Profilaktyka otyłości u dzieci i młodzieży

Autor dr hab. Joanna Myszkowska-Ryciak, ekspert zewnętrzny

Otyłość została uznana za chorobę i wpisana na Międzynarodową
Listę Chorób i Problemów Zdrowotnych (tzw. klasyfikacja ICD10) już
ponad 50 lat temu. Definiowana jest jako nieprawidłowe lub nadmierne
nagromadzenie tkanki tłuszczowej, które stanowi zagrożenie dla
zdrowia i obecnie należy do głównych problemów zdrowotnych na
świecie.

Otyłość jest również niezależnym czynnikiem ryzyka innych niezakaźnych chorób

przewlekłych, m.in. choroby wieńcowej, nadciśnienia, udaru mózgu, niektórych
nowotworów, cukrzycy typu 2, chorób pęcherzyka żółciowego, dyslipidemii,
choroby zwyrodnieniowej stawów i dny oraz bezdechu sennego. Osoby z otyłością
mają również czterokrotnie wyższe ryzyko ciężkiego przebiegu COVID-19 w
porównaniu do osób bez otyłości.

W ciągu ostatnich 50 lat liczba osób z otyłością na całym świecie zwiększyła się
blisko trzykrotnie – obecnie jest to około 13% dorosłej populacji
światowej. Globalna epidemia otyłości obejmuje nie tylko populację osób dorosłych,
ale także dzieci i młodzież. Co więcej, jest ona diagnozowana w coraz młodszych
grupach wiekowych. Według danych PINUTS w 2016 roku w Polsce, choroba
otyłościowa występowała u 1,3% niemowląt w drugim półroczu życia, a odsetek ten
wzrastał ponad dwukrotnie u dzieci w wieku 13-36 miesięcy. Prognozy wskazują, że w
2030 roku w Polsce nawet co piąte dziecko w wieku 5-9 lat może być otyłe.
Otyłość jest wynikiem kombinacji wielu przyczyn i czynników sprzyjających jej
rozwojowi. Bezpośrednią przyczyną otyłości jest długotrwałe utrzymywanie się
dodatniego bilansu energetycznego organizmu jako konsekwencji spożycia energii w
ilości przewyższającej jej wydatkowanie. W regulacji bilansu energetyczne go
organizmu mają znaczenie czynniki genetyczne, jednak biorąc pod uwagę obecną
globalną pandemię otyłości nie są one jedyną czy też główną jej przyczyną.
Zaobserwowano, że ryzyko otyłości u dzieci obu płci jest istotnie większe w
przypadku otyłości występującej u obojga rodziców, natomiast otyłość matki jest
istotnym czynnikiem ryzyka wystąpienia otyłości u dziewcząt, jednak nie można
wiązać tego jedynie z czynnikami genetycznymi. W dużym stopniu odpowiadają
za to nieprawidłowe wzorce żywienia oraz formy spędzania wolnego czasu w
domu rodzinnym. Określone geny mogą zwiększać podatność na czynniki
środowiskowe, których udział w powstawaniu otyłości prostej (stanowiącej ok. 90%
przypadków diagnozowanej otyłości w wieku rozwojowym) jest wiodący.
W przeciwieństwie do populacji dorosłych, gdzie obowiązują jednolite wartości do
oceny statusu masy ciała, w przypadku dzieci i młodzieży dostępne są różne kryteria
rozpoznawania nadwagi i otyłości tj. oparte na krajowych siatkach centylowych
(opracowanych na podstawie pomiarów antropometrycznych populacji dzieci i
młodzieży warszawskiej), europejskich siatkach centylowych lub punktach odcięcia
(cutt-off points) opracowanych przez International Obesity Task Force (IOTF).
Podstawą do zdiagnozowania otyłości w populacji pediatrycznej jest wskaźnik masy
ciała BMI (body mass index = masa ciała [kg] / wzrost [m]2) powyżej 95 percentyla
dla płci i wieku. Do stwierdzenia otyłości mogą być również stosowane kryteria WHO:
dla dzieci poniżej 5 roku życia jest to stosunek masy ciała do wzrostu większy niż 3
odchylenia standardowe powyżej mediany WHO Child Growth Standards, natomiast
dla dzieci starszych wartość BMI dla wieku większa niż 2 odchylenia standardowe
powyżej mediany WHO Growth Reference.
Otyłości u dzieci nie można bagatelizować, bo już w tym wieku mogą wystąpić jej
poważne konsekwencje zdrowotne, takie jak cukrzyca typu II, zaburzenia lipidowe,
nadciśnienie czy niealkoholowa choroba stłuszczeniowa wątroby. Otyłość powoduje
również negatywne następstwa psychospołeczne i emocjonalne: pogarsza jakość życia
chorego, obniża poczucie własnej wartości i samoocenę oraz sprzyja nieakceptowaniu
przez rówieśników.
Wbrew obiegowej opinii dzieci nie „wyrastają” z otyłości: 80% otyłych
nastolatków będzie borykało się z tym problemem w wieku dorosłym. Sprzyja temu
coraz bardziej obesogenne środowisko: reklama i dostęp do słodzonych napojów,
wysokoprzetworzonych, bogatych w cukry proste i tłuszcz produktów, żywności fast -
food oraz coraz większa powszechność komputerów, tabletów i innych urz ądzeń
elektronicznych sprzyjających nieaktywnej formie spędzania czasu wolnego.
Otyłość jest poważną chorobą, jednak jej rozwój jest zwykle powolny. Jak w
przypadku wielu innych chorób przewlekłych, łatwiej jest jej zapobiegać, niż leczyć.
Dlatego bardzo ważne jest rozpoznanie problemu już na etapie nadmiernej masy ciała i
wprowadzenie odpowiednich modyfikacji stylu życia, tj. zwiększenia aktywności
fizycznej i korekty diety zgodnie z zasadami prawidłowego żywienia dla danej grupy
wiekowej (szczególnie uwzględnienie co najmniej 5 porcji warzyw i owoców, mleka i
naturalnych przetworów mlecznych oraz pełnoziarnistych produktów zbożowych w
całodziennym jadłospisie). W tym względzie ważna jest redukcja spożycia cukrów,
szczególnie tych pochodzących z napojów i słodyczy. Wytyczne WHO zalecają, aby
poziom energii z cukrów wolnych (czyli tych znajdujących się m.in. w napojach,
słodyczach ale również w naturalnych sokach owocowych i miodzie) w diecie nie
przekraczał 10% całkowitej energii, a dla większych korzyści zd rowotnych był niższy
niż 5%. Natomiast wytyczne WHO dotyczące aktywności fizycznej mówią o co
najmniej 60 minutach aktywności ruchowej o umiarkowanej lub intensywnej
intensywności w ciągu każdego dnia przez cały tydzień. W aspekcie działań
profilaktycznych, eksperci podkreślają korzystną rolę wyłącznego karmienie piersią
niemowląt, ograniczenia spożycia wysokoenergetycznej żywności ubogiej w składniki
odżywcze, ograniczenia spożycia napojów słodzonych cukrem, ograniczenie tzw.
czasu ekranowego (do maksymalnie 2 godzin dziennie) oraz promowania aktywnego
stylu życia.
W przypadku dzieci kluczowe jest zaangażowanie w proces rodziców i często całej
rodziny, która powinna aktywnie wspierać prawidłowe zachowania żywieniowe
dziecka. Ponieważ otyli rodzice w mniejszym stopniu postrzegają nadmierną masę
ciała swoich dzieci za problem natury zdrowotnej, to działania profilaktyczne powinny
obejmować również dzieci o prawidłowej masie ciała pochodzące z rodzin
obciążonych choroba otyłościową.
Profilaktyka nadmiernej masy ciała w populacji pediatrycznej powinna
obejmować również działania systemowe, związane z tworzeniem prozdrowotnego
środowiska, szczególnie w miejscach, w których dzieci i młodzież spędzają dużą
część swojego czasu, tj. przedszkolach i szkołach. Dzieci powinny być zachęcane
do aktywności ruchowej, natomiast reklama oraz dostęp do słodzonych napojów,
żywności fast-food oraz słodyczy powinny być ograniczone.

System żywienia w placówkach opiekuńczo-wychowawczych oraz edukacyjnych

powinien zapewniać zbilansowane posiłki z uwzględnieniem zasad prawidłowego
żywienia. Edukacja żywieniowa powinna być wprowadzona już na etapie nauczania
początkowego i następnie kontynuowana przez cały okres szkolny.
Artykuł opracowany w ramach realizacji Narodowego Programu Zdrowia na lata
2021-2025; Cel Operacyjny: Profilaktyka nadwagi i otyłości; Zadanie:
Szkolenia w zakresie zasad zdrowego żywienia i aktywności fizycznej dla grup
zawodowych zaangażowanych w działania na rzecz walki z nadwagą i otyłością
(pracodawcy, przemysł spożywczy, menadżerowie zdrowia, zawody medyczne,
nauczyciele, pracownicy ochrony zdrowia, pracownicy Państwowej Inspekcji
Sanitarnej).
Literatura:
1. Cole TJ. Establishing a standard definition for child overweight and obesity
worldwide: international survey. BMJ 2000, 320:1240–3.
2. Guideline: sugars intake for adults and children. World Health Organization;
Geneva: 2015.
3. Myszkowska-Ryciak J., Harton A., Lange E. i wsp. Nutritional Behaviors of Polish
Adolescents: Results of the Wise Nutrition—Healthy Generation Project. Nutrients.
2019, 11(7): 1592.
4. Olszanecka-Glinianowicz M., Małecka-Tendera E., Klimek K. i wsp.: Czynniki
ryzyka otyłości prostej u dzieci śląskich w wieku 7–9 lat. Endokrynologia
Pediatryczna, 2006, 2(15): 31-38
5. Skrzypek M, Krzyszycha RM, Goral K, i wsp.: Postępowanie żywieniowe w
leczeniu otyłości u dzieci i młodzieży. Med Og Nauk Zdr. 2021, 27(1): 13 –22.
6. Weker H., Barańska M., Riahi A. i wsp. Żywienie niemowląt i małych dzieci w
Polsce – badanie PITNUTS 2016. Dev Period Med. 2017, XXI(1) :13-28.
7. WHO discussion paper. Draft recommendations for the prevention and management
of obesity over the life course, including potential targets .World Health Organization;
Geneva: 2021.
8. WHO guidelines on physical activity and sedentary behaviour. World Health
Organization; Geneva: 2020.

Wyślij komentarz