Modern Türklük

Araştırmaları Dergisi
Cilt 3, Sayı 3 (Eylül 2006)
Mak. #42, ss. 50-65
Telif Hakkı©Ankara Üniversitesi
Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi
Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü

Hakas Türkçesinde Tabu Sözler ve Örtmece

Gülsüm Killi
Ankara Üniversitesi

ÖZET
Sadece dilsel bir olgu olmayan “tabu”, kabaca kişiyi çevreleyen dünyanın
algılanmasına bağlı olarak belirli eylemlerin yasaklanması olarak tanımlanabilir.
Dilsel tabular ise, belirli olgu ya da eylemlerin adının söylenmesinin yasaklanmasıdır.
Çeşitli sebeplere bağlı olarak yasak bir karakter taşıyan, yani tabulaşmış olan
herhangi bir ifadenin başka bir ifade ile yer değiştirmesi ise “örtmece”dir. Tabu
sözcüklerin değiştirilerek söylenmesi bütün Sibirya Türk halklarının geleneksel
yaşantısının önemli bir yönünü oluşturmaktadır. Bu örtmeceler özellikle avcılık ve
hayvan adları, ölüm ve ölüm ile ilgili durum ve nesneler, hastalık adları, cinsellik ve
çeşitli fizyolojik süreçleri içeren ayıp sayılan kavramlar ve insan ilişkilerinde kişilerin
birbirlerini nitelemeleri ve hitaplarında yoğunlaşmaktadır.
ANAHTAR SÖZCÜKLER
tabu, örtmece, söz varlığı , anlambilim, etnolinguistik.
ABSTRACT
“Taboo” isn’t just a linguistic phenomenon. It can be described in general as forbidden
of specific action depend on perceiving of earth, which surrounds person. Linguistic
taboos are forbidding of naming of specific phenomena or actions. Euphemism is
changing of a forbidden phrase with another phrase. Changing of taboo phrase with
euphemism is very important side of traditional life in Siberian Turkish peoples. This
situation is very widespread in hunting and animal names, death and names of illness,
sexuality and physiological process and names of some shameful things.
KEY WORDS
Taboo, euphemism, lexicology, semantics, ethnolinguistics
 Hakas Türkçesinde Tabu Sözler ve Örtmece Gülsüm Killi 51

Sadece dilsel bir olgu olmayan tabu , kabaca kişiyi çevreleyen d(nyanın
algılanmasına bağlı olarak belirli eylemlerin yasaklanması olarak tanımlanabilir. Tabu,
t(rl( davranışlar, belirli insanlarla olan ilişkiler, belirli gıdaların ya da nesnelerin
kullanımı olabilir. Dilsel tabular ise, belirli olgu ya da eylemlerin adının söylenmesinin
yasaklanmasıdır Kopılenko . Örtmece ise, çeşitli sebeplere bağlı olarak
yasak bir karakter taşıyan yani tabulaşmış olan herhangi bir ifadenin başka bir ifade ile
yer değiştirmesidir. Tabu ve örtmece, herhangi bir söz(n telâffuzunun çeşitli
sebeplerden öt(r( istenmediği zamanlarda ortaya çıkar ve dinleyici için hoş olmadığı
d(ş(n(len sözc(k, daha hoş gelebilecek bir söz ile yer değiştirir Laude-Tsirtautas
.
Kutsal ve sıradan insanlar için erişilmez sayılan, doğa(st( yaptırımlarla
desteklenen yasaklamalar Kottak diyebileceğimiz tabuları, Frazer, daimî
ve geçici tabular olarak ayırmıştır. Daimî tabular, rahipleri, başkanları, öl(leri ve
bunlara ait her şeyi kapsar. Geçici tabular ise, meselâ kadının aybaşı hâli, loğusalığı,
savaşçının savaşa gitmeden önceki ve sonraki hâli, av ile ilgili işler gibi belirli hallerde
ortaya çıkar Freud - .
W. Wundt’a göre, tabu fikrinin temelinde bazı şeylerden korkmayı ifade eden
âdetler ve bu âdetlere karşılık olan tapınma fikirleri veya hareketleri vardır. Wundt,
Tabu tâbirinden de âdetlerin, göreneğin ya da kanunların koyduğu yasakları, bir
şeye dokunmamayı, birşeyi kullanmak amacıyla almamayı veya bazı sözc(kleri ağza
almamayı anlar Freud - .
Halk inanışındaki tabusal konuları ilgilendiren sözc(kler ise, «tercih edilmeyen
ifadeler» ya da «tabu sözc(kler» olarak adlandırılır. ”u t(r sözc(kler, bireyin
kendisine veya toplumun t(m(ne zarar verebileceği korkusuyla yasaklanmıştır.
Tabunun çiğnenmesi otomatik olarak tabuyu yaratana ya da tabuya inananlara
b(y(k ölç(de zarar verir. “yrıca, sosyal anlamda nefret uyandıran sözc(kler de tabu
sayılarak kullanımından kaçınılır. ”u t(r sözc(klerin konuşana fiziksel ya da
metafiziksel zararlar vereceği d(ş(ncesi yanında konuşan, genellikle dinleyenin
tepkisinden de kaçınmak için örtmeceye başvurur “llan, ”urridge .
“xmetovʹa göre, tabu sözler ve onların yerine geçen sinonim örtmeceleri her dilde
kendine özg( özelliklerle ve tekrar edilemeyen n(anslar ile karakterize edilir. “slında
evrensel bir karakter taşıyan Kopılenko ”rands dilsel yasaklar
genellikle hayvanların adları, zarar verebilecek olan köt( ruhların adları, kişilerin
yasak adları, öl(m, hastalık, fiziksel yetersizlik, insanın fiziki durumu ve anatomisi,
kişinin cinsel hayatı, evlilik ilişkisi ile ilgili kavramları içerir. “ncak bu yasaklar farklı
şekilde sunulur, farklı inanç, gelenek ve görenekleri yansıtır Kopılenko - .
5rtmece ya da g(zel adlandırma, kimi varlıklardan nesnelerden söz edildiğinde
doğacak korku, (rkme, iğrenme gibi duyguların, köt( izlenim ve çağrışımların
52 Modern Türklük Araştırmaları Dergisi Cilt 3 . Sayı 3 . Eylül 2006

önlenmesi amacına yönelen ve d(nyanın her dilinde rastlanan bir değiştirme olayıdır
“ksan . ”aşka bir deyişle dolaysız biçimde söylenmesi uygun gör(lmeyen
bir olguyu örterek dolaylı yoldan anlatma Vardar diyebileceğimiz
örtmecenin batı dillerindeki karşılığı olan “lm. Euphemismus, İng. euphemism, Fr.
euphémisme, Rus. evfemizm terimi Yunanca iyi, uğurlu söyleme anlamına gelen
euphēmeō söz(nden gelmektedir Vardar Reformatskiy .
5rtmece, konuşanın tehlikeye veya tasvip edilmeyen olgulara karşı koruyucu
kalkan olarak bir kaçınma dili ve kaçamaklı ifadeler kullanması ile karakterize edilir
“llan, ”urridge .
Pek çok örtmece sözc(ğ(n kullanılmasının asıl sebebi bir konuyu anlatan kişinin
açık olarak dile getirmek istemediği bir ifadeyi (st( kapalı olarak söylemek
istemesidir “llan, ”urridge . Terbiyelilik çabası da, örtmece yoluyla söz
varlığında değişimlere yol açmaktadır. ”u t(r örtmeceler, söylenmesi ayıp sayılan
sözc(ğ(n söylenmesiyle dinleyende uyanacak köt( tasarım, izlenim ve duyguların
giderilmesi amacına dayanmaktadır “ksan . ”edenin bazı böl(mleri ve
cinsel ilişki ile ilgili kullanılan örtmece sözc(kler bu gruba girer. Yine boşaltım ve diğer
fizyolojik s(reçlerle ilgili sözc(kler de bu gruptadır “llan, ”urridge .
Pek çok örtmece mecazî anlam içerir. 5rtmeceler dolambaçlı söz ya da deyimler,
ya da kısaltmalar olarak karşımıza çıkabilir. Sözc(kler kısaltılabilir veya tabu
sözc(klerin b(t(n(n(n ya da özel bir böl(m(n(n yerine başka sözc(kler
kullanılabilir. ”ir kavram başka bir kavramla ifade edilebilir ya da bir şey belirli bir
özelliği ile adlandırılır, abartmalar yapılır. ”azı genel sözc(klerin yerine anlaşılması
g(ç teknik terimler kullanılır. Standart dile ait sözc(klerin yerine konuşma diline özg(
sözc(kler kullanılır. Teknik terim tarzındaki anlaşılması g(ç olan sözc(klerin birçoğu
ya başka dillerden alınarak ya da yeniden (retilerek oluşturulur. Pek çok dilde başka
dillerden sözc(kler örtmece olarak kullanılır “llan, ”urridge .
İnançlar y(z(nden bazı sözc(klerin dilde kullanılmaz oluşu, aslında dilde bir
yenileşme kaynağıdır Vendryes . Genellikle geçmişte örtmece ad alan nesne
ya da durumlar, zamanla örtmece karakterini kaybederek nesne ya da durumun
doğrudan adı hâline gelir. ”u durumda, aslında eski bir örtmece olan adın tekrar bir
örtmece ad ile anılması sıkça karşılaşılan bir durumdur Laude-Tsirtautas .
5rneğin Oğuz grubu T(rk lehçelerinde tabu sayılan *bö:r( sözc(ğ(n(n yerine
yumuşak v(cutlu, omurgasız k(ç(k bir s(r(ngen anlamındaki kurt sözc(ğ(n(n
örtmece sözc(k olarak kullanımı ile bör( sözc(ğ(n(n kullanımını tamamen
kaybetmesi Eren ”rands , Hakas T(rkçesinde *adıγ biçiminden
gelişen azığ, ayığ biçimlerinin genel olarak yerini aba baba sözc(ğ(ne bıraktıktan
sonra, aba sözc(ğ(n(n doğrudan ayının adı hâline gelmesinden dolayı bug(n başka
tip örtmece sözlerle anılıyor olması Eren ”rands , saygı duyulan ve
 Hakas Türkçesinde Tabu Sözler ve Örtmece Gülsüm Killi 53

korku uyandıran bir varlık olan Tanrı anlamındaki *täñri sözc(ğ(nden gelen tigĭr
sözc(ğ(n(n de sadece göky(z( anlamında kullanılmaya başlaması ve Tanrı
anlamında kullanımının ortadan tamamıyla kalkması ile yerini alıntı bir sözc(k olan
xuday Tanrı ya < Fars. xuda:y, Räsänen bırakması gibi.
Tabu ve örtmece sözlerin toplumun geçmiş hayatı ile sıkı bir ilişkisi vardır.
Kişinin doğumundan öl(m(ne kadar toplum insanın neyi söylemesi, neyi söylemesi
gerektiğini, neyin doğrudan adıyla, neyin örtmece adlarla söyleneceğini tanzim eder.
Laude-Tsirtautas .
Sibirya T(rk halklarının geleneksel yaşantısında hayatın çeşitli yönlerinde
özellikle yoğunlaşan tabular ve örtmece sözler öyle önemli bir yer tutar ki, bu
halkların pek çoğunda tabu sözlerin değiştirilerek söylenmesini belirtmek için özel
sözc(kler kullanılmaktadır. 5rneğin Hakas T(rkçesinde, eski Hakas geleneğine göre
tabu sözlerin başka bir sözle değiştirilmek suretiyle söylenmesini belirtmek (zere
çayıt- fiili ve bu fiilden t(retilmiş olan çayıdıs örtmece, kinaye sözc(kleri
kullanılmaktadır ”utanayev . “ltay lehçesinde bay adı ve bu addan
t(retilmiş olan bayla- fiili sırasıyla yasak, çekinme, sakınma ve bu yasağı
uygulamak anlamını ifade etmektedir Zahidoğlu vd. ”askakov-
Toşçakova . 5zel olarak baylaγan söstör gelinin kocasının ve kocasının
akrabalarının adını kapsayan yasaklı sözleri ifade eder ki, “ltay geleneğine göre, bu
adlar anlam ya da ses bakımından benzeyen başka sözc(kler ile ifade edilir
”askakov-Toşakova . Şor T(rkçesindeki adaş ailenin k(ç(k bireylerinin
söylemesine izin verilmeyen ad ile Şor ve Kaç ağzında gör(len şola / sola gerçek
adları söylenmesi yasak olan şahıslara takılan lakap sözc(kleri de bu kavram ile ilgili
olmalıdır Zahidoğlu vd. - .
Sibirya T(rkl(ğ(nde tabu sayılan kavramlar ile bunlar için kullanılan örtmeceler
arasında en geniş yeri, d(nya gör(şlerinin temelinde dağ iyeleri, yabanî hayvanların
ve kuşların koruyucu ruhları olduğu inancından kaynaklanan avcılık ve hayvan
adları ile ilgili örtmece sözler tutmaktadır. Yine karşısında korku ve (z(nt( duyulan
öl(m ve öl(m ile ilgili kavramlar, hastalık adları da örtmeceler bakımından b(y(k bir
yer tutmaktadır. “yıp sayılan kavramlarda, özellikle cinsellik, boşaltım vb. fizyolojik
s(reçlerin adlandırılmasında, son olarak da insanların birbirlerine hitaplarında ve bazı
niteliklerinin belirtilmesinde sıkça örtmecelere başvurulur.

1. Avcılık ve hayvan adları ile ilgili örtmece sözler

Tabu sözler, çok derin bir geçmişte, insanın doğa(st( g(çlere inancı ve bu g(çlerden
sakınmasından, belirli sözc(klerin, adların, çeşitli varlıkların ya da olayların adlarının
telâffuzunun doğa(st( g(çlerin öfkesini çekeceği ve konuşana herhangi bir zarar veya
kayıp getirebileceği d(ş(ncesinden ortaya çıkmıştır Laude-Tsirtautas .
54 Modern Türklük Araştırmaları Dergisi Cilt 3 . Sayı 3 . Eylül 2006

Konuşmacı, kendisinin ruhlar, hayvanlar veya diğer şeyler tarafından

dinlendiğini ve anlandığını hayal eder, onların konuşmasını anlayabileceği, neyin ne
zaman olacağını bilerek kendini korkutabilecekleri korkusuyla belirli sözc(klerden
kaçınır ve yerine başkasını koyar “llan, ”urridge .
Vendryes’e göre, medeniyetçe pek gelişmemiş topluluklarda ad çok defa bağlı
bulunduğu kavramın temel vasıflarından biri olarak kabul edilir. “dı adeta kavramın
kendisidir. ”unun için zararlı bir varlığın ismi de zararlı kabul edilir ve bu
topluluklarca ağza alınmaz. “dı anılan varlığın hemen yanı başlarında belireceğini
d(ş(n(rler. Kovalanan hayvanın adını söylemek, adeta o hayvanı uyarmaktadır.
Sözc(k yasakları da böyle doğar. Yasak ad ya isteyerek yanlış söylenir, ya da
b(sb(t(n değiştirilir. ”azı çevrelerde de öl(m(n adının ağza alınması uğursuzluk
sayılır Vendryes .
Hakaslarda avcılık ile ilgili eylemlerinde d(nya gör(şlerinin temelinde dağ
iyeleri, yabanî hayvanların ve kuşların koruyucu ruhları olduğu inancı, hayvanlara
atfedilen olağan(st( g(çler yatmaktadır. Hakaslara göre, yabanî hayvanlar insan
dilini duyup anlayabilirler animizm . ”u y(zden de avcılıkta hayvanların, avcılıkla
ilgili aletlerin adlandırılmasında özel bir dil kullanıla gelmektedir. ”öylece hayvanlarla
olan ilişkilerinde özel bir sınır olarak eylemlerde ve sözlerinde tabular ortaya
koymuşlardır. Tabu olan bu sözler ise, örtmece adlarla euphemism değiştirilmiştir.
”u örtmece sözler tayga , yani Sibirya’daki iğneyapraklı ağaçlardan oluşan uçsuz
bucaksız ormanlarda varlığını belli etmemek için kullanılmıştır. ”öylece pek çok eş
anlamlı çiftler oluşmuştur aba ayı // tayğa eezĭ tayganın sahibi/iyesi // apsax
ihtiyar/dede p((r kurt // çazı adayı bozkır köpeği // xatığ naax sert yanak çoxır
añ benekli hayvan vaşak // tırğaxtığ tırnaklı çılan yılan // soylas s(r(nen //
uzun xurt uzun kurt gibi Çankov .

1.1. Ayı için kullanılan örtmece sözler

Hakaslarda ayı ile ilgili t(rl( inançlar, ayının avlanması ile ilgili çeşitli geleneksel
uygulamalar bulunmaktadır. Hakas inancına göre, ayı insanın uzak akrabası
”utanayev vd. , kardeşidir Kil’çiçakov ve Hakaslarda ayı ile ilgili
daha pek çok inanç vardır. Yine, ayının her şeyi duyması ve yuvasını insan gibi
hazırlaması sebebiyle duyulan saygı y(z(nden, ayı çir xulaxtığ, çigen çastıxtığ ağa
herşeyi duyan, yosun yastığı olan dede , tayğa adazı tayga atası gibi örtmece
adlarla da anılmıştır ”utanayev .
“sıl olarak Şorlara dayanan bir Sagay soyu olan “ba yani ayı soyunu, bilim
adamları, Tom nehri kıyısında yaşayan Şorların ataları saymışlardır. Nitekim, “ltaylar
 Hakas Türkçesinde Tabu Sözler ve Örtmece Gülsüm Killi 55

Şorya’yı Aba çış, Hakaslar ise, Aba çirĭ şeklinde adlandırmaktadırlar. “ba soyundan
olanların ayı eti yemesi ve evinde ayı k(rk( bulundurması yasaklanmıştır. “ba
soyundan olan gelinlerin de, aba söz(n( telâffuz etmesi yasaktır ”utanayev .
“yının adının tabulaşması ve baba yı ifade kelime ile ört(lmesi çok eski
devirlere göt(r(lebilir. “yı için apa söz(n(n kullanılması, Divan( Lugati’t T(rk’te
Kıpçak lehçesinde kaydedilmiştir DLT . “yrıca apa sözc(ğ( baba
anlamıyla da T(b(t lehçesinde kaydedilmiş ve “rapçadan alıntı olarak gösterilmiştir
DLT .
Standart Hakas T(rkçesinde Ortak T(rkçe *adıγ söz(nden gelen azığ sözc(ğ(
sadece Şubat ayının adında azığ ayı ayı ayında kalmıştır. Daha önce ayı için örtmece
ad olan aba ayı zamanla ayının doğrudan adı haline geldiğinden bug(n farklı
örtmece adlarla anılmaktadır. “ncak bazı soylarda ayının ayığ ve azığ olarak
doğrudan adlandırması mevcuttur ”orgoyakov Kilçiçakov . “yı
söz(n(n baba, dede, ana gibi akrabalık adlarıyla ört(lmesine diğer G(ney Sibirya
lehçelerinde de rastlanmaktadır. Saha Yakut T(rkçesinde ayı için ehe dede , “ltay
T(rkçesinde abaγay// abaay baba tarafından dede , altın t(kt( abaγay altın t(yl(
dede , alıs d’(rer abaγay uzakta yaşayan dede taadaq anne tarafından dede taay
dayı apşıyaq// apşaq// apçaq ihtiyar, koca qayraqan efendi örtmece sözc(kleri
kullanılır ”askakov - . Tuva T(rkçesinde ava anne ”orgoyakov ,
Tofa T(rkçesinde iresañ dede Mel’nikova örtmece sözleri
kullanılmaktadır . ”u ayıya duyulan saygı ile ilgili olmalıdır.
Hem genel Hakas konuşma dilinde, hem de Hakas ağızlarında ayı için
kullanılan örtmece sözler ayıya duyulan saygıyı gösterir niteliktedir tayğa abazı tayga
babası ”utanayev a , tayğa eezĭ tayga iyesi ”orgoyakov , apçax
veya apsax ihtiyar , ağa dede , uluğ ağa b(y(k dede , ada ata ”utanayev
, xayraxan saygı duyulan , uluğ ĭce nine , uucam nine , abay ağabey, amca .
“yrıca erkek tarafından kadın akraba, abla, hala, aynı soydan iki kadının birbirine
hitap şekli anlamlarına gelen abığa ya da abığay dişi ayı için örtmece söz olarak
kullanılmaktadır ”utanayev . “yrıca ayının g(çl( sezgilerini belirten uxancıl

Hakas T(rkçesinde uzun karşılıkları bulunan (nl( fonem ve bir de kısa i diye
adlandırılan, ancak çıkış şekli bakımından normal /i/ (nl(s(nden pek fazla ayrılmayan ve
geleneksel (nl( tasniflerinde uygun kriterlerin bulunmaması sebebiyle /i/ (nl(s( ile aynı
konumda değerlendirilen d(z, dar, ön sıradan /ĭ/ (nl(s( bulunmaktadır. ”u ses Eski T(rkçe /i/
(nl(s(n(n bulunduğu durumlarda ortaya çıkmaktadır. ”u sesin trankripsiyonunda IP“’da
olduğu gibi /i/ (nl(s(n(n (zerine kısalık gösteren işaretin eklenmesiyle / i( / işaretinin
kullanması gerekmekle birlikte, yazımızda okuma kolaylığı sağlamak gerekçesiyle
sadeleştirilmiş bir transkripsiyon sistemi kullanılmış, bilgisayar alfabesinde bulunan
işaretlerden de /ĭ/ işaretinin kullanılması ile bu ses gösterilmiştir. Yazıda geçecek olan /ĭ/
işaretinden konuşma organlarının daha fazla gerilmesiyle ortaya çıkan, /i/ ile /ı/ arasında
duyulan ön sıradan, d(z, dar (nl( anlaşılmalıdır.
56 Modern Türklük Araştırmaları Dergisi Cilt 3 . Sayı 3 . Eylül 2006

sezgili, hassas , çir xulax herşeyi duyan lit. yer kulak örtmece adları da ayının
olumlu özelliklerini vurgular niteliktedir.
“yının olumlu özelliklerinin vurgulandığı örtmece sözler “ltay T(rkçesinde de
gör(l(r kezer iri yarı, g(çl( bahadır k(l(k g(çl(, pehlivan ”askakov .
yılında R.“. Şerhunayev İ.S. Unguştayeva’dan ayı ile ilgili şu kayıtta
Tofalarda ayının olumlu özelliklerini vurgulayan örtmece adları şöyle kaydedilmiştir
İnsana olan benzerliğini vurgulayan iresañ dede çalışkanlık ve cesaretini
vurgulayan aşkinyak erkek hayvan k(rk(n(n m(kemmelliğini anlatan çorxanıx
yani kalın k(rkl( hayvan sedir ağacının kozalaklarını toplamaktaki ustalığını
anlatan kusugtar sedir kozalağı toplayan izini gizlemekteki ustalığını belirten
şiydengar her yerde y(r(yen ve izlerini kapatmakta h(nerli hayvan kışı zayıf
d(şmeden geçirebilme becerisini anlatan kayxerar kışı ininde semiz, yağlı olarak
geçiren Mel’nikova - .
Hakas T(rkçesinde ayıyı karakterize eden özelliğinden yola çıkarak yapılan
örtmeceler de söz konusudur çalbax taban geniş taban , tir ton terli k(rk palto ,
azığlığ azı dişli gibi ”orgoyakov , keer ker ton kahverengi palto
”utanayev , matpax azax ayaklarını içe eğerek y(r(yen matpax
d(ztabanlılık ”utanayev . “ltay T(rkçesinde de bu t(r örtmece söz
konusudur mada’lañ sarsak sarsak y(r(yen ”askakov .
“ltay T(rkçesinde bir yabanî hayvanın adının, kendisine benzer olan bir
hayvanın adı ya da t(r(n genel adı ile değiştirildiği örtmece de söz konusudur ayuu
için d’ek añ k(rkl( hayvan ”askakov .

1.2. Kurt ile ilgili örtmece sözler

Genel olarak kurdun T(rklerde eskiden beri özel bir yeri vardır. Kırgızlarda da kurt
ak yollu yani uğurlu , tilki ise, kara yollu yani uğursuz sayılmıştır Erdem
. Uygurlarda oğlan mı doğdu kız mı? yerine Börimu, t(lkimu kurt mu, tilki
mi? denmektedir. Erkekler kurt kemiğinden muska yapıp asarlar. Kadınlar, doğum
yaptıktan sonra, çocuğu kurt derisinin (zerine yatırırlar Rahman .
Hakasların t(reyiş efsanelerinde kurdun özel bir önemi vardır. Sagay soylarından
biri olan Çitĭ p((r «yedi kurt»’(n bir kurt tarafından beslenen erkek çocuktan
t(rediğine dair bir efsane mevcuttur. ”u etnonime çediber, çediger şeklinde Kuznetsk
“latau’nda yaşayan Şorlarda da rastlanmaktadır ”utanayev -
”azı soyların atası sayılması yanında, hayvan yetiştiricilerin, evcil ve yabanî
hayvanların en korkunç d(şmanı sayılan p((r yani kurt un doğrudan adı
tabulaşmıştır. Kurt için kullanılan örtmece sözc(kler onun çeşitli özelliklerini,
karakterini ortaya koyucu şekildedir. İşte bu g(çl( d(şman karşısında duyulan korku,
 Hakas Türkçesinde Tabu Sözler ve Örtmece Gülsüm Killi 57

onun fizikî g(c( karşısındaki ezilme hissi onun başka bir adla anılmasının da sebebini
oluşturmaktadır. Hem Hakas, hem de “ltay T(rkçesinde kurdun örtmece adları,
kurdu karakterize eden özelliklerinden yola çıkarak oluşturulmuş adlardır xatığ
moyın katı boyun , xuruğ xatığ naax kuru katı yanak , uzun xuzurux uzun
kuyruk ”orgoyakov , keer ker ton kahverengi palto ”utanayev ,
söölmek gerilmiş ”utanayev . “ltay T(rkçesinde bör( kurt için
kullanılan örtmece ad ise, bööstöy grimsi dir ”askakov .
Hem Hakas hem de “ltay T(rkçesinde bör( kurt için de bir yabanî hayvanın
adının, kendisine benzer olan bir hayvanın adı ya da t(r(n genel adı ile değiştirildiği
örtmece de söz konusudur Hakas T(rkçesindeki çazı adayı bozkır köpeği
”orgoyakov , ĭt köpek ”utanayev “ltay T(rkçesindeki kök iyt
gri köpek , d’erdiñ iydi yerin köpeği , d’erdiñ k(ç(g( yerin eniği ”askakov
bu t(r örtmecelerdendir.

1.3. Geyik cinsinden hayvanlarla ilgili örtmece sözler

Hakaslarda ve diğer G(ney Sibirya T(rkl(ğ(nde Kopılenko geyik de

örtmece sözlerle anılan hayvanlardandır. Geyik cinsinden hayvanları da genellikle
saygı ile uluğ añ b(y(k yabanî hayvan ”orgoyakov , ızıx añ kutsal
yabanî hayvan ”utanayev diye adlandırmışlardır. Erkek geyiğe puğa añ
boğa yabanî hayvan , dişisine ise, ĭnek añ, tĭzĭ añ dişi yabanî hayvan denmiştir.
Yine pulan “vrupa musu için çalbax m((s geniş boynuz sıın kızıl geyik ya da
Sibirya geyiği için azır m((s çatal boynuz kiik karaca için ise, sirteygen
şakırdayan örtmece sözleri kullanılır. Kızıl ağzında geyik yavrusu anlamında
kullanılan oğur sözc(ğ( muhtemelen bağırmak eylemiyle ilgilidir ”orgoyakov
. “ltay T(rkçesinde bir yabanî hayvanın adının, kendisine benzer olan bir
hayvanın adı ya da t(r(n genel adı ile değiştirildiği örtmece t(r( sıγın geyik için de
söz konusudur añ yabanî hayvan ”askakov .

1.4. Samur için kullanılan örtmece sözler

Samur da Hakas av k(lt(r(nde özel bir yere sahip olduğu gibi çok sayıda da örtmece
ada sahiptir. Hakaslarda, samur avından sonra, albağı toy adı verilen şenlik
d(zenlenmektedir. ”u toyda, abırtxı adı verilen tahıl içeceği samuru öld(ren avcıya
ikram edilir. Yine bu toy için, salamat adı verilen arpa ununun yağda kavrulması ile
yapılan yiyecek hazırlanır. “vcıların akşamleyin ağaç dallarından hazırladıkları
k(ç(k kul(bede kutladıkları bu bayramda, gece boyunda ağız kopuzu çalınıp,
destanlar anlatılır ”utanayev vd. .
Samur sözc(ğ( de bug(n tabu sözler arasındadır. Samurun eski adı sadece kĭs
58 Modern Türklük Araştırmaları Dergisi Cilt 3 . Sayı 3 . Eylül 2006

ton samur k(rk Krş. “lt. kiş samur tamlamasında korunmuştur. ”ug(n eskiden
örtmece söz olmakla birlikte samur için artık samurun doğrudan adı hâline gelmiş
olan albığa, alabuğa, albağı ”utanayev sözc(kleri < a:l al veya ala ala +
buγa boğa , Krş. Mo. bulagan samur . ”kz. Räsänen kullanılmaktadır.
”ug(n, samur için örtmece olarak yabanî hayvanın adının, kendisine benzer olan bir
hayvanın adı ya da t(r(n genel adı ile değiştirildiği asxır añ erkek yabanî hayvan
ile hayvanı karakterize eden özelliğin vurgulandığı xarsaxtığ añ tırnaklı yabanî
hayvan örtmece sözleri kullanılmaktadır ”orgoyakov . “ltay T(rkçesinde
kiş samur için de bir yabanî hayvanın adının, kendisine benzer olan bir hayvanın
adı ya da t(r(n genel adı ile değiştirildiği örtmece de söz konusudur kiş için albaγa
av ganimeti ”askakov .

1.5. Sincap için kullanılan örtmece sözler

Sincap da Hakas av k(lt(r(nde önemli bir yer tutan hayvanlardan biridir. Hakas
T(rklerinde sincap avından sonra da kutlama yapılır. sincap avladıktan sonra
gerçekleştirilen bu kutlamaya tuncux toy adı verilirdi. Hakas avcılar sincap
k(rk(n( bir samura denk görm(şlerdir ”utanayev vd. .
Hakaslarda tiin sincap için sarbax yaramaz, afacan sözc(ğ( örtmece söz
olarak kullanılmaktadır ”orgoyakov . “ltay T(rkçesinde tiyiñ sincap için
sincabı karakterize eden özelliğinden yola çıkarak yapılan örtmece söz konusudur
çırbax yirik ”askakov .

1.6. Tavşan için kullanılan örtmece sözler

P(r(t soyunun totemi olan xozan tavşan için alıs elde etme, borç örtmece söz
olarak kullanılmaktadır ”utanayev . “ltay T(rkçesinde qoyon tavşan için
tavşanı karakterize eden özelliklerinden yola çıkarak yapılan örtmece söz konusudur
tulay zıplayan ”askakov .

1.7. Yılan için kullanılan örtmece sözler

Çılan yılan için kullanılan örtmece sözler, yılanın hareketini karakterize eden soylaas
s(r(nen ”utanayev ve biraz aşağılama içeren uzun xurt uzun kurt tur
Çankov .

1.8. Tilki için kullanılan örtmece sözler

t(lg( tilki için tilkiyi karakterize eden özelliklerden yola çıkılarak oluşturulmuş
idektĭg tonnığ etekli paltolu , uzun xuzurux uzun kuyruk , s(melĭg kurnaz
 Hakas Türkçesinde Tabu Sözler ve Örtmece Gülsüm Killi 59

”orgoyakov . “ltay T(rkçesinde de arγaçı kurnaz sözc(kleri örtmece ad

olarak kullanılmaktadır.

1.9. Diğer yabanî hayvanlar için kullanılan örtmece sözler

Diğer hayvanlar için kullanılan örtmece sözler şöyledir xolnax vizon < Ru. qolonoq
için sarasxır sarı aygır vaşak için kullanılan ve kendisi de aslında bir örtmece olan
çoxır añ benekli yabanî hayvan , tekrar tabulaşmış ve tırğaxtığ añ tırnaklı yabanî
hayvan sözc(ğ( örtmece söz olarak kullanılır olmuştur ”orgoyakov . Genel
olarak balık palıx için ise, suğ xurtı su kurdu ”utanayev örtmece söz
olarak kullanılır.
Sadece yabanî hayvanların adları değil, eylemleri de tabu sayılmıştır. 5rneğin, ayı
ya da kurt evcil hayvanlara saldırdığında genellikle nime tutxan şey saldırdı denir
”orgoyakov .

1.10. Av malzemesi vb. için kullanılan örtmece sözler

“v âletleri için de örtmece sözler kullanılmıştır. “v sırasında kullanılan at at için

uzun azax uzun bacak , mıltıx silâh için tırlos cırcır , sıxırtos ıslık , atılcañ atılan ,
ulacañ ulanan ux mermi için toğılax yuvarlak aday köpek için pĭdengen
kirlenmiş it et için xızarğan kızaran paltı balta için sapaçax vuracak , keskĭs
kesecek pıçax bıçak için kistĭg keski , orçıs kemikleri ayıracak şey k(l k(l
için tipseceñ tepilecek şey odıñ odun için p(tpes bitmez ”orgoyakov .

1.11. Ev hayvanları için kullanılan örtmece sözler

Ev hayvanları için dekullanılan örtmece sözler vardır Horoz petux için tĭrĭg sağat
yani canlı saat söz( örtmece söz olarak kullanılır ”utanayev, , domuz
sosxa için kulanılan xır mal kır mal ”utanayev bu hayvanları karakterize
eden özelliklerden yola çıkılarak oluşturulmuş örtmece adlardır.

2. Ölüm ile ilgili örtmece sözler

Üz(nt( ile ilgili tabulara öl(m ve öl(m ile ilgili kavramlar, hastalıklar vs. girerler.
Kişilerin öl(mle ilgili duydukları korkular şu şekilde sınıflandırılmıştır
Sevilen bir kişiyi öl(m sebebiyle bir daha görememe korkusu
5l(mle birlikte bedenin bir böl(m(n(n parçalanarak yok olması korkusu
5l(mle hayatın son bulacağı korkusu ve öl(mden sonra kişiyi bekleyen hayatın
belirsizliğinden dolayı yaşanan endişeler
60 Modern Türklük Araştırmaları Dergisi Cilt 3 . Sayı 3 . Eylül 2006

5l(mden sonra köt( bir ruhanî durumun ortaya çıkacağı endişesi “llan,
”urridge .
İnsanlar, öl(m(n getirdiği belirsizlikten dolayı öl(m söz(n( telâffuz etmekten
çekindiklerinden öl(m( çağrıştıran bir g(n bana bir şey olursa ifadesi pek çok dilde
bir g(n öl(rsem yerine kullanılır olmuştur İng. If anything should happen to me ,
Hks. Pĭree nime pol parza . ”u ifadenin insanlar tarafından sıkça tercih edilmesinin
sebebi aslında daha uzun öm(rl( olmayı istemelerinden kaynaklanmaktadır. ”urada,
konuşmacı, (st( kapalı bir şekilde öl(m(n kendisinden uzak durmasını istemektedir
“llan, ”urridge .
G(n(m(zde her dilde öl(mle ilgili kullanılan örtmece ifadelere sıkça
başvurulmaktadır. Hakas T(rkçesinde öl- fiili hiçbir zaman insan için
kullanılmamakta, bu fiil ancak hayvanlar için telâffuz edilmektedir. Hakas
T(rkçesinde öl(m için kullanılan örtmece adlar şöyledir xıñ pol pararğa «toz olmak»
”utanayev , nanıbızarğa geri dönmek , parıbızarğa gitmek , (rep pararğa
eskidi/aşındı Kazaçinova, Tatarova , tĭgĭ çirzer pararğa diğer tarafa gitmek
YM., EK. , sın çurtassar pararğa gerçek hayata gitmek YM. . ”u örtmeceler
Hakasların varlığı, öl(m(, öte d(nyayı algılayışını da ortaya koymaktadır. “sıl
yaşamı sağlayan ruhun (zerinde bir kılıftan ibaret olan beden aşınıp eskidiğinde
öl(m gerçekleşmekte, ruh öte tarafta, gerçek yaşantısına devam etmektedir.
Mezar söök sözc(ğ( de tağ dağ örtmece adı ile yer değiştirir. Mezarı ziyaret
etmek anlamında da tağzar pararğa dağa gitmek ”utanayev , tağa sığarğa
dağa çıkmak EM. ifadesi örtmece olarak kullanılır

3. Doğum ile ilgili örtmece sözler

5l(m gibi doğum da insanlarda endişe yaratan bir durumdur. Hamile olma durumu
ve doğum için de çeşitli örtmece ad ve fiiller kullanılmaktadır. Hakas T(rkçesinde
hamile kalmak için çoon çörerge şişman gezmek YM. , aar pol pararğa
ağırlaşmak , hamile anlamında azaxxa aar ayağı ağır ”utanayev YM.
örtmece olarak kullanılır. Doğum için ise tabarğa bulmak YM. , pos pol pararğa
boşalmak TD. ifadeleri töret- yerine kullanılan örtmece ifadelerdir. tuğ- ise, sadece
hayvanlar için doğurmak anlamında kullanılmaktadır.

4. Hastalıklar ve fiziksel yetersizlikler ile ilgili örtmece sözler

Hastalanmak anlamındaki ağırarğa fiili de, hastalanmak gibi ağır ve rahatsız edici bir
ifade yerine izǐ çoxtanarğa rahatsızlanmak TD., YM. fiili örtmece olarak
kullanılmaktadır.
Hastalık adlarında da örtmece söz konusudur. Xoğda izleyen, takip eden
 Hakas Türkçesinde Tabu Sözler ve Örtmece Gülsüm Killi 61

anlamındaki söz bulaşıcı hastalık çuğıncax için kullanılır Xoğda kiltǐr= ”ulaşıcı
hastalık gelmiş ”utanayev . Apsıl yani pamukçuk hastalığına saygı ile
yaklaşan Hakaslar, bu hastalığın adını pozıni kendininki şeklinde örtmece ad ile
anmışlardır ”utanayev . Suçiçeği için kullanılan kǐçǐg aalcı k(ç(k misafir ,
çiçek için kullanılan uluğ aalcı b(y(k misafir ”utanayev , sarılık sarığ
ağırığ için kullanılan xaas ağırii Kaç hastalığı , grip tımo için kullanılan xazax ağırii
Rus hastalığı ”utanayev da birer örtmece addır.
”azı fiziksel yetersizlikler ve sakatlıklar da sıkça örtmece adlarla değiştirilir.
Sakat anlamındaki kinek söz( yerine de konuşma dilinde ağırığ hasta ya da çitpes
yetersiz , sağır anlamındaki tunıx yerine ǐspes duymayan ya da aar ĭster ağır
işiten , kör anlamındaki xarax çox yerine körbes görmeyen ve xarax odı çox göz(
ateşsiz YM. örtmece adları kullanılır. Yine zihinsel öz(rl(l(ğ( gösteren alığ yerine
de çitpes yetersiz , sağıstañ uyan aklı zayıf , sağıstañ kinek aklı öz(rl( , pazınañ
xomay başı köt( EK. ifadeleri örtmece olarak kullanılır. Deli anlamındaki alığ ya
da alax parğan yerine sağızın çĭdĭr sağlan kĭzĭ aklını kaybetmiş kişi delirmek
anlamındaki alax pararğa yerine sağızın çidĭrerge aklını kaybetmek YM., T.D.
örtmece ifadeleri kullanılmaktadır.

5. Cinsellikle ilgili örtmeceler

Hakas T(rkçesinde genel olarak cinsel organlar için ızıx it mukaddes et ya da kĭzĭnĭñ
ızıx çirĭ insanın mukaddes yeri ”utanayev , nimezĭ şeyi YM. örtmece
ifadeleri kullanılmaktadır.
Hakas T(rkçesinde bu t(r örtmecelere erkeklik organı için kullanılan sorax koni
biçiminde ”utanayev YM. , közö / közee obelisk, dikili taş ”utanayev
sözleri, çocuğun erkeklik organı için kullanılan sorğa musluk, ibik söz( bu
t(r örtmecelere örnektir. Yabancı dillerden alıntı sözc(klerin dilin taşıyıcılarının
çoğunun bilemeyeceği d(ş(ncesinden hareketle asıl söylenmek istenen şeyin
maskelenerek ifadesi de örtmece adların oluşturulmasında sıkça karşılaşılan bir
yöntemdir www.krugosvet.ru/articles/ / . Hem kadın hem de erkeğin cinsel organı
için Hakas T(rkçesinde ”atı dillerinden geçen bilimsel adlandırmaların kullanılması
da penis, vagina ayıp sayılan konuşma konusunun daha az anlaşılır olduğu
d(ş(n(len bilimsel terimler kullanılarak maskelenmesi amacına dayanmaktadır.
Yine, cinsel birleşme için xınızarğa/ xınıs iderge sevişmek , çabızarğa
kapanmak TD., YM. fiilleri örtmece olarak kullanılmaktadır.

6. Bazı fizyolojik süreç ya da durumlar ile ilgili örmeceler

”oşaltım ve diğer fizyolojik s(reçlerle ilgili sözler de b(t(n dillerde olduğu gibi Hakas
62 Modern Türklük Araştırmaları Dergisi Cilt 3 . Sayı 3 . Eylül 2006

T(rkçesinde de örtmece adlar ile anılırlar

Tuvalete gitme isteği duymak için xıstılarğa sıkışmak TD. , xızıl pararğa
sıkışmak EK. , kireksĭnerge gereksinmek TD., EK , tuvalete gitme eylemi için
tasxar sığarğa TD. , tasxın sığarğa EK., YM. dışarı çıkmak , tuvalet gereksinimini
karşılamış olma eylemi için niiktenerge hafiflemek , altını ıslatmak ya da altına
kaçırmak anlamında öldet salarğa ıslatmak TD., EK. , sĭden- ıslanmak YM.
ifadeleri örtmece olarak kullanılan ifadelerdir. ”aşka bir fizyolojik durum olan aybaşı
hali için kĭr kilerge kir gelmek YM. , kusmak xuzarğa için postañ sığarğa kendinden
çıkmak , pray sıx pararğa her şey çıkmak EM., YK. ifadeleri kullanılır.

7. İnsan ilişkileri ile ilgili örtmeceler

Hakas T(rkçesinde evlilik ilşkisi ile ilgili olarak koca apsax, ir veya karı ipçĭ için arğıs
yoldaş ”utanayev TD., YM., EK. , koca anlamında kĭzĭ kişi YM.
sözc(ğ( örtmece olarak kullanılır.
Evlilik dışı çocuk doğurmuş kadın için s(mekçĭn veya sĭbekçĭn hizmetçi söz(
kullanılırken ”utanayev , bug(n çalğıs ĭce / ine yalnız anne TD., YM.,
EK. örtmece söz olarak kullanılır.
Hakas T(rkçesinde evlilik dışı çocuk suras pala için de örtmece olarak xoğda
izleyen, takip eden 5rneğin xıs palanıñ xoğdazı kız çocuğun evlilik dışı çocuğu
”utanayev veya xoğdırğan pala takip eden çocuk YM. ifadeleri
kullanılır. ”unun dışında pabazı çox, abazı çox babasız EK. da evlilik dışı çocuk için
daha sık olarak kullanılan örtmecelerdir.

8. İnsanın çeşitli özellikleri ile ilgili örtmeceler

İnsanların yaşları ya da çeşitli fiziksel özellikleriyle ilgili özelliklerini doğrudan belirten

sıfatların yerine söz konusu özelliği daha yumuşatarak belirtmeye yardımcı olan
örtmece adlar kullanılır. Hakas T(rkçesinde yaşlılardan ya da yaşlanma durumundan
bahsedilirken kişinin yaşıyla ilgili b(y(kl(ğ( ifade eden ve ihtiyar söz(n(n kişide
uyandıracağı hoş olmayan durumu bertaraf etmek (zere ihtiyar anlamındaki kirǐ
yerine uluğ b(y(k TD., YM., EK. ve çastığ yaşlı YM. , sözc(ğ( tercih
edilmektedir. Yine yaşlanmak anlamında kirirge yerine uluğlan pararğa b(y(k olmak,
b(y(mek YM., EK. Torokova fiilleri örtmece olarak kullanılır.
Kişinin kiloca fazlalığını belirten simĭs ve ço:n şişman kelimesi yerine de
genellikle ittĭg etli , şişmanlamak için de simĭrerge ya da ço:nnap pararğa
şişmanlamak yerine ittenerge etlenmek kelimeleri kullanılır “T., EK. .
Kilo kaybını belirten ararğa- zayıflamak fiili insan ve hayvan için kullanılan
tarafsız bir kelime iken, t(rirge ya da t(rep pararğa endişe ya da açlıktan zayıf
 Hakas Türkçesinde Tabu Sözler ve Örtmece Gülsüm Killi 63

d(şmek, kurumak kelimesi daha çok insanlar için kullanılmaktadır. Zayıf

anlamındaki arıx zayıf sıfatı da daha çok hayvanlar için tercih edilirken t(reñmey
zayıf d(şm(ş, kurumuş EK., “T. Torokova sıfatı daha çok insanlar için
kullanılmakta, bu şekilde kişinin söz konusu fiziksel özelliğinin belirtilmesinden
duyabileceği muhtemel rahatsızlık giderilmeye çalışılmaktadır.

9. Sonuç

Hakas T(rklerinde olduğu gibi G(neydoğu Sibirya T(rkl(ğ(n(n diğer parçalarında

da bazı nesnelerin dolaylı olarak adlandırılması geleneksel hayatın önemli bir
parçasını oluşturmaktadır. ”ununla ilgili hem Hakaslarda hem de diğer G(neydoğu
Sibirya T(rkl(ğ(nde birbirinden az çok farklılaşan g(ld(r(c( anlatılar bile ortaya
çıkmıştır. Dilsel tabulardan öt(r( s(r(ye kurdun saldırmakta olduğunu
kayınvalidesine dolaylı olarak anlatmaya çalışırken b(t(n s(r(n(n telef olmasına
sebep olan gelin hakkındaki anlatı oldukça yaygındır. G(neydoğu Sibirya
T(rkl(ğ(n(n bir parçasını oluşturan Hakaslarda özellikle avcılık ve av hayvanları ile
ilgili örtmecelerin zenginliği dikkati çekmektedir. “v hayvanlarından duyulan korku
yanında av hayvanlarının Sibirya halklarının d(nya gör(ş(nde özel bir yeri olması
sebebiyle özellikle ayı, kurt gibi hayvanların örtmece adlarında daha b(y(k bir
yoğunluk göze çarpmaktadır. Kişide (z(nt( ve korku uyandıran öl(m, hastalık,
endişe uyandıran gebelik ve doğum, kişide özellikle utanma hissi uyandıran
cinsellikle ilgili kavramlar ve fizyolojik s(reçler yanında kişiyi rahatsız edebilecek
çeşitli özelliklerinin belirtilmesinde de Hakas T(rkçesinde örtmecelere
başvurulmaktadır. ”ug(n avcılık ve hayvanlarla ilgili örtmeceler geleneksel hayata
yabancılaşmış kesim tarafından pek bilinmese de, özellikle (z(nt( verici ya da ayıp
sayılan kavramlarla ilgili tabular g(nl(k hayatta bug(n de önemli bir rol oynamakta
ve bu alanlarda sıkça örtmeceler kullanılmaktadır. T(m toplumlarda olduğu gibi
G(neydoğu Sibirya T(rkl(ğ(nde de tabu sözleri ve bu sözlere karşılık olarak
kullanılan örtmeceleri bilmek ve yerinde kullanmak, hem konuşanı hem de dinleyeni
rahatsız edici durumlara d(şmekten kurtarmasının yanında, yazın alanında da
stilistiğin önemli bir parçası olarak yazarın çeşitli durumlara bakışını, yaklaşımını
değerlendirmede b(y(k bir öneme sahiptir.

Kaynaklar

“KS“N D. Her Yön(yle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim . Cilt , “nkara T(rk Dil Kurumu.
”“SK“KOV N.“. Perejitki tabu i totemizma v yazıkax narodov “ltaya. Sovetskaya
Tyurkologiya, № , - .
”“SK“KOV N.“., T.M. TOŞÇ“KOV“ Oyrotsko-russkiy slovar’. Moskva Gosudarst-
64 Modern Türklük Araştırmaları Dergisi Cilt 3 . Sayı 3 . Eylül 2006

vennoye izdatel’stvo inostrannıx i natsional’nıx slovarey.

”ORGOY“KOV V. Tabu i evfemizmı v oxotniç’yem promısle xakasov. Yejegodnik İnstituta
Sayano-Altayskoy Tyurkologii II – Soyan-Altay Tyurkologiya İnstudıdınıñ Çıl Çıındızı, “bakan
Xakasskiy gosudarstvennıy universitet im. Katanova, - .
”R“NDS H.W. Studien zum Wortbestand der T(rksprachen. Leiden E.J.”rill.
”UT“N“YEV V.Y. Etniçeskaya kul’tura xakasov. “bakan İzdatel’stvo Xakasskogo
gosudarstvennogo universiteta im. N.F. Katanova.
”UT“N“YEV V.Y. Xakassko-russkiy istoriko-etnografiçeskiy slovar’. “bakan Laboratoriya
etnografii NİÇ XGU.
”UT“N“YEV V.Y., “.“. VERNİK, “.“. ULTURG“ŞEV Narodnıe prazdniki Xakasii.
“bakan İzdatel’stvo Xakasskogo gosudarstvennogo universiteta im. N.F. Katanova.
Ç“NKOV D.İ. Sinonimi v xakasskom yazıke. Leksikologiya i slovoobrazovaniye xakasskogo
yazıka, “bakan Xakasiya , - .
DLT= D“NKOFF R., J. KELLY Mahmud El Kaşgari, Compendium of the Turkic Dialects
Diwân Lûγat at-Turk . I. Kısım, Duxbury Harvard University Printing Office.
DOMOJ“KOV D.İ. Haz. Xakas çonınıñ nımaxtarı. “bakan Xakizdat.
ERDEM M. Kırgız T(rkleri, Sosyal Antropoloji Araştırmaları. “nkara “vrasya Stratejik
“raştırmalar Merkezi Yayınları.
EREN H. T(rk Dilinin Etimolojik Sözl(ğ(. “nkara ”izim ”(ro ”asımevi.
H“VIL“ND W. “. K(lt(rel Antropoloji. Çev. H. İN“Ç, S. ÇİFTÇİ , İstanbul Kakn(s
Yayınları.
K“Z“ÇİNOV“ G.G., V.K. T“T“ROV“ Çıl Pazı - Golova Goda. “bakan İzdatel’svo
ROS“ .
KEITH “., K. ”URRIDGE Euphemism & Dysphemism. New York-Oxford Oxford
University Press.
KİL’ÇİÇ“KOV “.G. Xakas çirĭniñ añ-xustarı. “ğban Xakasskoye knijnoje izdatel’stvo.
KOPILENKO M.M. Osnovı etnolingvistiki. “lmatı “kıl Kitabı .
KOTT“K C.P. Antropoloji, İnsan Çeşitliliğine Bir Bakış. “nkara Ütopya Yayınevi.
KRISİN L.P. Evfemizmı v sovremennoy russkoy reçi. Rusistika, No - , ”erlin, - .
L“UDE-TSİRT“UT“S İ. K voprosu o tabu i evfemizmax v kazaxskom, kirgizskom i
uzbekskom yazıkax. Sovetskaya Tyurkologiya, , No , - .
MEL’NİKOV“ L.V. Tofı, İstoriko-etnografiçeskiy oçerk. İrkutsk Vostoçno-sibirskoye knijnoye
izdatel’stvo.
5ZYILDIRIM İNCE I. . T(rkçede 5rtmece Sözc(kler Üzerine ”ir “raştırma. Dil Dergisi,
“nkara “ralık , -
R“HM“N “. Uygur Folkloru. Çev. S. Y“LÇIN, E. EMET , “nkara K(lt(r ”akanlığı
Yayınları.
RÄSÄNEN M. Versuch eines etymologischen Wörterbuch der t(rkischen Sprachen. Helsinki
Suomalais-Ugrilainen Seura.
REFORM“TSKİY “.“. Vvedeniye v yazıkovedeniye. Moskva “spekt Press.
TOROKOV“ İ.S. Glagol’naya sinonimiya xakasskogo yazıka. Ufa İzdatel’stvo Gilem .
V“RD“R ”. Yön. Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözl(ğ(. İstanbul, “nkara, İzmir “”C
Kitabevi “.Ş.
VENDRYES J.V. Dil ve D(ş(nce. Çev. ”. V“RD“R , İstanbul Multilingual Yayınları.
Z“HİDOĞLU V., S. ”EKKİ “.N. Samoyloviç - ve “ltay T(rklerinde Kadınlara
5zg( Kelimeler “dlı Makalesi. T(rk D(nyası Dil ve Edebiyat Dergisi, Sayı , ”ahar, ,
“nkara, - .
 Hakas Türkçesinde Tabu Sözler ve Örtmece Gülsüm Killi 65

www.krugosvet.ru/articles/ / Mart
www.rusexpert.ru.books/slovo/ .htm Mart
www.pragmatika i semantika evfemizmov.htm Mart

Kaynak Kişiler

TD.= D“VLETOV, Timur, “skiz rayonu, İs Piltiri köy(, , terc(man.

EK.=KIRJİN“KOV“, El’vira, Taştıp rayonu, ”utraxtı köy(, laborant.
“T=TOLM“ŞEV“, “ntonina, , “skiz rayonu doğumlu, gazeteci.
YM.= M“MIŞEV“, Yelena, yaşlarında, “skiz rayonu İs Piltiri köy( doğumlu, gazeteci.

Gülsüm KİLLİ

Yrd.Doç.Dr., Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Çağdaş Türk

Lehçeleri ve Edebiyatları Anabilim Dalı Öğretim Üyesi. Araştırma alanı Kuzey ve
Güney-doğu Sibirya Türklerinin dilleri ve edebiyatlarıdır.

Adres: Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Çağdaş Türk Lehçeleri ve

Edebiyatları Bölümü, 06530 Sıhhiye - Ankara. Türkiye.
E-posta: gulsumkilli@yahoo.com

Yazı bilgisi :
Alındığı tarih: 15 Mart 2006
Yayına kabul edildiği tarih: 4 Temmuz 2006
E-yayın tarihi: 29 Eylül 2006
Çıktı sayfa sayısı: 16
Kaynak sayısı: 37