May Dien 1

Baøi giaûng moân hoïc : Maùy Ñieän 1
Lôøi noùi ñaàu

Noäi dung baøi giaûng Maùy Ñieän ñöôïc bieân soaïn döïa theo “Giaùo trình Maùy
ñieän” do Vuï Trung Hoïc vaø Daïy Ngheà – NXB GD, coù tham khaûo theâm caùc giaùo
trình, taøi lieäu chuyeân ngaønh töø caùc tröôøng khaùc vaø coù chænh söûa, boå sung cho phuø
hôïp vôùi ñoái töôïng laø hoïc sinh heä Trung Hoïc Chuyeân Nghieäp, Ngaønh Ñieän Coâng
Nghieäp Daân Duïng tröôøng Ñaïi Hoïc Toân Ñöùc Thaéng.
Baøi giaûng goàm 2 phaàn : Maùy ñieän 1 vaø Maùy ñieän 2. Trong ñoù, Maùy ñieän 1
goàm caùc phaàn : 1- Khaùi nieäm chung veà maùy ñieän; 2- Maùy bieán aùp; 3- Maùy ñieän
khoâng ñoàng boä. Maùy ñieän 2 goàm caùc phaàn : 1- Maùy ñieän ñoàng boä; 2- Maùy ñieän moät
chieàu; 3- Daây quaán maùy ñieän.
Baøi giaûng ñöôïc trình baøy theo tinh thaàn ngaén goïn, deã hieåu, coù boå sung caùc
hình aûnh minh hoïa, caùc ví duï, baøi taäp giaûi maãu cuõng nhö caùc baøi taäp töï giaûi, nhaèm
giuùp ngöôøi hoïc deã tieáp thu hôn. Caùc coâng thöùc coù ñaùnh soá ñeã deã ñoái chieáu, tham
khaûo vaø cuoái moãi chöông ñeàu coù phaàn toùm taét giuùp ngöôøi hoïc heä thoáng laïi caùc
kieán thöùc caàn thieát. Caùc kyù hieäu cuûa caùc ñaïi löôïng ñieän cuõng ñöôïc ñieàu chænh
nhaèm giuùp ngöôøi hoïc thuaän tieän cho vieäc tham khaûo caùc taøi lieäu töông ñöông ôû
baäc hoïc cao hôn sau naøy.
Maëc duø ñaõ coá gaéng nhöng chaéc chaén khoâng traùnh khoûi nhöõng khieám khuyeát,
raát mong nhaän ñöôïc söï ñoùng goùp cuûa caùc ñoàng nghieäp cuõng nhö ngöôøi hoïc ñeå baøi
giaûng ngaøy caøng hoaøn chænh hôn.
TAÙC GIAÛ
_______________________________________________________________________________
Trang 1
Giôùi thieäu moân hoïc : MAÙY ÑIEÄN 1
1. Teân moân hoïc : Maùy ñieän 1

2. Maõ soá moân hoïc : DD01
3. Soá ñôn vò hoïc trình : 4(4,0)
4. Moân hoïc tieân quyeát : Ñieän Kyõ Thuaät, Vaät lyù ñaïi cöông
5. Moân hoïc song haønh :
6. Taøi lieäu tham khaûo :
- Giaùo trình Maùy ñieän – Vuï THCN&DN
- Maùy ñieän 1 – Traàn KHaùnh Haø, NXB KHKT
- Ñieän kyõ thuaät – Nguyeãn Kim Ñính, Ñaïi hoïc quoác gia – NXB KHKT
7. Noäi dung toùm taét :
- Trang bò nhöõng kieán thöùc chung veà nguyeân lyù, caáu taïo, ñaëc tính vaø öùng duïng cuûa
caùc loïai maùy ñieän : maùy bieán aùp, ñoäng cô khoâng ñoàng boä 3 pha, 1 pha vaø 2 pha.
- Tính toùan cô baûn vaø öùng duïng caùc loïai maùy ñieän trong ngaønh coâng noâng nghieäp,
daân duïng, giao thoâng vaän taûi, … phuïc vuï cho coâng taùc vaän haønh, baûo trì, söûa chöõa
sau naøy.
_______________________________________________________________________________
Trang 2
MUÏC LUÏC
Trang
Chöông môû ñaàu : KHAÙI NIEÄM CHUNG VEÀ MAÙY ÑIEÄN .............................................. 4
0.1. Ñònh nghóa vaø phaân loaïi ............................................................................................... 4
0.2. Caùc ñònh luaät cô baûn trong maùy ñieän ........................................................................... 4
0.3. Tính toaùn maïch töø ........................................................................................................ 7
0.4. Caùc vaät lieäu cheá taïo maùy ñieän ................................................................................... 10
Baøi taäp chöông môû ñaàu ..................................................................................................... 12
Chöông 1 : MAÙY BIEÁN AÙP ................................................................................................ 14

1.1 Khaùi nieäm chung......................................................................................................... 14
1.2 Caáu taïo maùy bieán aùp ................................................................................................... 15
1.3 Nguyeân lyù laøm vieäc cuûa maùy bieán aùp......................................................................... 16
1.4 Caùc phöông trình cuûa maùy bieán aùp ............................................................................. 18
1.5 Maïch ñieän thay theá maùy bieán aùp ................................................................................ 20
1.6 Cheá ñoä khoâng taûi cuûa maùy bieán aùp ............................................................................. 24
1.7 Cheá ñoä ngaén maïch cuûa maùy bieán aùp .......................................................................... 26
1.8 Cheá ñoä coù taûi cuûa maùy bieán aùp ................................................................................... 29
1.9 Maùy bieán aùp 3 pha ...................................................................................................... 33
1.10 Söï laøm vieäc song song cuûa maùy bieán aùp .................................................................. 36
1.11 Caùc maùy bieán aùp ñaëc bieät ......................................................................................... 38
Baøi taäp chöông 1 ............................................................................................................... 42
Chöông 2 : MAÙY ÑIEÄN KHOÂNG ÑOÀNG BOÄ.................................................................. 46

2.1 Khaùi nieäm chung......................................................................................................... 46
2.2 Caùc ñaïi löôïng ñònh möùc cuûa ñoäng cô khoâng ñoàng boä................................................. 46
2.3 Caáu taïi cuûa ñoäng cô khoâng ñoàng boä ........................................................................... 47
2.4 Töø tröôøng trong maùy ñieän khoâng ñoàng boä .................................................................. 50
2.5 Nguyeân lyù laøm vieäc cuûa ñoäng cô khoâng ñoàng boä ....................................................... 53
2.5 Moâ hình tính toaùn cuûa ñoäng cô khoâng ñoàng boä .......................................................... 55
2.6 Sô ñoà thay theá cuûa ñoäng cô khoâng ñoàng boä................................................................ 59
2.7 Coâng suaát cuûa ñoäng cô khoâng ñoàng boä....................................................................... 60
2.8 Momen quay cuûa ñoäng cô khoâng ñoàng boä’ ................................................................ 62
2.9 Môû maùy ñoäng cô khoâng ñoàng boä 3 pha ...................................................................... 64
2.10 Ñieàu chænh vaän toác ñoäng cô khoâng ñoàng boä ............................................................. 68
2.11 Maùy ñieän khoâng ñoàng boä moät pha............................................................................ 73
Baøi taäp chöông 2 ............................................................................................................... 80
_______________________________________________________________________________
Trang 3
CHÖÔNG MÔÛ ÑAÀU
KHAÙI NIEÄM CHUNG VEÀ MAÙY ÑIEÄN
0.1. ÑÒNH NGHÓA VAØ PHAÂN LOAÏI
Maùy ñieän laø thieát bò ñieän töø ñeå bieán ñoåi cô naêng thaønh ñieän naêng vaø ngöôïc laïi,
hoaëc bieán ñoåi caùc ñaïi löôïng ñieän nhö : ñieän aùp, taàn soá, doøng ñieän, soá pha …
Maùy ñieän coù nhieàu loaïi, coù theå phaân loaïi nhö sau:
- Maùy ñöùng yeân : maùy bieán aùp
- Maùy ñieän quay : Tuøy theo löôùi ñieän coù theå chia laøm 2 loaïi:
+ Maùy ñieän 1 chieàu
+ Maùy ñieän xoay chieàu : bao goàm :
• Maùy ñieän khoâng ñoàng boä
• Maùy ñieän ñoàng boä
• Maùy ñieän xoay chieàu coù vaønh goùp
0.2. CAÙC ÑÒNH LUAÄT CÔ BAÛN TRONG MAÙY ÑIEÄN
0.2.1. Ñònh luaät caûm öùng ñieän töø (Ñònh luaät Faraday)
a) Töø thoâng φ bieán thieân xuyeân qua voøng daây
Khi töø thoâng φ xuyeân qua voøng daây bieán thieân :φ = φ (t). Trong voøng daây xuaát hieän
söùc ñieän ñoäng caûm öùng e(t). Neáu choïn chieàu söùc ñieän ñoäng caûm öùng phuø hôïp vôùi chieàu
töø thoâng theo qui taéc vaën nuùt chai (hình 0.1), söùc ñieän ñoäng caûm öùng trong moät voøng daây
ñöôïc vieát theo coâng thöùc Maxwell nhö sau :
dφ
ev = − (V) (0.1)
dt
Neáu cuoän daây coù W voøng, söùc ñieän ñoäng caûm öùng ño giöõa hai ñaàu cuoän daây laø:
dφ dψ
e = −W =− = W.e V (0.2)
dt dt
vôùi ψ = W.φ (Wb) laø töø thoâng moùc voøng cuûa cuoän daây.
_______________________________________________________________________________
Trang 4
φ⊕
e ⊕ B i ⊕ B
e
F
(a) (b) (c)
Hình 0.1: (a) Chieàu döông giaû thieát cuûa φ vaø e sao cho e = -N dφ/dt
r r r
(b) Chieàu cuûa e phuï thuoäc chieàu cuûa B vaø v
r r r
(c) Chieàu cuûa F phuï thuoäc chieàu cuûa B vaø i
b) Thanh daãn chuyeån ñoäng trong töø tröôøng
Khi thanh daãn coù chieàu daøi l [hình 0.1(b)] chuyeån ñoäng vôùi vaän toác v trong töø
tröôøng coù töø caûm B vuoâng goùc vôùi thanh daãn, thì trong thanh daãn xuaát hieän söùc ñieän
ñoäng caûm öùng:
r rr
e = l.v.B (0.3)
Coù trò soá : e = l .v.B.sinα

r r
α : goùc hôïp bôûi B vaø v
r r
neáu B ⊥ v ⇒ sinα =1 ⇒ e = l .v.B (0.4)
Trong ñoù :
B : töø caûm ño baèng tesla (T).
l : chieàu daøi hieäu duïng cuûa thanh daãn (phaàn thanh daãn naèm trong töø tröôøng) ño
baèng meùt (m)
v : toác ñoä thanh daãn ño baèng meùt/giaây (m/s)
Chieàu cuûa söùc ñieän ñoäng caûm öùng ñöôïc xaùc ñònh theo qui taéc baøn tay phaûi.
0.2.2. Ñònh luaät löïc ñieän töø (Ñònh luaät Laplace)
Khi thanh daãn chieàu daøi l [hình 0.1(c)] mang doøng ñieän i vuoâng goùc vôùi töø caûm
r
B. Noù seõ chòu moät löïc taùc duïng F goïi laø löïc ñieän töø
r r r
F = l× i ×B
coù trò soá F = l .i.B (0.5)
Trong ñoù:
_______________________________________________________________________________
Trang 5
B : töø caûm ño baèng T
i : doøng ñieän ño baèng A (ampere)
l : chieàu daøi hieäu duïng thanh daãn ño baèng m (meùt)
F : löïc ñieän töø ño baèng N (Newton)
Chieàu cuûa löïc ñieän töø xaùc ñònh theo nguyeân taéc baøn tay traùi.
0.2.3. Ñònh luaät Ohm töø
Ñònh luaät Ohm töø suy töø ñònh lyù Ampere, phaùt bieåu nhö sau :
r
Neáu H laø töø tröôøng do moät taäp hôïp doøng ñieän i1, i2, …, in taïo ra vaø neáu C laø moät
ñöôøng kín bao quanh chuùng thì :
r r
∫ H.d l = ∑ i k (0.6)
C
r
vôùi d l laø ñoä dôøi vi phaân treân (C) (hình 0.2a). Daáu cuûa ik ñöôïc xaùc ñònh nhö sau: neáu khi
r
vaën nuùt chai theo chieàu d l maø nuùt chai tieán theo chieàu ik thì ik ñöôïc xem laø döông. Vôùi
hình 0.4(a), ta coù : ∑ i k = i1 − i 2 + i 3
i2
→
i1 i3 dl Φ
→ → i2
H, B, Φ i1
→ i
H W1 ⊕ W2
W voøng ⊕ l
→
(C) dl i1
i S i2
(C) l1,S1 l2,S2
(a) (b) (c)
Hình 0.2 - (a) Minh hoïa ñònh lyù Ampere; (b) Maïch töø ñoàng nhaát coù moät daây
daãn; (c) Maïch töø coù khe hôû khoâng khí vaø hai daây quaán
Baây giôø xeùt maïch töø hình 0.2(b). Quaán W voøng leân daây maïch töø vaø cho doøng i
r
chaïy qua, ta ñöôïc töø tröôøng H trong maïch töø, tieáp xuùc vôùi ñöôøng söùc trung bình (C)
chieàu daøi l . Luùc ñoù (0.6) trôû thaønh :
H = W.i (0.7)
B
hay : l = W.i
µ
1 l
hay:  Φ = W.i hay : Hl = ℜ Φ = W I = F (0.8)
µ S 
_______________________________________________________________________________
Trang 6
trong ñoù :
B = µ.H laø töø caûm (maät ñoä töø thoâng) trong maïch töø (T).
µ = µr µo laø ñoä töø thaåm tuyeät ñoái cuûa maïch töø (H/m).
µo = 4π. 10-7 laø ñoä töø thaåm cuûa khoâng khí (H/m).
µr = µ /µo laø ñoä töø thaåm töông ñoái cuûa maïch töø.
S = dieän tích tieát dieän thaúng cuûa maïch töø (giaû söû ñeàu) (m2).
F = W.I laø söùc töø ñoäng taïo ra töø thoâng (A.voøng)
1l
ℜ= laø töø trôû cuûa maïch töø (A.voøng/Wb)
µS
I = doøng töø hoùa, taïo ra töø thoâng cho maïch töø (A)
F
Töø (0.8), ta coù quan heä : Φ= (0.9)
ℜ
goïi laø ñònh luaät Ohm töø; töông töï nhö ñònh luaät Ohm I=U / R trong maïch ñieän. Thoâng
thöôøng , saét coù ñoä töø thaåm µ lôùn hôn µo khoaûng 500 ÷ 2000 laàn. Do ñoù, vôùi cuøng kích
thöôùc ( l ,S) cuûa maïch töø vaø cuøng söùc töø ñoäng F ñöa vaøo, töø thoâng trong loõi saét lôùn hôn
trong khoâng khí 500 ÷ 2000 laàn. Vaäy khe hôû khoâng khí trong maïch töø laøm giaûm töø thoâng.
Trong tröôøng hôïp toång quaùt, neáu maïch töø goàm m phaàn töû gheùp noái tieáp; phaàn töû j
coù chieàu daøi l j, tieát dieän Sj, ñoä töø thaåm µj, töø trôû ℜj ; vaø neáu ta quaán treân ñoù n cuoän daây;
cuoän k coù Wk voøng thì (0.6) trôû thaønh :
m m n n
∑ H jl j = ∑ ℜ jΦ =∑ Wji k =∑ Fk = F (0.10)
j=1 j=1 k =1 k =1
Trong ñoù :
* Töø thoâng Φ gioáng nhau trong moïi tieát dieän (ñònh luaät baûo toaøn töø thoâng).
* Khi vaën nuùt chai theo chieàu ñöôøng söùc töø tröôøng, neáu nuùt chai tieán theo chieàu ik
khi xuyeân qua (C) thì ik mang daáu (+); ngöôïc laïi ik mang daáu (-).
Chaúng haïn treân hình , ta coù :
H1 l 1 + H2 l 2 = (ℜ1 + ℜ2)Φ = W1i1 – W2i2 = F1 - F2
0.3. TÍNH TOAÙN MAÏCH TÖØ
Vieäc tính toaùn maïch töø thöôøng theå hieän trong hai loaïi baøi toaùn :
0.3.1. Baøi toaùn thuaän : bieát Φ, tìm F
Cho moät maïch töø goàm m phaàn töû noái tieáp, phaàn töû j coù chieàu daøi l j, tieát dieän Sj.
Ngöôøi ta muoán taïo moät töø thoâng Φ chaïy qua maïch töø. Tính söùc töø ñoäng F = W.i caàn coù
ñeå taïo ra töø thoâng Φ ñoù.
Caùch giaûi : Trong maïch töø noái tieáp, töø thoâng Φ xuyeân qua moïi tieát dieän ñeàu baèng
_______________________________________________________________________________
Trang 7
nhau. Vieäc giaûi goàm ba böôùc:
Böôùc 1 : Tính töø caûm Bj = Φ/Sj trong phaàn töû j.
Suy ra töø tröôøng Hj nhö sau :
(1) Neáu phaàn töû laø vaät lieäu saét töø, tra ñöôøng cong töø hoùa B = f(H) hoaëc tra baûng tuøy
loaïi theùp.
(2) Neáu phaàn töû laø khe khoâng khí thì H0 = B0/µ0.
Böôùc 2 : suy ra söùc töø ñoäng toång ñeå taïo ra Φ töø (0.10):
m
F = ∑ H jl j (0.11)
j=1
Böôùc 3 : Tuøy theo loaïi baøi toaùn cho 1.8

1.7
soá voøng daây hoaëc doøng ñieän cuûa cuoän 1.6
Theùp laù
kích töø, suy ra doøng ñieän hoaëc soá voøng 1.5
1.4
caàn coù. Ñöôøng cong töø hoùa cuûa moät vaøi 1.3 Theùp ñuùc
vaät lieäu saét töø ñöôïc cho treân hình 0.3. 1.2
1.1
Do (0.7), H = W.i/ l , neân ñôn vò cuûa töø 1.0
B (T)
tröôøng H laø At/m (Ampere voøng/meùt). 0.9
0.8 Saét ñuùc
0.7
VÍ DUÏ 0.1 :
0.6
0.5
Tính ñoä töø thaåm tuyeät ñoái vaø töông 0.4
ñoái cuûa theùp laù khi laøm vaät lieäu ôû caùc töø 0.3
0.2
caûm 1,2T vaø 1,5T. Nhaän xeùt gì ? 0.1
0
GIAÛI 800 2400 3200 4000 4800 5600 6400
H (At/m)
(1) Tra ñöôøng cong töø hoaù cuûa
theùp laù (hình 0.3), khi B=1,2T thì Hình 0.3 – Ñöôøng cong töø hoùa cuûa vaøi vaät lieäu saét töø
H=600At/m. Suy ra:
B 1,2 −3 µ 2 × 10 −3
µ= = = 2 × 10 H / m ; µ r = = = 1591
H 600 µ 0 4π × 10 −7
(2) Khi B = 1,5T thì H = 1600At/m. Suy ra:
B 1,5 µ 0,938 × 10 −3
µ= = = 0,938 × 10 −3 H / m ; µ r = = = 746
H 1600 µ0 4π × 10 −7
Nhaän xeùt :
(1) Khi loõi theùp laù laøm vieäc vôùi töø caûm 1,2T, noù seõ daãn töø gaáp 1591 laàn khoâng khí;
nghóa laø vôùi cuøng soá voøng daây vaø doøng ñieän cuûa cuoän kích töø, töø thoâng trong maïch töø coù
loõi theùp lôùn gaáp 1591 laàn khi khoâng coù loõi theùp.
_______________________________________________________________________________
Trang 8
(2) Töø caûm caøng taêng thì µr caøng giaûm : loõi theùp daãn töø caøng keùm (bò baûo hoaø töø).
Vaäy khaùc vôùi ñieän trôû R cuûa maïch ñieän, töø trôû ℜ cuûa maïch töø thay ñoåi khaù nhieàu theo B,
töùc theo töø thoâng Φ.
VÍ DUÏ 0.2 :
Maïch töø hình 0.4(a) laø moät loõi theùp ñuùc. Ngöôøi ta quaán cuoän kích töø coù W voøng leân
loõi töø. Tính doøng kích töø I ñeå taïo ra töø thoâng Φ = 560µWb trong loõi. Tieát dieän loõi
S=4cm2. Soá voøng W = 550. lt
I I
° °
W voøng 12cm W voøng l o = 1mm
° °
20cm
(a) (b)
Hình 0.4 – (a) Maïch töø cuûa Ví duï 0.2; (b) Maïch töø cuûa Ví duï
0.3
GIAÛI
Φ 560 × 10 −6
Töø caûm trong loõi töø : B = = = 1,4T
S 4 × 10 − 4
Tra ñöôøng cong töø hoùa cuûa theùp ñuùc : H = 2100At/m.
Chieàu daøi ñöôøng söùc trung bình : l = 20 + 12 + 20 + 12 = 64cm
Suy ra söùc töø ñoäng : F = W I = H. l = 2100 × 0,64 =1344At
Suy ra doøng kích töø : I = F/W = 1344/500 = 2,44A
VÍ DUÏ 0.3
Loõi theùp cuûa ví duï 0.2 coù moät khe khoâng khí daøy 1mm. Tính doøng kích töø môùi ñeå
taïo ra cuõng töø thoâng Φ nhö cuõ. Nhaän xeùt gì ?
GIAÛI
Theo ñònh luaät baûo toaøn töø thoâng, töø thoâng trong theùp baèng trong khoâng khí Φt=Φo.
Suy ra Bt = Bo = 1,4T nhö cuõ.
* Trong theùp :Ht = 2100At/m nhö cuõ. Vaäy söùc töø ñoäng (töø aùp) ñeå ñaåy töø thoâng Φ
qua phaàn theùp laø : Ft = Ht = 2100 × 63,9 × 10-2 = 1342At
B B0
* Trong khoâng khí : H 0 = 0 = = 795800B O = 1114082At / m
µ 0 4π × 10 −7
Vaäy söùc töø ñoäng ñeå ñaåy töø thoâng Φ ñi qua khe khoâng khí laø :
F0 = H0. l 0 = 1.114.082 × 10-3 = 1114
Söùc töø ñoäng toång maø cuoän kích töø caàn taïo ra :
F = W.I = Ht lt + Ho l o = 1342 +1114 = 2456At
Suy ra doøng kích töø : I = F/N = 2456/550 = 4,46
_______________________________________________________________________________
Trang 9
Nhaän xeùt :
(1) Söï hieän dieän cuûa khe khoâng khí khieán ta phaûi taêng söùc töø ñoäng leân gaàn gaáp ñoâi
(maëc duø khe hôû raát heïp) ñeå ta taïo ra töø thoâng nhö cuõ. Vaäy phaûi giaûm toái ña khe khoâng
khí trong maïch töø.
(2) Ñeå taïo ra töø caûm B0 trong moät khe khoâng khí daøy l 0, phaàn söùc töø ñoäng caàn coù
ñöôïc tính theo coâng thöùc deã nhôù :F0 = H0 l0 ≈ 800.000B0 l 0
0.3.2. Baøi toaùn ngöôïc : bieát F, tìm Φ.
Theo ví duï 0.1, neáu maïch töø coù vaät lieäu töø thì ñoä töø thaåm µ phuï thuoäc Φ neân töø trôû
ℜ cuõng phuï thuoäc Φ. Vì chöa bieát Φ neân chöa bieát ℜ. Phöông trình 0.10 trôû thaønh :
m
∑ ℜ (φ ).Φ = F
j =1
j (aån Φ)
Ñaây laø phöông trình phi tuyeán. Coù theå giaûi nhö sau : töï yù cho giaù trò Φ. Suy ra F
baèng baøi toaùn thuaän ôû treân. Thay ñoåi Φ vaø veõ haøm F = f(Φ). Tìm hoaønh ñoä giao ñieåm vôùi
F cho trong baøi toaùn (phöông phaùp doø).
0.4. CAÙC VAÄT LIEÄU CHEÁ TAÏO MAÙY ÑIEÄN
0.4.1. Vaät lieäu daãn ñieän
Duøng chuû yeáu laø ñoàng (Cu) vaø nhoâm (Al) vì chuùng coù ñieän trôû beù, choáng aên moøn
toát. Tuøy theo yeâu caàu veà caùch ñieän vaø ñoä beàn cô hoïc ngöôøi ta coøn duøng hôïp kim cuûa
ñoàng vaø nhoâm. Coù choã coøn duøng caû theùp ñeå taêng söùc beàn cô hoïc vaø giaûm kim loaïi maøu
nhö vaønh tröôït.
0.4.2 Vaät lieäu daãn töø
ÔÛ ñoaïn maïch töø coù töø thoâng bieán ñoåi vôùi taàn soá 50Hz hoaëc 60Hz, ngöôøi ta duøng
theùp laù daøy 0,35÷0,5mm coù pha theâm 2÷5% Si ñeå giaûm toån hao töø treã vaø doøng xoaùy.
Theùp laù ñöôïc cheá taïo baèng phöông phaùp caùn noùng hoaëc caùn nguoäi. Phöông phaùp caùn
nguoäi cho ñoä töø thaåm cao hôn vaø toån hao vaø toån hao loõi (töø treã, doøng xoaùy) thaáp hôn.
ÔÛ ñoaïn maïch töø coù töø thoâng khoâng ñoåi (khoâng bò toån hao töø treã vaø doøng xoaùy),
ngöôøi ta duøng theùp ñuùc, theùp reøn.
0.4.3. Vaät lieäu caùch ñieän
Vaät lieäu caùch ñieän ñeå caùch ly caùc phaàn daãn ñieän vaø khoâng daãn ñieän, hoaëc caùc phaàn
daãn ñieän vôùi nhau. Yeâu caàu cuûa chuùng laø khaû naêng caùch ñieän cao, chòu nhieät toát, khoâng
bò aåm vaø coù ñoä beàn cô. Caùch ñieän boïc daây daãn caøng chòu nhieät cao thì nhieät ñoä cho pheùp
cuûa daây daãn caøng lôùn vaø daây caøng mang ñöôïc doøng ñieän lôùn.
_______________________________________________________________________________
Trang 10
Phaàn lôùn chaát caùch ñieän trong maùy ñieän ôû theå raén, goàm coù :
- Chaát höõu cô thieân nhieân : giaáy, vaûi.
- Chaát voâ cô : amiant, mica, sôïi thuûy tinh.
- Caùc chaát toång hôïp.
- Caùc loaïi men sôn caùch ñieän.
Chaát caùch ñieän toát nhaát laø mica, song töông ñoái ñaét neân chæ duøng trong caùc maùy
ñieän coù ñieän aùp cao. Thoâng thöôøng duøng caùc vaät lieäu coù sôïi nhö giaáy, vaûi, sôïi v.v… chuùng
coù ñoä beàn cô toát, meàm, reû nhöng daãn nhieät keùm, deã bò aåm, caùch ñieän keùm. Vì vaäy chuùng
phaûi ñöôïc taåm saáy ñeå caùch ñieän toát hôn.
Tuøy theo tính chòu nhieät, caùc vaät lieäu caùch ñieän ñöôïc chia thaønh caùc caáp sau :
Caáp Y : Nhieät ñoä giôùi haïn cho pheùp 90°C, laøm baèng vaät lieäu sôïi xen lu loâ hay luïa,
goã, caùc toâng khoâng taåm hay khoâng queùt sôn.
Caáp A : Nhieät ñoä giôùi haïn cho pheùp 105°C, laøm baèng vaät lieäu caùch ñieän caáp Y coù
taåm sôn caùch ñieän.
Caáp E : Nhieät ñoä giôùi haïn cho pheùp 120°C, laøm baèng caùc sôïi polyme.
Caáp B : Nhieät ñoä giôùi haïn cho pheùp 130°C, laøm baèng caùc saûn phaåm mica, amiant,
sôïi thuûy tinh.
Caáp F : Nhieät ñoä giôùi haïn cho pheùp 155°C, laøm baèng vaät lieäu caáp B duøng keát hôïp
vôùi caùc chaát taåm saáy töông öùng.
Caáp H : Nhieät ñoä giôùi haïn cho pheùp 180°C, laøm baèng vaät lieäu mica khoâng chaát ñoän
hoaëc baèng vaät lieäu voâ cô, vaûi thuûy tinh taåm sôn.
Caáp C : Nhieät ñoä giôùi haïn cho pheùp treân 180°C, laøm baèng vaät lieäu goám mica, goám
thuûy tinh, thaïch anh duøng keát hôïp vôùi caùc chaát voâ cô.
Caáp caùch ñieän Y A E B F H C
t° cao nhaát cho pheùp (°C) 90 105 120 130 155 180 >180
Neáu nhieät ñoä cuûa maùy vöôït quaù nhieät ñoä cho pheùp 10% thì tuoåi thoï cuûa maùy giaûm ñi
1/2 laàn, do ñoù khoâng ñöôïc cho maùy laøm vieäc quaù taûi trong thôøi gian daøi.
0.4.4. Vaät lieäu keát caáu
Vaät lieäu keát caáu ñeå cheá taïo caùc chi tieát chòu löïc cô hoïc nhö truïc, oå truïc, voû maùy,
naép maùy; thöôøng laø gang, theùp laù, theùp reøn, kim loaïi maøu, chaát deûo…
_______________________________________________________________________________
Trang 11
0.4.5. Toån hao, phaùt noùng vaø laøm maùt maùy ñieän
Khi maùy ñieän laøm vieäc, coù caùc phaàn coâng suaát bò maát trong maùy, goïi laø toån hao,
goàm caùc loaïi sau :
- Toån hao theùp : do doøng xoaùy vaø töø treã trong loõi theùp khi coù töø thoâng xoay chieàu
chaïy qua.
- Toån hao ñoàng : do doøng ñieän chaïy qua ñieän trôû daây quaán.
- Toån hao ma saùt : do söï tieáp xuùc tröôït giöõa truïc quay vaø baïc ñaïn, giöõa choåi than vaø
vaønh tröôït…
Nhieät naêng sinh ra do toån hao seõ laøm noùng maùy ñieän. Neáu ñoä taêng nhieät cuûa maùy
vöôït quaù ñoä taêng nhieät cho pheùp, phaûi tìm caùch taûn nhieät ra moâi tröôøng xung quanh:
duøng caùnh taûn nhieät, heä thoáng quaït gioù, hoaëc heä thoáng löu daãn chaát loûng hoaëc khí ñeå laøm
maùt maùy ñieän.
0.4.6. Caùc böôùc khaûo saùt maùy ñieän
Vieäc khaûo saùt maùy ñieän ñöôïc tieán haønh theo caùc böôùc sau :
(1) Khaûo saùt caùc hieän töôïng vaät lyù xaûy ra trong maùy ñieän.
(2) Töø caùc ñònh luaät vaät lyù, vieát heä phöông trình toaùn hoïc moâ taû söï laøm vieäc cuûa
maùy ñieän (moâ hình toaùn hoïc).
(3) Töø moâ hình toaùn hoïc, thaønh laäp maïch töông ñöông cuûa maùy ñieän.
(4) Töø maïch töông ñöông, khaûo saùt caùc ñaëc tính laøm vieäc cuûa maùy.
CAÂU HOÛI OÂN TAÄP
1. Caùc boä phaän cô baûn cuûa maùy ñieän laø gì ?

2. Giaûi thích öùng duïng cuûa ñònh luaät caûm öùng ñieän töø vaø löïc ñieän töø trong maùy ñieän.
3. Giaûi thích nguyeân lyù thuaän nghòch cuûa maùy ñieän.
4. Caùc vaät lieäu chính cheá taïo maùy ñieän.
BAØI TAÄP
0.1 Maïch töø treân hình H.B.0.1 laø moät hình xuyeán coù ñöôøng kính trong Dt, ñöôøng kính
ngoaøi Dn vaø ñöôøng kính Dl. Daây quaán kích töø coù ñöôøng W voøng, mang doøng ñieän I. Neáu
Dt = 4cm, Dl = 0,5cm; loõi khoâng khí vaø W=1000. Haõy tính I ñeå taïo ra töø thoâng Φ=0,8µWb
trong loõi. (ÑS : I = 4,758A)
_______________________________________________________________________________
Trang 12
I
° l
S
W voøng Dn
Dt
Dl
°
Hình B.0.1
0.2 Treân hình B.0.1, cho W = 1000, loõi khoâng khí coù Dn = 7cm, Dt = 5cm. Doøng kích töø
I=5A. Tính maät ñoä töø thoâng beân trong loõi.
(ÑS : B0 = 33,4T)
0.3 Loõi maïch töø treân hình B.0.1 laøm baèng saét ñuùc coù Dt = 4cm, Dn = 6cm. Neáu muoán taïo
ra töø thoâng 0,059mWb trong loõi baèng moät cuoän kích töø 1000 voøng thì doøng kích töø I phaûi
baèng bao nhieâu ?
(ÑS : I = 0,659A)
0.4 Ngöôøi ta caét moät khe hôû khoâng khí daøy 1mm trong maïch töø cuûa Hình 0.4. Hoûi baây
giôø phaûi caàn doøng ñieän bao nhieâu ñeå taïo ra cuøng maät ñoä töø thoâng 1,5T nhö cuõ?
(ÑS : I = 16,15A)
0.5 Moät cuoän daây 200 voøng ñöôïc quaán leân hình xuyeán cuûa Hình B.0.1. Hình xuyeán baèng
theùp ñuùc vaø coù moät khe hôû khoâng khí 1,5mm. Dt = 13cm vaø Dl = 1,5cm. Khi cho doøng 2A
chaïy qua cuoän daây, haõy tính maät ñoä töø thoâng trong khe hôû khoâng khí.
0.6 Moät maïch töø baèng theùp ñuùc coù tieát dieän 2cm2 vaø chieàu daøi trung bình 12cm. Coù hai
khe hôû khoâng khí, moãi khe roäng 0,2mm. Tính soá ampe voøng caàn coù ñeå taïo ra moät töø
thoâng baèng 50µWb trong khe khoâng khí.
(ÑS : F = 81,2At)
0.7 Treân hình B.0.7, chieàu daøi phaàn theùp Theùp laù
laù=15cm; phaàn theùp ñuùc = 35cm, khe khoâng khí
1
=1,2mm. Tính söùc töø ñoäng caàn coù ñeå taïo ra moät 2
töø thoâng = 1,3×10-3 trong khe khoâng khí, bieát Theùp ñuùc 1,2mm
tieát dieän loõi = 10cm2.
2
(ÑS : F = 1886 At)
Hình B.0.7
_______________________________________________________________________________
Trang 13
CHÖÔNG 1
MAÙY BIEÁN AÙP

1.1 KHAÙI NIEÄM CHUNG
1.1.1 Ñònh nghóa
Maùy bieán aùp laø moät thieát bò töø tónh, laøm vieäc theo nguyeân lyù caûm öùng ñieän töø, duøng
ñeå bieán ñoåi moät heä thoáng doøng ñieän xoay chieàu ôû ñieän aùp naøy (U1, I1, f) thaønh moät heä
thoáng doøng ñieän xoay chieàu ôû ñieän aùp khaùc(U2, I2, f), vôùi taàn soá khoâng thay ñoåi. Ñaàu vaøo
cuûa maùy bieán aùp noái vôùi nguoàn ñieän goïi laø sô caáp (chæ soá 1). Ñaàu ra noái vôùi taûi goïi laø thöù
caáp (chæ soá 2).
1.1.2 Caùc ñaïi löôïng ñònh möùc
Caùc ñaïi löôïng ñònh möùc cuûa maùy bieán aùp do nhaø saûn xuaát qui ñònh sao cho maùy coù
khaû naêng laøm vieäc laâu daøi vaø toát nhaát. Ba ñaïi löôïng ñònh möùc cô baûn laø :
a) Ñieän aùp ñònh möùc :
- Ñieän aùp sô caáp ñònh möùc U1ñm (V,KV): laø ñieän aùp qui ñònh cho daây quaán sô
caáp.
- Ñieän aùp thöù caáp ñònh möùc U2ñm (V,KV): laø ñieän aùp ño ñöôïc giöõa caùc cöïc cuûa
daây quaán thöù caáp khi daây quaán thöù caáp hôû maïch (chöa ñaáu taûi) vaø ñieän aùp ñaët vaøo
daây quaán sô caáp laø ñònh möùc.
Vôùi :
• Maùy bieán aùp 1 pha : ñieän aùp ñònh möùc laø ñieän aùp pha.
• Maùy bieán aùp 3 pha : ñieän aùp ñònh möùc laø ñieän aùp daây.
b) Doøng ñieän ñònh möùc : Doøng ñieän ñònh möùc sô caáp I1ñm vaø thöù caáp I2ñm laø doøng
ñieän ñaõ qui ñònh cho moãi daây quaán, öùng vôùi coâng suaát ñònh möùc vaø ñieän aùp ñònh möùc.
Vôùi maùy 3 pha, doøng ñieän ñònh möùc laø doøng ñieän daây. Ñôn vò doøng ñieän ghi treân maùy
thöôøng laø A.
c) Coâng suaát ñònh möùc : laø coâng suaát bieåu kieán ñònh möùc Sñm. Ñôn vò laø VA, KVA.
Ta coù :
- Maùy moät pha : Sñm = U2ñm I2ñm = U1ñm I1ñm (1.1)
- Maùy ba pha : Sñm = 3 U2ñm I2ñm = 3 U1ñm I1ñm (1.2)
_______________________________________________________________________________
Trang 14
1.1.3 Coâng duïng cuûa maùy bieán aùp
• Maùy bieán aùp duøng ñeå taêng ñieän aùp töø maùy phaùt ñieän leân ñöôøng daây taûi ñieän ñi xa,
vaø giaûm ñieän aùp ôû cuoái ñöôøng daây ñeå cung caáp cho taûi.
Ví dụ : töø ñöôøng daây trung theá 15KV - 35KV sang möùc haï theá 400V duøng cho caùc
hoä tieâu thuï. Taïi caùc nhaø maùy ñieän, maùy bieán aùp duøng ñeå chuyeån ñieän theá möùc trung theá
töø maùy phaùt ñieän (10-50KV) sang möùc cao theá (110KV ñeán 500KV) cho ñöôøng daây cao
theá.
• Các máy biến thế có công suất nhỏ hơn, máy biến áp (ổn áp) dùng để ổn định điện áp
trong nhà, hay các cục biến thế, cục xạc, ... dùng cho các thiết bị điện với hiệu điện
thế nhỏ (230 V sang 24 V, 12 V, 3 V, ...).
• Ngoaøi ra maùy bieán aùp coøn ñöôïc söû duïng trong caùc thieát bò loø nung (maùy bieán aùp
loø), trong haøn ñieän (maùy bieán aùp haøn), ño löôøng hoaëc laøm nguoàn ñieän cho caùc
thieát bò ñieän, ñieän töû.
1.2 CAÁU TAÏO MAÙY BIEÁN AÙP
Maùy bieán aùp coù hai boä phaän chính : loõi theùp vaø daây quaán.
1.2.1 Loõi theùp maùy bieán aùp
Loõi theùp duøng ñeå daãn töø thoâng, thöôøng laøm baèng theùp laù, vaø goàm hai phaàn: truï ñeå
ñaët daây quaán vaø goâng ñeå kheùp kín maïch töø giöõa caùc truï.
Goâng Truï
Goâng
Truï
Cao aùp Haï aùp

Cao aùp Haï aùp
Hình 1.1 – Maïch töø cuûa maùy bieán aùp 1 pha : (a) Loaïi truï; (b) Loaïi boïc
Loõi theùp coù hai daïng chính :
a) Loaïi truï : (Hình 1.1a) goàm hai cuoän daây naèm treân hai truï cuûa loõi theùp chöõ nhaät.
Loaïi naøy coù khuyeát ñieåm laø töø taûn giöõa hai cuoän quaù lôùn neân maùy bò suït aùp nhieàu.
b) Loaïi boïc : (Hình 1.1b) goàm hai cuoän daây ñoàng taâm, cuoän haï aùp naèm trong (saùt
loõi theùp), cuoän cao aùp naèm ngoaøi ñeå deã caùch ñieän.
_______________________________________________________________________________
Trang 15
Loõi theùp laøm baèng theùp silic (97% saét vaø 3% silic). Silic laøm giaûm toån hao töø treã;
nhöng laøm theùp doøn, khoù daäp. Maët laù theùp ñöôïc phuû moät lôùp caùch ñieän moûng ñeå caùch
ñieän caùc laù theùp vôùi nhau.
Trong loaïi truï, loõi theùp ñöôïc gheùp töø caùc laù theùp chöõ U vaø chöõ I; coøn trong loaïi boïc;
laø chöõ E vaø chöõ I.
1.2.2 Daây quaán maùy bieán aùp
Daây quaán maùy bieán aùp thöôøng baèng ñoàng hoaëc nhoâm, tieát dieän troøn hay chöõ nhaät;
beân ngoaøi daây daãn coù boïc caùch ñieän. Daây quaán goàm nhieàu voøng daây vaø loàng vaøo truï loõi
theùp. Giöõa caùc voøng daây, giöõa caùc daây quaán vaø giöõa daây quaán vôùi loõi theùp ñeàu coù caùch
ñieän. Daây quaán coù daïng vuoâng, chöõ nhaät hoaëc troøn.
Maùy bieán aùp coâng suaát nhoû thöôøng laøm maùt baèng khoâng khí. Maùy lôùn ñöôïc ñaët
trong thuøng daàu, voû thuøng coù caùnh taûn nhieät. Ngoaøi ra coøn coù söù ñeå noái caùc ñaàu daây ra
ngoaøi, boä phaän ñieàu chænh ñieän aùp, rôle baûo veä…
1.3 NGUYEÂN LYÙ LAØM VIEÄC CUÛA MAÙY BIEÁN AÙP
Ta haõy xeùt sô ñoà nguyeân lyù cuûa

maùy bieán aùp moät pha hai daây quaán treân i1 Φ i2
hình 1.2, cuoän sô caáp coù W1 voøng daây,
cuoän thöù caáp coù W2 voøng daây. Khi ta u1 Ψt2 u2 Zt
Ψt1
ñaët ñieän aùp u1 vaøo cuoän daây sô caáp cuûa
maùy bieán aùp ñang mang taûi Zt seõ coù
doøng ñieän i1 chaïy treân daây quaán sô caáp
vaø doøng ñieän i2 chaïy treân daây quaán thöù
caáp. Hai doøng ñieän naøy taïo ra söùc töø Hình 1.2 – Nguyeân lyù laøm vieäc cuûa maùy bieán aùp
ñoäng i1W1 vaø i2W2 taïo ra töø thoâng chính
chaïy trong maïch töø. Goïi Φ laø töø thoâng chính moùc voøng ñoàng thôøi caû 2 daây quaán. Ñieän aùp
xoay chieàu laø moät haøm hình sin neân töø thoâng do noù sinh ra cuõng laø moät haøm hình sin :
φ = Φm sinωt (1.3)
Theo ñònh luaät caûm öùng ñieän töø, caùc söùc ñieän ñoäng caûm öùng e1 ,e2 sinh ra trong
cuoän sô caáp vaø thöù caáp laø :
dφ π π
e1 = −W1 = W1Φ mω sin(ωt − ) = 2 E1 sin(ωt − ) (1.4)
dt 2 2
dφ π π
e2 = −W2 = W2 Φ mω sin(ωt − ) = 2 E2 sin(ωt − ) (1.5)
dt 2 2
_______________________________________________________________________________
Trang 16
W1Φ mω
Trong ñoùù: E1 = = 2πfW1Φ m = 4,44 fW1Φ m (1.6)
2
W2 Φ mω
E2 = = 2πfW2 Φ m = 4,44 fW2 Φ m (1.7)
2
laø caùc giaù trò hieäu duïng cuûa caùc söùc ñieän ñoäng daây quaán sô caáp vaø thöù caáp.
E1 W1
Chia E1 cho E2 ta coù : k= = k : heä soá bieán aùp hay tæ soá bieán aùp
E2 W2
Neáu boû qua suït aùp gaây ra do ñieän trôû daây quaán vaø töø thoâng taûn ra ngoaøi khoâng khí,
coù theå coi gaàn ñuùng E1 ≈ U1 vaø E2 ≈ U2
U1 E1 W1
Ta coù : ≈ = =k (1.8)
U 2 E2 W2
Vaäy ta thaáy daây quaán sô caáp vaø thöù caáp khoâng lieân heä tröïc tieáp vôùi nhau veà ñieän
nhöng coù maïch töø, töø thoâng chính maø naêng löôïng ñaõ ñöôïc truyeàn töø daây quaán sô caáp
sang thöù caáp.
Neáu boû qua toån hao trong maùy bieán aùp thì coù theå coi gaàn ñuùng :
U1 I 2
U1 I1 = U 2 I 2 hoaëc = =k (1.9)
U 2 I1
Neáu maùy bieán aùp coù :
W2 > W1 thì U2 > U1 , I2 < I1 : maùy bieán aùp taêng aùp.
W2 < W1 thì U2 < U1, I2 > I1 : maùy bieán aùp giaûm aùp.
VÍ DUÏ 1.1 : cuoän sô caáp 6600V cuûa moät maùy bieán aùp 50Hz coù 1320 voøng
Tính: (1) töø thoâng cöïc ñaïi Φm trong loõi theùp
(2) Tieát dieän loõi theùp neáu töø caûm cöïc ñaïi Bm = 1,4T
(3) Soá voøng cuûa cuoän thöù caáp 400V
_______________________________________________________________________________
Trang 17
GIAÛI
(1) Ta coù : E1 = 4,44fW1Φm ≈ U1 = 6600V
U1 6600
Φm = = = 0,0225Wb
4,44 fW1 4,44 × 50 × 1320
Φ m 0.0225
(2) Tieát dieän loõi theùp: S= = = 161 cm 2
Bm 1,4
(3) Soá voøng cuoän thöù caáp
U1 W1 WU 1320.400
Ta coù : U2 = 400V maø = ⇒ W2 = 1 2 = = 80 voøng
U 2 W2 U1 6600
1.4 CAÙC PHÖÔNG TRÌNH CUÛA MAÙY BIEÁN AÙP
Coù 2 nguyeân nhaân gaây ra suït aùp trong caùc daây quaán ñoù laø:
- Suït aùp do caùc ñieän trôû sô caáp R1 vaø thöù caáp R2
- Suït aùp do töø thoâng taûn : töùc laø töø thoâng khoâng chaïy qua loõi theùp maø chaïy taûn ra
trong khoâng khí, vaät lieäu caùch ñieän… coù ñoä töø thaåm raát nhoû, töø trôû lôùn do ñoù töø thoâng taûn
nhoû hôn raát nhieàu so vôùi töø thoâng chính.
Töø thoâng taûn chæ moùc voøng rieâng reû vôùi moãi daây quaán. Töø thoâng taûn moùc voøng sô
caáp kyù hieäu ψt1 do doøng sô caáp i1 gaây ra, töø thoâng taûn moùc vaøo voøng thöù caáp ψt2 do doøng
thöù caáp i2 gaây ra. Töø thoâng taûn ñöôïc ñaëc tröng baèng ñieän caûm taûn. Ñieän caûm taûn sô caáp
L1 vaø thöù caáp L2 laàn löôït laø :
ψ t1 ψ t2
L1 = ; L2 = (1.10)
i1 i2
1.4.1 Phöông trình ñieän aùp sô caáp
Xeùt maïch sô caáp goàm nguoàn u1, söùc ñieän ñoäng e1, ñieän trôû r1 vaø ñieän caûm taûn L1.
Choïn chieàu e1 thích hôïp vaø aùp duïng ñònh luaät Kirchoff II ta coù phöông trình ñieän aùp daïng
giaù trò töùc thôøi :
di1
u1 = e1 + r1i1 + L1 (1.11)
dt
Chuyeån sang daïng phöùc :

. . . . . .
U 1 = E 1 + r1 I 1 + jx1 I 1 = E 1 + Z1 I 1 (1.12)
_______________________________________________________________________________
Trang 18
vôùi Z1 = r1 + jx1 laø toång trôû phöùc cuûa daây quaán sô caáp
x1 = ωL1 ñieän khaùng taûn sô caáp
1.4.2. Phöông trình ñieän aùp thöù caáp
Xeùt maïch thöù caáp goàm söùc ñieän ñoäng e2, ñieän aùp u2, ñieän trôû r2 vaø ñieän caûm taûn L2.
Choïn chieàu e2 thích hôïp vaø aùp duïng ñònh luaät Kirchoff II :
di1
u1 = e1 + r1i1 + L1 (1.13)
dt
. . . . . .
Chuyeån sang daïng phöùc : U 2 = E 2 − r2 I 2 − jx2 I 2 = E 2 − Z 2 I 2 (1.14)
Trong ñoù: Z 2 = r2 + jx2 : toång trôû phöùc cuûa daây quaán thöù caáp
x2 = ωL2 : ñieän khaùng taûn thöù caáp

. .
Maët khaùc ta coù : U 2 = I 2 Z t vôùi Zt : toång trôû taûi (1.15)
1.4.3. Phöông trình söùc töø ñoäng

. . .
Trong phöông trình ñieän aùp sô caáp, U 1 = E 1 + Z 1 I 1 thöôøng thì Z1I1<<E1 neân E1≈U1.
Vì ñieän aùp löôùi ñaët vaøo maùy bieán aùp U1 khoâng ñoåi cho neân E1 khoâng ñoåi vaø töø thoâng
chính Φmax khoâng ñoåi :
U1
Φ max = = const (1.16)
4,44 fW1
+ ÔÛ cheá ñoä khoâng taûi : i2 = 0, i1 = i0 : doøng khoâng taûi, töø thoâng Φ do söùc töø ñoäng :
i0W1 sinh ra
+ ÔÛ cheá ñoä coù taûi töø thoâng chính Φ ñöôïc sinh ra do söùc töø ñoäng cuûa 2 daây quaán :
i1W1 - i2W2 (1.17)
(daáu – tröôùc i2 vì i2 sinh ra töø thoâng ngöôïc chieàu vôùi Φ chính)
Vì Φmax = khoâng ñoåi do ñoù söùc töø ñoäng luùc coù taûi baèng söùc töø ñoäng luùc khoâng taûi:
i1W1 - i2W2 = i0W1 (1.18)

. . .
Hoaëc: I 1 W1 − I 2 W2 = I 0 W1 (1.19)
. . W2 .
Chia 2 veá cho W1 ta coù : I1− I 2 = I0 (1.20)
W1
_______________________________________________________________________________
Trang 19
. . W .  . .
I 1 = I 0 +  2 I 2  = I 0 + I ' 2 (1.21)
 W1 
. W2 . 1 .
vôùi I ' 2 = I 2 = I 2 : doøng ñieän thöù caáp ñaõ qui ñoåi veà phía sô caáp
W1 k
Toùm laïi moâ hình tính toaùn cuûa maùy bieán aùp laø 3 phöông trình :
. . .
U 1 = E 1 + Z1 I 1 (1.22)
. . . .
U 2 = E 2 − Z2 I 2 = I 2 Zt (1.23)
. . .
I 1 = I 0 + I '2 (1.24)
i1 r1 x1 x2 r2 i2
i1 i2
u1 u2 Zt u1 u2 Zt
E1 E2
Hình 1.4 – Sô ñoà thay theá maùy bieán aùp
1.5. MAÏCH ÑIEÄN THAY THEÁ MAÙY BIEÁN AÙP

Ñeå ñôn giaûn hoùa vieäc tính toaùn ngöôøi ta thay theá toaøn boä maïch ñieän vaø maïch töø
maùy bieán aùp baèng 1 maïch ñieän töông ñöông goàm coù ñieän trôû vaø ñieän khaùng maùy bieán aùp
goïi laø maïch ñieän thay theá (hình 1.4). Vì ñieän aùp thöù caáp cuûa maùy bieán aùp khaùc ñieän aùp
sô caáp do ñoù ñeå noái tröïc tieáp maïch ñieän thöù caáp vôùi sô caáp thì maïch ñieän naøy phaûi coù 2
daây quaán cuøng ñieän aùp. Do ñoù thoâng thöôøng ngöôøi ta qui ñoåi daây quaán thöù caáp veà sô caáp
nghóa laø coi nhö daây quaán thöù caáp cuõng coù soá voøng daây baèng soá voøng daây cuûa daây quaán
sô caáp. Vieäc qui ñoåi chæ coát ñeå thuaän tieän cho vieäc tính toaùn chöù tuyeät nhieân khoâng laøm
thay ñoåi caùc quaù trình vaät lyù vaø naêng löôïng xaûy ra trong maùy bieán aùp.
1.5.1 Qui ñoåi caùc ñaïi löôïng thöù caáp veà sô caáp
Caùc ñaïi löôïng qui ñoåi töø thöù caáp veà sô caáp ñöôïc kyù hieäu theâm moät daáu phaåy (‘) treân
ñaàu nhö söùc ñieän ñoäng thöù caáp qui ñoåi E’2, doøng ñieän thöù caáp qui ñoåi I’2 …
1. Söùc ñieän ñoäng vaø ñieän aùp thöù caáp qui ñoåi :
Ta co ù: E’2 = E1
_______________________________________________________________________________
Trang 20
E 2 W1
maø : =
E1 W2
W
neân : E1 = 1 E2
W2
W
do ñoù : E ' 2 = 1 E 2 = k.E 2 (1.25)
W2
trong ñoù k = W1/W2 goïi laø heä soá qui ñoåi thöù caáp veà sô caáp.
Töông töï ñieän aùp thöù caáp qui ñoåi :
U’2 = kU2 (1.26)
2. Doøng ñieän thöù caáp qui ñoåi : vieäc qui ñoåi phaûi ñaûm baûo sao cho coâng suaát thöù
caáp tröôùc vaø sau khi qui ñoåi phaûi baèng nhau, nghóa laø :
E2I2 = E’2I’2 (1.27)
E2 1
Do ñoù doøng ñieän thöù caáp qui ñoåi : I '2 = I2 = I2 (1.28)
E '2 k
3. Ñieän trôû, ñieän khaùng vaø toång trôû thöù caáp qui ñoåi. Khi qui ñoåi, toån hao ñoàng ôû
daây quaán thöù caáp tröôùc vaø sau khi qui ñoåi phaûi baèng nhau :
I 22 r2 = I ' 22 r ' 2 (1.29)

2
I 
suy ra : r ' 2 =  2  r2 = k 2 r2 (1.30)
 I '2 
Vaäy : r’2 = k2r2 (1.31)
Töông töï : x’2 = k2x2 ; Z’2 = k2Z2 ; Z’t = k2Zt (1.32)
4. Caùc phöông trình qui ñoåi. Thay caùc ñaïi löôïng qui ñoåi vaøo caùc phöông trình caân
baèng söùc ñieän ñoäng vaø söùc töø ñoäng ôû treân, ta ñöôïc heä thoáng caùc phöông trình ñoù vieát
döôùi daïng qui ñoåi nhö sau:
. . .
U 1 = E 1 + Z1 I 1 (1.33)
. . . .
U 2 = E 2 − Z2 I 2 = I 2 Zt (1.34)
. . .
I 1 = I 0 + I '2 (1.35)
1.5.2. Maïch ñieän thay theá cuûa i1 r1 x1 x2’ r2’ i2’
maùy bieán aùp
Sau khi qui ñoåi caùc ñaïi löôïng thöù
u1 u2’ Zt’
caáp veà phía sô caáp ta noái tröïc tieáp E1=E’2
maïch ñieän thöù caáp vaø sô caáp nhö hình
1.5. Tieáp theo ta thay theá nhaùnh E1 =
E’2 baèng ñieän aùp rôi treân toång trôû Zm
Hình 1.5 – Sô ñoà maïch ñieän sau khi qui ñoåi
_______________________________________________________________________________
Trang 21
ñaëc tröng cho töø thoâng chính vaø söï toån hao söùc töø trong loõi theùp, ñöôïc bieåu thò baèng toån
hao treân ñieän trôû töø hoùa rm ñaët noái tieáp vôùi ñieän khaùng töø hoùa xm. Vì töø thoâng chính do
doøng ñieän khoâng taûi I0 sinh ra neân ta coù theå vieát :
. . . .
E 1 = E ' 2 = I 0 (rm + jxm ) = I 0 Z m (1.36)
vôùi : Z m = rm + jxm toång trôû töø r1 x1 x’2 r’2

hoùa ñaëc tröng cho maïch töø .
. .
I0
p p . I1 . rm I '2 .
trong ñoù : rm = Fe
2
= 20 (1.37) U1 E1 U '2 Z’t
I0 I0 xm
pFe : toån hao saét töø
p0 : toån hao khoâng taûi
Hình 1.6 – Maïch ñieän thay theá hình T cuûa maùy bieán
Nhö vaäy ta ñaõ thay theá maùy bieán aùp
aùp thöïc goàm caùc maïch ñieän sô caáp, thöù
caáp rieâng bieät vaø maïch töø cuûa noù baèng moät maïch ñieän thoáng nhaátù goïi laø maïch ñieän thay
theá hình T cuûa maùy bieán aùp nhö hình 1.6.
1.5.3. Maïch ñieän thay theá ñôn giaûn Zn
Trong thöïc teá Zm >> toång trôû sô caáp hoaëc thöù rn xn

caáp, doøng I0 nhoû do ñoù ta coù theå xem Zm = ∞, nhö . .
vaäy coù theå xem nhö hôû maïch nhaùnh töø hoùa. Nhö . I1 = I'2 .
U1 U '2 Z’t
vaäy maùy bieán aùp coù theå thay baèng moät maïch ñieän
raát ñôn giaûn nhö hình 1.7.
Trong ñoù :
Hình 1.7. Maïch ñieän thay theá ñôn giaûn
rn = r1 + r/2 : ñieän trôû ngaén maïch
cuûa maùy bieán aùp
xn = x1 + x’2 : ñieän khaùng ngaén maïch
Z n = rn + jxn : toång trôû ngaén maïch
VÍ DUÏ 1.2
Moät maùy bieán aùp 1 pha 100KVA 400/2000V coù caùc thoâng soá sau :
r1 = 0,01Ω ; r2 = 0,25Ω ; x1= 0,03Ω ; x2 = 0,75Ω ;
rm = 454Ω ; xm = 149Ω
Maùy cung caáp 90KVA cho moät taûi coù cosϕ2 = 0,8 treã ôû ñieän aùp 2000V. Tính aùp vaø
doøng sô caáp (trò lieäu duïng , goùc pha) khi choïn ñieän aùp thöù caáp U2 laøm goác pha
GIAÛI
Tính caùc thoâng soá töông ñöông quy veà sô caáp
400 1
k = = = 0 ,2
2000 5
r1 = 0,01Ω ; x1 = 0,03Ω
r’2 = k2r2 = (0,2)2 × 0,25 = 0,01Ω

_______________________________________________________________________________
Trang 22
x’2 = k2x2 = (0,2)2 × 0,75 = 0,03Ω
Doøng vaø aùp quy veà sô caáp
S 2 90 × 103 I 45
I2 = = = 45 A ⇒ I ' 2 = 2 = = 225 A
U2 2000 k 0,2
U2 = 2000V ⇒ U’2 = kU2 = 0,2× 2000 = 400V

.
Choïn : U ' 2 = U’2∠00 = 400∠00 (V)
cosϕ2 = 0,8 ⇒ ϕ2 = 36,90

.
⇒ I ' 2 = I’2∠-ϕ2 = 225∠-36,90A
Duøng maïch töông ñöông hình T (hình 1.6)
Ta coù : E’2 = U’2 + I’2 ( r’2 + jx2 ) = 400∠00 + ( 225∠-36,90 ) ( 0,01 + j0,03 )
= 406∠0,570 (V)
maø E’2 = E1 ⇒ E1 = 406∠0,570 (V)
Ta coù : E1 = I0 ( Rm + jXm )
.
. E0 406∠0,57 0
I0 = = = 0,85∠ − 17,60
rm + jxm 454 + j149
Doøng ñieän sô caáp :

. . .
I 1 = I 0 + I ' 2 = 0,85∠-17,60 + 225∠-36,90 = 0,81 - j.0,26 + 179,93 - j.135,09
= 180,74 - j135,35 = 225,8∠-36,80 (A)
Ñieän aùp sô caáp :

. . .
U 1 = E 1 + I 1 (r1 + jx1 ) = 406∠0,570 + (225,8∠-36,80)(0,01 + j0,03)
= 405,98 + j4,04 + 5,86 + j4,07 = 411,84 + j8,11 ≈ 412∠1,10 (V)
Nhaän xeùt : U1 = 412V ≈ E1 = 406V; I1 = 225,8A ≈ I’2 = 225A
_______________________________________________________________________________
Trang 23
1.6 CHEÁ ÑOÄ KHOÂNG TAÛI CUÛA MAÙY BIEÁN AÙP
Cheá ñoä khoâng taûi laø cheá ñoä maø thöù caáp hôû maïch (I2 = 0), coøn sô caáp ñöôïc cung caáp
ñieän aùp U1.
1.6.1 Phöông trình vaø sô ñoà thay theá cuûa maùy bieán aùp luùc khoâng taûi :
. . r1 x1
Khi khoâng taûi I2 = 0; I 1 = I 0 , ta coù:
. .
. . . . .
U 1 = E 1 + I 1 Z1 = E 1 + I 0 Z 1 (1.38) . I1 = I0 . rm
U1 E1
. . .
= I 0 Z m + I 0 Z1 = I 0 (Z m + Z1 ) (1.39) xm
.
= I 0 Z0 (vôùi Z 0 = Z m + Z1 ) (1.40)
Hình 1.8. Maïch ñieän thay theá maùy
bieán aùp luùc khoâng taûi
1.6.2 Caùc ñaëc ñieåm ôû cheá ñoä khoâng taûi :
a) Doøng ñieän khoâng taûi
Töø phöông trình treân ta tính ñöôïc doøng ñieän khoâng taûi :
U1 U1
I0 = = (1.41)
Z0 ( r1 + rm ) 2 + ( x1 + xm ) 2
Z0 thöôøng raát lôùn vì theá doøng ñieän khoâng taûi nhoû, I0 = 2 ÷10% I1ñm
b) Coâng suaát khoâng taûi
Coâng suaát p0 tieâu thuï luùc khoâng taûi goàm toån hao loõi theùp pFe vaø toån hao treân ñieän
trôû daây quaán (coøn goïi laø toån hao ñoàng) sô caáp.
p0 = pFe + pCu1 (1.42)
pFe toån hao saét (toån hao treân loõi theùp do hieän töôïng töø treã vaø doøng xoaùy Fouco)
pCu1 = I0R1 toån hao treân ñieän trôû daây quaán sô caáp
Vì doøng ñieän khoâng taûi I0 raát nhoû neân coù theå boû qua toån hao pCu1 vaø coù theå coi gaàn
ñuùng :
p0 ≈ pFe (1.43)
c) Heä soá coâng suaát khoâng taûi
Coâng suaát phaûn khaùng luùc khoâng taûi Q0 raát lôùn so vôùi coâng suaát taùc duïng khoâng
taûi p0 do ñoù heä soá coâng suaát luùc khoâng taûi thaáp.
_______________________________________________________________________________
Trang 24
R0 P0
cos ϕ o = = = 0,1 ÷ 0,3 (1.44)
2 2 2 2
R +X0 0 P +Q
0 0
Do ñoù khi söû duïng khoâng neân ñeå maùy bieán aùp ôû traïng thaùi khoâng taûi hoaëc non taûi.
1.6.3 Thí nghieäm khoâng taûi cuûa maùy bieán aùp
Thí nghieäm khoâng taûi duøng ñeå :
- Xaùc ñònh tyû soá bieán aùp k
- Xaùc ñònh toån hao saét töø
- Xaùc ñònh caùc thoâng soá cuûa maùy ôû cheá ñoä khoâng taûi.
Sô ñoà thí nghieäm ñöôïc cho treân hình 1.9
I0 p0
A W V1 : ño U1
V2 : ño U20
∼ U1 V1 V2 U20 A : ño I0
W : ño p0
Hình 1.9. Sô ñoà thí nghieäm khoâng taûi cuûa maùy bieán aùp
Tieán haønh thí nghieäm nhö sau: cung caáp ñieän aùp U1 = U1ñm cho sô caáp; hôû maïch thöù
caáp. Goïi I0, P0, U1, U20 laø soá chæ cuûa caùc duïng cuï ño.
Töø thí nghieäm khoâng taûi ta xaùc ñònh ñöôïc caùc giaù trò sau :
W1 E1 U1
a) Tæ soá bieán aùp : k = = ≈
W2 E2 U 20
b) Doøng ñieän khoâng taûi phaàn traêm
I0
I0 % = × 100% = (3% ÷ 10%) (1.45)
I1ñm
p0
c) Ñieän trôû khoâng taûi r0 = (1.46)
I 02
vôùi r0 = r1 + rm , vì rm >> r1 coù theå laáy gaàn ñuùng : rm = r0 (1.47)
d) Toång trôû khoâng taûi
U1ñm
Z0 = (1.48)
I0
_______________________________________________________________________________
Trang 25
e) Ñieän khaùng khoâng taûi
x 0 = Z 02 − r02 (1.49)
maø x0 = x1 + xm ,vì x1 << xm do ñoù laáy gaàn ñuùng : xm = x0 (1.50)
f) Heä soá coâng suaát khoâng taûi :
p0
cos ϕ 0 = = 0,1 ÷ 0,3 (1.51)
U1ñm I 0
1.7. CHEÁ ÑOÄ NGAÉN MAÏCH CUÛA MAÙY BIEÁN AÙP
Cheá ñoä ngaén maïch laø cheá ñoä maø phía thöù caáp bò noái taét laïi (U2 = 0), sô caáp vaãn ñaët
vaøo ñieän aùp U1. Trong vaän haønh, do nhieàu nguyeân nhaân laøm maùy bieán aùp bò ngaén maïch
nhö hai daây daãn ñieän ôû phía thöù caáp bò chaäp vaøo nhau, rôi xuoáng ñaát, caùch ñieän bò hoûng
v.v… Ñaáy laø tình traïng söï coá.
rn xn
1.7.1. Phöông trình vaø sô ñoà thay theá :
. . .
Sô ñoà thay theá cuûa maùy bieán aùp luùc ngaén maïch veõ . I n = I1n = I 2 n
treân hình 1.10. Vì toång trôû Z’2 raát nhoû so vôùi Zm neân coi U1
gaàn ñuùng coù theå boû qua nhaùnh töø hoùa. Doøng ñieän sô
caáp laø doøng ngaén maïch.
Hình 1.10. Sô ñoà thay theá cuûa maùy
. . .
Phöông trình ñieän aùp : U 1 = I n (rn + jxn ) = I n Z n bieán aùp luùc ngaén maïch
(1.52)
trong ñoù :
Z n = rn + jxn toång trôû phöùc ngaén maïch, bieân ñoä Z n = rn2 + xn2
rn = r1 + r’2 : ñieän trôû ngaén maïch (1.53)
xn = x1+ x’2 : ñieän khaùng ngaén maïch (1.54)
1.7.2 Ñaëc ñieåm cheá ñoä ngaén maïch
U1
a) Doøng ngaén maïch : I n = (1.55)
Zn
neáu U1 = U1ñm thì In = 10 ÷ 30 I1ñm, raát nguy hieåm cho maùy bieán aùp.
_______________________________________________________________________________
Trang 26
b) Toån hao ngaén maïch
Coâng suaát Pn do maùy tieâu thuï luùc ngaén maïch laø toån hao ñoàng trong hai daây quaán :
Pn = pCu1 + pCu2 = R1I21n + R2I22n = RnI2n (1.56)
c) Heä soá coâng suaát ngaén maïch

rn
cos ϕ n = (1.57)
Zn
P
hoaëc cos ϕ n = n (1.58)
U1 I n
1.7.3 Thí nghieäm ngaén maïch maùy bieán aùp
Thí nghieäm ngaén maïch duøng ñeå xaùc ñònh ñieän aùp ngaén maïch phaàn traêm Un%, toån
hao ñoàng ñònh möùc PCuñm, heä soá coâng suaát ngaén maïch cosϕn, ñieän trôû ngaén maïch rn vaø
ñieän khaùng ngaén maïch xn cuûa maïch töông ñöông. Sô ñoà thí nghieäm ñöôïc cho treân hình
1.11. Ta tieán haønh thí nghieäm nhö sau : nhôø boä ñieàu chænh ñieän aùp, taêng daàn U1 töø 0 cho ñeán
khi I2 = I2ñm; I1 = I1ñm. Goïi Un, Pn, I1ñm, I2ñm laø soá chæ cuûa caùc duïng cuï ño. Ta tính ñöôïc caùc thoâng
soá cuûa maïch töông ñöông :
I1ñm Pn
Boä A W
ñieàu
∼ chænh Un V A I2ñm
ñieän
aùp
Hình 1.11. Sô ñoà thí nghieäm ngaén maïch cuûa maùy bieán aùp
Un
a) Ñieän aùp ngaén maïch phaàn traêm U n % = 100 % =3% ÷ 10% (1.59)
U1ñm
b) Toån hao ñoàng ñònh möùc
Luùc ngaén maïch Un nhoû, töø thoâng Φ seõ nhoû, coù theå boû qua toån hao saét töø neân boû
qua nhaùnh töø hoùa, toån hao ngaén maïch Pn chính laø toån hao trong ñieän trôû hai daây quaán.
PCuñm = Pn = I n2 . Rn = I12ñm .R1 + I 22ñm . R2 (1.60)
d) Heä soá coâng suaát ngaén maïch
Pn
cos ϕ n = (1.61)
U n I1ñm
_______________________________________________________________________________
Trang 27
e) Toång trôû, ñieän trôû vaø ñieän khaùng ngaén maïch
Un P
Zn = ; rn = 2n ; xn = Z n2 − rn2 (1.62)
I1ñm I1ñm
Ñeå tính thoâng soá daây quaán cuûa maùy bieán aùp, thöôøng duøng caùc coâng thöùc gaàn ñuùng
sau :
rn xn
r1 ≈ r ' 2 ≈ ; x1 ≈ x ' 2 ≈ (1.63)
2 2
r '2 x'
Suy ra thoâng soá thöù caáp chöa qui ñoåi : r2 = 2
; x2 = 22 (1.64)
k k
f) Ñieän aùp ngaén maïch taùc duïng vaø phaûn khaùng phaàn traêm
rn I 1ñm
U nr % = × 100% = Un%.cosϕn (1.65)
U1ñm
xn I1ñm
U nx % = × 100% = Un%.sinϕn (1.66)
U1ñm
Nhaän xeùt : Thí nghieäm khoâng taûi vaø thí nghieäm ngaén maïch cho ta xaùc ñònh ñöôïc
caùc thoâng soá cuûa maïch töông ñöông (r1, x1, r2, x2, rm, xm) cuûa maùy bieán aùp.
Un Unx Zn xn
ϕn ϕn
Unr rn
(a) (b)
Hình 1.13 (a) Tam giaùc ñieän aùp ngaén maïch

(b) Tam giaùc toång trôû ngaén maïch
VÍ DUÏ 1.3
Moät maùy bieán aùp moät pha 2300/230V, 500KVA ñöôïc thí nghieäm ñeå tìm maïch töông
ñöông. Keát quaû nhö sau :
(1) Thöû khoâng taûi : U1 = 2300V; I0 = 9,4A, P0 = 2250W
(2) Thöû ngaén maïch : Un = 94,5V; In = I1ñm, Pn = 8222W
Haõy tính caùc thoâng soá cuûa maïch töông ñöông. ñm
_______________________________________________________________________________
Trang 28
GIAÛI
Duøng (1.46) r0 = 2250 / 9,42 = 25,46Ω
(1.47) rm = r0 = 25,46Ω
(1.48) Z0 = 2300/9,4 = 244,68Ω
(1.49) x 0 = 244,682 − 25,64 2 = 243,33Ω
(1.50) xm = x0 = 243,33Ω
Doøng ñònh möùc sô caáp : duøng (1.1) I1ñm = 500000/2300 = 217A
Duøng (1.62) : Zn = 94,5/217 = 0,4355Ω; rn = 8222 / 2172 = 0,1739Ω
xn = 0,3984Ω
Duøng (1.63) : r1 = r’2 = 0.087Ω; x1 = x’2 = 0,1992Ω
Duøng (1.64) vôùi k = 2300/230 = 10 ; r2 = 0,87mΩ ; x2 = 1,992Ω
1.8 CHEÁ ÑOÄ COÙ TAÛI CUÛA MAÙY BIEÁN AÙP
Cheá ñoä coù taûi laø cheá ñoä maø sô caáp ñöôïc ñaáu vaøo nguoàn aùp ñònh möùc U1ñm, coøn thöù
caáp ñaáu vaøo taûi. Thoâng soá cuûa taûi coù theå ñöôïc cho döôùi caùc daïng :
* Toång trôû taûi : Z t = Zt∠ϕt hoaëc Z t = R t + jX t
* Coâng suaát P2 vaø heä soá coâng suaát cosϕ2
Trong caû 2 tröôøng hôïp neáu bieát ñieän aùp taûi U2 = U2∠00, ta suy ra doøng taûi :
.
. U 2 U 2 ∠0°
I2 = = = I 2∠ − ϕ 2 (1.67)
Z t Z t ∠ϕ 2
. P2
hoaëc : I2 = ∠ − ϕ 2 = I 2∠ − ϕ 2 (1.68)
U 2 cos ϕ 2
Ñeå bieát möùc ñoä cuûa taûi, ta so saùnh noù vôùi taûi ñònh möùc vaø ñònh nghóa heä soá taûi kt
I2 I1 P2 S
kt = ≈ ≈ ≈ 2 (1.70)
I 2ñm I1ñm P2ñm S2ñm
Cheá ñoä coù taûi ñöôïc xaùc ñònh töø caùc phöông trình cô baûn cuûa maùy bieán aùp (1.33;
1.34; 1.35), moâ taû bôûi maïch ñieän töông ñöông hình 1.6, 1.7. Caùc thoâng soá cuûa maïch naøy
_______________________________________________________________________________
Trang 29
ñöôïc xaùc ñònh bôûi thí nghieäm khoâng taûi vaø thí nghieäm ngaén maïch. Ta seõ khaûo saùt moät soá
ñaëc tính luùc maùy laøm vieäc coù taûi.
1.8.1. Ñoä bieán thieân ñieän aùp thöù caáp theo taûi :
Khi U1 = U1ñm vaø I2 = 0 thì U2 = U2ñm. Khi taûi thay ñoåi thì U2 thay ñoåi theo. Ñoä bieán
thieân ñieän aùp thöù caáp ∆U2 laø :
∆U2 = U2ñm − U2 hay ∆U’2 = U1ñm − U’2 (1.71)
Ñoä bieán thieân ñieän aùp thöù caáp phaàn traêm :
U 2 ñm − U 2
∆U 2 % = × 100% (1.72)
U 2 ñm
W1
Nhaân töû vaø maãu vôùi heä soá bieán aùp k = ta coù :
W2
kU 2 ñm − kU 2 U − U '2
∆U 2 % = × 100% = 1ñm × 100% (1.73)
kU 2 ñm U 1ñm
Ñoà thò vectô cuûa maùy bieán aùp öùng vôùi K C

H
sô ñoà thay theá ñôn giaûn (hình 1.7) ñöôïc veõ U1
treân hình 1.14. A I1xn
O ϕ1
ϕ2 U’2 I1rn
Ñeå tính ∆U2 theo kt vaø cosϕ2, xeùt B
I1 =I’2
maïch hình 1.7. Ta coù:
H1
. . . .
U 1 = U ' 2 + rn I 1 + jxn I 1
K1
Theo ñoà thò vectô, treân thöïc teá AB vaø BC
raát nhoû so vôùi U1 neân ϕ2 ≈ ϕ1. Hình 1.14. Ñoà thò vectô maùy bieán aùp
Vaäy : ∆U’2 = U1ñm –U’2 = OC – OA ≈ OC – OH
= HC = HK + HC
= rnI1cosϕ1 + xnI1sinϕ1
≈ rnI1cosϕ2 + xnI1sinϕ2
= kt(rnI1ñmcosϕ2 + xnI1ñmsinϕ2) (1.74)
∆U' 2
∆U2% = × 100%
U1ñm
_______________________________________________________________________________
Trang 30
r I x I 
∆U2% = kt  n 1ñm cos ϕ 2 + n 1ñm sin ϕ 2 100% (1.75)
 U1ñm U1ñm 
∆U2% = k t (U nr % cos ϕ 2 + U nx % sin ϕ 2 ) (1.76)
vôùi Unr% vaø Unx% cho bôûi (1.61) vaø (1.62).
Chuù yù : Töø hình 1.14, neáu bieát U2, I2, cosϕ2; ta suy ra U’2=kU2; I’2=I2/k=I1 vaø tính
ñöôïc U1 töø coâng thöùc chính xaùc :
U1 = (U ' 2 cos ϕ 2 + rn I1 )2 + (U ' 2 sin ϕ 2 + xn I1 )2 (1.77)
1.8.2. Ñaëc tuyeán ngoaøi cuûa maùy bieán aùp
Ñöôøng ñaëc tuyeán ngoaøi bieåu dieãn quan heä U2 = f(I2) khi U1=U1ñm vaø cosϕ2 =const
Ta coù : U2 = U2ñm - ∆U2 = U2ñm (1 - ∆U2%) (1.78)
Töø ñoù ta veõ ñöôïc caùc ñaëc tuyeán ngoaøi U2

(theo I2 hoaëc theo kt) öùng vôùi caùc loaïi taûi trôû taûi dung
(cosϕ2 = 1); taûi caûm (ϕ2 > 0); vaø taûi dung U2ñm
(ϕ2<0) treân hình 1.15. taûi trôû
Thöïc teá muoán giöõ cho ñieän aùp U2 taûi caûm

khoâng thay ñoåi khi taûi thay ñoåi soá voøng daây
cuûa cuoän cao aùp khoaûng ± 5% . Vì vaäy caùc
daây quaán maùy bieán aùp coù cheá taïo ñaàu phaân I2ñm I2
aùp. Hình 1.15. Ñaëc tuyeán ngoaøi cuûa maùy bieán aùp
1.8.3. Toån hao trong maùy bieán aùp
Khi maùy bieán aùp mang taûi I2 ( heä soá taûi kt ) : coù caùc toån hao sau :
a) Toån hao treân ñieän trôû daây quaán sô caáp vaø thöù caáp goïi laø toån hao ñoàng: pCu
pcu phuï thuoäc vaøo doøng taûi
pCu = pCu1 + pCu2 = I21r1 + I22r2 (1.79)
= I21r1 + I’22r’2 (1.80)
= I21 ( r1 + r’2 ) = I21rn (1.81)
Ta coù : pCu = k2tPn (1.82)
Vôùi Pn ñöôïc xaùc ñònh trong thí nghieäm ngaén maïch
b) Toån hao saét töø pFe trong loõi theùp : do doøng ñieän xoaùy vaø töø treã gaây ra. pFe khoâng
_______________________________________________________________________________
Trang 31
phuï thuoäc taûi maø phuï thuoäc vaøo töø thoâng chính, nghóa laø chæ phuï thuoäc U1 maø khoâng phuï
thuoäc I2. Noù ñöôïc xaùc ñònh töø thí nghieäm khoâng taûi.
pFe = P0 : xaùc ñònh trong thí nghieäm khoâng taûi
Toång toån hao trong maùy bieán aùp : Pth = pCu + pFe = k2tPn + P0 (1.83)
1.8.4. Hieäu suaát cuûa maùy bieán aùp
Goïi P2 laø coâng suaát phaùt cho taûi vaø P1 = P2 + Pth coâng suaát nhaän töø nguoàn.
Ta coù : P2 = S2 cosϕ2 ≈ ktSñm cosϕ2
Vaäy hieäu suaát cuûa maùy bieán aùp laø :
P2 k t S ñm cos ϕ 2
η= = (1.84)
P1 k t S ñm cosϕ 2 + p 0 + k t2 Pn
Neáu cosϕ2 = const, η laø haøm cuûa kt maø

ñoà thò veõ treân hình 1.16, goïi laø ñaëc tuyeán η
hieäu suaát cuûa maùy bieán aùp.
ηmax
dη
Hieäu suaát cöïc ñaïi khi : = 0 . Sau khi
dk t
tính, ta coù hieäu suaát cöïc ñaïi khi toån hao
ñoàng baèng toån hao saét töø : kt2Pn = P0. Heä soá
taûi luùc hieäu suaát cöïc ñaïi laø :
P0 kt
kt = (1.85) P0
Pn Pn
Vôùi maùy trung bình hoaëc lôùn, thöôøng Hình 1.16. Ñaëc tuyeán hieäu suaát cuûa maùy bieán aùp
kt=0,5 ÷ 0,7 khi hieäu suaát cöïc ñaïi.
_______________________________________________________________________________
Trang 32
1.9 MAÙY BIEÁN AÙP 3 PHA
1.9.1. Caáu taïo maïch töø
Ñeå bieán ñoåi ñieän aùp cuûa moät nguoàn aùp ba pha, ta coù theå duøng moät trong hai caùch:
(1) Toå maùy bieán aùp 3 pha : goàm 3 maùy bieán aùp moät pha (hình 1.17a)
(2) Maùy bieán aùp 3 pha vôùi loõi theùp goàm 3 truï (hình 1.17b)
A B C
A a B b C c
x y z
X Y Z
a b c
Hình 1.17.a. Toå maùy bieán aùp ba pha Hình 1.17.b. Maùy bieán aùp ba pha ba truï
1.9.2. Caùch kyù hieäu ñaàu daây
Caùc ñaàu taän cuøng cuûa daây quaán maùy bieán aùp : moät ñaàu goïi laø ñaàu ñaàu, ñaàu coøn laïi
goïi laø ñaàu cuoái
- Daây quaán 1 pha : coù theå tuøy yù choïn ñaàu ñaàu vaø ñaàu cuoái
- Daây quaán 3 pha : caùc ñaàu ñaàu vaø ñaàu cuoái phaûi choïn 1 caùch thoáng nhaát. Giaû söû
daây quaán pha A ñaõ choïn ñaàu ñaàu ñeán ñaàu cuoái ñi theo chieàu kim ñoàng hoà thì daây quaán
caùc pha B vaø C cuõng phaûi ñöôïc choïn nhö vaäy. Ñieàu naøy caàn thieát vì neáu 1 pha daây quaán
kyù hieäu ngöôïc thì ñieän aùp daây laáy ra seõ maát tính ñoái xöùng.
A
UAB
A B C
B
UCA
x y z UBC
C B
a) b) c)
Hình 1.18. Caùch qui öôùc caùc ñaàu Hình 1.19. Ñieän aùp daây khoâng ñoái xöùng luùc
ñaàu vaø cuoái cuûa daây quaán ba pha kyù hieäu ngöôïc hay ñaáu ngöôïc moät pha
Ñeå ñôn giaûn vaø thuaän tieän cho vieäc nghieân cöùu, ngöôøi ta thöôøng ñaùnh daáu caùc ñaàu
taän cuøng leân sô ñoà kyù hieäu daây quaán cuûa maùy bieán aùp vôùi qui öôùc sau ñaây :
_______________________________________________________________________________
Trang 33
Caùc ñaàu taän cuøng Daây quaán cao aùp Daây quaán haï aùp Sô ñoà kyù hieäu daây quaán
Ñaàu ñaàu A, B, C a, b, c A B C a b c
° ° ° ° ° °
Ñaàu cuoái X, Y, Z x, y, z
Ñaàu trung tính O hay N o hay n

° ° ° ° ° ° ° °
X Y Z N x y z n
1.9.3. Caùc kieåu ñaáu daây
Caùc daây quaán sô caáp vaø thöù caáp coù theå ñaáu 2 caùch :
- Ñaáu sao ( kyù hieäu Y ) : 3 ñaàu X, Y, Z (x, y, z) noái laïi vôùi nhau coøn caùc ñaàu A, B,C
(a, b, c) ñeå töï do. Neáu noái sao coù daây trung tính ta kyù hieäu Yn hay Yo
- Ñaáu tam giaùc ( kyù hieäu ∆ ) : ñaàu ñaàu cuûa pha naøy noái vôùi ñaàu cuoái cuûa pha kia.
Vaäy trong maùy bieán aùp 3 pha coù 4 caùch ñaáu daây : Y/Y , Y/∆ , ∆/Y , ∆/∆
1.9.4. Tæ soá bieán aùp
Goïi soá voøng daây 1 pha sô caáp laø W1, vaø soá voøng daây 1 pha thöù caáp laø W2
W1 U p1
Ta coù tæ soá ñieän aùp pha : k p = = (1.86)
W2 U p 2
U d1
vaø tæ soá ñieän aùp daây : kd = (1.87)
Ud 2
Tæ soá ñieän aùp daây khoâng chæ phuï thuoäc vaøo soá voøng daây moãi pha maø coøn phuï thuoäc
vaøo caùch noái Y hay ∆. Ta laàn löôït coù :
U d1 3U p1 U p1
- Noái Y/Y : kd = = = = kp (1.88)
Ud 2 3U p 2 U p 2
U d1 3U p1
- Noái Y/∆ : kd = = = 3 kp (1.89)
Ud 2 U p2
U d1 U p1 U 1
- Noái ∆/Y : kd = = = p1 = kp (1.90)
Ud 2 3U p 2 U p 2 3
U d 1 U p1
- Noái ∆/∆ : kd = = = kp (1.91)
Ud 2 U p2
_______________________________________________________________________________
Trang 34
1.9.5. Toå noái daây maùy bieán aùp
Toå noái daây ñöôïc hình thaønh do söï phoái hôïp ñaáu daây giöõa sô caáp vaø thöù caáp, noù bieåu
thò goùc leäch pha giöõa caùc söùc ñieän ñoäng daây sô caáp vaø thöù caáp cuûa maùy bieán aùp. Goùc
leäch pha naøy phuï thuoäc vaøo caùc yeáu toá sau :
- Chieàu quaán daây
- Caùch kyù hieäu caùc ñaàu daây
- Kieåu ñaáu daây quaán ôû sô caáp hay thöù caáp
Xeùt maùy bieán aùp moät pha coù hai daây quaán sô caáp AX vaø thöù caáp ax sau ñaây. Neáu
coù hai daây quaán ñöôïc quaán cuøng chieàu treân truï theùp, kyù hieäu caùc ñaàu daây nhö nhau (hình
1.30a) thì söùc ñieän ñoäng caûm öùng trong chuùng khi coù töø thoâng bieán thieân ñi qua seõ hoaøn
toaøn truøng pha nhau (hình 1.30b). Khi ñoåi chieàu quaán daây cuûa moät trong hai daây quaán
(hình 1.30c) hoaëc ñoåi kyù hieäu ñaàu daây cuûa moät trong hai daây quaán (hình 1.30e) thì söùc
ñieän ñoäng trong chuùng seõ hoaøn toaøn ngöôïc pha nhau (hình 1.30d vaø 1.30g). Tröôøng hôïp
thöù nhaát, goùc leäch pha giöõa caùc söùc ñieän ñoäng keå töø vectô söùc ñieän ñoäng sô caáp ñeán
vectô söùc ñieän ñoäng thöù caáp theo chieàu kim ñoàng hoà laø 360° (hay 0°); hai tröôøng hôïp sau
laø 180°.
A A
A
A A A
a
X X X
X X
a a x 180° x x 180°
x X
x 360° x a
a a
a) b) c) d) e)
g) 1.30 – Toå noái daây cuûa maùy bieán aùp moät
Hình
pha
ÔÛ maùy bieán aùp 3 pha coøn do caùch ñaáu daây quaán Y hay ∆ vôùi nhöõng thöù töï khaùc
nhau maø goùc leäch pha giöõa caùc söùc ñieän ñoäng daây sô caáp vaø thöù caáp coù theå laø 300, 600,
…3600
12
Trong thöïc teá ngöôøi ta khoâng duøng "ñoä" chæ goùc 11 1
leäch pha maø ngöôøi ta duøng phöông phaùp kim ñoàng hoà ñeå 10 2
bieåu thò vaø goïi teân toå noái daây cuûa maùy bieán aùp. Caùch 9 3
bieåu thò ñoù nhö sau: kim daøi chæ söùc ñieän ñoäng daây sô
caáp ñaët coá ñònh ôû con soá 12, kim ngaén chæ söùc ñieän ñoäng 8 4
daây thöù caáp ñaët töông öùng ôû caùc soá 1, 2,…, 12 tuøy theo 7 5
6
goùc leäch pha giöõa chuùng laø 30, 60,…, 360° (hình 1.31).
Hình 1.31– Phöông phaùp kyù hieäu
toå noái daây baèng kim ñoàng hoà
_______________________________________________________________________________
Trang 35
Ví duï:
A B C A B C
A A
Y Z • Y Z
•
X Y Z X • E AB X Y Z
C
X
B E AB
a b c C B E ab •
a a b c
E ab
y z ay
x 360° bz
c b 330°
x y z cy
x y z
Toå noái daây Y/Y-12 Toå noái daây Y/∆-11
Trong thöïc teá ngöôøi ta chæ saûn xuaát caùc maùy bieán aùp ñieän löïc thuoäc toå noái daây
- Maùy 1 pha : toå noái daây 12
- Maùy 3 pha : Y/Y0 - 12 , Y0/∆ - 11
Ñoái maùy bieán aùp ba pha, ngöôøi ta thöôøng cho caùc thoâng soá ba pha
- Coâng suaát : Sñm , Pñm , Pn : caùc coâng suaát 3 pha
- Ñieän aùp : U1ñm , U2ñm , un , un% : caùc ñieän aùp daây
- Doøng ñieän : I1ñm , I2ñm , In : caùc doøng daây
Khi tính toaùn caùc thoâng soá sô ñoà thay theá ta phaûi ñoåi veà thoâng soá pha (doøng ñieän
pha, aùp pha, toång trôû pha, coâng suaát moät pha, v.v…)
1.10. SÖÏ LAØM VIEÄC SONG SONG CUÛA MAÙY BIEÁN AÙP
Trong heä thoáng ñieän vaø trong caùc löôùi A

ñieän, caùc maùy bieán aùp thöôøng laøm vieäc song B
song vôùi nhau. Nhôø laøm vieäc song song, C
coâng suaát löôùi ñieän lôùn raát nhieàu so vôùi coâng
suaát moãi maùy, cho pheùp naâng cao hieäu quaû Maùy I Maùy II
kinh teá cuûa heä thoáng vaø an toaøn cung caáp
ñieän khi moät maùy hoûng hoùc hoaëc phaûi söûa
chöõa.
Ñieàu kieän ñeå cho caùc maùy laøm vieäc Nguoàn ñieän
~
song song laø: ñieän aùp ñònh sô caáp vaø thöù caáp
cuûa caùc maùy phaûi baèng nhau , caùc maùy phaûi Maùy phaùt ñieän
coù cuøng toå noái daây vaø ñieän aùp ngaén maïch
phaûi baèng nhau. Hình 1.32. Maùy bieán aùp laøm vieäc song song
_______________________________________________________________________________
Trang 36
1.10.1. Ñieän aùp ñònh möùc sô caáp vaø thöù caáp cuûa caùc maùy phaûi baèng nhau
U1I = U1II
U2I = U2II
nghóa laø tyû soá bieán aùp cuûa caùc maùy phaûi baèng nhau :
kI = kII (kI : heä soá bieán aùp maùy I; kII : heä soá bieán aùp maùy II)
Trong thöïc teá, cho pheùp heä soá bieán aùp k cuûa caùc maùy khaùc nhau khoâng quaù 0,5%
1.10.2. Caùc maùy phaûi coù cuøng toå noái daây
Khi ñoù ñieän aùp thöù caáp cuûa caùc maùy seõ truøng pha nhau. Traùi laïi neáu toå noái daây cuûa
chuùng khaùc nhau thì ñieän aùp thöù caáp cuûa caùc maùy seõ leäch pha nhau, goùc leäch pha do caùc
toå noái daây quyeát ñònh. Thí duï maùy bieán aùp I coù toå noái daây Y/∆-11 coøn maùy bieán aùp II noái
Y/Y-12 thì ñieän aùp thöù caáp cuûa hai maùy seõ leäch nhau 30°.
Ñieàu kieän 1 vaø 2 ñaûm baûo khoâng coù söï cheânh leäch ñieän aùp thöù caáp, traùi laïi laø ngay
khi khoâng taûi trong caùc daây quaán sô caáp vaø thöù caáp seõ coù doøng ñieän caân baèng chaïy laån
quaån daãn ñeán laøm hoûng maùy bieán aùp.
1.10.3 Ñieän aùp ngaén maïch phaûi baèng nhau
unI% = unII% = …
vôùi unI% : ñieän aùp ngaén maïch phaàn traêm cuûa maùy I
unII%: ñieän aùp ngaén maïch phaàn traêm cuûa maùy II
Caàn ñaûm baûo ñieàu kieän naøy ñeå taûi phaân boá treân caùc maùy tyû leä vôùi coâng suaát ñònh
möùc cuûa chuùng.
Neáu khoâng ñaûm baûo ñieàu kieän thöù 3, ví duï unI% < unII% thì khi maùy I nhaän taûi ñònh
möùc, maùy II coøn non taûi. Thaät vaäy, ôû tröôøng hôïp naøy, doøng ñieän maùy I ñaït ñònh möùc,
ñieän aùp rôi trong maùy I laø IIñmZnI, doøng ñieän maùy II laø III, ñieän aùp rôi trong maùy II laø
IIIZnII. Vì hai maùy laøm vieäc song song, ñieän aùp rôi trong hai maùy phaûi baèng nhau, ta coù :
IIñmZnI = IIIZnII (1.92)
vôùi ZnI, ZnI laø toång trôû ngaén maïch maùy I vaø II. Vì unI% < unII% do ñoù :
IIñmZnI < IIIñmZnII (1.93)
so saùnh (1.92) vôùi (1.93) ta coù :
IIIZnII < IIIñmZnII hoaëc laø III < IIiñm
_______________________________________________________________________________
Trang 37
Doøng ñieän trong maùy II do nhoû hôn ñònh möùc, vaäy maùy II ñang non taûi, trong khi
maùy I ñaõ ñònh möùc. Neáu maùy II taûi ñònh möùc, thì maùy I seõ quaù taûi. Trong thöïc teá, cho
pheùp ñieän aùp ngaén maïch cuûa caùc maùy leäch nhau 10%.
1.11. CAÙC MAÙY BIEÁN AÙP ÑAËC BIEÄT
1.11.1. Maùy bieán aùp töï ngaãu
Trong tröôøng hôïp ñieän aùp cuûa caùc löôùi ñieän sô caáp vaø thöù caáp khaùc nhau khoâng
nhieàu, nghóa laø tæ soá bieán ñoåi ñieän aùp nhoû, ñeå ñöôïc kinh teá hôn veà cheá taïo vaø vaän haønh,
ngöôøi ta duøng maùy bieán aùp töï ngaãu thay cho maùy bieán aùp hai daây quaán.
Maùy bieán aùp töï ngaãu khaùc maùy bieán aùp hai daây quaán ôû choã daây quaán thöù caáp laø
moät boä phaän cuûa daây quaán sô caáp, neân ngoaøi söï lieân heä qua hoã caûm caùc daây quaán sô caáp
vaø thöù caáp coøn lieân heä tröïc tieáp vôùi nhau veà ñieän. Daây quaán sô caáp ñöôïc noái song song
vôùi löôùi ñieän, coøn daây quaán sô caáp ñöôïc noái noái tieáp vôùi löôùi ñieän. Hình 1.33 trình baøy
hai kieåu noái daây cuûa maùy bieán aùp töï ngaãu, trong ñoù : a) Bieán aùp töï ngaãu taêng aùp; b) Bieán
aùp töï ngaãu giaûm aùp.
ICA ICA
E2, I2 U2 E2, I2 U2
UCA UCA
IHA IHA
UHA U1 U1 UHA
E1, I1 E1, I1
Hình 1.33a. Bieán aùp töï ngaãu taêng aùp Hình 1.33b. Bieán aùp töï ngaãu taêng aùp
Vôùi caùch noái daây nhö vaäy, coâng suaát truyeàn taûi qua maùy bieán aùp töï ngaàu goàm hai
phaàn, moät phaàn qua töø tröôøng cuûa loõi theùp, moät phaàn truyeàn daãn tröïc tieáp. Ta haõy so
saùnh dung löôïng thieát keá Stk vôùi dung löôïng truyeàn taûi Stt cuûa maùy bieán aùp töï ngaãu.
Gioáng nhö ñoái vôùi maùy bieán aùp hai daây quaán, dung löôïng thieát keá maùy bieán aùp töï ngaãu
töùc laø dung löôïng truyeàn qua töø tröôøng baèng :
Stk = E1I1 = E2I2 (1.94)
vaø tæ soá bieán ñoåi cuûa maùy bieán aùp töï ngaãu :
U1 E1 I 2
≈ = =k
U 2 E 2 I1
Treân thöïc teá, luùc vaän haønh dung löôïng truyeàn taûi cuûa maùy bieán aùp töï ngaãu baèng :
Stt = UCAICA = UHAIHA (1.95)
vaø xeùt hình 1.33b tæ soá bieán ñoåi ñieän aùp cuûa löôùi ñieän :
_______________________________________________________________________________
Trang 38
U CA I HA
= = k' (1.96)
U HA I CA
ta coù :
Stk E I
= 2 2 = CA
(U − U HA )I CA = 1 − 1 (1.97)
Stt U CA I CA U CA I CA k'
hay Stt > Stk
Nhö vaäy maùy bieán aùp töï ngaãu kinh teá hôn so vôùi maùy bieán aùp hai daây quaán veà maët
cheá taïo. Trong vaän haønh, toån hao cuõng nhoû hôn, vì neáu laáy tæ soá giöõa toån hao Σp vôùi dung
löôïng truyeàn taûi Stt , ta coù :

∑ p = ∑ p 1 − 1 
Stt Stk  k ' 
 1
Nghóa laø giaûm ñi coøn 1 −  so vôùi toån hao tính theo dung löôïng thieát keá Stk hay laø
 k' 
toån hao cuûa maùy bieán aùp hai daây quaán coù cuøng dung löôïng.
Cuõng töông töï nhö vaäy, ñieän aùp ngaén maïch cuûa maùy bieán aùp töï ngaãu giaûm coøn
 1
1 −  so vôùi ñieän aùp ngaén maïch cuûa maùy bieán aùp hai daây quaán, do ñoù ñoä thay ñoåi
 k' 
ñieän aùp ∆U hay ñieän aùp rôi trong maùy bieán aùp töï ngaãu cuõng nhoû. Caàn chuù yù raèng do ñieän
aùp ngaén maïch nhoû neân doøng ñieän ngaén maïch cuûa noù cuõng taêng leân töông öùng.
Ngoaøi öùng duïng trong heä thoáng ñieän löïc ñeå truyeàn taûi ñieän naêng, maùy bieán aùp töï
ngaãu coøn ñöôïc duøng ñeå môû maùy ñoäng cô khoâng ñoàng boä. Noù coøn ñöôïc duøng roäng raõi
trong phoøng thí nghieäm ñeå thay ñoåi ñieän aùp lieân tuïc hoaëc ñöôïc duøng trong sinh hoaït duøng
ñeå oån ñònh ñieän aùp caáp cho caùc thieát bò ñieän gia duïng, trong tröôøng hôïp naøy, soá voøng daây
thöù caáp ñöôïc thay ñoåi baèng caùch duøng choåi than tieáp xuùc tröôït vôùi daây quaán.
1.11.2. Maùy bieán aùp ño löôøng
Maùy bieán aùp ño löôøng goàm hai loaïi : maùy bieán ñieän aùp vaø maùy bieán doøng ñieän duøng
ñeå bieán ñoåi ñieän aùp cao hoaëc doøng ñieän lôùn thaønh nhöõng löôïng nhoû ño ñöôïc baèng duïng
cuï ño tieâu chuaån (1÷100V hoaëc 1÷5A) hoaëc duøng trong maïch baûo veä.
(1). Maùy bieán ñieän aùp
Maùy bieán ñieän aùp coù daây quaán sô caáp noái U1 U2 V W

song song vôùi löôùi ñieän vaø daây quaán thöù caáp
noái vôùi voânmeùt, hoaëc vôùi cuoän daây song song
cuûa wattmeùt, hoaëc vôùi cuoän daây cuûa rôle baûo Hình 1.34. Sô ñoà noái daây maùy bieán ñieän aùp
veä (hình 1.34). Toång trôû Z cuûa nhöõng duïng cuï
naøy raát lôùn neân maùy bieán ñieän aùp laøm vieäc ôû traïng thaùi gaàn nhö khoâng taûi. Khi söû duïng
maùy bieán ñieän aùp chuù yù khoâng ñöôïc noái taét maïch thöù caáp vì nhö vaäy seõ töông ñöông vôùi
_______________________________________________________________________________
Trang 39
noái taét maïch sô caáp nghóa laø gaây söï coá ngaén maïch ôû löôùi ñieän.
(2). Maùy bieán doøng ñieän

I1
Maùy bieán doøng ñieän coù daây quaán sô caáp
goàm ít voøng daây vaø noái noái tieáp vôùi maïch caàn
ño doøng ñieän, coøn daây quaán thöù caáp goàm
nhieàu voøng daây ñöôïc noái noái tieáp vôùi I2
A W
ampemeùt hoaëc caùc cuoän daây noái tieáp cuûa
wattmeùt hay rôle baûo veä (hình 1.35). Toång trôû
Z cuûa nhöõng duïng cuï naøy raát nhoû vaø traïng Hình 1.35. Sô ñoà noái daây maùy bieán doøng ñieän
thaùi laøm vieäc cuûa maùy bieán doøng ñieän laø
traïng thaùi ngaén maïch, loõi theùp khoâng bò baõo hoøa (Φ = 0,8÷1Wb).
Khi söû duïng maùy bieán doøng ñieän chuù yù khoâng ñöôïc ñeå daây quaán thöù caáp hôû maïch
vì nhö vaäy doøng ñieän töø hoùa seõ raát lôùn (I0=I1), loõi theùp seõ bò baõo hoøa nghieâm troïng seõ
noùng leân vaø laøm chaùy daây quaán. Hôn nöõa khi baõo hoøa, töø thoâng baèng ñaàu seõ sinh ra söùc
ñieän ñoäng nhoïn ñaàu, do ñoù ôû ñaàu daây quaán thöù caáp coù theå xuaát hieän ñieän aùp cao haøng
nghìn voân, khoâng an toaøn cho caùch ñieän vaø ngöôøi söû duïng.
1.11.3. Maùy bieán aùp haøn
Caùc maùy bieán aùp haøn ñöôïc chia thaønh nhieàu loaïi coù caáu taïo vaø ñaëc tính khaùc nhau
tuøy theo phöông phaùp haøn (hoà quang, haøn ñieän…). ÔÛ ñaây ta chæ xeùt ñeán loaïi maùy bieán aùp
haøn hoà quang ñöôïc cheá taïo sao cho coù ñaët tính ngoaøi U2 = ƒ(I2) raát doác ñeå haïn cheá ñöôïc
doøng ñieän ngaén maïch vaø ñaûm baûo cho hoà quang ñöôïc oån ñònh. Muoán ñieàu chænh doøng
ñieän haøn caàn phaûi coù theâm moät cuoäc caûm phuï coù ñieän khaùng thay ñoåi ñöôïc baèng caùch
thay ñoåi khe hôû δ cuûa loõi theùp cuoän caûm.
Maùy laøm vieäc theo cheá ñoä ngaén maïch thöù caáp : khi dí que haøn vaøo taám kim loaïi, seõ
coù doøng ñieän lôùn chaïy qua laøm noùng choã tieáp xuùc. Khi nhaác que haøn caùch taám kim loaïi
moät khoaûng ngaén, hoà quang sinh ra laøm noùng chaûy choã haøn. Muoán ñieàu chænh doøng ñieän
haøn, ta thay ñoåi soá voøng daây quaán thöù caáp hoaëc thay ñoåi khe hôû khoâng khí ñieän khaùng
ngoaøi.
Maùy bieán aùp haøn thöôøng coù ñieän aùp khoâng taûi baèng 60÷75V vaø ñieän aùp ôû taûi ñònh
möùc baèng 30V. Coâng suaát cuûa maùy bieán aùp haøn thoâng thöôøng vaøo khoaûng 20KVA vaø
neáu duøng cho haøn töï ñoäng thì coù theå leân tôùi haøng 100KVA.
Hình 1.35 – Maùy bieán aùp haøn hoà quang laøm vieäc coù cuoän khaùng
_______________________________________________________________________________
Trang 40
BAÛNG TOÙM TAÉT CHÖÔNG 1 : MAÙY BIEÁN AÙP

Ñaïi löôïng Bieåu thöùc
Coâng suaát ñònh möùc maùy bieán aùp Sñm = U1ñm.I1ñm = U2ñm.I2ñm
moät pha
Coâng suaát ñònh möùc maùy bieán aùp ba S ñm = 3U 1ñm . I 1ñm = 3U 2ñm . I 2ñm
pha
Söùc ñieän ñoäng sô caáp E1 E1 = 4,44.f.W1.Φm
Söùc ñieän ñoäng sô caáp E2 E2 = 4,44.f.W1.Φm
Heä soá bieán aùp k W U
k = 1 = 1ñm
W2 U 2 ñm
Phöông trình ñieän aùp sô caáp . . .
U 1 = E 1 + r1 I 1 + jx1 I 1 = E 1 + Z1 I 1
. . .
Phöông trình ñieän aùp sô caáp . . .

U 2 = E 2 − r2 I 2 − jx2 I 2 = E 2 − Z 2 I 2
. . .
Phöông trình söùc töø ñoäng . .

I 1 = I 0 + I '2
.
Sô ñoà thay theá

Zn
r1 x1 x’2 r’2 rn xn
a) Chính xaùc .
b) Ñôn giaûn
. .
I1 I0 . .
. . rm I'2 . . I1 = I'2 .
U1 E1 U'2 Z’t U U'2 Z’t
1
xm
b)
Thoâng soá nhaùnh töø hoùa P0 Up
rm ≈ r0 = 2
; z m = z 0 = ; x m ≈ x0 = z 02 − r02
I0 I0
Qui ñoåi ñaïi löôïng thöù caáp veà sô caáp I 2' =
I2
; U 2' = kU 2 ; E2' = kE 2
k
R2 = k 2 R2 ; X 2' = k 2 X 2 ; Z t' = k 2 Z t
'
Ñieän trôû ngaén maïch P

rn = r1 + r2' ≈ 2 r1 = 2 n
I1 pñm
Ñieän khaùng ngaén maïch xn = x1 + x2' ≈ 2 x1 = zn2 − rn2
Toång trôû ngaén maïch Un
zn = = xn2 + rn2
I1 pñm
Heä soá taûi S2 I I
kt = = 2 = 1
Sñm I 2 ñm I1ñm
Ñoä bieán thieân ñieän aùp thöù caáp r I x I 
∆U 2 % = kt  n 1ñm cosϕ 2 + n 1ñm sin ϕ 2 100%
∆U2%  U1ñm U1ñm 
Toån hao ñoàng pCu pCu = kt2 Pn
Toån hao saét töø (loõi theùp) pFe pFe = P0
Hieäu suaát η P kt Sñm cos ϕ t
η= 2 =
P1 kt Sñm cosϕ t + P0 + kt2 Pn
_______________________________________________________________________________
Trang 41

1/ Coâng duïng, caáu taïo vaø nguyeân lyù laøm vieäc cuûa maùy bieán aùp.
2/ Giaûi thích taïi sao daây quaán sô vaø thöù caáp khoâng lieân heä vôùi nhau veà ñieän, nhöng
khi doøng thöù caáp (doøng taûi) taêng thì doøng sô caáp cuõng taêng ?
3/ Moâ hình tính toaùn cuûa maùy bieán aùp.
4/ Caùch xaùc ñònh thoâng soá maùy bieán aùp baèng thí nghieäm khoâng taûi vaø thí nghieäm
ngaén maïch.
5/ Cheá ñoä coù taûi cuûa maùy bieán aùp : ñoä bieán thieân ñieän aùp thöù caáp vaø ñaëc tính ngoaøi
cuûa maùy bieán aùp.
6/ Toån hao vaø hieäu suaát cuûa maùy bieán aùp.
7/ Caáu taïo maùy bieán aùp ba pha.
8/ Ñieàu kieän laøm vieäc song song cuûa maùy bieán aùp.
9/ Caùc maùy bieán aùp ñaëc bieät : bieán aùp töï ngaãu, bieán aùp ño löôøng, bieán aùp haøn.
BAØI TAÄP CHÖÔNG 1
1.1. Moät maùy bieán aùp 500KVA, 2300/230 V ñöôïc thöû vaø cho caùc keát quaû sau :
Thöû khoâng taûi : U1=2300 V; I0 = 9,4 A; P0 = 2250 W.
Thöû ngaén maïch : Un = 95V; In = 218A; Pn = 8200 W.
Haõy tính caùc thoâng soá cuûa maïch töông ñöông quy veà sô caáp.
GIAÛI
Trong thí nghieäm khoâng taûi, ta hôû maïch cuoän thöù caáp vaø ño doøng vaø aùp phía sô caáp
(Hình 1.9), ta tính ñöôïc caùc thoâng soá cuûa nhaùnh töø hoùa :
P 2250
rm ≈ r0 = 02 = = 25,46 Ω
I0 9,4 2
U 2300
z m ≈ z0 = 1 = = 244,68 Ω
I0 9,4
xm = zm2 − rm2 = 244,682 − 25,46 2 = 243,35 Ω
Trong thí nghieäm ngaén maïch, ta ngaén maïch cuoän thöù caáp vaø ñieàu chænh ñieän aùp vaøo
sô caáp sao cho doøng chaïy trong caùc cuoän daây baèng ñònh möùc, ñieän aùp khi ñoù goïi laø ñieän
aùp ngaén maïch Un, vaø doøng ngaén maïch In = I1ñm (hình 1.11) . Ta tính ñöôïc caùc thoâng soá
sau :
P 8200
rn = r1 + r2, = n2 = = 0,173 Ω
I n 2182
U 95
zn = n = = 0,436 Ω
I n 218
xn = x1 + x2, = zn2 − rn2 = 0,4362 − 0,1732 = 0,4 Ω
Neáu ñeà baøi khoâng cho quan heä naøo giöõa r1 vaø r’2, x1 vaø x’2 thì ta chaáp nhaän keát quaû
r 0,173 x 0,4
gaàn ñuùng nhö sau : r1 ≈ r2, = n = = 0,0865 Ω vaø x1 ≈ x 2, = n = = 0,2 Ω
2 2 2 2
_______________________________________________________________________________
Trang 42
1.2. Toång trôû töông ñöông quy veà sô caáp cuûa moät maùy bieán aùp 500KVA, 2300/230 V laø
Zn=0,2 + j0,6 (Ω). Maùy cung caáp coâng suaát ñònh möùc döôùi ñieän aùp thöù caáp ñònh möùc cho
taûi coù HSCS=0,8 treã.
a) Tính phaàn traêm bieán thieân ñieän aùp.
b) Tính hieäu suaát cuûa maùy, bieát toån hao loõi theùp laø 2 KW.
GIAÛI
Ta bieát Zn = rn + jxn , vaäy ta coù : rn = 0,2 Ω vaø xn = 0,6 Ω
a) Ñeå tính phaàn traêm bieán thieân ñieän aùp ∆U2%, ñôn giaûn nhaát laø ta duøng coâng thöùc
gaàn ñuùng (1.75)
r I x I 
∆U2% = kt  n 1ñm cos ϕ 2 + n 1ñm sin ϕ 2 100%
 U1ñm U1ñm 
Maùy phaùt coâng suaát ñònh möùc cuõng coù nghóa laø coâng suaát cuûa taûi = coâng suaát ñònh
S
möùc cuûa maùy bieán aùp : St = Sñm, suy ra heä soá taûi : k t = t = 1
S ñm
S ñm 500.10 3
I 1ñm = = = 217,39 A
U 1ñm 2300
cosϕ = 0,8 treã suy ra sinϕ = 0,6
thay caùc thoâng soá ñaõ bieát vaøo coâng thöùc tính ∆U2%, ta ñöôïc :
 0,2 . 217,39 0,6 . 217,39 

∆U2% = 1 0,8 + 0,6 100% = 4,9 %
 2300 2300 
b) Duøng coâng thöùc (1.84)
P2 k t S ñm cos ϕ 2
η= =
P1 k t S ñm cosϕ 2 + p 0 + k t2 Pn
trong ñoù :
p0 = toån hao loõi theùp = toån hao khoâng taûi hay toån hao saét töø = 2KW.
Pn = In2.rn = I21ñm.rn = 217,392 . 0,2 = 9451,68 W
Vaäy
1. 500000 . 0,8
η= = 0,97 = 97%
1. 500000 . 0,8 + 2000 + 12 . 9451,68
_______________________________________________________________________________
Trang 43
1.3. Trong thí nghieäm ngaén maïch cuûa moät MBA 1 pha 50KVA, 4400/220V. Doøng, aùp vaø
coâng suaát ño ñöôïc ôû phía sô caáp laø 11,36A; 120V vaø 544W. Baây giôø, ngöôøi ta cho maùy
phaùt doøng ñònh möùc ôû ñieän aùp 220V vaø heä soá coâng suaát (HSCS) = 0,8 treã. Haõy tính ñieän
aùp phaûi cung caáp cho phía cao aùp.
ÑS : U1 = 4504.6 V
1.4. Trong thí nhieäm ngaén maïch cuûa 1 MBA 1 pha 10KVA; 2400/240V, ngöôøi ta ghi
ñöôïc caùc soá lieäu sau :
Un = 138V; In = 4.17A; Pn = 202W
1/ Tính Rn, Zn, Xn, quy veà sô caáp
2/ Tính phaàn traêm bieán thieân ñieän aùp khi maùy phaùt taûi ñònh möùc ôû HSCS = 0.866 treã
ÑS : rn = 11.62Ω ; xn = 31Ω ; ∆U2% = 4.4%
1.5. Moät MBA 1 pha 25KVA; 4400/220V coù toån hao loõi theùp baèng 740W. Bieát raèng khi
taûi baèng 15KVA, HSCS = 0.866 treã thì hieäu suaát cöïc ñaïi. Haõy tính hieäu suaát ôû taûi ñònh
möùc.
ÑS : η = 91.6%
1.6. Trong thí nghieäm ngaén maïch cuûa 1 MBA 1 pha 75KVA, 6600/230V; ngöôøi ta taêng
daàn ñieän aùp sô caáp töø 0V cho ñeán khi doøng thöù caáp baèng ñònh möùc. Luùc ñoù, ñieän aùp vaø
coâng suaát ño ôû sô caáp baèng 310V vaø 1600W. Haõy tính phaàn traêm bieán thieân ñieän aùp luùc
maùy phaùt taûi ñònh möùc ôû HSCS = 0.8 treã
ÑS : ∆U2% = 4.2%
1.7. Moät MBA 1 pha 24KVA; 2400/120V coù toån hao loõi theùp baèng 400W vaø toån hao
ñoàng ñònh möùc baèng 900W. Tính hieäu suaát cuûa maùy khi noù phaùt 85A cho taûi coù HSCS =
0.82 sôùm.
ÑS : η = 93.69%
1.8. Trong thí nghieäm ngaén maïch cuûa 1 MBA 1 pha 100KVA, 12000/240V; ngöôøi ta taêng
daàn ñieän aùp sô caáp cho ñeán khi doøng ngaén maïch thöù caáp baèng ñònh möùc. Luùc ñoù, ñieän aùp
vaø coâng suaát phía sô caáp laø 660V vaø 1200W.
1/ Tính caùc thoâng soá rn vaø xn cuûa maùy
2/ Maùy cung caáp 100KVA ôû ñieän aùp 240V cho taûi coù HSCS = 0.8 treã. Tính ñieän aùp
vaø HSCS phía sô caáp.
ÑS : U1 = 12469.87V; cosϕ1 = 0.78
1.9. 3 MBA 1 pha 10KVA 2300/460V ñöôïc ñaáu laïi thaønh 1 toå MBA 3 pha Y-∆ ñeå caáp
ñieän cho 1 taûi 3 pha caân baèng 18 KW ôû 460V vaø HSCS = 0.8 treã.
1/ Tính ñieän aùp vaø doøng ñieän trong töøng cuoän daây cuûa maùy
2/ Tính doøng daây sô caáp vaø thöù caáp
_______________________________________________________________________________
Trang 44
1.10. Moät ñoäng cô 3 pha 30hp, 480V coù hieäu suaát 0.9 vaø HSCS = 0.82 ñöôïc caáp töø 1
MBA 3 pha ñaáu ∆-Y. Tính doøng ñieän trong caùc cuoän daây sô vaø thöù caáp cuûa MBA. (Boû
qua caùc toån hao beân trong maùy bieán aùp), bieát kd = 2
1.11. Moät toå MBA 3 pha ñaáu ∆-Y haï ñieän aùp töø 12600V xuoáng 660V vaø phaùt 55KVA cho
taûi coù HSCS = 0.866 treã. Tính :
1/ Tyû soá bieán aùp cuûa moãi maùy 1 pha
2/ Coâng suaát bieåu kieán (KVA) vaø coâng suaát taùc duïng (KW) cuûa moãi maùy.
3/ Doøng daây vaø doøng pha trong toaøn maïch.
1.12. Maùy bieán aùp ba pha noái Y/Y cung caáp cho taûi noái ∆, ñieän trôû moãi pha taûi noái tam
giaùc R∆ = 6 Ω. Maùy bieán aùp coù caùc soá lieäu sau : U1ñm = 3000V, U2ñm = 230V, thoâng soá
caùc daây quaán R1=2,4Ω; X1 = 4,4Ω; R2 = 0,0142Ω, X2 = 0,026Ω. Tính ñieän aùp ñaët leân moãi
pha taûi, coâng suaát taûi tieâu thuï khi ñieän aùp ñaët vaøo daây quaán sô caáp laø ñònh möùc.
_______________________________________________________________________________
Trang 45
CHÖÔNG 2
MAÙY ÑIEÄN KHOÂNG ÑOÀNG BOÄ

2.1. KHAÙI NIEÄM CHUNG
Maùy ñieän khoâng ñoàng boä laø loaïi maùy ñieän xoay chieàu, laøm vieäc theo nguyeân lyù
caûm öùng ñieän töø, coù toác ñoä quay cuûa rotor n ( toác ñoä cuûa maùy ) khaùc vôùi toác ñoä quay cuûa
töø tröôøng n1.
Maùy ñieän khoâng ñoàng boä laø loaïi maùy ñieän xoay chieàu chuû yeáu duøng laøm ñoäng cô
ñieän. Do keát caáu ñôn giaûn, laøm vieäc chaéc chaén, hieäu suaát cao, giaù thaønh haï neân ñoäng cô
khoâng ñoàng boä ñöôïc duøng roäng raõi nhaát trong ngaønh kinh teá quoác daân vôùi coâng suaát töø
vaøi chuïc ñeán haøng nghìn KW. Trong coâng nghieäp thöôøng duøng maùy ñieän khoâng ñoàng boä
laøm nguoàn ñoäng löïc cho maùy caùn theùp loaïi vöøa vaø nhoû, ñoäng löïc cho caùc maùy coâng cuï ôû
caùc nhaø maùy coâng nghieäp nheï, v.v… Trong noâng nghieäp duøng ñeå laøm maùy bôm hay maùy
gia coâng noâng saûn phaåm. Trong ñôøi soáng haøng ngaøy, maùy ñieän khoâng ñoàng boä duøng laøm
quaït gioù, maùy quay ñóa, ñoäng cô trong tuû laïnh, v.v…
Tuy vaäy, maùy ñieän khoâng ñoàng boä coù nhöõng nhöôïc ñieåm nhö : cosϕ thaáp vaø ñaëc
tính ñieàu chænh toác ñoä khoâng toát neân öùng duïng cuûa maùy ñieän khoâng ñoàng boä coù phaàn bò
haïn cheá.
Maùy ñieän khoâng ñoàng boä coù theå duøng laøm maùy phaùt ñieän nhöng ñaëc tính khoâng toát
so vôùi maùy ñieän ñoàng boä, neân chæ trong moät vaøi tröôøng hôïp naøo ñoù (nhö trong quaù trình
ñieän khí hoùa noâng thoân) caàn nguoàn ñieän phuï hay taïm thôøi.
Caùc ñoäng cô töø 5Hp trôû leân haàu heát laø ñoäng cô 3 pha, coøn ñoäng cô nhoû hôn 1Hp
thöôøng laø ñoäng cô 1 pha.
2.2. CAÙC ÑAÏI LÖÔÏNG ÑÒNH MÖÙC CUÛA ÑOÄNG CÔ KHOÂNG ÑOÀNG BOÄ
Caùc trò soá ñònh möùc ñaëc tröng cho ñieàu kieän kyõ thuaät cuûa maùy do nhaø maùy thieát keá,
cheá taïo quy ñònh vaø ñöôïc ghi treân nhaõn maùy. Vì maùy ñieän khoâng ñoàng boä chuû yeáu laøm
vieäc ôû cheá ñoä ñoäng cô neân treân nhaõn maùy ghi caùc trò soá ñònh möùc cuûa ñoäng cô ñieän khi
laøm vieäc vôùi taûi ñònh möùc. Caùc trò soá thöôøng bao goàm :
- Coâng suaát ñònh möùc : laø coâng suaát ra treân truïc ñoäng cô : Pñm(KW,W) hoaëc Hp.
- Ñieän aùp daây ñònh möùc : ñieän aùp daây stator : Uñm (V)
- Doøng ñieän daây ñònh möùc : doøng ñieän stator : Iñm (A)
- Taàn soá doøng ñieän stator : f(Hz)
- Toác ñoä quay rotor : nñm (voøng /phuùt)
_______________________________________________________________________________
Trang 46
- Heä soá coâng suaát ñònh möùc : cosϕñm
- Hieäu suaát ñònh möùc : ηñm
- Kieåu ñaáu daây : sao hay tam giaùc
Töø caùc trò soá ñònh möùc ghi treân nhaõn maùy coù theå tìm ñöôïc caùc trò soá quan troïng khaùc
nhö :
Coâng suaát ñònh möùc maø ñoäng cô tieâu thuï :P1ñm
Pñm
P1ñm = = 3 U ñm I ñm cos ϕ ñm (2.1)
ηñm
Momen quay ñònh möùc ôû ñaàu truïc :
Pñm
M ñm = (2.2)
ωñm
2.3. CAÁU TAÏO CUÛA ÑOÄNG CÔ KHOÂNG ÑOÀNG BOÄ BA PHA
Caáu taïo cuûa maùy ñieän khoâng ñoàng boä goàm caùc boä phaän chính chuû yeáu laø rotor vaø
stato.
2.3.1. Stator
Stator laø phaàn tónh goàm loõi theùp vaø daây quaán, ngoaøi ra coù voû maùy vaø naép maùy.
a) Loõi theùp : laø phaàn daãn töø, laøm

baèng theùp laø kyõ thuaät ñieän daøy 0,35mm
hay 0,5mm eùp laïi. Maët trong cuûa theùp
ñöôïc daäp raõnh ñeå ñaët daây quaán.
b) Daây quaán : daây quaán stator laøm

baèng caùc daây daãn boïc caùch ñieän, ñaët
trong caùc raõnh ñöôïc phaân boá ñeàu doïc
Hình 2.1. Laù theùp kyõ thuaät ñieän duøng ñeå
theo chu vi cuûa loõi theùp. Daây quaán stato gheùp loõi saét stato cuûa maùy ñieän khoâng
nhaän ñieän töø moät nguoàn ba pha ñeå taïo ra ñoàng boä côõ vöøa vaø lôùn
töø tröôøng quay. Vaän toác quay cuûa töø
tröôøng naøy tuøy thuoäc taàn soá nguoàn ñieän
vaø soá cöïc cuûa boä daây quaán. Hình 2.2 veõ sô ñoà khai trieån daây quaán ba pha ñaët trong 12
raõnh, daây quaán pha A ñöôïc ñaët trong caùc raõnh 1, 4, 7, 10; pha B trong caùc raõnh 3, 6, 9,
12; pha C trong caùc raõnh 5, 8, 12, 2.
_______________________________________________________________________________
Trang 47
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
A z B C x y
Hình 2.2. Daây quaán stator
2.3.2. Rotor :
Rotor cuõng coù hai phaàn chính laø loõi theùp vaø daây quaán
Loõi theùp rotor hình truï duøng theùp kyõ thuaät ñieän töông töï nhö stator, goàm nhieàu laù
theùp gheùp laïi vaø eùp leân truïc quay, phía ngoaøi coù xeû raõnh ñeå ñaët daây quaán.
Rotor coù hai loaïi chính : rotor loàng soùc vaø rotor daây quaán
- Rotor daây quaán : raõnh rotor ñöôïc ñaët daây

quaán gioáng nhö daây quaán stator. Daây quaán rotor
thöôøng ñöôïc noái sao, ba ñaàu ra noái vôùi ba vaønh tröôït
ñaët coá ñònh ôû 1 ñaàu truïc vaø thoâng qua choåi than ñaáu
vôùi maïch ñieän beân ngoaøi. Ñaëc ñieåm cuûa loaïi ñoäng
cô rotor daây quaán laø coù theå thoâng qua choåi than ñöa
ñieän trôû phuï hay söùc ñieän ñoäng phuï vaøo maïch ñieän
rotor ñeå caûi thieän tính naêng môû maùy, ñieàu chænh toác
ñoä hoaëc caûi thieän heä soá coâng suaát cuûa maùy. Khi maùy Hình 2.3. Rotor daây quaán cuûa ñoäng
laøm vieäc bình thöôøng daây quaán rotor ñöôïc noái ngaén cô khoâng ñoàng boä
maïch.
- Rotor loàng soùc : goàm caùc thanh ñoàng hoaëc

nhoâm ñaët trong raõnh, vaø bò ngaén maïch bôûi hai vaønh
ngaén maïch ôû hai ñaàu.
Vôùi ñoäng cô nhoû, rotor ñöôïc ñuùc nguyeân khoái

goàm thanh daãn, vaønh ngaén maïch, caùnh taûn nhieät vaø
quaït. Hình 2.4. Daây quaán rotor kieåu loàng
soùc laøm baèng ñoàng
_______________________________________________________________________________
Trang 48
Caùc thanh daãn roto thöôøng nghieâng so vôùi truïc coù taùc duïng laøm cho moment quay
khoâng bò dao ñoäng vaø maùy ít oàn khi laøm vieäc (giaûm soùng ñieàu hoøa baäc cao).
Hình 2.5 – Ñoäng cô ñieän khoâng ñoàng boä rotor loàng soùc
1. Loõi theùp stator; 2. Daây quaán stator; 3. Naép maùy; 4. OÅ bi; 5. Truïc maùy; 6. Hoäp ra ñaàu daây;
7. Loõi theùp rotor; 8. Thaân maùy; 9. Quaït gioù laøm maùt; 10. Naép ñaäy quaït.
Hình 2.6. Ñoäng cô ñieän khoâng ñoàng boä rotor daây quaán
1. loõi theùp; 2.voû maùy; 3. raõnh thoâng gioù höôùng kính; 4 vaø 5. choát vaø vaønh eùp loõi stato; 6. then voøng
cung; 7. voøng naâng; 8. daây quaán stato; 9. ñaàu noái giöõa caùc boái daây; 10. vaønh ñai; 11. hoäp ñaáu daây
cuoän daây stato; 12. ñaàu caùp; 13. truïc rotor; 14. loõi theùp rotor; 15. vaønh eùp loõi rotor; 16. then voøng giöõ
loõi rotor; 17. thanh daãn daây quaán stato; 18. ñai daây quaán rotor; 19. vaønh ñeäm caùch ñieän; 20. vaønh ñai
keïp ñaàu noái daây quaán rotor thaønh hình sao; 22. caùc cöïc noái daây quaán rotor vôùi vaønh tröôït; 23. vaønh
tröôït; 29. oáng loa höôùng gioù; 25 vaø 26. oå bi; 27 vaø 28. hoäp vaø naép che vaønh tröôït; 29. oáng loùt di ñoäng
ñeå ngaên maïch daây quaán rotor; 30. hoäp noái caùc cöïc daây quaán rotor
_______________________________________________________________________________
Trang 49
2.4. TÖØ TRÖÔØNG TRONG MAÙY ÑIEÄN KHOÂNG ÑOÀNG BOÄ :

2.4.1. Töø tröôøng ñaäp maïch cuûa daây quaán 1 pha :
Xeùt cuoän daây AX cuûa pha A ñaët trong boán raõnh stato ñöôïc veõ treân hình 2.7 Cho
doøng ñieän hình sin ia(t) = Imsinωt chaïy vaøo cuoän daây, vaø giaû söû vaøo thôøi ñieåm t, chieàu
trong caùc daây daãn ñöôïc veõ treân hình 2.7a vaø 2.7b. Duøng quy taéc vaën nuùt chai, ta veõ ñöôïc
chieàu cuûa töø tröôøng vaø töø tröôøng naøy coù boán cöïc. Noù coù phöông khoâng ñoåi, nhöng trò soá
vaø chieàu bieán thieân hình sin theo thôøi gian nhö doøng ia(t). Ta goïi ñoù laø töø tröôøng ñaäp
maïch boán cöïc.
1 2 3 4
A X
a) b)
Hình 2.7 − Töø tröôøng ñaäp maïch 4 cöïc cuûa daây quaán moät pha
Baây giôø, neáu ñaáu daây nhö treân hình 2.8, ta seõ ñöôïc moät töø tröôøng ñaäp maïch hai cöïc.
Chuù raèng treân hình 2.7, boán daây daãn ñöôïc ñaáu noái tieáp; coøn treân hình 2.8 chuùng ñöôïc
chia thaønh hai nhoùm ñaáu song song.
1 2 3 4
A X
a) b)
Hình 2.8 − Töø tröôøng ñaäp maïch 2 cöïc cuûa daây quaán moät pha
2.4.2. Töø tröôøng quay cuûa daây quaán 3 pha
Doøng ñieän ba pha coù öu ñieåm lôùn laø taïo ra töø tröôøng quay trong caùc maùy ñieän xoay
chieàu.
_______________________________________________________________________________
Trang 50
1. Söï taïo thaønh töø tröôøng quay :
Xeùt boä daây quaán ba pha ñôn giaûn treân hình 2.9. Daây quaán AX ñaët trong hai raõnh
ñoái xöùng qua taâm taïo thaønh pha a; daây quaán BY ñaët caùch AX moät goùc 120° laø pha b; vaø
daây quaán CZ ñaët caùch BY moät goùc 120°. Giaû söû trong ba daây quaán coù moät heä thoáng doøng
ñieän ba pha caân baèng thöù töï thuaän chaïy qua (chieàu giaû thieát töø ñaàu ñeán cuoái daây quaán) :
ia(t) = Imsinωt
ia(t) = Imsin(ωt – 120°) (2.3)
ia(t) = Imsin(ωt – 240°)
i
ia ib ic
ωt
ωt = 90° ωt = 90°+120° ωt = 90°+240°
Hình 2.9 − Töø tröôøng quay 2 cöïc cuûa daây quaán ba pha
Luùc ñoù, caùc töø caûm Ba, Bb, Bc do caùc doøng ia, ib, ic taïo ra rieâng leû laø caùc töø caûm ñaäp
maïch coù phöông laàn löôït truøng vôùi truøng vôùi truïc caùc a, b, c, chieàu cho quy taéc vaën nuùt
chai; vaø ñoä lôùn tæ leä laàn löôït vôùi ia, ib, ic. Töø caûm toång hôïp do caû ba doøng ñieän taïo ra laø
toång vectô :
r r r r
B = Ba + Bb + Bc (2.4)
_______________________________________________________________________________
Trang 51
Ta xeùt B taïi caùc thôøi ñieåm sau :
a) Thôøi ñieåm ωt = 90° (hình 2.9a) :

r
Luùc naøy, doøng qua pha a cöïc ñaïi vaø döông (ia=Im) neân Ba cuõng cöïc ñaïi vaø höôùng
r r
theo chieàu döông cuûa truïc pha a (Ba = Bm). Ñoàng thôøi, ib = ic = -Im/2 neân Bb , Bc höôùng
theo chieàu aâm cuûa truïc caùc pha b, c vaø coù bieân ñoä baèng Bm/2. Töø caûm toång hôïp B höôùng
theo chieàu döông cuûa truïc pha a vaø coù bieân ñoä baèng (3/2)Bm.
b) Thôøi ñieåm ωt = 90° + 120° (hình 2.9b)
Luùc naøy, doøng qua pha b cöïc ñaïi vaø döông. Lyù luaän töông töï, ta thaáy B höôùng theo
chieàu döông cuûa truïc pha b vaø coù bieân ñoä baèng (3/2)Bm. Vaäy B ñaõ quay 120°.
c) Thôøi ñieåm ωt = 90° + 240° (hình 2.9b)
Luùc naøy, doøng qua pha c cöïc ñaïi vaø döông. Lyù luaän töông töï, ta thaáy B höôùng theo
chieàu döông cuûa truïc pha c vaø coù bieân ñoä baèng (3/2)Bm. Vaäy B ñaõ quay theâm 120°.
Toùm laïi, ta coù tính chaát sau :
Khi cho moät heä thoáng doøng ñieän hình sin ba pha caân baèng (leäch nhau 120° theo thôøi
gian) chaïy vaøo ba cuoän daây cuûa moät boä daây quaán ba pha (ñaët caùch nhau 120° ñieän troâng
khoâng gian), ta seõ ñöôïc moät töø tröôøng quay truøng vôùi truïc cuûa daây quaán moät pha naøo ñoù
khi doøng ñieän qua daây quaán naøy cöïc ñaïi vaø döông.
Töø tröôøng quay moùc voøng vôùi caû hai daây quaán stato vaø rotor, ñoù laø töø tröôøng chính
cuûa maùy ñieän, tham gia vaøo quaù trình bieán ñoåi naêng löôïng.
Vôùi caùch caáu taïo daây quaán nhö treân, ta coù töø tröôøng quay moät ñoâi cöïc. Neáu thay ñoåi
caùch caáu taïo daây quaán, ta coù töø tröôøng 2, 3, …, p ñoâi cöïc.
2. Ñaëc ñieåm cuûa töø tröôøng quay :
- Vaän toác cuûa töø tröôøng quay : phuï thuoäc vaøo taàn soá doøng ñieän stasto f vaø soá ñoâi cöïc
p. Vôùi daây quaán hai cöïc treân hình 2.9, khi doøng ñieän bieán thieân moät chu kyø, töø tröôøng
quay moät voøng. Vaäy trong moät giaây (f chu kyø), töø tröôøng quay ñöôïc 1/p voøng (töø cöïc Baéc
qua cöïc Baéc keá tieáp). Vaäy trong moät giaây, töø tröôøng quay ñöôïc f/p voøng. Toùm laïi, vaän
toác töø tröôøng quay (coøn goïi laø vaän toác ñoàng boä) cuûa stato coù p ñoâi cöïc vaø mang doøng ba
pha taàn soá f laø :
60f
n1 = (voøng/phuùt) (2.5)
p
- Chieàu quay cuûa töø tröôøng : phuï thuoäc vaøo thöù töï pha cuûa doøng ñieän. Muoán thay
ñoåi chieàu quay cuûa töø tröôøng ta thay ñoåi thöù töï hai pha vôùi nhau. Thaät vaäy, giaû söû khi ñi
doïc theo chu vi stato, ta laàn löôït gaëp truïc cuûa caùc pha a, b, c theo chieàu kim ñoàng hoà
_______________________________________________________________________________
Trang 52
(hình 2.9). Neáu thöù töï pha thuaän, töø tröôøng B seõ laàn löôït queùt qua caùc truïc a, b, c theo
chieàu kim ñoàng hoà. Neáu thöù töï pha ngöôïc, cöïc ñaïi cuûa caùc doøng ia, ib, ic laàn löôït xaûy ra
theo thöù töï a, c, b… vaø töø tröôøng B cuõng seõ laàn löôït queùt qua caùc truïc theo thöù töï a, c, b…
nghóa laø quay ngöôïc chieàu kim ñoàng hoà
- Bieân ñoä cuûa töø tröôøng quay : töø tröôøng quay sinh ra töø thoâng Φ xuyeân qua moãi daây
quaán. Ví duï ta xeùt töø thoâng cuûa töø tröôøng quay xuyeân qua daây quaán AX
Φ = ΦA + ΦB cos1200 + ΦC cos2400
1
= Φ A − (Φ B + Φ C ) (2.6)
2
Heä thoáng doøng ñieän ba pha ñoái xöùng ΦA + ΦB + ΦC = 0 hay ΦB + ΦC = -ΦA
Do ñoù : Φ = Φ A + 1 Φ A = 3 Φ A (2.7)
2 2
Doøng ñieän iA = Imsinωt neân töø thoâng cuûa doøng ñieän pha A laø :
ΦA = ΦA max sinωt (2.8)
3
suy ra : Φ = Φ A max sin ωt (2.9)
2
vôùi ΦAmax = ΦBmax = ΦCmax = Φpmax : töø thoâng cöïc ñaïi cuûa moät pha
Vaäy töø thoâng cuûa töø tröôøng quay xuyeân qua daây quaán bieán thieân hình sin vaø coù bieân
ñoä baèng 3/2 töø thoâng cöïc ñaïi cuûa moät pha
3
Φ max = Φ p max
2
m
Ñoái vôùi daây quaán m pha thì : Φ max = Φ p max (2.10)
2
2.4.3. Töø thoâng taûn
Boä phaän töø thoâng chæ moùc voøng vôùi rieâng reõ vôùi moãi daây quaán goïi laø töø thoâng taûn :
ta coù töø thoâng taûn stato vaø töø thoâng taûn rotor. Töø thoâng taûn ñöôïc ñaëc tröng bôûi ñieän khaùng
taûn nhö ñaõ xeùt ôû maùy bieán aùp.
2.5 .NGUYEÂN LYÙ LAØM VIEÄC CUÛA ÑOÄNG CÔ ÑIEÄN KHOÂNG ÑOÀNG BOÄ
Khi ta cho doøng ñieän 3 pha taàn soá f vaøo 3 daây quaán stator, seõ taïo ra töø tröôøng quay
p ñoâi cöïc, quay vôùi toác ñoä n1 = 60f/p, töø tröôøng quay caét ngang caùc thanh daãn cuûa daây
quaán rotor, caûm öùng caùc söùc ñieän ñoäng. Vì daây quaán rotor noái ngaén maïch neân sinh ra
doøng caûm öùng trong caùc thanh daãn rotor. Löïc töông taùc giöõa töø tröôøng quay vaø doøng caûm
_______________________________________________________________________________
Trang 53
öùng trong thanh daãn seõ keùo rotor quay cuøng chieàu quay cuûa töø tröôøng vôùi toác ñoä n, nghóa
laø rotor luoân tìm caùc ñuoåi theo töø tröôøng stato. Tuy nhieân noù khoâng bao giôø baét kòp. Vì
neáu vaän toác rotor n = n1 thì khoâng coù söï chuyeån ñoäng töông ñoái, trong daây quaán rotor maát
ñi söùc ñieän ñoäng caûm öùng vaø doøng caûm öùng daãn ñeán löïc ñieän töø baèng khoâng.
Ñeå minh hoïa, treân hình 2.10 veõ töø tröôøng quay toác
ñoä n1, chieàu doøng ñieän vaø chieàu söùc ñieän ñoäng caûm
öùng trong thanh daãn rotor, chieàu caùc löïc ñieän töø Fñt .
Khi xaùc ñònh chieàu söùc ñieän ñoäng caûm öùng theo quy
taéc baøn tay phaûi, ta caên cöù vaøo chieàu chuyeån ñoäng
töông ñoái cuûa thanh daãn vôùi töø tröôøng. Neáu coi töø
tröôøng ñöùng yeân, thì chieàu chuyeån ñoäng töông ñoái cuûa
thanh daãn ngöôïc chieàu n1, töø ñoù aùp duïng quy taéc baøn
tay phaûi. Chieàu cuûa löïc ñieän töø xaùc ñònh theo quy taéc
baøn tay traùi, truøng vôùi chieàu quay n1. Hình 2.10− Minh hoïa quaù trình taïo
ra momen quay trong ñoäng cô
Goïi :
n1 : vaän toác töø tröôøng quay stator hay vaän toác ñoàng boä
n : vaän toác rotor
Vaän toác tröôït : n2 = n1 – n laø vaän toác töông ñoái cuûa töø tröôøng quay ñoái vôùi rotor
Heä soá tröôït :
n2 n1 − n
s= = (2.11)
n1 n1
Khi rotor ñöùng yeân ( n=0 ), heä soá tröôït s = 1
Khi roto quay , toác ñoä rotor n = n1 (1 – s) = n1 – n1s (2.12)
= vaän toác ñoàng boä – vaän toác töông ñoái
VÍ DUÏ 2.1
Moät ñoäng cô khoâng ñoàng boä 3 pha 4 cöïc ñöôïc cung caáp ñieän töø nguoàn 50 Hz
1. Tính vaän toác ñoàng boä.
2. Treân nhaõn ñoäng cô coù ghi vaän toác ñònh möùc 1425 voøng. Tính heä soá tröôït ñònh
möùc.
3. Giaû söû taûi cuûa ñ/cô giaûm vaø heä soá tröôït chæ coøn s = 0,02 . Tính vaän toác môùi cuûa
ñoäng cô
GIAÛI
60f 60 × 50
1. Duøng (2.5) : n 1 = = = 1500 v/p
p 2
_______________________________________________________________________________
Trang 54
n 1 − n ñm 1500 − 1425
2. Duøng (2.11) : s ñm = = = 0,05
n1 1500
3. Khi taûi (töùc laø löïc caûn treân truïc ñoäng cô) giaûm xuoáng, ñoäng cô keùo nheï hôn vaø coù
khuynh höôùng quay nhanh hôn; vaø theo (2.8), s giaûm xuoáng. Duøng (2.9) :
n = n1 (1 – s)= 1500 × (1 – 0,02) = 1470 v/p
2.5. MOÂ HÌNH TOAÙN CUÛA ÑOÄNG CÔ KHOÂNG ÑOÀNG BOÄ
2.5.1. Phöông trình ñieän aùp stator
Töông töï nhö phöông trình ñieän aùp sô caáp maùy bieán aùp :
. . . . .
U 1 = E 1 + I 1 (R1 + jX 1 ) = E 1 + Z 1 I 1 (2.13)
Trong ñoù
Z1 = R1 + jX1 : toång trôû 1 pha daây quaán stator
R1 : ñieän trôû 1 pha daây quaán stator
X1 = 2πfL1 : ñieän khaùng taûn 1 pha daây quaán stator
f : taàn soá doøng ñieän stator
L1 : ñieän caûm taûn 1 pha daây quaán stator
E1 : söùc ñieän ñoäng pha stator do töø thoâng cuûa töø tröôøng quay sinh ra
E1 = 4,44 f kdq1W1 Φm (2.14)
kdq1 <1 : heä soá daây quaán noùi leân söï giaûm söùc ñieän ñoäng toång do vieäc cuoän daây bò
phaân boá ñeàu trong caùc raõnh vaø böôùc ruùt ngaén, so vôùi daây quaán taäp trung trong maùy bieán
aùp.
2.5.2. Phöông trình ñieän aùp rotor
Töø tröôøng chính quay vôùi toác ñoä n1, rotor quay vôùi toác ñoä n. Vaäy töø tröôøng chính
quay ñoái vôùi daây quaán rotor toác ñoä tröôït n2 = n1 - n. Nhö vaäy, sññ vaø doøng ñieän trong daây
pn psn1
quaán rotor coù taàn soá laø: f2 = 2 = = sf (2.15)
60 60
Khi rotor ñöùng yeân n = 0 ; s = 1 do ñoù : f2 = f
söùc ñieän ñoäng caûm öùng trong 1 pha coù bieåu thöùc töông töï nhö trong stator :
E2 = 4,44 f kdq2W2Φm (2.16)
_______________________________________________________________________________
Trang 55
Phöông trình ñieän aùp rotor töông töï nhö maùy ñieän aùp :
. . . . .
U 2 = E 2 − I 2 (R2 + jX 2 ) = E 2 − I 2 Z 2 (2.17)
. .
Vì roto ngaén maïch : U2 = 0 hay E 2 = I 2 Z 2 (2.18)
Vôùi:
Z2 = R2 + jX2 : Toång trôû 1 pha daây quaán roror (ñöùng yeân)
R2 : Ñieän trôû 1 pha daây quaán roror (ñöùng yeân)
X2 = 2πf L2 : Ñieän khaùng taûn 1 pha daây quaán rotor (ñöùng yeân)
L2 : Ñieän caûm taûn 1 pha daây quaán rotor
Khi rotor quay vôùi vaän toác n, töùc vôùi heä soá tröôït :
n1 − n n2
s= = (2.19)
n1 n1
Töø tröôøng quay stator quay ñoái vôùi rotor vaän toác töông ñoái n2 = s.n1
Taàn soá doøng rotor : f2 = s.f
Sññ pha daây quaán rotor luùc quay :
E2s = 4,44 f2 kdq2W2Φm (2.20)
= 4,44(sf)kdq2W2Φm
= s (4,44fkdq2W2Φm)
so saùnh vôùi (2.16) ta coù : E2s = s.E2 (2.21)
Söùc ñieän ñoäng pha roto luùc quay E2s = söùc ñieän ñoäng pha rotor luùc ñöùng yeân E2
nhaân vôùi heä soá tröôït s
Ñieän khaùng taûn rotor luùc quay :
X2s = 2πf2L2 =2π(sf)L2 = s(2πfL2) = sX2 (2.22)
Phöông trình ñieän aùp rotor luùc quay :

. . .
E 2 s = R2 I 2 + jX 2 s I 2 (2.23)
_______________________________________________________________________________
Trang 56
. .
⇔ s E 2 = I 2 (r2 + js x 2 ) (2.24)
. . .
⇔ s E 2 = I 2 Z 2s (2.25)
Trong ñoù: Z2s = R2 +jsX2 : laø toång trôû pha cuûa daây quaán rotor luùc rotor quay
Tyû soá söùc ñieän ñoäng pha stator vaø söùc ñieän ñoäng pha rotor :
E1 k dq1W1
ke = = = heä soá qui ñoåi söùc ñieän ñoäng (2.26)
E 2 k dq 2W2
Ví duï : Moät ñoäng cô KÑB 3 pha rotor daây quaán, 220V, 50Hz, 4 cöïc coù daây quaán stator
ñaáu tam giaùc vaø daây quaán rotor ñaáu sao.
Giaû söû soá voøng daây rotor baèng 40% soá voøng daây stator vaø 2 daây quaán coù heä soá daây
quaán baèng nhau. Khi vaän toác rotor baèng 1425 voøng/phuùt . Tính :
a. Heä soá tröôït
b. Söùc ñieän ñoäng caûm öùng trong moãi pha rotor khi rotor ñöùng yeân
c. Söùc ñieän ñoäng caûm öùng trong moãi pha rotor khi rotor quay
d. Ñieän aùp giöõa 2 choåi than khi rotor quay
e. Taàn soá cuûa doøng vaø aùp trong rotor
Giaûi
60 f 60.50
n1 = = = 1500v / p
p 2
n − n 1500 − 1425
s= 1 2 = = 0,05
n1 1500
E1 k dq1W1 1
ke = = =
E2 k dq 2W2 0,4
⇒ E2 = 0,4E1 ≈ 0,4U1 =0,4.220 = 88 V
Khi rotor quay : E2s = s E2 = 0,05.88 = 4,4 V
Ñieän aùp giöõa 2 choåi than = U2d
⇒ U 2 d = 3.E 2 s = 3.4,4 = 7,62V
Taàn soá aùp vaø doøng rotor
f2s = s f = 0,05 × 50 = 2,5Hz

_______________________________________________________________________________
Trang 57
5.2.3. Phöông trình söùc ñieän ñoäng cuûa ñoäng cô khoâng ñoàng boä
Khi ñoäng cô laøm vieäc , töø tröôøng trong maùy do doøng ñieän cuûa caû hai daây quaán sinh ra.
Doøng ñieän trong daây quaán stator seõ sinh ra töø tröôøng quay toác ñoä n1 ñ/v stator :
60 f
n1 =
p
Doøng ñieän trong daây quaán rotor sinh ra töø tröôøng quay toác ñoä n2 ñoái vôùi rotor
60 f 2 60 sf
n2 = = = sn1
p p
Vì rotor quay vôùi toác ñoä n so vôùi stator ⇒ töø tröôøng rotor seõ quay ñoái vôùi stator toác
ñoä laø :
n2 + n = s.n1 + n1(1-s) = n1
Nhö vaäy töø tröôøng rotor ñöùng yeân ñoái vôùi töø tröôøng stator, 2 töø tröôøng naøy taïo
thaønh töø tröôøng toång hôïp quay vôùi vaän toác ñoàng boä.
Töông töï nhö MAÙY BIEÁN AÙP, töø thoâng Φm coù giaù trò haàu nhö khoâng ñoåi öùng vôùi
cheá ñoä khoâng taûi vaø coù taûi.
Phöông trình söùc töø ñoäng cuûa ñoäng cô :
m1W1kdq1I1 − m2W2kdq 2 I 2 = m1W1kdq1 I 0 (2.27)
Vôùi:
I0 : doøng ñieän stator luùc khoâng taûi
I1, I2 doøng ñieän stator vaø rotor khi ñoäng cô keùo taûi
m1, m2 soá pha cuûa daây quaán stator vaø rotor
Chia 2 veá cho m1kdq1W1 ta ñöôïc :

. m2W2 k dq 2 . .
I1− I2 = I0 (2.28)
m1W1k dq1
m1W1kdq1
Ñaët k I = : heä soá quy ñoåi doøng ñieän (2.29)
m2W2 kdq 2
.
. I2 .
ta ñöôïc : I 1 − = I0
kI
_______________________________________________________________________________
Trang 58
.
. I2
I '2 = : doøng ñieän rotor qui ñoåi veà stator
kI
. . .
Ta coù phöông trình : I '1 = I ' 0 + I ' 2 (2.30)
2.6. SÔ ÑOÀ THAY THEÁ CUÛA ÑOÄNG CÔ KHOÂNG ÑOÀNG BOÄ
Ñeå thuaän tieän cho vieäc nghieân cöùu vaø tính toaùn, töø heä phöông trình ñieän aùp vaø söùc
töø ñoäng cuûa ñoäng cô, ta thaønh laäp moät sô ñoà maïch ñieän, goïi laø sô ñoà thay theá ñoäng cô
ñieän.
Caùc phöông trình cô baûn cuûa ñoäng cô ñieän :

. . . . .
U 1 = E 1 + I 1 (r1 + jx1 ) = E 1 + Z 1 I 1 (2.31)
. .
s E 2 = I 2 (r2 + js x2 ) (2.32)
. . .
I '1 = I ' 0 + I ' 2 (2.33)
Phöông trình (2.32) laø phöông trình maïch rotor luùc quay, doøng I2 coù taàn soá f2 = s.f
E2 : söùc ñieân ñoäng rotor luùc rotor ñöùng yeân
X2 : ñieän khaùng taûn rotor luùc rotor ñöùng yeân öùng vôùi taàn soá doøng ñieän rotor baèng f
Chia (2.32) cho s, ta coù :

. .
r 
E 2 = I 2  2 + j x2  (2.34)
s 
(2.34) laø phöông trình ñieän aùp rotor luùc quay qui ñoåi veà rotor ñöùng yeân
Nhaân (2.34) vôùi kE, ta ñöôïc :

. .
R  .
R 
k E E 2 = I 2  2 + j 2 k E = I 2  2 k E + j X 2 k E 
 s   s 
. (2.35)
I 2  R2 
=  kE k I + j X 2kE kI 
kI  s 
. . .
Ñaët : E ' 2 = k E E 2 = E 1 : söùc ñieän ñoäng pha rotor qui veà stator
_______________________________________________________________________________
Trang 59
.
. I2
I '2 = : doøng ñieän rotor qui ñoåi veà stator
kI
R'2 = kekiR2 : ñ/trôû daây quaán rotor qui veà stator
X'2 = kekiX2 : ñieän khaùng daây quaán rotor qui veà stator
Vaäy (2.35) thaønh :

. .
 R' 
E ' 2 = I ' 2  2 + jX ' 2  (2.36)
 s 
Töông töï MAÙY BIEÁN AÙP, thay theá nhaùnh E1 = E'2 baèng ñieän aùp nôi treân nhaùnh töø
. . . .
hoùa, ta coù : E '1 = E ' 2 = I 0 (Rm + jX m ) = I 0 Z m (2.37)
R'2 1− s 
Bieán ñoåi : = R ' 2 + R' 2   (2.38)
s  s 
Vaäy ta coù sô ñoà maïch ñieän thay theá hình T cuûa ñoäng cô khoâng ñoàng boä (Hình 2.11).
Ñeå ñôn giaûn ngöôøi ta bieán ñoåi veà sô ñoà töông ñöông hình Γ (hình 2.12)
R1 X1 R’2 X’2 R1 X1 R’2 X’2
I1 I’2 I1
I0 I’2
R0
Rm 1− s  1− s 
U1 R2'   U1 R2'  
 s  I0  s 
Xm X0
Hình 2.11 Hình 2.12-a
R’n X’n
I1 I’2
Trong ñoù : R0 = R1 + Rm
I0
Xo = X1 + Xm R0
U1 1− s 
R2'  
Rn = R1 + R’2  s 
X0
Xn= X1 + X'2
Hình 2.12-b
(1 − s)
R '2 : ñaëc tröng cho coâng suaát cô Pcô cuûa ñoäng cô
s
2.7. COÂNG SUAÁT CUÛA ÑOÄNG CÔ KHOÂNG ÑOÀNG BOÄ
Ñoäng cô khoâng ñoàng boä nhaän ñieän naêng cuûa löôùi ñieän, nhôø töø tröôøng quay, ñieän
naêng ñaõ ñöôïc bieán thaønh cô naêng. Quaù trình bieán ñoåi naêng löôïng ñöôïc thöïc hieän nhö sau:
• Coâng suaát ñieän do ñoäng cô nhaän töø nguoàn :
P1 = 3 U1 I1 cosϕ (2.39)
_______________________________________________________________________________
Trang 60
U1 , I1 : ñieän aùp vaø doøng ñieän pha cuûa ñ/cô
cosϕ : heä soá coâng suaát cuûa ñ/cô
• Moät phaàn coâng suaát seõ maát do toån hao ñoàng trong daây quaán stator :
pcu1=3 I21 R1 (2.40)
• Vaø toån hao saét töø trong loõi theùp stator : pFe=3 Rm I20 (2.41)
• Phaàn coøn laïi seõ ñöa vaøo rotor goïi laø coâng suaát ñieän töø :
R '2 2
Pñt = 3 I' 2 (2.42)
s
• Coâng suaát ñieän töø seõ bò maát 1 phaàn vì toån hao ñoàng trong daây quaán rotor :
pCu2 = 3 R’2 I2’2 = s.Pñt (2.43)
• Coøn laïi coâng suaát cô treân truïc
1− s  2
Pc = 3R' 2   I ' 2 = (1 − s )Pñt (2.44)
 s 
• Coâng suaát cô sau khi tröø ñi toån hao Pmp do ma saùt, quaït gioù vaø toån hao phuï, seõ
coøn laïi coâng suaát coù ích treân truïc ñoäng cô hay coâng suaát ra P2
P2 = Pc -pmp (2.45)
pmp : toån hao cô do ma saùt, toån hao phuï
• Toång toån hao trong ñoäng cô Pth
Pth = pCu1 + pFe + pCu2 + pmp (2.46)
Hieäu suaát cuûa ñoäng cô :
P2 P2
η= = (2.47)
P1 P2 + Pth
_______________________________________________________________________________
Trang 61
pCu1
pFe
pCu2
pmp
Hình 2.13 – Ñoà thò quaù trình naêng löôïng cuûa ñoäng cô
2.8. MOMEN QUAY CUÛA ÑOÄNG CÔ KHOÂNG ÑOÀNG BOÄ
Goïi : n1 : toác ñoä töø tröôøng stator tính baèng voøng/phuùt
ω1 toác ñoä töø tröôøng stator tính baèng rad/s
2π n1
ω 1=
60
n : toác ñoä rotor tính baèng voøng/phuùt
ω : toác ñoä rotor tính baèng rad/s
2π n
ω=
60
Vôùi n = n1 (1-s) , suy ra ω = ω1 (1-s)
Momen quay cuûa ñoäng cô :
1− s  2
3R ' 2   I '2
M=
Pc
=  s 
=
3R' 2 I ' 2 Pñt
= (2.48)
ω ω (1 − s ) ω1s ω1
Vaäy momen ñieän töø Mñt ñoùng vai troø laøm momen quay ñoäng cô
Duøng sô ñoà maïch töông ñöông ñôn giaûn (Hình 2.12), ta tính ñöôïc:
U1
I '2 = (2.49)
2
 R' 
 R1 + 2  + ( X 1 + X ' 2 )
2
 s 
_______________________________________________________________________________
Trang 62
Thay I'2 vaøo bieåu thöùc cuûa M
3R' 2 U 12
M = (2.50)
 R' 
2

ω 1 s  R1 + 2  + ( X 1 + X ' 2 )2 
 s  
n
M
n1
Mmax
Mm
sth 1 s 0 Mm Mmax M
0
a) b)
Hình 2.14 – a) Ñaëc tuyeán momen – heä soá tröôït – b) Ñaëc tính cô cuûa ñoäng cô ñieän khoâng ñoàng boä
Mm momen luùc môû maùy
Mmax momen cöïc ñaïi
sth heä soá tröôït öùng vôùi Mmax hay coøn goïi laø heä soá tröôït tôùi haïn
n1 − n
Neáu thay s = , ta coù quan heä n = f(M) laø ñöôøng ñaëc tính cô cuûa ñoäng cô
n1
khoâng ñoàng boä.
dM
Momen cöïc ñaïi Mmax öùng vôùi giaù trò sth laøm cho = 0 . Sau khi ñaïo haøm, ta
ds
tính ñöôïc trò soá sth vaø Mmax laø :
R' 2 R' 2
sth = ≈ (2.51)
R1 + X 1 + X ' 2 X 1 + X ' 2
3U 12 3U 12
M max = ≈ (2.52)
[
2ω 1 R1 + R1 + ( X 1 + X 2 )
2
] 2ω 1(R1 + X n )
Ngoaøi ra thay s = 1 ( n = 0, rotor ñöùng yeân ) vaøo (2.49) ta ñöôïc moment môû maùy :
3R ' 2 U 12 3R ' 2 U 12
Mm = = (2.53)
[ ] (
ω 1 (R1 + R ' 2 )2 + ( X 1 + X ' 2 )2 ω 1 Rn2 + X n2 )
Quan heä giöõa M, Mmax vaø sth coù theå vieát gaàn ñuùng theo bieåu thöùc Klauss nhö sau :
_______________________________________________________________________________
Trang 63
M 2 2 M max
= hay M = (2.54)
M max s sth s s
+ + th
sth s sth s
trong ñoù M, s : momen vaø heä soá tröôït ôû 1 taûi naøo ñoù
Mmax , sth : momen cöïc ñaïi vaø heä soá tröôït töông öùng
* Nhaän xeùt :
(1). Momen M tæ leä vôùi U21 neân M seõ thay ñoåi nhieàu khi ñieän aùp laøm vieäc cuûa
ñoäng cô thay ñoåi. Neáu ñieän aùp thaáp quaù coù theå ñoäng cô khoâng keùo noåi taûi.
(2). Heä soá tröôït tôùi haïn sth tæ leä vôùi R’2 nhöng khoâng phuï thuoäc U1
(3). Momen cöïc ñaïi tæ leä vôùi U12, nhöng khoâng phuï thuoäc R’2
(4). Momen môû maùy tæ leä vôùi tích R'2.U21
Momen ñaàu truïc M2 cuûa ñ/cô KÑB nhoû hôn momen ñieän töø 1 ít vaø baèng :
P2
M2 = M − M0 = (2.55)
ω
M0 : momen khoâng taûi
Do M0 << M2 ⇒ ñaëc tính cô M2 = f(n) cuõng coù daïng nhö ñöôøng ñaëc tính M = f(n)
2.9. MÔÛ MAÙY ÑOÄNG CÔ KHOÂNG ÑOÀNG BOÄ 3 PHA
Trong giai ñoaïn môû maùy, ñoäng cô phaûi thoûa 3 yeâu caàu :
- Moment môû maùy phaûi lôùn hôn moment caûn cuûa taûi luùc môû maùy
- Moment ñoäng cô phaûi ñuû lôùn ñeå thôøi gian môû maùy khoâng quaù laâu.
- Doøng môû maùy phaûi ñuû nhoû ñeå ñieän aùp löôùi khoûi bò suït nhieàu, aûnh höôûng lôùn ñeán
caùc thieát bò khaùc
Doøng pha môû maùy öùng vôùi s = 1
U1 U1
Im = = (2.56)
(R1 + R' 2 )2 + ( X 1 + X ' 2 )2 Rn2 + X n2
Vaø moment môû maùy :
3R' 2 U 12 3R' 2 U 12
Mm = = (2.57)
[
ω1 (R1 + R' 2 )2 + ( X 1 + X ' 2 )2 ] (
ω1 Rn2 + X n2 )
_______________________________________________________________________________
Trang 64
2.9.1. Môû maùy ñoäng cô rotor daây quaán
Khi môû maùy daây quaán rotor ñöôïc noái vôùi bieán trôû môû maùy Rm (Hình 2.14). Ban ñaàu
ñeå Rm lôùn nhaát sau ñoù giaûm daàn veà 0
R' 2 + R' m
Khi môû maùy R'2 seõ thay ñoåi thaønh (R’2 + R’m), sth trôû thaønh sth =
X 1 + X '2
Muoán moment môû maùy cöïc ñaïi Mm = Mmax thì sth = 1
R' 2 + R' m
hay sth = = 1 , töø ñoù xaùc ñònh ñöôïc ñieän trôû môû maùy Rm caàn thieát
X 1 + X '2
Khi coù Rm doøng ñieän môû maùy :
U1
Im = (2.58)
(R1 + R' 2 + R' m )2
+ ( X 1 + X '2 )
2
Stator Rm
Rotor
Hình 2.15 – Môû maùy ñoäng cô rotor daây quaán
Vaäy nhôø coù Rm doøng môû maùy giaûm, moment môû maùy taêng ñoù laø öu ñieåm cuûa
ñoäng cô rotor daây quaán luùc môû maùy.
2.9.2. Môû maùy ñoäng cô rotor loàng soùc :
2.9.2.1. Môû maùy tröïc tieáp
Ñoùng tröïc tieáp ñoäng cô vaøo löôùi ñieän (Hình 2.16).

Khuyeát ñieåm cuûa phöông phaùp naøy laø Im lôùn laøm suït aùp
löôùi ñieän.
Vì vaäy noù chæ duøng khi coâng suaát cuûa maïng ñieän hoaëc
nguoàn ñieän lôùn hôn coâng suaát ñoäng cô raát nhieàu.
Hình 2.16 - Môû maùy tröïc tieáp
_______________________________________________________________________________
Trang 65
2.9.2.2. Giaûm ñieän aùp stator khi môû

maùy
Im seõ giaûm tæ leä vôùi U1, nhöng ñoàng thôøi

D1
Mm giaûm tæ leä vôùi U21 . Vì vaäy phöông phaùp
naøy chæ ñöôïc duøng khi yeâu caàu Mm khoâng
lôùn. Coù caùc bieän phaùp sau :
D2
• Duøng ñieän khaùng noái tieáp : (Hình
2.17) luùc môû maùy ñoùng D1, môû D2.
Sau khi ñoäng cô ñaõ quay oån ñònh thì
ñoùng D2 ngaén maïch ñieän khaùng. Khi
môû maùy ñieän aùp U1 giaûm ñi k laàn,
doøng môû maùy giaûm k laàn nhöng
moment môû maùy bò giaûm k2 laàn.
Hình 2.17– Haï aùp môû maùy baèng ñieän khaùng
• Duøng maùy töï bieán aùp (bieán aùp töï
ngaãu) : Sô ñoà luùc môû maùy nhö ôû hình 2.18, trong ñoù T laø bieán aùp töï ngaãu, beân
cao aùp noái vôùi löôùi ñieän, beân haï aùp noái vôùi ñoäng cô ñieän. Sau khi môû maùy xong
thì caét T ra (baèng caùch ñoùng caàu dao D2 vaøo vaø môû D3 ra).
Goïi : k : heä soá bieán aùp ( k >1 )
U1 : ñieän aùp pha nguoàn
Uñ : ñieän aùp pha ñaët vaøo ñoäng cô

U1 Im
U
luùc môû maùy Uñ = 1
k
Doøng vaøo ñoäng cô luùc môû maùy :

 U1 
 
U ñ  k  U1 Iñ
Iñ = = = (2.59)
Zn Zn k .Z n Uñ
Z n = Rn2 + X n2 : toång trôû ngaén

maïch cuûa ñoäng cô
Hình 2.18 – Haï aùp môû maùy baèng BA töï ngaãu
Doøng ñieän laáy töø nguoàn :
I U
Im = ñ = 2 1 (2.60)
k k .Z n
Khi môû maùy tröïc tieáp, doøng ñieän ñi vaøo ñoäng cô :
U1
I1 = (2.61)
Zn
_______________________________________________________________________________
Trang 66
So saùnh (2.60) vaø (2.61) ta thaáy luùc coù bieán aùp töï ngaãu, doøng ñieän cuûa löôùi ñieän
giaûm ñi k2 laàn. Ñaây laø öu ñieåm so vôùi phöông phaùp duøng ñieän khaùng (doøng ñieän chæ giaûm
k laàn). Vì theá vieäc môû maùy baèng maùy baèng maùy töï bieán aùp ñöôïc duøng nhieàu ñ/v caùc
ñoäng cô lôùn. Ñieän aùp ñaët vaøo ñ/cô giaûm ñi k laàn neân moment môû maùy cuõng giaûm ñi k2
laàn
• Ñoåi noái sao_tam giaùc (Y_∆)
Phöông phaùp naøy chæ duøng ñöôïc vôùi ñ/cô khi laøm vieäc bình thöôøng daây quaán
stator noái tam giaùc. Sô ñoà caùch ñaáu daây nhö ôû hình 2.19
Khi môû maùy ta noái Y, ñieän aùp ñaët vaøo moãi pha giaûm 3 laàn . Sau khi môû maùy ta
noái laïi ∆ theo ñuùng qui ñònh cuûa maùy.
Doøng daây khi môû maùy noái Y :
U1 D1
I mY = (2.62)
3 Zn
Doøng daây khi môû maùy noái ∆ :

Laøm vieäc
U1
I m∆ = 3 (2.63) ∆
Zn
D2
So saùnh giöõa (2.62) vaø (2.63) ta coù :
Υ
U1
I mY 3 Zn 1 Môû maùy
= = (2.64)
I m∆ U1 3 Hình 2.19 − Môû maùy Y-∆
3
Zn
Vaäy môû maùy ñoåi noái Y_∆, doøng daây môû maùy giaûm ñi 3 laàn. Vaø vì ñieän aùp luùc ñaáu
Y giaûm ñi 3 laàn neân moment môû maùy giaûm ñi 3 laàn.
2.9.3. Caûi thieän ñaëc tính môû maùy baèng daïng raõnh rotor
Phöông phaùp giaûm ñieän aùp stator coù moät khuyeát ñieåm lôùn : momen môû maùy bò
giaûm quaù nhieàu. Ñeå khaéc phuïc, ngöôùi ta thay ñoåi daïng raõnh rotor ñeå taêng R’2 luùc môû
maùy; nhöng luùc laøm vieäc bình thöôøng R’2 vaãn coù giaù trò ñuû nhoû ñeå toån hao ñoàng rotor
3R’2I’2 khoâng quaù lôùn. Ñieàu naøy laøm ñöôïc nhôø duøng rotor loàng soùc raõnh saâu vaø loàng soùc
keùp.
_______________________________________________________________________________
Trang 67
2.9.3.1. Ñoäng cô loàng soùc raõnh saâu
Raõnh cuûa loaïi ñoäng cô naøy heïp vaø saâu (hình 2.20a). Töø taûn rotor coù ñöôøng söùc phaân
boá nhö hình 2.18a; nghóa laø moùc voøng vôùi ñoaïn döôùi nhieàu hôn ñoaïn treân. Luùc môû maùy,
s=1, theo coâng thöùc (2.15), taàn soá doøng ñieän
rotor baèng taàn soá stator f neân ñieän khaùng taûn
rotor coù giaù trò lôùn vaø coù aûnh höôûng ñeán söï phaân
boá doøng ñieän trong thanh daãn rotor: doøng ñieän
taäp trung phía treân thanh daãn nhieàu hôn phía
döôùi, tieát dieän thanh daãn xem nhö nhoû ñi, R’2
taêng leân laøm taêng momen môû maùy. Sau khi môû
maùy, taàn soá rotor nhoû ñi, ñieän khaùng taûn cuõng
giaûm ñi vaø doøng ñieän phaân boá ñeàu hôn tröôùc (a) (b)
khieán R’2 giaûm xuoáng, khoâng laøm taêng toån hao Hình 2.20 – Caûi thieän ñaëc tính môû maùy
ñoàng rotor. (a) Daïng raõnh saâu, (b) Daïng raõnh loàng soùc keùp
2.9.3.2. Ñoäng cô loàng soùc keùp
Rotor cuûa loaïi ñoäng cô naøy mang hai loàng soùc (hình 2.20b). Caùc thanh daãn cuûa loàng
soùc ngoaøi (coøn goïi laø loàng soùc môû maùy) coù tieát dieän nhoû vaø ñieän trôû lôùn. Loàng soùc trong
coù tieát dieän lôùn vaø ñieän trôû nhoû.
Töông töï nhö trong ñoäng cô raõnh saâu; luùc môû maùy, doøng ñieän taäp trung ôû loàng soùc
ngoaøi coù R’2 lôùn neân momen môû maùy lôùn. Sau khi môû maùy, doøng ñieän phaân boá ñeàu hôn
cho hai loàng soùc neân R’2 giaûm xuoáng.
Khuyeát ñieåm cuûa ñoäng cô raõnh saâu vaø loàng soùc keùp laø töø taûn lôùn neân heä soá coâng
suaát cosϕ thaáp hôn ñoäng cô loàng soùc bình thöôøng.
2.10. ÑIEÀU CHÆNH VAÄN TOÁC ÑOÄNG CÔ KHOÂNG ÑOÀNG BOÄ
Ngöôøi ta phaân bieät caùc phöông phaùp ñieàu chænh toác ñoä theo caùc caùch taùc duïng vaøo
ñoäng cô :
- Töø phía stator : thay ñoåi ñieän aùp U, taàn soá f, soá ñoâi cöïc p
- Töø phía rotor : thay ñoåi ñieän trôû maïch rotor, ñöa vaøo maïhc rotor moät söùc ñieän
ñoäng phuï coù cuøng taàn soá vôùi sññ chính cuûa rotor.
2.10.1. Ñieàu chænh n baèng caùch thay ñoåi soá ñoâi cöïc :
60 f
Toác ñoä quay ñoàng boä n1 = , neáu f ñaõ cho thì khi p thay ñoåi → n1 thay ñoåi → n
p
thay ñoåi.
_______________________________________________________________________________
Trang 68
Sô ñoà nguyeân taéc thay ñoåi soá ñoâi cöïc : coù theå thay τ τ τ τ
ñoåi soá ñoâi cöïc p stator baèng caùch sau :
- Ñaët vaøo stator moät daây quaán vaø thay ñoåi soá cöïc
(a)
baèng caùch ñoåi noái töông öùng caùc phaàn cuûa noù, chæ duøng
vôùi ñoäng cô coù 2 caáp toác ñoä 2:1.
A1 X1 A2 X2
- Cheá taïo 2 daây quaán ñoäc laäp coù soá ñoâi cöïc khaùc
nhau, chæ duøng vôùi ñoäng cô coù caáp toác ñoä 4/3 hoaëc 6/5.
A X
- Cheá taïo 2 daây quaán ñoäc laäp treân stator, moãi caùi τ τ
laïi coù ñoåi noái caùc cöïc.
Ví duï : muoán cho ñoäng cô coù 4 caáp toác ñoä quay

(b)
ñoàng boä 1500, 1000, 750, 500 v/p thì treân stator coù theå
ñaët 2 daây quaán : moät daây quaán coù soá cöïc 2p = 4 vaø 2p
X1 A2 X2
=8, coøn moät daây quaán coù soá cöïc laø 2p = 6 vaø 2p = 12.
Neáu ñoäng cô rotor daây quaán, phaûi ñoåi noái soá ñoâi
cöïc ñoàng thôøi treân caû stator vaø rotor, ñieàu naøy hôi phöùc A X
taïp neân caùc ñoäng cô ñoåi noái p thöôøng laø rotor loàng soùc. τ τ
Caùch ñoåi noái treân hình 4.6a, b goïi laø ñoåi noái noái tieáp,
coøn caùch ñoåi noái treân hình 4.6c, d goïi laø ñoåi noái song
song. (d)
*Phöông phaùp ñaáu giöõa caùc pha ñeå ñoåi cöïc : A1 X1 A2 X2
Theo caùch ñaáu Y hay ∆ vaø caùch ñaáu daây quaán pha
song song hay noái tieáp maø ngöôøi ta cheá taïo ñoäng cô ñieän A X
hai caáp toác ñoä laøm hai loaïi : M = const vaø P = const. τ τ τ τ
a) Tröôøng hôïp ñoåi töø Y → YY :
Khi chuyeån töø soá ñoâi cöïc lôùn thaønh nhoû hôn caàn (c)
phaûi ñoåi noái caùc ñaàu ra cuûa caùc daây quaán caùc pha sao
cho chieàu quay cuûa ñoäng cô vaãn nhö tröôùc. A1 X1 A2 X2
Trong tröôøng hôïp ñaáu Y, soá ñoâi cöïc p lôùn gaáp 2 laàn
tröôøng hôïp YY, ñeå taêng n thì ta ñaáu theo tröôøng hôïp YY. A X
Neáu goïi UL laø ñieän aùp löôùi vaø doøng ñieän ñònh möùc cho
pheùp lôùn nhaát trong nöûa pha cuûa daây quaán I1. Boû qua Hình 2.21 – Sô ñoà nguyeân lyù veà
thay ñoåi soá ñoâi cöïc
ñieàu kieän laøm nguoäi khaùc nhau thì coù theå chaáp nhaän I1
gioáng nhau ôû caû 2 toác ñoä quay.
_______________________________________________________________________________
Trang 69
L1 L1
Ua Ub
Wb
Wa
X Z
Y Y Ua
Vb Ub
Z X
Vb Va Wb
L2 Va Wa L3 L2 L3
Hình 2.22 − Sô ñoà ñaáu daây quaán thay ñoåi cöïc Y sang YY tæ leä thay ñoä 2
:1 vôùi momen khoâng ñoåi
YY
- Ñaáu Y : IL = I1 Y
- Ñaáu YY : IL = 2 I1
- Coâng suaát : P2Y = 3 U L I1 η cos ϕ n

0
P2YY = 3 U L 2 I1 η cos ϕ Hình 2.23 − Ñaëc tính cô cuûa

ñoäng cô ñieän 2 toác ñoä ñaáu Y sang
P2YY
Neáu coi η, cosϕ = const thì : =2
P2Y
Ta ñaõ bieát P = Mω, maø ωI = 2ωII neân :
P2YY M 2I ωI
= = 2 ⇒ M 2 I = M 2 II = const
P2Y M 2 II ω II
b) Ñaáu ∆ → YY
L1
L1
Ub
Z Ua
Wa
Ub Wb Z
Y Ua
X
Wa Vb X Vb Wb
Va
Y Va L2 L3
L3 L2
Hình 2.24 – Sô ñoà ñaáu daây quaán thay ñoåi cöïc ∆ sang YY tæ leä thay ñoä 2 :1
vôùi momen khoâng ñoåi
_______________________________________________________________________________
Trang 70
P2 ∆ = 3 U L I L η cos ϕ = 3 U L 3 I1 η cos ϕ M
∆
PYY = 3 U L I L η cos ϕ = 3 U L 2 I1 η cos ϕ YY
P2YY 3 U L 2 I1 η cos ϕ 2
⇒ = = = 1,15 ≈ 1
P2 ∆ 3 U L 3 I1 η cos ϕ 3
0 n
⇒ P = const ; M = var Hình 2.25 − Ñaëc tính cô cuûa
ñoäng cô ñieän 2 toác ñoä ñaáu ∆ sang
2.10.2. Thay ñoåi taàn soá
60 f
Ta ñaõ bieát toác ñoä cuûa rotor : n = n(1 − s ) = (1 − s )
p
M.P Koâxtenkoâ ñaõ nghieân cöùu vaán ñeà naøy vaø chöùng minh raèng : Neáu ta muoán cho
ñoäng cô laøm vieäc ôû nhöõng taàn soá khaùc nhau vôùi caùc trò soá hieäu suaát, heä soá coâng suaát, Km
… khoâng ñoåi, thì khi loõi theùp khoâng baõo hoøa, ñoàng thôøi vôùi vieäc bieán thien taàn soá, ta phaûi
ñieàu chænh U theo f vaø M theo nhöõng qui luaät sau :
U '1 f '1 M'

= (2.65)
U1 f1 M
ÔÛ ñaây : U’1, M’ : ñieän aùp vaø momen öùng vôùi f’1
U1, M : ñieän aùp vaø momen öùng vôùi f1
• Khi yeâu caàu ñieàu chænh toác ñoä ñaûm baûo momen khoâng ñoåi (nhö trong maùy caét goït
U '1 f '1 U
kim loaïi), ta coù : M = const ⇒ = ⇒ 1 = const, töùc laø ñieän aùp ñaët vaøo
U1 f1 f1
ñoäng cô phaûi tyû leä thuaän vôùi f
• Khi yeâu caàu ñieàu chænh toác ñoä ñaûm baûo coâng suaát cô khoâng ñoåi P = const : thì
momen cuûa ñoäng cô bieán thieân tyû leä nghòch vôùi n :
1 1 M' f
M≡ ⇒ M ≡ , töùc laø = 1 ,
n f1 M f '1
U '1 f '1 f1 U '12 f '1 U '12

theá vaøo (2.65), ta coù : = ⇒ 2 = ⇒ = const
U1 f1 f '1 U1 f1 f '1
• Neáu yeâu caàu momen tyû leä vôùi bình phöông cuûa toác ñoä, nghóa laø M tyû leä vôùi f2 (nhö
trong quaït gioù) thì ta coù : M ≡ n2 (M ≡ f2):
_______________________________________________________________________________
Trang 71
M ' f '12 U '1 f '12 U

= ⇒ = 2 ⇒ 12 = const : ñieän aùp ñaët vaøo ñoäng cô phaûi tyû leä
M f '1 U1 f1 f1
thuaän vôùi bình phöông f.
Toùm laïi khi thay ñoåi taàn soá ñeå ñieàu chænh toác ñoä ta phaûi ñoàng thôøi ñieàu chænh caû
ñieän aùp ñöa vaøo ñoäng cô.
2.10.3. Thay ñoåi ñieän aùp :
Giaû thieát ñöôøng 1 laø U=Uñm, Mc = const M

vaø khoâng phuï thuoäc vaøo n laøm vieäc vôùi heä soá
tröôït sa.
Neáu U1 giaûm x laàn : U1 = x Uñm (x<1) thì 1

M giaûm x2 laàn : M = x2 Mñm; vì Mc=const 2 c b a Mmax
3
Mc
⇒ n giaûm ⇒ s taêng töø sa → sb → sc s sc sb
sa 0 s
Neáu boû qua ñieän aùp rôi treân daây quaán 1
stator : U1 ≈ E1 ≡ Φ neân U1 giaûm x laàn ⇒ E1, Hình 2.26 − Ñieàu chænh toác ñoä baèng
Φ giaûm x laàn (Φ=x Φñm), maø caùch thay ñoåi ñieän aùp cuûa stator
Mc=cMI’2Φcosϕ=const thì I’2 taêng 1/x ñeå
M=const.
PCu 2 m1 I ' 22 r ' 2 1

Nhöng : s = = ; Pñt = M1ω1 = const ⇒ s' = 2 s (vì M = const; ω1=const).
Pñt M 1ω1 x
 1 
Toác ñoä quay cuûa rotor : n = n1(1 – s’) = n1 = 1 - 2 s 
 x 
Nhöôïc ñieåm cuûa phöông phaùp naøy laø giaûm khaû naêng quaù taûi cuûa ñoäng cô, daûi ñieàu
chænh heïp, taêng toån hao ôû daây quaán rotor. Vieäc ñieàu chænh toác ñoä baèng thay ñoåi ñieän aùp
ñöôïc duøng chuû yeáu vôùi caùc ñoäng cô coâng suaát nhoû coù heä soá tröôït tôùi haïn sth lôùn.
2.10.4. Theâm ñieän trôû phuï Rf vaøo maïch cuûa rotor :
Hoï ñaëc tính cô cuûa ñoäng cô khoâng M

ñoàng boä rotor daây quaán khi coù bieán trôû ñieàu
chænh toác ñoä veõ treân hình 2.27. Ta thaáy raèng
khi taêng ñieän trôû toác ñoä quay cuûa ñoäng cô
Mmax
giaûm.
Neáu momen khoâng ñoåi, doøng rotor Mc

khoâng ñoåi, khi taêng ñieän trôû ñeå giaûm toác ñoä 1 0 s
seõ taêng toån hao coâng suaát trong bieán trôû, do
ñoù phöông phaùp naøy khoâng kinh teá. Tuy Hình 2.27− Ñieàu chænh toác ñoä baèng caùch
theâm ñieän trôû phuï vaøo maïch rotor
_______________________________________________________________________________
Trang 72
nhieân phöông phaùp naøy ñôn giaûn, ñieàu chænh trôn vaø khoaûng ñieàu chænh töông ñoái roäng,
neân ñöôïc söû duïng ñieàu chænh toác ñoä quay cuûa ñoäng cô coâng suaát trung bình.
Nhìn chung khaû naêng ñieàu chænh toác ñoä cuûa ñoäng cô khoâng ñoàng boä bò haïn cheá.
Ñaây laø nhöôïc ñieåm cuûa ñoäng cô khoâng ñoàng boä.
2.11. MAÙY ÑIEÄN KHOÂNG ÑOÀNG BOÄ MOÄT PHA
2.11.1. Ñaïi cöông
Ñoäng cô khoâng ñoàng boä moät pha thöôøng ñöôïc duøng trong caùc duïng cuï sinh hoaït vaø
coâng nghieäp, coâng suaát töø vaøi watt ñeán khoaûng vaøi nghìn watt vaø noái vaøo löôùi ñieän xoay
chieàu moät pha. Do nguyeân lyù môû maùy khaùc nhau vaø yeâu caàu tính naêng khaùc nhau maø
xuaát hieän nhöõng keát caáu khaùc nhau, nhöng noùi cho cuøng vaãn coù keát caáu cô baûn gioáng nhö
ñoäng cô ñieän ba pha, chæ khaùc laø treân stator coù hai daây quaán : daây quaán chính hay daây
quaán laøm vieäc vaø daây quaán phuï hay daây quaán môû maùy. Rotor thöôøng laø loàng soùc
Daây quaán chính ñöôïc noái vaøo löôùi ñieän trong suoát quaù trình laøm vieäc, coøn daây quaán
phuï thöôøng chæ noái vaøo khi môû maùy. Trong quaù trình môû maùy, khi toác ñoä ñaït ñeán
75÷80% toác ñoä ñoàng boä thì duøng ngaét ñieän kieåu ly taâm caét daây quaán phuï ra khoûi löôùi. Coù
loaïi ñoäng cô sau khi môû maùy, daây quaán phuï vaãn noái vaøo löôùi, ñoù laø ñoäng cô ñieän moät
pha kieåu ñieän dung (hay coøn goïi laø ñoäng cô ñieän hai pha).
2.11.2. Nguyeân lyù laøm vieäc
Ñaàu tieân, ta xeùt cheá ñoä laøm vieäc cuûa ñoäng cô ñieän moät pha khi daây quaán môû maùy
ñaõ ngaét ra khoûi löôùi. Daây quaán laøm vieäc noái vôùi ñieän aùp moät pha, doøng ñieän trong daây
quaán seõ sinh ra töø tröôøng ñaäp maïch Φ. Töø tröôøng naøy coù theå phaân tích thaønh 2 töø tröôøng
quay ΦA vaø ΦB coù chieàu ngöôïc nhau, coù nA = nB vaø bieân ñoä baèng 1/2 bieân ñoä töø tröôøng
ñaäp maïch (hình 2.28). Töø tröôøng quay thuaän vaø nghòch taùc duïng vôùi doøng ñieän rotor do
chuùng sinh ra taïo thaønh hai momen MA vaø MB. Khi ñoäng cô ñöùng yeân (s = 1) thì MA=MB
vaø ngöôïc chieàu nhau, do ñoù momen toång M = MA + MB = 0. Ñoäng cô khoâng quay ñöôïc
ngay caû khi khoâng coù momen caûn MC treân truïc.
Neáu quay rotor cuûa ñoäng cô ñieän theo moät chieàu naøo ñoù (ví duï quay theo chieàu
quay cuûa töø tröôøng ΦA) vôùi toác ñoä n thì taàn soá cuûa söùc ñieän ñoäng, doøng ñieän caûm öùng ôû
rotor do töø tröôøng quay thuaän ΦA sinh ra seõ laø :
p(n1 − n ) pn1 (n1 − n )

f2A = = = sf1
60 60n1
Coøn ñoái vôùi töø tröôøng quay ngöôïc ΦB thì taàn soá aáy laø :
p(n1 + n ) pn1  2n1 − (n1 − n ) 

f 2B = =   = (2 − s ) f1
60 60  n1 
_______________________________________________________________________________
Trang 73
ôû ñaây (2-s) laø heä soá tröôït cuûa rotor ñoái vôùi töø tröôøng ΦB.
Cho raèng M > 0 khi chuùng taùc duïng theo chieàu quay cuûa töø tröôøng ΦA, ta seõ coù caùc
daïng ñöôøng cong MA vaø MB nhö hình 2.29.
M MA
M
s
MB
Hình 2.28 − Ñaëc tính M = f (s) cuûa ñoäng cô ñieän khoâng ñoàng boä moät pha
Khi s = 1 thì M = 0, ñoäng cô khoâng theå baét ñaàu quay ñöôïc khi treân stator chæ coù moät
daây quaán vaø ñieàu kieän ñoäng cô khi rotor quay theo chieàu naøy hoaëc chieàu kia vôùi toác ñoä n
ñeàu gioáng nhau (vì ñöôøng ñaëc tính momen coù tính chaát ñoái xöùng qua goùc toïa ñoä).
Töø ñaëc tuyeán naøy, ta thaáy raèng luùc môû maùy (n = 0), MA vaø MB baèng nhau nhöng
ngöôïc chieàu : rotor khoâng theå töï quay ñöôïc. Tuy nhieân neáu ta ñaåy rotor theo moät chieàu
naøo ñoù thì M ≠ 0 vaø rotor tieáp tuïc quay theo chieàu ñöôïc ñaåy ban ñaàu.
Vì vaäy, ñeå ñoäng cô moät pha laøm vieäc ñöôïc, ta phaûi coù bieän phaùp môû maùy, nghóa laø
tìm caùch taïo cho ñoäng cô moät momen môû maùy. Ta thöôøng duøng caùc bieän phaùp nhö : daây
quaán phuï, voøng ngaén maïch ôû cöïc töø.
2.11.3. Ñoäng cô duøng daây quaán phuï môû maùy
Loaïi naøy ñöôïc duøng khaù phoå bieán : maùy ñieàu hoøa, maùy giaët, duïng cuï caàm tay, quaït,
bôm ly taâm…
Daây quaán phuï ñaët leäch pha vôùi daây quaán chính moät goùc 90° trong khoâng gian treân
maïch töø stator. Hai cuoän chính vaø phuï ñöôïc ñaáu song song vaøo nguoàn xoay chieàu. Ñeå coù
ñöôïc momen môû maùy, ngöôøi ta taïo ra moät goùc leäch pha giöõa doøng qua cuoän chính Ic vaø
doøng qua cuoän phuï Ip baèng caùch ñaáu moät ñieän trôû noái tieáp vôùi cuoän phuï. Trong thöïc teá
chæ caàn tính toaùn sao cho baûn thaân daây quaán phuï coù ñieän trôû töông ñoái lôùn laø ñöôïc, khoâng
caàn noái theâm ñieän trôû ngoaøi. Ñoà thò vectô luùc môû maùy ñöôïc veõ treân hình 2.29b.
Khi ñoäng cô ñaït ñöôïc khoaûng 70 ñeán 75% vaän toác ñoàng boä, cuoän phuï ñöôïc ngaét ra
khoûi nguoàn nhôø moät ngaét ñieän ly taâm, vaø ñoäng cô tieáp tuïc laøm vieäc vôùi moät mình cuoän
chính. Ñaëc tuyeán momen vaän toác ñöôïc cho treân hình 2.30c. Thoâng thöôøng doøng môû maùy
baèng khoaûng 5 ñeán 7 laàn doøng ñònh möùc, coøn momen môû maùy khoaûng 1,5 ñeán 2 laàn
momen ñònh möùc.
_______________________________________________________________________________
Trang 74
U Taùc ñoäng
Ip M Cuoän chính
ngaét ñieän
vaø cuoän phuï
Ic
Ic Id Cuoän
Cuoän Id
Ngaét ñieän (b) Mm chính
chính
ly taâm Mñm
Ip n1 n
Cuoän (c)
phuï
(a)
Hình 2.29 − Ñoäng cô duøng daây quaán phuï: (a) Sô ñoà.
(b) Ñoà thò vectô luùc môû maùy. (c) Ñaëc tuyeán vaän toác
Khuyeát ñieåm cuûa loaïi ñoäng cô naøy laø momen môû maùy khoâng lôùn laém vaø ñoäng cô
hôi oàn luùc bò taûi naëng. Ngoaøi ra, muoán ñoåi chieàu quay, phaûi ñoåi ñaàu ñaáu daây cuûa cuoän
phuï. Chuù yù raèng cuoän phuï ñöôïc thieát keá ñeå chæ laøm vieäc trong moät thôøi gian ngaén neân
neáu ngaét ñieän ly taâm bò hoûng, noù coù theå bò phaùt noùng quaù möùc vaø bò chaùy.
2.11.4. Ñoäng cô tuï ñieän
Caùc ñoäng cô khoâng ñoàng boä moät pha trong ñoù cuoän phuï ñöôïc ñaáu noái tieáp vôùi moät
tuï ñieän ñöôïc goïi laø ñoäng cô tuï ñieän. Cuoän phuï ñöôïc boá trí caùch cuoän chính 90° ñieän trong
khoâng gian. Tuøy theo yeâu caàu veà momen môû maùy vaø momen laøm vieäc bình thöôøng ta coù
ba loaïi ñoäng cô tuï ñieän.
a) Ñoäng cô duøng tuï ñieän môû maùy
Khi noái tuï ñieän vaøo daây quaán môû maùy ta ñöôïc keát quaû toát hôn. Coù theå choïn trò soá tuï
ñieän sao cho khi s = 1 thì Ip leäch pha so vôùi Ic 90° vaø doøng ñieän cuûa caùc daây quaán ñoù coù
trò soá sao cho töø tröôøng do chuùng sinh ra baèng nhau. Nhö vaäy, khi khôûi ñoäng ñoäng cô seõ
cho moät töø tröôøng quay troøn. Keát quaû laø momen môû maùy lôùn hôn nhieàu laàn so vôùi loaïi
ñoäng cô khoâng duøng tuï ñieän (3 ñeán 4 laàn momen ñònh möùc).
Ip
Ic
Ngaét ñieän U
Cuoän Id ly taâm
chính Tuï ñieän môû maùy Id
Cm
Ip Ic
Cuoän
phuï
Hình 2.30 − Ñoäng cô duøng tuï ñieän môû maùy vaø giaûn ñoà vectô
_______________________________________________________________________________
Trang 75
Thôøi ñieåm ngaét maïch daây quaán phuï vaø ñaëc tuyeán momen-vaän toác cuõng töông töï
nhö hình 2.29c.
Ñoäng cô duøng tuï ñieän môû maùy coù theå ñoåi chieàu quay luùc ñang laøm vieäc theo qui
trình sau : taïm thôøi caét nguoàn ñieän, vaän toác ñoäng cô giaûm xuoáng vaø ngaét ñieän ly taâm seõ
töï ñoùng laïi. Trong thôøi gian ñoù, traùo hai ñaàu cuoän phuï xong ñoùng laïi nguoàn ñieän ngay
sau khi ngaét ñieän töï ñoùng laïi. Luùc ñoù, töø tröôøng seõ quay ngöôïc chieàu quay rotor laøm
ñoäng cô quay chaäm daàn, ngöøng laïi vaø ñoåi chieàu quay. Khi ñaõ ñaït ñöôïc khoaûng 75 ñeán
80% vaän toác ñoàng boä, ngaét ñieän laïi môû ra vaø ñoäng cô seõ ñaït tôùi vaän toác oån ñònh.
Nhôø coù momen môû maùy cao vaø coù theå ñoåi chieàu luùc ñang laøm vieäc neân ñoäng cô
duøng tuï ñieän môû maùy raát thoâng duïng vaø ñöôïc cheá taïo ôû nhieàu caáp coâng suaát khaùc nhau;
duøng trong maùy giaët, quaït gioù, bôm, maùy neùn…
b) Ñoäng cô duøng tuï ñieän thöôøng tröïc :
Ic Ic
C Ngaét ñieän
Cuoän Id Cuoän Id ly taâm
chính chính
C Cm
Ip
Cuoän Cuoän Ip
phuï phuï
(a) (b)
Hình 2.31− Ñoäng cô duøng tuï thöôøng tröïc (a) vaø ñoäng cô hai tuï ñieän (b)
Ta coù theå ñeå nguyeân daây quaán phuï vaø tuï ñieän môû maùy noái vaøo löôùi ñieän khi ñoäng
cô ñaõ laøm vieäc. Nhôø vaäy, ñoäng cô naøy ñöôïc coi nhö ñoäng cô ñieän hai pha. Coâng suaát loaïi
naøy ôû trong khoaûng töø 10-3 ñeán 3/4Hp; vaø daïng ñaëc tuyeán momen vaän toác töông töï nhö
ñoäng cô ba pha. Momen bình thöôøng khaù lôùn nhöng momen môû maùy laïi khoâng cao laém
vì tuï ñieän ñöôïc tính toaùn ñeå ñoäng cô laøm vieäc toát ôû caû hai cheá ñoä : môû maùy vaø bình
thöôøng.
c) Ñoäng cô duøng hai tuï ñieän :
Loaïi ñoäng cô naøy khaéc phuïc ñöôïc khuyeát ñieåm cuûa loaïi treân baèng caùch duøng hai tuï
ñieän. Tuï ñieän môû maùy Cm khaù lôùn (gaáp khoaûng 10 ñeán 15 laàn tuï ñieän thöôøng tröïc C) vaø
ñöôïc gheùp song song vôùi tuï ñieän thöôøng tröïc C luùc môû maùy. Khi vaän toác ñaït khoaûng 75%
ñònh möùc, ngaét ñieän ly taâm K seõ taùch tuï Cm ra khoûi maïch vaø chæ coøn tuï ñieän thöôøng tröïc
C laøm vieäc bình thöôøng. Nhôø vaäy, ñoäng cô naøy coù momen môû maùy lôùn, ñieàu kieän laøm
vieäc bình thöôøng toát vaø vaän haønh nhanh choùng. Ngoaøi ra, coù theå ñoåi chieàu quay luùc ñang
laøm vieäc nhö loaïi duøng tuï ñieän môû maùy ôû treân. Tuy nhieân, vôùi loaïi taûi yeâu caàu phaûi ñoåi
_______________________________________________________________________________
Trang 76
chieàu quay nhieàu laàn, ngöôøi ta duøng loaïi ñoäng cô coù tuï ñieän thöôøng tröïc, khoâng coù ngaét
ñieän ly taâm.
Ñaëc tuyeán momen vaän toác cuûa loaïi ñoäng cô duøng hai tuï ñieän cuõng töông töï nhö
hình 2.29c
2.11.5. Ñoäng cô coù voøng ngaén maïch ôû cöïc töø
Hình 2.32 cho thaáy caáu taïo cuûa loaïi ñoäng cô

naøy. Cöïc töø ñöôïc chia laøm hai phaàn; moät phaàn coù
mang moät voøng ñoàng ngaén maïch. Khi daây quaán
chính ñöôïc ñaáu vaøo nguoàn, töø tröôøng seõ queùt ngang
qua maët cöïc töø phaàn khoâng coù voøng ngaén maïch
sang phaàn coù voøng ngaén maïch vaø sinh ra trong ñoù
doøng caûm öùng; doøng naøy laïi sinh ra töø tröôøng. Toång
hôïp hai töø tröôøng cuûa daây quaán chính vaø doøng ngaén Hình 2.32 − Sô ñoà ñoäng cô ñieän khoâng
maïch seõ taïo ra momen môû maùy laøm quay rotor. ñoàng boä moät pha coù voøng ngaén maïch
Khaùc vôùi ñoäng cô tröôùc, töø tröôøng ôû ñaây thöïc

chaát khoâng phaûi laø töø tröôøng quay, maø noù chæ queùt ngang qua maët cöïc, vaø chieàu quay cuûa
ñoäng cô luoân luoân laø töø phaàn khoâng coù voøng ngaén maïch sang phaàn coù voøng ngaén maïch.
Do ñoù ñoäng cô thoâng thöôøng cuûa loaïi naøy khoâng theå ñoåi chieàu quay ñöôïc.
Loaïi ñoäng cô naøy ñöôïc cheá taïo töø 1/250HP ñeán 1/20HP; coù caáu taïo ñôn giaûn, giaù
thaønh haï nhöng momen môû maùy nhoû, hieäu suaát thaáp (döôùi 35%) vaø khaû naêng chòu taûi
keùm. Vì vaäy, noù chæ ñöôïc duøng khi khoâng quan taâm nhieàu ñeán hieäu suaát (ñoà chôi, quaït
nhoû…)
2.11.6 Söû duïng ñoäng cô ñieän 3 pha vaøo löôùi ñieän 1 pha
a) Ñieän aùp nguoàn baèng ñieän aùp pha cuûa ñoäng cô
Clv Clv
(a) (b)
Hình 2.33 − Ñoäng cô ñieän moät pha kieåu ñieän dung
- Sô ñoà hình 2.33a :
o Ñieän aùp nguoàn baèng ñieän aùp pha cuûa ñoäng cô U = Uf
_______________________________________________________________________________
Trang 77
If
o Ñieän dung laøm vieäc cuûa tuï ñieän Clv = 4800 (µF)
U
o Ñieän aùp laøm vieäc cuûa tuï: Uc = U
If : doøng ñieän pha ñònh möùc cuûa ñoäng cô
- Sô ñoà hình 2.33b :
o Ñieän aùp nguoàn baèng ñieän aùp pha cuûa ñoäng cô U = Uf
If
o Ñieän dung laøm vieäc cuûa tuï ñieän C lv = 1600 (µF)
U
o Ñieän aùp laøm vieäc cuûa tuï ñieän : Uc ≈ 2U
Caùch ñaáu daây theo sô ñoà 2.23b coù öu ñieåm hôn sô ñoà 2.23a : momen môû maùy lôùn
hôn, lôïi duïng coâng suaát khaù, ñieän dung cuûa tuï nhoû hôn, nhöng ñieän aùp treân tuï lôùn.
b) Khi ñieän aùp nguoàn ñieän 1 pha baèng ñieän aùp daây cuûa ñoäng cô 3 pha :
Coù theå ñaáu daây theo sô ñoà sau :
Clv
Clv
(a) (b)
Hình 2.34 − Ñoäng cô ñieän moät pha kieåu ñieän dung

If
- Sô ñoà hình 2.34a : U = Ud; Clv = 2800 (µF); Uc ≈ U
U
If
- Sô ñoà hình 2.34b : U = Ud; Clv = 2740 (µF); Uc ≈ 1,15 U
U
_______________________________________________________________________________
Trang 78
BAÛNG TOÙM TAÉT CHÖÔNG 2

Toác ñoä töø tröôøng quay n1 =
60 f
p
Toác ñoä rotor n = n1 (1 − s )
Heä soá tröôït s n −n
s= 1
n1
Taàn soá doøng ñieän rotor f2 f 2 = sf
Phöông trình ñieän aùp stator . . .
U 1 = E 1 + I 1 (R1 + jX 1 ) = E 1 + Z 1 I 1
. .
Phöông trình ñieän aùp rotor . . .

U 2 = E 2 − I 2 ( R2 + jX 2 ) = E 2 − I 2 Z 2 = 0
. .
Phöông trình söùc töø ñoäng . .

I '1 = I ' 0 + I ' 2
.
Sô ñoà thay theá gaàn ñuùng : I1 I’2

R’n X’n
Rn = R1 + R2' ; X n = X 1 + X 2'
I0
R0
U1 1− s 
R2'  
 s 
X0
Tính doøng ñieän theo sô ñoà gaàn ñuùng U1

I1 ≈ I 2 =
2
 R2'  '
 R1 +  + X 1 + X 2
s 
( ) 2

Qui ñoåi rotor veà stator I2
I 2' = ; U 2' = keU 2 ; E2' = ke E2
ki
R2' = ke ki R2 ; X 2' = ke ki X 2 ; Z t' = ke ki Z t
Doøng ñieän daây stator P2
Id =
η 3U d .cos ϕ
Coâng suaát taùc duïng ñoäng cô tieâu thuï P1 = 3.U d . I d .cos ϕ
Coâng suaát phaûn khaùng ñoäng cô tieâu thuï Q1 = 3.U d . I d .sin ϕ
Hieäu suaát ñoäng cô P
η= 2
P1
Ñaëc tính momen M = f(s) M
Mmax
Mm
0 sth 1 s
Caùc bieän phaùp môû maùy 1. Tröïc tieáp (loàng soùc coù coâng suaát nhoû)
Im = (5 ÷ 7) I1ñm 2. Giaûm ñieän aùp stator U1
- Ñieän khaùng
- Bieán aùp töï ngaãu
_______________________________________________________________________________
Trang 79
- Ñoåi noái Y-∆

3. Theâm Rm vaøo rotor daây quaán
Caùc bieän phaùp ñieàu chænh toác ñoä 1. Thay ñoåi taàn soá f
60 f 2. Thay ñoåi soá ñoâi cöïc p
n= (1 − s ) 3. Thay ñoåi ñieän aùp U1
p
4. Ñieàu chænh ñieän trôû noái vaøo rotor daây
quaán
Caùc bieän phaùp môû maùy ñoäng cô moät pha 1. Daây quaán phuï coù tuï ñieän môû maùy
2. Voøng ngaén maïch cöïc töø
Ñoäng cô tuï ñieän Coù hai daây quaán trong ñoù moät daây quaán coù
tuï ñieän laøm vieäc.

1/ Coâng duïng, caáu taïo vaø caùc ñaïi löôïng ñònh möùc cuûa maùy ñieän khoâng ñoàng boä 3
pha.
2/ Nguyeân lyù laøm vieäc cuûa ñoäng cô khoâng ñoàng boä.
3/ Moâ hình maïch ñieän töông ñöông cuûa ñoäng cô khoâng ñoàng boä. So saùnh vôùi moâ
hình maïch ñieän maùy bieán aùp.
4/ Bieåu ñoà naêng löôïng vaø hieäu suaát cuûa ñoäng cô khoâng ñoàng boä.
5/ Momen quay cuûa ñoäng cô khoâng ñoàng boä 3 pha.
6/ Môû maùy ñoäng cô khoâng ñoàng boä 3 pha. So saùch öu nhöôïc ñieåm cuûa ñoäng cô rotor
loàng soùc vaø rotor daây quaán.
7/ Ñieàu chænh toác ñoä ñoäng cô khoâng ñoàng boä.
BAØI TAÄP CHÖÔNG 2

2.1 Moät ñoäng cô khoâng ñoàng boä 12 cöïc, 50Hz, seõ quay vôùi vaän toác baèng bao nhieâu neáu
heä soá tröôït baèng 0,06 ?
Giaûi
60 f 60 × 50
Vaän toác ñoàng boä : n1 = = = 500 v/p
p 6
Vaän toác ñoäng cô : n = n1. (1 – s) = 500 . (1 – 0,06) = 470 v/p
2.2 Nhaõn cuûa moät ñoäng cô khoâng ñoàng boä rotor loàng soùc coù ghi caùc soá lieäu sau : 25Hp,
ñaáu Y, 220V, ba pha, 8 cöïc, 60 Hz, 855 v/p, 64 A/pha. Giaû söû ñoäng cô tieâu thuï 20,8 KW
khi laøm vieäc ôû cheá ñoä ñònh möùc. Haõy tính :
a) Heä soá tröôït ñònh möùc.
b) Heä soá coâng suaát ñònh möùc.
c) Momen ñònh möùc.
d) Hieäu suaát ñònh möùc.
_______________________________________________________________________________
Trang 80
Giaûi
60 f 60 × 60
a) Vaän toác ñoàng boä : n1 = = = 900 v/p
p 4
n − n 900 − 855
Heä soá tröôïc ñònh möùc : s= 1 = = 0,05
n1 900
b) Coâng suaát tieâu thuï ñònh möùc : P1 = 3 U ñm . I ñm . cos ϕ
P1 20,8 × 10 3
suy ra, HSCS ñònh möùc cosϕ = = = 0,85
3 U ñm . I ñm 3 × 220 × 64
P2 P 25 × 746
c) Momen ñònh möùc : M 2 = = 2 = = 208,4 N .m
ω 2π n 2π × 855
60 60
P2 25 × 746
d) Hieäu suaát ñònh möùc : η = × 100% = = 89,7%
P1 20,8 × 103
2.3 Moät ñoäng cô khoâng ñoàng boä rotor loàng soùc 25Hp, 440V, coù momen môû maùy
Mm=112N.m ; Momen ñònh möùc Mñm = 83 N.m vaø doøng môû maùy ñònh möùc Im = 128A
khi môû maùy tröïc tieáp döôùi ñieän aùp ñònh möùc. Haõy tính :
a) Momen môû maùy khi ñieän aùp giaûm coøn 300V
b) Ñieän aùp caàn cung caáp cho ñoäng cô ñeå momen môû maùy = momen ñònh möùc
c) Doøng môû maùy khi ñieän aùp giaûm coøn 300V
d) Ñieän aùp caàn cung caáp cho ñoäng cô sao cho Im ≤ 32A
Giaûi
Ta bieát : doøng môû maùy Im tæ leä vôùi U1 coøn momen tæ leä vôùi U12
2
M m  300 
a) =  ⇒ M m = 52 N .m
112  440 
U 1d 83
b) = ⇒ U 1d = 379V
440 112
Im 300
c) = ⇒ I m = 87 A
128 440
U 1d 32
d) ≤ ⇒ U 1d ≤ 126V
440 112
2.4 Ñoäng cô ñieän khoâng ñoàng boä ba pha coù ñieän aùp pha ñònh möùc U1ñm = 380V, taàn soá
löôùi ñieän f = 50Hz, soá ñoâi cöïc cuûa ñoäng cô p = 1. Boû qua ñieän aùp rôi treân daây quaán
stator. Haõy xaùc ñònh taàn soá vaø söùc ñieän ñoäng caûm öùng trong moãi pha rotor khi noù quay
vôùi vaän toác nñm = 2900 voøng/phuùt. Cho bieát heä soá bieán ñoåi söùc ñieän ñoäng ke = 0,85.
2.5 Ñoäng cô khoâng ñoàng boä ba pha rotor loàng soùc coù coâng suaát ñònh möùc Pñm = 75KW,
toác ñoä ñònh möùc nñm = 2930 voøng/phuùt, heä soá coâng suaát ñònh möùc cosϕñm = 0,75, hieäu
suaát ñònh möùc ηñm = 90%, ñoäng cô ñaáu Y/∆ - 380V/220V. Caùc tæ soá Imm/Iñm = 5,5 ;
Mmax/Mñm = 2,4; Mmm/Mñm = 1,1. Ñieän aùp löôùi ñieän Ud = 380V, f = 50Hz.
a) Tính coâng suaát taùc duïng vaø phaûn khaùng maø ñoäng cô tieâu thuï.
_______________________________________________________________________________
Trang 81
b) Tính doøng ñieän, heä soá tröôït vaø momen ñònh möùc cuûa ñoäng cô, cho soá ñoâi cöïc
p=1.
c) Tính doøng ñieän môû maùy, momen môû maùy, momen cöïc ñaïi cuûa ñoäng cô.
ĐS : P1 = 83,33KW; Q1 = 73,49KVar; Iđm = 168,8A; s = 0,023
2.6 Ñoäng cô khoâng ñoàng boä 3 pha coù Pñm = 7500W; 220V/380V - ∆/Y; f = 50Hz; p=2,
cosϕñm = 0,88; ηñm = 88%; toån hao pFe = 220W; toån hao cô vaø toån hao phuï khaùc laø 125W;
ñieän trôû daây quaán stator R1 = 0,69Ω.
a) Tính doøng ñieän ñònh möùc Iñm, coâng suaát taùc duïng vaø phaûn khaùng ñoäng cô tieâu thuï
P1, Q1.
b) Toác ñoä quay n vaø momen ñieän töø Mñt
2.7 Moät ñoäng cô khoâng ñoàng boä ba pha daây quaán stator noái tam giaùc. Ñieän aùp nguoàn
Uñm=220V, f = 50Hz, p=2, cosϕ = 0,82 ; η = 84%; I1 = 21A; s = 5,3%.
a) Tính toác ñoä quay cuûa ñoäng cô
b) Coâng suaát ñieän ñoäng cô tieâu thuï P1, Q1
c) Tính coâng suaát ñaàu ra cuûa ñoäng cô P2, toång coâng suaát toån hao trong maùy vaø
momen quay ñoäng cô.
ÑS : a) 1420,5 v/p; b) 11365,2W; 7932,96Var; c) 9546,77W
2.8 Moät ñoäng cô khoâng ñoàng boä 3 pha, 6 cöïc, 40 Hz, 150V, 10 Hp, coù heä soá tröôït ñònh
möùc 3%; toån hao cô baèng 200W. ÔÛ cheá ñoä ñònh möùc, haõy tính :
a) Vaän toác rotor b) Taàn soá doøng rotor c) Toån hao ñoàng rotor
d) Coâng suaát truyeàn qua khe hôû khoâng khí e) Momen ra
ÑS : a) 776 v/p; b) 1,2Hz; c) 236,9W; d) 7896,9W; e) 91,85N.m
2.9 Moät ñoäng cô khoâng ñoàng boä 3 pha, 6 cöïc, 440V, 60Hz coù ñieän trôû moät pha stator
baèng 0,125 Ω vaø toån hao loõi theùp = toån hao cô. Luùc khoâng taûi, vôùi ñieän aùp ñònh möùc,
ñoäng cô tieâu thuï 2300W vaø 21,3A. Luùc taûi ñònh möùc, ñoäng cô tieâu thuï 35KW, 51A vaø
quay 1152 voøng/phuùt. Tính heä soá coâng suaát ñònh möùc vaø hieäu suaát ñònh möùc cuûa ñoäng cô.
2.10 Moät ñoäng cô khoâng ñoàng boä 3 pha, 4 cöïc, 60Hz coù coâng suaát ra baèng 100Hp ôû vaän
toác 1732 voøng / phuùt. Toån hao cô laø 900W vaø toån hao loõi theùp laø 4200W. Haõy tính coâng
suaát vaøo vaø hieäu suaát ñoäng cô, neáu toån hao ñoàng stator laø 2700W.
2.11 Moät ñoäng cô khoâng ñoàng boä ba pha rotor daây quaán coù soá lieäu sau : Pñm = 40KW,
Uñm=500V; p = 4; W1 = 72 voøng; W2 = 32 voøng; kdq1=kdq2=0,96; R1 = 0,126Ω;
R2=0,0278Ω; X1 = 0,08Ω; X2 = 0,0907Ω; hieäu suaát ñònh möùc baèng 0,89; HSCS = 0,86.
Daây quaán stator noái Y, heä soá tröôït ñònh möùc baèng 3%
a) Tính doøng ñònh möùc vaø momen ñònh möùc
b) Tính doøng vaø momen môû maùy khi khoâng duøng bieán trôû môû maùy. Tính tyû soá doøng
môû maùy vaø doøng ñieän ñònh möùc Imm/Iñm, tæ soá momen Mmm/Mñm
_______________________________________________________________________________
Trang 82
c) Xaùc ñònh trò soá ñieän trôû phuï maéc theâm vaøo maïch rotor ñeå môû maùy ñoäng cô sao
cho Mmm = Mmax
2.12. Ñoäng cô khoâng ñoàng boä ba pha rotor loàng soùc, daây quaán stator noái ∆ coù Uñm=220V;
Pñm=100KW; nñm=1460; ηñm=0,92, HSCS = 0,89. Bieát luùc môû maùy tröïc tieáp
Mmm=667Nm; Imm=1600A
a) Tính doøng môû maùy, momen môû maùy khi duøng phöông phaùp môû maùy baèng caùch
ñoåi noái sao-tam giaùc.
b) Tính ñieän trôû môû maùy maéc theâm vaøo moãi pha daây quaán stator ñeå doøng ñieän môû
maùy baèng 800A. Ñieän trôû ngaén maïch Rnm=R1+R’2 =0,06Ω. Tính momen môû maùy trong
tröôøng hôïp naøy.
c) Khi môû maùy baèng bieán aùp töï ngaãu, tính heä soá k cuûa bieán aùp sao cho doøng môû
maùy baèng 800A.
ĐS : a) ImY = 1600/3; MmmY = 667/3 b) Xn = 0,23Ω; Rm = 0,36Ω
_______________________________________________________________________________
Trang 83

May Dien 1

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

May Dien 1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Baøi giaûng moân hoïc : Maùy Ñieän 1

Lôøi noùi ñaàu

Giôùi thieäu moân hoïc : MAÙY ÑIEÄN 1

1. Teân moân hoïc : Maùy ñieän 1

Chöông 1 : MAÙY BIEÁN AÙP ................................................................................................ 14

Chöông 2 : MAÙY ÑIEÄN KHOÂNG ÑOÀNG BOÄ.................................................................. 46

CHÖÔNG MÔÛ ÑAÀU

KHAÙI NIEÄM CHUNG VEÀ MAÙY ÑIEÄN

0.1. ÑÒNH NGHÓA VAØ PHAÂN LOAÏI

- Maùy ñöùng yeân : maùy bieán aùp

+ Maùy ñieän 1 chieàu

+ Maùy ñieän xoay chieàu : bao goàm :

• Maùy ñieän khoâng ñoàng boä

• Maùy ñieän ñoàng boä

• Maùy ñieän xoay chieàu coù vaønh goùp

0.2. CAÙC ÑÒNH LUAÄT CÔ BAÛN TRONG MAÙY ÑIEÄN

a) Töø thoâng φ bieán thieân xuyeân qua voøng daây

b) Thanh daãn chuyeån ñoäng trong töø tröôøng

Coù trò soá : e = l .v.B.sinα

B : töø caûm ño baèng tesla (T).

v : toác ñoä thanh daãn ño baèng meùt/giaây (m/s)

0.2.2. Ñònh luaät löïc ñieän töø (Ñònh luaät Laplace)

coù trò soá F = l .i.B (0.5)

B : töø caûm ño baèng T

i : doøng ñieän ño baèng A (ampere)

l : chieàu daøi hieäu duïng thanh daãn ño baèng m (meùt)

F : löïc ñieän töø ño baèng N (Newton)

0.2.3. Ñònh luaät Ohm töø

(C) l1,S1 l2,S2

(a) (b) (c)

Chaúng haïn treân hình , ta coù :

H1 l 1 + H2 l 2 = (ℜ1 + ℜ2)Φ = W1i1 – W2i2 = F1 - F2

0.3. TÍNH TOAÙN MAÏCH TÖØ

0.3.1. Baøi toaùn thuaän : bieát Φ, tìm F

nhau. Vieäc giaûi goàm ba böôùc:

Böôùc 1 : Tính töø caûm Bj = Φ/Sj trong phaàn töû j.

Suy ra töø tröôøng Hj nhö sau :

Böôùc 3 : Tuøy theo loaïi baøi toaùn cho 1.8

0.3.2. Baøi toaùn ngöôïc : bieát F, tìm Φ.

0.4. CAÙC VAÄT LIEÄU CHEÁ TAÏO MAÙY ÑIEÄN

0.4.1. Vaät lieäu daãn ñieän

0.4.2 Vaät lieäu daãn töø

0.4.3. Vaät lieäu caùch ñieän

- Chaát höõu cô thieân nhieân : giaáy, vaûi.

- Chaát voâ cô : amiant, mica, sôïi thuûy tinh.

- Caùc chaát toång hôïp.

- Caùc loaïi men sôn caùch ñieän.

Caáp caùch ñieän Y A E B F H C

0.4.4. Vaät lieäu keát caáu

0.4.6. Caùc böôùc khaûo saùt maùy ñieän

CAÂU HOÛI OÂN TAÄP

1. Caùc boä phaän cô baûn cuûa maùy ñieän laø gì ?

MAÙY BIEÁN AÙP

1.1.1 Ñònh nghóa

1.1.2 Caùc ñaïi löôïng ñònh möùc

a) Ñieän aùp ñònh möùc :

- Maùy moät pha : Sñm = U2ñm I2ñm = U1ñm I1ñm (1.1)

- Maùy ba pha : Sñm = 3 U2ñm I2ñm = 3 U1ñm I1ñm (1.2)

1.1.3 Coâng duïng cuûa maùy bieán aùp

1.2 CAÁU TAÏO MAÙY BIEÁN AÙP

1.2.1 Loõi theùp maùy bieán aùp

Cao aùp Haï aùp

Loõi theùp coù hai daïng chính :