See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/339617896

Effectiveness of the FED method - facts and myths

Article · March 2020

CITATIONS READS

0 268

2 authors:

s. Trzcińska Beata Tuszyńska

Wyzsza Szkola Rehabilitacji w Warszawie 1 PUBLICATION   0 CITATIONS   
24 PUBLICATIONS   25 CITATIONS   
SEE PROFILE
SEE PROFILE

Some of the authors of this publication are also working on these related projects:

nowoczesna diagnostyka i kompensacyjne leczenie skolioz View project

Nowoczesna diagnostyka kręgosłupa View project

All content following this page was uploaded by s. Trzcińska on 02 March 2020.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

EFEKTYWNOŚĆ
METODY FED Sandra Trzcińska & Beata Tuszyńska
FAKTY I MITY
Metoda FED jako innowacyjny sposób leczenia skolioz w Polsce ma na tyle
duży bagaż doświadczeń, że można się pokusić o ocenę efektów jej stosowania.
W środowisku medycznym oraz wśród pacjentów ma zarówno zwolenników,
jak i przeciwników. Rodzi się więc pytanie: skąd głosy sprzeciwu i zachwytu?

22 i www.praktycznafizjoterapia.pl h
i
Nowoczesne metody fizjoterapii

Metoda FED (ang. fixation, elongation, derotation) Efekt terapeutyczny można uzyskać tylko wtedy, gdy
istnieje w Polsce od 2010 r. Pierwsza prezenta- zostaną spełnione odpowiednie warunki do odbudowy
cja innowacyjnego urządzenia odbyła się na kon- kręgów zgodnie z prawem Delpecha-Wolffa (wzrost
ferencji chirurgii kręgosłupa w Zakopanem, wzbudza- kostny jest możliwy tylko wtedy, gdy zapewni się mu
jąc duże zainteresowanie wśród uczestników. Obecnie odpowiednie ku temu warunki, wynikające z równo-
w Polsce funkcjonuje ponad 20 ośrodków stosujących miernie rozłożonych sił nacisku i pociągania). Warunki te
metodę FED, w tym także jednostek naukowych. Profesor u osób ze stwierdzoną skoliozą są zaburzone, w wyniku
Santos Sastre Fernandez (twórca metody) systematycznie czego tworzą się tzw. łuki skoliozy, widoczne na zdję-
gości w Polsce dwa razy w roku, ciu RTG jako trójpłaszczyznowa
prowadząc liczne wykłady oraz deformacja kręgosłupa z rota-
warsztaty w celu udoskonale- cją kręgów oraz charak ter y-
nia metody oraz ujednolicenia styczną wypukłością. Po stronie
postepowania leczniczego. Raz wklęsłości skoliozy przestrze-
w roku odbywa się międzynaro- nie międzykręgowe są wyraź-
dowa konferencja leczenia sko- nie zmniejszone, co powoduje
lioz metodą FED lub warsztaty, zahamowanie wzrostu trzonu.
na których bezpośrednio można Odwrotną sytuację obserwuje
skonsultować z profesorem spo- się po stronie wypukłości, której
sób prowadzenia pacjenta. Zain- przestrzenie są wyraźnie zazna-
teresowanie metodą prowadzi czone, co daje swobodę w dal-
do pojawiania się coraz więk- szym wzroście tkanki kostnej,
szej liczby polskich doniesień, powodując progresję skrzywie-
a prowadzone badania pozwa- nia. Metoda FED została opraco-
lają na dokumentowanie wyni- wana w taki sposób, aby móc tę
ków terapii. sytuację odwrócić. Odpowied-
nio przyłożony nacisk ramienia
MIT 1. ruchomego, przy zachowaniu
Zdj. 1. Terapia pacjenta
METODA FED PROWADZI z wykorzystaniem FED precyzyjnej stabilizacji, pozwala
DO WYLECZENIA na skorygowanie łuku skrzywie-
SKOLIOZY JUŻ nia w każdej z możliwych płasz-
PO TRZECH czyzn. Można mieć więc pew-
TYGODNIACH TERAPII ność, że podczas zabiegów uzyskuje się niezbędną
Proces leczenia skolioz i innych wad postawy jest bardzo przestrzeń do przebudowy kręgów poprzez nadanie krę-
długi i wymaga zarówno od zespołu medycznego, jak gosłupowi jego właściwej pozycji. Działanie to można
i samego pacjenta systematyczności oraz ogromnego następnie podtrzymać, wykonując właściwie dobrane
zaangażowania w terapię. Włączenie do leczenia metody ćwiczenia. Warunki te powinny być spełnione aż do osią-
FED w pierwszych tygodniach terapii wpływa na znaczną gnięcia dojrzałości kostnej, w tym odniesieniu rozumianej
poprawę parametrów funkcjonalnych postawy, nie zaś jako czas ewentualnego zagrożenia progresją skrzywie-
na strukturę kręgosłupa. Na efekty działania terapii nia.
FED należy poczekać co najmniej kilka miesięcy. Czas Z doświadczenia z pracy z pacjentami, przede wszyst-
ten pozwala na odbudowanie się tkanki kostnej w krę- kim z takimi, u których została stwierdzona skolioza,
gach szczytowych, a co za tym idzie – możliwość zaob- wynika, że najtrudniejsze okazuje się nie osiągnięcie
serwowania zmian w obrazie rentgenograficznym (RTG). poprawy parametrów postawy, a utrzymanie ich na zado-
Efekt ten można osiągnąć poprzez odpowiednio dobrane walającym poziomie. Bez poświęcenia i zaangażowania
parametry działania urządzenia oraz kinezyterapię anali- ze strony pacjenta nie ma mowy o uzyskaniu oczekiwa-
tyczną (ćwiczenia). O ile faktem jest, że działanie maszyny nego efektu terapii.
FED pozwala na szybką i skuteczną poprawę wspomnia-
nych wcześniej parametrów funkcjonalnych już na wcze- MIT 2.
snym etapie terapii, o tyle mitem okazuje się stwierdze- TERAPIA PRZEZNACZONA JEST
nie, że stan ten nie podlega ponownemu pogorszeniu TYLKO DO LECZENIA SKOLIOZ
i pozostaje niezmienny do czasu osiągnięcia tzw. dojrza- Zdecydowaną większość pacjentów leczonych metodą
łości kostnej (określanej za pomocą testu Rissera). Klu- FED stanowią pacjenci ze stwierdzoną skoliozą idiopa-
czowe w tym temacie okazuje się zrozumienie, na czym tyczną. Nie oznacza to jednak, że niemożliwe jest uzyska-
dokładnie polega problem związany z leczeniem skolioz. nie efektów w leczeniu innych jednostek chorobowych.

iczerwiec 2016 h 23
 Oszałamiające efekty odnosi się również w korek-
cji chociażby pleców okrągłych oraz chorobie Scheue-
rmanna. Zasada działania maszyny opiera się na przyto-
czonym wcześniej prawie dotyczącym możliwości wzro-
stu tkanki kostnej. Zmienia się natomiast kierunek dzia-
łania ramienia, który ma za zadanie przekorygować
nadmiernie skifotyzowany odcinek piersiowy kręgo-
słupa w płaszczyźnie strzałkowej. Pomimo bezpośred-
niego działania urządzenia jedynie na górną część krę-
gosłupa dodatkowym efektem jest zmiana ustawienia
również w odcinku lędźwiowym. Pozwala to na poprawę
ogólnej postawy pacjenta, co widoczne jest podczas
badania.
Innym niedocenionym jeszcze sposobem wykorzy-
stania zabiegów FED jest zastosowanie ich w rehabili-
tacji przedoperacyjnej. Głównym celem jest wówczas
uzyskanie jak największej ruchomości kręgosłupa, która
możliwa jest jedynie na skutek zwiększenia elastycz-
ności tkanek go otaczających. Dotychczas znane spo-
soby fizjoterapeutyczne pozwalały na osiągnięcie tego
założenia w niewielkim stopniu. Metoda FED, wywiera-
jąc dużą siłę oddziaływania na ciało pacjenta, przyczy-
nia się do zwiększenia elastyczności kręgosłupa, jakiej
pacjent swoimi siłami nigdy by nie uzyskał. To właśnie
sprawia, że ortopedzi coraz bardziej chwalą sobie efekty
jej stosowania i polecają tę metodę jako terapię przygo-
towującą nie tylko do zabiegu operacyjnego, ale także
do gorsetowania.
FAKT 1 I MIT 3.
METODA FED PROWADZI DO CAŁKOWITEJ
KOREKCJI SKOLIOZY
Zmniejszenie kąta skrzywienia skoliozy lub jej całkowite
wyleczenie jest zależne od wielu warunków, na które nie
zawsze można mieć wpływ. Niestety, piętą Achillesową
jest brak wczesnej diagnostyki, kiedy to szansa na całko-
witą korekcję jest bardzo duża.
Niemniej jednak zawsze należy ustalać cele możliwe
do zrealizowania oraz informować zarówno dziecko, jak
i rodzica o aktualnych możliwościach korekcji. Dyspo-
nując zdjęciem RTG, z którego fizjoterapeuta jest w sta-
nie odczytać wysokość sklinowaciałych trzonów, znając
wiek pacjenta oraz orientacyjną możliwość wzrostu krę-
gosłupa, da się wyliczyć, jakiej korekcji można się spo-
dziewać. W leczeniu skolioz progresywnych o dużym
kącie Cobba celem nadrzędnym terapii nie będzie cał-
kowita eliminacja skrzywienia, ale spowolnienie jego
progresji i zapobieganie dalszemu narastaniu, co w przy-
szłości uchroni pacjenta przed zastosowaniem leczenia
operacyjnego.
Nasuwa się więc pytanie, czy istnieją przypadki
osób całkowicie wyleczonych metodą FED? Oczywi-
ście, że tak. Tę liczną grupę stanowią pacjenci, u których
skrzywienie zostało wykryte w bardzo wczesnym sta-
dium, na etapie, gdy kręgosłup był jeszcze bardzo pla-
24 i www.praktycznafizjoterapia.pl h
styczny i niedojrzały. Są to pacjenci, którzy wytrwałością
w leczeniu niekiedy zaskakują fizjoterapeutów. Znaczne
zmniejszenie kąta Cobba, ucieczka przed zabiegiem ope-
racyjnym oraz zmniejszenie bólu i sztywności kręgosłupa
skoliotycznego stanowią sukces terapii, niekiedy trudny
do osiągnięcia przy zastosowaniu innych metod. Bardzo
dobre efekty można także uzyskać w leczeniu dużych
progresywnych skolioz, zmniejszając znacznie kąt Cobba,
a co za tym idzie – poprawiając jakość życia pacjenta.
MIT 4.
METODĄ FED LECZY SIĘ TYLKO DZIECI,
A NIE DOROSŁYCH
Oczywiście ogromny odsetek pacjentów stanowią dzieci
i młodzież w różnym przedziale wiekowym, co ma zwią-
zek z ograniczoną możliwością korekcji kręgosłupa
w późniejszym okresie. Niemniej jednak zastosowanie jej
w przypadku osób dorosłych cieszy się dużym powodze-
niem. Terapia metodą FED w przypadku osób dorosłych
pozwala na stworzenie „nowej pamięci posturalnej”, roz-
luźnienie zbyt napiętych tkanek miękkich, zmniejszenie
dolegliwości bólowych kręgosłupa jego uelastycznie-
nie, zmniejszenie uczucia sztywności oraz funkcjonalną
poprawę skoliozy.
FAKT 2.
ZABIEGI W URZĄDZENIU FED
SĄ CAŁKOWICIE BEZPIECZNE DLA PACJENTA
Metoda FED jest zabiegiem bezpiecznym dla pacjenta.
Nie oznacza to jednak, że można na tego typu terapię
kierować każdego, bez zebrania dokładnego wywiadu
oraz przeanalizowania jego aktualnego stanu zdrowia.
Konieczna jest również konsultacja z lekarzem ortopedą
w celu wyeliminowania jakichkolwiek chorób, które mogą
być przeciwwskazaniem do podjęcia terapii. Wstępna
kwalifikacja lekarska i badanie fizjoterapeutyczne zapew-
niają bezpieczeństwo zabiegu.
Najczęściej przerażenie budzi fakt, jakie obciążenie
maksymalne można uzyskać podczas jednorazowego
zabiegu. Wynosi ono ok. 90–100 kg, jednak siła rozcho-
dząca się po stosunkowo dużej powierzchni zabiego-
wej okazuje się znacznie mniejsza względem określonej
badaniami naukowymi odporności kości na nacisk, która
wynosi 0,005 kg/mm². Stąd wynika, że ciało nawet wątłej
osoby jest w stanie bez najmniejszego problemu wytrzy-
mać tego typu obciążenie, a sam nacisk ramienia rucho-
mego dawkowany jest indywidualnie do odczuć pacjenta.
FAKT 3 I MIT 5.
ZABIEGI W URZĄDZENIU FED
SĄ BEZBOLESNE
To stwierdzenie jest oczywiście kwestią bardzo indywi-
dualną, która w dużej mierze zależy od możliwości ada-
ptacyjnych pacjenta. Założeniem głównym tej metody
oraz pracy fizjoterapeuty jest niesienie pomocy, nie bólu.

Odpowiednie podejście i zwrócenie uwagi na to, jakie
informacje pacjent przekazuje terapeutom, sprawia,
że zabiegi są bezbolesne i bezpieczne, aczkolwiek zda-
rzają się sytuacje, kiedy odczuwane są jako mało kom-
fortowe.
Niewątpliwie jedną z nich jest omdlenie. Powodów
tego stanu może być wiele. Począwszy od stresu pacjenta,
poprzez aktualną złą kondycję fizyczną (brak snu, długo-
trwały okres bez jedzenia), skończywszy na podrażnie-
niu układu wegetatywnego, spowodowanego dociskiem
kamizelki lub podwieszeniem pacjenta.
Kolejnym przykładem jest pojawienie się bólu miej-
scowego, szczególnie w obrębie żeber i mostka, który
przez pacjentów odczuwany jest jako nieprzyjemny ucisk
klatki. Niekiedy to nieprzyjemne odczucie spowodo-
wane jest złą lokalizacją ramienia stabilizującego, które –
odpowiadając na siłę napierającą na ciało pacjenta pod-
czas zabiegu – „wciska się” w bardzo wrażliwe miejsce,
jakim są dolne żebra. Innym powodem występowania
dyskomfortu we wspomnianej okolicy jest reakcja orga-
nizmu na zmianę postawy, szczególnie sygnalizowana
w początkowym etapie terapii. Próba przystosowania
się kręgosłupa do nowych warunków może przyczynić
się do zainicjowania reakcji ze strony nerwów międzyże-
browych. Trzeba liczyć się z tym, że tworzenie nowego
wzorca postawy jest skomplikowanym procesem, który
obejmuje zmiany w wielu układach jednocześnie, nie
tylko mięśniowo-szkieletowym, ale przede wszystkim
nerwowym.
OD CZEGO ZALEŻY EFEKT LECZENIA
METODĄ FED
Diagnostyka oraz odpowiednia kwalifikacja
do zabiegów
Prawidłowo zaplanowany proces leczenia opiera się
na precyzyjnej diagnostyce – zarówno lekarskiej, jak
i fizjoterapeutycznej. Przed rozpoczęciem terapii należy
zebrać dokładny wywiad, zbadać pacjenta oraz prze-
analizować jego aktualny stan zdrowia. Nada to kieru-
nek leczenia pacjenta i pomoże w ocenie efektu terapii.
Wyeliminuje to także ryzyko popełnienia ewentualnych
błędów, które mogłyby wpłynąć na rezultat.
Kluczowym elementem jest posiadanie aktualnego
zdjęcia RTG, które dostarczy niezbędnych informacji
na temat wielkości i rodzaju skrzywienia, stopnia doj-
rzałości kostnej pacjenta, obecności wad wrodzonych
kręgosłupa, które mogą wpłynąć na dyskwalifikację
pacjenta z terapii FED. Częstość wykonywania zdjęć
RTG jest wciąż kwestią sporną. Oczywiście wiąże się ona
z wprowadzeniem w ciało pacjenta dawki promieniowa-
nia. Nie należy się jej jednak obawiać. W dzisiejszych
czasach nowoczesne aparaty nie generują już tak wyso-
kich dawek, a niekiedy powtórne wykonanie zdjęcia jest
kluczowym do podjęcia właściwych kroków w leczeniu.
iczerwiec 2016 h
Nowoczesne metody fizjoterapii
Jako bezpieczny przedział między wykonaniem zdjęć
RTG obiera się przedział minimum 6 miesięcy. Należy
mieć świadomość, że jakość zdjęć RTG jest kluczowa
w procesie analizowania efektów terapii. Dla celów wła-
ściwej diagnostyki skolioz i innych wad postawy przyj-
muje się, że powinno ono być aktualne, wyraźne oraz
obrazować cały kręgosłup wraz z miednicą i głowami
kości udowych (minimum).
Indywidualne możliwości organizmu
Najczęstsze pytania rodziców przed rozpoczęciem tera-
pii dotyczą czasu trwania i efektu oraz momentu jej
zakończenia. Są też rodzice, którzy oczekują gwarancji
leczenia metodą FED. Czy jednak w medycynie istnieje
coś takiego jak gwarancja? Efekt terapii w dużej mierze
zależy od indywidualnych możliwości naprawczych orga-
nizmu: od proporcji sił korygujących skoliozę do patolo-
gicznych, które ją wyginają, od dojrzewania młodego
organizmu – testu Rissera, od szybkości narastania kąta
Cobba – od progresji skoliozy. Są to parametry, na które
ma się ograniczony wpływ.
Im wcześniej rozpocznie się terapię, tym większy ma
się wpływ na kręgosłup. Niestety, jego elastyczność
jest też wykorzystywana przez siły wyginające go w kie-
runku skoliozy. Można pokusić się o stwierdzenie, że ela-
styczny młody kręgosłup może być sprzymierzeńcem
w leczeniu skoliozy lub jej wrogiem. Zwłaszcza że ( jak
podają źródła) 3% to skoliozy progresywne (pogarsza-
jące się), oporne na leczenie (niezależnie od zastosowa-
nej terapii).
Co zatem daje znajomość parametrów strukturalnych:
e
kąt Cobba – im większa skolioza, tym trudniejsze
i oporniejsze jest jej leczenie, natomiast łuki przeważ-
nie są wyraźne i teoretycznie łatwiej można ustalić
program leczenia i kierunki terapii mniej doświadczo-
nemu fizjoterapeucie,
e
test Rissera – daje możliwość ustalenia momentu
zakończenia terapii i zaopatrzenia ortopedycznego,
określenia czasu trwania terapii i jej intensywności.
Stabilność kręgosłupa uzyskuje się nie przy teście
Rissera równym 5, ale 1 rok, a nawet jak podają źródła
1–1,5 roku po uzyskaniu dojrzałości kostnej.
Włączenie do leczenia zaopatrzenia
ortopedycznego
Nie zawsze pacjent zakwalifikowany do leczenia metodą
FED wie, że terapia wspomagana jest przez zastosowa-
nie odpowiedniego rodzaju gorsetu stworzonego dla
potrzeb danej osoby. Zaopatrzenie ortopedyczne czę-
sto decyduje o możliwościach utrzymania wyników tera-
pii oraz zapobiega dalszej progresji skrzywienia. Jego
głównym celem jest przede wszystkim korekcja ustawie-
nia kręgosłupa oraz dbałość o postawę właściwie przez
większość dnia. Błędem jest pominięcie tego punktu,
szczególnie w przypadku skolioz o dużym kącie skrzy-
25
wienia, gdyż możliwości korekcyjne dziecka za pomocą
własnych mięśni są dużo mniejsze względem sił działa-
jących na patologicznie ustawiony kręgosłup. Nie tylko
właściwy dobór gorsetu ma znaczenie. Liczy się także
sposób, w jaki jest on użytkowany. Kluczem jest odpo-
wiednie dopięcie oraz konsekwencja w noszeniu.
Ponadto ważnym elementem jest zastosowanie ( jeśli
to konieczne) wkładek ortopedycznych. Temat ten jest
jednak kwestią sporną, stanowiącą wśród wielu specja-
listów ortopedii oraz w środowisku fizjoterapeutycznym
kość niezgody.
Zaangażowanie pacjenta
Osoby podejmujące walkę ze skoliozą muszą być świa-
dome, jak ciężką pracę trzeba wykonać, aby osią-
gnąć efekt. Systematyczność i wytrwałość w terapii
aż do osiągnięcia stabilizacji zapobiega efektowi jo-jo.
Częste kontrole oraz terapia utrzymująca stanowią filar
całego programu leczenia. Leczenie turnusowe pozwala
na pełną diagnostykę, ustalenie programu leczenia,
eliminację błędów w terapii, przygotowanie pacjenta
do samodzielnej pracy w warunkach domowych, ale nie
daje możliwości utrzymania uzyskanych efektów. Chcąc
utrzymać efekty, pacjent powinien korzystać z terapii
kilka razy w tygodniu, zbliżając się do warunków lecze-
nia w Hiszpanii.
Na polskim rynku medycznym specjalizującym się
w leczeniu wad postawy jest szereg ośrodków, które
proponują różnorodną formę terapii. Począwszy od szpi-
tali dla dzieci i młodzieży, zajmujących się stacjonarnym
i ambulatoryjnym leczeniem, przez prywatne gabinety
o różnym systemie przyjmowania pacjenta, aż do pry-
watnej terapii domowej. Każda z form jest jak najbar-
dziej zasadna, o ile tylko ma się do czynienia z systema-
tycznością, odpowiednio przeszkoloną kadrą medyczną,
właściwym kierunkiem leczenia oraz odpowiednim
podejściem pacjenta.
Wpływ tradycji i doświadczenia na efekty
leczenia skolioz i wad postawy
Ośrodek Ortopedyczno-Rehabilitacyjny w Chylicach
Mazowieckiego Centrum Rehabilitacji STOCER specjali-
zuje się w leczeniu skolioz od ponad 40 lat. Dysponuje
kadrą medyczną mającą doświadczenie w leczeniu wad
postawy i skolioz dzieci, młodzieży oraz osób dorosłych
wszystkich konfiguracji, niezależnie od stopnia ciężkości
schorzenia. Różnorodność przypadków skolioz wyma-
gających zarówno leczenia zachowawczego, jak i ope-
racyjnego sprawia, że wiedza fizjoterapeutów i lekarzy
zwiększa się systematycznie i tworzone są nowe pro-
gramy oraz standardy leczenia. Bezpieczeństwo lecze-
nia metodą FED zapewniają lekarze różnych specjalno-
ści podejmujący kompleksową opiekę nad dzieckiem.
Obecność bazy operacyjnej i nowoczesnej diagnostyki
rentgenowskiej oraz komputerowej zapewnia wysokie
26 i www.praktycznafizjoterapia.pl h
View publication stats
standardy leczenia. Od wielu lat ośrodek ten bierze udział
w tworzeniu historii fizjoterapii skolioz, którą zapoczątko-
wał Stanisław Majoch, tworząc dawniej stosowaną (nie
tylko w Polsce) metodę leczenia skolioz. Możliwości infra-
struktury pozwoliły na otwarcie oddziału stacjonarnego
leczenia metodą FED z 24-godzinną opieką lekarską,
fizjoterapeutyczną i pielęgniarską, co zwiększa bezpie-
czeństwo przeprowadzania terapii. Natomiast obecność
kilku aparatów leczenia metodą FED i planowanie dal-
szego rozwoju w tym kierunku zwiększa jej dostępność
dla pacjentów.
Obecność twórcy metody prof. Sastre Fernandeza
z Uniwersytetu w Barcelonie na międzynarodowej kon-
ferencji organizowanej w ośrodku upewniła kadrę
medyczna o prawidłowości postępowania leczniczego
i zachęciła do dalszego rozwoju zawodowego, a dzie-
ciom pozwoliła na osobiste podziękowania.
PODSUMOWANIE
Prawidłowo przeprowadzony proces leczenia metodą
FED z precyzyjną diagnostyką i odpowiednim zakwa-
lifikowaniem pacjenta do leczenia daje duże efekty, ale
tylko wtedy, gdy łączy w sobie zaangażowanie ze strony
pacjenta i kadry medycznej oraz jej wiedzę i doświadcze-
nie w skutecznym wykorzystaniu indywidualnych możli-
wości organizmu.
Piśmiennictwo:
1. Caciulan E., Stanca D., Marin D. Study on the fed method application in
thoraco-lumbar scoliosiseficienţa metodei fed în recuperare a scoliozei
toraco-lombare. Revista Romana de Kinetoterapie 2011; 28 (17), s. 1–9.
2. Kałczew S. Porównanie metody FED i koncepcji FITS w terapii funkcjonalnej
skolioz. Prakt Fizjoter i Rehabil 2012; 33, s. 4–6.
3. Kasperczyk T. Wady postawy ciała – diagnostyka i leczenie. Kraków 2002,
s. 171–172.
4. Kotwicki T., Durmała J., Czaprowski D. i wsp. Zasady leczenia
nieoperacyjnego skolioz idiopatycznych – wskazówki oparte o zalecenia
SOSORT 2006 (Society on ScoliosisOrthopaedic and Rehabilitation
Treatment). Ortoped Traumat Rehabilit 2009; 5 (6); 11, s. 379–395.
5. Permoda A., Bytner A., Woźniak D. i wsp. Leczenie skolioz idiopatycznych.
Prakt Fizjoter Rehabil 2014; 46, s. 14–20.
6. Sastre S., Lapuente P., Roca M. et al. Treatment of scoliosis FED method The
results of 400 cases. Revista Romana de Kinetoterapie 2011; 28 (17), s. 1–17.
7. Sastre S. Metoda leczenia skolioz, kifoz i lordoz. Śliwiński Z. (red.). Markmed
Rehabilitacja s.c., Wrocław 2008, s. 146–165.
8. Śliwiński Z., Wiecheć M. Metoda FED w Polsce bezinwazyjne leczenie
skolioz. Ostrowiec Świętokrzyski 2012.
9. Wiecheć M., Górna E., Zapała-Wiecheć A. Metoda FED w terapii skolioz.
Prakt Fizjoter Rehabil 2011; 18, s. 26–29.
10. Wilczyński J. Nowoczesna diagnostyka podstawą leczenia bocznych
skrzywień kręgosłupa. Rehabilitacja w Praktyce 2010; 4, s. 10–16.
11. Żuk B., Wiecheć M. Leczenie skolioz metodą FED – opis przypadku. Prakt
Fizjoter i Rehabil 2011; 21, s. 32–33.
Sandra Trzcińska, Beata Tuszyńska
Ośrodek Ortopedyczno-Rehabilitacyjny dla dzieci i młodzieży
Mazowieckiego Centrum Rehabilitacji STOCER