciek ego w sta y, np. zamarzanie ka u y wody. Krzepni cie (zestalanie) zachodzi
w tej samej temperaturze, w kt rej substancja si topi. Podczas tego procesu g sto
wody nieznacznie maleje.
Parowanie – zmiana stanu skupienia z ciek ego w gazowy, np. parowanie wody
deszczowej z rozgrzanego asfaltu. Parowanie zachodzi na powierzchni ka dej cieczy
w ka dej temperaturze. Im wy sza temperatura, tym szybsze parowanie. Szczeg l-
nym przypadkiem parowania jest wrzenie, czyli parowanie w ca ej obj to ci cieczy.
Wrzenie zachodzi w temperaturze charakterystycznej dla danej substancji, zwanej
temperatur wrzenia. Wi e si ze zmniejszeniem g sto ci substancji.
6NUDSODQLH– proces odwrotny do parowania, czyli zmiana stanu skupienia z ga-
zowego w ciek y, np. skraplanie pary gotuj cej si wody w kontakcie z zimnym
okapem kuchennym. Skraplanie mo e nast pi na skutek ch odzenia lub wzrostu
ci nienia. Wi e si ze zwi kszeniem g sto ci substancji.
6XEOLPDFMD– zmiana stanu skupienia ze sta ego bezpo rednio w gazowy (czyli
z pomini ciem stanu ciek ego), np. sublimacja lodu na mrozie. Sublimacja jest wi c
parowaniem cia a sta ego i zachodzi w ka dej temperaturze, w kt rej cia o sta e
pozostaje w bezpo rednim kontakcie z gazem. Wi e si ze zmniejszeniem g sto ci
substancji.
'HVXEOLPDFMD(lub zwyczajowo, ale b dnie: resublimacja) – proces odwrotny
do sublimacji, czyli zmiana stanu skupienia z gazowego bezpo rednio w sta y (z po-
mini ciem stanu ciek ego). Desublimacja mo e zachodzi po odpowiednim dla danej
substancji obni eniu temperatury. Wi e si ze zwi kszeniem g sto ci substancji.
Schemat widoczny poni ej przedstawia wszystkie procesy zwi zane ze zmiana-

mi stan w skupienia substancji. Zwr uwag na to, e ka dy z proces w jest od-
wracalny. Substancje mo na zatem dowolnie przekszta ca ze stanu sta ego o du ej
g sto ci w ciecz, a nast pnie w gaz o ma ej g sto ci, i na odwr t. Przemiany fazowe
dla ka dej substancji wymagaj jednak zastosowania odpowiednich warunk w tem-
peratury, kt ra cz sto jest osi galna tylko w odpowiednio przygotowanych do tego
laboratoriach.
sublimacja
topnienie parowanie
ciało stałe ciecz gaz
krzepnięcie skraplanie
desublimacja (resublimacja)
36
– 35 –
Rozdział 1.
TOPNIENIE KRZEPNIĘCIE
(stapianie) (zestalanie)
ciało stałe ciecz ciecz ciało stałe
PAROWANIE SKRAPLANIE
(kondensacja)
gaz gaz
ciecz ciecz ciecz
SUBLIMACJA DESUBLIMACJA
(resublimacja)
gaz
ciało stałe ciało stałe gaz ciało stałe

Rys 1.8. Zmiany stan w skupienia substancji
Nowe terminy:
P
x *ĊVWRĞü – wielko , gdzie P – masa,
fizyczna zdefiniowana wzorem: d
V
V – obj to . sto jest cech danego materia u w okre lonym stanie sku-
pienia i zale y od temperatury, a w wypadku gaz w – r wnie od ci nienia.
x :DUXQNLQRUPDOQH – warunki ci nienia i temperatury: T 0 C i S 1013 hPa.

1. Znajd w tablicach g sto glicerolu (gliceryna to inna nazwa glicerolu) i ben-
zyny. stal, jaka b dzie kolejno warstw po wlaniu tych cieczy do wsp lnego
naczynia przy za o eniu, e obie ciecze nie rozpuszczaj si w sobie.
2. Oblicz:
a) g sto srebra, kt rego pr bka o masie 315 g zajmuje obj to 30 cm3
g
b) mas z ota, kt rego pr bka o g sto ci 19,3 zajmuje obj to 20 cm3
cm3
g
c) obj to pr bki tlenu o g sto ci 1,43 , kt rej masa wynosi 57,2 g.
dm3
37
– 36 –
CHEMIA
PODSUMOWANIE
Chemia jest nauk zajmuj c si ZáDĞFLZRĞFLDPL VXEVWDQFMi i przemianami,
w kt rych te substancje uczestnicz . Otaczaj ca nas materia sk ada si z substancji
i ich mieszanin, kt re cznie nazywamy PDWHULDáDPL.
Podzia materia w, w tym podzia substancji, przedstawia poni szy schemat:
Materiały
Substancje Mieszaniny
Pierwiastki Związki Mieszaniny Mieszaniny

chemiczne chemiczne jednorodne niejednorodne
Ze schematu wynika, e VXEVWDQFMąFKHPLF]Qąjest ka dy SLHUZLDVWHNi ka dy

]ZLą]HNFKHPLF]Q\. Substancj charakteryzuj ZáDĞFLZRĞFLFHFK\, dzi ki kt rym
mo na j zidentyfikowa , czyli odr ni od innych substancji. Substancja posiada:
x ZáDĞFLZRĞFLIL]\F]QH
x ZáDĞFLZRĞFLFKHPLF]QH.
Do najwa niejszych ZáDĞFLZRĞFLIL]\F]Q\FKnale :

x stan skupienia (sta y, ciek y, gazowy)
x temperatura topnienia i temperatura wrzenia
x barwa, kowalno , krucho , g sto
x przewodnictwo cieplne i elektryczne.
=ZLą]NLFKHPLF]QHsk adaj si z SLHUZLDVWNyZi mog by na nie roz o one

w pewnych warunkach, podczas wykonywania odpowiednich reakcji chemicznych.
Pierwiastki stanowi natomiast ostateczn granic chemicznego rozk adu materii.
Nie tylko Ziemia, ale i ca y wszech wiat s zbudowane z tych samych pierwiast-
k w. Poszczeg lne pierwiastki wyst puj w przyrodzie w r nej postaci i w r nych
ilo ciach. Tylko niewielka ich liczba wyst puje w stanie wolnym, np. tlen i azot
w atmosferze, a w skorupie ziemskiej (zewn trznej warstwie Ziemi o grubo ci oko o
15 km) siarka, rt , platyna i z oto. Tlen stanowi niemal po ow masy skorupy ziem-
skiej, krzem jedn czwart , a pozosta e pierwiastki tylko niewielkie u amki.
Rozpowszechnienie pierwiastk w nie jest r wnomierne. W warstwie powierzch-

niowej Ziemi wyst puj rejony, tzw. ]áRĪD, o znacznie podwy szonej zawarto ci okre-
lonego pierwiastka.
38
– 37 –
Rozdział 1.
Istnieje wiele sposob w klasyfikacji pierwiastk w, a jednym z nich jest podzia

na PHWDOH i QLHPHWDOH:
x PHWDOHmaj charakterystyczny po ysk, s kowalne, ci gliwe, dobrze prze-
wodz ciep o i elektryczno , ich temperatury topnienia i wrzenia s na
og wysokie, a g sto jest zwykle du a
x QLHPHWDOH maj w a ciwo ci przeciwne do metali. Zdarzaj si jednak
wyj tki.
Podzia na metale i niemetale znajduje odzwierciedlenie w WDEOLF\0HQGHOHMHZD

(patrz: p. 2.2).
W przyrodzie rzadko spotyka si substancje czyste, bowiem najcz ciej mamy

do czynienia z ich mieszaninami. Wa nym przyk adem mieszaniny jest powietrze,
zawieraj ce ok. 80% azotu, ok. 20% tlenu i nieznaczne ilo ci kilku innych gaz w.
Mieszaniny substancji charakteryzuj si tym, e:
x mo na je otrzyma przez mechaniczne zmieszanie sk adnik w
x ich sk ad mo na zmienia przez dodanie sk adnika lub jego cz ciowe usu-
ni cie
x czasem mo na rozr ni sk adniki wzrokowo (mieszanina niejednorodna)
x mo na je rozdzieli na sk adniki metodami fizycznymi, np. przez wykorzy-
stanie r nic we w a ciwo ciach magnetycznych lub chromatograficznie
x ich sk adniki zachowuj swoje indywidualne w a ciwo ci.
Obliczenie masowej zawarto ci procentowej sk adnika A mieszaniny o ma-

sie P, je eli znana jest masa sk adnika PA:
PA
%A · 100%
P
g
*ĊVWRĞü[wyra ana najcz ciej w ] jest jedn z wielko ci fizycznych, kt re
cm3
charakteryzuj substancje i zmieniaj si wraz ze zmian stanu skupienia substancji:
P
d d – g sto , P – masa, V – obj to
V
Cia a sta e charakteryzuj si najwi ksz g sto ci , ciecze – z regu y mniejsz ,
a gazy – najmniejsz .
39
– 38 –
– 39 –
Spis treści
Rozdział 1. Substancje i ich właściwości
1.2. Substancje
1.7. Powietrze
Rozdział 2. Kod chemiczny
2.1. Ziarnista budowa materii
2.2. Atomy i cząsteczki
2.3. Wzory strukturalne
2.4. Wzory sumaryczne
Rozdział 3. Wewnętrzna budowa materii
3.1. Struktura atomu
3.2. Skład izotopowy pierwiastka
3.3. Masy atomów i cząsteczek
3.4. Prawo okresowości
3.5. Konfiguracja elektronowa pierwiastków
Rozdział 4. Wiązania chemiczne
4.1. Wiązanie chemiczne
4.2. Substancje jonowe
4.3. Substancje kowalencyjne
4.4. Właściwości substancji kowalencyjnych
4.5. Budowa atomu a właściwości chemiczne
Rozdział 5. Woda i roztwory wodne
5.1. Roztwór – mieszanina jednorodna
5.2. Mieszaniny niejednorodne
5.3. Metody rozdzielania mieszanin
5.4. Rozpuszczalność
5.5. Krystalizacja
5.6. Stężenie roztworu
– 40 –
5.7. Rozcieńczanie i zatężanie roztworu
5.8. Woda w przyrodzie i gospodarce człowieka
Rozdział 6. Przemiany chemiczne
6.1. Przemiana fizyczna a reakcja chemiczna
6.2. Reakcja łączenia
6.3. Reakcja rozkładu
6.4. Reakcja wymiany
6.5. Równania reakcji chemicznych
6.6. Dwa opisy przemian chemicznych
6.7. Prawo zachowania masy
6.8. Stosunki masowe w reakcjach chemicznych
6.9. Szybkość reakcji chemicznej. Katalizatory
– 41 –
Rozdział 1. Substancje i ich właściwości 5
Rozdział 1. Substancje i ich właściwości

Zadanie 1.
Zidentyfikuj sprz t i szk o laboratoryjne przedstawione na rysunkach i podaj ich
nazwy.
Zadanie 2.
Przyporz dkuj przedstawionym piktogramom odpowiednie informacje o tym,
co oznaczaj .
Piktogramy
1 2 3 4 5 6
A. B. C. D. E. F.
Informacje
gaz pod substancja substancja substancja substancja substancja

ci nieniem wybuchowa r ca atwopalna zagra aj ca bardzo
zdrowiu toksyczna
Piktogram 1 2 3 4 5 6
Informacja
– 42 –
6 Chemia. Zeszyt ćwiczeń do klasy 7
Zadanie 3.
Przedstawionym schematom czynno ci laboratoryjnych przyporz dkuj odpowiednie
informacje.
bagietka bagietka zlewka

Schematy czynno ci
mieszanie
parowniczka
lejek
siatka probówka kółko
sączek
trójnóg
palnik
palnik zlewka
1. 2. 3.
A. Ogrzewanie cieczy – wykonywane np. w prob wce lub w kolbie z wy-

o czynno ciach
korzystaniem palnika gazowego lub spirytusowego.

Informacje
B. S czenie – oddzielanie substancji ciek ej od sta ej, wykonywane np.

z wykorzystaniem s czka z bibu y umieszczonego na szklanym lejku.
C. Odparowywanie rozpuszczalnika – oddzielanie substancji ciek ej
od sta ej, wykonywane przez ogrzewanie mieszaniny tych substancji.
Schemat czynno ci 1 2 3
Informacja o czynno ciach
Zadanie 4.
krzy wk , kt rej rozwi zaniem b dzie pionowe has o „LABORATORI M”.
W tym celu wykorzystaj kratki z wpisanymi ju literami, a zb dne pola zamaluj
o wkiem. k adaj c obja nienia hase wykorzystaj swoj wiedz z zakresu lekcji
przyrody w szkole podstawowej.
Twoje obja nienia poziomych hase w krzy wce:
1. ...............................................................................................................................
3. ...............................................................................................................................
4. ...............................................................................................................................
5. ...............................................................................................................................
– 43 –
6. ...............................................................................................................................
7. ...............................................................................................................................
8. ...............................................................................................................................
9. ...............................................................................................................................
10. ...............................................................................................................................
11. ...............................................................................................................................
12. ...............................................................................................................................
1. L
2. A
3. B
4. O
5. R
6. A
7. T
8. O
9. R
10. I
11. U
12. M
1.2. Substancje
Zadanie 1.
Ka de przedstawione ni ej cia o (przedmiot) zawiera jedn z nast puj cych sub-
stancji:
ZĊJLHO ZRGĊ ĪHOD]R, PLHGĨ FKORUHN VRGX ]áRWR PCW.
zupe nij tabel , wpisuj c brakuj ce nazwy cia i substancji.
– 44 –
Cia o Nazwa cia a Substancja
ruba
rury kanalizacyjne
kryszta y z Kopalni Soli

w Wieliczce
wk ad do o wka
l d
przew d elektryczny
Zadanie 2.
Wi kszo spo r d nast puj cych w a ciwo ci substancji mo na bada zmys ami:
]DSDFK WHPSHUDWXUD WRSQLHQLD SRá\VNĞOLVNRĞüSU]HZRGQLFWZR FLHSOQH GĨZLĊF]H-
QLH SR XGHU]HQLX FKURSRZDWRĞü JĊVWRĞü SU]HĨURF]\VWRĞü SU]HZRGQLFWZR HOHNWU\F]-
QH VPDN VWDQ VNXSLHQLD NRZDOQRĞü EDUZD RGG]LDá\ZDQLH ] PDJQHVHP OHSNRĞü
JáDGNRĞü
zupe nij tabel .
Narz d zmys u Nazwa zmys u Badane w a ciwo ci
– 45 –
Zadanie 3.
zupe nij tekst, wpisuj c wyrazy wybrane z podanej puli:
RGUyĪQLHQLHVXEVWDQFMHFHFK\SRUyZQDQLH.
W a ciwo ci substancji s to ......................... pozwalaj ce na jej rozpoznanie
i .................................... od innych substancji.
Zadanie 4.
zupe nij tabel . W razie potrzeby skorzystaj z odpowiednich tablic.
W a ciwo ci ditlenek
tlen woda wod r siarka rt
w gla
stan skupienia
temperatura
topnienia
temperatura
wrzenia
barwa
zapach bez
zapachu
rozpuszczalno nie nie
nie bardzo umiarko-
w wodzie (okre lo- s aba rozpusz- rozpusz-
dotyczy s aba wana
na orientacyjnie) cza si cza si
– 46 –
Zadanie 5.
Podkre l zestaw w a ciwo ci dotycz cych wodoru:
x JD] GREU]H UR]SXV]F]DOQ\ w ZRG]LH EH]EDUZQ\
x JD]SDOQ\ EH]EDUZQ\ QLH SRZRGXMH ]PĊWQLHQLD ZRG\ ZDSLHQQHM
x JD] QLH SDOL VLĊ EH]ZRQQ\
Zadanie 6.
W poni szej tabeli pierwsza kolumna zawiera zestaw w a ciwo ci, a druga nazwy
substancji. Przyporz dkuj dan w a ciwo odpowiedniej substancji, przy czym za-
r wno nazw w a ciwo ci, jak i nazw substancji mo na wykorzysta tylko jeden raz.
W a ciwo Nazwa substancji

1. pali si A. rt
2. cia o sta e B. ditlenek w gla
3. substancja przyci gana przez magnes C. siarka
4. ciecz D. wod r
5. nie pali si E. elazo
Substancja A. B. C. D. E.
W a ciwo
Zadanie 7.
zupe nij sprawozdanie z do wiadczenia.
Tytu
Badanie w a ciwo ci substancji sta ych
do wiadczenia
Rysunek a) b) c) d) żelazo miedź
gorąca parafina
woda
badana
próbka
– 47 –
Obserwacje
........................................................................................................
........................................................................................................
........................................................................................................
........................................................................................................
........................................................................................................
Wnioski
........................................................................................................
........................................................................................................
........................................................................................................
........................................................................................................
Zadanie 8.
Tytu
Badanie w a ciwo ci substancji ciek ych
do wiadczenia
Rysunek a) b)
gliceryna olej
woda woda
Obserwacje
........................................................................................................
........................................................................................................
........................................................................................................
........................................................................................................
Wnioski
........................................................................................................
........................................................................................................
........................................................................................................
– 48 –
Zadanie 9.
Tytu
Badanie w a ciwo ci substancji gazowych
do wiadczenia
Rysunek a) b)
Obserwacje
........................................................................................................
........................................................................................................
........................................................................................................
........................................................................................................
Wnioski
........................................................................................................
........................................................................................................
........................................................................................................
Zadanie 1.
zupe nij tekst.
Pierwiastki chemiczne to substancje .................................., w r d kt rych wy-
odr bni mo na .............................. i .........................................
Zwi zki chemiczne to substancje ......................................., kt re mo na roz o y
na .................................. chemiczne podczas ..................................... chemicznej.
– 49 –
Zadanie 2.
W r d wymienionych pierwiastk w i zwi zk w chemicznych wska substancje
proste i substancje z o one, a nast pnie wpisz ich numer w odpowiedniej kolumnie
tabeli.
1.ĪHOD]R, 2.GLWOHQHNZĊJOD, 3.ZRGD, 4. WOHQ, 5. JOLFHU\QD, 6. VLDUND, 7. ZĊJLHO, 8. wo-
GyU, 9. VyONXFKHQQD, 10. FXNLHUVWRáRZ\
Substancje proste Substancje z o one
Zadanie 3.
W r d wymienionych pierwiastk w chemicznych wska : metale i niemetale, a na-
st pnie wpisz ich numer w odpowiedniej kolumnie tabeli.
1. NU]HP, 2. ĪHOD]R, 3. WOHQ, 4. VLDUND, 5. ZĊJLHO, 6. D]RW, 7. PDJQH], 8. ZRGyU, 9. RáyZ,
10. PLHGĨ
Metale Niemetale
Zadanie 4.
W r d poni szych cech pierwiastk w chemicznych wska te cechy, kt re mo na
przypisa metalom i niemetalom, a nast pnie wpisz ich numer w odpowiednim
miejscu.
1. GREU]HSU]HZRG]ąSUąG, 2. ĨOHSU]HZRG]ąSUąG, 3. GREU]HSU]HZRG]ąFLHSáR, 4. ĨOH
SU]HZRG]ą FLHSáR, 5. QDMF]ĊĞFLHM Vą NRZDOQH, 6. Vą SRá\VNOLZH, 7. QLHNWyUH ] QLFK
WRJD]\, 8. QDMF]ĊĞFLHMPDMąQLVNLHOXEEDUG]RQLVNLHWHPSHUDWXU\WRSQLHQLD, 9. QDM-
F]ĊĞFLHMPDMąZ\VRNLHOXEEDUG]RZ\VRNLHWHPSHUDWXU\ZU]HQLD, 10. PRĪQDMHVWDSLDü
]HVREą
Metale Niemetale
– 50 –
Zadanie 5.
Tytu Rozk ad wody podczas przep ywu pr du elektrycznego przez roz-

do wiadczenia tw r siarczanu( I) sodu
Rysunek
Obserwacje
........................................................................................................
........................................................................................................
........................................................................................................
........................................................................................................
Wnioski
........................................................................................................
........................................................................................................
........................................................................................................
Zadanie 1.
Ka d z wymienionych substancji zalicz do jednej z podanych ni ej grup.
ĪHOD]RWOHQHN ZDSQLD SRWDV NU]HP PDJQH] VLDUF]HN PDJQH]X XUDQ ZRGyU UDG
ZRGD QLNLHO IRVIRU FKORUHN VRGX DUJRQ FKURP
Metale: ........................................................................................................................
Niemetale: ...................................................................................................................
Zwi zki chemiczne: ....................................................................................................
– 51 –
Zadanie 2.
Okre l stan skupienia w normalnych warunkach wymienionych substancji i mie-
szanin.
UWĊü D]RW EURP FKORU VyG VLDUND ZRGyU JOLQ ELDáNR MDMD NXU]HJR VLDUF]HN ZDSQLD
GLWOHQHN ZĊJOD EHQ]\QD
Cia a sta e: ...................................................................................................................
Ciecze: .........................................................................................................................
azy: ...........................................................................................................................
Zadanie 3.
Skorzystaj z tablic chemicznych i podaj nazw pierwiastka, kt ry ma:
x najni sz temperatur topnienia: .....................
x najwy sz temperatur topnienia: .....................
x najni sz temperatur wrzenia: .....................
x najwy sz temperatur wrzenia: .....................
Zadanie 4.
W tabeli podano w a ciwo ci pi ciu pierwiastk w: ZĊJOD (w SRVWDFL JUDILWX DUJR-
QX UWĊFL PDJQH]X ]áRWD i ZRGRUX. stal, kt ra kolumna odpowiada danemu pier-
wiastkowi i wpisz jego nazw .
Nazwa
pierwiastka
Rodzaj metal niemetal metal niemetal metal niemetal
pierwiastka ci ki lekki ci ki
Palno nie palny nie palny palny palny nie palny palny
Wyst powanie tak tak nie tak tak nie
w stanie wolnym
Stan skupienia sta y gazowy sta y sta y ciek y gazowy
Prze roczysto nie tak nie nie nie tak
– 52 –
Zadanie 1.
zupe nij tekst.
Mieszanin substancji mo na rozdzieli na sk adniki metodami ..........................
czyli takimi, w kt rych wykorzystuje si r nice w a ciwo ci ................................
sk adnik w. Do znanych mi metod rozdzielania substancji nale : ............................
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
Zadanie 2.
Zaproponuj i kr tko opisz metod rozdzielenia mieszaniny opi k w elaznych i soli
kuchennej.
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
Zadanie 3.
Zaproponuj i kr tko opisz metod rozdzielenia mieszaniny wody i cukru.
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
......................................................................................................................................
– 53 –
Zadanie 4.
Podkre l lini ci g te spo r d wymienionych ni ej materia w, kt re s substancja-
mi, a lini przerywan te, kt re s mieszaninami:
PLHGĨ PRVLąG] ZRGD PLQHUDOQD FKORUHN VRGX SLZR FXNLHU POHNR VLDUND JOHED
GLWOHQHN ZĊJOD EUą]
Zadanie 5.
Tytu
Rozdzielanie wody sodowej na sk adniki
do wiadczenia
Rysunek
Obserwacje
........................................................................................................
........................................................................................................
........................................................................................................
........................................................................................................
Wnioski
........................................................................................................
........................................................................................................
........................................................................................................
– 54 –
Zadanie 6.
Tytu
Badanie mieszaniny siarki i elaza
do wiadczenia
Rysunek
a) b) c)
Obserwacje
........................................................................................................
........................................................................................................
........................................................................................................
........................................................................................................
Wnioski
........................................................................................................
........................................................................................................
........................................................................................................
Zadanie 7.
Tytu
Rozdzielanie sk adnik w kolorowych atrament w
do wiadczenia
Rysunek
– 55 –
Obserwacje
........................................................................................................
........................................................................................................
........................................................................................................
........................................................................................................
Wnioski
........................................................................................................
........................................................................................................
........................................................................................................
Zadanie 1.
zupe nij schemat podzia u materia w.
0DWHULDá\
(rodzaje materii)
substancje
jednorodne
Zadanie 2.
zupe nij tabel ilustruj c w a ciwo ci mosi dzu (stopu miedzi z cynkiem) oraz
czystych metali. Temperatura topnienia stopu zale y od zawarto ci procentowej
sk adnik w. Zawarto procentowa miedzi waha si , w zale no ci od przeznaczenia
mosi dzu, od 40% do 80%.
Materia Barwa Temperatura topnienia, w C

mied
cynk
mosi dz 900–1000
– 56 –
Zadanie 3.
Sk ad procentowy mieszanin mo na przedstawi graficznie r nymi sposobami.
Oto dwa z nich:
żelazo
nikiel miedź
kobalt cyna
Kowar Brąz
stal sk ad procentowy obu stop w:
Sk adniki kowaru [%] Sk adniki br zu [%]

elazo mied
nikiel cyna
kobalt
Zadanie 4.
Oblicz zawarto procentow elaza w mieszaninie otrzymanej po zmieszaniu 8 g
elaza z 12 g siarki.
Dane: Szukane:
Rozwi zanie:
Odpowied : Mieszanina zawiera .................. elaza.
– 57 –
Zadanie 5.
Oblicz, ile gram w niklu i ile gram w miedzi potrzeba do otrzymania 400 g stopu
Monela, zawieraj cego 70% niklu i 30% miedzi.
Dane: Szukane:
Rozwi zanie:
Odpowied : Do otrzymania 400 g stopu Monela potrzeba ................... niklu
i .................... miedzi.
1.7. Powietrze
Zadanie 1.
Przedstaw graficznie zawarto procentow azotu, tlenu i argonu w powietrzu. Ka -
dy sk adnik zaznacz innym kolorem (patrz: p. 1.6, str. 20, zad. 3.).
azot ..................%
tlen ..................%
argon ..................%
– 58 –
Zadanie 2.
zupe nij tabel dotycz c nast puj cych gaz w: ZRGRUX WOHQX D]RWX SRZLHWU]D
i GLWOHQNX ZĊJOD
az
W a ciwo ci
Efekt po wprowadzeniu zapala si
arz cego si uczywa bez zmian jasnym ga nie ga nie ga nie
p omieniem
Efekt po wprowadzeniu lekko
brak brak m tnieje brak
do wody wapiennej m tnieje
Efekt po pr bie zapalenia brak brak pali si brak brak
Barwa
Zapach
Temperatura skraplania
Zadanie 3.
Tytu
Badanie sk adu powietrza
do wiadczenia
Rysunek a) b) c)
Obserwacje
........................................................................................................
........................................................................................................
........................................................................................................
........................................................................................................
– 59 –
Wnioski
........................................................................................................
........................................................................................................
........................................................................................................
Zadanie 4.
Tytu
Wp yw tlenu na proces spalania drewna
do wiadczenia
Rysunek a) b)
Obserwacje
........................................................................................................
........................................................................................................
........................................................................................................
........................................................................................................
Wnioski
........................................................................................................
........................................................................................................
........................................................................................................
– 60 –
Zadanie 5.
Tytu
Wykrywanie ditlenku w gla w powietrzu
do wiadczenia
Rysunek powietrze
woda
wapienna
Obserwacje
........................................................................................................
........................................................................................................
........................................................................................................
........................................................................................................
Wnioski
........................................................................................................
........................................................................................................
........................................................................................................
Zadanie 6.
Tytu
Wykrywanie pary wodnej w powietrzu
do wiadczenia
Rysunek
– 61 –
Obserwacje
........................................................................................................
........................................................................................................
........................................................................................................
........................................................................................................
Wnioski
........................................................................................................
........................................................................................................
........................................................................................................
Zadanie 1.
Na poni szych rysunkach przedstawiono dwa sposoby zbierania gazu w prob wce.
Wpisz pod odpowiednim rysunkiem nazwy tych gaz w, kt re mo na zbiera w dany
spos b: ZRGyU GLWOHQHN ZĊJOD PHWDQ WOHQ sto ci gaz w odczytane z tablic s
nast puj ce: wod r – 0,089 g dm3, ditlenek w gla – 1,98 g dm3, metan – 0,72 g dm3,
tlen – 1,43 g dm3, powietrze – 1,29 g dm3.
.............................. d .................... .............................. d .................
.............................. d .................... .............................. d .................
Zadanie 2.
Oblicz, jaka powinna by minimalna pojemno ba ki do transportu 15 kg mleka
o g sto ci 1,03 g cm3.
– 62 –
Dane: Szukane:
Rozwi zanie:
Odpowied : Ba ka powinna mie pojemno nie mniejsz ni ...............................
Zadanie 3.
Na szalkach wagi umieszczono jednakowe pojemniki wype nione tlenem (A)
i ditlenkiem w gla (B) pod tym samym ci nieniem. Zakre l prostok t pod prawid o-
wo narysowan wag . sto ci obu gaz w s nast puj ce: tlen – 1,43 g dm3, ditle-
nek w gla – 1,98 g dm3.
dA .................... dB ....................
Zadanie 4.
Trzy jednakowe prostopad o ciany wykonane zosta y z DOXPLQLXP JOLQX, ĪHOD]D
i PLHG]L. Prostopad o ciany zwa ono, a ich masy zanotowano nad odpowiednim
rysunkiem. Napisz na ka dym rysunku prostopad o cianu nazw metalu, z kt rego
zosta wykonany. sto ci tych metali s nast puj ce: glinu – 2,70 g cm3, elaza –
7,87 g cm3, miedzi – 8,95 g cm3.
m 44,75 g m 13,5 g m 39,35 g
– 63 –
Zadanie 5.
Do trzech cylindr w wlano po 100 g nast puj cych cieczy: ZRG\ EHQ]\Q\ i ROHMX
VáRQHF]QLNRZHJR. Napisz pod ka dym cylindrem nazw zawartej w nim cieczy, je-
eli wiesz, e ich g sto ci s nast puj ce: woda – 1 g cm3, benzyna – 0,72 g cm3,
olej – 0,92 g cm3.
Zadanie 6.
Do trzech balonik w wprowadzono po 10 g: WOHQX PHWDQX i GLWOHQNX ZĊJODNapisz
pod ka dym balonikiem nazw zawartego w nim gazu, je eli wiesz, e g sto ci
gaz w s nast puj ce: tlen – 1,43 g dm3, metan – 0,72 g dm3, ditlenek w gla –
1,98 g dm3.
Zadanie 7.
Na rysunku przedstawiono cylinder miarowy, do kt rego wlano 250 cm3 cieczy i za-
nurzono w niej areometr.
Czy g sto tej cieczy jest mniejsza od g sto ci cm3

20°C
wody Wpisz: WDN lub QLH.

Czy po ogrzaniu cieczy areometr zanurzy si
g biej Wpisz: WDN lub QLH.
Oblicz mas (w gramach) cieczy w cylindrze:
.......................................................................... m ..............
– 64 –
Zadanie 8.
Do czterech jednakowych prob wek wlano kolejno:
x do pierwszej 1 cm3 benzyny i 2 cm3 wody,
x do drugiej 1 cm3 wody i 2 cm3 alkoholu (spirytusu),
x do trzeciej 1 cm3 wody i 2 cm3 oleju s onecznikowego,
x do czwartej 1 cm3 benzyny i 1 cm3 oleju s onecznikowego.
Zawarto prob wek wymieszano i pozostawiono na kilkana cie minut, a nast pnie
zamieniono miejscami. Zapisz pod ka d prob wk nazwy substancji, kt re do niej
wlano.
............................... ............................... ............................... ...............................
............................... ............................... ............................... ...............................
Zadanie 9.
zupe nij poni szy schemat zmian stan w skupienia, wpisuj c na paskach brakuj -
ce s owa z puli s w poni ej:
FLHF]FLDáRVWDáHSDURZDQLHVXEOLPDFMDNU]HSQLĊFLHUHVXEOLPDFMDGHVXEOLPDFMD.
gaz
skr
ap
lan
ie
topnienie
– 65 –
– 66 –
Spis treœci
S³owo wstêpne do uczniów ..................................................................................... 5
1. Substancje chemiczne
1.1. W³aœciwoœci substancji chemicznych .................................................... 7
1.2. Mieszaniny substancji chemicznych .................................................... 11
1.3. Powietrze ............................................................................................. 13
1.4. Reakcje substancji chemicznych .......................................................... 18
2. Symbole, wzory i równania chemiczne
2.1. Symbole i wzory sumaryczne. Masy atomów i cz¹steczek ................. 23
2.2. Wzory strukturalne i sk³ad cz¹steczek ................................................. 26
2.3. Równania chemiczne ........................................................................... 32
3. Woda i roztwory wodne
3.1. Woda w przyrodzie .............................................................................. 39
3.2. Rodzaje roztworów .............................................................................. 41
3.3. Rozpuszczalnoœæ .................................................................................. 43
3.4. Stê¿enie procentowe roztworu ............................................................. 49
4. Budowa substancji chemicznych
4.1. Budowa atomów. Izotopy ..................................................................... 58
4.2. Uk³ad okresowy pierwiastków chemicznych ....................................... 62
4.3. Rodzaje wi¹zañ chemicznych .............................................................. 65
4.4. Jony w roztworach wodnych ............................................................... 68
5. Rodzaje zwi¹zków nieorganicznych
5.1. Tlenki ................................................................................................... 71
5.2. Wodorotlenki ....................................................................................... 73
5.3. Kwasy .................................................................................................. 77
5.4. Sole ...................................................................................................... 83
6. Pierwiastki chemiczne i ich zwi¹zki
6.1. Metale .................................................................................................. 93
6.2. Niemetale ........................................................................................... 100
7. Zwi¹zki organiczne
7.1. Wêglowodory ..................................................................................... 108
7.2. Pochodne wêglowodorów .................................................................. 117
7.3. Zwi¹zki o znaczeniu biologicznym ................................................... 128
ród³a informacji chemicznych
1. Gêstoœci wybranych substancji sta³ych, ciek³ych i gazowych ...................... 137
2. Masy atomowe wybranych pierwiastków w kolejnoœci alfabetycznej
nazw polskich ................................................................................................ 138
– 67 –
3. Wykresy zale¿noœci rozpuszczalnoœci wybranych soli w wodzie
od temperatury .............................................................................................. 139
4. Uk³ad okresowy pierwiastków ....................................................................... 140
5. Wartoœci elektroujemnoœci pierwiastków wg L. Paulinga ............................ 141
6. Skala pH ........................................................................................................ 142
7. Rozpuszczanie siê soli i wodorotlenków w wodzie ...................................... 143
8. Szereg napiêciowy metali ............................................................................. 144
Odpowiedzi ..................................................................................................... 145
– 68 –
Drodzy Uczniowie,
przekazujemy Wam zbiór zadañ chemicznych, których rozwi¹zywanie

sprawi, ¿e utrwalicie swoje wiadomoœci z chemii i rozwiniecie umie-
jêtnoœci ich wykorzystania. Dziêki temu bêdziecie mogli uzyskiwaæ
coraz lepsze oceny szkolne i osi¹gn¹æ sukces na egzaminie ósmokla-
sisty z przedmiotu chemia.
Rozwi¹zuj¹c te zadania bêdziecie:
– odpowiadaæ na proste i problemowe pytania, pos³uguj¹c siê jêzykiem
chemicznym: symbolami, wzorami i równaniami reakcji,
– poszukiwaæ danych, potrzebnych do rozwi¹zania zadañ, które s¹ za-
warte w ró¿nych Ÿród³ach informacji chemicznych,
– obliczaæ iloœci substancji bior¹cych udzia³ w reakcjach chemicznych,
korzystaj¹c z przyk³adowych rozwi¹zañ zamieszczonych w zbiorze,
– eksperymentowaæ w warunkach domowych z wykorzystaniem do-
stêpnych materia³ów i substancji chemicznych.
¯yczymy Wam powodzenia w nauce

Autorzy
– 69 –
1. SUBSTANCJE CHEMICZNE
1.1. W³aœciwoœci substancji chemicznych
ODPOWIADASZ:
1.1.1. Wymienione ni¿ej, wystêpuj¹ce w przyrodzie substancje podziel na sub-
stancje proste i z³o¿one: 1) azot, 2) kwarc, 3) z³oto, 4) siarka, 5) woda, 6) gips,
7) chlorek sodu, 8) dwutlenek wêgla.
Uzasadnij dokonany podzia³.
1.1.2. Znajduj¹ce siê w pracowni chemicznej substancje, podziel na substancje
proste i z³o¿one: 1) fosfor, 2) chlorowodór, 3) dwutlenek siarki, 4) ¿elazo, 5) siarczek
miedzi, 6) tlenek magnezu.
Uzasadnij dokonany podzia³.
1.1.3. Z jakich pierwiastków sk³ada siê kreda, skoro w wyniku jej ogrzewania
powstaje tlenek wapnia oraz dwutlenek wêgla?
1.1.4. Wymienione substancje podziel na pierwiastki i zwi¹zki chemiczne: 1) tle-
nek miedzi, 2) miedŸ, 3) tlen, 4) siarczek cynku, 5) siarka, 6) cynk, 7) chlorek z³ota,
8) chlor, 9) z³oto.
1.1.5. Cukier, podczas ogrzewania pocz¹tkowo zamienia siê w br¹zow¹, przy-
jemnie pachn¹c¹ ciecz, a potem siê zwêgla. Z naczynia, w którym jest ogrzewany,
wydostaje siê para wodna.
Jak¹ substancj¹ chemiczn¹ jest cukier – prost¹ czy z³o¿on¹?
1.1.6. Wymieñ znane Ci w³aœciwoœci fizyczne nastêpuj¹cych substancji:
a) kredy, b) gliceryny, c) soli kuchennej.
1.1.7. Jaka w³aœciwoœæ pozwala rozró¿niæ nastêpuj¹ce substancje:
a) z³oto i cynk, b) wodê i glicerynê, c) aceton i alkohol?
1.1.8. Jak¹ wspóln¹ w³aœciwoœæ fizyczn¹ maj¹:
a) brom i rtêæ, b) miedŸ i z³oto, c) aceton i alkohol?
1.1.9. Które z wymienionych stwierdzeñ nie odnosz¹ siê do z³ota: l) jest dobrym
przewodnikiem elektrycznoœci, 2) pêka po uderzeniu, 3) daje siê walcowaæ, 4) roz-
puszcza siê w wodzie.
1.1.10. Które z wymienionych stwierdzeñ odnosz¹ siê do siarki: l) jest dobrym
przewodnikiem ciep³a, 2) jest krucha, 3) jest kowalna, 4) jest ¿ó³ta, 5) mo¿na j¹
spawaæ.
– 70 –
1.1.11. Z podanego zestawu cech wybierz tylko w³aœciwoœci fizyczne: l) smak,
2) zapach, 3) palnoœæ, 4) temperatura wrzenia, 5) barwa, 6) przezroczystoœæ, 7) roz-
ci¹gliwoœæ.
1.1.12. Podany zbiór pierwiastków podziel na metale i niemetale: 1) miedŸ, 2) mag-
nez, 3) brom, 4) siarka, 5) srebro, 6) wodór, 7) ¿elazo.
Uzasadnij dokonany podzia³ odpowiednimi w³aœciwoœciami.
1.1.13. Ustal nazwy pierwiastków, których dotycz¹ nastêpuj¹ce opisy:
a) substancja sta³a, srebrzystobia³a, stosowana do wyrobu garnków i folii przezna-
czonej na opakowania produktów spo¿ywczych,
b) substancja sta³a, srebrzysta, stosowana do wyrobu drobnych monet, narzêdzi chi-
rurgicznych i przedmiotów codziennego u¿ytku,
c) substancja sta³a, barwy jaskrawo¿ó³tej, stosowana do wyrobu bi¿uterii.
1.1.14. Wymieñ zastosowania:
a) grafitu, wynikaj¹ce z jego miêkkoœci,
b) diamentu, wynikaj¹ce z jego twardoœci.
1.1.15. Podaj przyk³ady pierwiastków, których w³aœciwoœci nie potwierdzaj¹ na-
stêpuj¹cych uogólnieñ:
a) tylko metale przewodz¹ pr¹d elektryczny,
b) wszystkie metale maj¹ gêstoœæ wiêksz¹ od 1g/cm3,
c) tylko metale maj¹ srebrzysty po³ysk,
d) wszystkie metale maj¹ sta³y stan skupienia.
1.1.16. Z podanego zbioru: sód, o³ów, ¿elazo, magnez, wapñ, rtêæ, rad wybierz metale:
a) zagra¿aj¹ce zdrowiu cz³owieka,
b) konieczne dla zdrowia cz³owieka.
Czym grozi obecnoœæ szkodliwych metali w organizmie cz³owieka?
W jakiej postaci mo¿na dostarczaæ metale potrzebne organizmowi cz³owieka?
1.1.17. Okreœl w³aœciwoœæ, która umo¿liwia:
a) wykorzystanie helu do nape³niania balonów,
b) zastosowanie miedzi do wyrobu przewodów elektrycznych,
c) zastosowanie siarki do wyrobu zapa³ek.
1.1.18. Podaj nazwy substancji, o których mowa w nastêpuj¹cym opisie:
Dwie substancje s¹ pierwiastkami sta³ymi, o srebrzystym po³ysku. Ich nazwy ró¿ni¹
siê tylko o jedn¹ literê. Obie s¹ u¿ywane do zabezpieczania wyrobów stalowych
przed rdzewieniem. Obie wchodz¹ w sk³ad znanych stopów: jedna w sk³ad br¹zu,
a druga – mosi¹dzu.
1.1.19. Ustal, jakich materia³ów dotyczy nastêpuj¹cy opis.
Ich nazwy ró¿ni¹ siê tylko o jedn¹ literê. Jeden z nich jest pierwiastkiem, a drugi –
metalowym stopem. Pierwszy z nich mo¿e byæ stosowany do wyrobu ogni sztucz-
nych, drugi zaœ mo¿na wykorzystaæ do rozdzielenia mieszaniny ¿elaza z siark¹.
– 71 –
1.1.20. Ustal, jakich materia³ów dotyczy nastêpuj¹cy opis.
Nazwy ich s¹ zupe³nie ró¿ne, ale bardzo czêsto, choæ nies³usznie, s¹ zamiennie u¿y-
wane. Wynika to st¹d, ¿e oba maj¹ zbli¿ony sk³ad. Jeden z nich jest czystym pier-
wiastkiem, drugi zaœ jest stopem tego pierwiastka z dodatkiem innych sk³adników.
Stop ma olbrzymie znaczenie techniczne, a niedobór pierwiastka w organizmie
cz³owieka powoduje niedokrwistoœæ.
OBLICZASZ:
PRZYK£AD 1.1
Oblicz gêstoœæ benzyny, wiedz¹c, ¿e 20 litrów (dm 3) ma masê 13,6 kg. Wynik podaj
w: 1) kg/dm3, 2) kg/m3, 3) g/cm3
Dane: Szukane:
V = 20 dm3 d, w kg/dm3
m = 13,6 kg d, w kg/m3
d, w g/cm3
Rozwi¹zanie
m 13,6 kg kg
1) d = = = 0,68
V 20 dm 3 dm 3
kg kg kg
2) d = 0,68 = 0,68 = 680 3
dm 3 0,001m 3 m
kg 1000 g g
3) d = 0,68 = 0,68 = 0,68
dm 3 1000 m 3 cm 3
OdpowiedŸ: Gêstoœæ benzyny wynosi 0,68 kg/dm 3, czyli 680 kg/m 3, czyli 0,68 g/cm 3.
1.1.21. Na podstawie informacji, ¿e szyba o rozmiarach 150 cm ´ 70 cm ´ 0,4 cm

wa¿y 10,5 kg, oblicz gêstoœæ szk³a.
1.1.22. Jaka powinna byæ minimalna pojemnoœæ naczynia do transportu 10 kg ce-
mentu o gêstoœci 3,2 g/cm3?
1.1.23. Dwa przedmioty wykonane z tego samego metalu maj¹ objêtoœæ V1 = 10 cm3
i V2 = 15 cm3. Masa pierwszego przedmiotu wynosi 89,3 g. Oblicz masê drugiego
przedmiotu. Z jakiego materia³u wykonano te przedmioty?
1.1.24. Masa monety, oferowanej jako srebrna, wynosi 15,3 g, a jej objêtoœæ –
1,8 cm3. Wiedz¹c, ¿e gêstoœæ srebra wynosi 10,5 g/cm3 ustal, czy moneta wykonana
jest z tego metalu, czy z jakiegoœ stopu.
1.1.25. Odpowiedz na nastêpuj¹ce pytania:
1. Czy 10 kg wody zmieœci siê w wiadrze o pojemnoœci 10 litrów?
2. Jak¹ masê ma woda, zawarta w szklance o pojemnoœci 250 cm3?
1.1.26. P³ytka na pod³ogê, wykonana z polichlorku winylu o wymiarach
20 cm ´ 20 cm ´ 0,4 cm, wa¿y 224 g. Oblicz gêstoœæ PCW, z którego wykonano tê
p³ytkê.
– 72 –
1.1.27. 250 cm3 pewnego gatunku ropy naftowej ma masê 212,5 g. Oblicz gêstoœæ
tego gatunku ropy i ustal:
a) objêtoœæ 0,5 kg tej ropy,
b) masê 1,5 litra tej ropy.
1.1.28. Ustal, czy w butelce o pojemnoœci 1 litra zmieœci siê:
a) 1 kg œmietany o gêstoœci d = 1,24 g/cm3,
b) 1 kg benzyny o gêstoœci d = 0,68 g/cm3.
1.1.29. Oblicz, jak¹ wysokoœæ powinien mieæ pojemnik o d³ugoœci 1,0 m i szero-
koœci 0,75 m, aby móg³ pomieœciæ 1 tonê wapna palonego o gêstoœci 3,35 g/cm 3.
1.1.30. Oblicz, czy samochód o dopuszczalnej ³adownoœci 3,5 tony bêdzie móg³
przewieŸæ 200 p³yt termoizolacyjnych o wymiarach 0,5 m ´ 1 m ´ 0,1 m, wykona-
nych ze styropianu o gêstoœci 0,2 g/cm 3.
1.1.31. Masa kostki w kszta³cie szeœcianu o boku równym 8 cm, wykonanej z poli-
etylenu, wynosi 0,475 kg. Oblicz, o ile centymetrów wiêkszy jest bok innej polietyle-
nowej kostki o tym samym kszta³cie, która wa¿y 0,928 kg.
POSZUKUJESZ i OBLICZASZ:
1.1.32. Rtêæ znajduj¹ca siê w barometrze zajmuje objêtoœæ 7 cm3. Korzystaj¹c z ta-
beli gêstoœci substancji, oblicz masê tej rtêci.
1.1.33. Korzystaj¹c z tabeli gêstoœci substancji ustal, poprzez odpowiednie obli-
czenia, z jakiego metalu wykonany jest ciê¿arek o wymiarach 2 cm ´ 4 cm ´ 11cm,
który wa¿y 1 kg.
1.1.34. Dwa wyroby jubilerskie s¹ wykonane z tego samego metalu, ale ró¿ni¹ siê
kszta³tem. Jeden z nich ma wymiary: 0,5 cm ´ 1 cm ´ 0,25 cm, i masê 1,31 g, a drugi
jest szeœcianem o boku 0,6 cm.
Czy te wyroby maj¹ tak¹ sam¹ masê? Z jakiego metalu s¹ wykonane? Wykorzystaj
informacje podane w tabeli gêstoœci substancji.
1.1.35. Korzystaj¹c z tabeli gêstoœci substancji oblicz, czy w naczyniu o pojem-
noœci 5 cm3 zmieœci siê 14 g siarki.
1.1.36. Na podstawie tabeli gêstoœci oblicz, jak¹ pojemnoœæ musi mieæ butla, aby
pomieœci³a 15 kg etanolu.
1.1.37. Objêtoœæ gliceryny zawartej w cylindrze miarowym wynosi 47 cm3. Jak¹
objêtoœæ zajmie etanol o takiej samej masie co gliceryna? Wykorzystaj informacje
podane w tabeli gêstoœci substancji.
10
– 73 –
EKSPERYMENTUJESZ:
1.1.38. Wykonaj doœwiadczenie:
Do szklanki nalej gor¹cej wody i w³ó¿ równoczeœnie dwie ³y¿eczki: jedn¹ aluminio-
w¹, a drug¹ z innego metalu. Po 2-3 minutach zamieszaj nimi wodê. Która ³y¿eczka
by³a bardziej nagrzana (mia³a wy¿sz¹ temperaturê)? Co spowodowa³o ró¿nicê?
1.2. Mieszaniny substancji chemicznych

ODPOWIADASZ:
1.2.1. Wymienione materia³y i produkty podziel na substancje i mieszaniny:
l) z³oto, 2) stop, 3) musztarda, 4) cukier, 5) tlen, 6) woda mineralna, 7) woda, 8) guma
do ¿ucia, 9) wino, 10) chlorek sodu, 11) krew.
1.2.2. Wœród podanych bogactw naturalnych wska¿ mieszaniny: 1) gaz ziemny,
2) z³oto, 3) ropa naftowa, 4) sól kamienna, 5) siarka, 6) woda morska.
1.2.3. Wska¿, które z wymienionych produktów s¹ substancjami, a które miesza-
ninami:
a) mleko, ocet, gliceryna, benzyna, aceton,
b) grafit, stal, ¿eliwo, wolfram, cement.
OdpowiedŸ uzasadnij.
1.2.4. Podaj przyk³ady mieszanin, które mo¿na rozdzieliæ przez: a) odparowanie,
b) s¹czenie, c) dekantacjê, d) dzia³anie magnesem.
1.2.5. Jak mo¿na rozdzieliæ mieszaninê soli kuchennej i sproszkowanej kredy?
1.2.6. Jak mo¿na rozdzieliæ mieszaninê opi³ków ¿elaznych i cukru, nie u¿ywaj¹c
wody?
1.2.7. Wyjaœnij, do czego s³u¿y i jak dzia³a przedstawiona na rysunku aparatura.
zimna
woda
11
– 74 –
OBLICZASZ:
PRZYK£AD 1.2
Oblicz zawartoœæ procentow¹ substancji A w mieszaninie, otrzymanej po zmieszaniu 8 g
substancji A z 12 g substancji B.
Analiza problemu
Zawartoœæ procentowa substancji A (symbol %A), jest to wyra¿ony w procentach stosunek
masy substancji A w mieszaninie (mA) do masy mieszaniny (m):
m
%A = A ×100%
m
Rozwi¹zanie
Masa mieszaniny wynosi: m = 8 g + 12 g = 20 g. Zatem:
Sposób I (ze wzoru) Sposób II (z proporcji)
mA 20 g stanowi 100%
%A = ×100%
m 8 g stanowi x
____________________
8g
%A = ×100% 8 g × 100%
20 g x= = 40%
20 g
%A = 40%
OdpowiedŸ: Zawartoœæ procentowa substancji A to 40%.
1.2.8. Oblicz zawartoœæ procentow¹ saletry potasowej w nawozie, otrzymanym po

zmieszaniu:
a) 120 kg tej saletry z 80 kg saletry sodowej,
b) 260 kg tej saletry ze 140 kg saletry wapniowej.
1.2.9. Lut o ma³ej zawartoœci procentowej o³owiu jest stopem, stosowanym do
³¹czenia metali w produkcji naczyñ kuchennych. Zawiera on ok. 98% Sn i 2% Pb.
Oblicz, ile gramów cyny i ile gramów o³owiu trzeba stopiæ ze sob¹, aby otrzymaæ
150 g takiego lutu.
1.2.10. Stop drukarski, u¿ywany dawniej do odlewania czcionek, móg³ zawieraæ
w swoim sk³adzie 15% o³owiu, który wywo³ywa³ u drukarzy wyniszczaj¹c¹ ich cho-
robê, zwan¹ o³owic¹. Oblicz, ile gramów tego groŸnego pierwiastka znajdowa³o siê
w 0,5 kg takiego stopu.
1.2.11. Oblicz zawartoœæ procentow¹ czystego z³ota w tzw. z³ocie dukatowym
próby I, wiedz¹c, ¿e w 1500 g tego z³ota znajduje sie 1440 g czystego pierwiastka.
1.2.12. Oblicz, gdzie znajduje siê wiêcej miedzi: w 1,5 kg mosi¹dzu, zawieraj¹cym
60% miedzi, czy w 1 kg br¹zu, zawieraj¹cym 80% miedzi.
1.2.13. Oblicz, ile ton czystego pierwiastka wêgla znajduje siê w dwóch tonach
wêgla kamiennego, zawieraj¹cego 90% tego pierwiastka. Czy wiêcej wêgla znajduje
siê w 3 tonach wêgla brunatnego o zawartoœci 70% tego pierwiastka?
12
– 75 –
EKSPERYMENTUJESZ:
Zmieszaj podane ni¿ej produkty i wska¿, w którym przypadku uzyska³eœ mieszaninê
niejednorodn¹ i opracuj metody rozdzielenia uzyskanych mieszanin na sk³adniki,
z których powsta³y.
1. Sól i m¹ka.
2. Sproszkowana kreda i cukier.
3. Kwasek cytrynowy i woda.
Zmieszaj nastêpuj¹ce produkty z wod¹ i wska¿, w którym przypadku uzyska³eœ mie-
szaninê jednorodn¹:
1) cukier, 2) m¹kê, 3) sól kuchenn¹, 4) bia³ko z jajka, 5) olej roœlinny, 6) mleko,
7) glicerynê, 8) benzynê apteczn¹.
1.3. Powietrze
ODPOWIADASZ:
1.3.1. Wyjaœnij, jakie znaczenie ma:
1) dla ¿ycia ludzi ten sk³adnik powietrza, który stanowi 21% jego objêtoœci,
2) dla rozwoju roœlin ten sk³adnik powietrza, który stanowi 78% jego objêtoœci.
1.3.2. Podaj nazwy dwóch sk³adników powietrza, których zawartoœæ w powietrzu
jest zmienna, a które mo¿na scharakteryzowaæ nastêpuj¹co:
a) sk³adnik ten wprowadzony do wody wapiennej powoduje jej zmêtnienie,
b) sk³adnik ten po skropleniu stanowi ciecz o gêstoœci 1g/cm 3.
1.3.3. Który zestaw w³aœciwoœci dotyczy tlenu: 1) gaz, nie da siê skropliæ, jasnonie-
bieski, 2) palny, wystêpuje w powietrzu, bezbarwny, 3) gaz, bez smaku, bez zapachu.
1.3.4. Na rysunku pokazano trzy zestawy laboratoryjne do zbierania gazów prak-
tycznie nierozpuszczalnych w wodzie. Który z nich nadaje siê do:
1) zbierania gazu o gêstoœci mniejszej od gêstoœci powietrza,
2) zbierania gazu o gêstoœci wiêkszej od gêstoœci powietrza?
gaz
gaz
gaz
a) b) c)
13
– 76 –
1.3.5. Na rysunku pokazano trzy sposoby zbierania gazu w probówce. Który z nich
nadaje sie do zbierania: l) wodoru, 2) dwutlenku wêgla?
a) b) c)
1.3.6. Do naczynia z dwiema zapalonymi œwieczkami dwutlenek wêgla

wprowadzano powoli dwutlenek wêgla. Która œwieczka
zgas³a pierwsza? OdpowiedŸ uzasadnij.
1.3.7. Wyjaœnij, czym siê ró¿ni¹:

1) powietrze suche i wilgotne,
2) powietrze czyste i zanieczyszczone.
1.3.8. Wymieñ tlenki zanieczyszczaj¹ce powietrze, przed którymi ostrzegaj¹
nastêpuj¹ce znaki:
a) b) c)
1.3.9. Wyjaœnij, gdzie i w jaki sposób dochodzi do powstania nastêpuj¹cych za-

nieczyszczeñ powietrza:
a) dymów, b) py³ów, c) spalin, d) smogów.
1.3.10. Podane ni¿ej informacje po³¹cz w takie pary, aby ka¿da z nich zawiera³a
opis faktu i jego przyczynê:
a) stê¿enie tlenków azotu w atmosferze wzrasta z roku na rok,
b) emisja dwutlenku siarki powoli siê zmniejsza,
c) liczba u¿ytkowników samochodów stale wzrasta,
d) wêgle kopalne coraz czêœciej s¹ spalane dopiero po ich odsiarczeniu.
14
– 77 –
1.3.11. Du¿y udzia³ w samooczyszczaniu siê powietrza ma reakcja, zachodz¹ca
miêdzy tlenkiem azotu i tlenkiem wêgla, w wyniku której powstaj¹ dwa naturalne
sk³adniki powietrza:
1) stanowi¹cy 78% jego objêtoœci;
2) stanowi¹cy 0,03% jego objêtoœci.
Podaj nazwy tych sk³adników.
1.3.12. Wyjaœnij, jaki wp³yw na iloœæ zawartego w powietrzu dwutlenku wêgla
maj¹:
1) rozwój motoryzacji,
2) praca elektrociep³owni,
3) wycinanie lasów.
1.3.13. Pokazany obok rysunek przedsta-
wia „dziury” powsta³e w otaczaj¹cej Zie-
miê warstwie ozonu, który jest odmian¹
alotropow¹ tlenu. Ozon chroni Ziemiê
przed nadmiernym promieniowaniem ultra-
fioletowym.
Wyjaœnij, jak istnienie „dziur” ozonowych,
powsta³ych na przyk³ad z powodu u¿ywa-
nia aerozoli, wp³ywa na ¿ycie na Ziemi.
1.3.14. Podaj znane Ci przyk³ady œwiadcz¹ce o tym, ¿e:
1) wystêpowanie ozonu w du¿ej odleg³oœci od powierzchni Ziemi – w stratosferze –
jest zjawiskiem pozytywnym;
2) wystêpowanie ozonu przy powierzchni Ziemi – w troposferze – jest zjawiskiem
negatywnym, szkodliwym dla organizmów ¿ywych.
1.3.15. Wyjaœnij nastêpuj¹ce
stwierdzenie, które odnosi do
tzw. efektu cieplarnianego lub
efektu szklarniowego:
„Ziemiê otacza coraz wiêksza
iloœæ dwutlenku wêgla, który
dzia³a jak szyby w szklarniach”.
1.3.16. Podane fakty podziel na dwie grupy – przyczyny i skutki efektu cieplarnia-
nego:
1) rozwój motoryzacji;
2) nadmierny wyr¹b lasów;
3) topnienie lodowców, zalewanie l¹dów;
15
– 78 –
4) zachwianie równowagi miedzy iloœci¹ energii cieplnej dochodz¹cej do Ziemi,
a iloœci¹ energii wyemitowanej z niej;
5) spalanie olbrzymich iloœci wêgli kopalnych;
6) wzrost stê¿enia gazów cieplarnianych w atmosferze;
7) podnoszenie siê poziomu wód, powodzie;
8) susze i nieurodzaj.
1.3.17. Wymienione procesy podziel na dwie grupy:
– przyczyny powstawania kwaœnych deszczów,
– skutki, jakie one wywo³uj¹.
1. Spalanie w elektrociep³owniach ogromnych iloœci paliw zawieraj¹cych siarkê
i azot.
2. Uszkodzenia, a nawet rozpad budowli.
3. Usuwanie z gleby sk³adników niezbêdnych do ¿ycia roœlin.
4. Olbrzymi wzrost liczby samochodów, które wydzielaj¹ do atmosfery du¿e iloœci
tlenków azotu.
5. Wystêpowanie w wodzie pitnej zwi¹zków metali szkodliwych dla cz³owieka.
1.3.18. Podaj nazwy tlenków niemetali, które bior¹ udzia³ w powstawaniu kwaœ-
nych deszczów.
OBLICZASZ:
PRZYK£AD 1.3
Oblicz masê powietrza w pokoju o wymiarach: 3 m x 4 m x 2,5 m. Gêstoœæ powietrza nale¿y
odszukaæ w tablicach. Obliczenia wykonaj dla warunków normalnych.
Dane: Szukane:
wymiary pokoju: 3 m x 4 m x 2,5 m, m=?
czyli V = 3 x 4 x 2,5 m 3 = 30 m3
d = 1,29 g/dm3 (w warunkach normalnych)
Rozwi¹zanie
m
d= Þ m = d ×V
V
g g
m = 1,29 · 30 m3 = 1,29 · 30 · 1000 dm 3 = 38700 g = 38,7 kg
dm 3 dm 3
OdpowiedŸ: Masa powietrza wynosi 38,7 kg.
1.3.19. Cz³owiek zu¿ywa ok. 0,2 m3 tlenu na godzinê. Po jakim czasie zawartoœæ
tlenu w pomieszczeniu o wymiarach: 8 m ´ 14 m ´ 3 m zmniejszy siê o po³owê, je¿eli
przebywa w nim 15 osób, a nie ma dop³ywu œwie¿ego powietrza? Przyjmij, ¿e na
pocz¹tku powietrze zawiera 20% tlenu.
1.3.20. Oblicz, ile wynosi procentowa zawartoœæ objêtoœciowa tlenu i azotu w po-
wietrzu, skoro w 1m3 suchego powietrza znajduje siê 209,48 dm3 tlenu i 780,88 dm3
azotu.
16
– 79 –
1.3.21. Balonik o pojemnoœci 50 cm3, nape³niony powietrzem wdychanym, za-
wiera³ 0,02 cm3 dwutlenku wêgla, zaœ nape³niony powietrzem wydychanym za-
wiera³ 2,1 cm3 tego gazu. Oblicz, ile razy wzros³a procentowa zawartoœæ objêtoœcio-
wa dwutlenku wêgla w powietrzu wydychanym, w porównaniu z jego zawartoœci¹
w powietrzu wdychanym.
POSZUKUJESZ i OBLICZASZ:
1.3.22. Oblicz masê 180 cm3 mieszaniny piorunuj¹cej, czyli mieszaniny tlenu z wo-
dorem w stosunku objêtoœciowym 1:2. Gêstoœci tlenu i wodoru odszukaj w tablicach.
1.3.23. Oblicz masê azotu, zawartego w powietrzu, w pokoju o wymiarach:
3 m ´ 5 m ´ 2,5 m. Przyjmij, ¿e azot stanowi 80% objêtoœci powietrza.
1.3.24. Korzystaj¹c z tabeli gêstoœci substancji, oblicz objêtoœæ i masê tlenu zawar-
tego w powietrzu, znajduj¹cym siê:
a) w pokoju o wymiarach: 4 m ´ 3 m ´ 2,5 m,
b) w Twojej pracowni chemicznej.
1.3.25. Zawartoœæ dwutlenku wêgla w powietrzu, wiêksza ni¿ 0,1% (objêtoœcio-
wa), powoduje zatrucie, a nawet œmieræ ludzi. Czy powietrze w klasie o wymiarach:
5 m ´ 12 m ´ 3,5 m, zawieraj¹ce 617,4 g CO2 stanowi zagro¿enie dla przebywaj¹cych
w niej uczniów?
1.3.26. Do gazów zanieczyszczaj¹cych powietrze i szkodliwych dla ludzi nale¿¹
pewne dwa zwi¹zki. Ustal, jakie to zwi¹zki wiedz¹c, ¿e w warunkach normalnych:
1) 0,7325 g jednego z nich zajmuje objêtoœæ 250 cm 3,
2) 150 cm3 drugiego – ma masê 0,231 g.
Wykorzystaj informacje podane w tabeli gêstoœci substancji.
1.3.27. W próbce gazów spalinowych samochodu, o objêtoœci 10 dm3, obok pary
wodnej, stwierdzono zawartoœæ (w % objêtoœciowych) nastêpuj¹cych gazów: 30%
CO2, 10% CO, 15% NO2 i 5% NO. Oblicz masê ka¿dego ze sk³adników tej próbki.
1.3.28. Oblicz, jaki jest masowy sk³ad procentowy mieszaniny, zawieraj¹cej 79%
objêtoœciowych N2 i 21% objêtoœciowych O2. Gêstoœci odszukaj w tablicach.
1.3.29. 30 dm3 mieszaniny azotu z dwutlenkiem wêgla przepuszczono przez
p³uczkê z wod¹ wapienn¹. Masa p³uczki wzros³a o 22 g. Oblicz procent objêtoœciowy
dwutlenku wêgla w tej mieszaninie. Gêstoœci odszukaj w tablicach.
1.3.30. Oblicz, jaka objêtoœæ powietrza jest niezbêdna do utlenienia 100 g czadu –
silnie truj¹cego tlenku wêgla(II) – do niewykazuj¹cego toksycznych w³aœciwoœci
tlenku wêgla(IV). Gêstoœæ odszukaj w tablicach.
1.3.31. Oblicz, jak¹ objêtoœæ powietrza zu¿yto w pewnym zak³adzie przemys³o-
wym do spalenia 1000 m3 gazu wodnego, w którym procent objêtoœciowy ka¿dego
ze sk³adników (tlenku wêgla i wodoru) jest taki sam. Gêstoœci odszukaj w tablicach.
17
– 80 –
1.4. Reakcje substancji chemicznych
ODPOWIADASZ:
1.4.1. Wska¿, w czasie której przemiany zachodzi reakcja chemiczna:
a) rdzewienie ¿elaza, b) parowanie benzyny, c) spalanie benzyny, d) kwaœnienie
mleka, e) wrzenie wody, f) twardnienie zaprawy murarskiej, g) magnesowanie
¿elaza, h) palenie siê œwiecy.
1.4.2. Z podanych przemian wybierz te, które s¹ reakcjami chemicznymi:
1) ogrzewanie wody, 2) rozk³ad wody na tlen i wodór, 3) topnienie lodu, 4) spalanie
œwiecy, 5) rozdzielanie mieszaniny ¿elaza i siarki, 6) czernienie miedzi podczas
ogrzewania w powietrzu, 7) skraplanie pary wodnej, 8) ciemnienie cukru podczas
ogrzewania. Jakie objawy towarzysz¹ reakcjom chemicznym?
1.4.3. Wska¿, do jakiego typu reakcji nale¿¹ opisane przemiany.
1) Po pewnym czasie, ¿elazna k³ódka ogrodowa pokry³a siê br¹zowym nalotem.
2) Na nieu¿ywanych d³ugo sztuæcach srebrnych pojawi³ siê czarny nalot.
Wyjaœnij ich przebieg, pos³uguj¹c sie równaniami reakcji.
1.4.4. Podane przemiany chemiczne podziel na reakcje ³¹czenia, rozk³adu i wymiany:
1) cukier ® wêgiel + woda
2) chlorek ¿elaza + siarczek sodu ® siarczek ¿elaza + chlorek sodu
3) magnez + tlen ® tlenek magnezu
4) wodorowêglan amonu ® amoniak + dwutlenek wêgla + woda
5) bromek potasu + chlor ® chlorek potasu + brom
1.4.5. Zapisz s³ownie przebieg trzech kolejnych reakcji: 1) syntezy, 2) wymiany,
3) analizy, przy za³o¿eniu, ¿e na pocz¹tku masz tylko ¿elazo, wodór i tlen.
1.4.6. Podaj s³owne zapisy przemian, w których wyniku woda powstaje jako pro-
dukt:
1) ³¹czenia siê pierwiastków,
2) wymiany miêdzy pierwiastkiem a zwi¹zkiem chemicznym.
1.4.7. Podaj s³owne opisy przemian, w których wyniku:
1) rtêæ powstaje jako produkt reakcji rozk³adu zwi¹zku chemicznego,
2) wodór powstaje jako produkt reakcji wymiany miêdzy pierwiastkiem i zwi¹zkiem
chemicznym.
1.4.8. Zapisz s³ownie przebieg reakcji, zachodz¹cej w zestawie laboratoryjnym
przedstawionym na rysunku.
tlenek miedzi(II)
wodór
18
– 81 –
1.4.9. Zapisz s³ownie przebieg reakcji, zachodz¹cej w zestawie laboratoryjnym
pokazanym na rysunku.
wodór
¿elazo
woda
1.4.10. W miejsce liter wpisz nazwy substancji:

A + B ® tlenek ¿elaza wodór + B ® D
A + C ® siarczek ¿elaza magnez + B ® E
C + B ® dwutlenek siarki magnez + D ® E + wodór
1.4.11. Podaj s³owne opisy przebiegu reakcji otrzymywania:
1) tlenku ¿elaza z ¿elaza – w reakcji syntezy,
2) ¿elaza z tlenku ¿elaza – w reakcji wymiany.
1.4.12. Maj¹c do dyspozycji cynê, tlen i wêgiel, zaprojektuj reakcje:
1) ³¹czenia,
2) wymiany,
i przedstaw s³owne zapisy przebiegu tych reakcji.
1.4.13. Podaj s³owne opisy czterech reakcji ujêtych w poni¿szym schemacie:
1
tlenek rtêci ? ? ?
3
2 tlenek
? para wodna
magnezu
wodór
4
miedŸ
19
– 82 –
1.4.14. Ustal, jakie substancje oznaczono literami i zapisz s³ownie przebieg szeœciu
reakcji zaszyfrowanych w schemacie:
1
woda tlen B E
3
A C tlenek magnezu D
2 6
5
4
tlenek magnezu tlen A miedŸ
B D C
1.4.15. Okreœl, w którym przypadku mamy do czynienia z utlenianiem, a w którym
– ze spalaniem, podczas ³¹czenia siê z tlenem:
1) hemoglobiny w krwi ludzkiej,
2) koksu w piecu centralnego ogrzewania,
3) gwoŸdzia stalowego le¿¹cego w ogrodzie,
4) parafiny w œwiecy,
5) benzyny w silniku samochodowym,
6) gazu ziemnego w palniku kuchenki.
1.4.16. Wyjaœnij, na czym polega proces, któremu staramy siê zapobiec przez
powlekanie przedmiotów stalowych warstw¹ niklu, cynku lub emalii.
1.4.17. Wyjaœnij, dlaczego gwoŸdzie stalowe przechowywane w pude³ku w domu
nie rdzewiej¹, natomiast pozostawione na zewn¹trz domu szybko pokrywaj¹ siê
rdz¹.
1.4.18. Na podstawie obserwacji otoczenia, ustal co najmniej trzy sposoby ochrony
przed korozj¹.
1.4.19. Ustal, co jest substratem a co produktem, wspólnym dla nastêpuj¹cych
procesów:
korozja
? utlenianie biologiczne pokarmów ?
w organizmach ¿ywych
spalanie paliw
1.4.20. Ustal, który z podanych procesów nale¿y do procesów egzotermicznych,

a który – do endotermicznych:
a) synteza tlenku siarki; siarkê trzeba podgrzewaæ do momentu jej zapalenia,
a póŸniej, ju¿ bez ogrzewania, pali siê ona jasnym, niebieskim p³omieniem,
b) reakcja rozk³adu tlenku rtêci; zachodzi ona pod wp³ywem ogrzewania, a po jego
przerwaniu ustaje,
20
– 83 –
c) reakcja wymiany, zachodz¹ca miedzy cynkiem a kwasem siarkowym(VI); sub-
straty nie wymagaj¹ ogrzewania, a probówka, w której zachodzi reakcja, siê na-
grzewa.
1.4.21. Ustal, czy reakcje:
a) spalania benzyny w silniku samochodowym,
b) spalania gazu w palniku kuchenki,
nale¿¹ do reakcji egzo- czy endotermicznych, skoro ka¿da z nich wymaga dostar-
czenia energii – albo za pomoc¹ œwiecy zap³onowej, albo zapalonej zapa³ki.
1.4.22. Wymienione procesy podziel na szybkie i wolne:
a) rdzewienie stali, b) spalanie benzyny w silniku samochodowym, c) je³czenie
t³uszczu, d) rozk³ad ska³ wapiennych zachodz¹cy w przyrodzie, e) rozk³ad bromku
srebra na kliszy fotograficznej.
1.4.23. Podaj, znane Ci z ¿ycia codziennego sytuacje, które s¹ przyk³adami sto-
sowania podwy¿szenia lub obni¿enia temperatury w celu przyspieszenia lub spo-
wolnienia zachodz¹cych procesów chemicznych.
1.4.24. Pos³uguj¹c siê przyk³adami:
a) wi¹zania zaprawy murarskiej,
b) rdzewienia blachy samochodowej,
wyka¿, jakie korzyœci i straty mog¹ wynikaæ z przebiegu reakcji w podwy¿szonej
temperaturze.
1.4.25. Podaj znane Ci przyk³ady zastosowania mieszania i rozdrabniania substan-
cji w celu przyspieszenia procesów towarzysz¹cych ¿yciu codziennemu.
OBLICZASZ:
PRZYK£AD 1.4
Wodorowêglan amonu ulega w czasie ogrzewania rozk³adowi na: amoniak, dwutlenek
wêgla i parê wodn¹. Z rozk³adu 79 g wodorowêglanu amonu otrzymano 17 g amoniaku i 44 g
dwutlenku wêgla. Oblicz, ile otrzymano pary wodnej.
Rozwi¹zanie
Opisan¹ przemianê chemiczn¹ mo¿emy zapisaæ w nastêpuj¹cy sposób:
wodorowêglan amonu ® amoniak + para wodna + dwutlenek wêgla
79 g 17 g x 44 g
Korzystaj¹c z prawa zachowania masy uk³adamy równanie: 79 = 17 + x + 44
Po rozwi¹zaniu równania otrzymamy: x = 18
OdpowiedŸ: Otrzymano 18 g pary wodnej.
1.4.26. Termiczny rozk³ad l g tlenku rtêci(II) doprowadzi³ do wydzielenia 56 cm3

tlenu. Oblicz, ile gramów rtêci powsta³o w wyniku tej reakcji.
21
– 84 –
1.4.27. Próbka sodu pozostawionego na powietrzu zmieni³a po pewnym czasie sw¹
masê z 1,84 g na 2,48 g. Przy za³o¿eniu, ¿e w reakcjê z sodem wszed³ tylko tlen,
oblicz, jaka objêtoœæ tego gazu po³¹czy³a siê z sodem.
1.4.28. Do zlewki zawieraj¹cej wodê wapienn¹ wprowadzono 25 cm3 dwutlenku
wêgla. Oblicz, o ile wzroœnie masa zawartoœci tej zlewki po zajœciu reakcji.
1.4.29. Do probówki z kwasem solnym wrzucono granulki cynku. Po zakoñczeniu
reakcji masa probówki zmniejszy³a siê o 0,05 g. Wyjaœnij ten fakt, przedstawiaj¹c
odpowiednie obliczenia.
1.4.30. Podczas rozk³adu 2 g tlenku srebra powsta³o 1,08 g srebra i 56 cm3 tlenu.
Oblicz, jaki procent u¿ytego do reakcji tlenku srebra uleg³ rozk³adowi.
1.4.31. Laboratoryjna metoda otrzymywania tlenu polega na ogrzewaniu manga-
nianu(VII) potasu. Z 1 g tego zwi¹zku otrzymano w ten sposób 0,9 g produktów
sta³ych i potrzebny tlen. Ustal pojemnoœæ cylindra potrzebnego do zebrania otrzyma-
nego tlenu.
1.4.32. Z rozk³adu 3,16 g proszku do pieczenia ciasta powsta³o 0,72 g pary wodnej
oraz dwa inne produkty gazowe. 880 cm3 jednego z nich ma masê o 0,04 g mniejsz¹
od masy wydzielonej wody, natomiast objêtoœæ drugiego jest wiêksza od objêtoœci
pierwszego gazu o 10 cm3. Ustal, jakie substancje gazowe wydzieli³y siê podczas
pieczenia ciasta.
1.4.33. Z rozk³adu 3,6 g wody uzyskano 2,24 dm3 tlenu. Oblicz objêtoœæ wydzielo-
nego jednoczeœnie wodoru.
EKSPERYMENTUJESZ:
Przygotuj trzy ma³e s³oiczki i nape³nij je:
1) wod¹ z kranu,
2) zimn¹ przegotowan¹ wod¹,
3) zimn¹ przegotowan¹ wod¹ z dodatkiem soli kuchennej.
Do ka¿dego s³oiczka wrzuæ gwoŸdzik. Zanotuj obserwacje i wnioski po 2 – 3 dniach.
Porównaj wygl¹d badanych gwoŸdzików z czwartym gwoŸdzikiem, przechowywa-
nym w suchym pude³ku.
WeŸ z apteczki butelkê z wod¹ utlenion¹ i nalej niewielk¹ jej iloœæ na:
1) czysty spodeczek,
2) œwie¿o przekrojon¹ powierzchniê ziemniaka.
Porównaj szybkoœæ wydzielania siê pêcherzyków gazu w obu próbach. Wyjaœnij po-
czynione obserwacje.
22
– 85 –
1.1.28. a) tak, b) nie
ODPOWIEDZI 1.1.29. 40 cm
1.1.30. tak
1. SUBSTANCJE CHEMICZNE 1.1.31. o 2 cm
1.1.1. proste: 1, 3, 4; z³o¿one: 2, 5, 6, 7, 8 1.1.32. 94,71 g
1.1.2. proste: 1, 4; z³o¿one: 2, 3, 5, 6 1.1.33. z o³owiu
1.1.3. wapnia, wêgla, tlenu 1.1.34. nie, ze srebra
1.1.4. pierwiastki: 2, 3, 5, 6, 8, 9; zwi¹zki chemiczne: 1.1.35. nie
1, 4, 7 1.1.36. ~ 19 dm3
1.1.5. z³o¿on¹ 1.1.37. 75 cm3
1.1.6. a) c. sta³e, bia³a, krystaliczna, nierozpuszczalna
w wodzie 1.2.1. substancje: 1, 4, 5, 7, 10; mieszaniny: 2, 3, 6, 8,
b) ciecz, bezbarwna, o du¿ej lepkoœci, b. dobrze 9, 11
rozpuszczalna w wodzie 1.2.2. mieszaniny: 1, 3, 4, 6
c) c. sta³e, bia³a, krystaliczna, dobrze rozpuszczalna
w wodzie 1.2.3. a) subst. – gliceryna, aceton; miesz. – mleko,
ocet, benzyna
1.1.7. a) barwa, b) gêstoœæ, c) zapach b) subst. – grafit, wolfram; miesz. – stal, ¿eliwo, ce-
1.1.8. a) s¹ ciek³e, b) metale, barwne, c) s¹ ciek³e, roz- ment
puszczalne w wodzie 1.2.4. a) roztwór cukru w wodzie
1.1.9. 2 i 4 b) zawiesina kredy w wodzie
1.1.10. 2 i 4 c) piasek z wod¹
d) sól z opi³kami ¿elaza
1.1.11. 4, 5, 6, 7
1.2.5. dodaæ wody i otrzymany roztwór soli oddzieliæ
1.1.12. metale: 1, 2, 5, 7; niemetale: 3, 4, 6
od kredy przez s¹czenie
1.1.13. a) glin, b) nikiel, c) z³oto
1.2.6. dzia³aj¹c magnesem
1.1.14. a) wk³ady do o³ówków, dodatek do smarów,
1.2.7. jest to zestaw do rozdzielania mieszanin jed-
b) do obróbki twardych materia³ów i do ciêcia szk³a
norodnych przez destylacjê; z wrz¹cej w kolbie
1.1.15. a) krzem, jest pó³przewodnikiem mieszaniny oddestylowuje sk³adnik ciek³y (lub bar-
b) lit, sód i potas maj¹ gêstoœæ mniejsz¹ od 1 g/cm3 dziej lotny), po czym jest skraplany w ch³odnicy
c) jod i krzem maj¹ po³ysk i zbierany w odbieralniku; w kolbie pozostaje
d) rtêæ jest ciecz¹ sk³adnik sta³y (lub mniej lotny)
1.1.16. a) o³ów, rtêæ, rad 1.2.8. a) 60%, b) 65%
b) sód, ¿elazo, magnez, wapñ
1.2.9. 147 g Sn i 3 g Pb
1.1.17. a) gêstoœæ mniejsza od gêstoœci powietrza
1.2.10. 75 g
b) b. dobre przewodnictwo pr¹du elektrycznego
c) palnoœæ 1.2.11. 96%
1.1.18. cyna i cynk 1.2.12. w mosi¹dzu
1.1.19. magnez i magnes 1.2.13. 1,8 t, tak – 2,1 t
1.1.20. ¿elazo i stal 1.3.1. 1) tlen, niezbêdny do oddychania
1.1.21. 2,5 g/cm3 2) azot, sk³adnik nawozów niezbêdnych w powsta-
1.1.22. 3,125 dm3 waniu bia³ek roœlinnych
1.1.23. 134,2 g; z miedzi 1.3.2. a) dwutlenek wêgla
b) para wodna
1.1.24. ze stopu
1.3.3. 3)
1.1.25. a) tak, b) 250 g
1.3.4. 1) a, b; 2) a, c
1.1.26. 1,4 g/cm3
1.3.5. 1) b, 2) a
1.1.27. a) 588,2 cm3, b) 1275 g
145
– 86 –
1.3.6. ni¿sza, bo dwutlenek wêgla, jako gaz o wiêk- 1.3.26. 1) SO2, 2) H2S
szej od powietrza gêstoœci zbiera siê na dnie zlewki 1.3.27. 5,93 g CO2, 1,25 g CO, 2,16 g NO2, 0,67 g NO
i gasi najpierw p³omieñ bli¿ej dna
1.3.28. 23,3% O2, 76,7% N2
1.3.7. 1) zawartoœci¹ pary wodnej
1.3.29. 37,3%
2) powietrze zanieczyszczone zawiera (poza sk³ad-
nikami powietrza czystego) tlenki siarki, tlenki 1.3.30. 190 dm3
azotu, py³y i inne toksyczne zanieczyszczenia 1.3.31. 2381 m3
1.3.8. a) tlenek wêgla
b) dwutlenek wêgla 1.4.1. a, c, d, f, h
c) tlenki azotu 1.4.2. 2, 4, 6, 8
1.3.9. a) w zak³adach przemys³owych i w energetyce 1.4.3. 1) ³¹czenia: 2Fe + O2 + 2H2O ® 2Fe(OH)2
podczas spalania wêgli 2) ³¹czenia: 2Ag + H2S ® Ag2S + H2
b) w zak³adach przemys³owych podczas obróbki
rozdrobnionych materia³ów sta³ych 1.4.4. ³¹czenia: 3; rozk³adu: 1, 4; wymiany: 2, 5
c) g³ównie w energetyce i transporcie drogowym 1.4.5. 1) ¿elazo + tlen ® tlenek ¿elaza
d) g³ównie w ni¿ej po³o¿onych du¿ych, przemys³o- 2) tlenek ¿elaza + wodór ® ¿elazo + woda
wych miastach, podczas du¿ej wilgotnoœci powie- 3) woda ® wodór + tlen
trza i przy bezwietrznej pogodzie
1.4.6. 1) wodór + tlen ® woda
1.3.10. b – d, a – c
2) tlenek magnezu + wodór ® magnez + woda
1.3.11. 1) azot, 2) dwutlenek wêgla
1.4.7. 1) tlenek rtêci ® rtêæ + tlen
1.3.12. 1) zwiêksza zawartoœæ przez wzrost iloœci 2) ¿elazo + woda ® tlenek ¿elaza + wodór
spalin
2) zwiêksza zawartoœæ przez wzrost iloœci spalin 1.4.8. tlenek miedzi(II) + wodór ® miedŸ + woda
3) zwiêksza zawartoœæ przez ograniczanie procesu 1.4.9. woda + ¿elazo ® tlenek ¿elaza + wodór
fotosyntezy 1.4.10. A – ¿elazo, B – tlen, C – siarka, D – woda,
1.3.13. ubytki w warstwie ozonu powoduj¹, ¿e do E – tlenek magnezu
Ziemi dociera podwy¿szona iloœæ promieniowania
1.4.11. 1) ¿elazo + tlen ® tlenek ¿elaza
ultrafioletowego, co powoduje choroby skóry i oczu
u ludzi i zwierz¹t oraz niszczy roœlinnoœæ 2) tlenek ¿elaza + wodór ® ¿elazo + wodór
1.3.14. 1) ozon chroni ¿ycie na Ziemi przed nad- 1.4.12. 1) cyna + tlen ® tlenek cyny
miernym promieniowaniem UV ze S³oñca 2) tlenek cyny + wêgiel ® cyna + tlenek wêgla
2) ozon przy powierzchni Ziemi jest szkodliwy ze 1.4.13. 1) tlenek rtêci ® rtêæ + tlen
wzglêdu na jego silne w³aœciwoœci utleniaj¹ce 2) magnez + woda ® tlenek magnezu + wodór
1.3.15. rosn¹ca zawartoœæ dwutlenku wêgla w atmo- 3) magnez + tlen ® tlenek magnezu
sferze zmniejsza iloœæ ciep³a oddawanego przez 4) tlenek miedzi + wodór ® woda + miedŸ
Ziemiê, przez co nastêpuje wzmo¿enie efektu cie-
1.4.14. A – magnez, B – wodór, C – dwutlenek wêg-
plarnianego i globalne ocieplenie klimatu
la, D – wêgiel, E – tlenek miedzi
1.3.16. przyczyny: 1, 2, 5, 6; skutki: 3, 4, 7, 8 1) woda ® tlen + wodór
1.3.17. przyczyny: 1, 4; skutki: 2, 3, 5 2) woda + magnez ® tlenek magnezu + wodór
1.3.18. dwutlenek siarki, trójtlenek siarki, dwutlenek 3) magnez + dwutlenek wêgla ®
wêgla, dwutlenek azotu ® tlenek magnezu + wêgiel
1.3.19. po 11 godz. i 12 min 4) magnez + tlen ® tlenek magnezu
1.3.20. 21% O2, 78% N2 5) wêgiel + tlen ® dwutlenek wêgla
6) tlenek miedzi + wêgiel ® miedŸ + dwutlenek
1.3.21. 105 razy
wêgla
1.3.22. ok. 0,1 g
1.4.15. utlenianie: 3; spalanie: 2, 4, 5, 6
1.3.23. 37,5 kg
1.4.16. korozja – wieloetapowa reakcja ¿elaza z tle-
1.3.24. a) 6,3 m3, 9,0 kg nem i wod¹, prowadz¹ca do wytworzenia tlenków
1.3.25. tak, 0,15% CO2 i wodorotlenków ¿elaza
146
– 87 –
1.4.17. gwoŸdzie odizolowane od kontaktu z tlenem 2.1.3. a) Fe, 2Fe, S, 3S, 2O
i wod¹, przeciwnie do pozostawionych na zewn¹trz, b) H2O, 3H2O, 2H, 6FeS, Hg
nie ulegaj¹ korozji 2.1.4. a) 5, 9, 24; b) 6, 45, 13
1.4.18. pokrywanie przedmiotów pow³ok¹ z metali 2.1.5. a) 6H i 3O; 2C i 4O; 8N i 12O; 10P i 25O
odpornych na korozjê (np. chromu, niklu, cynku), b) 4N i 12H; 10H i 5S; 4Fe i 6O; 18C, 36H i 18O
malowanie farbami i lakierami, nat³uszczanie oleja-
2.1.6. HCl, H2O, N2
mi i smarami
2.1.7. a) AB2, AB2, A2B3, A2, AB
1.4.19. substrat – tlen, produkt – dwutlenek wêgla
b) A2B5, A2B7, AB6, AB3, AB4
1.4.20. egzotermiczny: a, c; endotermiczny: b
2.1.8. a) N2, 5O2, 3Cr, 2Pb
1.4.21. obie reakcje s¹ egzotermiczne; wymagaj¹ b) 3H2, 2H2, 2Na, 6S
energii jedynie do zapocz¹tkowania procesu, póŸ-
2.1.9. a) 3C i 6O; 4N i 10O; 4N i 12H; 10Cu i 5O
niej przebiegaj¹ samorzutnie z wydzielaniem ciep³a
b) 14Fe i 21O; 5P i 15H; 2Mn i 4O; 3Si i 6O
1.4.22. szybkie: b, e; powolne: a, c, d
2.1.10. 4H2CO3, 2Mn2O7, 3P2O5, 9PbO2, 19KOH,
1.4.23. podwy¿szenie temperatury powoduje np. 7Al2O3, 5N2O5
szybsze kwaszenie mleka przy otrzymywaniu sera;
2.1.11. c) 10 Cl
obni¿enie temperatury spowalnia proces psucia siê
produktów spo¿ywczych, np. je³czenie mas³a 2.1.12. a) 2,32 · 10-23 g
1.4.24. a) wiêksza szybkoœæ wi¹zania zaprawy mu- 2.1.13. a) 16,01 u; symbol: O
rarskiej jest korzystna, bo skraca czas trwania bu- 2.1.14. 1) 39 g potasu, 2) 12 g wêgla
dowy 2.1.15. 1,0 · 1022 atomów w obu kolczykach
b) wiêksza szybkoœæ rdzewienia blachy samocho-
dowej jest niekorzystna, bo skraca ¿ywotnoœæ ka- 2.1.16. 2 · 1021
roserii samochodów 2.1.17. a) 17 u, 102 u, 74 u
1.4.25. – rozdrabnianie (rozcieranie) cukru w maku- 2.1.18. a) CH4, NH3, H2O, MgO
trze przyœpiesza jego wymieszanie ze sk³adnikami 2.1.19. 1) Cu, 2) Mo, 3) He
ciasta
2.1.20. Al2O3
– mieszanie herbaty po wsypaniu do niej cukru
przyœpiesza jego rozpuszczenie 2.1.21. a) I2, b) S8, c) P4
1.4.26. 0,92 g 2.1.22. a) K2O
1.4.27. 0,448 dm3 2.1.23. a) S
1.4.28. 0,05 g 2.1.24. Na2S2O3
1.4.29. wydzieli³o siê 0,56 dm 3 gazu (H2) 2.1.25. 2 · 1022
1.4.30. 58%
2.2.1. a) H–S–H, H–N–H, O=C=O
1.4.31. 70 cm3 |
1.4.32. NH3 i CO2 H
1.4.33. 4,49 dm3 2.2.2. a) O O
C=O, O=P–O–P=O, I–O–I
O O
2. SYMBOLE, WZORY I RÓWNANIA 2.2.3. a) Al2O3, CO2, SO3
CHEMICZNE b) Ag2O, SnCl4, Mn2O7
c) CuS, P2O5, NH3
2.1.1. a) 1 atom magnezu, 1 atom miedzi, 1 atom wo-
doru, 1 atom rtêci, 1 atom chloru, 1 atom wêgla 2.2.4. a) MgS, AlP, CCl4
b) 1 atom siarki, 2 atomy siarki, 1 atom tlenu, b) N2O5, Mg2Si, CrO3
1 cz¹steczka tlenu, 2 atomy tlenu, 3 cz¹steczki tlenu c) Al4C3, Cl2O7, Zn3P2
2.1.2. a) 1 atom tlenu, 1 cz¹steczka tlenu, 1 cz¹stecz- 2.2.5. a) NO2, P2O5, Cr2O3, Cl2O7,
ka tlenku miedzi(II), 2 cz¹steczki wody b) SiO2, SiH4, AsH3, Na2O,
b) 2 atomy azotu, 1 cz¹steczka wodoru, 2 atomy c) BiCl3, CO2, Sb2O3, BaCl2 ,
miedzi, 3 cz¹steczki tlenku rtêci(II) d) H2S, Mn2O7, Al2S3, SO2.
147
– 88 –
CHEMIA
5R]NáDGPDWHULDáXQDXF]DQLD ZV]NROHSRGVWDZRZHM
(z „CHEMIA. Program nauczania w szkole podstawowej”, aut. K. Kaznowskiego i K.M. Pazdro)
1U 3DUDJUDIZSRGUĊF]QLNXWHPDWOHNFML /LF]ED

OHNFML OHNFML
1 1 Lekcja organizacyjna – regulamin BHP i przedmiotowy system 1
oceniania
&KHPLD3RGUĊF]QLNGRV]NRá\SRGVWDZRZHM.ODVD
5R]G]LDá6XEVWDQFMHLLFKZáDĞFLZRĞFL Razem: 11
2 1 Szkolna pracownia chemiczna 1
3 2 Substancje 1
4 3 Chemiczny podzia substancji 1
5 4 Rozpowszechnienie i podzia pierwiastk w 1
6 5 Mieszaniny substancji 1
7 6 Sk ad mieszanin 1
8 7 Powietrze 1
9 8 sto substancji 1
10 9 Podsumowanie 1
11 10 Sprawdzian wiadomo ci 1
12 11 Analiza i poprawa sprawdzianu 1
5R]G]LDá.RGFKHPLF]Q\ Razem: 7
13 1 Ziarnista budowa materii 1
14 2 Atomy i cz steczki 1
15 3 Wzory strukturalne 1*
16 4 Wzory sumaryczne 1*
17 5 Podsumowanie 1
5R]G]LDá:HZQĊWU]QDEXGRZDPDWHULL Razem: 8
20 1 Struktura atomu 1
21 2 Sk ad izotopowy pierwiastka 1
22 3 Masy atom w i cz steczek 1
23 4 Prawo okresowo ci 1
24 5 Konfiguracja elektronowa pierwiastk w 1
25 6 Podsumowanie 1
– 89 –
5R]G]LDá:Lą]DQLDFKHPLF]QH Razem: 8
28 1 Wi zanie chemiczne 1
29 2 Substancje jonowe 1
30 3 Substancje kowalencyjne 1
31 4 W a ciwo ci substancji kowalencyjnych 1
32 5 Budowa atomu a w a ciwo ci chemiczne 1
33 6 Podsumowanie 1
5R]G]LDá:RGDLUR]WZRU\ZRGQH Razem: 11
36 1 Roztw r – mieszanina jednorodna 1
37 2 Mieszaniny niejednorodne 1
38 3 Metody rozdzielania mieszanin 1
39 4 Rozpuszczalno 1*
40 5 Krystalizacja 1
41 6 St enie roztworu 1*
42 7 Rozcie czanie i zat anie roztworu 1*
43 8 Woda w przyrodzie i gospodarce cz owieka 1
44 9 Podsumowanie 1
5R]G]LDá3U]HPLDQ\FKHPLF]QH Razem: 12
47 1 Przemiana fizyczna a reakcja chemiczna 1
48 2 Reakcja czenia 1*
49 3 Reakcja rozk adu 1*
50 4 Reakcja wymiany 1*
51 5 R wnania reakcji chemicznych 1*
52 6 Dwa opisy przemian chemicznych 1
53 7 Prawo zachowania masy 1
54 8 Stosunki masowe w reakcjach chemicznych 1*
55 9 Szybko reakcji chemicznej. Katalizatory 1
56 10 Podsumowanie 1
&KHPLD3RGUĊF]QLNGRV]NRá\SRGVWDZRZHM.ODVD
5R]G]LDá7OHQZRGyULLFK]ZLą]NLFKHPLF]QH Razem: 12
59 1 Wod r i tlen 1
60 2 Tlenki 1*
– 90 –
61 3 Kwasy 1
62 4 W a ciwo ci kwas w tlenowych 1*
63 5 Kwasy beztlenowe 1
64 6 Kwa ne deszcze, efekt cieplarniany i smog 1
65 7 Wodorotlenki 1
66 8 Reakcja metali aktywnych z wod 1
67 9 Dysocjacja jonowa kwas w i wodorotlenk w 1*
5R]G]LDá6ROH– EXGRZDRWU]\P\ZDQLHL]DVWRVRZDQLH Razem: 10
71 1 Skala pH 1
72 2 Budowa i nazwy soli 1*
73 3 Reakcje zoboj tniania 1
74 4 Reakcje str ceniowe 1
75 5 Inne reakcje otrzymywania soli 1*
76 6 Sole amonowe 1
77 7 Wybrane zastosowania soli 1*
78 8 Podsumowanie 1
5R]G]LDá=ZLą]NLZĊJOD]ZRGRUHP– ZĊJORZRGRU\ Razem: 10
81 1 W giel 1
82 2 W glowodory nasycone – alkany 1
83 3 W a ciwo ci w glowodor w nasyconych 1*
84 4 W glowodory nienasycone – alkeny i alkiny 1
85 5 W a ciwo ci w glowodor w nienasyconych 1*
86 6 Polimery i tworzywa sztuczne 1
87 7 Ropa naftowa i gaz ziemny 1
88 8 Podsumowanie 1
5R]G]LDá3URVWHSRFKRGQHZĊJORZRGRUyZ Razem: 8
91 1 Alkohole 1*
92 2 Wp yw alkoholu na organizm cz owieka 1
93 3 Kwasy karboksylowe 1*
94 4 Wy sze kwasy karboksylowe i ich sole 1
95 5 Estry 1
– 91 –
96 6 Podsumowanie 1
5R]G]LDá=áRĪRQHSRFKRGQHZĊJORZRGRUyZ Razem: 8
99 1 T uszcze 1
100 2 Aminokwasy i bia ka 1
101 3 W a ciwo ci bia ek 1
102 4 Cukry proste – monosacharydy 1
103 5 Cukry z o one – disacharydy i polisacharydy 1
* wskazane jest, aby w miar mo liwo ci na realizacj danego tematu przeznaczy wi cej ni
jedn lekcj
– 92 –
Imi i nazwisko Klasa Punkty (max 12) Ocena
5R]G]LDá
JUXSD$ Data
=DGDQLH(1 pkt)
Podkre l w a ciwo ci dotycz ce ditlenku w gla:
gaz, rozpuszczalny w wodzie, bezbarwny, palny, ĪyáW\ powoduje ]PĊWQLHQLD wody wapiennej,
ciecz, bezwonny.
=DGDQLH(1 pkt)
W r d podanych pierwiastk w i zwi zk w chemicznych wska substancje proste, wpisuj c
poni ej ich numer:
[1] magnez, [2] woda, [3] GLWOHQHN w gla, [4] ZRGyU, [5] WOHQ, [6] VLDUND, [7] gliceryna, [8] VyO
NXFKHQQD
Substancje proste: ..................................
=DGDQLH(1 pkt)
Zaproponuj i kr tko opisz metod rozdzielenia mieszaniny opi k w elaznych i wody.
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
=DGDQLH(1 pkt)
Mieszanina zawiera 12% siarki, 18% opi k w elaznych, 36% soli kuchennej i wod . Podaj,
ile procent stanowi woda w tej mieszaninie.
.....................................................................................................................................................
=DGDQLH(1 pkt)
Przedstaw graficznie zawarto procentow siarki, opi k w elaznych, soli kuchennej i wody
w mieszaninie opisanej w zadaniu 4. Ka dy sk adnik zaznacz innym kolorem.
siarka
opi ki elazne
s l kuchenna
woda
Oficyna Edukacyjna * Krzysztof Pazdro 1

=DGDQLH(2 pkt)
Oblicz, jaka powinna by minimalna pojemno zbiornika do transportu 5 kg cieczy o g sto ci
1,25 g cm3.
Dane: Szukane:
Rozwi zanie:
Odpowied : Minimalna pojemno zbiornika to .................
=DGDQLH(2 pkt)
Wykrywanie
ditlenku w gla Obserwacje Wnioski
w badanym gazie
badany
gaz
....................................................... .......................................................
....................................................... .......................................................
....................................................... .......................................................
woda
wapienna
....................................................... .......................................................
=DGDQLH(1 pkt)
Podkre l fragmenty zda (zapisane NXUV\Zą) tak, aby mia y one w a ciwy sens.
Rysunek obok przedstawia spos b, w jaki mog by zbierane gazy o g sto ci
PQLHMV]HM ZLĊNV]HM od g sto ci powietrza. Poniewa g sto powietrza wynosi
1,29 g dm3, to spos b zbierania gazu przedstawiony na rysunku nie mo e by wy-
korzystany do zbierania PHWDQXRJĊVWRĞFLJGP3 WOHQXRJĊVWRĞFLJGP3.
=DGDQLH(2 pkt)
Wybierz (podkre l) jedn prawid ow odpowied .
I. azem niepalnym, ale podtrzymuj cym II. Substancje z o one, kt re mog by roz-
spalanie jest: o one na substancje proste, przedstawia
a) tlen, zestaw:
b) azot, a) woda, tlen, azot,
c) wod r, b) wod r, siarka, magnez,
d) ditlenek w gla. c) gliceryna, elazo, woda,
d) ditlenek w gla, cukier, woda.

Imi i nazwisko Klasa Punkty (max 12) Ocena
5R]G]LDá
JUXSD% Data
=DGDQLH(1 pkt)
Podkre l w a ciwo ci dotycz ce gliceryny:
gaz, bardzo dobrze rozpuszczalna w wodzie, EH]EDUZQDFLDáRVWDáH ĪyáWD powoduje ]PĊWQLH-
nia wody wapiennej, ciecz, nierozpuszczalna w wodzie.
=DGDQLH(1 pkt)
W r d podanych pierwiastk w i zwi zk w chemicznych wska substancje z o one, wpisuj c
poni ej ich numer:
[1] magnez, [2] woda, [3] GLWOHQHN w gla, [4] ZRGyU, [5] WOHQ, [6] VLDUND, [7] gliceryna, [8] VyO
NXFKHQQD
Substancje z o one: .......................................
=DGDQLH(1 pkt)
Zaproponuj i kr tko opisz metod rozdzielenia mieszaniny soli kuchennej i wody.
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
=DGDQLH(1 pkt)
Mieszanina zawiera 5% siarki, 36% opi k w magnezowych, 10% cukru sto owego i wod .
Podaj, ile procent stanowi woda w tej mieszaninie.
.....................................................................................................................................................
=DGDQLH(1 pkt)
Przedstaw graficznie zawarto procentow siarki, opi k w magnezowych, cukru sto owego
i wody w mieszaninie opisanej w zadaniu 4. Ka dy sk adnik zaznacz innym kolorem.
siarka
opi ki magnezowe
cukier sto owy
woda

=DGDQLH(2 pkt)
Oblicz, jaka jest masa przedmiotu o g sto ci 0,90 g cm3 i obj to ci 5 dm3.
Dane: Szukane:
Rozwi zanie:
Odpowied : Masa przedmiotu wynosi .........................
=DGDQLH(2 pkt)
Rozdzielanie
mieszaniny Obserwacje Wnioski
elaza i siarki
....................................................... .......................................................
....................................................... .......................................................
....................................................... .......................................................
....................................................... .......................................................
=DGDQLH(1 pkt)
Podkre l fragmenty zda (zapisane NXUV\Zą) tak, aby mia y one w a ciwy sens.
Rysunek obok przedstawia spos b, w jaki mog by zbierane gazy o g sto ci
PQLHMV]HM ZLĊNV]HM od g sto ci powietrza. Poniewa g sto powietrza wynosi
1,29 g dm3, to spos b zbierania gazu przedstawiony na rysunku nie mo e by wy-
korzystany do zbierania ZRGRUXRJĊVWRĞFLJGP3 GLWOHQNXZĊJODRJĊVWRĞFL
JGP3.
=DGDQLH(2 pkt)
Wybierz (podkre l) jedn prawid ow odpowied .
I. azem palnym, b d cym jednym z la- II. Substancje proste, kt re nie mog by
dowych sk adnik w powietrza jest: roz o one na inne substancje, przedsta-
a) tlen, wia zestaw:
b) azot, a) woda, tlen, azot,
c) wod r, b) wod r, siarka, magnez,
d) ditlenek w gla. c) gliceryna, elazo, woda,
d) ditlenek w gla, cukier, woda.

5R]G]LDá2'32:,('=,
Nr
rupa A rupa B
zad.
1. gaz, rozpuszczalny w wodzie, bezbarwny, powodu- bardzo dobrze rozpuszczalna w wodzie, bezbar-
MHPĊWQLHQLHZRG\ZDSLHQQHM, bezwonny wna, ciecz
2. 1, 4, 5, 6. 2, 3, 7, 8.
3. Wybrana metoda: s czenie. Opi ki elazne nale y Wybrana metoda: odparowanie. Wod nale y od-
ods czy na s czku bibu owym i w ten spos b od- parowa , a na dnie naczynia pozostanie sta a s l
dzieli od wody. kuchenna.
4. 34% wody. 49% wody.
5.
siarka siarka
opi ki elazne opi ki magnezowe
s l kuchenna cukier sto owy
woda woda
6. Minimalna pojemno zbiornika to 4000 cm3. Masa przedmiotu wynosi 4500 g.
7. Obserwacje: Woda wapienna m tnieje. Obserwacje: Magnes przyci ga opi ki elazne, a
:QLRVNL: W badanym gazie znajduje si ditlenek siarki nie przyci ga.
w gla. :QLRVNL: Magnes pozwala rozdzieli mieszanin
elaza i siarki.
8. ZLĊNV]HM * PHWDQXRJĊVWRĞFLJGP3 mniejszej * GLWOHQNX w glaRJĊVWRĞFLJGP3
9. I – a, II – d. I – c, II – b.

Imi i nazwisko .............................................................................................. Ocena ..................
Kartkówka 1.
(po lekcji „Substancje”) Grupa A
Zadanie 1. (1 pkt)
Substancja atwopalna jest oznaczona piktogra-
1 2 3 4 5
mem o numerze: ........................
Zadanie 2. (1 pkt)
Podziel podane w a ciwo ci na w a ciwo ci zyczne i w a ciwo ci chemiczne. W tym celu wpisz
odpowiednie cyfry do w a ciwych kom rek tabeli.
[1] smak, [2] barwa, [3] zapach, [4] g sto , [5] temperatura topnienia, [6] przewodnictwo cieplne,
[7] palno
W a ciwo ci chemiczne W a ciwo ci zyczne
Zadanie 3. (1 pkt)
W podanym zbiorze wska cia a. W tym celu wpisz poni ej odpowiednie cyfry.
[1] woda, [2] ditlenek w gla, [3] gw d , [4] most stalowy, [5] gliceryna, [6] ceg a budowlana
Cia a to: ..................................................................................................................................................
Kartkówka 1.
(po lekcji „Substancje”) Grupa B
Zadanie 1. (1 pkt)
Substancja wybuchowa jest oznaczona piktogra-
1 2 3 4 5
mem o numerze: ........................
Zadanie 2. (1 pkt)
Podziel podane w a ciwo ci na w a ciwo ci zyczne i w a ciwo ci chemiczne. W tym celu wpisz
[1] temperatura wrzenia, [2] barwa, [3] przewodnictwo elektryczne, [4] smak, [5] palno , [6] g sto ,
[7] zapach
W a ciwo ci chemiczne W a ciwo ci zyczne
Zadanie 3. (1 pkt)
W podanym zbiorze wska substancje. W tym celu wpisz poni ej odpowiednie cyfry.
[1] wod r, [2] ceg a budowlana, [3] gw d , [4] most stalowy, [5] woda, [6] ditlenek w gla
Substancje to: .......................................................................................................................................................
Kartkówka 2.
(po lekcji „Sk ad mieszanin”) Grupa A
Zadanie 1. (2 pkt)
Tr jsk adnikowa mieszanina sk ada si z 2,0 g opi k w elaznych, 4,0 g siarki i 6,0 g wody. Oblicz
procentowy sk ad masowy tej mieszaniny.
Rozwi zanie:
Odpowied :
Zadanie 2. (1 pkt)
Podziel podane mieszaniny na mieszaniny jednorodne i mieszaniny niejednorodne. W tym celu wpisz
[1] woda z cukrem sto owym, [2] piasek i siarka, [3] olej i woda, [4] ry i opi ki elaza, [5] woda
z sol kuchenn
Mieszaniny jednorodne Mieszaniny niejednorodne
Kartkówka 2.
(po lekcji „Sk ad mieszanin”) Grupa B
Zadanie 1. (2 pkt)
Tr jsk adnikowa mieszanina sk ada si z 5,0 g opi k w elaznych, 6,0 g w gla i 4,0 g oleju. Oblicz
procentowy sk ad masowy tej mieszaniny.
Rozwi zanie:
Odpowied :
Zadanie 2. (1 pkt)
Podziel podane mieszaniny na mieszaniny jednorodne i mieszaniny niejednorodne. W tym celu wpisz
[1] olej i benzyna, [2] siarka i wir, [3] woda z cukrem sto owym, [4] woda z sol kuchenn , [5] wir
i w giel
Mieszaniny jednorodne Mieszaniny niejednorodne
Kartkówka 3.
(po lekcji „ sto substancji”) Grupa A
Zadanie 1. (2 pkt)
Oblicz g sto substancji, kt rej obj to wynosi 50 cm3, a masa – 40 g. Wynik podaj w g cm3.
Rozwi zanie:
Odpowied :
Zadanie 2. (2 pkt)
Oblicz obj to substancji, kt rej g sto wynosi 1,5 g cm3, a masa – 300 g. Wynik podaj w cm3.
Rozwi zanie:
Odpowied :
Kartkówka 3.
(po lekcji „ sto substancji”) Grupa B
Zadanie 1. (2 pkt)
Oblicz g sto substancji, kt rej obj to wynosi 140 cm3, a masa – 210 g. Wynik podaj w g cm3.
Rozwi zanie:
Odpowied :
Zadanie 2. (2 pkt)
Oblicz obj to substancji, kt rej g sto wynosi 0,8 g cm3, a masa – 240 g. Wynik podaj w cm3.
Rozwi zanie:
Odpowied :
www.pazdro.com.pl

Bros Zura

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bros Zura

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Chemia Pazdro

W tej broszurze przedstawiamy początkowe fragmenty już opracowanych pozycji:

OFICYNA EDUKACYJNA * KRZYSZTOF PAZDRO

Słowo wstępne do uczniów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

W tym roku rozpoczynacie nauk nowego przedmiotu, kt rym jest chemia.

Aby u atwi Wam uczenie si chemii, ca y materia zawarty w obu cz ciach

yczymy Wam wielu sukces w w nauce

1.1. Szkolna pracownia chemiczna

Regulamin pracowni chemicznej i zasady BHP

1. Przed lekcj dy urni pomagaj nauczycielowi przygotowa pracowni do zaj .

Karty charakterystyki substancji i piktogramy

Na opakowaniach odczynnik w chemicznych powinny by tak e odpowiednie

Substancja Substancja Substancja Substancja (gaz)

Substancja Substancja zagra aj ca Substancja powa nie Substancja zagra aj ca

Sprzęt i szkło laboratoryjne

Wybrane czynności laboratoryjne

Ch odnica Liebiga Cylinder

ciskacze: Rys. 1.1. Wybrane szk o labora-

Praca domowa (odpowiedzi nie zamieszczaj w podr czniku )

3. Zidenty kuj i nazwij szk o oraz sprz t laboratoryjny, kt ry zilustrowano po-

Ka da substancja ma szereg ZáDĞFLZRĞFL, czyli FHFK\, kt re pozwalaj na jej

Właściwości fizyczne substancji

x przewodnictwo cieplne i elektryczne,

W a ciwo ci chemiczne poznasz w dalszym toku nauki. Nale do nich mi dzy

Tabela 1.1. W a ciwo ci fizyczne wybranych substancji

Doświadczenie 1.1. Badanie właściwości substancji stałych

Tabela 1.2. W a ciwo ci wybranych cia sta ych

Doświadczenie 1.2. Badanie właściwości substancji ciekłych

Tabela 1.3. W a ciwo ci wybranych cieczy

Doświadczenie 1.3. Badanie właściwości substancji gazowych

Tabela 1.4. W a ciwo ci wybranych gaz w

Praca domowa (odpowiedzi nie zamieszczaj w podr czniku )

1.3. Chemiczny podział substancji

Po wprowadzeniu uczywa do prob wki, w kt rej by a wi ksza ilo gazu, s y-

PIERWIASTKI CHEMICZNE ZWIĄZKI CHEMICZNE

Substancje proste Substancje złożone

Praca domowa (odpowiedzi nie zamieszczaj w podr czniku )

1.4. Rozpowszechnienie i podział pierwiastków

Rozpowszechnienie pierwiastków w przyrodzie

SKORUPA CAŁA ZIEMIA

Rys. 1.3. Por wnanie rozpowszechnienia pierwiastk w w skorupie ziemskiej i w ca ej Ziemi

Pierwiastki kr w przyrodzie. Rzeki znosz z powierzchni Ziemi do m rz

Podział pierwiastków chemicznych

0HWDOH, opr cz charakterystycznego po ysku, wykazuj wiele wsp lnych cech

Tabela 1.5. Metale i niemetale

x 0HWDOHOHNNLH– metale mi kkie i reaktywne o stosunkowo niskich temperatu-

Praca domowa (odpowiedzi nie zamieszczaj w podr czniku )

1.5. Mieszaniny substancji

Cech mieszaniny jednorodnej jest to, e jej sk adnik w nie mo na rozr ni

Rozdzielanie mieszanin substancji

Doświadczenie 1.5. Rozdzielanie wody sodowej na składniki

Podczas ogrzewania wody sodowej pojawi y si w niej p cherzyki gazu. Wydo-

Doświadczenie 1.6. Badanie mieszaniny siarki i żelaza

Do wiadczenie 1.6. wykaza o, e sk adniki mieszaniny zachowuj swoje indy-

Doświadczenie 1.7. Rozdzielanie składników kolorowych atramentów

Opisana w do wiadczeniu 1.7. metoda rozdzielania sk adnik w mieszaniny to

peratury zale nej od rodzaju sk adnik w, zwykle do kilkuset stopni, a si stopi

Praca domowa (odpowiedzi nie zamieszczaj w podr czniku )

1.6. Skład mieszanin

„ elazne” s w rzeczywisto ci stalowe. Zawarto w gla przekraczaj ca 2% powo-

Tabela 1.6. W a ciwo ci elaza i jego stop w

Praca domowa (odpowiedzi nie zamieszczaj w podr czniku )

Doświadczenie 1.8. Badanie składu powietrza

Podczas spalania wieczki poziom wody podnosi si stopniowo, poniewa